STUDIUM UWARUNKOWAŃ L KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY ŻÓŁKIEWKA

Załącznik nr 1 do Uchwały Nr ...... Rady Gminy Żółkiewka z dnia...... 2012 r.

STUDIUM UWARUNKOWAŃ l KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY ŻÓŁKIEWKA

CZŚĆ I UWARUNKOWANIA ROZWOJU

Uchwała Nr XXIX/167/01 Rady Gminy Żółkiewka z dnia 29 czerwca 2001 r. ze zmianami: – Uchwała Nr X/61/11 Rady Gminy Żółkiewka z dnia 3 listopada 2011 r przyjmująca treść Studium – część I Uwarunkowania Rozwoju jest uchwałą zmieniająca uchwałę Nr VI/35/11 Rady Gminy Żółkiewka z dnia 24 maja 2011 r. w sprawie zmian studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Żółkiewka. – Uchwała Nr ...... Rady Gminy Żółkiewka z dnia ...... 2012 r.

ZAMOŚĆ 2000 R. ZESPÓŁ AUTORSKI:

Główny projektant: mgr Jolanta Siemaszkiewicz uprawnienia urbanistyczne nr 367/88 zagadnienia środowiska naturalnego i ekologii

Zespół aurorski: mgr Jadwiga Ćwik zagadnienia spoleczno-gospodarcze demografia

mgr inż, a ich. Krystyna Kuśmierz zagadnienia środowiska kulturowego, mieszkalnictwo

mgr Iliana Górska osadnictwo, turystyka, zagadnienia funkcjonalno-przestrzenne

mgr Maria Topolska rolnictwo i leśnictwo

tech. bud. dróg. Witold Mielniczuk komunikacja

tech. bud. Lucjan Michalczyk infrastruktura techniczna

tech. bud. Maria Jaśkowska opracowanie graficzne

2 Spis treści 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY...... 5 1.1. Położenie administracyjne...... 5 l.2. Pozycja gminy w powiecie i regionie...... 5 1.3. Powiązania funkcjonalne z regionem i sąsiednimi gminami...... 7 1.3.1. Przyrodnicze:...... 7 1.3.2. Powiązania kulturowe...... 7 1.3.3. Powiązania w zakresie infrastruktury społecznej i gospodarczej...... 9 1.3.4. Powiązania z zakresu komunikacji i infrastruktury technicznej...... 9 2. OBSZARY CHRONIONE...... 11 2.1. Przyrodnicze obszary chronione...... 11 2.2. Przyrodniczo-kulturowe obszary wymagające ochrony...... 11 3. STAN l FUNKCJONOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO...... 12 3.1. Elementy i cechy środowiska...... 12 3.2. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego...... 22 3.2.1. Struktura układu przyrodniczego...... 22 3.2.2. Zagrożenia środowiska...... 22 4. ZASOBY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO I KRAJOBRAZU ...... 24 4. l. Stan zachowania zasobów zabytkowych...... 24 4.1.1. Krótki rys historyczny...... 24 4.1.2. Rozwój osadnictwa...... 26 4.1.3. Układy przestrzenne i zabudowa wsi...... 28 4.1.4. Tereny dawnych zespołów dworsko-parkowych...... 30 4.1.5. Zabytki sakralne...... 33 4.1.6. Cmentarze...... 33 4.2.Typologia i waloryzacja krajobrazu...... 33 4.3. Wykaz obiektów prawnie chronionych i ewidencjonowanych Zespoły i obiekty wpisane do rejestru zabytków...... 35 4.4. Niematerialne wartości kulturowe...... 43 5. STOSUNKI LUDNOŚCIOWE...... 44 5.1. Stan, dynamika rozwoju ludności, struktura ludności wg wybranych kryteriów...... 44 5.2. Charakterystyka rynku pracy...... 62 5.3. Źródła utrzymania ludności...... 67 5.4. Aktywność społeczna...... 68 6. OSADNICTWO...... 70 6.1. Układ przestrzenny i funkcje - obszary funkcjonalno-przestrzenne...... 70 6.2. Charakterystyka jednostek osadniczych...... 73 7. FUNKCJE MIESZKALNO-USŁUGOWE ...... 78 7.1. Mieszkalnictwo...... 78 7.1.1. Zasoby mieszkaniowe - standardy powierzchniowe, typy zabudowy...... 78 7.1.2. Wyposażenie w urządzenia infrastruktury technicznej...... 79 7.1.3. Charakterystyka zmian w zakresie zasobów mieszkaniowych...... 79 7.1.4 Ruch budowlany...... 80 7.2. Rynek nieruchomości...... 81 7.3. Gospodarka gruntami...... 81 7.4. Obiekty obsługi mieszkańców...... 83 7.4.1. Usługi publiczne...... 83 7.4.2. Usługi o charakterze komercyjnym...... 86 8. FUNKCJE STANOWIĄCE PODSTAWY GOSPODARCZE GMINY...... 88

3 8.1. Struktura i rozwój ilościowo-jakościowy podmiotów gospodarczych...... 88 8.2. Potencjał przemysłowy gminy...... 93 8.3. Rolnictwo...... 94 8.4. Leśnictwo...... 98 8.5. Turystyka...... 98 8.6. Sfera finansowa...... 99 8.6.1. Dochody w strukturze budżetu gminy...... 99 8.6.2. Struktura wydatków budżetu gminy...... 99 8.6.3. Pozabudżetowe źródła finansowania...... 102 8.6.4. Infrastruktura obsługi biznesu i ludności...... 103 9. KOMUNIKACJA...... 103 9. l. Sieć drogowa gminy...... 103 9.3. Układ podstawowy - drogi powiatowe...... 105 9.4. Układ uzupełniający - drogi gminne...... 106 9.5. Komunikacja pasażerska publiczna...... 107 9.6. Techniczne zaplecze komunikacji...... 107 10. SYSTEMY INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ...... 110 10.1. Zaopatrzenie w wodę...... 110 10.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków...... 112 10.3. Elektroenergetyka...... 112 10.4. Zaopatrzenie w gaz...... 112 10.5. Ciepłownictwo...... 113 10.6. Telekomunikacja...... 113 10.7. Gospodarka odpadami...... 113 11. URZĄDZENIA GOSPODARKI KOMUNALNEJ...... 113 11.1. Ochrona przeciwpożarowa...... 113 11.2. Obrona cywilna...... 114 12. DZIAŁANIA GMINY Z ZAKRESU GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ...... 114 13. PROBLEMY ROZWOJU...... 114 13.1. Problemy przyrodnicze i ekologiczne...... 115 13.2. Problemy środowiska kulturowego...... 115 13.3. Problemy społeczne...... 115 13.4. Problemy strukturalne...... 116 13.5. Problemy w zakresie infrastruktury technicznej...... 116 13.6. Problemy komunikacji...... 117 BIBLIOGRAFIA...... 118

4 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GMINY

1.1. Położenie administracyjne

Gmina Żółkiewka położona jest w województwie lubelskim w zachodniej części powiatu Krasnystaw. . Graniczy z gminami: od północy z gminą Rybczewice od zachodu z gm. Wysokie, Krzczonów i. Turbin od południa z gminą Rudnik od wschodu z gminą Gorzków. Żółkiewka - siedziba samorządu gminnego położona jest na skrzyżowaniu dwóch dróg wojewódzkich nr 842 Kraśnik - Krasnystaw oraz 837 (Lublin) - Piaski— Nielisz - Zamość. Posiada dobre połączenie z miastem wojewódzkim Lublin oraz siedzibą powiatu - Krasnystaw, a także 7. większymi ośrodkami miejskimi regionu - Zamościem i Chełmem. Odległość Żółkiewki wynosi od: Lublina 50 km Krasnegostawu 28 km Zamościa 42 km Chełma 60 km l.2. Pozycja gminy w powiecie i regionie

Powiat krasnostawski obejmuje 10 gmin oraz 2 miasta. Gmina Żółkiewka jest jedną z największych gmin w powiecie zarówno pod względem powierzchni i liczby ludności.

Charakterystyka gminy na tle regionu

Lp. Wyszczególnienie Jednostka Gmina Powiat Województwo 1 2 3 4 5 6 1. Powierzchnia km2 130,01 1137,5 25114,48 2. Miejscowości/sołectwa Ilość 30/29 220/202 4206/3649 3. Ludność Liczba 6457 81598 2241199 4. Gęstość zaludnienia km2 50 72 89 5. Kobiet na 100 mężczyzn Ilość 106,6 105,4 105 6 W wieku nieprodukcyjnym na 100 Ilość 95,1 82,1 73,6 w produkcyjnym 7. Przyrost naturalny ‰ -9,99 -4,84 0,08 8. Saldo migracji ‰ -3,28 -2,0 -1,0 9. Współczynnik dynamiki 0,422 10. Stopa bezrobocia % 8,8 10,3 11. Podmioty gosp. narodowej Ilość 186 350 13372 12. Zakł. osób fizycznych, spółki Ilość 2968 108210 cywilne 13. Powierzchnia Ha 13001 113750 2511448 14. Użytki rolne razem W % pow. 85% 83,2 68,4

5 15. Grunty rolne W % pow. 79,3 64,8 53,7 16. Sady W % pow. 1,2 1,3 1,3 17. Łąki i pastwiska W % pow. 4,5 8,4 13,4 18. Lasy W % pow. 9,8 15,9 21,8 19. Pozostałe W % pow. 5,2 9,6 9,7 20. Pracujacy w jedn. Pow. 5 os. Ilość 508 - w tym przemysł i bud Ilość 117 - usługi Ilość 115 - usługi nierynkowe Ilość 206 21. Zasoby i budownictwo 22. Zasoby mieszkaniowe Ilość 2365 26880 667480 23. Przec. liczba osób na mieszk. Ilość 2,73 - - 24. Przec. liczna osób na izbę Ilość 0,89 0,92 0,97 25. Przec. pow. użytk. na mieszk. m2 63,7 62,6 62,7 26. Przec. pow. użytk. na osobę m2 23,3 21,0 19,1 27. Mieszkań oddanych do użytku Ilość 0 119 4921 28. Gospodarstwa domowe Ilość 1460 699,5 13609,4 29. Długość sieci wod. Rozdzielcz. W km 57,2 63,4 2080,7 (bez przyłączy) 30. Długość sieci kanalizacyjnej W km 0,5 31. Drogi gminne lokalne, wiejskie Km 23 32. Drogi gminne utwardzone Km 23 33. Plac poczt. i usług telef. og. Ilość 3 34. Ludność na placówkę Ilość 2152 2600 3300 35. Abonenci telefonii przewod. Ilość 898 36. Ogółem na 1000 M Ilość 139 163 192,5 37. Lekarzy Ilość 3 130 4710 38. Ludność na 1 lekarza Ilość 2152 628 476 39. Lekarzy dentyst. Ilość 1 21 976 40. Ośrodki zdrowia Ilość 2 18 354 41. Apteki Ilość 2 16 574 42. Dochody budż. ogółem W tys. zł 4433 73165 20883226 43. na 1 mieszkańca w zł 683 897 931 44. Dochody własne ogółem W tys. zł 1268 45. na 1 mieszk. W zł 195 46. Wydatki budżetu ogółem W tys. zł 4629 74869 21250210 47. Na 1 mieszk. W zł 713 917 948 48. Wydatki budżetu bieżące W zł 3402 49. Wydatki budżetu inwestyc. W zł 771 50. Wych. przedszk. placówki Ilość 6 51. Dzieci ogółem Ilość 103 52. Na 100 dz. w w. 3-6 lat Ilość 33

6 53. Szkoły podstaw. Placówki Ilość 6 54. Uczniowie ogółem Ilość 676 55. Na 1 nauczyciela Ilość 12 56. Na 1 pomieszczenie Ilość 14 57. Szkoły ponadpodstawowe Ilość 2 58. Uczniowie Ilość 263 59. Księgozbiór bibliotek publ. Ilość wol na 3633 3600 3455 1000 M

Dane: Urząd Statystyczny \v Lublinie - woj. lubelskie 1998 r. Rocznik Statystyczny woj. zamojskiego 1998r. - U.S. Zamość.

1.3. Powiązania funkcjonalne z regionem i sąsiednimi gminami

1.3.1. Przyrodnicze: Powiązania przyrodnicze gminy wynikają z: ● położenia na styku dwóch mezoregionów Wysoczyzny Giełczewskiej i Padołu Zamojskiego należących do makroregionu Wyżyna Lubelska; ● położenie na styku płyty wschodnio-europejskiej i orogenicznych struktur zachodnio- europejskich - synklinorium brzeżne (niecka duńsko-mazowiecko-lubelska wg Samsonowicza); ● zaliczenie do jednostki sandomiersko-zamojskiej odznaczającej się wysoką jakością gleb i dużym potencjałem produkcji rolnej (wg koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju); ● położenie w granicach Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Nr 406 stanowiącego element powiązań hydrogeologicznych regionów; ● przebiegu dolin rzecznych Giełczwi, Żółkiewki i Łętowni będących korytarzem ekologicznym o znaczeniu regionalnym łączącymi się z krajowym korytarzem ekologicznym rzeki Wieprz; ● występowaniem kompleksu leśnego położonego na obszarze gminy Żółkiewka i Turobin.

1.3.2. Powiązania kulturowe Powiązania kulturowe gminy z obszarami ją otaczającymi dotyczą głównie kultury sakralnej. Przynależność gminy do archidiecezji lubelskiej łączą ją 7. południowymi obszarami Lubelszczyzny. Parafie rzymsko-katolickie położone na terenie gminy należą do dekanatu Turobin.

Na terenie gminy znajdują się trzy kościoły parafialne: w Żółkiewce, Olchowcu i Chłaniowie, do których należy większość wsi. Wsie przygraniczne należą do: Dąbie wieś i koi. oraz Tokarówka- parafia w Sobieskiej Woli (gm. Rybczewice). Antoniówka oraz Rezerwa z gm. Wysokie - parafia Żółkiewka. Borów i Czysta Dębina z gm. Gorzków - parafia W Olchowcu. Bzowiec i Bzówek z gm. Rudnik - parafia w Chłaniowie. W Żółkiewce znajduje się kościół polsko-katolicki zrzeszający wiernych z obszaru gminy i terenów sąsiednich.

7 8 1.3.3. Powiązania w zakresie infrastruktury społecznej i gospodarczej ● Żółkiewka pełni rolę ośrodka ponadgminnego w zakresie oświaty - Zespół Szkól Rolniczych oraz Liceum Ogólnokształcące i Ekonomiczne, do którego uczęszczają uczniowie z regionu i gmin sąsiednich; ● targi odbywające się w poniedziałki każdego tygodnia są miejscem handlu dla ludności okolicznych gmin i przybyszy ze wschodu; ● asortyment usług z zakresu zdrowia (podstacja pogotowia ratunkowego), handlu, rzemiosła i innych dziedzin (np. produkcja materiałów budowlanych, gorzelnia) nadaje Żółkiewce rangę ośrodka ponadgminnego dla otaczających gmin; ● Bank Spółdzielczy w Żółkiewce stanowi filię banku w Krasnymstawie; ● w dworku „Wrzosówka" w Żółkiewce znajduje się leśniczówka podległa Nadleśnictwu w Krasnymstawie. ● gmina położona jest w Euroregionie „Bug"

1.3.4. Powiązania z zakresu komunikacji i infrastruktury technicznej Przez gminę przebiegają ważne szlaki komunikacyjne krzyżujące się w ośrodku gminnym. Droga nr 842 łączy Kraśnik z Krasnymstawem i stanowi łącznik dla dróg państwowych nr 17 i 19. Droga nr 837 łączy Lublin przez Piaski i Nielisz z Zamościem. Żabno, Turobin Inne ważne drogi to: Żółkiewka - Wierzchowiny < Nielisz

Żółkiewka (nr 832) - Adamówka - Sobieska Wola - Krzczonów droga nr 837 (Lublin - Rzeszów) - Bychawa, Zaopatrzenie w wodę: i Wsie Dąbie, Tokarówka i Adamówka korzystają z ujęcia i wodociągu w Sobieskiej Woli (gm. Rybczewice).

9 10 Wsie Olchowiec i Bzówek korzystają z ujęcia Czysta Dębina (gm. Gorzków). Wodociąg „Żółkiewka" połączony jest z wodociągiem w Maciejowie Nowym - wykorzystywanym jedynie awaryjnie. Przez teren gminy przebiegają dwie linie energetyczne wysokich napięć (l10 kV) relacji Zamość - Żółkiewka oraz Frampol - Żółkiewka. Gmina Żółkiewka połączona jest światłowodem z gm. Turobin (Czernięcin -Żólkiewka).

2. OBSZARY CHRONIONE

2.1. Przyrodnicze obszary chronione Z form ochrony przyrody na terenie gminy występują jedynie pomniki przyrody. W istniejących opracowaniach planistycznych (koncepcja zagospodarowania przestrzennego województwa zamojskiego) podnoszono konieczność wyznaczenia na obszarze gminy otuliny Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego.

Wykaz pomników przyrody:

Odz. Opis Miejscowość Określenie położenia GD Jesion wyniosły (Fraxinus ekselsior) o obw. 315 cm Olchowiec Park podworski i wys. 26 m, 3 topole białe (Populus alba) o obw. 4,42 512,615 cm i wys. 26 m 2 lipy drobnolistne (Tilia cordata) o obw. 352, 378 cm, i wys 20 m GD 5 lip drobnolistnych (Tilia cordata) o obw. 325 – Stara Wieś Park podworski 398 cm i wys. 20 Zaburze GD 2 lipy drobnolistne (Tilia cordata) o obw. 357, 408 Wola Żółkiewska Park podworski cm, 20-21 m; wierzba biała (Populus alba) o obw. obok budynków 771 cm i wys. 25 m podworskich GD 3 jesiony wyniosłe (Fraxinus ekselsior) o obw. 210, Wola Żółkiewska Na terenie parku 250, 365 cm i wys. 26 m, 3 dęby szypułkowe podworskiego, (Quercus robur) o obw. 260, 260 300 cm i wys. 25 m GD 4 dęby szypułkowe (Quercus robur) o obw. 230, Średnia Wieś Na terenie parku 240 280, 300 cm i wys. 25 m oraz brzoza podworskiego, za brodawkowata (Behula verrucosa) o obw. 250 cm i budynkiem szkoły wys 24 m

2.2. Przyrodniczo-kulturowe obszary wymagające ochrony Na terenie gminy znajdują się parki podworskie wymagające ochrony: ● Dąbie - park 3 ha ok. 250 drzew, lipy, klony, kasztanowce, jesiony, wierzby, krzewy.

● Olchowiec - park 3,9 ha (w tym ogród spacerowy l ,3 ha oraz stawy 0,1 ha) ok. 160 drzew: jesiony, lipy, graby, klony, świerki, modrzewie, żywotniki, ponadto olsze czarne, krzewy. Drzewa pomnikowe: jesion wyniosły, 2 lipy drobnol istne, 3 topole białe.

● Średnia Wieś - park 3,0 ha, drzewostan wycięty w 40%, około 300 drzew: lipy w alei jednorzędowej, dęby, modrzewie, rubinie, klony, jawory. Drzewa pomnikowe: 5 lip drobnolistnych.

11 ● Wola Żółkiewska - Park 9,0 ha (w tym wody 0,2 ha) ok. 1000 drzew (w 50% dziki park przy skwerach i za rzeką), olsze, br/ozy, wierzby, graby, lipy, dęby, jesiony, kasztanowce, robinie, klony, świerki, krzewy. Drzewa pomnikowe: 2 lipy drobnolistne, wierzba biała.

● Zaburzę tzw. „Wronówka" - zespól zieleni ok. 2,0 ha, około 50 drzew: lipy, świerki, brzozy, klony.

● Zaborcę - park 2 ha, ok. 200 drzew: lipy, świerki, brzozy, kasztanowce, robinie.

● Żółkiew Koi. - na obrzeżach d. parku zachowało się ok. 250 drzew: klony, lipy, graby, wierzby, wiązy, czeremchy, krzewy.

3. STAN l FUNKCJONOWANIE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

3.1. Elementy i cechy środowiska

● Budowa geologiczna Gmina Żółkiewka tektonicznie znajduje się w granicach Niecki Lubelskiej, gdzie w budowie geologicznej zasadnicze znaczenie posiadają utwory górnej kredy. Zasadniczy profil powierzchniowej budowy geologicznej tworzą wychodnie mastrychtu, wykształcone głównie w postaci margli, opok i opok marglistych, przykryte utworami czwartorzędowymi - lessowymi i lessopodobnyrni. W obniżeniach erozyjnych dolinno-rzecznych, charakterystycznych dla morfogenezy utworów kredowych i lessowych, znajdują się piaski i gliny deluwialne oraz piaski wodnolodowcowe w wyższych partiach; w niższych partiach występują holoceńskte namuly, mady i piaski pylaste.

12 13 Obszar Wyniosłości Giełczewskiej, w którego granicach znajduje się gmina Żółkiewka, podobnie jak cala Wyżyna Lubelska pochylony jest w kierunku północnym od krawędzi Roztocza, gdzie jej kulminacje dochodzą do 320 m n.p.m. do północnej granicy wzdłuż poziomicy 190,0 m n.p.m. Skłon ten nie jest jednolicie pochylony, występuje tu szereg stopni, progów i krawędzi, gdzie najbardziej zauważa się w terenie krawędź poziomu wierzchowinowego. Główne elementy strukturalne na obszarze gminy związane są z wyżej przedstawioną budową geologiczną. Całą gmina leży w obrębie poziomu wierzchowinowego, poprzecinanego niewielką ilością dolin rzecznych Giełczwi, Żółkiewki i Łętowni. Formy podłoża wyraźnie zaznaczające się w terenie związane są z odpornością tworzących je skał.

● Surowce mineralne Niekorzystny profil litologiczno-surowcowy powierzchniowej budowy geologicznej gminy stwarza bardzo ograniczone możliwości pozyskania miejscowych surowców. 7 rozpoznanych dotychczas złóż (dane 1988r.) na terenie gminy znajdują się: • złoża kruszywa naturalnego „Borówek" - zasoby geologiezno-bilansowe 285 tys. m3, • złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Wierzchowina” - zasoby bilansowe 3256 tys. m3, • złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Wola Żółkiewska" - zasoby bilansowe 672 tys. m3.

● Rzeźba terenu Gmina położona jest w całości w mezoregionie Wyniosłości Giełczewskiej, która zajmuje centralną część makroregionu Wyżyny Lubelskiej. Wyniosłość Giełczewska jest wysoko wyniesioną wyżyną, o dość urozmaiconej rzeźbie, mającej charakter garbu zbudowanego z odpornych skał kredowych, w większości przykrytych płatami lessów. W rzeźbie obszaru gminy wyróżnia się: • obszary wierzchowinowe w formie wydłużonych garbów międzydolinnych o przeważającym kierunku równoleżnikowym, • doliny rzek: Giełczwi na północy, Żółkiewki w środkowej części oraz Łętowni w pd. części, dobrze wykształcone, poprzez lessową pokrywę wcinające się w podłoże. Rzeźba poziomu wierzchowinowego wykazuje ścisły związek z właściwościami pokrywającego obszaru lessu; charakterystycznymi formami są tu rozcięcia erozyjne starej fazy - suche doliny płaskodenne lub nieckowate oraz małe rozcięcia erozyjne - wąwozy (wskaźnik gęstości wąwozów wynosi w gminie 0,4 km/km2 powierzchni, ich ogólna długość 48,0 km). Formy te występują głównie w rejonie północnej i południowo-wschodniej części gminy, gdzie procesy powstawania wąwozów występują obecnie.

14 15 W tych obszarach istnieje konieczność pilnego, przeciwerozyjnego ich zagospodarowania.

● Gleby W gminie występują gleby lessowe, należące do najbardziej charakterystycznych gleb wyżynnej części Lubelszczyzny, spośród których decydującą rolę odgrywają gleby brunatnoziemne. Brunatnoziemne gleby lessowe pokrywają obszar gminy w obrębie wierzchowin i zboczy. Z morfologii profilów rozpoznać można gleby płowe oraz brunatne. Gleby płowe dominują na wszystkich wyniosłościach pokrywy lessowej, gdzie ograniczona jest możliwość procesów erozyjnych. Gleby brunatne są w większości efektem antropogenizacji likwidującej przez uprawę poziomy przemycia lub efektem erozji ogławiającej gleby płowe z poziomów wierzchowinowych; spotyka się je najczęściej na zboczach. Gleby brunatnoziemne wytworzone z lessów bonitowane są bardzo wysoko, ograniczeniem wysokiej bonitacji są stwierdzone zniszczenia erozyjne. W obszarze gminy występują również rędziny, które wykształciły się ze skał węglanowych górnej kredy na osadach mastrychtu. Występują na łagodnych skłonach jako rędziny średnio głębokie (25 - 50 cm) lub na krawędziach i wzniesieniach jako płytkie rędziny inicjalne (do 25 cm), powstałe pod wpływem procesów erozyjnych. Wymienione typy gleb tworzą kompleksy pszenne przydatności rolniczej: pszenny bardzo dobry - 1,9% gleb, pszenny dobry - 36,1% gleb raz pszenny wadliwy - 56,7% gleb. W obszarach dolin rzecznych występują gleby torfowe, mułowo-torfowe oraz fragmenty gleb glejowych lub czarnych ziem powstałych z utworów płytowych, które zajmują użytki zielone. Warunki glebowe oraz rzeźba terenu sprzyjają w tym regionie uprawie zbóż, zwłaszcza pszenicy oraz rozwojowi sadownictwa, głównie na zachodnich skłonach terenu. W omawianym obszarze występuje problem ochrony gleb przed erozją wodną powierzchniową, która pojawia się na około 30% gruntów ornych gminy, przy czym istotne zagrożenie dotyczy 8,6% gruntów, na których wskazane jest podjęcie działań przeciwerozyjnych. Erozja silna występuje na niewielkich konturach glebowych (strome zbocza wąwozów i form wąwozowych). Najbardziej zagrożonymi erozyjne obszarami są rejony północnej i południowo- wschodniej części gminy, w mniejszym stopniu części środkowej.

● Wody Według podziału T. Wilgata na regiony hydrograficzne gmina znajduje się w granicach regionu II - C - Wyniosłości Giełczewskiej, który charakteryzuje bardzo mała gęstość sieci wodnej (gęstość sieci rzecznej w obszarze gminy 3,7 km2), koncentracja zjawisk wodnych w stosunkowo nielicznych dolinkach rzecznych i duże połacie bezwodne na międzyrzeczach. Na powyższe zjawiska mają wpływ budowa geologiczna obszaru - występowanie skał łatwo chłonących wodę i przekazujących ją w głąb. Jak również położenie gminy w zasięgu guza wododziałowego oddzielającego zlewnię Wieprza od zlewni Bystrzycy.

• Wody podziemne - oznaczają się dużą zasobnością, główny poziom wodonośny związany jest z utworami kredowymi i czwartorzędowymi.

Kredowy poziom wodonośny obejmuje ponad 75% całych zasobów eksploatacyjnych regionu. Kredowe piętro wodonośne charakteryzuje się szczelinowo-porowymi warunkami gromadzenia i przepływu wody. Zwierciadło wody, poza dolinami rzecznymi, ma na ogół charakter swobodny. Wody przemieszczają się głównie szczelinami skalnymi, powstałymi w wyniku spękań tektonicznych wietrzeniowych, ułatwiających infiltrację wód opadowych i roztopowych, powodując małą odporność naturalną zbiornika kredowego na zanieczyszczenia. Poziom wody na wierzchowinach osiąga znaczną głębokość ~80m, na zboczach i obniżeniach dolinnych zwierciadło wody występuje na ogół w strefie głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Roczne amplitudy wahań poziomu wód szczelinowych są na ogół małe i wynoszą 0,5 - 2,0 m.

16 Miąższość wodonośnej serii kredowej jest zróżnicowana od kilku do kilkunastu metrów. Najczęściej ujmowaną, a zarazem najwydatniejszą strefą jest przedział głębokości serii wodonośnej 20 do 90 m. Wydajności jednostkowe uzyskiwane z poszczególnych studni zmieniają się od poniżej 0,1 do ponad 100 m3/h/1 m depresji. Przeciętne wydajności jednostkowe studni wierconych wynoszą w opokach i marglach twardych ~27 m3/h/1 m depresji. Najwyższe wydajności całkowite i jednostkowe uzyskiwane są w strefach dolin rzecznych, natomiast najniższe na wierzchowinach. Wody kredowe są najczęściej typu węglanowo-wapniowego, rzadziej węglanowo-wapniowo- magnezowego. Są to wody infiltracyjne podlegające intensywnym procesom wymiany; charakteryzują się bardzo dobrą i dobrą jakością, zawartość wszystkich składników wód podziemnych mieści się w granicach normy. Występujący na obszarze gminy kredowy poziom wodonośny stanowi fragment zasobnego w wodę głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 406 (jednego z głównych zbiorników w kraju), którego szacunkowe zasoby eksploatacyjne wynoszą ok. 230 tys. m3/d. Zbiornik proponowany jest do objęcia ochroną prawną.

Trzeciorzędowe piętro wodonośne - występuje lokalnie w zawodnionych płatach utworów trzeciorzędowych, w obszarze wysoko wyniesionych pagórów ostańcowych. Wody tego piętra pozostają w bezpośredniej łączności hydraulicznej z wodami piętra kredowego. Wodonośność tego piętra nie jest zbyt duża, głównie z powodu małej miąższości warstw.

Czwartorzędowe piętro wodonośne - związane jest z osadami aluwialnymi i fluwioglacjalnymi (piaski, żwiry, piaski pylaste i pyły piaszczyste) wypełniającymi obniżenia, głównie strefy dolin rzecznych. Miąższość serii osadów dochodzi do 60 m, przy czym średnia grubość warstwy wodonośnej wynosi kilka do kilkunastu metrów, w zależności od regionu hydrogeologicznego. Wodonośne piętro czwartorzędowe zasilane. Zasilanie pietra czwartorzędowego następuje przez infiltrację opadów atmosferycznych oraz boczny dopływ wody z piętra kredowego z przyległych obszarów wierzchowinowych. Dzięki temu zasobność wodna jest lokalnie znacząca, a wydajność studni może wynosić do 50 m3/h. Wydajności jednostkowe poszczególnych ujęć wahają się od 0,5 - 20 m3/d/km2. Wody czwartorzędowe oznaczają się zmineralizowaniem od 100 - 200 mg/1, ich jakość jest niższa od jakości wód kredowych, zawierają z reguły podwyższone zawartości żelaza i manganu oraz innych składników np. związków azotowych.

● Ocena zasobów dyspozycyjnych Przestrzenną ocenę zasobów dyspozycyjnych charakteryzujących moduł zasobów dyspozycyjnych w m3/d/km2; w granicach gminy występują obszary o wysokiej zasobności, wynoszącej od 100 - 200 m3/d/km2. Zasoby eksploatacyjne w dorzeczu Wieprza (w tym obszar gminy) wynoszą ogółem 456954 m3/d, przy czym z utworów kredy 428138 m3/d i czwartorzędowych 28216 m3/d. Są to ilości duże w zestawieniu z aktualnym zapotrzebowaniem wynoszącym ok. 10% zasobów.

● Wody powierzchniowe Obszar gminy Żółkiewka znajdujący się w zlewni Wieprza odwadniany jest przez jego lewobrzeżne dopływy: Giełczew na północy i Żółkiewkę w środkowej części oraz dopływ Poru - Łętownię w południowej części.

Giełczew - płynie północną granicą gminy w swoim górnym biegu korytem, które zachowało naturalny charakter, mimo zmian wprowadzonych przez człowieka. Średni przepływ mierzony u ujścia do Wieprza wynosi 1,4 m /s. Rzeka ma dobrze wykształconą dolinę, stromościenną z płaskim dnem, jej dorzecze jest silnie rozcięte erozyjnie, co stanowi o wysokich walorach krajobrazowych

17 obszaru. W górnej części jej dorzecza, w obszarze sąsiadującym od północy z gminą Żółkiewka utworzono Krzczonowski Park Krajobrazowy.

Żółkiewka - w całości płynie przez Wyniosłość Giełczewską, zaczynając się na terenie gminy w Rożkach w pobliżu osady Żółkiewka. Występuje tam kilka źródeł korytowych o małej wydajności, silnie zarastających, które dają początek stale płynącemu ciekowi. Powyżej tego miejsca ciągnie się sucha dolina o długości około 8 km. Dolina rzeki jest wąska, rzadko przekracza 500 m, głęboko wcięta, o silnie nachylonych zboczach i płaskim dnie. Różnice wysokości między kulminacjami na dziale wodnym i dnem doliny dochodzą do 100 m. Rzeka jest uregulowana, a dolinę zmeliorowano. Melioracje nie przyniosły spodziewanego efektu, ponieważ w dnie doliny występują wody naporowe. Spowodowały natomiast obniżenie zwierciadła wody podziemnej w terenach przydolinnych, nastąpił też zanik niektórych źródeł, zmniejszyła się wydajność innych, skróciły się biegi dopływów. Średni przepływ Żółkiewki wynosi 0,85 m3/s.

Łętownia - bierze swój początek na obszarze gminy, w rejonie wsi Wierzchowina. Płynie stosunkowo szeroką doliną, dochodzącą miejscami do 1500 m szerokości. Stanowi dopływ Poru.

● Źródła Ich występowanie i wydajność warunkuje budowa geologiczna i rzeźba terenu. Na obszarze gminy występują w dolinach rzek, drenując poziom wodonośny kredy i trzeciorzędu. W latach o niskich stanach wód niektóre źródła okresowo zanikają lub zmniejszają swoją wydajność. W okresach zasobnych w wodę obok głównego źródła pojawiają się wypływy okresowe, połączone hydraulicznie ze źródłem głównym. Wydajność występujących na terenie gminy źródeł waha się od wydajności poniżej l l/sek do wydajności powyżej 100 l/sek. Z zarejestrowanych źródeł na terenie gminy występują w dolinach rzek: • Giełczwi, źródła o wydajności 1-10 1/sek w rejonie wsi Dąbie. • Żółkiewki, źródło o wydajności powyżej 100 1/sek w rejonie KoL. Rożki oraz o wydajności powyżej l 1/sek w rejonie wsi Poperczyn i Borówek. • Łętowni, źródła o wydajności poniżej l 1/sek w rejonie wsi Borowina i Chłaniówek. Zagrożenia dla źródeł stanowią melioracje, przebudowa nisz, składowanie w nich odpadów. Wszystkie wypływy wód podziemnych powinny być chronione przed zanieczyszczeniem i dewastacją nisz źródlanych oraz zmianą własności fizykochemicznych i bakteriologicznych wody.

● Stawy i zbiorniki wodne W granicach gminy znajduje się zbiornik retencyjny o pow. 13,1 ha o pojemności 260 tys. m3 zrealizowany na rzece Żółkiewce w rejonie miejscowości Żółkiewka oraz stawy w Olchowcu o pow. 0,l ha (w parku podworskim) i Wierzchowinie. Ubóstwo powierzchniowej sieci wodnej narzuca konieczność gospodarki wodnej oszczędnej i nie dopuszczającej do negatywnych zmian w hydrosferze.

● Klimat Według regionalizacji klimatu Polski W. Okołowicza gmina położona jest w obrębie regionu lubelsko-wyżynnego, który cechuje się przewagą wpływów kontynentalnych. Charakterystyczne cechy klimatu:

• Cyrkulacja powietrza Na teren gminy najczęściej napływają masy powietrza polarno-morskiego z maksimum napływów w ciągu lata oraz polarno-kontynenlalnego z maksimum napływów z końcem zimy i na początku wiosny. Powietrze arktyczne napływa rzadko (ok. 6% przypadków w roku), najczęściej w zimie i na wiosnę, najrzadziej napływa powietrze zwrotnikowe.

18 • Warunki termiczne Warunki termiczne obszaru gminy są charakterystyczne dla obszarów wyniesionych, lecz nie wyżynnych. Dane dotyczące średniej temperatury powietrza, zebrane z okresu lat 1950 - 1990 przedstawiają się następująco: ➢ średnia roczna temperatura +7,4°C ➢ średnia wiosny +7,3°C okres chłodny (XI-III) - 0,7°C ➢ średnia lata + l7,1°C okres ciepły (IV - X) + I3,3°C ➢ średnia jesieni +7,9°C ➢ średnia zimy -2,6°C

• Bardzo niekorzystną cechą klimatu, zwłaszcza dla wegetacji roślin są powtarzające się co roku silne przymrozki wiosenne i jesienne, których nasilenie przypada na koniec kwietnia lub początek maja, niekiedy występują nawet w czerwcu. Okres wegetacji, przy średniej temperaturze dobowej powyżej 5° C obejmuje 205 - 215 dni (w płn.-wsch. części kraju - 190 dni, w płd.-zach. części kraju 220 dni).

● Opady Wysokość opadów uzależniona jest głównie od cyrkulacji atmosferycznej - układów barycznych, mas powietrza, a także od rzeźby terenu i ekspozycji (stoki zachodnie i południowo- zachodnie otrzymują najwięcej opadów).

W obszarze gminy średnia roczna suma opadów wynosi około 630 - 640 mm, w półroczu zimowym - 220 mm, w półroczu letnim około 415 mm, w okresie wegetacyjnym (IV - X) - 430 mm. Opady nie są wysokie, ale zróżnicowane, przy występowaniu wyraźnej przewagi opadów letnich nad zimowymi. Opady śniegu pojawiają się w listopadzie, a pokrywa śniegowa utrzymuje się od połowy grudnia do pierwszej dekady marca, przeciętna liczba dni ze śniegiem wynosi 60 - 76. Przez obszar gminy przechodzi szlak gradowy (Wyniosłość Giełczewska -Działy Grabowieckie -dolina Bugu); opadom gradu towarzyszy cały szereg zjawisk dodatkowych; jak silny wiatr, deszcz, wyładowania atmosferyczne, zmniejszona widzialność. Zespół tych zjawisk wywołuje wiele negatywnych odczuć wśród ludzi i zwierząt. Burze gradowe wyrządzają poważne szkody uprawom rolnym. Według niektórych teorii do czynników sprzyjających występowaniu gradu na Lubelszczyźnie należy występowanie gleb lessowych, powodujących zwiększoną jonizację powietrza.

● Wiatry Przeważają wiatry z zachodniej połówki horyzontu (W. SW, NW), z tym. że kierunek zachodni występuje najczęściej. Kierunki zachodnie stanowią prawie 50% sumy wszystkich wiatrów. Najmniej często pojawiają się wiatry północne i północno-wschodnie, nie przekraczające razem 15%. Udział cisz atmosferycznych wynosi tylko 6,4% i świadczy o dobrym przewietrzaniu terenu. W ciągu ostatniego dziesięciolecia obserwuje się spadek prędkości wiatru średnio o 0,6 m/s (w porównaniu do 25-lecia). Prędkości wiatru ma istotny wpływ na parowanie - wiatr je przyśpiesza, a więc pośrednio przyśpiesza przemianę materii w organizmach, poza tym jest dobrym wskaźnikiem wentylacji danego obszaru.

● Zachmurzenie Obszar gminy Żółkiewka, podobnie jak południową Lubelszczyznę charakteryzuje najniższe zachmurzenie w Polsce. Średnie roczne zachmurzenie wynosi 6,3 do 6,6 w 11 stopniowej skali pokrycia nieba, usłonecznienie sięga 46 - 50% usłonecznienia względnego. Najlepsze wartości usłonecznienia względnego notuje się w sierpniu i wrześniu (48 - 50%), najniższe zaś w listopadzie

19 i styczniu (22%). Średnia wartość usłonecznienia względnego w okresie wegetacyjnym wynosi 46%. Najlepsze warunki pod względem usłonecznienia występują na obszarach wyniesionych.

● Mgły Mgły z uwagi na możliwość rozprzestrzeniania zanieczyszczeń oraz ze względów bioklimatycznych są ważnym elementem klimatu. Na obszarze gminy nie występują zbyt często, najmniej często obserwowane są w okresie od kwietnia do sierpnia, najczęściej występują w październiku i listopadzie. Duży wpływ na ich występowanie wywierają czynniki lokalne - wilgotność podłoża, rzeźba terenu. W obszarze gminy obserwuje się mgły adwekcyjne, napływające z wyższych partii terenu w kierunku obniżeń i dolin, oraz mgły inwersyjne związane ze spadkiem temperatury występujące w dolinach.

● Zróżnicowanie warunków topo- i mikroklimatycznych Klimat obszaru gminy, podobnie jak Wysoczyzny Giełczewskiej przejawia pewne cechy klimatu kontynentalnego, wyrażające się lekkim przesuszeniem związanym z ubóstwem wód powierzchniowych, głębokim zaleganiem wód gruntowych oraz brakiem większych obszarów leśnych. Brak lasu powoduje swobodne przewietrzanie terenów, co przy południowej ekspozycji zboczy sprzyja występowaniu zjawisk stepowienia obszaru. Na warunki topo- i mikroklimatu gminy w istotny sposób wpływa rzeźba terenu i szata roślinna (obszary leśne). W związku z powyższym wyróżnić można:  obszary wierzchowinowe o przewadze terenów posiadających dobre warunki nasłonecznienia i korzystne warunki opadowe, bardzo dobre warunki aerosanitarne, o małej częstotliwość występowania mgieł.

 obszary dolin rzecznych i obniżeń dolinnych, o najbardziej niekorzystnych warunkach z. uwagi na występowanie inwersji termicznych, zwiększoną częstotliwość, występowania mgieł z tendencją do stagnacji, podwyższoną wilgotność powietrza,

 obszary leśne o swoistych warunkach bioklimatycznych, cechujące się dużą zacisznością, dużym zacienieniem, łagodnym przebiegiem dobowych elementów meteorologicznych,

 obszary położone w sąsiedztwie kompleksów leśnych, cechujące się okresowym zacienieniem i dużą zacisznością, co sprzyja utrzymywaniu się wilgoci w glebie.

● Szata roślinna Szata roślinna jest odbiciem warunków glebowych i geomorfologicznych. Według podziału geobotanicznego D. Fijałkowskiego gmina Żółkiewka położona jest w granicach: • pododdziału Pasa Wyżyn Środkowych, • krainy Wyżyny Lubelskiej (grądy, dąbrowy świetliste), • okręgu Lubelskiego (dominacja grądów, eutroficznych łąk i udział roślin kserotermicznych strefy południowej – pannońskiej), • podokręgu Wyniosłości Giełczewskiej (dominacja grądów i eutroficznych łąk). W granicach gminy dominują agrocenozy drobnoprzestrzenne (drobne pola orne z miedzami), lasy zachowały się w postaci niewielkich kompleksów. od kilkunastu arów do kilkudziesięciu hektarów (lesistość gminy wynosi tylko 8,7%). Granica rolno-leśna ma wadliwy przebieg, kształt większości kompleksów leśnych jest bardzo skomplikowany, co utrudnia prowadzenie prac techniczno-leśnych jak i wykonywanie prac polowych. Panującym zbiorowiskiem w lasach jest grąd lipowo-grabowy. który należy do lasów bardzo zróżnicowanych pod względem florystycznym i ekologicznym. Występuje na żyznych glebach

20 brunatnych, charakteryzuje się dominacją dębu szypułkowego, grabu, lipy drobnolistnej, klonu i osiki; występują w nim na terenie gminy również drzewostany sosnowe. Bujnie rozwinięta warstwa podszytowa składa się z leszczyny, tarniny, kruszyny, brzozy, trzmieliny, dębu. jarzębiny, bzu czarnego. W dolinie rzeki Żółkiewki występują niewielkie ilości siedlisk olsowych, zajętych przez drzewostany olszowe. Tereny pagórkowate, poprzecinane głębokimi jarami i wąwozami zajmują lasy prywatne, w których występują drzewostany mieszane, naturalnego pochodzenia; dużą ich część stanowią lite i mieszane drzewostany sosnowe z nasadzenia. Na słonecznych zboczach dolin, wąwozów, skarp lessowych występuje bogata fora stepowa, reprezentowana przez rzadkie gatunki kserotermiczne -zarośla i murawy kserotermiczne. Są to zbiorowiska światło-wapno-lubne. w których dominują w zespołach muraw: koniczyny, brodziszek czerwony. gorysz siny, cieciorka pstra, a w zespołach zarostowych wisienka karłowata, ligustr pospolity, dereń świdwa, szkłach pospolity, tarnina i inne. Dużą rolę w biocenozie odgrywają zadrzewienia śródpolne, jednostkowe i grupowe. Obszar gminy jest ubogi w naturalne użytki zielone, niezbyt gęsta sieć rzeczna powoduje znaczny niedobór wód powierzchniowych. W dolinach rzek występują zbiorowiska łąk, torfowisk w pełnym znaczeniu jest niewiele, występują najczęściej jako fragmenty zamulonych dolin rzecznych. Większość występujących obiektów łąkowych została zmeliorowana i zamieniona na łąki kośne z udziałem traw: wiązówki błotnej, ostrożenia warzywnego, sitowia leśnego i innych. Brak konserwacji urządzeń melioracyjnych i trudne warunki hydrologiczne (wysięki źródliskowe, nieprzepuszczalne podłoże) powoduje zachodzenie procesów stałej podmokłości i pojawienia się podtopionych nieużytków z zespołem trawiastym wielkich turzyc i innych. Poza wymienionymi zbiorowiskami roślinnymi występuje roślinność przekształcona pośrednio lub bezpośrednio przez człowieka (zbiorowiska synantropijne). Różnicuje się ją na dwie grupy - ruderalną towarzyszącą zrębom leśnym, nieużytkom, ścieżkom i przydrożom i przychaciom (jak: rdest, jaskółcze ziele, szałwia okółkowa, łubin trwały, barwinek pospolity, zbiorowiska jeżynowe, bez czarny, bez koralowy, wierzba iwa i inne) oraz segetalną, występującą wśród upraw polowych roślin okopowych i zbożowych.

● Fauna Występowanie fauny na omawianym obszarze związane jest z rozmieszczeniem jej podstawowych siedlisk. Występuje tu:  fauna leśna, związana z kompleksami leśnymi, z takimi gatunkami jak: lis. zając, sarna, drapieżne z rodziny łasicowatych,

 fauna łąkowo-zaroślowa związana 7 ciągami łąkowymi doliny Giełczwi, Żółkiewki i Łętowni, z takimi gatunkami jak łyska, krzyżówka, batalion, remiz,

 fauna kserotermiczna związana z siedliskami muraw i zarośli kserotermicznych i stepopodobnych z takimi gatunkami jak: trzmiel stepowy, pokrzewka ciernista, ryjkowce, owady pszczołowate.

Bogate zgrupowania ptaków skupiają występujące w gminie lasy gradowe, zdecydowanie dominuje w nich zięba, rudzik i świstunka. Występują tu ptaki drapieżne myszołów, jastrząb, kania, orlik, które żerują na bogatych polach uprawnych, z którymi związane są norniki. Ciągi dolinne rzek Giełczwi, Żółkiewki i Łętowni, kompleksy leśne, remizy i miedze śródpolne, wąwozy, pojedyncze skarpy lessowe znacząco wpływają na utrzymanie ciągłości występowania wielu gatunków fauny jak i jej różnorodność gatunkową. Zabezpieczenie przed zniszczeniem ciągów siedliskowych, jak i uzupełniających je funkcjonalnie drobnych użytków ekologicznych jest ważnym zadaniem administracji samorządowej.

21 3.2. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego

Związki i wzajemne oddziaływania zachodzące między elementami przyrody i ekosystemami zależne są od struktury układu przyrodniczego oraz oddziaływania człowieka na środowisko.

3.2.1. Struktura układu przyrodniczego

Występujące w gminie ekosystemy odgrywają istotną rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej i funkcjonowaniu systemu ekologicznego, zarówno w skali lokalnej, jak i regionalnej.

Do kluczowych ekosystemów w skali regionu zalicza się:  doliny rzek Giełczwi, Żółkiewki i Łętowni. obejmujące ciągi siedlisk łąkowych, olszowych i łęgowych, łączące się z korytarzem ekologicznym rzeki Wieprz, posiadającym rangę krajową w krajowej sieci Ekologicznej ECONET- Polska,  ekosystemy drobnoprzestrzennych agrocenoz z enklawami naturalnych siedlisk, tj. miedz, pojedynczych skarp i wąwozów lessowych stanowiące siedliska dla fauny kserotermalnej i stepowej, łączce ciąg siedlisk kserotermicznych Wyniosłości Giełczewskiej przez Działy Grabowieckie i Grzędę Sokalską do doliny Bugu.

Ważne w skali lokalnej kompleksy lasów gradowych z uwagi na naturalne siedliska, krajobraz i faunę.

Środowisko przyrodnicze gminy wymaga lepszego rozpoznania w odniesieniu do obszarów przylegających do Krzczonowskiego Parku Krajobrazowego, w celu włączenia wartościowych obszarów w jego granicę i stworzenia strefy ochronnej, a także rozpoznania siedlisk kserotermicznych i wyznaczenia korytarzy ekologicznych z nimi związanych. Ważne jest również zabezpieczenie przed zniszczeniem drobnych użytków ekologicznych (kęp drzew i krzewów, pojedynczych skarp i wąwozów lessowych, miedz), których obecność znacząco wpływa na różnorodność gatunkową lokalnej fauny.

3.2.2. Zagrożenia środowiska

● Powierzchnia ziemi (budowa geologiczna, rzeźba terenu, gleby) Podstawowym zagrożeniem powierzchni ziemi w obszarze gminy jest erozja powierzchniowa wodna, powodująca przeobrażenie rzeźby terenu - rozczłonkowanie, pożłobienie pól oraz degradację urodzajnych gleb lessowych. Zjawisko erozji wodnej powierzchniowej dotyczy około 30% gruntów ornych gminy, w tym -22% dotkniętych jest erozją w stopniu umiarkowanym, 6,4% w stopniu średnim, na 2,1% występuje erozja silna, a na 0,1% bardzo silna. Obszary zagrożone erozją występują w sołectwach Wierzchowina. Majdan Wierzchowiński, Chłamów, Borówek, Koi. Olchowiec, Poperczyn, Makowiska. Ochrona przed erozją wskazana jest lokalnie, na obszarach najsilniej zagrożonych (8,5% gruntów). Pilnego przeciwerozyjnego zagospodarowania wymagają wąwozy lessowe, których długość na terenie gminy wynosi 48 km, a gęstość 0,4 km/km2.

● Zanieczyszczenie gleb Głównym źródłem jest osadnictwo i transport drogowy poprzez suchy i mokry opad zanieczyszczeń z powietrza, polegający na akumulacji w glebach związków chemicznych i metali ciężkich. Zasięg przestrzenny oddziaływania ogranicza się do powierzchni wokół obiektów zużywających węgiel w celach grzewczych oraz do pasów przydrożnych wzdłuż dróg publicznych.

22 Zagrożenie dla gleb stanowią dzikie wysypiska śmieci lub wysypiska odpadów komunalnych bez odpowiednich zabezpieczeń, bez kontrolowanego składowania i stałego nadzoru. W gminie Żółkiewka istniejące wysypisko funkcjonuje od października 1999 r., wymaga ono cyklicznego monitorowania. Oddziaływanie w/w źródeł na gleby jest małe, posiada zasięg lokalny. Zagrożeniem dla gleb jest również nadmierna chemizacja rolnictwa, która obecnie na skutek zdecydowanego spadku zużycia nawozów mineralnych nie stanowi istotnego problemu.

● Środowisko wodne W granicach gminy występują punktowe, rozproszone i obszarowe źródła zanieczyszczeń w postaci ścieków i odpadów bytowych i gospodarczych oraz rolniczego użytkowania gruntów (nawozy organiczne i mineralne, środki ochrony roślin). Wywierają one niewątpliwy wpływ na jakość środowiska przyrodniczego gminy, choć oddziaływanie nie jest w szczegółach rozpoznane. Główne cieki wodne gminy (Żółkiewka i Giełczew, dla Łętowni brak badań) prowadzą wody nie odpowiadające normom, głównie z uwagi na zawiesinę ogólną oraz Miano Coli. Uwarunkowane jest to głównie dość ostrą dysproporcją pomiędzy poziomem zwodociągowania a skanalizowaniem budynków użyteczności publicznej, mieszkalnych, gospodarczych, wytwórczości i drobnego przemysłu. Długość sieci wodociągowej w gminie wielokrotnie przewyższa odpowiadające im długości sieci kanalizacyjnej. Istniejąca oczyszczalnia ścieków w Żółkiewce z powodu nie dostatecznych rozmiarów sieci kanalizacyjnej jest niedociążona i nie wykorzystuje w pełni projektowanej przepustowości. Nieczystości odprowadzane są do często nieszczelnych szamb, co powoduje przesiąkanie zanieczyszczeń do wód gruntowych i podziemnych. Do wód przesiąkają również substancje pochodzące z rolniczego użytkowania ziemi (zanieczyszczenia obszarowe), które migrują na skutek spływów powierzchniowych. Skutki oddziaływania na wody podziemne nie są obecnie rozpoznane, ale skala potencjalnego zagrożenia jest duża, z uwagi na słabą izolację od podłoża głównego, kredowego zbiornika wód podziemnych. Spływy powierzchniowe związków ropopochodnych z transportu drogowego (spłukiwane z dróg przechodzących w sąsiedztwie cieków wodnych) mają również wpływ na środowisko wodne; ich zasięg oddziaływania jest lokalny liniowy, a skala oddziaływania mała.

● Zagrożenie powodzią Cechą charakterystyczną omawianego obszaru jest znaczne wyrównanie odpływu rzecznego, wynikające z zasobności rezerw wód podziemnych. Pomimo tego zdarzają się w rzekach gwałtowne wezbrania, którym sprzyja urozmaicenie hipsometryczne terenu. Na okresowe, coroczne zalewy narażone są powierzchnie teras holoceńskich (współczesnych). Opracowanie okresowych zalewów sprzyja biologiczna obudowa brzegów rzek i zboczy dolin rzecznych, zalesianie zboczy, zabiegi przeciwerozyjne.

● Powietrze Na stan czystości powietrza ma wpływ emisja gazów i pyłów z palenisk domowych, obiektów przemysłowych i usługowych oraz transport drogowy, wprowadzająca do atmosfery związki chemiczne (głównie SO2 i NO2) oraz metale ciężkie. Przestrzenny zasięg oddziaływania ogranicza się do obszarów wokół obiektów używających węgla do celów grzewczych i gospodarczych oraz wzdłuż dróg kołowych przechodzących przez gminę. Oddziaływanie zanieczyszczeń jest trwałe, z nasileniem w sezonie grzewczym. Brak aktualnych badań uniemożliwia ocenę stanu czystości powierza, jak również wpływu zanieczyszczeń zewnętrznych spoza gminy. Transport drogowy ma bezpośredni wpływ na powstawanie hałasu wzdłuż dróg krajowych. Skala oddziaływania jest mała, niemniej stanowi istotną uciążliwość wzdłuż dróg przechodzących

23 przez tereny zabudowane. Zwłaszcza tras 842 - Rudnik Szlachecki - Wysokie - Krasnystaw i 837 - Piaski - Żółkiewka – Sitaniec.

4. ZASOBY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO I KRAJOBRAZU

4. l. Stan zachowania zasobów zabytkowych

4.1.1. Krótki rys historyczny Obszar gminy objęty został badaniami AZP. Według wykazu stanowisk znajduje się w nim 207 stanowisk archeologicznych. Najstarszy ślad pobytu człowieka na tym obszarze sięga epoki neolitu, o czym świadczą ślady kultury pucharów lejkowatych (Żółkiewka). W IV tysiącleciu p.n.e. z południa przybyły ludy, które wyróżniały się m.in. ceramiką malowaną farbą białą, czarną i czerwoną we wzory geometryczne. W ślad za tymi przybyszami ok. 3900-3700 lat p.n.e. pojawili się nowi, reprezentujący kulturę pucharów lejkowatych. Była to kultura już w pełni rolnicza, z użyciem sprzętu (radło). Około III tysiąclecia p.n.e. pojawia się

24 25 kultura amfor kulistych. Począwszy od ok. 2300 lat p.n.c. pojawiają się ludy kultury ceramiki sznurowej zajmujące się pasterstwem, łowiectwem i zbieractwem. Na bazie kultur cyklu sznurowego formuje się ok. 1600 - 1300 p.n.e. kultura trzciniecka. W środkowym okresie brązu pojawia się prasłowiańska kultura łużycka, której ślady licznie potwierdzono. Okres wpływów rzymskich charakteryzuje się bardzo dużym nasileniem mieszania ludów. We wczesnym średniowieczu obszar regionu zamieszkały był przez Dulebów, później Bużan i Wołynian. Wielkie grody powstały jako centra władzy plemiennej (Czermno, Gródek). Po uformowaniu się ośrodków państwowych oraz w wyniku rywalizacji o tereny przygraniczne, powstały grody w celu obrony granic państwowych jak i dla obrony szlaków handlowych. W okresie X - XVI w. obszary te wchodziły w skład ziem ruskich jako część Księstwa Halicko- Włodzimierskiego. Ziemie powyższe wraz z Grodami Czerwińskimi powróciły ponownie do Polski w połowie XIV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego, który zajął Ruś Halicko- Włodzimierską. Od tego czasu datuje się intensywna kolonizacja rycerstwa polskiego, która ożywiła gospodarczo te obszary oraz przyczyniła się do ich polonizacji. Powstaje średnia i wielka własność szlachecka.

4.1.2. Rozwój osadnictwa Żółkiewka powstała na terenie wsi Żółkiew istniejącej już w 1359 roku a wymienionej w akcie granicznym chełmsko-lubelskim i była kolebką rodu Żółkiewskich herbu „Bończa". Ostatni z rodu właściciel Żółkwi Aleksander Żółkiewski dokonał w 1702 roku lokacji miasta. Mimo dość późnej lokacji Żółkiewka dość szybko rozwinęła się wyrastając znacznie ponad sąsiednie miasteczka Gorzków i Wysokie mające znacznie wcześniejszą metrykę. W 1726 roku miasteczko otrzymało przywilej na targi i jarmarki. W 1827 roku było tu już 99 domów, w tym 3 murowane. Miasteczko miało charakter rzemieślniczo-handlowy w 1860 roku działało tu 35 rzemieślników w 9 zawodach. Handel skupiali Żydzi, którzy stanowili w 1856 roku około 50% ogółu mieszkańców, a w 1921 już 64%. Daty erekcji parafii i budowy pierwszego kościoła w Żółkiewce nie są znane, ale parafia istniała już w 1546 roku. W tym też roku kościół został zabrany na zbór kalwiński założony przez Żółkiewskich. Zbór upadł po I596 r. i kościół zwrócono katolikom. W 1609 r. Łukasz Żółkiewski odnowił fundusz kościoła, a w 1714 r. Aleksander Żółkiewski ufundował nowy kościół drewniany. Obok tego kościoła w 1680 r. stała kaplica. W latach 1776-1779 Tomasz i Franciszek Stamierowscy wznieśli kościół murowany, konsekrowany w 1781 r. i wtedy też rozebrano kościół drewniany. Żydzi zaczęli osiedlać się prawdopodobnie po lokacji miasta. Przed 1860r. posadowili murowaną bożnicę, która spłonęła w 1938 r. Druga, drewniana bożnica z polichromią z 2 połowy XVIII wieku spłonęła w czasie pierwszej wojny światowej.

26 W końcu XIX wieku istniały w Żółkiewce 3 domy murowane: ratusz, zajazd i sklep. Pozostała zabudowa była drewniana, brakuje jednak jej opisów i przekazów ikonograficznych. Kilka istniejących jeszcze w latach sześćdziesiątych obecnego stulecia domów z 2 połowy XIX wieku, ustawionych kalenicowo do ulicy, z ganeczkami na słupach lub na drewnianych kolumnach, miało wyraźny charakter dworków miejskich. Zachowana fotografia z 1932r. przedstawia spory drewniany zajazd, ustawiony szczytem do pierzei. Z szerokim przejazdem umieszczonym

27 centralnie, z bramą i nadprożem zamkniętym odcinkiem łuku, przykrytym gontowym dachem naczółkowym. Miasteczko zostało założone przy gościńcu z Krasnegostawu do Wysokiego nad rzeczką Żółkiewką tworzącą w tym miejscu podłużny staw. Podstawą układu przestrzennego był czworoboczny rynek z przebiegającym przy jego południowej pierzei wspomnianym wyżej gościńcem. W środku rynku stanął ratusz, kościół ulokowano na wschód od rynku, przy drodze do Krasnegostawu. Miasto rozbudowało się w stronę północną i zachodnią tworząc dwa nieregularne kwartały szachownicowe. Pierwotny układ urbanistyczny przetrwał do ostatniej wojny. Po wyzwoleniu odbudowa spowodowała zabudowę rynku i tym samym jego likwidację. Nie naruszony pozostał układ drożny spełniający do dziś wyznaczone mu przed dwoma wiekami funkcje. Po zniesieniu w 1866 roku stosunków dominialnych w miastach Żółkiewką stała się miastem samoistnym, a w 1869 roku została pozbawiona praw miejskich i zamieniona na osadę z siedzibą gminy. Zachowany krajobraz kulturowy Żółkiewki obejmuje: • historyczny układ przestrzenny z siecią ulic, • kościół parafialny z dzwonnicą, cmentarzem przykościelnym i murem ogrodzenia, • kościół polsko-katolicki, drewniany (d. cerkiew grecko-katolicka z Regiestowa, przeniesiona w I955r), • kaplicę murowaną (l911) usytuowaną na cmentarzu rzymskokatolickim, • szkołę murowaną (1913), • sześć drewnianych domów mieszkalnych z końca XIX i początku XX wieku.

4.1.3. Układy przestrzenne i zabudowa wsi Na Lubelszczyźnie występuje jedenaście typów (kształtów) wsi. Analizę ich opartą na mapach B. Zaborskiego i St. Lancewicza, poszerzoną przez Elżbietę Duszyńską przedstawia mapa - Formy architektoniczne na tle kształtów wsi. Według przedstawionego opracowania na terenie gminy występuje łańcuchowy typ wsi, zakładany na surowym korzeniu, powstały w okresie kolonizacji na prawie niemieckim. Obecnie historyczny układ wsi w dużym stopniu został zniekształcony przy wprowadzaniu nowego budownictwa. Stosownie do obowiązujących przepisów. Najstarsze układy osadnicze tworzyły się w dolinach rzek. tworząc pasmowe układy zabudowy. Wzdłuż doliny rzeki Żółkiewki ciągną się dwa pasma. W skąd jednego wchodzą wsie: Rożki, Żółkiewką, Stara Wieś, Wólka Żółkiewska, Poperczyn, Olchowiec, w skład drugiego Kolonia Rożki, Kolonia Żółkiew, Zaburzę, Makowiska i Borówek.

28 29 Podobnie wzdłuż doliny rzeki Łętownia ciągną się dwa pasma zabudowy. Północne pasmo składa się z wsi Chłaniów, Wierzchowinę i Władysławin, a południowe z Chłaniówka i Kolonii Borowina. Pozostałe formy osadnicze mają strukturę zwartą, skupioną i rozproszoną. Tradycyjne budownictwo drewniane gminy nie różni się od występującego masowo w regionie. W chałupach dominowała konstrukcja węgłowa na rybi ogon z ostatkami. Przekryte były dachami dwu- lub czterospadowymi, pokrytymi słomianą strzechą, z czasem wymienianą na trwalszy materiał. Chałupę otaczał szeroki okap. Większość zabudowy stanowiły chałupy w układzie szerokofrontowym jedno lub półtoratraktowe, często z ciemną komorą. Budynki gospodarcze miały również konstrukcję węgłową, ale zdarzały się także o konstrukcji sumikowo-łętkowej. Budynki w zagrodzie ustawiono w podkowę lub okólniki. Prawdopodobnie dzisiejsze podkowy są w większości pozostałościami dawnych okólników. Niekiedy chałupa usytuowana była poza zabudową gospodarczą. Najczęściej jednak miejsce najbliższej drogi przeznaczono dla budynku mieszkalnego. Wyjątkiem są tu okólniki, w których stodoły lokalizowano wzdłuż drogi, a pozostałą zabudowę lokalizowano w głębi zagrody. W kilku wsiach funkcjonowały młyny wodne, a niemal w każdej wsi stały kuźnie. Do czasów obecnych zachowały się młyny w Dąbiu i Poperczynie, i jedna kuźnia w Chłaniowie oraz gorzelnia w Olchowcu. W miejscach związanych z ważnymi wydarzeniami lub na rozstajach dróg stawiano krzyże i kapliczki. Do dziś zachowało się wiele z nich. Znajdują się w każdej wsi i przy każdej drodze.

4.1.4. Tereny dawnych zespołów dworsko-parkowych W krajobrazie kulturowym gminy wyróżniają się pozostałości dawnych zespołów dworsko- parkowych, przy których utrzymała się zieleń zabytkowa. Największy powierzchniowo zespół pozostał w Wólce Żółkiewskiej (pow. 9 ha). Zachował się murowany dwór 1883r. posadowiony na piwnicach z l pół. XVIII, oficyna (mur. 1787, przebud. I883r.), rządcówka (mur., k. XIX), stajnia (mur., k. XIX) przyporowy mu oraz park krajobrazowy zakomponowany według projektu Stefana Celichowskiego w 1922r. Kolejny jest zespół w Kolonii Żółkiew (pow. ok. 6,0 ha), gdzie zachował się dwór (murowany, 3 ćw. XlXw) i park założony w XIX wieku. Dalej należy wymienić zespół dworsko- parkowy w Zaburzu, tzw. „Wronówka". Pozostał parterowy dworek drewniany z mieszkalnym poddaszem (I. 30-te XX w.), ogród spacerowy przed frontem i ogród użytkowy. W Dąbiu murowany dwór przeznaczono dla potrzeb szkoły podstawowej, obecnie opustoszały, podlega dewastacji. Zachowała się zieleń zabytkowa licząca ok. 200 drzew, a wśród nich: lipy, klony, kasztanowce Jesiony i wierzby.

30 31 32 W Olchowcu zespół dworsko-parkowy założono w l pół. XIX wieku. Zachował się parterowy dwór 7, czterokolumnowym portykiem (murowany), budynki gospodarcze (mur.) oraz pozostałości parku krajobrazowego o powierzchni ok. 3,9 ha (w tym ogród spacerowy - l ,3 ha, wody zaś – 0,1 ha). W m. Średnia Wieś zachował się dwór murowany oraz części zieleni zabytkowej, wśród której 5 drzew osiąga rozmiary pomnikowe. W Adamówce zachowały się jedynie budynki folwarczne, w Chłaniowie część zieleni zabytkowej i ruiny dworu, w Wierzchowinie drewniany dwór tzw. Mały (1920), a w Kolonii Rożki część dawnego dworu murowanego rozebrano.

4.1.5. Zabytki sakralne Do najcenniejszych obiektów zabytkowych należy zaliczyć zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Chłaniowie, a w nim: kościół drewniany (ok. 1742 r.) wraz z murowaną kaplicą, z poprzedniego kościoła (d. 1600 r.) i wyposażeniem wnętrza, dzwonnicą drewnianą (ok. 1756-1765); cmentarz przykościelny, d. także grzebalny (nieczynny) o pow. 0,13 ha i drzewostanem. Drugi zespół sakralny zachował się w Żółkiewce, składa się z kościoła parafialnego p.w. Św. Wawrzyńca (mur., 1776, remont po ł 851 i 1930-1940) wraz z wystrojem wnętrza, bramy - dzwonnicy (mur., k. XVIII, remont, ok. pół. XIX w.), cmentarza przykościelnego, d. także grzebalnego, ogrodzenia (mur., k. XVIII) i drzewostanu w obrębie muru. W Żółkiewce posadowiono przeniesioną z Regiestrowa drewnianą cerkiew greckokatolicką p.w. Św. Michała Archanioła, a obecnie spełniającą funkcję świątyni polsko-katolickiej p.w. Św. Jakuba. Spośród obiektów malej architektury wyróżnia się kapliczka Św. Jana Nepomucena (mur.) i krzyż drewniany w Chłaniowie, figura kamienna (XVIII) Św. Łukasza w Wierzchowinie, kapliczka Św. Jana Nepomucena (mur.) w Wólce Żółkiewskiej.

4.1.6. Cmentarze Zabytkowe cmentarze znajdują się w miejscowościach: Chłaniów (rzymskokatolicki) Tokarówka (wojskowy z I wojny światowej) Żółkiewka (rzymskokatolicki i żydowski).

4.2.Typologia i waloryzacja krajobrazu

Walory krajobrazowe gminy kształtują następujące komponenty: • zróżnicowane ukształtowanie terenu (dolina rzeki Żółkwi), • różnorodne pokrycie terenu (naturalno-kulturowe i kulturowe), • układy przestrzenne jednostek osadniczych oraz zespoły zabytkowe, • bierne i czynne strefy ekspozycji. Obszar gminy wyróżnia się dwoma typami krajobrazu: naturalno-kulturowym i kulturowym.

33 34 Do kategorii krajobrazu naturalno-kulturowego o dominacji naturalnych właściwości krajobrazu nad formami wprowadzonymi przez człowieka zaliczono lasy w zachodniej części gminy (przy granicy z gminą Turobin) oraz tereny leśne położone między m. Wólka Żółkiewka a m. Gany. Krajobraz kulturowy ukształtowany przez człowieka, wymagający stałych zabiegów w celu trwałego użytkowania to zwarta i rozproszona zabudowa wiejska, pola uprawne, łąki i pastwiska. Miejscowości Żółkiewka, Żółkiew Kolonia, Zaburzę, Średnia Wieś i cześć wsi Różki charakteryzuje się krajobrazem historycznie nawarstwionym o czytelnym układzie kompozycji i różnym stanie zachowania zabudowy tradycyjnej (II stopień waloryzacji wg metody Janusza Bogdanowskiego). Miejscowości Chłaniów, Poperczyn, Wierzchowina i Władysławin oraz pola uprawne, łąki i pastwiska cechuje krajobraz historycznie nawarstwiony o czytelnym układzie kompozycji i zaniedbanym stanie zachowania substancji (III stopień waloryzacji). Dominujący krajobraz współczesny stosunkowo harmonizujący z dawnym na tle czytelnego układu historycznego o dość dobrym lub dobrym zachowania substancji tradycyjnej przedstawia struktura miejscowości Olchowiec.

4.3. Wykaz obiektów prawnie chronionych i ewidencjonowanych Zespoły i obiekty wpisane do rejestru zabytków

1. Zespół kościoła parafialnego .w. Św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty w Chłaniowie, a w nim: • kościół drewniany, ok. 1742-1948 z zachowaniem murowanej kaplicy pn. poprzedniego kościoła (z ok. 1600), z wyposażeniem wnętrza, • dzwonnica, drewniana, ok. 1756-1765, • cmentarz przykościelny, d. także grzebalny, nieczynny; pow. 0,13 ha z kamiennym postumentem i drzewostanem, początkami sięga XV wieku. Rej.: zab.: A/27/90 z 1966r.

1. Cmentarz rzymskokatolicki w Chłaniowie, czynny. Założony na pocz. XIXw., o rzucie nieregularnego sześcioboku i powierzchni 1.5 ha, podzielony na kwatery z dwiema alejami i murowaną kaplicą grobową Mogilnickich (lata 70-te XIX w.); z nagrobkami oraz zbiorową mogiłą 44 mieszkańców zamordowanych podczas pacyfikacji wsi. Drzewostan towarzyszy grobom i rośnie na obrzeżu. Rej.: zab.: A/326 z 1985r.

2. Zespół dworski w m. Dąbie, a w nim: • dwór, ob. szkoła, mur., 1848, remont. 1955, • pozostałości parku podworskiego, o pow. 3,0 ha w granicach historycznego założenia. Rej.: zab.: A/116/47

1. Zespół dworsko-parkowy w m. Olchowiec, a w nim: • dwór murowany, l poł. XIV w., parterowy z czterokolumnowym portykiem, • budynki gospodarcze murowane • pozostałości parku krajobrazowego, I poł. XIX w., o pow. 3,9 ha (w tym ogród spacerowy 1,3 ha, wody – 0,1 ha) z drzewostanem spośród którego 6 drzew osiąga rozmiary pomnikowe. Rej.: zab.: A 259.

1. Zespół dworsko-parkowy w Średniej Wsi, a w nim: • dwór murowany, po pół. XIX, zniszczony w latach 1914 -1918, rekonstruowany w 1924r. według projektu Tadeusza Zaremby. • park założony w poł. XIX w. (pow. 3 ha), przekształcony w secesyjny ok. 1924r. według

35 projektu Stefana Celichowskiego (pow. 1,3 ha); 5 drzew osiąga rozmiary pomnikowe (lipa drobnolistna). Rej.: zab.: A 257.

1. Zespół dworsko-parkowy w Wólce (Żółkiewskiej), a w nim: • dwór murowany, 1883 (na piwnicach z l poł. XVIII), • oficyna, murowana, 1787, przebud. 1883 r. • rządcówka, mur., k. XIX w., • stajnia, mur., k. XIX w., • mur przyporowy, • park krajobrazowy o pow. 9 ha (w tym wody 0,2 ha) według projektu Stefana Celichowskiego, I922r; cztery drzewa osiągają rozmiary pomnikowe.

1. Zespół dworsko-parkowy w Zaburzu - tzw. „Wronówka", a w nim: • dworek drewniany (lata 30te XXw.) parterowy z mieszkalnym poddaszem, • ogród spacerowy, • ogród użytkowy Rej.: zab.: A/313.

1. Zespół kościoła parafialnego p.w.Św. Wawrzyńca w Żółkiewce, a w nim: • kościół murowany, 1776, remont. Po 1851 i 1930-1940 z wystrojem wnętrza, • brama- dzwonnica, mur., k. XVIII, remont, ok. pół. XIX w., • ogrodzenie, mur., k. XVIII otaczające cmentarz przykościelny, • cmentarz przykościelny, d. grzebalny, nieczynny, • drzewostan w obrębie muru. Rej.: ząb.: A/398.

Obiekty architektury i budownictwa objęte ewidencją służb ochrony zabytków

Adamówka 1. Pozostałości zespołu dworskiego, a w nim: • pozostałości dziesięciu- lub dwunastoraka, ob. domy nr 10 i II, murowany, 2 pół. XIX w. 1. Dom nr 5, drewniany, pocz. XX w. Borówek 1. Dom nr 16 , drewniany, 1910, 2. Dom nr 18, drewniany, 1918. Chłaniów 1. Pozostałości zespołu dworskiego • ruina dworu, murów., l pół. XIX w. • pozostałości parku. 2. Kapliczka Sw. Jana Nepomucena, mur., 2 poi. XIX w. 3. Kuźnia drewniana, 1924. 4. Dom nr 6, drewniany, XIX. 5. Dom nr 102, drewniany, ok. 1880-1900. 6. Dom nr 104, drewniany, k. XIX w. 7. Dom nr 1106, drewniany, pocz. XX. 8. Dom nr 117, drewniany, 1907. 9. Krzyż drewniany. Dąbie 1. Szkoła, ob. świetlica, drewn., ok. 1910. 2. Dom nr 51, drewn., l dek. XX. 3. Okólnik - fragment nr 52, 1910-1918. 4. Dom nr 82, drewn., pocz. XX. 5. Dom nr 100, drewn., k. XIX. 6. Dom nr 125, drewn. k. XIX. 7. Dom nr 134, drewn. l dek. XX.

36 8. Dom z chlewem nr 142, drewniany, ok. 1886. 9. Młyn wodny, ob. elektryczny, drewn., pocz. XX. Gany 1. Dom nr 6, drewn., 1880. 2. Dom nr 27, drewn., 1901. Majdan Wierzchow 1. Dom nr 27, drewn., k. XIX. Olchowiec 1. Gorzelnia, ob. budynek mieszkalny, mur., pół. XIX. 2. Dom nr 32, drewn., 1915 Poperczyn 1. Młyn turbinowy, ob. elektryczny, drewniany, 1918. 2. Dom nr 8, drewniany, ok. 1920 3. Dom nr 27, drewniany, k. XIX. 4. Dom nr 46, drewniany, XIX/XX w. Rożki Kolonia 1. Dwór, cz. rozebrany, murowany, 2 pot. XIX. 2. Dom nr 15, drewniany, ok. 1920. Średnia Wieś Dom nr 27, drewniany, 1910. Wierzchowina 1. Dwór, tzw. Mały, drewniany, ok. 1920, wł. komunalna. 2. Dom nr 114, drewniany, 1920. 3. Dom nr 117, drewniany, 1922. 4. Dom nr 119, drewniany, k. XIX. 5. Dom nr 126, drewniany, pocz. XX. 6. Figura Św. Łukasza, kani. XVIII. Wólka Żółkiewska 1. Kapliczka Św. Jana Nepomucena, mur. 1788 2. Dom z częścią gospodarczą nr 4 drewniany ok. 1870 3. Dom nr 31, drewniany, ok. 1920 Żółkiewka Kolonia 1. Zespół dworski o pow. 6,0 ha • dwór, ob lecznica weterynaryjna, mur., 3 ćw. XIX • park, XIX 1. Dom nr 53, drewniany, pocz. XX w Zaburze 1. Dom nr 36, drewniany, pocz. XX w. Żółkiewka 1. Układ urbanistyczny XVI-X1X w. 2. Cerkiew gr.-kat. p.w. Św. Michała Anioła, ob. kościół polsko-katolicki p.w. Św. Jakuba, drewniany, 1865 (przeniesiony z Regiestowa, pow. Gorlice i przebudowany I956r). 3. Szkoła, ul. Krótka nr 3, mur., 1917. 4. Kaplica cmentarna, murowana eklektyczna z 1911 r. 5. Dom nr 5 przy ul. Żółkiewskiego, drewniany, k. XIX. 6. Dom nr 13 przy ul. Żółkiewskiego, drewniany, k. XIX. 7. Dom nr 14 przy ul. Żółkiewskiego, drewniany, k. XIX. 8. Dom nr 9 przy ul. Krasnostawskiej. 9. Dom nr 9 przy ul. Armii Krajowej (d. 22 Lipca), drewn., pół. XIX. 10. Dom nr 25 przy ul. l Maja, drewn., 1913.

Cmentarze objęte ewidencja służby ochrony zabytków Cmentarz z l wojny światowej, nieczynny w Tokarówce. Założony prawdopodobnie po 1915r. o układzie prostokąta i powierzchni 0,12 ha z dwoma rzędami mogił zbiorowych (łącznie 8), w których pochowani są żołnierze armii austriackiej. Na cmentarzu rośnie stary sad, murawa użytkowana jest jako pastwisko. Od północy i południa otoczony jest czytelnym wałem ziemnym.

Cmentarz rzymskokatolicki, czynny w Żółkiewce. Powstały w I pół. XIX w., o kształcie prostokąta i powierzchni 2 ha; podzielony na kwatery rożnej wielkości z alejami. Przy głównej bramie znajduje się kaplica grobowa Janisławskich, obecnie także cmentarna (murowana 7 czerwonej cegły, eklektyczna z 1911 r.). Zachowało się 51 kamiennych i żeliwnych nagrobków

37 sprzed 1945 roku, w tym 21 z XIX wieku. We wschodniej części cmentarza pochowano w zbiorowej mogile nieznanych żołnierzy z II wojny światowej. Drzewostan rośnie na obrzeżu i towarzyszy grobom z północnej części cmentarza. Składa się z lip (30), jesionów (26), robinii (16), klonów (12), kasztanowców (11), topól (6) i modrzewia. Trzy lipy osiągnęły rozmiary pomników przyrody. Ogrodzony siatką metalową rozpiętą na betonowych elementach. .

Cmentarz żydowski, nieczynny w Żółkiewce. Pierwsze wzmianki o cmentarzu pochodzą z l pół. XIX w. Prawdopodobnie istniał już w 2 pół. XVIII wieku, kiedy Żydzi stanowili znaczną część ludności. Czynny był do I942 r. Po II wojnie światowej na części cmentarza założono bazę SKR-u. Obecnie ma kształt prostokąta o powierzchni 0,5 ha. Nie zachowały się nagrobki. Teren porośnięty jest drzewostanem brzozowo-grabowym, powojennym. Ogrodzony jest siatką metalową i drutem kolczastym rozpiętym na metalowych słupkach.

Ewidencjonowane stanowiska archeologiczne Obszar AZP nr 8384

Nr stan Miejscowość Nr st. w miejsc. Współrzędne Nr inw na obsz -x -y 1 Dąbie 1 -188 -54 - 25 Dąbie 2 -105 -87 7728 25 Dąbie 3 -100 -93 7729 27 Dąbie 4 -99 -96 7730 28 Dąbie 5 -104 -100 7731 29 Dąbie 6 -112 -103 7732 30 Dąbie 7 -116 -106 7733 31 Dąbie 8 -86 -83 7734 32 Dąbie 9 -72 -87 7735 33 Dąbie 10 -54 -74 7736 34 Dąbie 11 -42 -78 7737 35 Dąbie 12 16 -67 7738

Obszar AZP nr 84-84

Nr stan Miejscowość Nr st. w miejsc. Współrzędne Nr inw na obsz -x -y 1 Adamówka 1 024 151 8233 2 Celin 1 158 191 8234 3 Makowiska 1 263 019 8235 4 Makowiska 2 276 049 8236 5 Makowiska 3 283 055 8237 6 Makowiska 4 288 069 8238 7 Olchowiec 1 291 120 8239 8 Olchowiec 2 299 132 8240 9 Olchowiec 3 296 136 8241

38 10 Olchowiec 4 284 141 8242 11 Olchowiec 5 289 173 8243 12 Olchowiec 6 268 162 8244 13 Olchowiec 7 264 155 8245 14 Olchowiec 8 270 151 8246 15 Olchowiec 9 273 147 8247 16 Olchowiec Kolonia 1 292 091 8248 17 Olchowiec Kolonia 2 298 095 8249 18 Olchowiec Kolonia 3 292 097 8250 19 Olchowiec Kolonia 4 288 095 8251 20 Olchowiec Kolonia 5 290 102 8252 21 Olchowiec Kolonia 6 287 108 8253 22 Olchowiec Kolonia 7 270 105 8254 23 Olchowiec Kolonia 8 245 108 8255 24 Olchowiec Kolonia 9 244 112 8256 25 Olchowiec Kolonia 10 258 117 8257 26 Olchowiec Kolonia 11 266 118 8258 27 Olchowiec Kolonia 12 281 115 8259 28 Olchowiec Kolonia 13 285 129 8360 29 Olchowiec Kolonia 14 272 133 8261 30 Olchowiec Kolonia 15 272 172 8262 31 Olchowiec Kolonia 16 261 142 8263 32 Olchowiec Kolonia 17 227 172 8264 33 Olchowiec Kolonia 18 236 192 8265 34 Poperczyn 1 226 065 8266 35 Poperczyn 2 269 084 8267 36 Poperczyn 3 276 087 8268 37 Poperczyn 4 272 070 8269 38 Różki 1 031 022 8270 39 Różki Kolonia 1 004 004 8271 40 Różki Kolonia 2 024 003 8272 41 Różki Kolonia 3 034 002 8273 42 Siniec 1 086 167 8274 43 Siniec 2 103 174 8275 44 Średnia Wieś 1 095 134 8276 45 Średnia Wieś 2 117 055 8277 46 Średnia Wieś 3 125 062 8278 47 Średnia Wieś 4 123 072 8279 48 Średnia Wieś 5 134 059 8280 49 Średnia Wieś 6 142 052 8281 50 Średnia Wieś 7 148 039 8282

39 51 Średnia Wieś 8 143 038 8283 52 Średnia Wieś 9 120 026 8284 53 Średnia Wieś 10 138 028 8285 54 Średnia Wieś 11 145 032 8286 55 Średnia Wieś 12 150 034 8287 56 Średnia Wieś 13 154 036 8288 57 Średnia Wieś 14 157 035 8289 58 Wola Żółkiewska 1 134 068 8290 59 Wola Żółkiewska 2 151 074 8291 60 Wola Żółkiewska 3 164 048 8292 61 Wola Żółkiewska 4 175 048 8293 62 Wola Żółkiewska 5 184 047 8294 63 Wola Żółkiewska 6 176 058 8295 64 Wola Żółkiewska 7 185 054 8296 65 Wola Żółkiewska 8 195 052 8297 66 Wola Żółkiewska 9 199 042 8298 67 Wola Żółkiewska 10 193 039 8299 68 Wola Żółkiewska 11 186 037 8300 69 Wola Żółkiewska 12 173 036 8301 70 Wola Żółkiewska 13 167 037 8302 71 Wola Żółkiewska 14 160 037 8303 72 Zaburze 1 195 027 8304 73 Zaburze 2 171 022 8305 74 Zaburze 3 169 027 8306 75 Zaburze 4 164 023 8307 76 Zaburze 5 143 022 8308 77 Zaburze 6 133 008 8309 78 Żółkiewka 1 958 021 8310 79 Żółkiewka 2 091 076 8311 80 Żółkiewka 3 095 082 8312 81 Żółkiewka 4 085 078 8313 82 Żółkiewka 5 078 080 8314 83 Żółkiewka 6 068 129 8315 84 Żółkiewka Kolonia 1 039 020 8316 85 Żółkiewka Kolonia 2 044 012 8317 86 Żółkiewka Kolonia 3 048 009 8318 87 Żółkiewka Kolonia 4 057 009 8319 88 Żółkiewka Kolonia 5 064 007 8320 89 Żółkiewka Kolonia 6 069 006 8321 90 Żółkiewka Kolonia 7 077 007 8322 91 Żółkiewka Kolonia 8 088 008 8323

40 92 Żółkiewka Kolonia 9 094 007 8324

Obszar A/P nr 85-84

Nr stan Miejscowość Nr st. w miejsc. Współrzędne Nr inw na obsz -x -y 1 Chruściechów 1 039 060 8325 2 Gany 1 196 093 8326 3 Gany 2 207 094 8327 4 Gany 3 213 105 8328 5 Gany 4 239 121 8329 6 Gany 5 251 123 8330 7 Gany 6 265 134 8331 8 Gany 7 257 124 8332 9 Gany 8 265 108 8333 10 Gany 9 259 112 8334 11 Gany 10 256 107 8335 12 Gany 11 251 105 8336 13 Gany 12 248 100 8337 14 Gany 13 246 108 8338 15 Gany 14 236 098 8339 16 Gany 15 224 096 8340 17 Gany 16 209 086 8341 18 Gany 17 224 083 8342 19 Gany 18 233 075 8343 20 Gany 19 242 090 8344 22 Koszarsko 1 180 084 8345 23 Koszarsko 2 163 081 8346 24 Majdan Wierzchowiński 1 216 019 8348 25 Makowiska 5 242 210 8349 26 Makowiska 6 260 196 8350 30 Różki Kolonia 4 034 209 8354 31 Różki Kolonia 5 043 207 8355 32 Różki Kolonia 6 033 201 8356 33 Różki Kolonia 7 022 199 8357 34 Różki Kolonia 8 023 193 8358 35 Różki Kolonia 9 017 194 8359 36 Różki Kolonia 10 014 189 8360 37 Różki Kolonia 11 007 189 8361 38 Różki Kolonia 12 003 181 8362 39 Różki Kolonia 13 027 191 8363

41 40 Różki Kolonia 14 036 193 8364 41 Różki Kolonia 15 040 190 8365 42 Różki Kolonia 16 046 193 8366 43 Różki Kolonia 17 068 139 8367 44 Różki Kolonia 18 080 129 8368 45 Wierzchowina 14 026 0,31 8369 46 Wierzchowina 15 051 025 8370 47 Zaburze 7 135 206 8371 48 Zaburze 8 190 195 8372 49 Zaburze 9 194 152 8373 50 Żółkiewka 1 178 094 8374 51 Żółkiewka 2 160 095 8375 52 Żółkiewka Kolonia 10 085 205 8376 53 Żółkiewka Kolonia 11 077 203 8377 54 Żółkiewka Kolonia 12 063 200 8378 55 Żółkiewka Kolonia 13 060 209 8379 56 Żółkiewka Kolonia 14 056 210 8380 57 Żółkiewka Kolonia 15 051 199 8381 58 Żółkiewka Kolonia 16 086 188 8382 59 Żółkiewka Kolonia 17 089 181 8383 60 Żółkiewka Kolonia 18 093 173 8384 61 Żółkiewka Kolonia 19 078 160 8385 62 Żółkiewka Kolonia 20 115 164 8386 63 Żółkiewka Kolonia 21 095 183 8387 64 Żółkiewka Kolonia 22 092 189 8388

Obszar AZP nr 86-84

Nr stan Miejscowość Nr st. w miejsc. Współrzędne Nr inw na obsz -x -y 1 Wierzchowina 1 097 157 4969 2 - 2 090 161 4970 3 - 3 081 156 4971 4 - 4 078 167 4972 5 - 5 103 165 4973 6 - 6 111 167 4974 7 - 7 101 193 4975 8 - 8 115 182 4976 9 - 9 121 168 4977 10 - 10 123 158 4978

42 11 - 11 132 154 4979

12 Chłaniów 1 145 152 4980 13 2 156 143 4981 14 3 164 142 4982 15 4 203 104 4983 16 - 5 220 095 4984 17 - 6 217 136 4985

18 Władysławin 1 245 103 4985 19 - 2 243 115 8003 20 - 3 262 129 4986 21 - 4 260 134 8004 22 - 5 276 133 8005 23 - 6 268 120 8006 24 - 7 280 105 4987 25 - 8 275 094 4988 26 - 9 271 092 4989 27 - 10 267 085 4990 28 - 11 272 084 4991 29 - 12 270 076 4992 30 - 13 264 079 4993

61 Chłaniówek 1 217 058 4995 62 - 2 210 061 4996 63 - 3 195 065 4997 64 - 4 185 068 4998 65 - 5 186 076 4999 66 - 6 182 082 5000 67 - 7 190 084 5001 68 - 8 150 090 5002 69 - 9 152 098 5003 70 - 10 154 123 5004

71 Wierzchowina 12 143 120 5005 72 - 13 128 132 5006 73 - 14 113 143 5007

4.4. Niematerialne wartości kulturowe

Główną działalność kulturową w gminie prowadzi Ośrodek Kultury Samorządowej z siedzibą w Żółkiewce, przy którym działają Gminna Biblioteka Publiczna i jej filia (w

43 Wierzchowinie), kapela ludowa, kabaret, dziecięce koło tańca ludowego oraz dziecięce koło teatralne. Urozmaicona oferta kulturalna podnosi poziom jakości życia mieszkańców gminy. Zbiorowa forma aktywności przejawia się w pracy Kół Gospodyń Wiejskich, w sołectwach: Fiuta, Rożki Wieś, Kolonia Rożki i Żółkiewka. Indywidualna - to twórcy propagujący i uprawiający ludową sztukę regionalną, wśród nich należy wyróżnić: • Zbigniew Wlizło (rzeźbiarz), • Alicja Kruk (malarz), • Grzegorz Podgórski (malarz), • p. Białek (malarz), • Teresa Włodarczyk (plastyka obrzędowa – hafciarstwo), • Kazimiera Cholewa (plastyka obrzędowa – hafciarstwo), • Marianna Gudź (plastyka obrzędowa – hafciarstwo), • Leokadia Wlizło (plastyka obrzędowa – hafciarstwo). • Kazimiera Mąka (plastyka obrzędowa-hafciarstwo), • Halina Chodorowska (plastyka obrzędowa – wieńce), • Wiesława Kotyła (plastyka obrzędowa – wieńce), • Helena Fiut (plastyka obrzędowa – palmy), • Anna Zabłocka (plastyka obrzędowa - pisanki),

Ponadto działalność kulturalno-rozrywkową prowadzą świetlice przy remizach OSP w sołectwach: Chłaniów, Wierzchowina, Koszarsko, Rożki, Kolonia Rożki, Dąbie, Adamówka, Wólka, Żólkiewka, Poperczyn, Olchowiec, Borówek i Gany.

5. STOSUNKI LUDNOŚCIOWE

5.1. Stan, dynamika rozwoju ludności, struktura ludności wg wybranych kryteriów

Gmina Żółkiewka należy do grupy gmin średnich (wg klas wielkości od 5-10 tyś. mieszkańców) obok takich, jak; Rejowiec (7336 os.), Fajsławice (5321 os.). W 1999 roku zamieszkiwało (wg danych UG) 6826 osób, w tym 3321 mężczyzn oraz 3505 kobiet. Długookresowa, sięgająca lat osiemdziesiątych analiza zmian liczby ludności gminy wykazuje stałe zmniejszanie się, a rzeczywisty ubytek liczby ludności był znaczny i wyniósł aż 17%. Stan i dynamika ludności w latach 1980-99

Lata Liczba ludności Roczny przyrost ludności Gęstość zaludnienia 1980 7768 -0,6 60 1981 7675 -1,2 59 1982 7627 -0,6 59 1983 7595 -0,4 58 1984 7562 -0,4 58 1985 7478 -1,1 58 1986 7432 -0,6 57 1987 7355 -1,0 57 1988 7202 -2,1 55

44 1989 7074 1,8 54 1990 6967 -1,5 54 1991 6910 -0,8 53 1992 6958 0,7 54 1993 6864 -1,4 53 1994 6789 -1,1 52 1995 6729 -0,9 52 1996 6651 -1,2 51 1997 6536 -1,8 50 1998 6457 -1,3 50 1999 6435 -0,4 50 Pow. krasnostawski X X 72

Źródło: „ Przemiany demograficzne w woj. zamojskim " - US Zamość „ „Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin " US Zamość” „Ważniejsze dane o wojewódzkie, powiatach, gminach - woj. lubelskie - US Lublin 1999. „Ludność wg płci, wieku, województw, powiatów, miast i gmin" -GUS, Departament Badań Demograficznych, W-wa 1999.

45 46 ● Gęstość zaludnienia Przeciętna gęstość zaludnienia wynosi 50 osób/km i jest niższa od średniej dla powiatu krasnostawskiego (72 osoby/km ) oraz średniej dla woj. lubelskiego (89 os/km2). W okresie ostatnich 20-tu lat przeciętna gęstość zaludnienia w gminie zmniejszyła się o 10 osób. Przestrzenne zróżnicowanie rozmieszczenia ludności oraz miejsce charakteryzowanego obszaru na tle powiatu krasnostawskiego przedstawia mapka.

● Ruch naturalny i migracyjny Czynnikami decydującymi o kierunku zmian demograficznych, liczbie i strukturze ludności były ruchy naturalne (biologiczne) i migracyjne.

Stan, przyrost naturalny i migracje ludności

Lata Przyrost naturalny Saldo migracji Współczynnik dynamiki demogr. Na 1000 ludności 1980 0,1 -9,5 1,010 1981 -1,2 -10,9 0,917 1982 3,8 -10,1 1,254 1983 1,9 -12,1 1,153 1984 1,3 -5,5 1,099 1985 0,5 -7,2 1,037 1986 -0,6 -5,3 0,952 1987 -3,4 -6,6 0,794 1988 -2,8 -10,5 0,826 1989 -1,5 -15,6 0,890 1990 -1,2 -13,3 0,911 1991 -5,9 -1,9 0,697 1992 -4,5 -5,9 0,752 1993 -1,3 -11,9 0,912 1994 -5,2 -7,2 0,670 1995 -6,1 -8,0 0,636 1996 -5,8 -5,7 0,664 1997 -7,1 -8,1 0,575 1998 -9,99 -3,3 0,422 1999 5,2 -3,0 0,704 Pow. krasnostawski 4,84 -2,0 x Woj lubelskie 0,08 -1,01 1,008

Źródło: „Ludność i struktura demograf, woj. lubelskiego w 1998r. " -US Lublin, 1999.

Analiza przyrostu naturalnego oraz ruchów migracyjnych w ciągu minionych 20 lat wykazuje stałą, niekorzystną tendencje wyludniania się obszarów gminy, a migracje ludności

47 młodej utrwalają proces starzenia się ludności gminy. Malejąca ilość urodzeń oraz wzrost liczby zgonów kwalifikuje gminę do obszaru o silnej depresji demograficznej. Potencjał biologiczny gminy charakteryzuje współczynnik dynamiki demograficznej (liczba urodzeń żywych przypadających na l zgon). Ludność badanego obszaru charakteryzuje malejąca rozrodczość. Spadek prokreacji (drastyczny w całym powiecie Krasnystaw z wyjątkiem miasta Krasnystaw) był i jest głównym czynnikiem hamowania dynamiki demograficznej gminy nie zapewniając obecnie reprodukcji prostej populacji. Wskaźnik dynamiki demogr. zmalał w latach 1980-99 osiągając wartość w 1999 r. - 0,704, podczas, gdy w 1980 r. wynosił l ,010. Saldo migracji świadczy pośrednio o stopniu atrakcyjności obszaru lub jego braku. Przyczyną nadmiernych procesów odpływowych w latach 1980-99 był znacznie niższy poziom społeczno-gospodarczy, gorsze warunki życia ludności oraz większa w innych obszarach możliwość podjęcia pracy. Największą ruchliwością migracyjną charakteryzowała się ludność w wieku 15 - 29 lat oraz 30 - 45. Najmniejszą - ludność w wieku ponad 50 lat. Były to w większości kobiety z wykształceniem średnim i zawodowym. Wysokie ujemne saldo migracji wykazała ludność utrzymująca się z pracy poza rolnictwem, natomiast dodatnie pracująca głównie w rolnictwie. W latach 90-tych notuje się zmniejszanie ruchliwości migracyjnej mieszkańców, które jest następstwem zmiany sytuacji gospodarczej, trudnościami w podjęciu pracy poza miejscem zamieszkania. Stałe ujemne saldo migracji, ujemny przyrost naturalny, przewaga ubytku naturalnego nad migracyjnym - procesy te przeważają nad możliwościami reprodukcyjnymi ludności i świadczą o wyludniającym się charakterze obszaru.

48 49 ● Struktura ludności wg płci i wieku

Lata Ogółem M % K % Na 100M przypada K 1980 7768 3767 48,4 4001 51,6 106,2 1985 7478 3619 48,4 3859 51,6 106,6 1990 6967 3402 48,8 3565 51,2 104,8 1991 6910 3364 48,7 3546 51,3 105,4 1992 6958 3388 48,7 3570 51,3 105,4 1993 6864 3340 48,7 3524 41,3 105,5 1994 6787 3328 48,0 3459 51,0 103,9 1995 6729 3283 48,8 3446 51,2 105,0 1996 6651 3238 48,7 3413, 51,3 105,4 1997 6536 3174 48,6 3362 51,4 105,9 1998 6457 3125 48,4 3332 51,6 106,6 1999 6435 3110 48,4 3325 41,6 106,9 Pow. X X 48,6 X 51,4 105,4 krasnostawski woj. lubelskie X X 48,7 X 51,3 105,0

Struktura ludności wg płci w gminie jest typowa dla obszarów wiejskich i charakteryzuje ją utrzymująca się od lat liczebna przewaga kobiet nad mężczyznami.

Strukturę ludności wg płci cechuje: • bardzo wysoki stopień feminizacji (gmina 106,9 - powiat - 105,4). Dysproporcje (o różnym charakterze) są widoczne w poszczególnych grupach wiekowych; ➢ wśród roczników młodszych - nieznaczna przewaga ilości chłopców, ➢ w średnich rocznikach znaczny niedobór kobiet spowodowany nadmierną migracją. Utrzymanie się tej tendencji grozi w przyszłości dalszym zmniejszeniem przyrostu naturalnego, ➢ wśród roczników starszych - aż dwukrotna przewaga ilości kobiet. w wyniku znacznej umieralności wśród mężczyzn.

50 51

Wiek przedprodukcyjny Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny 1978 1993 1997 1978 1993 1997 1978 1993 1997 M ▓ 920 757 744 2405 1958 1806 544 625 624 K 849 718 672 2248 1586 1508 957 1220 1182

Długoletnie ruchy migracyjne (stały odpływ ludności młodej), zmniejszający się przyrost naturalny oraz wysoka umieralność ludności doprowadziły do utrwalenia się niekorzystnych struktur wiekowych (bardzo wysoki udział ludności w wieku poprodukcyjnych). Gmina Żółkiewka leży w obszarze silnej depresji demograficznej o najwyższej skali w województwie lubelskim. Przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika „starości" przedstawia załączona mapka. Zmiany w strukturze wieku oraz obciążeniu demograficznym ludności przedstawia poniższe zestawienie:

Lata Ludność w wieku Przedpr. Produkc. Poprod. Nieprodukcyjnym Razem Przedpr. Poprod. W % Na 100 osób w wieku produkc. 1980 23,1 57,6 19,3 73,5 40,0 33,5 1981 23,7 56,5 19,8 77,1 42,0 35,1 1982 23,5 56,2 20,3 78,0 41,9 36,1 1983 23,1 55,9 21,0 78,9 41,3 37,6 1984 23,2 54,9 21,9 82,2 42,3 39,9 1985 23,4 53,8 22,8 85,7 43,4 42,3

52 1986 23,4 53,3 23,3 87,7 44,0 43,7 1987 23,2 53,1 23,7 88,2 43,7 44,5 1988 22,6 53,2 24,2 87,9 42,5 45,4 1989 22,2 52,8 25,0 89,5 42,1 47,4 1990 22,0 52,0 26,0 92,4 42,4 50,2 1991 22,2 51,9 25,9 92,7 42,7 49,9 1992 21,7 52,1 26,2 91,8 41,6 50,2 1993 21,5 51,6 26,9 93,7 41,6 52,1 1994 21,4 51,5 27,1 94,1 41,6 52,5 1995 21,8 51,1 27,1 95,7 42,6 53,1 1996 21,8 51,1 27,1 95,1 42,7 53,2 1997 21,7 50,7 27,6 97,2 42,7 54,5 1998 21,2 51,3 27,5 95,1 41,4 53,7 Pow. 24,7 54,9 20,4 82,1 44,9 37,1 krasnostawski Woj. lubelskie 26,7 57,5 15,7 73,6 46,2 27,3

Źródło: „ Przemiany demograf, w woj. zamojskim w fałach 1975 - 1993 " − WUS Zamość. „Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin 1996-97" − US Zamość. „ Ludność i struktura demograficzna woj. lubelskiego w I998r. " − US Lublin 1999.

Nasilające się tendencje demograficzne charakteryzują się następującymi niekorzystnymi cechami: • systematycznym spadkiem ilości dzieci i młodzieży (z 23,1% do 21,2%), Jest to wskaźnik jeden z najniższych w regionie (znacznie niższy niż średni dla woj. lubelskiego – 26,7%). • bardzo dużym ubytkiem ludności w wieku produkcyjnym (z 57,6 do 59,3%) spowodowanym wzmożoną migracją, • bardzo dużym przyrostem ludności w wieku poprodukcyjnym, który osiąga wartości jedne z najwyższych w regionie (z 19,3% do 27,5%). Społeczeństwo gwałtownie starzeje się. Bardzo ważnym miernikiem jest współczynnik obciążenia demograficznego ludności, czyli liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. W społeczno-ekonomicznej interpretacji miernik ten informuje o stopniu ekonomicznego obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością pozostałą. W interpelacji demograficznej informuje o biologicznym potencjale rozwojowym ludności gminy. Współczynnik obciążenia demograficznego wynosi w gminie 95,1 co oznacza, że na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało aż 95 osób w wieku nieprodukcyjnym. Jest to jeden z najwyższych (najmniej korzystnych) wskaźników w regionie.

53 54 Sytuacja ta staje się bardzo trudna, ponieważ na utrzymaniu ludności pracującej jest również znaczna ilość osób bezrobotnych bez prawa do zasiłku (266 osób, co stanowi aż 80% ogółu bezrobotnych). Szczególnie wysoki (znacznie wyższy od przeciętnego wskaźnika dla powiatu, a dwukrotnie wyższy od wskaźnika dla województwa) jest udział w tej strukturze ludzi starych (gmina Żółkiewka - 53,7, woj. - 27,3). Wskaźnik obciążenia ludności w wieku produkcyjnych ludnością w wieku poprodukcyjnym zwiększył się w gminie w latach 1980-99 z 33,5 do 53,7. Udział ludzi młodych (0-17 lat) jest bardzo niski (41,4) i świadczyć bardzo niskim biologicznym potencjale rozwojowym ludności.

55 ● Liczba ludności w jednostkach osadniczych gminy Wg danych Urzędu Gminy Żółkiewka w poszczególnych miejscowościach zamieszkiwało:

Lp Sołectwo Liczba ludności Dynamika % 1996 1997 1998 1999 1999/96 1. Adamówek 138 135 138 136 98,5 2. Borówek 157 154 156 155 97,7 3. Borowina 135 130 129 134 99,2 4. Celin 138 134 134 128 92,7 5. Chłaniów 413 402 388 386 93,4 6. Chłaniówek 135 131 133 133 98,5 7. Chruściechów 67 63 64 65 97,0 8. Dąbie 374 359 349 347 92,7 9. Gany 185 171 171 171 92,4 10. Huta 249 238 231 229 91,9 11. Koszarsko 236 237 244 239 101,3 12. Makowiska 103 95 98 97 94,1 13. Majdan Wierzchowiński 150 149 156 148 98,6 14. Markiewiczów 79 78 75 75 97,9 15. Olchowiec 187 185 174 173 92,5 16. Olchowiec Kolonia 219 221 215 215 98,1 17. Poperczyn 184 176 172 167 90,0 18. Rożki 257 246 249 245 95,3 19. Rożki Kolonia 284 271 263 262 92,2 20. Siniec 102 99 106 106 104,00 21. Średnia Wieś 375 366 357 349 93,0 22. Tokarówka 210 207 208 208 99,0 23. Wólka 62 54 47 47 76,0 24. Wierzchowina 528 510 498 484 91,6 25. Władysławin 206 206 203 201 97,5 26. Zaburze 293 288 301 306 104,4 27. Żółkiew 224 214 218 221 98,6 28. Żółkiew Kol. 324 322 325 328 102,0 29. Żółkiewka 875 890 894 90 103,2 30. Wólka Żółkiewska 177 175 175 168 94,9 Ogółem 7065 6906 6872 6826 96,6

Źródło: dane UG w Żółkiewce.

56 57 Miejscowościami o największej liczbie ludności są: ośrodek gminny Żółkiewka (903 osoby) oraz Wierzchowina (484 osoby), co stanowi zaledwie 20% ludności gminy. Średnio na 1 miejscowość przypada 228 osób. Jednostki osadnicze zbliżone do średniej liczby ludności przeważają na obszarze gminy. Jest ich trzynaście i stanowią ok. 52% ogółu ludności gminy. Pozostałe jednostki to małe miejscowości, w których zamieszkuje około 28% ludności gminy. Najmniejsze z nich to: Wólka (47 osób), Markiewiczów (75 osób), Chruściechów (65 osób), Makowiska (97 osób). Siniec (106 osób). Gmina wyludnia się. W ciągu ostatnich 20 lat liczba ludności gminy zmniejszyła się o 17% (wg danych Urzędów Statystycznych).

58 Ubytek liczby ludności charakterystyczny jest prawie dla całego obszaru gminy, z wyjątkiem sołectw: Koszarsko, Różki Koi., Władysławin, Żółkiew Kol. oraz Żółkiewka, gdzie nastąpił niewielki przyrost liczby ludności w stosunku do 1996 roku.

Struktura ludności wg wybranych grup wiekowych w poszczególnych sołectwach (stan 1999r.).

Lp. Sołectwo Ogółem Do 18 lat 19-65 Powyżej 65 liczba % liczba % liczba % 1. Adamówek 136 32 23,0 71 52,0 33 24,0 2. Borówek 155 26 17,0 86 55,0 43 28,0 3. Borowina 134 34 25,0 68 51,0 32 24,0 4. Celin 128 20 16,0 78 61,0 30 23,0 5. Chłaniów 386 64 17,0 207 53,0 115 30,0 6. Chłaniówek 133 26 20,0 72 54,0 35 26,0 7. Chruściechów 65 17 26,0 207 55,0 12 18,0 8. Dąbie 347 58 17,0 72 53,0 104 30,0 9. Gany 171 23 13,0 36 53,0 58 34,0 10. Huta 229 51 22,0 185 54,0 54 24,0 11. Koszarsko 239 55 23,0 90 58,0 46 19,0 12. Makowiska 97 22 23,0 47 48,0 28 29,0 13. Majdan 148 33 22,0 81 55,0 34 23,0 Wierzchowiński 14. Markiewiczów 75 25 33,0 43 57,0 7 9,0 15. Olchowiec 173 34 20,0 82 47,0 57 33,0 16. Olchowiec 215 50 23,0 115 53,0 50 23,0 Kolonia 17. Poperczyn 167 37 22,0 88 53,0 42 25,0 18. Rożki 245 36 15,0 144 58,0 65 26,0 19. Rożki Kolonia 262 53 20,0 153 58,0 56 21,0 20. Siniec 106 25 24,0 64 60,0 17 16,0 21. Średnia Wieś 349 64 18,0 203 58,0 82 23,0 22. Tokarówka 208 48 23,0 110 52,0 50 24,0 23. Wólka 47 4 9,0 25 53,0 18 38,0 24. Wierzchowina 484 128 26,0 236 49,0 120 24,0 25. Władysławin 201 35 17,0 106 53,0 60 30,0 26. Zaburze 306 75 25,0 175 57,0 56 18,0 27. Żółkiew 221 50 23,0 122 55,0 49 22,0 28. Żółkiew Kol. 328 62 19,0 206 63,0 60 18,0 29. Żółkiewka 903 247 27,0 536 59,0 120 13,0 30. Wólka 198 52 31,0 97 58,0 26 15,0 Żółkiewska Ogółem 6826 1486 22,0 3788 55,0 1552 23,0

59 60 Społeczeństwo starzeje się. Obszarem o najwyższym udziale ludności „starej" jest wschodnia i południowo-wschodnia część gminy z sołectwami: Borówek, Chłaniów, Dąbie, Gany. Makowiska, Olchowiec, Wólka i Władysławin, w których występuje najwyższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym - ponad 28% (w miejscowości Wólka - aż 38%, Gany - 34%, Olchowiec - 33%, Chłaniów i Władysławin - 30%). Największym problemem socjalno-ekonomicznym tego obszaru jest wysokie obciążenie ekonomiczne ludności pracującej, opieka zdrowotna i socjalna ludzi starych, gospodarstwa porzucone, bez następców, nasilające się zjawisko patologii społecznej. Obszarem o strukturach „młodych" są sołectwa: Borowina, Chruściechów, Markiewiczów, Wierzchowina, Zaburzę, Żółkiewka i Wola Żółkiewska. Obecnie problemem tego obszaru jest zapewnienie odpowiedniego poziomu edukacji młodego pokolenia. W przyszłości znaczny przyrost

61 biologiczny młodych rolników wchodzących w wiek produkcyjny stworzy wyzwanie dla władz, samorządowych. Polegać będzie na znacznej aktywizacji gospodarczej obszaru w celu zatrzymania tych młodych rolników na terenie gminy.

● Struktura ludności wg poziomu wykształcenia Ludność obszaru charakteryzuje się niskim poziomem wykształcenia, brakiem kadr przygotowanych do działania w warunkach gospodarki rynkowej. Monofunkcyjny charakter gospodarki gminy przy równoczesnym długotrwałym procesie migracyjnym spowodował utratę zasobów pracy ludzi młodych, lepiej wykształconych, a w konsekwencji deformację struktur demograficznych. W gminie brak jest specjalistów miedzy innymi z zakresu nowoczesnych metod zarządzania, marketingu, przetwórstwa rolno-spożywczego. Z kolei powroty na wieś ludzi zwolnionych z, zakładów pracy oraz mających trudności ze znalezieniem pracy (z powodu niskich kwalifikacji) spowodowały utrwalenie niewłaściwej struktury wykształcenia.

Struktura ludności w wieku 15 lat i więcej wg poziomu wykształcenia.

Wyszczególnienie Ilość % Ogółem: 4526 100,0 wyższe 99 2,2 policealne 71 1,6 średnie zawodowe 531 11,3 średnie ogólnokształcące 146 3,2 zasadnicze zawodowe 928 20,5 podstawowe ukończone 2276 50,5 podstawowe nieukończone 475 10,5

Źródło: „Powszechny spis rolny"— US Zamość 1997.

Wyszczególnienie Razem Wyższe Średnie Zasadn. Podstawowe Ukończ. Nieuk. Gmina Żółkiewka 100,0 2,2 16,1 20,5 53,3 10,5 Region 100,0 3,4 18,8 18,5 44,1 15,2

5.2. Charakterystyka rynku pracy

● Struktura zatrudnienia wg sekcji i sektorów własności Pracujący wg sekcji EKD, sektorów własności w jednostkach, w których liczba pracujących przekracza 5 osób, wg podmiotów gospodarczych zatrudniających do 5 osób oraz w rolnictwie indywidualnym.

Sekcje EKD Ogółem a – 1995 b – 1996 c – 1997 d - 1998

62 a = 532 b = 521 c = 531 d = 508 Przemysł i budownictwo 117 • usługi rynku 115 • usługi nierynkowe 206 Podmioty gospod. zatrud. do 5 osób 192 Rolnictwo indywidualne 3390

➢ usługi rynkowe: handel i naprawy, hotele i restauracje, transport, składowanie i łączność, . pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości i firm, pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna.

➢ usługi nierynkowe administracja publiczna i obrona narodowa, edukacja, ochrona zdrowia i opieka socjalna

Struktura pracujących stanowi wraz ze strukturą podmiotów gospodarczych i strukturą dochodów budżetu gminy łączy potencjał ekonomiczny gminy. Restrukturyzacja gospodarki spowodowała pewne zmiany i ożywienie w strukturze pracujących obszaru. Nadal dominuje zatrudnienie w rolnictwie indywidualnym. Poza rolnictwem indywidualnym nastąpił wzrost udziału zatrudnionych w usługach rynkowych, przemyśle i budownictwie oraz w prywatnych jednostkach fizycznych usługowych i produkcyjnych zatrudniających do 5 osób. Łącznie w sektorze publicznym (usługi nierynkowe) obciążającym budżet samorządowy gminy zatrudnionych jest ok. 40%. W pozostałych działach - ok. 60%.

● Poziom i dynamika bezrobocia Najważniejsze zmiany zaistniałe na rynku pracy od początku lat 90-tych ujawniły się poprzez znaczny spadek liczby pracujących, zmniejszoną aktywność zawodową ludności, istotne przekształcenia w strukturze ludności pracującej wg sektorów własności, rodzajów działalności, statusu zatrudnienia. a w szczególności poprzez masowe bezrobocie. Najbardziej negatywny wymiar ma masowość bezrobocia zwłaszcza wśród ludzi młodych. Sytuację dodatkowo skomplikuje wejście na rynek pracy w latach 2000-2004 roczników wyżu demograficznego. Wg stanu w dniu 31.12.l999r. na terenie gminy zarejestrowano 296 bezrobotnych (wg danych UG - 331 osób), w tym 158 kobiet. Liczbę bezrobotnych i dynamikę (przyrost lub spadek) w ciągu minionych lat przedstawia poniższe zestawienie:

63 64 Lata Liczba bezrobotnych Dynamika 1996 298 83,5 1997 232 77,9 1998 247 106,5 1999 331 134,0

Źródło: „Analiza i ocena sytuacji na woj. rynku pracy" - WUP, 1997, 1998 Zamość. „Analiza rynku pracy-woj. lubelskie"— WUP, Lublin 1999.

Z powyższej tabeli wynika, że po okresie spadku bezrobocia od roku 1996 (wynikało to głównie z nowelizacji ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, w wyniku której absolwenci szkół ponadpodstawowych nie nabywali automatycznie prawa do zasiłku) nastąpił przyrost ludności bezrobotnych (aż 19,8% w stosunku do roku 1998). Zwiększona liczba rejestrujących się osób wynikała w głównej mierze z reformy służby zdrowia, która w swoich założeniach przyznaje uzyskanie bezpłatnych świadczeń osobom bezrobotnym, a także ze zwolnień grupowych na skutek wdrożenia reformy administracji i służby zdrowia. Obok bezrobocia rejestrowanego specyficznym dla obszarów wiejskich jest bezrobocie agrarne (ukryte). Trudno jednoznacznie określić skalę tego zjawiska.

● Stopa bezrobocia. Miernikiem natężenia bezrobocia jest stopa bezrobocia liczona jako iloraz liczby osób bezrobotnych do liczby ludności czynnej zawodowo

Stopa bezrobocia

Lata Gmina RUP Krasnystaw 1996 8,8 - 1997 7,0 - 1998 7,5 8,8 1999 8,7 102

Gmina Żółkiewka należy do obszarów o niskiej stopie bezrobocia w regionie i wykazuje tendencję spadkową (mapka). Trudną sytuację społeczno-gospodarczą na wsi pogłębiają: ➢ utrzymywanie się niekorzystnej struktury gospodarstw indywidualnych, ➢ autonomizacja gospodarki wiejskiej i znaczne ograniczenie wyjazdów do pracy, ➢ dalszy wzrost bezrobocia pozarolniczego i utrzymywanie bezrobocia agrarnego w rozdrobnionym rolnictwie indywidualnym, ➢ duży udział wśród bezrobotnych ludzi młodych, absolwentów szkół zawodowych dotychczas nigdzie nie pracujących, ➢ bardzo wysoki poziom obciążenia ekonomicznego osób pracujących osobami korzystającymi z niezarobkowych źródeł utrzymania (renty, emerytury, zasiłki społeczne) oraz bezrobotnymi bez prawa do zasiłku. Przeciwdziałanie tym niekorzystnym tendencjom wymaga podjęcia szeregu działań restrukturyzujących wieś i rolnictwo zwłaszcza, że rolnictwo stanowić powinno jedno z głównych ogniw rozwoju gminy.

65 ● Struktura bezrobotnych wg wybranych kryteriów Bezrobotni wg płci.

Lata Ogółem Kobiety % 1996 298 155 52,0 1997 232 129 - 1998 247 130 55,6 1999 331 158 47,7 RUP Krasnystaw 546 264 49,4

Bezrobotni wg wieku, poziomu wykształcenia oraz okresu pozostawania bez pracy.

Przedział wiekowy Bezrobotni 1997 1999 liczba % liczba % Ogółem 232 100,0 331 100,0 15-17 0 0 0 0 18-24 82 35,3 141 42,5 25-34 80 34,5 92 28,0 35-44 47 20,3 70 21,0 45-54 20 8,6 24 7,3 55 i więcej 2 0,9 4 1,2

Wśród bezrobotnych do 1999 roku dominowały kobiety w wieku 18-44 lat. W 1997 roku w przedziale wiekowym do 34 lat aż 69,8 młodych ludzi pozostawało bez pracy (w 1999 - 70,5%). Wysoki udział ludzi młodych wynikał głównie z trudności uzyskania pierwszej pracy (ok. 6%) oraz dużej liczby dotychczas niepracujących (39%). Sytuacja bezrobotnych w wieku niemobilnym (od 45 roku życia) jest również bardzo trudna, ponieważ decydującym czynnikiem w przystosowaniu się do nowych warunków społeczno-ekonomicznych jest wiek. Problem ten dotyczy 9,5% bezrobotnych.

Struktura wg poziomu wykształcenia

Poziom wykształcenia Bezrobotni 1997 1999 liczba % liczba % Ogółem: 232 100,0 331 100,0 • wyższe 1 - 7 2,1 • policealne, średnie zawodowe 48 20,7 90 27,2 • ogólnokształcące 9 3,9 15 4,5 • zasadnicze zawodowe 114 49,1 132 39,9 • podstawowe ukończone i nieukończone 60 25,9 87 26,3

Szansę na znalezienie lepszej pracy zależą od poziomu i rodzaju kwalifikacji. Grupę bezrobotnych stanowią w większości ludzie mniej wykształceni. Blisko 50% bezrobotnych to osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz około 26% z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym.

66 W strukturze bezrobocia wg wykształcenia występują różnice w populacji kobiet i mężczyzn. Poziom wykształcenia bezrobotnej kobiety jest wyższy niż bezrobotnego mężczyzny. Więcej kobiet posiada wykształcenie średnie i policealne, natomiast wśród mężczyzn przeważają osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i podstawowym. Bardzo negatywnym zjawiskiem na rynku pracy jest w dalszym ciągu duży udział bezrobotnych pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy (około 52% bezrobotnych). Malejący udział zarejestrowanych z prawem do zasiłku ma negatywny wpływ na sytuację dochodową ludności

● Bezrobotni wg sektora gospodarki narodowej oraz przyczyn zaprzestania pracy. Struktura bezrobocia według tego kryterium stanowi ważną informację o znaczeniu gospodarczym.

Bezrobotni wg przyczyn zaprzestania pracy - 1998 r.

Wyszczególnienie Ilość % Ogółem 247 100,0 • dotychczas niepracujący 89 36,0 • zwolnieni z przyczyn z zakładu pracy 38 15,4 • zwolnienia indywidualne ogółem 120 48,6

Źródło: „Analiza i ocena sytuacji na woj. rynku pracy" 1998, UP Zamość 1999

W ciągu ostatnich lat utrwaliły się następujące tendencje: • duży udział dotychczas niepracujących (36%), • malejący udział bezrobotnych zwolnionych z przyczyn dotyczących zakładów pracy (15,4%), • rosnący udział zwolnionych indywidualnie (48,6%) głownie z powodu: wypowiedzenia przez zakład pracy, końca zatrudnienia okresowego, wypowiedzenia przez pracownika, porzucenia pracy, zwolnienia dyscyplinarnego, porozumienia stron. Do 1994 roku generatorem bezrobocia był w znacznej mierze sektor publiczny. Od 1994 roku wzrasta udział osób pochodzących z sektora prywatnego oraz utrzymuje się wysoki udział ludzi dotychczas niepracujących. Jest to zjawisko niepokojące, ponieważ pozarolniczy sektor prywatny posiada mniejszą liczbę miejsc pracy w stosunku do sektora publicznego. Pomimo to napływ osób zwolnionych z tego sektora jest zdecydowanie wyższy.

5.3. Źródła utrzymania ludności

Struktura ludności wg źródeł utrzymania przedstawia się następująco: Liczba ludności ogółem: 6826 osób (wg danych UG).

Czynni zawodowo 416 • w rolnictwie indywidualnym 3133 • poza swoim gospodarstwem 700 • bezrobotni 331

Bierni zawodowo 2662 • posiadający wyłącznie niezarobkowe źródło utrzymania 1362

67 w tym: (emerytury, renty i zasiłki itp.) 1162 • utrzymywani (dzieci i młodzież) 1300 W strukturze ludności wg źródeł utrzymania duży udział stanowią rolnicy indywidualni korzystający z niezarobkowych źródeł utrzymania. Jest to grupa o niskich dochodach, która utrzymuje się z następujących źródeł: • wzrosła liczba objętych pomocą społeczną, • wzrosła liczba emerytów i rencistów • duży udział wśród bezrobotnych stanowią bezrobotni bez prawa do zasiłku (266 osób, czyli aż 80% ogółu bezrobotnych), • trudna sytuacja ekonomiczna wielu rodzin powodująca, że emerytura stanowi jedyne stabilne źródło dochodów, • wzrosła ilość gospodarstw domowych, które korzystają z dodatku mieszkaniowego. Mimo zaostrzenia przepisów i kryteriów przyznawania takich dodatków wzrosła ich ilość co świadczy o poszerzeniu kręgu ubóstwa. W 1997 roku przyznano 329 rodzinom dodatek mieszkaniowy, w 1998 -511,a w l999 r.-564.

Gmina Żółkiewka jest obszarem, gdzie pracujący w rolnictwie indywidualnym stanowią około 75% czynnych zawodowo. Poza rolnictwem indywidualnym znalazło zatrudnienie 17% aktywnych zawodowo, z czego około 24% zatrudnionych jest w przemyśle, ok. 36% w handlu (usługach rynkowych) oraz 40% w usługach nierynkowych.

5.4. Aktywność społeczna

Miernikiem aktywności społecznej jest udział w wyborach parlamentarnych, samorządowych, prezydenckich, referendach oraz zrzeszanie się w dobrowolnie tworzonych samodzielnych strukturach organizacyjnych (stowarzyszenia, organizacje polityczne itp.) Analiza zachowań dorosłej ludności gminy w latach dziewięćdziesiątych wykazuje, że świadomość i aktywność społeczna rosła wraz z umacnianiem się nowego systemu w Polsce. Świadczy o tym frekwencja wyborcza, która była wyższa w kolejnych wyborach prawie o 20% (wybory do Sejmu i Senatu). Mimo wzrostu zaangażowania w życie społeczne jedynie w 50,2% dorosłej ludności wzięło udział w wyborach (obszary wiejskie średnio 53,4%). Bardzo istotnym dla kształtowania samorządności są wybory samorządowe do Rady Gminy. Większa część społeczeństwa nie wykazała żadnego zainteresowania, a nawet niechęć do uczestnictwa w wyborach samorządowych wykazując postawę bierną, roszczeniową (obszary wiejskie średnio 61% nie wzięło udziału w wyborach). Istotą społeczeństwa obywatelskiego jest swoboda zrzeszania się w organizacje społeczne, towarzystwa lub przynależność do partii politycznych. Na terenie gminy działają następujące organizacje polityczne, społeczne oraz sportowe; • PSL, • SLD, • NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność", • Związek Rolników „Samoobrona", • organizacje kombatanckie: ➢ Krajowy Związek Batalionów Chłopskich, ➢ Ogólnopolski Związek Żołnierzy Armii Krajowej, • Organizacje sportowe: ➢ Gminny Klub Sportowy „Hetman" w Żółkiewce, • Koła Gospodyń Wiejskich w Miejscowościach: Huta. Rożki, Koi. Rożki. Żółkiewka.

68 69 6. OSADNICTWO

6.1. Układ przestrzenny i funkcje - obszary funkcjonalno-przestrzenne

Układ przestrzenny gminy zdeterminowany jest warunkami naturalnymi oraz komunikacją wykształconą pod wpływem uwarunkowań historyczno-gospodarczych. Wsie o najstarszym rodowodzie związane są z dolinami rzek Żółkiewka, Łętownia i Giełczew. Mimo znacznego procentu zabudowy o charakterze kolonijnym układ przestrzenny jest dość czytelny. Większość wsi zbudowana jest wzdłuż ciągów komunikacyjnych i w związku z tym występują dość znaczne kompleksy niezabudowanej rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Gmina charakteryzuje się bardzo niskim procentem zalesienia. Występuje kilka niewielkich rozproszonych kompleksów leśnych. Główny ciąg zabudowy ukształtował się po obu stronach doliny rzeki Żółkiewki - są to wsie zwarte i skupione. Południowa część gminy to wsie głównie skupione przy drogach łączących się z ciągiem komunikacyjnym Żółkiewka - Turobin oraz Nielisz, a także przy drodze Lublin ~ Żółkiewka - Zamość - nr 837. Północna część to głownie wsie o zabudowie skupionej i rozproszonej, wyjątek stanowi wieś Dąbie o zabudowie zwartej wzdłuż doliny rzeki Giełczew. Wieś Żółkiewka położona na skrzyżowaniu dwóch ważnych ciągów komunikacyjnych nr 842 (Kraśnik - Krasnystaw) i nr 837 (Lublin - Zamość) ma charakter małomiasteczkowy. Wpływa na to układ przestrzenny oraz rodzaj zabudowy - wielorodzinne, jednorodzinne, obiekty użyteczności publicznej, usługowe. Sieć osadniczą gminy tworzy 29 sołectw. Główną funkcją gminy jest rolnictwo o charakterze surowcowym. Funkcje uzupełniające to: obsługa ludności obsługa rolnictwa rzemiosło i drobny przemysł, w tym spożywczy obsługa komunikacji. Żółkiewka - Osada oraz część gruntów wsi Średnia Wieś i Zaburzę pełnią funkcję ośrodka gminnego. Poza funkcjami lokalnymi pełnią funkcję ośrodka ponadgminnego w zakresie oświaty, a także w ilości i asortymencie usług handlu. Większość wsi to wsie monofunkcyjne z elementami usługowymi. Większość wsi jest różnorodna, przeważają wsie średnie i małe i tak jest: wsi dużych pow. 500 osób - l wsi średnich 200 - 500 osób - 14 wsi małych 100 -200 osób - 11 wsi bardzo małych do 100 osób - 3

70 71 Pod względem funkcjonalno-przestrzennym gmina dzieli się obecnie na 4 obszary:

I. Ośrodek gminy, który stanowią tereny zainwestowane wsi Żółkiewka -Osada, część Średniej Wsi (do skrzyżowania drogi nr 837), Żółkiew Kolonii, Zaburza i Rożków - skupia większość funkcji gminy oraz infrastruktury społecznej i podmiotów gospodarczych.

II. Aktywności gospodarczej - tereny położone wzdłuż drogi nr 842 oraz doliny Żółkiewki - zlokalizowanych jest tu znaczna ilość podmiotów gospodarczych.

III. Produkcji rolnej z pasmami aktywizacji gospodarczej stanowi rejon gminy położonej na południe od trasy 842 o dość dobrze rozbudowanej infrastrukturze gospodarczej i społecznej.

IV. Monofunkcyjny - produkcji rolnej z niewielką ilością podmiotów gospodarczych i słabej infrastrukturze społecznej - obejmuje wsie położone w północnej części gminy.

72 6.2. Charakterystyka jednostek osadniczych

➢ układ przestrzenny wg M. Chilczuka *) wg danych 1998

Lp. Wieś Funkcja Wielkość Układ przestrzenny**) Infrastruktura społecz. - podmioty Infrastruktura Zabytki – obiekty Ograniczenia zalud. *) gospodarcze techniczna zbiorcza układy rozwoju uwagi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Żółkiewka Ośrodek gminny- o Duża Żółkiewka miejski Zespół szkól rolniczych, liceum Wodociąg, częściowo Historyczny układ Dolina rzeki 2. kol. Żółkiewka charakterze łącznie ok. układ historyczny – szkoła podstawowa, gimnazjum kanalizacja, elektr. miejski, 2 kościoły, Żółkiewki, w dolinie 3. Zaburze ponadlokalnym w 2100 osób wieloosiowa zwarta, administracja gminna, bank, kanalizacja, stacja paliw zespół dworski, niewielki zalew – 4. Średnia Wieś zakresie oświaty, pozostałe jednoosiowe ubezpieczenia, ośrodek zdrowie, mech. pojazd. willa wronówka możliwość 5. Rożki usług i handlu. zwarte apteka, spotr, usługi komercyjne, wykorzystania Ponadto: rolnictwo, handel, obsługa komunikacji rekreacyjnego obsługa ludności, (warsztat) itp. - obsługa rolnictwa, komunikacja, przetwórstwo spożywcze, boisko rzemiosło i mała sportowe przetwórczość, mieszkalnictwo 6. Adamówka Produkcja rolna, Mała Jednoosiowa skupiona Sklep, OSP Wodociąg, Zespół dworski - usługi elementarne 133 elektryfikacja 7. Borowina Produkcja rolna Mała rozproszona - Telefonizacja, - - 129 elektryfikacja 8. Borówek wieś i Produkcja rolna Mała Wieś jednopasmowa Sklep, rzemiosło, autozłom Wodociąg, - Dolina rzeki kolonia 156 zwarta kolonia elektryfikacja, obsługa Żółkiewki w kolonii wieloosiowa skupiona komunikacji (mechanika brak usług pojazdowa) 9. Celin Produkcja rolna, Średnia Jednoosiowa zwarta Sklep, wytwórnia mas bitumicznych, Ujęcie wody, - Budynek szkoły do usługi elementarne, 244 OSP, usług rzemieślnicze, zlewnia elektryczność, wykorzystania komercyjne obsługa mleka telefonizacja rolnictwa, produkcja materiałów budowlanych

10. Chłaniów Produkcja rolna, Średnia Jednopasmowa, zwarta Kościół, szkoła podst., ośrodek Elektryczność, Zespól dworski, Dolina rzeki usługi dla ludności, 388 zdrowia, apteka, poczta, sklepy, telefonizacja zespół koscielny, Łętownia, ośrodek obsługa rolnictwa usługi rzemieślnicze, gastronomia kaplica gr. wspomagający 11. Chłaniówek Produkcja rolna, Mała Skupiona osiowa o rzemiosło elektryczność - Dolina Łętowni element. Usługi 133 luźniej zabudowie stawy komercyjne

12. Chruściechów Produkcja rolna B. mała Jednoosiowa skupiona - Wodociąg, - - 64 elektryczność 13. Dabie Produkcja rolna, Średnia Jednoosiowa Sklep, OSP usługi rzemieślnicze, Wodociąg, Zespól dworski, Dolina rzeki element. Usługi 349 zwarta obsługa rolnictwa (zlewnia mleka, elektryczność młyn Giełczew komercyjne skup owoców) 14. Gany Produkcja rolna, Mała Jednoosiowa skupiona Skup i sprzedaż zwierząt-, rzemiosło Wodociąg, - - usługi elementarne, 171 - tartak elektryczność telefonizacja 15. Huta Żółkiewska Produkcja rolna, Średnia Wieloosiowa Sklep, sprzedaż gazu, skup Wodociąg, - - usługi elementarne,, 231 zwarta elektryczność komercyjne telefonizacja 16. Koszarsko Produkcja rolna, Średnia Jednoosiowa Sklep, wytwórnia mas bitumicznych, Ujęcie wody, wodociąg, - Budynek szkoły do usługi elementarne,, 244 zwarta OSP, usługi rzemieślnicze, zlewnia elektryczność wykorzystania komercyjne, obsługa mleka telefonizacja rolnictwa, produkcja materiałów budowlanych 17. Majdan Produkcja rolna, Mała Jednoosiowa handel wodociąg, - - Wierzchowiński elementarne,, usługi 156 zwarta elektryczność komercyjne telefonizacja 18. Makowiska Produkcja rolna, B. mała Przysiółkowa z członem Ujęcie wody, wodociąg - Dolina rzeki usługi elementarne,, 98 głównym (½ wsi) elektryczność Żółkiewka, strome komercyjne zbocza 19. Markiewiczów Produkcja rolna, B. mała Skupiona osiowo o Handel, maszyny rolnicze elektryczność - - komercyjne usługi 75 luźniej zabudowie telefonizacja elementarne, 20. Olchowiec - wieś Produkcja rolna, Mała Jednoosiowa zwarta Kościół, szkoła, zlewnia mleka, wodociąg, Zespół dworski Dolina rzeki elementarne,, usługi 179 handel, remiza, rzemiosło, cmentarz elektryczność Żółkiewka, strome dla ludności i zbocza rolnictwa 21. Olchowiec - Produkcja rolna, Średnia Zespół przysiółków bez Handle, OSP, skup zwierząt, Elektryczność, obsługa - Dość znaczne kolonia elementarne,, usługi 215 członu głównego rzemiosło komunikacji (mechanika urozmaicenie rzeźby komercyjne pojazdowa) terenu (wąwozy) 22. Poperczyn Produkcja rolna, Mała Jednoosiowa zwarta Handel detaliczny i hurtowy, Osp, elektryczność - Dolina rzeki usługi dla ludności i 172 młyn, punkt skupu ziół, rzemiosło Żółkiewka rolnictwa- komercyjne 23. Rozki Kolonia Produkcja rolna, Średnia Jednoosiowa OSP, handel, rzemiosło (stolarstwo, Wodociąg, - Dolina rzeki komercyjne usługi 338 zwarta tokarstwo itp.) elektryczność, Żółkiewki, budynek elementarne, telefonizacja, obsługi szkolny do komunikacyjne – wykorzystania mechanika pojazdowa 24. Sienic Produkcja rolna, Mała Skupiona osiowo o Rzemiosło (tartak) elektryczność - - elementarne,, usługi 106 luźniej zabudowie komercyjne 25. Tokarówka Produkcja rolna, Średnia Skupiona osiowo o Handel, skup zwierząt, owoców, wodociąg, - - elementarne,, usługi 202 luźniej zabudowie sprzedaż pasz, itp. elektryczność komercyjne 26. Wierzchowina Produkcja rolna, Duża Wieloosiowa o zwartej Szkoła, handel, młyn, rzemiosło, Elektryczność, dwór Dolina rzeki elementarne,, usługi 499 oraz częściowo Osp, lecznica dla zwierząt, skup telefonizacja Łętowni dla ludności i skupionej zabudowie bydła rolnictwa 27. Władysławin Produkcja rolna, Średnia Zespół przysiółków z Handel, sklep, rzemiosło (naprawa Telefonizacja, - Dolina rzeki elementarne,, usługi 203 członem głównym maszyn) elektryczność, obsługa Łętowni komercyjne komunikacji (mechanika pojazdowa) 28. Wola Żółkiewska Produkcja rolna, Mała Rozproszona z Handel, produkcja materiałów Telefonizacja, Zespół dworski Dolina rzeki usługi komercyjne 147 gospodarstwem budowlanych, Osp, gorzelnia, elektryczność, wodociąg Żółkiewka wielkoobszarowym mieszkalnictwo wielorodzinne dla budynku wielorodzinnego, wysypisko śmieci 29 Żółkiewka Produkcja rolna, Średnia Jednoosiowa zwarta Handel, rzemiosło Wodociągi - - usługi komercyjne 218 elektryczność, elementarne telefonizacja, 7. FUNKCJE MIESZKALNO-USŁUGOWE

7.1. Mieszkalnictwo

7.1.1. Zasoby mieszkaniowe - standardy powierzchniowe, typy zabudowy

Zasoby mieszkaniowe gminy obejmują 2365 mieszkań (stan 1998r). Zmiany w ilości zasobów mieszkaniowych, ich standardach oraz podstawowych wskaźnikach w latach 1989 - 1998 przedstawia poniższe zestawienie:

Zasoby mieszkaniowe zamieszkane

Rok Mieszkania Izby Powierzchni Liczba izb Przec. Liczba osób Przec. Pow. Pow. uż. na a użytkowa w miesz. użytkowa osobę w na izbę mieszkań w mieszk. W mieszkaniu m2 m2 1989 2322 7007 147200 3,02 3,05 1,01 63,4 20,8 1990 2329 7047 147947 3,02 2,99 0,99 63,5 21,2 1991 2331 7052 148000 3,02 2,96 0,98 63,5 21,4 1992 2338 7082 148502 3,03 2,98 0,98 63,6 21,3 1993 2339 7090 148682 3,03 2,93 0,97 63,6 21,7 1994 2342 7104 148974 3,03 2,9 0,96 21,9 1995 Brak22,6 danych 1996 2364 7212 150565 3,02, 2,81 0,92 63,7 22,6 1997 2365 7217 150683 3,05 2,76 0,91 63,7 23,1 1998 2365 - - 2,73 0,89 63,7 23,3 1998 Średnia w województwie 3,39 3,28 0,97 62,7 19,1 1998 średnia dla gmin powiatu krasnostawskiego 3,25 2,99 0,92 62,6 21,0

Dane: Rocznik statystyczny Podstawowe dane według miast i gmin za 1990. 1991, 1992, 1993 r. Województwo lubelskie w 1998 roku. Ważniejsze dane o województwie, powiatach i gminach.

Wzajemne porównanie pozwala stwierdzić, że standardy powierzchniowe dotyczące zaludnienia mieszkań i izb są korzystniejsze od swych odpowiedników dla gmin wiejskich powiatu krasnostawskiego i województwa lubelskiego. Notuje się postępujący wzrost wielkości podstawowych wskaźników stagnacji mieszkań (od 1996r.). Zmienia się również forma budownictwa. Tradycyjne budownictwo mieszkaniowe i gospodarcze stosowało jako materiał głównie drewno, konstrukcje zrębową, dachy dwu- lub czterospadowe, kryte słomą lub papą. Powierzchnia domów była niewielka, a wyposażenie mieszkań ubogie. Dawna zabudowa (nietrwała) zachowała się jedynie we fragmentach. W latach sześćdziesiątych i późniejszych XX wieku drewnianą zabudowę zastąpiono trwalszą, murowaną. Początkowo nawiązywano do form tradycyjnych, później stawiano budynki mieszkalne na rzucie kwadratu, parterowe lub piętrowe, przekrywając je dachem kopertowym (niekiedy niesymetrycznym), daleko odbiegające od form tradycyjnych. Znaczny gabaryt bryły i kubatura spowodowały niekorzystną zmianę charakteru zabudowy wsi spowodowaną zaniechaniem zasadniczych cech tradycyjnego budownictwa. W ostatnich latach obserwuje się powrót do drewnianego budownictwa parterowego z użytkowym poddaszem.

78 Zasoby mieszkaniowe gminy tworzą 3 typy zabudowy: • budownictwo zagrodowe, stanowiące gro substancji mieszkaniowej, o zróżnicowanym stanie technicznym. Najwyższy procentowy udział obiektów ogniotrwałych znajduje się w miejscowościach: Żółkiewka, Wierzchowina, Rożki Kolonia, Żółkiew Kolonia, Zaburzę,

• budownictwo jednorodzinne występujące głównie w Żółkiewce, a sporadycznie w m. Żółkiew Kolonia, Rożki, Zaburzę, Średnia Wieś i Poperczyn; stanowiące niewielki udział w strukturze,

• budownictwo wielorodzinne: zlokalizowane w Żółkiewce (81 mieszkań) i Woli Żółkiewskiej (22 mieszkania), co stanowi 4,3% ogólnej liczby mieszkań.

W zasobach mieszkaniowych gminy znajduje się 31 lokali komunalnych. Są to głównie mieszkania funkcyjne.

7.1.2. Wyposażenie w urządzenia infrastruktury technicznej

Zaniedbania w wyposażeniu jednostek osadniczych w zbiorcze systemy infrastrukturalne stopniowo są niwelowane. Sieci wodociągowej w gminie nie posiadają sołectwa: Celin, Chłaniów, Chłaniów Kolonia, Chłaniówek, Kolonia Olchowiec, Makowiska, Poperczyn, Wierzchowina (w tym również m. Borowina i Kolonia Borowina), Władysławin i Wólka Żółkiewska. Jedynie w Żółkiewce istnieje zbiorczy system kanalizacji odprowadzający ścieki do oczyszczalni, lecz niestety nie obsługuje on całej miejscowości. W pozostałych jednostkach osadniczych ścieki odprowadzane są kanalizacją lokalną do szamb. Większość bezodpływowych osadników odbiega od wymaganych norm, stając się źródłem zanieczyszczeń wód gruntowych i powierzchniowych. Wszystkie jednostki zaopatrywane są w energię elektryczną oraz mają dostęp do sieci telekomunikacyjnych. W siedmiu sołectwach brakuje przewodowej linii telefonicznej. Brakuje również zbiorczych systemów grzewczych oraz przewodowego gazu.

7.1.3. Charakterystyka zmian w zakresie zasobów mieszkaniowych

Przyrosty zasobów mieszkaniowych w latach 1989 - 1998 oraz standardy powierzchniowe obrazuje poniższa tabela:

Lata Ilość mieszkań Izby Powierzchnia Przeciętna pow. przekazanych do użytku użytkowa w m2 użytkowa mieszkania w m2 1989 25 97 1366 81,9 1990 14 66 1255 89,6 1991 2 5 68 34,0 1992 8 32 515 64,4 1993 2 11 244 122,0 1994 3 14 292 97,3 1995 34 127 1967 105,0 1996 2 14 241 120,5 1997 1 5 118 118,0

79 Lata Ilość mieszkań Izby Powierzchnia Przeciętna pow. przekazanych do użytku użytkowa w m2 użytkowa mieszkania w m2 1998 - - - - 1998 średnia dla gmin powiatu krasnostawskiego 90,4

Dane: Roczniki statystyczne 1990, 1992, 1998 Gospodarka komunalna i mieszkaniowa w woj. zamojskim w !994r. Infrastruktura komunalna i gospodarka mieszkaniowa -w woj. zamojskim w J 994, 1995, 1996, Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1990 i 1992r. Województwo lubelskie w 1998 roku - Ważniejsze dane o województwie, powiatach, gminach.

W badanym okresie, w trzech rocznikach: 1989, 1990 i 1995 nowo oddane do użytku mieszkania zostały zrealizowane przez formalnych inwestorów. Pozostałe lokale mieszkalne wybudowane zostały przez osoby prywatne. Największą liczbę mieszkań oddaną do użytku notuje się w 1995r. Później obserwuje się wysoki spadek przekazywanych do użytku mieszkań, a w 1998 roku nie zarejestrowano ani jednego przypadku. Silny regres w budownictwie mieszkaniowym spowodowany jest zubożeniem społeczeństwa, brakiem miejsc pracy poza rolnictwem, odpływem ludności produkcyjnej oraz starzeniem się społeczeństwa. Pozytywnej zmianie ulegają standardy powierzchniowe mieszkań. Przeciętna powierzchnia użytkowa nowo oddanego do użytku mieszkania w 1997r. była zdecydowanie większa (o 28 m ) od swego odpowiednika dla gmin powiatu krasnostawskiego. Korzystne zmiany jawią się w wyposażeniu mieszkań w urządzenia infrastruktury technicznej oraz estetyce wykończenia budynków.

7.1.4 Ruch budowlany

Charakterystyka ruchu budowlanego na obszarze gminy została oparta o analizę wydanych pozwoleń na budowę w latach 1995-1998 dla jednostek organizacyjnych i indywidualnych inwestorów. W roku 1995 wydano dla jednostek organizacyjnych tylko jedno pozwolenie, na budowę budynku gospodarczego (UG w Żółkiewce). W 1996 wydano: pozwolenia na budowę: • budynku wielorodzinnego (9 mieszkań) w Żółkiewce dla Spółdzielni Mieszkaniowej, • budynku mieszkalno-usługowego w Żółkiewce dla Spółdzielni Mieszkaniowej, • stacji STS 20/2500 w m. Koszarsko I dla Rejonu Energetycznego. W 1997 inwestycje dotyczyły budowy: • drogi gminnej Gu 003 w m. Siniec (UG w Żółkiewce), • budynku gospodarczo-garażowego w m. Zaburzę, • sieci telefonicznej magistralnej - światłowodowej relacji Żółkiewka - Gorzków – Rudnik, • gminnego składowiska odpadów w m. Wola Żółkiewska (UG w Żółkiewce). W 1998 roku wydano podobnie jak w 1995 roku tylko jedno pozwolenie na budowę dotyczyło przebudowy dachu na budynku Pogotowia Energetycznego w Żółkiewce i zostało wydane dla Rejonu Energetycznego w Biłgoraju. Dynamiczniejszą grupą są inwestorzy prywatni. Uzyskali oni w roku: • 1995 - 33 decyzje pozwalające na budowę • 1996 - 22 decyzje • 1997-23 decyzje • 1998 - 29 decyzji, co stanowi średnio 27 decyzji rocznie.

80 W porównaniu z innymi gminami rejonu wskaźnik ten jest nieco wyższy (np. gm. Turobin i gm. Radecznica) Porównując liczbę wydanych pozwoleń na budowę obiektów mieszkalnych i liczbę mieszkań oddanych do użytku przez inwestorów w latach 1995 - 1998r. obserwuje się długi proces inwestycyjny.

7.2. Rynek nieruchomości

Rynek nieruchomości jest na obszarze gminy rynkiem indywidualnych i uspołecznionych właścicieli i nabywców, głównie działek rolnych. Największy ruch notuje się w m. Huta, Chłaniówek i Chłaniów. Ceny są zmienne, uzależnione od wielu czynników, takich jak: położenie nieruchomości w układzie przestrzennym, zainteresowanie terenem, klasa bonitacji gleb. Powyższe czynniki mają duże znaczenie dla wielkości ceny działek, o czym świadczy duża rozbieżność tych cen. Przykładowo podano notowania w latach 1990 - 1997

Rok Liczba transakcji Powierzchnia sprzedanych Średnia cena 1 ha gruntu gruntów (zł) 1990 70 54,52 800 1991 52 62,63 850 1992 76 94,53 850 1993 81 85,08 1000 1994 171 w tym 7 AWRSP 191,86 w tym 12 AWRSP 1500 AWRSP -1660 1995 303 w tym 102 AWRSP 305,33 w tym 115 AWRSP 1800 AWRSP -1750 1996 253 w tym 64 AWRSP 25308 w tym 43 AWRSP 2500 AWRSP -1800 1997 228 w tym 25 AWRSP 397,66 w tym 16 AWRSP 2500 AWRSP -1800

Dane: UG Żółkiewka.

W porównaniu z innymi gminami regionu obrót ziemią jest duży. Średnia liczba transakcji z lat 1993 - 1997 w gminie jest blisko czterokrotnie większa od swego odpowiednika dla gminy Radecznica i analogicznie o 30% większa w gminie Turobin. Cena zarówno gruntów ornych jak i działek budowlanych systematycznie wzrasta. Najwyższe ceny zanotowano w obrębie miejscowości Huta.

7.3. Gospodarka gruntami

Gospodarka w gminie prowadzona jest poprzez: ● zakup nieruchomości, ● wydzierżawianie, ● wieczyste użytkowanie, ● sprzedaż nieruchomości, ● użyczenie nieruchomości - tj. nieodpłatne przekazywanie nieruchomości i obiektów jednostkom zarządzającym obiektami infrastruktury technicznej. Własność skomunalizowana, poza drogami to stanowiące własność gminy 60 ha gruntów, z których 2,05 ha położonych w obrębie m. Średnia Wieś przeznaczono na zaspokojenie potrzeb budownictwa mieszkaniowego.

81 Na terenie gminy znajduje się około 492 ha gruntów będących we władaniu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, w tym: ● 289 ha użytkuje Gospodarstwo Rolne w Wólce Żółkiewskiej, ● 58 ha zostało objęte umową dzierżawy a pozostałe (140 ha) są częściowo uprawiane. W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby obiektów nieużytkowanych. Poniżej podano wykaz pustostanów przydatnych dla celów działalności gospodarczej.

Lp. Miejscowość Pow. Uzbrojenie Pow. Funkcja Własność działki użytk. utwar. energia wodociąg kanalizacja gaz przew. dojazd elektr zbiorcza 1 Dąbie 4,89 ha + + + - - 175 m2 Pałac Szkoła SP 2 Rożki 3,50 ha + + + - - 480 m2 Szkoła Komunal. 3 Koszarsko 0,58 ha + + + - - 400 m2 Szkoła Komunal.

Dane: Urząd Gminy w Żółkiewce.

Oprócz tego na terenie gminy położone są działki atrakcyjne dla działalności inwestycyjnej. Są to:

Lp. Nr Miejscowość Pow. w Istniejące uzbrojenie Funkcja Własność działki ha zgodnie z energia wodociągi Zbiorcza Ogrodzenie Gaz przew. planem elektryczna kanalizacja 1 23/5 Kol. Borówek 0,86 + - - - - rolne AWRSP 2 128/1 Adamówka 3,42 + + - - - ter. zabud. AWRSP rozpr. zab. 3 178 Gany 0,42 + + - - - zabud. AWRSP Zagrodowa zwarta + rolne 4 62 Huta 0,90 + + - - - zabud. AWRSP Zagrodowa zwarta + rolne 5 97 Makowiska 0,48 + + - - - zabud. AWRSP Zagrodowa zwarta + rolne 6 330 Majdan Wierzch. 0,52 + - - - - zabud. AWRSP Zagrodowa 7 331/1 0,40 + + - - - zwarta + rolne AWRSP 8 332/2 0,49 + + - - - AWRSP 9 323/1 Kol. Olchowi. 0,55 + + - - - AWRSP 10 956 Średnia Wieś 0,69 + + - rolne AWRSP 11 957 0,73 + + - rolne AWRSP 12 787 0,44 + + - rolne AWRSP 13 658/4 2,05 + + - bud. jednor. komunal 14 599 Zaburze 1,00 + - rolne AWRSP 15 674/3 1,11 + - rolne AWRSP 16 632/8 Kol. Żółkiewka 0,62 + + + + - tereny usług komunal sportowych 17 632/9 + + + + - komunal 18 971 Żółkiewka 0,36 + + + + - Ter zagrod. AWRSP zwarte Łącznie 8,04

Dane: UG.

82 7.4. Obiekty obsługi mieszkańców

W celu zaspokojenia swoich zazwyczaj elementarnych potrzeb oraz szeregu innych zależnych od upodobań i stylu życia, mieszkańcy gminy korzystają z urządzeń infrastruktury społecznej. Infrastrukturę społeczną tworzy zespół usług zaspokajających szeroki wachlarz potrzeb społecznych począwszy od miejsca urodzenia, poprzez edukację, kulturę, ochronę zdrowia, zakupy codzienne aż do urządzeń służących poprawie kondycji fizycznej i rekreacji.

7.4.1. Usługi publiczne

● Administracja samorządowa Ośrodek gminny jest siedzibą władz samorządowych gminy. W budynku Urzędu Gminy obok Rady Gminy i Zarządu działa: Urząd Stanu Cywilnego. W ośrodku gminnym znajduje się również Posterunek Policji.

● Edukacja i wychowanie Wychowanie przedszkolne W gminie Żółkiewka nie funkcjonuje samorządowe, samodzielne przedszkole, do którego mogłyby uczęszczać dzieci w wieku 3-6 lat. Jedynie przy szkołach podstawowych działają oddziały przedszkolne, klasy „O", do których uczęszczają dzieci w wieku 6 lat.

Szkolnictwo podstawowe Na terenie gminy funkcjonują szkoły podstawowe w następujących miejscowościach: ● Gimnazjum w Żółkiewce, do którego uczęszcza 190 dzieci i zatrudnionych jest 13 nauczycieli, ● Szkoła Podstawowa w Żółkiewce (I-V1 klas), ilość uczniów - 420, zatrudnieni nauczyciele – 35 ● Szkoła Podstawowa w Chłaniowie (l-VI klas), ilość dzieci - 104, zatrudnieni nauczyciele- 15. ● Filia Szkoły w Żółkiewce, która znajduje się w Olchowcu, ● Filia Szkoły Podstawowej w Chłaniowie, która znajduje się w Wierzchowinie.

W wyniku realizacji reformy oświaty i zlikwidowaniu małych szkół w Koszarsku i Rożkach obecnie funkcjonująca sieć szkól jest wystarczająca pod względem ekonomicznym i organizacyjnym. Stan techniczny bazy lokalowej jest dobry, wyposażenie szkół jest tradycyjne, nie dorównuje poziomowi wyposażenia szkół miejskich zarówno w sprzęt i pracownie komputerowe jak i wyposażenie sportowe (brak sal gimnastycznych, obiektów sportowych, np. boiska, korty itp. Koszty utrzymania szkół podstawowych są nadal wysokie mimo znacznej redukcji ilości szkół. Stanowią ok. 40,9% wydatków budżetu gminy na cele oświaty i wychowania. W ciągu ostatnich lat nastąpił znaczny spadek ilości dzieci i młodzieży w wieku przedszkolnym i szkolnym. Tendencja ta ma i mieć będzie duży wpływ na wzrost kosztów utrzymania szkół podstawowych i oddziałów przedszkolnych.

Szkolnictwo ponadpodstawowe Ponadlokalne znaczenie dla obsługi mieszkańców w sferze usług oświaty ma szkolnictwo ponad podstawowe zlokalizowane w zabytkowych obiektach podworskich w Zaburzu. Funkcjonują publiczne szkoły dla: 1. Dorosłych Technikum Mechanizacji Rolnictwa w Żółkiewce (system kształcenia wieczorowy). Kierunki kształcenia w zawodach: technik mechanizacji rolnictwa o

83 specjalności: mechanik operator maszyn i urządzeń rolniczych. Nauka trwa 3 lata. Do szkoły uczęszcza 81 uczniów.

2. Młodzieży Liceum Ogólnokształcące. Liceum Ekonomiczne (5-letnie). Kierunek kształcenia w zawodzie: technik ekonomista. • Zasadnicza Szkoła Zawodowa (3 letnia). Kierunek kształcenia w zawodzie: mechanik operator pojazdów i maszyn rolniczych. Łącznie do szkół średnich i zawodowych dla młodzieży uczęszcza 298 uczniów i zatrudnionych jest 8 nauczycieli. Kierunki kształcenia i profil szkół zawodowych jest w dużym stopniu nastawiony na kształcenie młodzieży przyjezdnej z rejonów sąsiednich. Możliwości takie stwarza internat znajdujący się przy Zespole Szkół Rolniczych. Szkoły podstawowe są ściśle związane ze specyfiką gminy. Obecnie występują trudności w zatrudnieniu absolwentów. Istnieje potrzeba rozszerzenia istniejących programów nauczania i dostosowania kierunków i specjalności zawodowych absolwentów do potrzeb i wymogów rynku poprzez proponowanie między innymi takich kierunków, jak: przetwórstwo rolno-spożywcze, składowanie, handel. Największe szansę na dostosowanie się do zmieniających warunków będą mieli absolwenci szkół kończących się maturą.

● Ochrona zdrowia i opieka społeczna. W lecznictwie publicznym otwartym usługi świadczy Gminny Ośrodek Zdrowia w Żółkiewce oraz Wiejski Ośrodek Zdrowia w Chłaniowie. Gminny Ośrodek Zdrowia wyposażony jest w gabinety ÷ poradnie: dla dzieci, ogólną i stomatologiczną. Łącznie zatrudnionych jest 4 lekarzy, 2 farmaceutów, 5 pielęgniarek, l położna, l stomatolog. Ofertę usług w tym zakresie wzbogacają prywatne gabinety: specjalistyczny gabinet rodzinny (lekarz rodzinny) w Żółkiewce oraz gabinet stomatologiczny. Natomiast brak jest usług w zakresie analiz i diagnostyki oraz gabinetów USG. Wskaźniki obsługi mieszkańców przez pracowników służby zdrowia:

Ilość M/1 lekarza Ilość M/1 dentystę Ilość M/1 pielęgn Gmina Żółkiewka 1608 6435 1608 gminy wiejskie 2555 5439 558 Woj. lubelskie 475 x x

Podstawowe wskaźniki obsługi mieszkańców w gminie daleko odbiegają od średnich standardów dla województwa lubelskiego. Jedynie są korzystniejsze w ilości personelu lekarskiego od analogicznego wskaźnika dla obszarów wiejskich. Występuje duży niedobór lekarzy stomatologów i pielęgniarek.

Podstawowe wskaźniki w zakresie ochrony zdrowia ● lekarze przypadający 710 tyś. ludności - 6,1 (obszary wiejskie - 3,8; woj. lubelskie – 24,9) ● lekarze dentyści /10 tyś. ludności - 1,5 (obszary wiejskie - 1,8, woj. lubelskie -5,2) ● farmaceuci /l0 tyś. ludności - 3,1 (obszary wiejskie - 1,9; woj. lubelskie – 8,0) ● położne 710 tyś. ludności - 1,5 (obszary wiejskie - 1,0; woj. lubelskie - 7,0)

Wyposażenie w apteki jest lepsze niż w gminach wiejskich województwa. W gminie Żółkiewka istnieją 2 apteki prywatne, w których zatrudnionych jest 2 farmaceutów.

84 W zakresie lecznictwa specjalistycznego i szpitalnego gmina obsługiwana jest przez przychodnie specjalistyczne i gabinety diagnostyczno-analityczne w Krasnymstawie oraz szpital w Krasnymstawie. W zakresie pomocy doraźnej gmina obsługiwana jest przez l karetkę (w godzinach nocnych) Podstacji Pomocy Doraźnej w Żółkiewce (do końca 2000 r.). Po likwidacji obiektu gmina obsługiwana będzie przez karetki sanitarne pogotowia - Oddział w Krasnymstawie. Gmina nie jest wolna od problemów socjalnych. Udziela pomocy biednym oraz dotkniętym patologiami. W zakresie udzielania materialnej pomocy najbardziej potrzebującym działa Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Żółkiewce. Udzielił pomocy w formie świadczeń pieniężnych, rzeczowych i usług rodzinom i osobom nie posiadającym własnych zasobów pieniężnych jak i posiadających dochody niewystarczające na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Ośrodek udziela pomocy w postaci: zasiłków stałych rodzinnych, rent socjalnych, zasiłków okresowych, zasiłków z tytułu ochrony macierzyństwa, zasiłków celowych itp.

Świadczenia Ośrodka Pomocy Społecznej.

Ilość 1997 1998 1999 Rodziny 227 208 219 Osoby 986 859 806

● Kultura Jedną z podstawowych form uczestnictwa w kulturze jest czytelnictwo. Szczególnie ważną rolę w jego rozwoju pełnią finansowane przez samorząd biblioteki publiczne gromadzące różnorodne tematycznie księgozbiory. Sieć bibliotek publicznych w gminie jest niedostatecznie rozwinięta. Obok Gminnej Biblioteki Publicznej w Żółkiewce działa jedna filia w miejscowości Wierzchowina oraz uzupełniającą funkcję pełni biblioteka przy szkole podstawowej w Żółkiewce. Zaspokojenie potrzeb mieszkańców gminy w zakresie czytelnictwa jest niewystarczająca, gdyż na l placówkę biblioteczną przypada o 3200 osób (średnio dla obszarów wiejskich wskaźnik ten wynosi 1702 osoby). Również wyposażenie tych bibliotek w księgozbiory jest niewystarczające. W gminie Żółkiewka księgozbiór bibliotek publicznych w woluminach na 1000 ludności wynosi 3633, podczas gdy w gminach wiejskich - 4030. Organizatorem życia kulturalnego społeczności lokalnej jest Gminny Ośrodek Kultury w Żółkiewce. Organizowane są różnego rodzaju imprezy, jak: dożynki gminne, imprezy okolicznościowe dla dzieci (z okazji Dnia Dziecka), przeglądy muzyczne i taneczne, festyny sportowe. Przy Gminnym Ośrodku Kultury działają następujące zespoły artystyczne: • Kapela Żółkiewska, • Kabaret „Drzazga", • Dziecięcy zespół taneczny, • Dziecięcy zespół teatralny. Działalność kulturotwórczą prowadzą w gminie Koła Gospodyń Wiejskich w sołectwach: Huta, Rożki W., Koi. Rożki, Żółkiewka, które kultywują tradycję śpiewu (działają zespoły śpiewacze) i sztuki ludowej, np.: tradycja wykonywania wieńców dożynkowych, przeglądy piosenki ludowej, dawne ludowe obrzędy weselne itp. Ponadto działalność kulturalno-rozrywkową prowadzą: świetlice przy remizach OSP w miejscowościach: Chłaniów, Wierzchowina, Koszarsko, Rożki, Koi. Rożki, Dąbie, Adamówka, Wólka, Żółkiewka, Poperczyn, Olchowiec, Borówek i Gany, które są wykorzystywane do organizowania zabaw, wesel i spotkań.

● Sport

85 W gminie Żółkiewka istnieją boiska sportowe ogólnodostępne w Żółkiewce, Zaburzu i Rożkach oraz przy szkołach podstawowych. Wyposażenie gminy w urządzenia sportowe jest niewystarczająca. Brak jest odpowiedniej ilości sal gimnastycznych (przy każdej szkole), pełnowymiarowego boiska sportowego, wielofunkcyjnej hali sportowej. Zbyt małe środki finansowe przeznaczane są na finansowanie tej dziedziny. Mimo skromnych środków przeznaczanych na rozwój sportu t kondycji fizycznej młodzieży działa Gminny Klub Sportowy „Hetman" w Żółkiewce. ● Usługi pocztowo-telekomunikacyjne Usługi pocztowo-telekomunikacyjne świadczy Poczta Polska oraz Telekomunikacja w Żółkiewce oraz agencje pocztowe w miejscowościach. Chłaniów i Wierzchowina. Średnio na l placówkę pocztową przypada 2152 osoby (gminy wiejskie -2526 osób). Obsługę telekomunikacyjną prowadzi Telekomunikacja Polska S.A. w Żółkiewce. Zarejestrowanych jest ogółem 898 abonentów telefonicznych telefonii przewodowej. Na 1000 mieszkańców przypada 139 abonentów, podczas gdy wskaźnik ten dla gmin wiejskich wynosi 116/1000 ludności (woj. lubelskie - 192/1000 mieszkańców). Stopień obsługi ludności w zakresie usług pocztowo-telekomunikacyjnych jest wystarczający.

7.4.2. Usługi o charakterze komercyjnym

Ważne znaczenie dla gospodarczego funkcjonowania gminy ma rozwój usług o charakterze komercyjnym, bytowych, handlowych, gastronomicznych, rzemiosła itp. W wyniku przemian społeczno-gospodarczych duże jednostki organizacyjne stopniowo upadały na rzecz drobnej sieci usług realizowanej przez różnych prywatnych inwestorów. W bilansie usług najszybszy wzrost ilości podmiotów gospodarczych o charakterze rzemieślniczo-usługowym nastąpił w miejscowościach: Żółkiewka, Poperczyn, Koi. Rożki, Średnia Wieś. Są to zakłady związane głównie z branżami budowlanymi: stolarskie, szklarskie, instalatorskie, murarskie oraz mechanika pojazdowa. Odczuwalny jest brak usług bytowych w miejscowościach: Adamówka, Borowina, Celin, Chłamów, Dąbie, Huta, Makowiska, Majdan Wierzchowiński, Markiewiczów, Olchowiec, Tokarówka, Wólka. W pozostałych występują sporadycznie: Najbardziej dynamicznie rozwijającą się sferą usług komercyjnych jest handel. Charakterystyczne cechy działalności handlowej to: • wysokie tempo przyrostu podmiotów prywatnych, • wysoki udział małych jednostek detalicznych (56)., • przekształcanie się obiektów magazynowo-składowych na rozwój funkcji hurtowo- detalicznych (7), • rozwój handlu obwoźnego obsługującego tereny, w których nie ma jednostek handlu detalicznego (20). Największa koncentracja obiektów handlowych występuje w ośrodku gminnym Żółkiewka. Wykształcone centrum usługowo-handlowe w pełni zaspokaja potrzeby miejscowej społeczności pod względem ilości i asortymentu.

Wśród jednostek handlowych wymienić można następujące branże:

Żółkiewka Hurtownie; lodów, mrożonek, ryb artykułów papierniczych, chemicznych, biurowych, zabawek Delikatesy Sklep meblowy

86 Sklep mięsny Dom handlowy Sprzedaż artykułów motoryzacyjnych Skup i sprzedaż płodów rolnych (2) Sprzedaż materiałów budowlanych: kształtowniki, druty, blachy, papa, cement, wapno Sprzedaż środków ochrony roślin Sprzedaż części zamiennych do ciągników i maszyn rolniczych Targowisko Sklep chemiczny, kosmetyczny Sprzedaż trumien Sklep z artykułami spożywczo-przemysłowymi (7) Sklep z artykułami przemysłowymi (9) Stacja paliw - sprzedaż paliw i olejów napędowych Kiosk „Ruch" Apteka Poperczyn Hurtownia odzieży używanej Skup i sprzedaż bydła i koni Sprzedaż nawozów sztucznych S Sklep spożywczy (2)

Średnia Wieś Hurtownia piwa, wódek, papierosów, art. chemicznych, napojów Sprzedaż węgla Sprzedaż art. rolno-przemysłowych Sprzedaż art. budowlanych, maszyn budowlanych i rolniczych Sklep z artykułami spożywczo-przemysłowymi Sklep spożywczy

Rożki Sprzedaż mat. budowlanych i nawozów sztucznych Sklep spożywczo-przemysłowy (2)

Huta Skup i sprzedaż płodów rolnych Sklep spożywczy

Kol. Olchowiec Skup i sprzedaż zwierząt rzeźnych Sklep spożywczo-przemysłowy (2)

Tokarówka Hurtownia art. spożywczych Sprzedaż pasz, art. do produkcji rolnej

Wierzchowina Sklep spożywczo-przemysłowy (2) Sprzedaż nawozów sztucznych

Zaburze Hurtownie: pasz i koncentratów piwa i napojów, wina, art. spożywczych Hurt i detal art. rolniczych

Koszarsko Sklep spożywczo-przemysłowy (2) Sklep spożywczy

Kol. Borówek Autozłom

87 Markiewiczów Sprzedaż maszyn rolniczych i sprzętu specjalistycznego

W sołectwach: Adamówka, Borówek, Celin, Chłamów, Dąbie, Olchowiec, Kol. Rożki, Władysławin, Żółkiew, występują jedynie pojedyncze sklepy branży ogólnospożywczej.

Pozostałe: KoL. Borówek, Borowina, Chruściechów, Gany, Makowiska, Majdan Wierzchowiński, Markiewiczów, Siniec, Wólka oraz Kol. Zaburzę pozbawione są podstawowych obiektów handlowych branży spożywczej.

Wśród jednostek komercyjnych świadczących usługi gastronomiczne wyróżnić można następujące placówki typu „mała gastronomia": • Bar „Grill"-Żółkiewka • Bar „Hetmański"-Żółkiewka • Bar „Milk"-Żółkiewka • Pijalnia piwa, bar, kawa, napoje - Żółkiewka (2). Brak jest zakładów gastronomicznych o wysokim standardzie, kawiarni.

8. FUNKCJE STANOWIĄCE PODSTAWY GOSPODARCZE GMINY

Podstawą rozwoju gospodarczego gminy jest rolnictwo. Przemiany społeczno-gospodarcze zachodzące w ostatnim okresie nie spowodowały zasadniczych zmian w strukturze funkcjonalnej obszaru Wymuszają jednak potrzebę restrukturyzacji jakościowej tej dziedziny gospodarki i szukania nowych źródeł utrzymania związanych głównie z przetwórstwem rolno-spożywczym czy szeroko pojętymi usługami. Lokalny potencjał rozwojowy zależy od przedsiębiorczości prywatnej mieszkańców oraz publicznej samorządu. Wskaźnikiem stopnia rozwoju gospodarczego jest: • wskaźnik przedsiębiorczości prywatnej, czyli skala działalności gospodarczej, liczba zarejestrowanych jednostek REGON/1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, • dochody własne gminy w przeliczeniu na l mieszkańca, • wskaźnik przedsiębiorczości publicznej na l mieszkańca (rozmiar inwestycji samorządowych w budżecie gminy).

8.1. Struktura i rozwój ilościowo-jakościowy podmiotów gospodarczych.

W ostatnim okresie nastąpił dynamiczny rozwój drobnych form przedsiębiorczości. Są to realizowane w formie podmiotów gospodarczych osób fizycznych małe, w większości rodzinne zakłady usługowo-rzemieślnicze oraz spółki cywilne. Jako ważny element aktywności gospodarczej gminy mogą stanowić alternatywną drogę rozwoju dla części gospodarstw rolnych. Rozwój ilościowy podmiotów gospodarczych w latach 1995-1997 (wg danych Urzędu Gminy w Żółkiewce), oraz strukturę rodzajową przedstawia poniższa tabela:

Lp. Rodzaj działalności Liczba podm. gospodarczych Dynamika gospodarczej 1995 1996 1997 1996/95 1997/96 Ogółem: w tym 146 153 172 104,8 112,4 1 Przemysłowe 9 10 11 111,1 110,0

88 ● piekarnicze - - - ● masarnie 1 2 2 ● wwg - - - ● przet. Owoców - - - ● młyn 2 2 3 ● mleczarnie - - - ● produkc. Mat. Bud. 1 1 1 ● inne 5 5 5 2. Usługowe 20 20 20 100,0 100,0 ● stacje paliw - - - ● mechanika 5 5 6 ● rtv - 1 1 ● agd 1 1 1 ● zegarmistrzowskie - - - ● szewskie 2 2 2 ● ślusarsko – kowalskie - - - ● odzieżowe 2 1 1 ● malarskie 2 2 2 ● fryzjerskie 2 2 1 ● inne 6 6 6 3. Budowlane 21 20 25 95,2 125,0 ● murarskie 8 7 11 ● instalatorskie 1 1 2 ● stolarskie 9 8 8 ● dekarskie - - - ● inst. elektr. 2 3 3 ● inne 1 1 1 4. Transport 14 16 20 ● ciężarowy 14 16 20 ● osobowy - - - 5. Handel 67 70 80 10,43 114,3 ● hurtowy 5 49 4 ● detaliczny 49 17 56 ● okrężny 13 8 20 6. Gastronomia 8 8 7 100,0 87,5 7. Inne 7 9 9 128,6 100,0 ● lekarz dentyst - - - ● lekarze 2 2 2 ● lekarz wet. 2 2 2 ● hotelarstwo - - - ● doradztwo - 2 2 ● marketing - - - ● consulting - - - ● inne 3 3 3

89 90 W porównaniu do roku 1997 największą dynamikę wykazały podmioty o charakterze: ● budowlano-usługowym (o 25%), ● handlowym (o 14%), ● przemysłowym (o 10%). Podmioty związane z gospodarką rynkową (marketing, consulting) nie występują. Największa koncentracja podmiotów gospodarczych występuje w sołectwach położonych w wykształconym paśmie aktywności gospodarczej wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 842 Rudnik Szlachecki - Wysokie - Krasnystaw (Rożki, Kol. Rożki, Żółkiewka, Zaburze, Średnia Wieś, Wólka Żółkiewska, Poperczyn) oraz w miejscowościach; Koi. Olchowiec, Koszarsko o Wierzchowina. Natomiast niedoinwestowanie obiektów usługowo-rzemteślniczych występuje w miejscowościach: Adamówka, Borowina, Celin, Chłaniów, Chruściechów, Dąbie, Huta, Makowiska, Majdan Wierzchowiński, Markiewiczów, Olchowiec, Tokarówka, Wólka. Przestrzenne rozmieszczenie większych obiektów przemysłowych, rzemieślniczych, usługowych w poszczególnych jednostkach osadniczych • mikrostruktura gospodarcza.

Lp. Obiekt Miejscowość 1. Zamojska Spółdzielnia Mleczarska Żółkiewka 2. SKR-Przeds. Wielobranż. „MET- BUD” (S.C) Żółkiewka 3. Produkcja opakowań z tworzyw sztucznych Żółkiewka 4. Wyrób pieczątek, usł. Poligraficzne, reklamowe Żółkiewka 5. Młyn Żółkiewka 6. Masarnia z ubojnią (S.C) Żółkiewka 7. Stacja paliw Żółkiewka 8. Zakład stolarski (2) Żółkiewka 9. Zakład szklarski Żółkiewka 10. Mechanika pojazdowa (blacharstwo, lakiernictwo) Żółkiewka 11. Autoserwis Żółkiewka 12. Zakład fryzjerski (2) Żółkiewka 13. Hurtownia lodów, mrożonek ryb Żółkiewka 14. Delikatesy Żółkiewka 15. Hurtowania art. papierniczych, biurowych, chemicznych, zabawek Żółkiewka 16. Sklep meblowy Żółkiewka 17. Targowisko Żółkiewka 18. Wytwórnia mas bitumicznych – Przedsiębiorstwo Robót Drogowych w Koszarsko Zamościu 19. Zakład stolarski Kol. Rożki 20. Mechanika pojazdowa, blacharstwo samoch. (2) Kol. Rożki 21. Zakład tokarski Kol. Rożki 22. Wytwórnia wód gazowanych i rozlewnia piwa Zaburze 23. Zakład mechaniki pojazdowej Kol. Zaburze 24. Młyn Poperczyn 25. Zakład stolarski Poperczyn

91 26. Zakład ślusarski Poperczyn 27. Mechanika pojazdowa, blacharstwo samoch. Poperczyn 28. Mechanika pojazdowa, blacharstwo samoch. Kol. Borówek 29. Produkcja wyrobów betoniarskich Chłanie 30. Zakład stolarski Dąbue 31. Blacharstwo, lakiernictwo, mechanika pojazdowa, Kol. Olchowiec 32. Młyn Wierzchowina 33. Zakład stolarki budowlanej Wierzchowina 34. Napraw sprzętu gospodarstwa domowego Średnia Wieś 35. Gorzelnia Wólka Żółkiewska 36. Cegielnia Wólka Żółkiewska 37. Sprzedaż materiałów bud. I nawozów sztucznych Rożki 38. Sprzedaż art. bud. I maszyn budowlanych i rolniczych Średnia Wieś 39. Hurtowania piwa, alkoholi, papierosów, napojów Średnia Wieś 40. Hurtownia art. spożywczych Tokarówka 41. Sprzedaż pasz, art. do produkcji rolnej Tokarówka 42. Hurtownia piwa, napojów art. spoż. Zaburze 43. Hurtownia pasz i koncentratów Zaburze

Struktura własnościowa podmiotów gospodarczych.

Jednostki zarejestrowane w systemie REGON wg sektorów własności

Sektor własności Jednostki ilość % Ogółem: 202 100,0 ● publiczny 10 5,0 ● prywatny 192 95,0 w tym: zakłady prowadzone przez osoby fizyczne 171 -

Źródło: „ Wojew. biuletyn statystyczny" US Zamość, grudzień 1998.

Jednostki gospodarcze zarejestrowane w systemie REGON wg sekcji EKD

Wyszczególnienie 1997 1998 % Ogółem: 154 202 100,0 • rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo 5 11 5,4 • rybołówstwo - - - • górnictwo i kopalnictwo - - - • działalność produkcyjna 18 19 9,4 • zaopatrzenie w energię elektryczną - 1 - • budownictwo 15 18 9,3 • handel i naprawy 79 89 44,1 • hotele i restauracje 6 8 3,9 • transport, składowania, łączność 15 20 9,9 • pośrednictwo finansowe 1 1 -

92 • obsługa nieruchomości firm 6 8 3,9 • adm. publiczna i obrona narodowa - 1 - • edukacja 2 9 4,0 • ochrona zdrowia i opieka socjalne 5 10 5,0 • pozostał działalność usługowa, komunalna i socjalna 2 7 3,8

Źródło: „ Podmioty w gospodarce narodowej w woj. lubelskim " US, Lublin J 999. „ Rocznik statystyczny woj. zamojskiego " - US, Zamość 1998.

Struktura wg form własności wskazuje na wyraźną dominację sektora prywatnego (95% jednostek zarejestrowanych w systemie REGON. W strukturze jednostek gospodarczych ze względu na dziedziny działalności przeważa ilość podmiotów w dziale zaliczanym przez EKD do handlu i napraw (44,1%). Udział podmiotów prowadzących działalność produkcyjną wynosi zaledwie 9,4%, transportową- ok. 10% oraz budowlaną- ok. 9,3%.

8.2. Potencjał przemysłowy gminy

Potencjał przemysłowy gminy stanowią w większości małe, zatrudniające niewielką liczbę osób zakłady przetwórcze, budowlane oraz rzemieślnicze. W wyniku ograniczenia produkcji w latach 90-tych oraz dążenia do dostosowania wielkości i efektywności produkcji do (zmniejszającego się popytu) znacznie zmalała pozycja sfery wytwórczości w strukturze gospodarki. Poza rolnictwem indywidualnym zakłady wytwórcze skupiają ok. 25% ogółu zatrudnienia oraz około 19% jednostek gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON (pozycja: działalność produkcyjna i budownictwo). Część majątku zakładów produkcyjnych (byle PGR), baz oraz majątku obsługi rolnictwa jest niewykorzystana. Są to rezerwy powierzchni możliwej do wykorzystania dla celów produkcyjnych lub przez inne branże, np. handel hurtowy, składy. Cechą charakterystyczną jest dominacja przemysłów tradycyjnych, działających na bazie miejscowych surowców (przemysł przetwórczy, drzewny, budowlany) przy braku przemysłów nowoczesnych. Również łatwo dostępne zasoby siły roboczej w obszarze gminy stanowią łatwy element uaktywnienia obszaru pod warunkiem podniesienia poziomu wykształcenia, który jest relatywnie niski w porównaniu z innymi regionami. Położenie gminy w obszarze dobrych jakościowo gleb daje duże możliwości pozyskania bardzo dobrych surowców do przetwórstwa rolno-spożywczego. Przygraniczne położenie regionu stwarza możliwość współpracy w ramach obszarów przygranicznych i Euroregionu „Bug". Ponadto pozytywnym aspektem rozwoju przemysłu jest położenie całego regionu w bliskości wschodniej granicy i chłonnego rynku. Ograniczeniem rozwoju są niewielkie możliwości przyciągania nowych inwestorów wdrażających nowoczesne techniki przetwórcze. Do zakładów wytwórczych działających na terenie gminy o większym znaczeniu gospodarczym należą: a) Zakłady branży spożywczej: • Zamojska Spółdzielnia Mleczarska w Żółkiewce, • Gorzelnia - Wólka Żółkiewska, • Młyn - Żółkiewka, Poperczyn, Wierzchowina, • Masarnia z ubojnią – Żółkiewka, • Wytwórnia wód gazowanych - Zaburze.

b) Zakłady branży budowlanej, rzemieślniczej i innej: • Wytwórnia mas bitumicznych – Koszarsko, • Cegielnia - Wólka Żółkiewska, • Produkcja wyrobów betoniarskich – Chłaniówek

93 • Zakład stolarski - Żółkiewka (3), Kol. Rożki, Poperczyn, Wierzchowina, • Zakład ślusarski – Poperczyn, • Zakład tokarski - Kol. Rożki, • Zakład szklarski – Żółkiewka, • Produkcja opakowań z tworzyw sztucznych – Żółkiewka • Wyrób pieczątek - Żółkiewka,

c) Obsługa motoryzacji: • blacharstwo, lakiernictwo, mechanika pojazdowa - Kol. Olchowiec, Kol. Borówek, Poperczyn, Kol Rożki (2), Kol. Zaburzę, Żółkiewka, • stacja paliw - Żółkiewka.

8.3. Rolnictwo

Na obszarze gminy rolnictwo jest podstawowym działem gospodarki i źródłem utrzymania dla 79% ogółu zatrudnionych (kraj 29%). Monofunkcyjna struktura gospodarcza gminy, zdominowana przez rolnictwo i bardzo wysokie w nim zatrudnienie świadczą o słabości istniejących t braku innych pozarolniczych źródeł rozwoju. Podstawą działalności rolnej są dobre warunki naturalne. Według oceny IUNG w Puławach wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla gminy wynosi 88,0 pkt. (dla województwa 73,4 pkt.; dla kraju 66,6 pkt). Zespół warunków naturalnych jest korzystny dla rolnictwa; dominują żyzne gleby typu bielicowego i brunatnego wytworzone z utworów lessowych; należące głownie do kompleksów gleb pszennych: dobrego i wadliwego. Zdecydowanie dominują gleby klasy III, które zajmują 71,7% ogółu gruntów ornych. Gleby kl. IV stanowią 24,9%. Gleby kl. I - IV podlegają ochronie prawnej i nie powinny być przeznaczone na cele nierolnicze i nieleśne. Struktura użytkowa ziemi wskazuje na typowo rolniczy charakter gminy. Użytki rolne zajmują 86,3% powierzchni ogólnej gminy. W strukturze użytków rolnych dominują grunty orne - 93,7%; sady zajmują 1,4%; łąki i pastwiska - 4,9%.

Użytkowanie gruntów ogółem (dane U.S. i U.G. I999r.)

Pow. ogólna Użytki rolne w ha Lasy i gr. Gr pozost. W w ha leśne w ha ha Razem Grunty orne Sady Łąki Pastw. Gmina Żółkiewka 13301 11226 10522 158 480 66 1136 639 100% 86,3 8,7% 5,0% 100% 93,7 1,4 4,3 0,6% Woj lubelskiego 100% 68,4 21,7% 9,9% 100% 78,4% 2% 19,6%

Rolnictwo gminy charakteryzuje: 1. Dominacja prywatnej własności użytków rolnych. W posiadaniu rolników indywidualnych jest 90,9% ogółu użytków rolnych. Wśród użytków rolnych grunty orne stanowią 94,2%, sady 1,5%, łąki 3,9% i pastwiska 0,4%.

Użytkowanie gruntów w indywidualnych gospodarstwach rolnych (dane U.G 1999 rok).

94 Pow. ogólna w Użytki rolne w ha Lasy i gr. Gr pozost. W ha leśne w ha ha Razem Grunty orne Sady Łąki Pastw. Gmina Żółkiewka 13301 10203 9611 149 398 45 820 332 100% 89,8% 7,2% 3,0% 100% 94,2 1,5 3,9 0,4% Woj lubelskiego 100% 83,% 7,7% 8,0%

Sektor państwowy reprezentowany przez: AWRSP, lasy państwowe, mienie komunalne i Skarb Państwa zajmuje 9,1% ogółu użytków rolnych.

2. Silne rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych i związana z tym potrzeba scalania gruntów. Dominują gospodarstwa małe i średnie. W gminie funkcjonuje 1461 gospodarstw indywidualnych oraz 359 działek rolnych o powierzchni do l ha (razem 1820 gospodarstw). Gospodarstwa o areale od l do 7 ha stanowią 55,9% ogółu; od 7 do 15 ha - 36,8% i powyżej 15 ha-7,3% ogółu gospodarstw.

Gospodarstwa indywidualne wg grup obszarowych i powierzchni użytków rolnych (dane WUS 1996r). Liczba gospodarstw Grupy obszarowe i pow. U.R. w ha indywidualnych 1-2 2-5 5-7 7-10 10-15 15-20 20-50 i więcej Gm Żółkiewka 1461 131 413 272 302 236 77 30 100% 9,0% 28,3% 18,6% 16,1% 16,1% 5,3% 2,0% Woj. lubelskiego 246559 100% 52% 34% 14%

W odniesieniu do roku 1988 roku liczba gospodarstw (łącznie z użytkującymi działki rolne do l ha) zwiększyła się o 146 - następowało dalsze ich rozdrabnianie. Średnia powierzchnia gospodarstwa w gminie wynosi 7,9 ha gruntów ogółem, a 7,3 ha UR (woj. 6,1; kraj 7,0 ha) i wzrosła w stosunku do 1988 roku o 0,9 ha UR. Wśród gospodarstw rolnych ocenianych wg grup społeczno-ekonomicznych w gminie funkcjonują następujące gospodarstwa: • rolnicze • rolniczo-pracownicze • pracownicze i pracowniczo-rolnicze • emerytów i rencistów • z pozarolniczą działalnością gospodarczą • pozostałe Wśród gospodarstw indywidualnych 34% ogółu prowadzi działalność wyłącznie lub głównie na potrzeby własne, a 63,0% głównie na rynek. Według samooceny użytkowników gospodarstw rolnych (badano 64% ogółu gospodarstw) tylko 29% posiada perspektywy rozwojowe, do 37% brak jednoznacznej opinii, a 34% stanowią gospodarstwa nierozwojowe. W województwie

95 lubelskim gospodarstwa rozwojowe stanowią 16,8% ogółu gospodarstw; w kraju 17,2%.

1. Bardzo wysokie zatrudnienie w rolnictwie, które wynosi 38 osób na 100 ha UR (w woj. 49,8 osób; w kraju 21 osób). Liczba zawodowo czynnych wynosiła 3390 osób i wzrosła w stosunku do 1988 roku o 758 osób, tj. o ok. 22% Dla 89,3% zatrudnionych praca w gospodarstwie była głównym źródłem utrzymania, dla pozostałych 10,7% - dodatkowym.

2. Występowanie niekorzystnego zjawiska starzenia się ludności rolniczej. Blisko 27,5% ogółu ludności gminy wkroczyło w wiek poprodukcyjny (co czwarty mieszkaniec). Gospodarstwa wg cech demograficznych domowników przedstawiają się następująco: • składające się wyłącznie z osób młodych - 4,1% ogółu gospod. • składające się wyłącznie z osób w wieku średnim - 9,7% • wyłącznie starszych - 16,4 • prowadzone wyłącznie przez rencistów i emerytów - 17,4%: • bez dzieci i osób do 25 roku życia - 45,0%. • prowadzone wyłącznie przez kobiety -1,3%

1. Bardzo niskie kwalifikacje zawodowe rolników. Blisko 61% ogółu ludności wiejskiej posiada wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe, w tym 50,1% stanowią rolnicy z wykształceniem podstawowym ukończonym i 10,9% z wykształceniem podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia.

2. Dominacja produkcji roślinnej, jako wiodącego kierunku działalności gospodarstw. Specjalizuje się w niej 50,7% ogółu gospodarstw, a 43% pro wadzi produkcję mieszaną. W strukturze zasiewów dominują zboża - 70,4% ogólnej powierzchni zasiewów.

Struktura zasiewów (dane U S 1998r.)

Wyszczególnienie Gm Żółkiewka Woj lubelskie Kraj (pow. zasiewów w ha) % %

Pow. zasiewów w ha % Pow. zasiewów ogółem 10228 100,0 100 100,0 zboża ogółem 7200 70,4 71,8 69,6 strączkowe jadalne 8 - 1,0 0,4 ziemniaki 580 5,7 11,0 10,3 przemysłowe 1318 12,9 7,5 7,1 pastewne 933 9,1 5,9 7,3 pozostałe 189 1,9 2,8 5,3

W produkcji roślinnej gmina osiąga średnie efekty, wyrażone wysokością osiąganych plonów. Wpływa na to niewątpliwie spadek nawożenia i erodowanie gleb.

Średnie plony q/ha - dane U S 1988r.

Wyszczególnienie Gm Żółkiewka Woj. lubelskie Pszenica 24,6 30,9 żyto 25,0 24,0 jęczmień 30,0 29,1 owies 28,0 25,6

96 ziemniaki 125,0 199,0 strączkowe jadalne 18,0 17,5

W produkcji zwierzęcej specjalizuje się tylko 5,3% ogółu gospodarstw. W ostatnich latach nastąpił znaczny spadek ilości zwierząt gospodarskich, na co wpływa niska opłacalność produkcji i trudności w zbycie. Obsada zwierząt gospodarskich i na 100 ha U.R.

Zwierzęta gospodarskie Gm. Żółkiewka Woj lubelskie Kraj OBSADA 1996 1997 1998 Bydło 36,7 37,1 37,7 w tym krowy 23,3 - - Trzoda chlewna 60,8 89,0 103,9 Owce 0,8 1,7 2,5 Konie 3,6 - - Kozy 0,7 - -

Według informacji z Urzędu Gminy w 2000 roku w gminie znajdowało się 70 gospodarstw specjalistycznych, w tym: • w produkcji roślinnej specjalizowało się 28 gospodarstw, • w produkcji zwierzęcej 42 (hodowla bydła i trzody chlewnej).

1. Wybitnie surowcowy charakter produkcji rolnej. Wyprodukowane surowce rolne w większości wywożone są i przetwarzane poza obszarem gminy.

2. Poprawa wyposażenia w środki produkcji, głównie trwałe m.in. maszyny rolnicze, ciągniki. Są one jednak w dużym stopniu zdekapitalizowane. Stopień mechanizacji gospodarstw jest wprost proporcjonalny do ich obszaru. Na l ciągnik przypada w gminie 9,3 ha U.R. (w woj. 11 ha; w kraju 16,0ha). Wyposażenie gospodarstw indywidualnych w maszyny rolnicze (WUS1996r).

Maszyny rolnicze % gospodarstw posiadających sprzęt Kombajny zbożowe 8,6 kombajny ziemniaczane 2,6 kombajny buraczane 2,7 silosokombajny - rozsiewacze nawozów 18,6 rozrzutniki obornika 43,2 kosiarki ciągnikowe 13,3 kopaczki do ziemniaków 15,9 sadzarki ziemniaczane 17,6 prasy zbierające 1,2 opryskiwacze polowe 32,9 opryskiwacze sadownicze 1,2 dojarki bańkowe 6,7 dojarki rurociągowe 0,4 schładzarki do mleka 3,5 agregaty uprawowe 2,0

Wyposażenie w obiekty obsługi rolnictwa jest niewystarczające. Stwierdza się znaczny

97 niedorozwój usług rolniczych na terenie gminy. Problemem jest słabo rozwinięte tzw. „otoczenie rolnictwa" niezbędne do prawidłowej obsługi i funkcjonowania sektora rolniczego (skup płodów rolnych, zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, usługi mechanizacyjne, remontowe, inne.). Obiekty obsługi rolnictwa skupione są głównie w ośrodku gminnym. Gminę obsługują następujące podmioty gospodarcze zlokalizowane w Żółkiewce: • lecznica weterynaryjna, • 3 spółdzielnie, tj.: ➢ Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska" - prowadzona przez nią działalność to handel artykułami spożywczymi, przemysłowymi, nawozami, węglem; produkcja pieczywa (własna piekarnia), skup zbóż: diagnostyka pojazdów (stacja diagnostyczna). Spółdzielnia zatrudnia 55 osób, w tym 15 uczniów. ➢ Spółdzielnia Kółek Rolniczych - świadczy usługi rolnicze, remontowo-budowlane, sprzedaż gazu i paliw, usługi budowlane. Zatrudnia 31 osób. ➢ Zamojska Spółdzielnia Mleczarska w Zamościu O/Żółkiewka - zajmuje się skupem i przetwórstwem mleka (produkcja serów żółtych, masła, śmietany, twarogu). Prowadzi skup na terenie gminy oraz gmin sąsiednich: Nielisz, Turobin, Krzczonów, Radecznica, Zakrzew, Wysokie. Zatrudnia 50 osób. • ubojnia z masarnią - zakład prywatny, • piekarnia - zakład prywatny.

Poza ośrodkiem gminy działalność prowadzą zakłady prywatne, tj. młyn i masarnia w Zaburzu.

8.4. Leśnictwo

Na obszarze gminy znajduje się 1136 ha lasów i gruntów leśnych, co stanowi 8,7% ogólnej powierzchni gminy. Lasy prywatne stanowią 72,1% ogólnej powierzchni lasów, a państwowe - 27,9%. Na obszarze gminy nie występują większe kompleksy leśne. Występuje natomiast kilkadziesiąt kompleksów różnej wielkości od kilkunastu arów do ponad l00-hektarowych. Największe skupienia leśne stanowią lasy prywatne wsi: Makowiska i Wola Żółkiewska oraz Kol. Rożki i Huta Żółkiewska. Niska lesistość gminy wynika z występowania tutaj żyznych gleb użytkowanych rolniczo.

8.5. Turystyka

Na obszarze gminy funkcja turystyki nie istnieje. Znajdują się tu jedynie obiekty paraturystyczne głównie dla obsługi turystyki motorowej i handlowej - gastronomia, obsługa komunikacji, targowisko. Przez teren gminy przebiega droga łącząca wschód z zachodem Polski nr 842, prowadzi ona również pośrednio do przejść granicznych położonych na wschodniej granicy. W Żółkiewce znajduje się niewielki zalew na rzece Żółkiewce. Nie jest on jednak ani zagospodarowany ani też wykorzystany do celów rekreacji Na większości obszaru gminy brak jest warunków dla większego rozwoju wypoczynku i turystyki. Najlepsze warunki występują w dolinie rzeki Żółkiewka we wsiach Wólka Żółkiewska i Makowiska. Może rozwijać się tutaj, po odpowiednim zagospodarowaniu terenu (zalew, ew. baseny, tereny budownictwa letniskowego, agroturystyka itp.) rekreacja o znaczeniu lokalnym (Krasnystaw). Dla celów turystyki również mogą zostać wykorzystane dwory i dworki, np. w Woli Żółkiewskiej, Dąbiu, ew. Olchowcu oraz inne obiekty np. była szkoła i remiza w Rożkach - gastronomia, noclegi, rozrywka.

98 8.6. Sfera finansowa

8.6.1. Dochody w strukturze budżetu gminy

Charakter gospodarki - poziom zagospodarowania gminy, liczba i rodzaj podmiotów gospodarczych, aktywność samorządu wywierają wpływ na kształtowanie się sfery finansowej oraz działalności inwestycyjnej prowadzonej przez władze samorządowe. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywa poziom i struktura dochodów budżetu. Udział poszczególnych kategorii dochodów budżetu (dochody własne, subwencje, dotacje) ma wpływ na samodzielność w dysponowaniu finansami gminy. Im wyższy udział w strukturze dochodów subwencji i dotacji celowych, tym mniejsza samodzielność samorządów w dysponowaniu środkami. Gmina Żółkiewka należy do grupy o wysokim udziale subwencji ogólnych i dotacji celowych na prowadzenie zadań zleconych (ok. 60,0%; powiat Krasnystaw - 50,2%). Strukturę dochodów budżetu gminy wg rodzajów przedstawia poniższa tabela:

Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 W tys. zł Ogółem 3589,2 4675,0 4433,0 5082,0 • w tym dochody własne: x 1488,0 1268,0 2055,0 podatki i opłaty lokalne 767,9 1488,0 1268,0 2055,0 ➢ podatek rolny 425,2 498,3 493,0 598,0 ➢ podatek od nieruchomości 139,5 199,3 203,0 231,0 ➢ podatek od środków transportu 93,5 121,0 23,0 29,0 ➢ opłata skarbowa 40,4 58,5 67,0 55,0 ➢ inne x 612,0 482,0 523,0 • udział w podatkach stanowiących 162,2 563,0 680,0 619,0 dochód budżetu państwa • dotacje z budżetu państwa 370,4 479,0 x x • subwencje ogólne 1385,0 490,0 185,0 363,0 • dofinansowanie zadań gminy ze źródeł x 216,0 5,0 4,0 pozabudżetowych

Źródło: „Budżety gmin w woj. zamojskim w latach 1991-96" - US Zamość 1997. „Rocznik statystyczny woj. zamojskiego " -1998, US Zamość. U.G. Żółkiewka.

W przeliczeniu na l mieszkańca dochody własne gmin powiatu krasnostawskiego były niższe od analogicznego wskaźnika dla gmin w kraju o 35%. W gminie Żółkiewka dochody własne w przeliczeniu na l mieszkańca osiągnęły poziom niższy od średniego dla powiatu (195 zł/I mieszkańca; powiat-209 zł/1 mieszk.). Łącznie dochody budżetu gminy na I mieszkańca w powiecie kształtowały się na poziomie 853 zł i były niższe od przeciętnej krajowej o 24%. Gmina Żółkiewka należy do grupy gmin o najniższym wskaźniku przypadającym na jednego mieszkańca (683 zł/1 mieszkańca).

8.6.2. Struktura wydatków budżetu gminy

Struktura i wielkość wydatków zależnych od struktury dochodów wykazały tendencję właściwą ogółowi gmin. Największe obciążenie dla budżetu gminy stanowiły wydatki na: oświatę i wychowanie, gospodarkę mieszkaniową, administrację samorządową, opiekę socjalną. Wydatki na oświatę i wychowanie stanowiły 40,9% ogólnych wydatków i wynikały z obligatoryjnego zadania prowadzenia przez samorządy publicznych szkół podstawowych, a od

99 1999r. - gimnazjów samorządowych.

Struktura wydatków budżetu gminy wg działów

Wyszczególnienie tys. zł % Ogółem: 5318,00 100,0 w tym rolnictwo 472,00 8,9 transportu 236,00 4,9 łączność 17,00 gospodarka komunalna 74,00 gospodarka mieszkaniowa, niematerialna usługi komunalne 762,00 14,3 oświata i wychowanie 2177,00 40,3 kultura i szkoła 129,00 2,4 ochrona zdrowia 37,00 opieka społeczna 484,00 9,1 kultura fizyczna i sport 16,00 pozostała działalność 6,00 administracja samorządowa 908,00 17,1

100 101 Łącznie wszystkie wydatki budżetów gmin w przeliczeniu na l mieszkańca kształtowały się na poziomie 892 zł i były niższe od przeciętnej krajowej ok. 26%. Gmina Żółkiewka należy do obszarów o najniższych wydatkach budżetu na l mieszkańca - 750 zł. Struktura wydatków świadczy o niskim udziale wydatków na cele inwestycyjne. Wskaźnik przedsiębiorczości publicznej w gminie Żółkiewka jest niski (119,2 zł/1 mieszk.) Średnio w powiecie krasnostawskim wydatkowano na cele inwestycyjne około 29,3% środków. W latach 1997-1999 zrealizowano w gminie Żółkiewka następujące zadania inwestycyjne (z własnych środków budżetowych, źródeł pozabudżetowych oraz środków finansowych ludności).

1997r. Ogółem - 982 893 zł w tym: • dokończenie budowy zbiornika wodnego - 262 928 zł • modernizacja wodociągu i kanalizacji (dokumentacja) - 42 691 zł • telefonizacja gminy - 290 855 zł • budowa remizy OSP w Poperczynie - 34 708 zł • zakup samochodu pożarniczego OSP w Rożkach - 14 000 zł • budowa wysypiska śmieci - 37 657 zł • modernizacja (remont) szkoły w Żółkiewce - 300 000 zł

1998r. Ogółem-771 245 zł w tym: • modernizacja hydroforni w Żółkiewce -398 475 zł • budowa remizy OSP w Poperczynie - 8 461 zł • zbiornik wodny - 22 593 zł • telefonizacja gminy - 5 668 zł • rozbudowa remizy OSP w Żółkiewce - 9 000 zł • budowa wysypiska śmieci -278 310 zł • remont szkoły w Wierzchowinie - 42 188 zł

1999r. Ogółem-879 294 zł w tym: • przebudowa sieci wodociągowej w Żółkiewce - 133 083 zł • przebudowa hydroforni w Żółkiewce - 79 213 zł • budowa kanalizacji w Żółkiewce - 362 611 zł • budowa składowiska odpadów komunalnych w Woli Żółkiewskiej - 143 275 zł • remont budynku Urzędu Gminy w Żółkiewce - 106 090 zł • telefonizacja gminy (dokumentacja) - 17 022 zł

8.6.3. Pozabudżetowe źródła finansowania

Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest korzystanie z pozabudżetowych źródeł finansowania będących w dyspozycji licznych fundacji, agencji oraz korzystanie z kredytów bankowych na dogodnych warunkach ich spłaty. W latach 1997-1999 korzystano z następujących pozabudżetowych źródeł finansowania: • pożyczka z WFOŚiSW w Zamościu - z przeznaczeniem na budowę zbiornika wodnego w Żółkiewce,

102 • kredyt bankowy z BOŚ w Lublinie - z przeznaczeniem na realizację wysypiska śmieci i wodociągu, • pożyczka z WFOŚiSW w Lublinie na realizację kanalizacji w Żółkiewce.

8.6.4. Infrastruktura obsługi biznesu i ludności

Infrastruktura obsługi biznesu i ludności obejmuje m.in. ogól instytucji funkcjonujących w sektorze finansowym, a więc: banki, firmy ubezpieczeniowe, stowarzyszenia gospodarcze, agencje rozwoju itp. Gminę Żółkiewka w zakresie finansów obsługuje Bank Spółdzielczy Krasnystaw Oddział w Żółkiewce. Świadczy usługi w zakresie: − kredytów: komercyjnych rachunków bieżących, rachunków oszczędnościowo- rozliczeniowych, preferencyjnych, na zakup ziemi, inwestycyjnych, bieżących, na produkcję bieżącą;

− oszczędności i depozytów: a'vista, rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, lokaty terminowe; − rozliczeń z tytułu: ubezpieczeń PZU, ZUS, KRUS, za energię elektryczną, telefony i inne opłaty i wypłaty.

Działalność ubezpieczeniową prowadzi również PZU SA O/Krasnystaw w zakresie ubezpieczenia budynków i mienia oraz prywatni agenci krajowych i zagranicznych kapitałowych firm ubezpieczeniowych w Rożkach i Żółkiewce.

9. KOMUNIKACJA

9. l. Sieć drogowa gminy

1.1. Drogi publiczne (wojewódzkie, powiatowe i gminne) ogółem - 132,6 km, 1.2. Drogi publiczne utwardzone (wojewódzkie, powiatowe i gminne) - wg długości :- 104,11 km, 1.3. Drogi publiczne utwardzone - gęstość w km/100 km2 -80,08, 1.4. Drogi wojewódzkie - 25,365 km, − gęstość 19,66 km/100 km2 l .5. Drogi powiatowe utwardź.- długość 57,332 km, (nieutwardzone - 5,533 km) − gęstość 44,10 km/100 km2 1.6. Drogi gminne utwardzone - długość 21,225 km (nieutwardzone - 23,0 km, w tym ulepszone żużlem - 16,55 km) − gęstość 16,33 km/100 km2.

Stopień realizacji (długość odcinków utwardź, do całkowitej dług. Dróg): l.7. Drogi powiatowe - 91,2% 1.8. Drogi gminne - 48,0%.

9.2.1. Układ podstawowy - drogi wojewódzkie Do dróg wojewódzkich (do 31.12.1998r. krajowych regionalnych) zalicza się drogi stanowiące połączenia między miastami, mające znaczenie dla województwa i drogi o znaczeniu obronnym, nie zaliczone do dróg krajowych. Droga wojewódzka powinna posiadać standard techniczny drogi klasy „G" (dawniej IV klasy technicznej). Droga klasy technicznej G jest drogą ogólnodostępną, przeznaczoną dla

103 wszystkich użytkowników i charakteryzuje się jedną jezdnią dwukierunkową, zapewniając połączenia z drogami publicznymi na skrzyżowaniach. Dla dróg wojewódzkich przyjęto prędkość projektową 70 km/h, w warunkach trudnych 60 km/h. Przekrój poprzeczny drogi klasy G charakteryzuje się następującymi parametrami: • szerokość pasa ruchu - 3,00 m, • szerokość pobocza gruntowego - 2,00 m w warunkach trudnych - l,25 m, • szerokość korony - 10,00 m, w warunkach trudnych - 8,50 m

Przez teren gminy przebiegają: ● odcinek drogi wojewódzkiej nr 842 Rudnik Szlachecki - Wysokie - Krasnystaw o długości w obszarze gminy 12,305 km (długość odcinka na terenie pow. Krasnystaw - 28,0 km; całkowita - 67,0 km). Jest to droga o niepełnych parametrach klasy technicznej G. Niepełne parametry dotyczą (lokalnie) szerokości korony drogi, tj. 8-9 m zamiast 10 m. Ma ważne znaczenie dla regionu, łącząc poprzez drogi: wojewódzką nr 846 oraz powiatową 48327 przejście graniczne w Zosinie z zachodnią częścią Polski, przez Krasnystaw, Kraśnik, Adampol, w tym z ważnymi w regionie wschodnimi drogami krajowymi: nr 17 Warszawa - Hrebenne (Lwów) i 19 Suwałki – Lublin - Rzeszów. W Żółkiewce, gdzie droga urządzona jest w przekroju ulicznym szerokość jezdni wynosi do 8,0 m. Natężenie ruchu na drodze w rejonie Żółkiewki wynosi 1000 pojazdów/dobę (1995r. - ostatnie pomiary). Struktura ruchu pojazdów: • 64% samochody osobowe, • 19% samochody ciężarowe, • 2% autobusy.

Natężenie krytyczne, przy poziomie swobody ruchu „D" wykorzystane w 13%. Wskaźnik wzrostu średniodobowego ruchu pojazdów samochodowych na tym odcinku drogi krajowej wyniósł w 1995r. (ostatnie pomiary) 1,0 - 1,4. Przeważający charakter ruchu - gospodarczy.

● odcinek drogi wojewódzkiej nr 837 Piaski - Żółkiewka - Sitaniec. Przez teren gminy wiedzie odcinek drogi krajowej nr 837 Piaski – Żółkiewka - Sitaniec o długości w obszarze gminy 13,258 km (cały szlak liczy 64,4 km). Jest to droga o niepełnych parametrach klasy G (poprzednio IV klasy technicznej). W Żółkiewce część odcinka urządzona jest w przekroju ulicznym Ma znaczenie lokalne, obsługuje teren, przez który przebiega. Łączy Zamość z drogą wojewódzką nr 842 Rudnik Szlachecki - Wysokie - Krasnystaw w Żółkiewce, następnie ośrodek gminny w Żółkiewce i drogę 842 z drogą krajową nr 17 w Piaskach. Niepełne parametry dotyczą (lokalnie) szerokości jezdni - 5,5 m zamiast 6,0 m; korony drogi, tj. 8,5-9,9 m zamiast 10,0 m. Droga nie jest dostosowana do prędkości projektowej 70 km/h. Natężenie ruchu na odcinku Żółkiewka - Piaski wynosi 1000 pojazdów/dobę, a na odcinku Żółkiewka - Sitaniec - (Zamość) 650 pój./dobę. Struktura udziału pojazdów w ruchu (w nawiasach wartości dla kierunku Żółkiewka-Sitaniec): • 69% (71%) samochody osobowe, • 4% (8%) samochody ciężarowe, • 3% (6%) autobusy.

104 Natężenie krytyczne, przy poziomie swobody ruchu „D" wykorzystane w 9-14%. Wskaźnik wzrostu średniodobowego ruchu pojazdów samochodowych na tym odcinku drogi krajowej wyniósł w 1995r. 1,0 - 1,4 w relacji Żółkiewka - Sitaniec oraz > l ,8 na odcinku Żółkiewka - Piaski. Przeważający charakter ruchu - gospodarczy na kierunku Żółkiewka - Piaski, rekreacyjny w relacji Żółkiewka - Sitaniec.

Drogi wojewódzkie w gminie liczą łącznie 25,563 km, co daje wskaźnik gęstości 19,66 km/100 km2. W wyniku restrukturyzacji drogownictwa w ramach reformy administracji publicznej ustalono: ● w większości dotychczasowe drogi krajowe, w tym drogi nr 837 i nr 842 z dniem l .01.1999r. stały się drogami wojewódzkimi.

9.3. Układ podstawowy - drogi powiatowe

Do kategorii dróg powiatowych zaliczone zostały m.in. drogi: ● łączące miasta (drogi nie zaliczone do dróg krajowych) będące siedzibami powiatów z siedzibami gmin i siedzib gmin między sobą, Drogi powiatowe powinny odpowiadać standardom dróg klasy „Z" - zbiorcze (poprzednio V klasy technicznej).

Droga klasy Z jest ogólnodostępną drogą przeznaczoną dla wszystkich użytkowników i charakteryzuje się tym, że: • ma jedną dwupasmową jezdnię dwukierunkową, • ma zapewnione połączenia z drogami na skrzyżowaniach, • przecięcia z innymi rodzajami tras komunikacyjnych mogą być w jednym poziomie, • dostępność do drogi nie jest ograniczona, lecz w miejscach uciążliwych i niebezpiecznych dla ruchu zakres obsługi przyległego zagospodarowania może być ograniczony.

Wśród dróg powiatowych w obszarze gminy najważniejszymi szlakami są drogi: ● nr 48132 Średnia Wieś - Bzowiec - Gruszka, długość w obszarze gminy 11,2 km; łączy ośrodek gminny w Żółkiewce z południową częścią gminy i z ośrodkiem gminnym w Nieliszu, ● nr 48127 Żółkiewka - Turobin, która pełni rolę drogi tranzytowej (w skali międzygminnej) łączącej ośrodki gminne w Żółkiewce i w Turobinie i drogę wojewódzką nr 842 z drogą wojewódzką nr 835 Lublin - Przeworsk, Długość odcinka w granicach gminy - 4,5 km, ● nr 48130 Maciejów - Żabno - Wierzchowina, długości 3,3 km; łączący południową część gminy z drogą wojewódzką nr 835 Lublin - Przeworsk w Turobinie, ● nr 48116 granica powiatu - Kol. Sobieska Wola - droga wojewódzka nr 837, dług. w gminie 4,7 km; poprzez drogę powiatową 22741 Sobieska Wola − Krzczonów (w pow. lubelskim) łączy ośrodek gminny w Żółkiewce i północną część gminy z drogą wojewódzką 835 Lublin - Przeworsk w Krzczonowie a przez drogi powiatowe na terenie gmin Krzczonów i Wysokie z drogą wojew. nr 835 w Giełczwi.

Pozostałe drogi powiatowe ➢ nr 48115 Maciejów Stary - Tokarówka, dług. w obszarze gminy 2J km, w tym 0,8 km to naw. bitumiczna; pozostała część odcinka to droga gruntowa, ➢ nr 48117 droga wojewódzka Celin - Olchowiec, dług. 7,7 km, 6,0 km to odcinek o naw. bitumicznej, pozostały – gruntowej, ➢ nr 48118 Żółkiewka- Celin, dług. 5,6 km; naw. Bitumiczna, ➢ nr 48125 Olchowiec - Czysta Dębina - Gorzków, dług. l ,95 km; nawierzchnia bitumiczna,

105 ➢ nr 48131 Huta - Średnia Wieś, dług. 4,5 km; nawierzchnia bitumiczna, ➢ nr 48133 Markiewiczów - Koszarsko - Gany, dług 6,6 km; nawierzchnia bitumiczna, ➢ nr 48134 Równianki - Władysławin; droga gruntowa, ➢ nr 48135 Chłaniów - Zabłocić - Tworyczów, dług. 3,7 km; nawierzchnia bitumiczna, ➢ nr 48173 Borówek - Suche Lipie, dług. 4,5 km, nawierzchnia bitumiczna.

Długość łączna dróg powiatowych w gminie Żółkiewka wynosi 62,855 km, z czego 57,322 km to odcinki o nawierzchni bitumicznej. Wskaźnik gęstości dróg powiatowych utwardzonych wynosi 44,09 km/100 km2. W -wyniku restrukturyzacji drogownictwa w ramach reformy administracji publicznej ustalono: • drogi wojewódzkie (w klasyfikacji do 31.12.1998r.) stały się drogami powiatowymi.

9.4. Układ uzupełniający - drogi gminne

Do dróg gminnych zalicza się pozostałe (tj. poza wojewódzkimi i powiatowymi) drogi na terenie miast i gmin, stanowiące sieć uzupełniającą, służącą miejscowym potrzebom, z wyłączeniem dróg zakładowych. Drogi gminne powinny posiadać parametry charakteryzujące drogi klasy L i D (poprzednio VI i VII klasy technicznej). Drogi klasy L to drogi gminne podstawowe drogi klasy D to drogi gminne uzupełniające. Droga klasy technicznej L jest przeznaczona do obsługi lokalnej o małym natężeniu ruchu i zapewnia połączenia: a) wsi z: • siedzibami gmin, • miastami, • innymi wsiami, • punktami obsługi rolnictwa, • zakładami pracy, • innymi drogami,

b) wewnątrz wsi i osiedli wiejskich.

Droga klasy technicznej L jest ogólnodostępną drogą przeznaczoną dla wszystkich użytkowników i charakteryzuje się tym, że ma: • dwupasmową jezdnię dwukierunkową, • ma zapewnione połączenia z drogami publicznymi na skrzyżowaniach, • nie wymaga bezkolizyjnych przecięć z innymi rodzajami tras komunikacyjnych, jeśli nie wynika to z potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa lub swobody ruchu, • obsługuje przyległe zagospodarowanie terenu bez ograniczeń.

Droga klasy technicznej D jest przeznaczona do obsługi lokalnej o bardzo małym ruchu i: • zapewnia połączenia zewnętrzne i wewnętrzne wsi, • jest odpowiednia dla zbiorczych dojazdów do pól innych dróg obsługi rolnictwa oraz dróg zbiorczych przy drogach o ograniczonej dostępności.

Droga klasy technicznej D jest ogólnodostępną drogą przeznaczoną dla wszystkich użytkowników i charakteryzuje się tym, że: • ma jednopasmową jezdnię dwukierunkową z mijankami lub bez mijanek, • ma zapewnione połączenia z drogami publicznymi na skrzyżowaniach,

106 • nie wymaga bezkolizyjnych przecięć z innymi rodzajami tras komunikacyjnych, jeśli nie wynika to z potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa lub swobody ruchu, • obsługuje przyległe zagospodarowanie terenu bez ograniczeń.

Spośród dróg gminnych 11 odcinków zaliczono do dróg o znaczeniu podstawowym, pozostałe - (14) do dróg uzupełniających.

Ponieważ sieć dróg powiatowych jest dość dobrze wykształcona, drogi gminne mają nieco mniejsze znaczenie niż w innych gminach. Pełnią rolę szlaków obsługi ruchu związanego w produkcją rolniczą oraz skrótowych połączeń z zabudową kolonijną wsi. Sieć dróg gminnych liczy 44,225 km, w tym 21,225 km to odcinki utwardzone; spośród 23,0 km odcinków dróg nieutwardzonych 16,55 km to drogi o nawierzchni ulepszonej żużlem (71,96%). W wyniku restrukturyzacji drogownictwa w ramach reformy administracji drogi gminne praktycznie pozostały bez zmian.

9.5. Komunikacja pasażerska publiczna

Publiczną komunikację pasażerską zapewnia przede wszystkim Przedsiębiorstwo Państwowej Komunikacji Samochodowej w Krasnymstawie. Nieliczne kursy obsługują także PPK.S w Zamościu i Biłgoraju. Pokrycie obszaru gminy liniami komunikacji pasażerskiej jest w zasadzie wystarczające. Zapewnione są połączenia większości miejscowości w gminie z Krasnymstawem, Lublinem, Zamościem oraz siedzibą gminy w Żółkiewce a także z pobliskimi ośrodkami, jak: Gorzków, Turobin, Biłgoraj. Uzupełnieniem regularnej publicznej komunikacji pasażerskiej w coraz większym stopniu są przewoźnicy prywatni.

9.6. Techniczne zaplecze komunikacji

a) stacje paliw Ogólnodostępna stacja paliw znajduje się: • przy drodze wojewódzkiej nr 842 w miejscowości Żółkiewka (d. baza SKR), • w miejscowości Rożki - przy drodze wojewódzkiej 842, • w Koszarsku - na terenie bazy Przedsiębiorstwa Robót Drogowych w Zamościu, przy drodze powiatowej nr 48132.

b) parkingi Na terenie gminy wyznaczone miejsca postojowe dla pojazdów samochodowych znajdują się w ośrodku gminnym w Żółkiewce.

c) warsztaty naprawcze Aktualnie naprawy pojazdów mechanicznych (w tym rolniczych) prowadzone są w prywatnych, niewielkich warsztatach usługowo-naprawczych, rozproszonych w obszarze gminy. Brak jest wysoko wyspecjalizowanych, odpowiednio wyposażonych punktów kompleksowych napraw pojazdów mechanicznych. Warsztat naprawczy znajduje się w Żółkiewce, na terenie GS. Są też 3 prywatne warsztaty naprawcze w Żółkiewce.

107 DROGI PUBLICZNE

I. UKŁAD PODSTAWOWY 1. Drogi wojewódzkie Lp. Nr ewid. Lokalizacja Długość Długość Długość drogi Udział % Udział % Klasa tech. drogi drogi całkowita drogi na w obszarze dług. odc. na dług. odc. na drogi terenie gminy terenie gminy terenie gminy powiatu w dł. całk. do dł. trasy w km) Krasnystaw trasy (%) pow Krasnystaw (%) 1. 837 Piaski – Żółkiewka - Sitaniec 64,4 22,923 13,258 20,59 57,84 G (niepełne parametry) 2. 842 Rudnik Szlachecki – 67,00 28,00 12,305 18,4 43,9 G Wysokie- -Krasnystaw (niepełne parametry) Razem: 67,00 28,00 12,563 19,45 50,20 gęstość: 19,66 km/100

DROGI PUBLICZNE I UKŁAD PODSTAWOWY 2. Drogi powiatowe Lp. Nr ewid. Lokalizacja Długość Długość dr .w % udział dł. Rodzaj nawierzchni Klasa techn, drogi całkowita gr. gminy dr. W gm. wg drogi (odc. drogi dl całk. utwardz.) Utwardzenie Nieutw. bitumiczne (gruntowe)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. 48115 Maciejów Stary - 8,300 2,110 25,42 0,810 1,300 Z Tokarówka 2. 48116 Granica powiatu – Kol 4,678 4,678 100,0 4,678 Z Sobieska Wola – dr wojewódzka 837 3. 48117 Droga woj. 837 – Celin - 7,747 7,747 100,0 6,016 1,731 Z Olchowiec 4. 48118 Żółkiewka - celin 5,565 5,565 100,0 5,565 Z 5. 48125 Olchowiec – Czysta 8,460 1,950 23,05 1,950 Z Dębina - Gorzków 6. 48127 Żółkiewka - Turobin 12,057 4,462 37,01 4,462 Z 7. 48130 Maciejów- Żabno - 12,125 3,315 27,34 3,315 Z Wierzchowina 8. 48131 Huta Średnia Wieś 4,526 4,526 100,0 4,526 Z 9. 48132 Średnia Wieś – Bzowiec - 16,808 11,163 66,41 11,163 Z Gruszka 10. 48133 Markiewiczów- 6,654 6,654 100,0 6,654 Z Koszarsko - Gany 11. 48134 Równianki - Władysławin 5,350 2,502 46,77 2,502 12. 48135 Chłaniów – Zabłocie- 9,163 3,663 39,98 3,663 Z -Tworczów 13. 48173 Borówek – Suche - lipie 4,520 4,520 100,0 4,520 Z Razem: 105,953 62,855 59,32 57,322 5,533 gęstość- ogółem: 48,35 km/100km2 odcinki utwardzone: 44,09 km/100km2 stopień realizacji: 91,20%

108 II. UKŁAD UZUPEŁNIAJĄCY - drogi gminne

Lp. Nr drogi Lokalizacja Długość Dł. odc. utwardz. Dł. odc. nieutw. Klasa techn. zastępczy całkowita drogi (odc. ewidenc. drogi w ulepszonych Ulepszonych Nieulepszon utwardz) [km] (żużel) ych Bitumiczna Stabil. Cem Klinkier [km] [km] [km] [km] 1. Gp 001 Od drogi powiatowej 0,825 0,825 L 4855001 48115 Habajdziak – granica gminy 2. Gp 002 Od drogi powiatowej 1,70 1,70 D 4855002 48116 – Tokarówka- Kol. Tokarówka 3. Gp 003 Od drogi powiatowej 1,75 0,75 1,00 L 4855003 48117 – Kol. Dabie – Sitaniec – do drogi pow. 4. Gp 004 Od drogi 4,00 4,00 4855004 wojewódzkiej 842 – Kol. Olchowiec – Celin – do drogi powiatowej 48118 5. Gp 005 Od drogi powiatowej 1,125 0,30 0,825 L 4855005 48117 – Kol. Olchowiec 6. Gp 006 Od drogi gminnej 1,50 1,10 0,40 L 4855006 4855014 - Poperczyn 7. Gp 007 Od drogi powiatowej 1,20 1,20 4855007 47132- Kol. Gany 8. Gp 008 Od drogi powiatowej 1,50 1,50 4855008 48134 – Kol. Władysławin 9. Gp 009 Od drogi powiatowej 0,65 0,65 4855009 48132 – Władysławin 10. Gp 0010 Od drogi powiatowej 1,00 1,00 48550010 48131 – Maziarnia – gr. gminy 11. Gp 0011 Od drogi 1,20 1,20 L 48550011 wojewódzkiej 842 – Kol. Rożki – do drogi powiatowej 48131 12 Gp 0012 Od drogi powiatowej 1,675 0,50 1,175 L 48550012 48116 – Adamówka- gr. gminy - Olchowiec 13. Gp 0013 Od drogi powiatowej 4,25 4,25 48550013 48117 – Kol. Olchowiec - do granicy gminy 14. Gp 0014 Od drogi 5,00 3,40 0,90 0,70 L 48550014 wojewódzkiej 842 – Makowiska – do drogi gminnej 4855015 15. Gp 0015 Od drogi 2,20 2,20 48550015 wojewódzkiej 842 – Makowiska – do drogi wojewódzkiej 837 16. Gp 0016 Od drogi powiatowej 1,30 0,75 0,55 L 48550016 48132 – Zaburze – do drogi wojewódzkiej 837 17. Gp 0017 Od drogi powiatowej 2,70 1,40 1,30 L 48550017 48132 – Majdan Wierzchowiński – do drogi powiatowej

109 848133 18. Gu 0018 Od drogi powiatowej 2,90 2,20 0,70 L 48550018 48132 – Chruściechów – do granicy gminy 19. Gu 0019 Od drogi powiatowej 2,10 1,30 0,80 L 48550019 48130 – Borowina 20. Gu 0020 Od drogi powiatowej 2,20 1,10 1,10 L 48550020 48135 – Borowina – do drogi powiatowej 48135 21. Gu 0021 Od drogi powiatowej 1,50 1,10 0,40 L 48550021 48130 – Chłaniówek 22. Gu 0022 Od drogi 0,75 0,75 48550022 wojewódzkiej 482 – Żółkiewka – do drogi wojewódzkiej 837 23. Gu 0023 Od drogi 0,40 0,40 L 48550023 wojewódzkiej 842 – średnia Wieś 24. Gu 0024 Od drogi 0,50 0,50 L 48550024 wojewódzkiej 837 – Żółkiewka - do drogi wojewódzkiej 842 25. Gu 0025 Od drogi 0,30 0,30 L 48550025 wojewódzkiej 842 – Żółkiewka – do drogi wojewódzkiej 837 Razem 44,225 16,825 4,10 0,30 16,55 6,45 21,225 23,0 gęstość dróg utwardzonych: 16,33 km/100 km2 gęstość dróg ogółem: 34,02 km/100 km2 stopień realizacji: 47,99%

10. SYSTEMY INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ

10.1. Zaopatrzenie w wodę

Na obszarze gminy funkcjonują obecnie trzy sposoby zaopatrzenia mieszkańców w wodę pitną do celów bytowych, gospodarczych i produkcyjnych: są to - wodociągi komunalne, - indywidualne ujęcia głębinowe z lokalnymi hydroforami, - studnie kopane. Gmina zarządza dwoma wodociągami grupowymi - Żółkiewka i Koszarsko, siecią wodociągową w północnej części gminy, do której woda kupowana jest z ujęcia Sobieska Wola w gm. Krzczonów. We wschodniej części gminy w sołectwie Olchowiec i Borówek wodę dostarcza i siecią dysponują służby gminy Gorzków na zasadzie porozumienia obu gmin.

Wodociąg Żółkiewka zrealizowany został w oparciu o ujęcie głębinowe S l zrealizowane przez Wodrol Lublin w 1962r. Zasoby w kat. B zatwierdzono decyzją PWRN w Lublinie z dnia 22.10.1962r. na poziomie 50,0 m3/h. Ujęcie awaryjne S2 o głębokości 48,0 m (obie studnie ujmują wodę z poziomu kredy).zrealizowano w 1979r. Zasoby w kat. B zatwierdzono decyzją U.W. w

110 Zamościu z dnia 19.10.1982r. na poziomie 61,0 m3/h. Poziom wody w obu studniach stabilizuje się na głębokości 25,7 m p.p.t. Studnie eksploatowane są przemiennie. Ujęcie posiada zbiornik wyrównawczy o pojemności 150,0 m". Strefa ochrony bezpośredniej studni o promieniu 10,0 m mieści się w obrębie działki ujęcia. Stref pośrednich ujęcia nie wyznaczono z uwagi na korzystny układ geologiczny. Pierwszy etap sieci wodociągowej obejmujący miejscowość gminną oraz część Koi. Żółkiew zrealizowano z rur żeliwnych oraz azbestowo-cementowych - obecnie w ramach modernizacji rury te, o łącznej długości 4250 m sieci wodociągowej, 4303 m przyłączy oraz 180 punktów czerpalnych, są wymieniane na PC W i PE, pozostała sieć we wsiach: Zaburzę, Koi. Żółkiew, Rożki, Kol. Rożki, Huta oraz Średnia Wieś zrealizowana została z rur PCW. Sieć główna wodociągu liczy 25.900 m, a łączna długość przyłącza długość przyłączy 25.500 m. Łącznie w siedmiu sołectwach zrealizowano 706 przyłączy dla odbiorców indywidualnych oraz 6 przyłączy do obiektów użyteczności publicznej. Z wody korzysta 2620 osób - niemal wszyscy mieszkańcy. Dla poprawy warunków hydraulicznych wodociągu oprócz przebudowy odcinków sieci, na terenie wsi Zaburzę zrealizowano zbiornik wyrównawczy wieżowy o pojemności 300 m3, a na terenie Kol. Zaburzę projektowana jest realizacja pompowni wody dla podniesienia ciśnienia wody w sieci, także dla celów p.poż. Wodociąg spięty jest z siecią wodociągu w Maciejowie Nowym gm. Wysokie z możliwością awaryjnego korzystania. Wydajność ujęcia Żółkiewka nie jest w pełni wykorzystana. Wodociąg Koszarsko zrealizowany został w oparciu o ujęcie głębinowe Sl położone w obrębie stacji wodociągowej zrealizowane w latach 1973-75 przez Wodrol Lublin o głębokości 104,0 m. Zasoby eksploatacyjne ujęcia zatwierdzono decyzją U.W w Lublinie z dnia 24.04. ł975r. na poziomie Q - 18,0 mVh przy S - 30,50 m oraz R. - 326,0 m. Strefa ochrony bezpośredniej R. = 10,0 m mieści się w obrębie stacji. Strefę ochrony pośredniej ustalono na 30,0 m od granicy strefy bezpośredniej. Ujęcie S2 zrealizowane w odległości 250,0 m na północ od Sl, w roku 1983 przez Wodrol Lublin o głębokości 100,0 m. Zasoby eksploatacyjne ujęcia zatwierdzono decyzją U.W. w Zamościu na poziomie Q - 26,50 m3/h przy S = 9,50 m oraz K - 156,0 m. Ustalono, że studnią podstawową będzie odwiert S2, a awaryjną S1. Ujęcie posiada 2 hydranty x 4000 1. oraz zbiornik wyrównawczy 3 x 50,0 m3. Sieć wodociągową realizowano etapami. I etap wg projektu z 1983r. obejmował wieś Koszarsko, Żółkiew oraz Majdan Wierzchowiński. Sieć zrealizowano z rur PCW o długości 7137 m oraz 151 przyłączy od łącznej długości 5728 m. W II etapie wg projektu z 1988r. sieć rozbudowano dla wsi Chruściechów o długości 1252 m z rur PCW oraz 12 przyłączy o łącznej długości 282 m obecnie zasilane są 24 gospodarstwa domowe. W III etapie wg projektu z 1991r. rozbudowano sieć dla wsi Gany o długości 3183 m z rur PCW oraz 52 przyłącza o łącznej długości 1326 m, na sieci zainstalowano także hydranty p.poż. Obecnie z ujęcia Koszarsko zasilane jest 231 gospodarstw. W ramach porozumienia z gminą Krzczonów z ujęcia w Woli Sobieskiej w oparciu o projekt z 1993r. zrealizowano sieć wodociągową zasilającą wieś Dąbie, a następnie poprzez pompownię sieciową wieś Tokarówka, Adamówka oraz Kol. Dąbie. Długość sieci w strefie grawitacyjnej wynosi 5100 m, w strefie pompowej 11260 m. Przyłącza wodociągowe zrealizowano do 186 gospodarstw o łącznej długości 9150 m. Z ujęcia Czysta Dębina w gm. Gorzków zrealizowanego w 1990r. w ramach porozumienia zrealizowano 4300 m sieci wodociągowej we wsiach Olchowiec i Borówek zasilające 84 gospodarstwa. Gmina Gorzków utrzymuje także stan techniczny sieci oraz rozlicza zużytą przez gospodarstwa wodę.

111 Ogółem na obszarze gminy w wodę z wodociągów grupowych zasilanych jest 1183 gospodarstw domowych, co stanowi -60% ludności gminy. Poza zasięgiem systemów zbiorczego zaopatrzenia w wodę pitną kontrolowanej jakości pozostają sołectwa Siniec, Celin, Koi. Olchowiec, Wola Żółkiewska, Wólka Żółkiewska, Poperczyn, Makowiska oraz Wierzchowina, Koi, Borowina, Chłaniów, Chłaniówek i Władysławin w południowej części gminy. Siedem sołectw, położonych w północnej części gminy, może być zasilane w ramach rozbudowy wodociągu grupowego Żółkiewka. Sołectwa w południowej części gminy mogą być zasilone jedynie z nowego ujęcia. Dla tych obszarów nie opracowano dokumentacji technicznej wodociągu.

10.2. Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków

Sieć kanalizacyjna na obszarze gminy jest słabo rozwinięta. Zbiorczym systemem odprowadzania ścieków objęto zaledwie 11 obiektów w centrum miejscowości gminnej. Sieć zbiorcza o długości 500 m odprowadza ścieki do oczyszczalni KOS-2 zlokalizowanej w centrum osady nad rzeką Żółkiewka. Obecnie realizowany jest II etap zbiorczej sieci kanalizacyjnej obejmujący północną część miejscowości gminnej. Projekt przewiduje realizację 4164 m kolektorów zbiorczych, 1443 m przyłączy kanalizacyjnych co zapewni odprowadzenie ścieków z 10 obiektów użyteczności publicznej oraz 80 budynków mieszkalnictwa jednorodzinnego i zagrodowego. Realizowany projekt techniczny sieci kanalizacyjnej jest rozwinięciem szczegółowym „Koncepcji gospodarki ściekowej gminy Żółkiewka" opracowanej na przełomie 1999/2000 roku przez Wielobranżowe Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowe SUMAX Spółka z o.o. w Łodzi - dla obszaru całej gminy z wyłączeniem zabudowy przysiółkowej. Koncepcja zakłada realizację 10 obiektów oczyszczalni, 76600 m sieci kanalizacyjnej, 42400 m przyłączy domowych, 14 przepompowni ścieków oraz 7850 m rurociągów tłocznych. Obiekty użyteczności publicznej oraz wiele budynków mieszkalnych posiada kanalizację lokalną odprowadzającą ścieki do szamb, które na zlecenie wywożone są poza obszar gminy przez prywatny podmiot gospodarczy. Zgłoszenia oraz wywóz ścieków jest poza kontrolą służb gminnych i sanitarnych.

10.3. Elektroenergetyka

Przez obszar gminy przebiegają dwie linie 110kV relacji Janów Lubelski - Żółkiewka i Zamość - Żółkiewka zasilające dwustronnie rozdzielnię mocy 110/15 kV w Żółkiewce. Obszar gminy, a także gmin sąsiednich zasilany jest siecią linii 15 kV poprzez stacje transportowe 15/0,4 kV. Stan techniczny obiektów i linii nie wymaga modernizacji. Rozbudowa sieci oraz stacji 15/0,4 kV może być podyktowany potrzebami gospodarczymi bądź rozwojem budownictwa mieszkaniowego.

10.4. Zaopatrzenie w gaz

Na obszarze nie istnieje sieć gazowa. Dla zaopatrzenia gospodarstw domowych rozprowadzany jest przez różne firmy gaz PROPAN-BUTAN w butlach. Na zamówienie Urzędu Gminy w Żółkiewce - Biuro Inżynierii Komunalnej w Lublinie w czerwcu 1991r. opracowało koncepcję gazyfikacji 5 gmin, w tym gminę Żółkiewka. Zgodnie ze studium zagospodarowania przestrzennego byłego województwa zamojskiego przewiduje się zaopatrzenie gminy w gaz ziemny po zrealizowaniu odgałęzienia gazociągu wysokiego ciśnienia od Izbicy w kierunku zachodnim do gminy Zakrzew, południowym do gminy Radecznica oraz na północ do miejscowości gminnej.

112 Stację redukcyjną 1° projektuje się zlokalizowanie na gruntach wsi Zaburzę .Zasilanie obszaru gminy siecią gazową średnioprężną (Karpacki Okręgowy Zakład Gazownictwa, protokół Nr 47/95 z 28 lipca 1995r.). Projektu technicznego sieci nie opracowano.

10.5. Ciepłownictwo

Na obszarze gminy brak zbiorczych systemów zaopatrzenia w ciepło oraz ciepłą wodę. Zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, zagrodowa i usługi ogrzewane są lokalnymi źródłami ciepła na paliwo stałe (węgiel, koks, drewno). Do podgrzewania wody dla potrzeb bytowo- gospodarczych najczęściej stosowane są podgrzewacze elektryczne i przepływowe, gazowe z butli propan-butan bądź kuchnie opalane węglem lub drewnem. Wyjątek stanowi zabudowa wielorodzinna Spółdzielni Mieszkaniowej (80 rodzin -f usługi) gdzie zainstalowano 2 półautomatyczne kotłownie olejowe oraz obiekt Urzędu Gminy, który ogrzewany jest olejową kotłownią półautomatyczną typu TORUS.

10.6. Telekomunikacja

W ramach powszechnej telefonizacji obszaru gminy w ostatnich latach zrealizowano połączenie światłowodowe relacji Czernięcin - gm. gm. Turobin - Chłaniów - Żółkiewka - Rudnik. Zainstalowano centralę automatyczną w Chłaniowie, która obsługuje 188 abonentów - w rejonie obsługi przypada 7 osób na aparat telefoniczny. Drugą centralę automatyczną zainstalowano w Żółkiewce, która obsługuje 548 aparatów telefonicznych w 13 sołectwach południowej i centralnej części gminy. Poza telefonizacją powszechną pozostaje 9 sołectw północnej i wschodniej części gminy, którą zamieszkuje 1866 osób, tj. 820 gospodarstw domowych - sołectwa te posiadają połączenia jednym bądź dwoma aparatami. Obecnie opracowywany jest projekt techniczny telefonizacji tych sołectw.

10.7. Gospodarka odpadami

Gmina posiada gminne wysypisko odpadów komunalnych o powierzchni 2,0 ha na terenach Woli Żółkiewskiej, zmodernizowane w oparciu o zatwierdzoną dokumentację techniczną w latach 1998-99. Wysypisko podzielono na 4 sektory, które kolejno realizowane zabezpieczą warunki składowania odpadów dla gminy Żółkiewka na okres 23 lat, czyli do roku 2020. Na obszarze gminy rozstawiono dotychczas 18 szt. kontenerów typu KP-7, opróżnianie kontenerów odbywa się na „sygnał". Dowóz śmieci z gospodarstw indywidualnych i podmiotów gospodarczych odbywa się indywidualnie. Dotychczasowa liczba kontenerów nie zapewnia obsługi całego obszaru gminy. Nie wdrożono także wstępnego segregowania odpadów w miejscu ich powstawania oraz odzysku surowców wtórnych.

11. URZĄDZENIA GOSPODARKI KOMUNALNEJ

11.1. Ochrona przeciwpożarowa

Ochrona przeciwpożarowa gminy pełniona jest przez piętnaście jednostek OSP wspomaganych przez Państwową Straż Pożarną w Krasnymstawie. Skład osobowy wynosi 347 strażaków oraz 9 dziewcząt w drużynie młodzieżowej. 14 jednostek posiada obiekty kubaturowe, w tym 2 drewniane. Jednostka OSP Żółkiewka posiadająca na wyposażeniu samochody gaśnicze typu Jelcz i Star oraz Polonez wchodzi w skład Jednostek Ratownictwa Ogólnego. Jednostki samochodowe posiadają także OSP z Wierzchowiny, Chłaniowa, Rożek, Poperczyna i Koi.

113 Olchowiec. Pozostałe OSP - Koi. Rożki, Huta, Olchowiec, Borówek, Dąbie, Wólka, Koszarsko i Gany wyposażone są jedynie w podstawowy sprzęt gaśniczy.

11.2. Obrona cywilna

Gmina posiada zorganizowany system obrony cywilnej oraz program działania na czas „P" i „W" oraz program szkoleń, treningów, organizacji, szkoleń ludności oraz formacji obrony cywilnej. Skład osobowy Samodzielnej Kompanii Ratownictwa Ogólnego wynosi 111 osób, w skład której wchodzą; • komenda kompanii, • pluton ratownictwa ogólnego, • pluton ratownictwa technicznego, • drużyna sanitarna, • drużyna pożarnicza, drużyna obsługi oraz • drużyna wykrywania i alarmowania 17 osób • drużyna ochrony płodów rolnych 17 osób • stacjonarna drużyna odkażania odzieży 16 osób • stacjonarna drużyna odkażania • transportu samochodowego i sprzętu 15 osób.

12. DZIAŁANIA GMINY Z ZAKRESU GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ

Na terenie gminy Żółkiewka obowiązują następujące opracowania planistyczne: ● Miejscowy plan ogólny zagospodarowania przestrzennego gminy Żółkiewka, zatwierdzony Uchwałą GRN w Żółkiewce Nr V/13/88 z 28.12.1988r. ● zmiany MPOZP gminy Żółkiewka ; Nr l -Uchwała Nr XXV/101/97 Rady Gminy z dnia 5.09.1997r. Nr 2 - Uchwała Nr XXI/115/97 Rady Gminy z dnia 30.07.2000r. ● Na podstawie art.6, ust. l ustawy z dnia 7 lipca 1994r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 89, poz.415 z późn. zm.) Rada Gminy w Żółkiewce podjęła uchwalę (Uchwała Nr Vl/34/93 z dnia 23 lutego 1999r.) o przystawieniu do sporządzenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy.

13. PROBLEMY ROZWOJU

W ramach prac nad studium dokonano rozpoznania stanu funkcjonowania środowiska przyrodniczego i kulturowego, stosunków społecznych, występujących trendów, istniejącego zainwestowania gminy, co umożliwiło identyfikację problemów wymagających rozwiązania. Należą do nich: 1. problemy środowiska przyrodniczego, 2. problemy środowiska kulturowego, 3. problemy społeczne, 4. problemy strukturalne, • struktury funkcjonalno-ekonomiczne, • wyposażenia w usługi, • gospodarczo-ekonomiczne, 1. problemy w zakresie komunikacji i infrastruktury technicznej i komunikacji.

114 13.1. Problemy przyrodnicze i ekologiczne

● deficyt wód powierzchniowych oraz wysoki stopień zagrożenia zanieczyszczeniem głównego zbiornika wód podziemnych, wynikający z budowy geologicznej obszaru i procesów hydrogeologicznych, co narzuca konieczność oszczędnej gospodarki wodnej, nie dopuszczającej do negatywnych zmian w hydrosferze, ● wysoki stopień zanieczyszczenia wód powierzchniowych (wody nie odpowiadające normom) przez rozproszone zrzuty ścieków z nieskanalizowanych jednostek osadniczych (przy znacznym stopniu zwodociągowania) oraz przez spływy powierzchniowe z obszarów użytkowanych rolniczo), ● konieczność ochrony obszarów źródliskowych rzek, ● zagrożenie erozyjne ok. 30% powierzchni użytków rolnych (w tym 8,6% wymaga podjęcia pilnych działań przeciwerozyjnych), ● konieczność ochrony wysokiej jakości gleb (98,2%) przed zmianą przeznaczenia na nierolnicze, przy jednoczesnej potrzebie rozwoju społeczno-gospodarczego gminy, ● wadliwy przebieg granicy polno-leśnej; kształt większości kompleksów leśnych jest bardzo skomplikowany, występuje wiele półenklaw, co utrudnia prowadzenie prac techniczno- leśnych, jak i wykonywania prac polowych, ● konieczność ochrony udokumentowanych złóż surowców mineralnych przed zabudową

13.2. Problemy środowiska kulturowego

● mała wartość techniczna bądź użytkowa pozostałości zespołów dworskich, co prowadzi do możliwości utraty obiektów, świadczących o tożsamości kulturowej obszaru, ● brak inwestorów dla zagospodarowania obiektów zabytkowych (zespól dworski w Dąbiu), ● niekorzystne przekształcenia zabudowy wsi w wyniku powstawania form zabudowy współczesnych oraz zmniejszanie się substancji tradycyjnej zabudowy wsi, ● ubytki, przekształcenia i zagrożenia dalszą degradacją zabytkowych układów zieleni w parkach podworskich, ● brak form prawnej ochrony krajobrazu w odniesieniu do obszarów o wysokich walorach krajobrazowych (płn. i płd.-wsch. część gminy).

13.3. Problemy społeczne

● występowanie silnej depresji demograficznej — spadek ilości dzieci i młodzieży - grupa przedprodukcyjna stanowi 21,2% ogółu, ubytek ludności w wieku produkcyjnym - grupa stanowi 51,3% oraz bardzo duży przyrost ludności w wieku poprodukcyjnym - grupa stanowi aż 27,5%, ● utrwalanie się deformacji struktur demograficznych - bardzo wysoki stopień feminizacji w grupie poprodukcyjnej - 106,9 oraz przewaga mężczyzn w grupie średnich roczników wiekowych, ● wyludnianie się obszaru gminy (największy ubytek w sołectwach Wólka, Huta, Gany, Dąbie oraz Celin), ● niski stopień wykształcenia społeczeństwa gminy (60,8% ludności posiada wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe), ● występowanie zjawiska bezrobocia o bardzo niekorzystnej strukturze; utrzymywanie się bezrobocia agrarnego w rozdrobnionym rolnictwie, co zagraża dalszemu rozwojowi ekonomicznemu gminy, ● brak pracy na lokalnym rynku (trudności z jej znalezieniem przez absolwentów szkół zawodowych z terenu gminy),

115 ● pogłębiający się niedostatek społeczny, sprawiający brak popytu na dobra przemysłowe i konsumpcyjne.

13.4. Problemy strukturalne

Problemy struktury funkcionalno-ekonomiczncj gminy: ● znaczne rozproszenie zabudowy (duży udział terenów o zabudowie kolonijnej, niesprzyjające wyposażenie w media infrastruktury technicznej, ● niedostateczny stopień wyposażenia mieszkań w infrastrukturę techniczną (zbiorcze systemy kanalizacyjne, wodociąg grupowy, gaz. Sieciowy), ● występujący regres w budownictwie mieszkaniowym, ● wzrost liczby obiektów nieużytkowanych (pustostany).

Problemy wyposażenia w usługi: ● brak sprzętu i pracowni komputerowych, wyposażenia sportowego w szkołach, ● wysokie koszty utrzymania szkół, znacznie obciążające budżet gminy (ok. 40% wydatków budżetu), ● brak wystarczającego wyposażenia placówek służby zdrowia w sprzęt analityczny i aparaturę diagnostyczną; brak specjalistów z wąskich dziedzin np. lekarzy geriatrów (wiąże się z wysokim udziałem ludności w podeszłym wieku), ginekologów, rehabilitantów, ● niewystarczający stan bazy sportowej; brak odpowiedniej ilości sal gimnastycznych, pełnowymiarowego boiska sportowego, ● niedostatecznie rozwinięta sieć bibliotek i niewystarczające wyposażenie w księgozbiory istniejących, ● niedorozwój usług bytowych w miejscowościach Adamówka, Borowina, Celin, Dąbie, Huta, Makowiska, Majdan Wierzchowiński, Markiewiczów, Olchowicc, Wólka, ● brak zakładów gastronomicznych na właściwym poziomie.

Problemy gospodarczo-ckonomiczne ● słabo zróżnicowana struktura produkcji o dominacji surowcowego charakteru rolnictwa oraz przemysłów tradycyjnych, przy niepełnym wykorzystaniu, zgodnym z przeznaczeniem, bazy materialnej, ● mało elastyczna struktura aparatu wytwórczego zakładów przemysłowych, uniemożliwiająca szybkie jej dostosowanie do zmian w popycie, ● brak powiązań kooperacyjnych między małymi podmiotami gospodarczymi. ● brak koniunktury na rynku lokalnym dla drobnej i średniej przedsiębiorczości, ● niskie dochody budżetowe i osobiste przypadające na l mieszkańca i związany z tym mały udział kapitału rodzinnego generowanego w działach rolniczych i pozarolniczych, ● mała atrakcyjność lokalizacyjna gminy dla inwestorów zewnętrznych, ● bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych; istniejąca pilna potrzeba scaleń gruntów, ● bardzo wysokie zatrudnienie w rolnictwie, utrudniające przejście do gospodarki rynkowej, ● brak sprawnej organizacji rynku rolnego oraz powiązań między poszczególnymi jego ogniwami, ● brak wspólnych działań rolników np.: tworzenie grup producenckich, ● brak instytucji samorządowych i gospodarczych wspierających rozwój ekonomiczny gminy.

13.5. Problemy w zakresie infrastruktury technicznej

● brak zbiorczej sieci wodociągowej we wsiach Siniec, Celin, Kol. Olchowiec, Poperczyn,

116 Makowiska, Wierzchowina, Borowina, Koi. Borowina, Chłaniów, Chłaniówek, Władysławin (-40% mieszkańców gminy), ● brak kanalizacji i oczyszczalni ścieków, co stanowi zagrożenie dla wód powierzchniowych i wgłębnych, zwłaszcza w terenach zwodociągowanych, ● brak sieci kanalizacyjnej w ośrodku gminnym, co powoduje niepełne obciążenie istniejącej oczyszczalni ścieków. ● brak właściwej liczby kontenerów na śmieci dla potrzeb sołectw oraz wstępnej segregacji odpadów, ● brak wyznaczonych stref ochronnych ujęć wody dla wodociągów komunalnych, zgodnie z obowiązującymi przepisami, ● brak sieci gazowej, doprowadzenie gazu na teren gminy wymaga współdziałania z gminami sąsiednimi, ● konieczność dokończenia telefonizacji w północnej i wschodniej części gminy, ● konieczność utrzymania w dobrym stanie urządzeń elektroenergetycznych oraz przechodzenie w terenach zwartej zabudowy na sieci kablowe i trafostacje wnętrzowe.

13.6. Problemy komunikacji

● niedostateczny stan techniczny dróg wojewódzkich - lokalne ubytki, odkształcenia nawierzchni, uszkodzone pobocza, mosty i przepusty nie odpowiadające pod względem technicznym natężeniu ruchu i gabarytom pojazdów, ● słaby stan techniczny dróg powiatowych - ubytki w nawierzchni, koleiny, zniszczone pobocza, niedrożne rowy odwadniające i przepusty, 3 odcinki dróg powiatowych o długości 5,5 km wymagające utwardzenia, ● konieczność utwardzenia dróg gminnych (52% dróg).

117 BIBLIOGRAFIA ● Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wraz z objaśnieniami - Kleczkowski (koord.) AGH Kraków, ● Warunki występowania i krążenia wód na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Roztocza - Michalczyk Z. 1986r. - rozpr. habilit. UMCS Lublin, ● Surowce mineralne środkowowschodniej Polski - 1984r. - praca zbiorcza pod red. S. Kozłowskiego - Wyd. Geolog. Warszawa. ● Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej - t. XX - Badania i waloryzacja faunistyczna Zamojszczyzny - PAN Kraków 1992r. ● Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny - Gleby - Lubelskie Towarzystwo Naukowe - Lublin 1993r. ● •Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny - Gleby i klimat Lubelszczyzny - Lubelskie Towarzystwo Naukowe - Lublin 1995r. ● Stosunki wodne Lubelszczyzny - Wydawnictwo UMCS - Lublin 1998r. ● Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny - Klimat - Lubelskie Towarzystwo Naukowe - Lublin 1995r. ● Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny - Szata Roślinna Lubelszczyzny - Lubelskie Towarzystwo Naukowe - Lublin I996r. ● Środowisko Przyrodnicze Lubelszczyzny - Wody Lubelszczyzny - Lubelskie Towarzystwo Naukowe - Lublin 1998r. ● Województwo Lubelskie w 1998r. - Urząd Statystyczny w Lublinie – 1999r. ● Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego - Biblioteka Monitoringu Środowiska- Lublin 2000r. ● Informator samorządowy woj. lubelskiego - ATUT - Biuro Promocji, ● Natura 2000 - Europejska Sieć Ekologiczna - MOSZNiL - Warszawa 1999r. ● Ostoje przyrody w Polsce - IOP PAN - Kraków 1999r. ● Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska - IUCJV - W-wa I995r. ● Archeologiczne Zdjęcie Polski - Spis stanowisk obszarów położonych na terenie gminy. ● Bondyra Wiesław - Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego Lublin - Zamość 1993. ● Górak Jan - Materiały do historii kultury materialnej Zamojszczyzny. Zamość 1992. ● Górak Jan - Miasta i Miasteczka Zamojszczyzny. Zamość 1990. ● Górak Jan - Regionalne formy architektury drewnianej Lubelszczyzny na tle zagadnień osadniczych Zamość 1994. ● Górak Jan - Wykaz miejscowości w których istniały folwarki w 1929r. Zamość 1980r. ● Kawałko Danuta - Cmentarze województwa zamojskiego. Zamość 1994r. ● Zabytki architektury i budownictwa w Polsce - Województwo zamojskie. Warszawa 1991r. ● Przemiany demograficzne w woj. zamojskim - US Zamość ● Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin - US Zamość. ● Ważniejsze dane o województwach, powiatach, gminach - woj. lubelskie – US Lublin 1999. ● Ludność wg płci, wieku, województw, powiatów, miast i gmin - GUS, Departament Badań Demograficznych, W-wa 1999. ● Ludność, struktura demograficzna woj. lubelskiego w 1998r. - US Lublin 1999. Powszechny spis rolny - US Zamość 1997. ● Analiza i ocena sytuacji na wojewódzkim rynku pracy - WUP Zamość 1995-1998. ● Analiza rynku pracy - woj. lubelskie - WUP Lublin 1999. ● Wojewódzki Biuletyn Statystyczny US Zamość, grudzień 1998. ● Podmioty w gospodarce narodowej w woj. lubelskim - US Lublin 1999. ● Budżety gmin w woj. zamojskim w latach 1991-96 - US Zamość 1997. ● Powszechny spis rolny 1996r. - US w Zamościu, 1997.

118 ● Warunki przyrodnicze dla woj. zamojskiego - IUNG Puławy, 1990r. ● Urząd Gminy w Żółkiewce - dane dot. struktury użytkowania gruntów, melioracji, obsługi rolnictwa - dane za 2000 rok. ● Studium zagospodarowania przestrzennego województwa zamojskiego - WBPP w Zamościu. ● Bilans otwarcia woj. lubelskiego - BPP w Lublinie, 1999. Ruch drogowy 1995, W-wa 1996. ● Wytyczne projektowania dróg WPD-2 i WPD-3, GDDP, W-wa 1995. ● Informacje z Zarządu Dróg Wojewódzkich w Lublinie i z Zarządu Dróg Powiatowych w Krasnymstawie – 2000. ● Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 43/1999, póz. 430).

119