NOTAS

Madrygal. Revista de Estudios Gallegos ISSN: 1138-9664

http://dx.doi.org/10.5209/MADR.57639

Manuel María e o Cancioneiriño de

Noelia Estévez Rionegro1

A Laura Mariño, por tan sentido agasallo Gurriarán no que evoca a súa infancia e pri- adolescencia na localidade valdeorresa Esta terra galega de Valdeorras, tan barroca e sinxela, de Córgomo (“Meu Córgomo de Valdeorras / na que xente e paisaxe se confunden é bocarribeira crara”). Alén de contextualizar facéndose unha soia voz, xeograficamente o poemario no seu decorrer un único latexo: por terras valdeorresas e comarcas limítrofes, é o lugar os versos de Delgado Gurriarán sitúano tamén no que tivo que estar o paradiso. na realidade cultural galega do momento e vin- Manuel María cúlano ao maior expoñente poético do oriente ourensán, coetáneo, veciño, por un tempo, e recoñecido amigo de Manuel María. 1. Introdución En 2016, transcorridos doce anos do seu No mes de abril de 2003, ano no que o Día pasamento, o Día das Letras Galegas é adica- das Letras Galegas era adicado ao noiés Antón do ao poeta Manuel María e, á vez que come- Avilés de Tamarancos, a Asociación Cultural zan a proliferar as actividades culturais arredor Lumieira de Carballo de Bergantiños sacaba da súa figura, tamén se abre un novo período á luz a primeira edición do Cancioneiriño de para a reflexión sobre futuras candidaturas á Valdeorras, da autoría do poeta Manuel María maior homenaxe que rende o mundo da lite- (Outeiro de Rei, 1929 - A Coruña, 2004), baixo ratura galega. Como viña ocorrendo en anos o heterónimo de M. Outeiro Hortas. Con este anteriores, diferentes colectivos de Valdeorras xesto, Lumieria propúñase un dobre cometido: únense para reivindicar o Día das Letras Ga- por unha banda, loubar o seu autor acabado de legas 2017 para Florencio Delgado Gurriarán ingresar na Real Academia Galega e, por outra, e válense, desta volta, da súa vinculación co reivindicar a figura do poeta valdeorrés Flo- homenaxeado Manuel María para reunir, co- rencio Delgado Gurriarán (Córgomo, , mo fixera Lumieira, os nomes dos dous poetas 1903 - Fair Oaks, California, 1987) no cente- nos actos culturais levados a cabo na comarca, nario do seu nacemento. A estreita relación de entre os que sobresae a reedición do Cancio- amizade e admiración que entrambos se pro- neiriño de Valdeorras a cargo do Concello do fesaban, manifesta explicitamente no Cancio- Barco de Valdeorras e na que colabora, como neiriño a través dun poema de homenaxe, que- autor do “Prolepílogo”, o profesor e escritor da selada dende a escolla da cita coa que este (barquense de pro e barcelonés de adopción) principia: dous versos dun poema de Delgado Camilo Valdehorras.

1 Universidade de de Compostela, Departamento de Lingua Española. E-mail: [email protected]

Madrygal 20 (2017): 235-239 235

Libro_Madrygal 20 regular.indb 235 18/10/2017 9:16:21 236 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239

A relevancia desta obra é innegable no con- Terras del Valdeorras gardadas texto cultural dunha pequena comarca do inte- polas Serras do Eixe, rior de e limítrofe na meirande parte da da Lastra e da Cabreira: súa contorna coa comunidade castelá-leonesa,­ (...) pero tamén no panorama literario galego e no conxunto da obra do poeta, en tanto que ache- ¡Sodes a avanzada de Galicia ga ao público un poemario, relativamente des- cara ó páramo de León (...) coñecido, testemuño do seu paso por unha terra que lle evocou tan sentidos e selectos versos e Pérdome polo Barco, A Rúa, na que coñeceu e forneceu amizades con repu- Petín, Vilamartín, Carballeda, tados valdeorreses que marcaron, xunto ao pa- Córgomo, Val de Godos, trimonio xeográfico e paisaxístico do enclave, Vila do Castro, Outeiro, unha importante fase vital de Manuel María. Viloira, Xagoaza, Sobradelo... (“Invocación e ofrenda”, Manuel María 2003: 2. Análise da obra 13-14) Nun xogo metaliterario, o humildemente de- nominado Cancioneiriño comeza cunha nota, Esta panorámica da xeografía valdeorresa titulada “Brevísima noticia de M. Outeiro Hor- vese incrementada polos poemas adicados a tas, autor do Cancioneiriño de Valdeorras”, Montefurado e ás Médulas, que marcan os lin- asinada co nome de Manuel María e na que des nos que a comarca e os seus roteiros quedan se dá conta de certos datos escollidos sobre a acoutados. En ambos os dous casos, os versos vida do autor ficticio no val de Valdeorras, on- recrean o pasado histórico e a orixe romana de exerceu de profesor, impulsou a fundación das paraxes. Posiblemente, a súa localización do Instituto de Estudos Valdeorreses e mantivo no Cancioneiriño non sexa casual e trate de unha activa vida social. Foi a saúde, trastocada emular, na propia disposición do poemario, pola contaminación que producía a fábrica de esa situación xeográfica: ao colocarse a “Can- carburos, o que o levou a abandonar o lugar, en ción de Montefurado” inmediatamente detrás palabras de Manuel María, “sen deixar rastro”, do poema inicial e a “Canción das Médulas”, mais deixando unha fonda pegada nas persoas en penúltimo lugar, seguida das “Palabras para que o trataban acotío (Evelina Losada, esposa rematar” que pechan a obra, dalgún xeito, es- de Francisco Fernández del Riego; Xoaquín tablécese no cancioneiro unha parte central e Rebolledo, reputado adegueiro; ou o funciona- outra periférica, de maneira que estas compo- rio de Saltos do , Lois da Pena Méndez, a sicións envolven ou cercan os poemas nos que quen M. Outeiro Hortas deixaría o poemario o autor canta a Valdeorras e que son o eixe do manuscrito), que queda reflectida na obra. cancioneiro. A modo de ilustración, ofrécese O poemario de Outeiro Hortas supón un un extracto de cada unha das cancións: percorrido pola xeografía do interior ourensán ata as súas lindes coas provincias veciñas de Montefurado é un monte e León. Un itinerario ben coñecido po- Furado pola cobiza las xentes da comarca, que descorre entre a Da vella Roma imperial localidade luguesa de Montefurado e o Bierzo Que saqueou Galiza. leonés. Así, dende o comezo da obra (cun poe- Montefurado é un monte, ma de invocación e ofrenda ás terras de Val- Un penedo rexo e mouro deorras) e durante o seu transcurso o autor non ¡e garda a viva membranza esquece ningún dos lugares emblemáticos da dos buscadores de ouro! comarca, onde os topónimos, coa súa envol- (...) vente fonética, emerxen do lirismo e elevan a beleza dos versos: Carballal, Santigoso, Rubiá, (“Canción de Montefurado”, Manuel María 2003: Somoza, , Correxais,­ Arnado, O Barco, 15) Penouta, A Rúa, Petín, Vilamartín, Carballeda, Córgomo, Valdegodos, O Castro, Outeiro, Vi- As Médulas son un mundo loira, Xagoaza e Sobradelo son paraxes que se Insólito e alucinante repiten ao longo da a obra. Sirvan como exem- Cos seus castiñeiros vellos plo os versos que seguen: E o seu vermello sangrante.

Libro_Madrygal 20 regular.indb 236 18/10/2017 9:16:21 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239 237

As Médulas son Galaecia, Canto ao patrimonio hidrográfico, o eu O propio ser ancestral, poético di envolverse no rumor dos ríos Xa- Terra galega onde vive res, Éntoma, Candís, San Xulián, Casoio e, por A nosa patria inmortal. suposto, o Sil, practicamente omnipresente ao (...) longo do Cancioneiriño no que, ademais, ocu- (“Canción das Médulas”, Manuel María 2003: pa un lugar central a “Canción ó río Sil”: 37) O noso Sil cando chega Aproximadamente, no punto medio do per- Dende o reino de León: ¡aprende a fala galega corrido situaríase , a vi- na que di a súa canción! la máis habitada e extensa que conforma, en palabras de Manuel María, a “cabeza de Val- De Covas a San Martiño deorras”, e a única á que o poeta adica unha Baixa feliz, rumoroso, composición completa: Contemplando vagariño Este país tan hermoso. Ouh Barco, prodigio de blancura, Ollando cara ó ceo que te cobre; (...) Contemplando ó serán a hermosura Meu río Sil... ¡Dime sí Da vide retorta, escura e nobre! Te lembras das aureanas Que che arrincaban a ti ¡Cabeza de Valdeorras! ¡Capital O ouro das túas entranas! da máis sotil e fina cortesía! (...) (“Canción ó río Sil” Manuel María 2003: 19)

Tés música de colmea rumorosa Outros poemas: E a Ledicia do pan e mais do viño. Barco de Valdeorras: ¡branca rosa (...) Que recendes á beira do camiño...! escoito a voz do vello Sil afogada xa con tanto encoro. (“Poema ó Barco de Valdeorras”, Manuel María no meu peito resoa alporizado 2003: 33) o canto do Xares, do Candís, do San Xulián, do éntoma, Alén dos topónimos, son tamén frecuentes do Casoio e mais do Valvorraz. no Cancioneiriño os hidrónimos e os oróni- (“Invocación e ofrenda”, Manuel María 2003: 13) mos, que tan delicadamente se retratan e en- garzan na xeografía que, a modo de mapa (...) poético, debuxa o autor. Os montes, as serras, ¡Ouh, río Sil...! ¡Dime sí os viñedos e os ríos ocupan unha parte impor- aínda teimas e te afanas tante do poemario. A Serra do Eixe, a Serra da en gardar o ouro que ti lle negache ás aureanas! Lastra, a Serra da Cabreira, Pena Trevinca, o monte Bonseñor e o monte da Cova, que con- (“Canción dos viños”, Manuel María 2003: 23) forman o patrimonio forestal da comarca, son evocados en varias ocasións nos primeiros (...) O rumor do Sil faise entón poemas da obra, ademais de ser o tema central música maina escoitada na composición “Os montes”: polas vides, chouplos, faias, carballos, castiñeiros Ouh Serras da Lastra e da Cabreira, ós que a brisa estremece Pena Trevinca e Monte Bonseñor: e obrígaos a soñar ¡que doce a lonxanía en Primaveira! coas míticas aureanas lexendarias. (...) (“Palabras para rematar”, Manuel María 2003: 39)

Serra do Eixe e mais Monte da Coba: O itinerario poético que traza Manuel Ma- ¡que ar tan transparente nas alturas! ría na súa obra, non só reflicte o patrimonio (...) orográfico da zona (os seus vales, ríos e mon- (“Os montes”, Manuel María 2003: 17) tes), senón tamén a idiosincrasia, os costumes

Libro_Madrygal 20 regular.indb 237 18/10/2017 9:16:21 238 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239

e a cultura do lugar. Están presentes as festas, Brancos de Vilamartín, feiras e romarías que periodicamente se ce- De Córgomo e de Fontei: lebraban nos núcleos máis poboados: o mer- ¡non me esquezades a min, cado e as festas do Barco, as feiras de Viloira que non vos esquecerei! e Sobradelo ou as romarías da Rúa polo San (...) Roque, de Vilamartín polo San Xurxo ou de (“Canción dos viños”, Manuel María 2003: 23) Penouta polo San Benito son parte da activa vida sociocultural da que o poeta gozaba na Descoñécese se, por esta ou outra razón, zona. Así o amosan composicións como as que o autor mantivo unha afectuosa amizade cun seguen: dos adegueiros máis afamados no mundo da viticultura galega, o avogado rués Xoaquín Hei ir ó Barco ó mercado Rebolledo, fundador dunha das primeiras ade- E á feira de Sobradelo! gas da Denominación de Orixe de Valdeorras, (...) que leva o seu nome. Así o deixa escrito no “Sonetiño celebrando a excelente calidade do Hei ir á feira da Rúa, viño do seu amigo Xoaquín Rebolledo, nacido, Os meus soños hei vender. criado e feito en Valdeorras”, no que compara (...) coa meiguería o seu arte e bo facer na elabora- ción do viño mencía, “tinto imponente, / asom- Voume meter a tratante Nas feiras valdeorresas. bro do mundo enteiro”: ¡Vendo soños en mingoante Dime, Xoaquín Rebolledo: e merco estrelas acesas! ¿quen che deu sabiduría (“Poemiña das feiras”, Manuel María 2003: 21) para alternar a avogacía co cultivo do viñedo...? San Roque na Rúa Vella Cando arde o sol de agosto, ¿Con que vella meiguería (...) ou por que raro saber podes, das uvas, facer San Xurxo en Vilamartín, unha sublime ambrosía...? Festas na Vila do Castro: (“Sonetiño celebrando a excelente calidade do (...) viño do seu amigo Xoaquín Rebolledo, nacido, criado e feito en Valdeorras”, Manuel María No Barco as festas do Cristo, 2003: 25) En Penouta o San Benito. ¡Xa teño o meu soño listo Xoaquín Rebolledo é, xunto con Florencio para cegar ó infinito. Manuel Delgado Gurriarán, o único persoei- (“Canción das romarías”, Manuel María 2003: 31) ro obxecto poético de Manuel María neste Cancioneiriño. Ambos os dous representan Mais se algo caracteriza a comarca de Val- os eixos culturais da comarca: o primeiro, co- deorras é o seu potencial enolóxico, un sector mo representante do produto máis típico e ca- no que xa despuntaba cando Manuel María pi- racterístico da zona, e o segundo como o seu sou, por primeira vez, esta terra de viticultores. referente literario. A seguir, ofréncense uns Non lle pasaron desapercibidos ao autor os cal- versos seleccionados do poema “Homenaxe dos elaborados na comarca, aos que adica unha a Florencio-Manuel Delgado Gurriarán, poeta fermosa canción loubando a súa calidade: de Valdeorras”:

Meus viños de Valdeorras, Florencio-Manuel, amigo Sen vós non podo vivir: do vello Sil cantador: ¡e dende a cor ás escorras (...) non teño que vos pedir! Florencio-Manuel Delgado, Tintos do Barco, da Rúa, o da Galicia infunda: De Carballal ou Somoza: (...) ¡sodes a verdade núa, o sangue que nos remoza! Florencio-Manuel, segrel

Libro_Madrygal 20 regular.indb 238 18/10/2017 9:16:21 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239 239

da terra valdeorresa, (...) (...) ¡Se eu soubera nomearte, valdeorresa feiticeira...! En Valdeorras non se afán ¡Quen pondera namorarte sen o teu verso amantitño, e terte por compañeira! ¡ouh Delgado Guirriarán, (“Madrigal á muller valdeorresa”, Manuel María cantor da terra e do viño! 2003: 27) (Manuel María 2003: 29) Os versos que Manuel María canta a Val- Sen aludir a ningunha en concreto, o eu lí- deorras constitúen, en definitiva, unha impor- rico describe tamén, en forma de madrigal, a tante panorámica etnográfica da comarca e da muller valdeorresa. Non se pode adiviñar se a súa contorna e poñen en valor o capital social, referente é unha muller concreta, cuxo nome cultural, xeográfico e humano, nunha sentida sería unha incógnita, ou o colectivo de mulle- homenaxe poética a unha terra e a unhas xen- res da comarca: tes que lograron calar fondamente no poeta. Co mesmo agarimo se levaron a cabo, nesta Dona xentil e xeitosa, comarca, todas as actividades culturais na súa Non saio do meu abraio: honra ao longo do ano no que se lle adicaron as ¡valdeorresa fermosa, Letras Galegas. Sirva ao mesmo cometido esta perfecta rosa de maio! humilde achega.

3. Referencias bibliográficas. Manuel María (2003): Cancioneiriño de Valdeorras. Carballo de Bergantiños: Edicións Lumieira. ——— (2016): Cancioneiriño de Valdeorras. O Barco de Valdeorras: Concellaría de Cultura e Educación do Concello do Barco de Valdeorras. Valdehorras, Camilo (2016): “Prolepílogo para ler logo do cantar. Veleiquí o Canto ao Lugar ‘no que tivo que estar o paradiso’”, en Manuel María, Cancioneiriño de Valdeorras. O Barco de Valdeorras: Conce­ llaría de Cultura e Educación do Concello do Barco de Valdeorras, pp. 7-16.

Libro_Madrygal 20 regular.indb 239 18/10/2017 9:16:21