NOTAS Madrygal. Revista de Estudios Gallegos ISSN: 1138-9664 http://dx.doi.org/10.5209/MADR.57639 Manuel María e o Cancioneiriño de Valdeorras Noelia Estévez Rionegro1 A Laura Mariño, por tan sentido agasallo Gurriarán no que evoca a súa infancia e pri- meira adolescencia na localidade valdeorresa Esta terra galega de Valdeorras, tan barroca e sinxela, de Córgomo (“Meu Córgomo de Valdeorras / na que xente e paisaxe se confunden é bocarribeira crara”). Alén de contextualizar facéndose unha soia voz, xeograficamente o poemario no seu decorrer un único latexo: por terras valdeorresas e comarcas limítrofes, é o lugar os versos de Delgado Gurriarán sitúano tamén no que tivo que estar o paradiso. na realidade cultural galega do momento e vin- Manuel María cúlano ao maior expoñente poético do oriente ourensán, coetáneo, veciño, por un tempo, e recoñecido amigo de Manuel María. 1. Introdución En 2016, transcorridos doce anos do seu No mes de abril de 2003, ano no que o Día pasamento, o Día das Letras Galegas é adica- das Letras Galegas era adicado ao noiés Antón do ao poeta Manuel María e, á vez que come- Avilés de Tamarancos, a Asociación Cultural zan a proliferar as actividades culturais arredor Lumieira de Carballo de Bergantiños sacaba da súa figura, tamén se abre un novo período á luz a primeira edición do Cancioneiriño de para a reflexión sobre futuras candidaturas á Valdeorras, da autoría do poeta Manuel María maior homenaxe que rende o mundo da lite- (Outeiro de Rei, 1929 - A Coruña, 2004), baixo ratura galega. Como viña ocorrendo en anos o heterónimo de M. Outeiro Hortas. Con este anteriores, diferentes colectivos de Valdeorras xesto, Lumieria propúñase un dobre cometido: únense para reivindicar o Día das Letras Ga- por unha banda, loubar o seu autor acabado de legas 2017 para Florencio Delgado Gurriarán ingresar na Real Academia Galega e, por outra, e válense, desta volta, da súa vinculación co reivindicar a figura do poeta valdeorrés Flo- homenaxeado Manuel María para reunir, co- rencio Delgado Gurriarán (Córgomo, Ourense, mo fixera Lumieira, os nomes dos dous poetas 1903 - Fair Oaks, California, 1987) no cente- nos actos culturais levados a cabo na comarca, nario do seu nacemento. A estreita relación de entre os que sobresae a reedición do Cancio- amizade e admiración que entrambos se pro- neiriño de Valdeorras a cargo do Concello do fesaban, manifesta explicitamente no Cancio- Barco de Valdeorras e na que colabora, como neiriño a través dun poema de homenaxe, que- autor do “Prolepílogo”, o profesor e escritor da selada dende a escolla da cita coa que este (barquense de pro e barcelonés de adopción) principia: dous versos dun poema de Delgado Camilo Valdehorras. 1 Universidade de Santiago de Compostela, Departamento de Lingua Española. E-mail: [email protected] Madrygal 20 (2017): 235-239 235 Libro_Madrygal 20 regular.indb 235 18/10/2017 9:16:21 236 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239 A relevancia desta obra é innegable no con- Terras del Valdeorras gardadas texto cultural dunha pequena comarca do inte- polas Serras do Eixe, rior de Galicia e limítrofe na meirande parte da da Lastra e da Cabreira: súa contorna coa comunidade castelá-leonesa, (...) pero tamén no panorama literario galego e no conxunto da obra do poeta, en tanto que ache- ¡Sodes a avanzada de Galicia ga ao público un poemario, relativamente des- cara ó páramo de León (...) coñecido, testemuño do seu paso por unha terra que lle evocou tan sentidos e selectos versos e Pérdome polo Barco, A Rúa, na que coñeceu e forneceu amizades con repu- Petín, Vilamartín, Carballeda, tados valdeorreses que marcaron, xunto ao pa- Córgomo, Val de Godos, trimonio xeográfico e paisaxístico do enclave, Vila do Castro, Outeiro, unha importante fase vital de Manuel María. Viloira, Xagoaza, Sobradelo... (“Invocación e ofrenda”, Manuel María 2003: 2. Análise da obra 13-14) Nun xogo metaliterario, o humildemente de- nominado Cancioneiriño comeza cunha nota, Esta panorámica da xeografía valdeorresa titulada “Brevísima noticia de M. Outeiro Hor- vese incrementada polos poemas adicados a tas, autor do Cancioneiriño de Valdeorras”, Montefurado e ás Médulas, que marcan os lin- asinada co nome de Manuel María e na que des nos que a comarca e os seus roteiros quedan se dá conta de certos datos escollidos sobre a acoutados. En ambos os dous casos, os versos vida do autor ficticio no val de Valdeorras, on- recrean o pasado histórico e a orixe romana de exerceu de profesor, impulsou a fundación das paraxes. Posiblemente, a súa localización do Instituto de Estudos Valdeorreses e mantivo no Cancioneiriño non sexa casual e trate de unha activa vida social. Foi a saúde, trastocada emular, na propia disposición do poemario, pola contaminación que producía a fábrica de esa situación xeográfica: ao colocarse a “Can- carburos, o que o levou a abandonar o lugar, en ción de Montefurado” inmediatamente detrás palabras de Manuel María, “sen deixar rastro”, do poema inicial e a “Canción das Médulas”, mais deixando unha fonda pegada nas persoas en penúltimo lugar, seguida das “Palabras para que o trataban acotío (Evelina Losada, esposa rematar” que pechan a obra, dalgún xeito, es- de Francisco Fernández del Riego; Xoaquín tablécese no cancioneiro unha parte central e Rebolledo, reputado adegueiro; ou o funciona- outra periférica, de maneira que estas compo- rio de Saltos do Sil, Lois da Pena Méndez, a sicións envolven ou cercan os poemas nos que quen M. Outeiro Hortas deixaría o poemario o autor canta a Valdeorras e que son o eixe do manuscrito), que queda reflectida na obra. cancioneiro. A modo de ilustración, ofrécese O poemario de Outeiro Hortas supón un un extracto de cada unha das cancións: percorrido pola xeografía do interior ourensán ata as súas lindes coas provincias veciñas de Montefurado é un monte Lugo e León. Un itinerario ben coñecido po- Furado pola cobiza las xentes da comarca, que descorre entre a Da vella Roma imperial localidade luguesa de Montefurado e o Bierzo Que saqueou Galiza. leonés. Así, dende o comezo da obra (cun poe- Montefurado é un monte, ma de invocación e ofrenda ás terras de Val- Un penedo rexo e mouro deorras) e durante o seu transcurso o autor non ¡e garda a viva membranza esquece ningún dos lugares emblemáticos da dos buscadores de ouro! comarca, onde os topónimos, coa súa envol- (...) vente fonética, emerxen do lirismo e elevan a beleza dos versos: Carballal, Santigoso, Rubiá, (“Canción de Montefurado”, Manuel María 2003: Somoza, A Veiga, Co rrexais, Arnado, O Barco, 15) Penouta, A Rúa, Petín, Vilamartín, Carballeda, Córgomo, Valdegodos, O Castro, Outeiro, Vi- As Médulas son un mundo loira, Xagoaza e Sobradelo son paraxes que se Insólito e alucinante repiten ao longo da a obra. Sirvan como exem- Cos seus castiñeiros vellos plo os versos que seguen: E o seu vermello sangrante. Libro_Madrygal 20 regular.indb 236 18/10/2017 9:16:21 Estévez Rionegro, N. Madrygal 20 (2017): 235-239 237 As Médulas son Galaecia, Canto ao patrimonio hidrográfico, o eu O propio ser ancestral, poético di envolverse no rumor dos ríos Xa- Terra galega onde vive res, Éntoma, Candís, San Xulián, Casoio e, por A nosa patria inmortal. suposto, o Sil, practicamente omnipresente ao (...) longo do Cancioneiriño no que, ademais, ocu- (“Canción das Médulas”, Manuel María 2003: pa un lugar central a “Canción ó río Sil”: 37) O noso Sil cando chega Aproximadamente, no punto medio do per- Dende o reino de León: ¡aprende a fala galega corrido situaríase O Barco de Valdeorras, a vi- na que di a súa canción! la máis habitada e extensa que conforma, en palabras de Manuel María, a “cabeza de Val- De Covas a San Martiño deorras”, e a única á que o poeta adica unha Baixa feliz, rumoroso, composición completa: Contemplando vagariño Este país tan hermoso. Ouh Barco, prodigio de blancura, Ollando cara ó ceo que te cobre; (...) Contemplando ó serán a hermosura Meu río Sil... ¡Dime sí Da vide retorta, escura e nobre! Te lembras das aureanas Que che arrincaban a ti ¡Cabeza de Valdeorras! ¡Capital O ouro das túas entranas! da máis sotil e fina cortesía! (...) (“Canción ó río Sil” Manuel María 2003: 19) Tés música de colmea rumorosa Outros poemas: E a Ledicia do pan e mais do viño. Barco de Valdeorras: ¡branca rosa (...) Que recendes á beira do camiño...! escoito a voz do vello Sil afogada xa con tanto encoro. (“Poema ó Barco de Valdeorras”, Manuel María no meu peito resoa alporizado 2003: 33) o canto do Xares, do Candís, do San Xulián, do éntoma, Alén dos topónimos, son tamén frecuentes do Casoio e mais do Valvorraz. no Cancioneiriño os hidrónimos e os oróni- (“Invocación e ofrenda”, Manuel María 2003: 13) mos, que tan delicadamente se retratan e en- garzan na xeografía que, a modo de mapa (...) poético, debuxa o autor. Os montes, as serras, ¡Ouh, río Sil...! ¡Dime sí os viñedos e os ríos ocupan unha parte impor- aínda teimas e te afanas tante do poemario. A Serra do Eixe, a Serra da en gardar o ouro que ti lle negache ás aureanas! Lastra, a Serra da Cabreira, Pena Trevinca, o monte Bonseñor e o monte da Cova, que con- (“Canción dos viños”, Manuel María 2003: 23) forman o patrimonio forestal da comarca, son evocados en varias ocasións nos primeiros (...) O rumor do Sil faise entón poemas da obra, ademais de ser o tema central música maina escoitada na composición “Os montes”: polas vides, chouplos, faias, carballos, castiñeiros Ouh Serras da Lastra e da Cabreira, ós que a brisa estremece Pena Trevinca e Monte Bonseñor: e obrígaos a soñar ¡que doce a lonxanía en Primaveira! coas míticas aureanas lexendarias. (...) (“Palabras para rematar”, Manuel María 2003: 39) Serra do Eixe e mais Monte da Coba: O itinerario poético que traza Manuel Ma- ¡que ar tan transparente nas alturas! ría na súa obra, non só reflicte o patrimonio (...) orográfico da zona (os seus vales, ríos e mon- (“Os montes”, Manuel María 2003: 17) tes), senón tamén a idiosincrasia, os costumes Libro_Madrygal 20 regular.indb 237 18/10/2017 9:16:21 238 Estévez Rionegro, N.