Spreken Met Één Stem Hoe Een Lokale Ontwikkelingsorganisatie Boerenhuishoudens in Guatemala Ondersteunt
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
SCR 7993 Spreken met één stem hoe een lokale ontwikkelingsorganisatie boerenhuishoudens in Guatemala ondersteunt Catelijne van de Casteel Bushuis Bibliott°H:Hé ·' WORDT NIET UITGIHJlE~W "Spreken met één stem" hoe een lokale ontwikkelingsorganisatie boerenhuishoudens in Guatemala ondersteunt Catelijne van de Casteel [email protected] Doctoraalscriptie Culturele Antropologie Universiteit van Amsterdam Begeleider: Loes Schenk-Sandbergen Amsterdam, oktober 2002 Foto omslag: Cortadores de Café (Oleo de Mariano González Chavajay) Ze weven mijn gedachten blote voetjes die lieflijke glimlach gitzwarte ogen Ik nestel mij in aroma van knetterend vuur waar tortillas leven worden Ik voel warmte voorde Maya Ze blijven hun wortels beademen met diepe wijsheid Ik ben stille getuige van een volk gelovend dat het leven zal overwinnen een gedicht van My Catry (in: Guatemala, eeuwige lente, eeuwige strijd, 2000, p.5) Voorwoord "Hoe was het ?" Veel mensen stelden mij deze vraag na terugkeer uit het veld. In het kader van mijn studie Culturele Antropologie bracht ik vijf maanden door op het platteland van Guatemala. Maar op een vraag als deze is geen eenduidig antwoord mogelijk. Het uitvoeren van antropologisch leeronderwek is een ervaring die met geen andere te vergelijken valt. Dit geldt evenzeer voor het schrijven van een doctoraalscriptie. Hoewel het zeer verschillende processen zijn, laat geen van beide zich gemakkelijk omschrijven. Het was dan ook van alles: leerzaam, moeizaam, interessant, pijnlijk, verhelderend, frustrerend, zinvol, confronterend, verhelderend en nog veel meer. Voor herhaling vatbaar ? Onderzoek doen zeker. Ooit zou ik graag meer ervaring opdoen en het leerproces voortzetten. Met nieuw verworven inzichten, andere methoden en geslaagde technieken. De totstandkoming van een scriptie is een eenzame aangelegenheid gebleken. Heel wat zitvlees rijker, laat ik de wetenschappelijke rapportage voorlopig even voor wat die is. Vóór u ligt "Spreken met één stem: hoe een lokale ontwikkelingsorganisatie boerenhuishoudens in Guatemala ondersteunt". Het veldwerk had plaats tussen september 2000 en maart 2001. De bevindingen uit de praktijk vormen de basis voor de scriptie. Een praktijk in het teken van een gemeenschap van Indiaanse boerenfamilies. Hun praktijk is er één van keihard werken. Op het land, in 1 de milpa , in de bossen. In deze gemeenschap speelt de Asociación Chajulense Va'! Vaq Quyol een belangrijke rol in het dagelijks leven. De vereniging levert koffie onder de "eerlijke handelsvoor waarden" van de Stichting Max Havelaar. Behalve een betere prijs krijgen de koffieboeren ook de kans op verdere ontwikkeling. De Asociación werkt met een aantal andere projecten Het keurmerk Max Havelaar heeft een grote impact op het leven in dit inheemse bergdorp in Centraal Guatemala. En juist die impact wilde ik vangen. Naar mijn idee is dit redelijk gelukt, maar het oordeel is aan de lezer. Gedurende anderhalf jaar hebben veel mensen me gesteund om de scriptie tot een goed einde te brengen. In de eerste plaats mijn begeleidster Loes Schenk, die me door alle twijfel en obstakels heen heeft geholpen. Met haar positieve houding en deskundigheid wist ik mijn zelfvertrouwen toch telkens weer terug te vinden. Het uitwisselen van ervaringen met medestudenten van de scriptiegroep maakte de afzondering minder eenzaam. Dus: Ilse, Marcella, Adrie, Saar, Shanti, Annette, Aphra, Sonja, en Anniek, bedankt ! Mijn broer Camiel, die me voorging op de lange weg van het scriptieschrijven, heeft me zowel inhoudelijk als broederlijk voortdurend gesteund. Ook mijn ouders stonden steeds voor me klaar, hen wil ik hartelijk danken voor alle hulp en advies. Goede vrienden en vriendinnen wisten veel geduld met me op te brengen. Inez, Tessa, Floor en Mirjam wil ik in het bijzonder bedanken voor hun begrip en vertrouwen. Ook Orie heeft me geholpen met zijn eindeloze optimisme. Daarnaast is het Guatemala Komitee Nederland (GKN) mij zeer goed van dienst geweest met literatuur en verstand van zaken. Ook de Stichting Max Havelaar ben ik erkentelijk voor het contact leggen met de Guatemalteekse partnerorganisatie. Tot slot gaat mijn dank uit naar Frans van der Hoff, die zich sinds jaar en dag inzet vóór en mét de koffieboeren in het Mexicaanse Oaxaca. 1 De mi/pa is de grond waarop de Indianen hun maîs verbouwen, dat dient als dagelijks voedsel. Inhoudsopgave 1. Inleiding 1 1.1. Motivatie onderzoek · 1 1.2. Hoofdvraag 4 1.3. Het veldwerk 4 1.3.1. Onderzoeksmethoden 11 1.4. Opbouw van de scriptie 12 2. In naam van ontwikkeling 14 2.1. De "graaicultuur" 15 2.2. Globalisering onder de loep 15 2.3. Geboden tegenwicht 21 2.4. Fair trade 23 2.5. Empowerment door fair trade ? 26 3. Ter plaatse 27 3.1. Land van de eeuwige lente ? 27 3. l.1 Apartheid als norm 28 3.2. La Violencia: gevolgen van de oorlog 31 3.2.1. NuncaMás 36 3.2.3. Levensverhaal Francisco Cuplaj Santiago 37 3.3. Chajul: een historische impressie 41 4. De Asociación Va 'l Vaq Quyol 45 4.1. Guatemalteekse koffiepraktijken 45 4.2. De Asociación: ontstaan uit wanhoop 48 4.3. De huidige Asociación 48 4.3.1. Organisatiestructuur 51 4.3.2. Lidmaatschapsvoorwaarden 53 4.4. Partnerschap met Max Havelaar 54 5. Café Orgánico: het koffieproject van de Asociación 58 5.1. Structuur en regelgeving 59 5.2. Fair trade: wat betekent het voor de boeren? 61 5.3. De positie van vrouwen 62 5.4. Het verwerkingsproces van koffie 64 5.5. De positieve impact van het project 66 5.6. De nadelen van het project 68 5.7. Café Ixil 73 5.8. Projectbeschouwing 74 6. Overige projecten van de Asociación 78 6.1. Centro de Desarrollo 78 6.1.1. Educatie 79 6.1.2. Projectbeschouwing 82 6.2. Tejidos y Artesanias 83 6.2.1. Vrouwen en hun werk 84 6.2.2. Levensverhaal Juana Caba Caba 88 6.2.3. Projectbeschouwing 92 6.3. LaEmisora 93 6.3.1. De stem van de gemeenschap 94 6.3.2. Projectbeschouwing 96 7. Conclusies en Aanbevelingen 98 7 .1. De Asociación en empowerment 98 7.2. Naar een globalisering van onderaf 102 Literatuur 105 Summary 111 Kaart Guatemala 1. l><cán 2. Cha)ul 3. NebaJ 4. Cotzal 5. Uspantán 6. Panzós 7. Quetzaltenango Et Pe1P.n 8. Champerlco 9. l><lmché 10. Comalapa 11. Esculntla 12. Santa Lucia 13. San José 14. Gluatemala·Stad Guatemala in departementen (bron: GKN, 1980, p.6) 1: Inleiding 1. 1. Motivatie Het idee was er. Heel globaal, weliswaar, maar: het wás er. Maanden voor aanvang van het leeronderzoek seminar wist ik ongeveer wat ik wilde gaan doen. Dat het thema "eerlijke handel" een groot aandeel zou krijgen in mijn onderzoek, stond vast. En dat het land van bestemming Guatemala zou worden, ook. Maar een concreet onderzoeksvoorstel had ik nog niet. De plannen begonnen serieus vorm te krijgen toen mijn oog viel op een artikel in het Max Havelaar Nieuws (maart 2000). De titel alleen al sprak tot de verbeelding: "Indianen uit Guatemala spreken met één stem". Het artikel verhaalde over één van de handelspartners van Max Havelaar: de boerenverenigingAsociación Va'! Váq Quyol, in het Guatemalteekse hoogland. De schrijfster van het stuk, Rineke van Houten, legt vooral nadruk op de positieve invloed die de vereniging zou hebben op de gemeenschap als geheel. Na een samenvatting van het ontstaan van de organisatie, de problemen en terreur van het gewapend conflict, de schrijnende armoede in de regio, de verwoesting en de wederopbouw van de Asociación en de vooruitgang die sindsdien geboekt zou worden, concludeert van Houten dat de vereniging: """ruim tien jaar na de oprichting is uitgegroeid tot een gezonde belangenclub voor de hele streek" (p.7). Het artikel had mijn nieuwsgierigheid gewekt en mijn enthousiasme doen ontwaken. Ik wilde met eigen ogen zien hoe die "belangenclub" te werk gaat. En vooral: wie de mensen zijn die al dat werk doen, en hoe zij dat zelf ervaren. De ("eerlijke") koffiehandel door de ogen van de koffieboeren zelf, dus. Zo werd het idee geboren om af te reizen naar Chajul, hoog in de bergen van Centraal Guatemala. Om aldaar onderzoek te gaan doen naar het wel en wee van de kleine koffieboeren, verenigd in de Asociación Chajulense Va'/ Váq Quyol. In het Ixil staat dit voor "Spreken met één stem". De regio: waarom Guatemala ? Naar mijn mening wordt de onderzoeksbestemming omgeven door cultuurspecifieke waarden, normen en gebruiken. Die zijn onherroepelijk van invloed op het verloop van het onderzoek, want de context wordt voor een groot deel bepaald door de omgeving. Ook mijn keuze voor Guatemala als onderzoekslocatie is dus bepalend geweest voor de uitkomst. Als student kun je je nog zo hebben ingelezen in het onderwerp, in het veld kom je onvermijdelijk voor verrassingen te staan. En dan zul je, zoals ook in mijn geval, je vooropgezette onderzoeksmethoden moeten herzien. Je gedegen voorbereiden op het veldwerk is dan ook maar tot op zekere hoogte mogelijk, tenzij je de gekozen regio goed kent. Traditiegetrouw wordt het veldonderzoek door antropologiestudenten meestal op verre, onbekende bestemmingen uitgevoerd. Wat dat betreft is het mijne geen uitzondering. Maar steeds vaker zien we aspirant antropologen zich richten op de eigen, bekende samenleving. Hoewel het misschien minder avontuurlijk en zeker meer bewolkt is, valt voor deze ontwikkeling wel wat te zeggen. Want de tijd die het kost om enigszins thuis te geraken in een volslagen vreemde omgeving, heb je tijdens een eerste onderzoeksperiode eigenlijk niet. Toch heb ik ervoor gekozen mijn onderzoek in Guatemala uit te voeren, om verschillende redenen die ik hieronder beschrijf. Het onderwerp dat hier centraal staat, beperkt zich echter niet tot de grenzen van Mexico, Honduras en El Salvador. Zoals geschetst wordt in hoofdstuk 2, speelt de positie van de Westerse wereld een belangrijke rol in mijn betoog. Al met al is dit onderzoek dus gebaseerd op de bevindingen uit het veld, tegen de achtergrond van de samenleving waar ik zelf vandaan kom.