TEORITË E KOMPLOTEVE: KONSPIRACIONET BALLKANIKE DHE SHTETI-KOMB / Faqe 8-9

Lufta njëzetvjeçare? Nga Serge Halimi / Faqe 3

Nr. 796 / Viti i 67 i botimit / Gusht 2020

MARRËVESHJA KOSOVË-SERBI NË SHTËPINË E BARDHË Vështrim Drejt paradigmës U dridh mali, polli miu! së ekonomisë qarkulluese

Nga Ditjon Baboçi / Faqe 7 iologjikisht secilit prej nesh i nevojiten 90W energji për të Bjetuar, njësoj sa një llampë e thjeshtë inkandeshente. Por prej gati dy shekujsh si qenie urbane secili prej nesh konsumon mesatarisht 100 herë më shumë nga sa i nevojitet. Revolucioni industrial është pasuar nga një ortek inovacioni çka e ka shtyrë Paul Crutzen

Debat Tingujt e tranzicionit

Nga Shkodran Hoti / Faqe 4-5

uke qenë dy shtete të veçanta, Shqipëria dhe DKosova kanë edhe veçoritë e tyre, në fushën e jetës kulturore. Ideologjike, politike, kulturore dhe historike. NGA VISAR YMERI

Duke qenë një dakordim për zotime, ajo që po quhet marrëveshje nuk i vë pikën asnjë gjëje. Duke qenë tekst që mbulon fusha të ndryshme, pas asnjë lidhje logjike të njërës me tjetrën, ky tekst nuk e trajton asnjërën prej Kroaci pikave siç duhet. Duke pasur pika të cilat lidhen me raportet me Kosovës dhe Serbisë, pika që ndërlidhen me raportet mes Serbisë dhe SHBA-ve, të tilla që ndërlidhen me raportet (në ngjizje) mes Kosovës //faqe 2 Konformizmi i artistëve ndaj së MEKA E ZHYTUR NË TURIZMIM MASIV FETAR kaluarës socialiste Intervistoi : Nikolla Radiq / Faqe 6 Haxhi, nafta tjetër e sauditëve lindur më 1972, Zhelko Lluketiq është një kritik, gazetar dhe kurator i ekspozitave të specializuara në Imuzikën dhe kinemanë jugosllave. Student i doktoratës në Departamentin Haxhi në Mekë, shtylla e pestë e Islamit, garanton të hyra të e Letërsisë, Filmologjisë, Kulturës dhe përjetshme për autoritetet saudite. Për të pritur një numër Arteve Skenike të Fakultetit Filozofik gjithnjë në rritje të vizitorëve, udhëheqësit wahhabi nuk hezitojnë ta shndërrojnë qytetin e shenjtë në një kantier të përhershëm ndërtimi, edhe nëse duhet ndryshuar pamja e vendit. Ambicia për të mirëpritur gjithnjë e më shumë haxhilerë, Kulturë paraqet probleme serioze për shëndetin dhe sigurinë. Për çka shërbejnë artistët? NGA MOHAMED LARBI BOUGUERRA Nga Evelyne Pieiller / Faqe 19

enomenal: politikanët tanë e shohin sot artin me një për t’iu treguar 1.8 miliardë prehet, mbeten fusha ekskluzive sy shumë të mirë. Si duket bretëria e Arabisë i vetëm me ulëse në Kombet e F besimtarëve të identifikuar në të të monarkut. Mjetet financiare kjo është madje edhe zgjidhja, Saudite, eksportuesi Bashkuara i cili mban emrin e gjithë botën, se sovranët e këtij kolosale të tërhequra nga arka e mrekulli e problemeve të shka- më i madh i naftës në një familje. Ky vend përvetëson M vendi janë “shërbëtorët e vendeve naftës konsolidojnë udhëheqjen ktuara ose të zmadhuara nga botë (10 milion fuçi në ditë), ekskluzivitetin e shehadetit – të të shenjta“. Meka ku lindi profeti fetare të mbretërisë mbi Umetin « kriza » sanitare dhe sociale e është gjithashtu djepi dhe qendra deklaruarit të fesë islame – të cilin Mohamed, kibla (drejtimi) e pesë (komunitetin e besimtarëve), por sotme. Nejse, mos ta teprojmë, nevralgjike e Islamit. Është shteti e ka paraqitur në flamurin e tij, lutjeve ditore dhe Medina ku ai monarkia e di se //faqe 3 2 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

MARRËVESHJA KOSOVË-SERBI NË SHTËPINË E BARDHË U dridh mali, polli miu!

Duke qenë një dakordim për zotime, ajo që po quhet marrëveshje nuk i vë pikën asnjë gjëje. Duke qenë tekst që mbulon fusha të ndryshme, pas asnjë lidhje logjike të njërës me tjetrën, ky tekst nuk e trajton asnjërën prej pikave siç duhet. Duke pasur pika të cilat lidhen me raportet me Kosovës dhe Serbisë, pika që ndërlidhen me raportet mes Serbisë dhe SHBA-ve, të tilla që ndërlidhen me raportet (në ngjizje) mes Kosovës dhe Izraelit, pika që flasin për raportin që Serbia ka vendet e treta (p.sh. Kina), etj, ky tekst nuk ka se si të përfundojë ndryshe përveç se i nënshkruar nga secili përfaqësues me veten.

NGA VISAR YMERI

dridh mali, cilat duan ta kriminalizo- pasur parasysh përkrahjen e Serbisë. Duke qenë një dakordim polli miu” – jnë LGBTQI+ duket të lid- që Hezbollah ka nga Irani. për zotime, ajo që po quhet mbase ky do të het me Serbinë dhe mar- Drafti fillestar i mar- marrëveshje nuk i vë pikën kishte“U me qenë përshkrimi rëdhënien e saj me Rusinë. Por ka diçka edhe për rëveshjes i zbuluar nga asnjë gjëje. Duke qenë më i saktë i takimit dhe Rusia aktualisht është një Kosovën dhe raportet e mediat në fjalinë e parë të tekst që mbulon fusha të marrëveshjes ‘historike’ prej vendeve të mëdha që Kosovës me Serbinë. Një tij ku i definon palët kon- ndryshme, pas asnjë lidhje në Shtëpinë e Bardhë. Kjo, është duke ecur drejt krim- pikë që ka zgjuar interes- traktuese kishte folur për logjike të njërës me tjetrën, sepse po ta shohim retros- inalizimit të orientimeve im e diskutim është pady- Republikën e Kosovës ky tekst nuk e trajton asn- pektivisht, ka pasur një in- tjera seksuale, përveç atij shim pika ku palët zotohen dhe atë të Serbisë. Më pas jërën prej pikave siç duhet. sistim afatgjatë të Admin- heteroseksual. se do të bashkëpunojnë me kishte ndryshuar në Koso- Duke pasur pika të cilat istratës Trump që ta rinis Departmentin Amerikan të vo (Pristina) – Serbia (Bel- lidhen me raportet me dialogun me premtimin Ose edhe një lexim shtesë Energjisë në ndërmarrjen e grade). Një përkufizim i Kosovës dhe Serbisë, pika se kjo është faza përfun- në drejtimin gjeostrategjik. një studimi fizibiliteti për tillë i palëve, në vijë me që ndërlidhen me raportet dimtare. Ndërkohë që në Marrëveshja mbulon një Liqenin e Ujmanit, i cili do qëndrimin e ndërmjetë- mes Serbisë dhe SHBA-ve, Kosovë, lirisht mund të çështje kogja të ndjeshme ta analizojë e përmbledh po- suesit, do të mund ta defi- të tilla që ndërlidhen me thuhet se dy qeveri, ajo Ha- për Lindjen e Mesme dhe tencialin energjetik e të fur- nonte dialogun si dialog për raportet (në ngjizje) mes radinaj, dhe këtë vit qeve- konfliktin atje – atë të nizimit me ujë nga ky liqen njohje. Refuzimi i përfaqë- Kosovës dhe Izraelit, pika ria Kurti, kanë rënë për sh- pranimit të Jerusalemit si artificial. Kjo është pikë suesve të Serbisë ka bërë që që flasin për raportin që Ser- kak të qasjes ndaj dialogut, kryeqytet të Izraelit. Ishte nevralgjike, meqë paraqet ajo fjali të ndryshojë. Pala bia ka vendet e treta (p.sh. ose më mirë thënë për sh- i menjëhershëm reagimi i një prej resurseve kryesore e Kosovës e kishte pranu- Kina), etj, ky tekst nuk ka kak të pengesave të shka- zyrtarëve amerikanë, përf- sociale e ekonomike në ar ndryshimin e fjalisë për se si të përfundojë ndry- ktuara karshi tij. Për çka? shirë Presidentin, për të pjesën veriore të Kosovës, arsye të cilat nuk janë bërë she përveç se i nënshkruar Që të zotohemi se, ndër të deklaruar se Kosova është për të cilën ka një kohë të publike. Sidoqoftë prania e nga secili përfaqësues me tjera, do të punojmë bash- vendi i parë mysliman gjatë që thyhen shtizat mes asaj fjalie aty tregon që ky veten. Kryeministri Hoti kë me Serbinë për zbatimin që e njeh Jerusalemin si Kosovës dhe Serbisë. Stu- dialog i nisur në Shtëpinë e nënshkruajti marrëveshje e marrëveshjeve tashmë të kryeqytet të Izraelit. Kësh- dimi i fizibilitetit duket të Bardhë ka pasur (dhe mbase me veten. Presidenti Vuçiq nënshkruara në Bruksel? tu madje Presidenti Trump jetë zgjidhja e ndërmjetme ka) një qëllim që të arrijë nënshkruajti marrëveshje Duket se kostoja e rrëzimit shkoi një hap tutje duke e ndaj kundërshtimit fillestar tek zgjidhja përfundimtare. me veten. Presidenti Trump të dy qeverive nuk e mbu- parë këtë marrëveshje dhe të palës së Kosovës për Por edhe kjo duket të lihet nënshkruajti një dokumen- lon as për së afërmi rezul- pikën konkrete për njohje ta ndarë menaxhimin e për më vonë. Siç janë lënë ti dëshmie që ka qenë i tatin e marrëveshjes. nga Izraeli, e njohjen e Ujmanit mes Kosovës dhe çdo gjë tjetër në këtë mar- pranishëm kur zyrtarët e Jerusalemit nga Kosova, Serbisë (siç kishte qenë rëveshje për më vonë. lartë shtetëror të Kosovës Ky është njëri prej lex- si hap të rëndësishëm për e shkruar në njërin prej dhe Serbisë respektivisht imeve të mundshme të paqen në Lindjen e Mesme! drafteve të mëhershme të E vetmja gjë konkrete nga kanë nënshkruar (secili me marrëveshjes. Tjetri lexim Njohja e Jerusalemit si Marrëveshjes). Megjithatë marrëveshja është njohja veten) nga një listë me zo- shkon mbase një hap më kryeqytet të Izraelit fillim- kjo zgjidhje e ndërmjetme që Izraeli i bën Republikës time për angazhim në pika tutje, drejt interesave (për isht nga Presidenti Trump është zgjidhje e spostu- së Kosovës. Kjo megjithatë të ndryshme. të cilat mund të hamendëso- ka qenë hap i kundërshtu- ar për më vonë. Studimi i është një fitore e rëndë- hemi e spekulojmë pa ar nga një pjesë e madhe e fizibilitetit mund të tregojë sishme për Republikën e Fundi i kësaj fabule mund qenë të informuar saktë) botës. Bashkimi Evropian e çdo gjë. Ose asgjë. Varë- Kosovës. Por siç u përmend të jetë kështu “…dhe kështu gjeostrategjike të SHBA- ka kundërshtuar një gjë të sisht interesave të palëve. më lartë nuk është njohje mali u dridh. Kur shikuam ve në rajon. Pikat që kanë tillë. Këshilli i Sigurimit i Liqeni i Ujmanit, përveç se që nuk sjellë probleme në se çfarë po ndodh, na u tha të bëjnë me energjinë (lexo OKB-së e ka miratuar një burim jetik për furnizim me politikën tonë të jashtme. që do të pjellë miu. Por me gazin rus) dhe teknologjinë rezolutë që e kundërshton ujë të pijes e vaditje të to- t’u qetësuar mali e kup- telekomunikuese 5G (lexo këtë hap. kave bujqësore në Rrafshin Ndërkohë që po ashtu tuam se miu mbase mund investimet kineze në Serbi) e Kosovës, është jetik edhe vërehet (nëse e krahaso- të pjellë. Por këtë mbetet ta janë të lidhura drejtpërdrej- Në njëjtën linjë shkon si furnizim uji për termo- jmë draftin e mëhershëm shohim pas një kohe. Dhe ti me luftën tregtare e gjeo- edhe zotimi i palëve (Ser- centralin eventual të ri en- të publikuar me versionin mbase mund të mos pjellë politike të SHBA-ve kar- bisë dhe Kosovës) për ta ergjetik i cili planifikohet final të firmosur) se gati të mi. Mbase diçka tjetër…” shi Kinës veçanërisht. Pra shpallur Hezbollahun or- të ndërtohet dhe pronëso- gjitha zotimet që i ka marrë përmes kësaj marrëveshje ganizatë terroriste (gjë që het nga një kompani amer- përsipër Serbia janë përg- (Autori është Drejtor ka një insistim të Shtëpisë Kosova tashmë e ka bërë). ikane. Pjesa dërrmuese e jithësuar në gjuhë e në kohë ekzekutiv i Institutit për së Bardhë që Serbia përfun- Pikë kjo që lidhet me inte- sipërfaqes së ujit të Ujmanit zbatimi. Si të tilla, ato bar- Politika Sociale “Musine dimisht të rreshtohet gjeop- resat e Izraelit në rajonin e gjendet në territorin e Re- tin rrezikun serioz të mosz- Kokalari” në Prishtinë) olitikisht krahas SHBA-ve. Lindjes së Mesme, por edhe publikës së Kosovës, ndër- batimit. Por kjo mbetet të Madje edhe pika që kërkon me interesat gjeostrateg- kohë që një pjesë e vogël shihet. të punohet me vendet të jike të SHBA-ve duke e (afërsisht 20%) në territorin Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 3

MEKA E ZHYTUR NË TURIZMIM MASIV FETAR Haxhi, nafta tjetër e sauditëve

Haxhi në Mekë, shtylla e pestë e Islamit, garanton të hyra të përjetshme për autoritetet saudite. Për të pritur një numër gjithnjë në rritje të vizitorëve, udhëheqësit wahhabi nuk hezitojnë ta shndërrojnë qytetin e shenjtë në një kantier të përhershëm ndërtimi, edhe nëse duhet ndryshuar pamja e vendit. Ambicia për të mirëpritur gjithnjë e më shumë haxhilerë, paraqet probleme serioze për shëndetin dhe sigurinë.

NGA MOHAMED LARBI BOUGUERRA*

bretëria e Arabisë Saudite, mban emrin e një familje. Ky vend për- janë “shërbëtorët e vendeve të shen- eksportuesi më i madh i naf- vetëson ekskluzivitetin e shehadetit – të jta“. Meka ku lindi profeti Mohamed, Mtës në botë (10 milion fuçi deklaruarit të fesë islame – të cilin e ka kibla (drejtimi) e pesë lutjeve ditore dhe në ditë), është gjithashtu djepi dhe qendra paraqitur në flamurin e tij, për t’iu treguar Medina ku ai prehet, mbeten fusha ek- nevralgjike e Islamit. Është shteti i vetëm 1.8 miliardë besimtarëve të identifikuar skluzive të monarkut. Mjetet financiare me ulëse në Kombet e Bashkuara i cili në të gjithë botën, se sovranët e këtij vendi kolosale të tërhequra nga arka e naf- ta përballuar valën gjigande me njerëz “Çdo ditë, autobusët dhe veturat në tës konsolidojnë udhëheqjen fetare të që po pushton qytetin e shenjtë. Midis Mina [vend i detyrueshëm i ritualit të mbretërisë mbi Umetin (komunitetin e viteve 1950 dhe 2017, falë aeroplanit, haxhit, 5 km larg Mekës] lëshojnë 80 besimtarëve), por monarkia e di se duhet numri i përgjithshëm i pelegrinëve (hax- tonë gazra gjatë periudhave të pikut. të kujdeset për të ruajtur legjitimitetin hi dhe umreha) kaloi nga 50.000 në 10 Shumica e pelegrinëve kalojnë më Lufta e saj si kujdestare e vendeve të shenj- milion, jo pa shkaktuar tragjedi të papër- shumë kohë duke kollitur se duke u lu- ta. Prandaj edhe ndërmerr përpjekje të shkrueshme dhe mijëra vdekje. tur. Efektet e dëmshme të tymrave të mëdha për ta siguruar mbarëvajtjen e shkarkimeve të automjeteve, nxehtësia haxhit që bëhet në tokën e saj. Në vitin Vetë Meka ka ndryshuar. Me 100.000 dhe rraskapitja ishin shumë të qarta: njëzetvjeçare? 2019, Rijadi nuk ngurroi t’i besojë sig- dhoma hoteli, shtatëdhjetë restorante pashë njerëz duke u alivanosur, pashë urinë e perimetrit të haxhit një degës së luksoze, pesë helipada dhe vende të njerëz duke vdekur”, shkruan shkrim- kompanisë izraelite G4S. Sfida logjis- shumta të dizajnuara për të akomoduar tari dhe studiuesi anglo-pakistanez Zi- NGA SERGE HALIMI tike, shëndetësore dhe të sigurisë është në tenda pelegrinët më të varfër, vendi auddin Sardar, i cili punoi për pesë vjet e konsiderueshme. Dy deri tre milion është shndërruar në një xhungël betoni në Qendrën e Kërkimit të Pelegrinazhit haxhilerë shkojnë çdo vit në haxh, i pa pemë, e shtruar me mermer dhe e në Mekë (Hajj Research Centre) në cili është shtylla e pestë e Islamit. Hax- rrethuar me vinça dhe rrokaqiejt sikurse Xhedah.Sardari ka studiuar problemet hi është i detyrueshëm një herë në jetë “Kullat e Shtëpisë [së Allahut]” (Abraj al logjistike “apokaliptike” që lindin nga për çdo musliman që gëzon shëndet të Baït) – që rrethojnë shenjtërinë e të shen- haxhi për të gjetur zgjidhje. Ai tregon se mirë dhe që i ka mundësitë. Ai kryhet jtërve, Qaben. Me rreth 60 tunele lidhëse rekomandimet e Qendrës kurrë nuk janë çdo vit për së paku pesë ditë gjatë muajit që bashkojnë tre vendet e tjera të pelegri- zbatuar, madje edhe kur ai paralajmëron- Dhul Hixhe, muaji i fundit i kalendarit nazhit, qyteti i shenjtë duket shumë më te se “të dy cilësitë e veçanta të Qytetit të hixhrit (hënor). Ai përbën apoteozën tepër si “një shkrirje e Disneyland-it dhe të Shenjtë, “bukuria” dhe “përjetësia” e jetës së besimtarit dhe e lanë atë nga të Las Vegas-it” se një qytet në Lindjen e do të zhduken nën efektin e planifikimit gjitha mëkatet e tij. Është gjithashtu një Mesme. Metamorfoza e tij “me ndërte- modern”. moment i ribashkimit për muslimanët sa groteske prej qelqi dhe çeliku” është nga e gjithë bota, një faktor uniteti dhe veçanërisht e shëmtuar dhe “lëkundet Haxhi është gjithashtu një sfidë shkëmbimi. midis sublimes dhe kinemasë“, thotë gjigante financiare dhe logjistike për antropologu maroken Abdellah Ham- josauditët. Me një kosto mesatare prej Mesatarisht, haxhi sjell në mbretëri moudi. Rreth ‘Qaabës’ dhe Xhamisë së 5000 deri në 8000 euro (transporti, ako- 10 deri në 15 miliardë dollarë në vit. Në Madhe ‘el-Haram esh-Sherif’ në të cilën modimi në vend dhe ushqimi), Haxhi këtë arkë duhet shtuar 4 deri 5 miliardë mund të mblidhen dy milion besimtarë detyron shumë haxhilerë të bëjnë sakri- dollarë të sjellura nga tetë milion haxhil- ka vetëm hotele luksoze dyzetëkatëshe, fica të mëdha financiare (Islami ndalon erë që kryejnë umren, një pelegrinazh marka luksoze por edhe ‘fast-food’. Asn- të merret borxh për të shkuar në haxh). shtarët tetëmbëdhjetë Lajmi senzacional afgan, për të cil- jo i detyrueshëm në Mekë i cili mund të jë vend nuk është rezervuar për kulturë Ndonjëherë, shtetet sigurojnë një pjesë vjeçar amerikanë që shko- in New York Times dukej se dyshon- kryhet në çdo datë të vitit (jashtë haxhit) dhe pothuajse asnjë artefakt i së kaluarës të kësaj shume, por pjesa kryesore Ujnë sot në luftë në Afgani- te vetëm tetë ditë pasi e publikuan, dhe që arrin vlerë kulminante gjatë Ra- së qytetit nuk i ka rezistuar tërbimit iko- mbetet përgjegjësi e haxhiut të ardhshëm stan nuk kishin lindur akoma kur ajo parashtron disa pikëpyetje të tjera. mazanit. Sipas Dhomës së Tregtisë dhe noklastik wahhabi kundër idhujtarisë, (personi që e ka përfunduar haxhin). Në pati filluar. Më 2012, z.Donald Trump Kush përfiton nga ky “informacion”, Industrisë në Mekë, 25% deri 30% e të shkatërrimi i parë i të cilit filloi me push- Nigeri, si në shumë vende myslimane, thoshte me vendosmëri : « Është koha në një kohë kur tërheqja e trupave të ardhurave të sektorit privat në dy qytet- timin e qytetit në vitin 1924 nga mbreti paga e ulët minimale (30 dollarë) i pa- të largohemi nga Afganistani ». Nuk fundit amerikane dukej pak a shumë et e shenjta varen nga pelegrinazhi. Në Abdelaziz Ibn Saud. Nuk është kursyer mundëson shumicës së popullatës të është ende e sigurt se a do t’ia dalë e vendosur? A kanë Shtetet e Bash- total, të ardhurat e kumuluara të haxhit as vendi i lindjes së profetit që u shndër- konsiderojë udhëtimin, duke shkaktu- më mirë se paraardhësi i tij z.Barack kuara arsye të shqetësohen që një dhe të umrës përbëjnë zërin e dytë më të rua në një parking, as vendi ku lindi gru- ar frustrime dhe zemërim kundër au- Obama. Sepse secila përpjekje për nga kundërshtarët e tyre po i ndih- madh të të ardhurave për shtetin Saudit aja e parë e tij Khadija, ku u ndërtua një toriteteve. Në Tunizi, islamologu Badri t’i shkëputur ushtarakisht Shtetet e mon kryengritësit afganë; përderisa pas shitjeve të naftës. Në vitin 2018, Ri- bllok sanitar! Arkitektura tradicionale Madani, duke kritikuar koston e tepruar Bashkuara nga çdo vend – Siri, Libi, aleati i tyre, Pakistani, e bën këtë që jadi parashikoi që këto dy pelegrinazhe që i përshtatet shumë klimës së nxehtë të haxhit, vlerësoi në prill të vitit 2020, Kore, Gjermani – provokon një ngrit- një kohë të gjatë, e që vetë Shtetet e do t’i sillnin të hyra prej 150 miliardë me anë të “moucharabieh“-ëve , pajisje se mirëmbajtja e shkollave dhe spitaleve je shpatash në Washington. Lobi i Bashkuara të Amerikës midis viteve dollarë gjatë pesë viteve të ardhshme. të ventilimit natyror, është shkatërruar ishte më e levërdishme se pelegrinazhi luftës menjëherë jehon: Rusët janë 1980 dhe 1988 i pajisen me armë të Dhe mbretëria dëshiron më shumë. Sip- për t’i lënë hapësirë shëmtisë së betonit dhe umreja. Në Francë, ku mesatarisht atje! Rusët po vijnë! sofistikuara muxhahedinët që luftonin as ekspertëve që hartuan planin “Vizion dhe zhurmës së kondicionerëve, sepse 25.000 persona marrin vizë për të shkuar me Moskën, me të cilat u vranë mijëra 2030”, plan i diversifikimit ekonomik asgjë nuk duhet ta kujtojë të kaluarën në Mekë çdo vit, vetëm rreth gjashtëdh- Ndonëse buxheti ushtarak i ushtarë sovjetikë? Pastaj, si të shpjeg- të mbretërisë, përpiluar nën mbikëqyr- e gjatë osmane të qytetit të shenjtë. Në jetë agjenci janë të akredituara nga min- Shteteve të Bashkuara (738 miliardë ohet se e përditshmja e New-Yorkut jen e Princit trashëgimtar Mohamed bin këtë mjedis, haxhi – një fjalë që do të istria saudite e haxhit dhe umre-së. Këto dollarë në vitin 2020) mund të jetë nuk rreshti të na ofrojë portretet e gja- Salman, tridhjetë milion njerëz pritet thotë përpjekje – zbrazet nga pesha e tij agjenci përfitojnë shumë nga pozicioni i dhjetë herë më i madh se ai i Rusisë, ta emocionale të tre marinsave, gjoja të kryejnë umrën çdo vit brenda dhjetë fetare, shpirtërore dhe historike duke u tyre pothuajse i monopolit, ndërsa dal- lëkundja e kambanës së Moskës mjaf- viktima të të “paguarëve rus” ? Një vjetësh. Sipas këtij dokumenti, “turizmi shndërruar në një respektim mekanik të lavergjinjtë nuk hezitojnë t’i keqpërdorin ton për t’i bashkuar republikanët dhe marins kishte mustaqe të mëdha dhe fetar është një opsion i qëndrueshëm për ritualeve dhe në një nxitje për shopping. kandidatët që nuk i kanë marrë vizat e demokratët në reagimin e tyre. Dhe bënte bodybuilding, tjetri pëlqente Arabinë Saudite“, në një kohë kur vendi tyre përmes kanalit normal. ata mund të llogarisin në mbështetjen ta rishikonte filmin Star Wars dhe duket se ka humbur mjetet për të qenë Këto ndryshime dhe zhvillimi i vazh- editoriale të New York Times. ai i fundit adhuronte tri vajzat e tij. stabilizuesi i vetëm i çmimeve të lëndës dueshëm e vëjnë gjithashtu qytetin në Haxhi është gjithashtu një çështje e Por gazeta “harronte” të na informoj së papërpunuar. rrezik të përmbytjeve të papritura, të tensioneve diplomatike. Për të “ndësh- Më 26 qershor, kjo e përditshme se një agjenci tjetër e inteligjencës ndotjes së shtresave nëntokësore të ujit kuar” një vend që nuk ndan pikëpamjet amerikane publikoi një rrjedhje in- amerikane, National Security Agency Marka luksoze dhe ‘fast-food’ dhe të degradimit të mjedisit. Një stu- e tij, Riadi mund ta ulë në mënyrë të formacioni nga Central Intelligence (NSA), nuk e konfirmonte asesi - la dim i autostradave, tuneleve dhe kyçjeve njëanshme kuotën e tij të pelegrinëve. Agency (CIA), sipas së cilës Rusia jmin senzacional të CIA-s. Në mënyrë që të rriten të ardhurat nga të qytetit i cili është kryer gjatë haxhit Një situatë e kritikuar nga Turqia, Irani kishte paguar kryengritës afganë për haxhi, komuniteti i biznesit saudit dëshi- në vitin 2012 ka treguar nivele shumë dhe madje edhe Indonezia dhe Malajzia, të vrarë ushtarë amerikanë. Dhe secili Më 1 korrik, një koalicion i gjerë ron suprimimin e kuotave të haxhilerëve të larta të ozonit, monoksidit të karbo- të cilat kanë përjetuar këtë lloj hakmar- kujtohet se në muajt e paraluftës në parlamentarësh, demokratë dhe re- të imponuar për secilin shtet që nga viti nit, benzenit, komponimeve organike rje dhe që rregullisht evokojnë krijimin Irak, New York Times kishte luajtur publikanë, përdori “zbulimet” e New 1988. Edhe pse nuk e konsiderojnë këtë të paqëndrueshme (VOC) toksike nga e një lloj Vatikani Mysliman që shpëton një rol vendimtar në përhapjen e la- York Times, për ta bërë më të vështirë shfuqizim, autoritetet po punojnë vazh- gazërat e automjeteve dhe komponimet nga diktati Saudit. jmeve të rrejshme në lidhje me “armët tërheqjen amerikane nga Afganistani. dimisht për të rritur numrin e haxhive e fluoruara CFC-12 të kondicionerëve. e shkatërrimit në masë” të Sadam Edhe pse mënyra më e mirë për ta dhe rregullojnë ambientet në përputhje Pelegrini duhet të jetojë në këtë mjeg- * Profesor Universitar, anëtar i Akade- Huseinit. Psikoza anti-ruse e kësaj të parandaluar vdekjen e ushtarëve të me rrethanat. Fondi i investimeve pub- ull fotokimike duke lëvizur në rrugët misë së Shkencave, Letërsisë dhe Artit të përditshme të madhe liberale tërheq huaj do të ishte që ata të mos jenë tutje like saudite i cili menaxhon pasuritë e stërngarkuara që çojnë nga xhamia e Tunizisë Beït El Hikma (Carthage). vëmendjen e secilit i cili kërkon fjalët të pranishëm. prej 230 miliardë dollarë i ka dhënë madhe në tre vendet e detyrueshme në « Rusi » dhe « Putin » në Google etj. Mekës një infrastrukturë masive për drejtim të malit Arafat, 20 km në lindje. 4 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

KOSOVË-SHQIPËRI: MUZIKA MIDIS TRANSFORMIMEVE IDEOLOGJIKE DHE HISTORIKE Tingujt e tranzicionit

E frymëzuar dhe e zhvilluar në kontekstin historik e shoqëror të kohës, muzika në Shqipëri dhe Kosovë nuk përbën përjashtim lidhur me transformimet e saj në kohërat e tranzicioneve nga sistemi monist socialist në atë pluralist kapitalist. Nga censurat ideologjike shtetërore në periudhën e pasioneve nacionaliste, ajo përballet sot me sfidat komercializuese të tregut të lirë kaotik.

NGA SHKODRAN HOTI

uke qenë dy shtete të – politikën kundrejt shqiptarëve e ide- veçanta, Shqipëria dhe onte famëkeqi Aleksandër Rankoviqi. DKosova kanë edhe veçoritë Megjithatë, nga viti 1945 ka nisur të e tyre, në fushën e jetës kulturore. krijohet një shtresë intelektuale në Ideologjike, politike, kulturore dhe Kosovë, me muzikantë të shkolluar, historike. me hulumtues të folklorit, pastaj me shkrimtarë, piktorë, kritikë, profesorë Në Kosovë, që për rreth pesë deka- e profesionistë të lëmenjve të ndry- da ishte nën Jugosllavinë e regjimit shëm. Kjo shtresë do t’i shtyjë gjërat të Tito-s, që konsiderohej më liberal para, pas Brioneve, kur nënkryetari trendi i mëparshëm i vlerave, në cilin- që flisnin gjuhën e dikurshme - ser – Zonja Kurti, njihen rastet kur kundrejt lirive kulturore, bashkëjet- i Jugosllavisë, Rankoviqi, me një do zhanër muzikor. bokroate – serbët, kroatët dhe boshn- janë burgosur njerëz në Shqipërinë uan përgjithësisht në hapësirën pub- numër bashkëpunëtorësh shkarkohen jakët – e që i dominonin trendet muz- e Enver Hoxhës, vetëm sepse like dhe private muzika folklorike prej pozitave politike dhe shtetërore. – Z. Shala, në kohën e Tito-s, rinia, ikore të shtetit të sllavëve të jugut). kishin dëgjuar muzikë të huaj, shqiptare, muzika e huaj dhe muzika Nga kjo kohë ishte një ndërlidhje sidomos e zonave urbane, dëgjonte Sepse, Lepa Brena dëgjohej me raste sidomos ato që simbolizoheshin tradicionale. Ndërsa, në Shqipërinë mes politikës, artit dhe kulturës. Dhe, nga një shtresë, e Bijelo Dugme nga ritme dhe zhanre që buronin edhe me “kapitalizmin perëndimor”. e Enver Hoxhës, censura shtetërore është pikërisht shtresa intelektuale nga perëndimi si: punk, new wave, një shtresë tjetër e shoqërisë. Të dy ishte më e ashpër, sidomos ndaj muz- ajo që ndikon në rrjedhat e ardhshme emrat ishin simbole të propagandës Por paralelisht kishte edhe këngë ikës që simbolizonte “kapitalizmin politike në Kosovë. cold wave, rock etj. Njëkohësisht, dhe komercializmit; atraksione që të ndaluara në gjuhën shqipe. Si perëndimor”. kishte bende dhe këngëtarë nga e tërë mblidhnin turmat dhe krijonin një do ta kishit përshkruar politikën Nëse pas Luftës së Dytë Botërore ish-Jugosllavia të cilët adhuroheshin iluzion se gjithçka është moderne ideologjike të Enver Hoxhes në Por rënia e sistemeve moniste në të (1945) vazhdon kultivimi i muzikës edhe nga shqiptarët që dëgjonin dhe në rregull në socializmin liberal raport me muzikën, të huaj dhe dy anët e kufirit, sado që prodhoi më folklorike, popullore, qytetare… njëkohësisht edhe këngët e tyre të RSFJ-së. Por, ky iluzion shitej veç shqipe? shumë liri, shfaqi realitete dhe prob- në vitet 1960, çdo herë e më shumë patriotike. Ndonëse edhe kishte te shtetet tjera komuniste, e jo edhe leme të reja. vend do të zënë muzika “e lehtë” dhe këngë vendore të ndaluara, si ato në Perëndim. Kozeta Kurti : Në një shoqëri tërë- ajo rock. Në ato vite formohen këto sisht analfabete siç ishte Shqipëria Si ishte ndërlidhja e politikës rock-grupe: ‘Fan’ në Mitrovicë, ‘Blue që cilësoheshin si shoveniste nga Në anën tjetër ishin shqiptarët, pas përfundimit të Luftës së Dytë (ideologjisë) dhe muzikës në reg- Stars’ në Prishtinë, ‘The Lord’ në Fer- regjimi, bashkëjetonin muzika e populli i tretë më i madh në atë shtet Botërore, qe krejtësisht e lehtë që jimet moniste në Kosovë e Shqipëri? izaj, ‘Farazimus’ në Gjakovë, ‘Mari- huaj, muzika në të gjitha gjuhët e (por që konsideroheshin pakicë), ku përqëndrimi i pushtetit në duart e një Çfarë arikulonte muzika nën këto dy manga’ në Prizren etj. Fatkeqësisht – Jugosllavisë dhe ajo tradicionale/ shumica dërmuese kurrë nuk e kanë udhëheqësi të kontrollonte gjithçka, regjime? Si u zhvillua ajo në periu- nga këto grupe – gjurmë me incizime patriotike shqipe. Në Kosovë ndjerë veten pjesë të identitetit ju- përfshirë të gjithë mjetet e komuni- dhën e tranzicionit në të dyja ven- ka lënë vetëm ‘Marimanga’ (vlenë të dëgjoheshin njëkohësisht Rolling gosllav. Etnia dhe gjuha i veçonte kimit masiv dhe shprehjet e të gjithë det? Si u zhvilluan trendet muzikore ceket, po ashtu, se një shqiptar nga Stones, Bjelo Dugme, Gjurmët, dhe i distanconte nga preferencat mesazheve nëpërmjet gjinive të artit, moderne dhe kush ishin sinjalizuesit Kosova, Alberto Krasniqi, është bash- e shumicës në Jugosllavi. Kështu, muzika kryesisht, e cila e ka më të e parë? Ç’paraqet muzika sot, nga këthemelues i rock-grupit të parë në Lepa Brena dhe Dërvish Shaqa. Si pos muzikës folklorike e popullore thjeshtë të depërtojë e të krijojë ndje- kuptimi vleror dhe komercial? ish-Jugosllavi, ‘VIS Dinamiti’ – të e shpjegoni këtë? (që ndikohej edhe nga muzika e si, duke qenë se është një gjini e artit parit grup rocku që i dedikohet një Agron Shala: Këngët me tekste Shqipërisë, me të cilën mund të që as nuk preket, as nuk shihet. Sip- Për këto tema bashkëbisuam me pllakë përkujtimore në Ballkan). patriotike dëgjoheshin fshehurazi thuhet se “bashkëjetonte”), ata kishin as ideologjisë së Hoxhës, arti duhej gazetaren nga Shqipëria, Kozeta gjatë monizmit. Siç dëgjohej fsheh- edhe rock-skenën e tyre, të mirë e të vihej në shërbim të masave, si Kurti; si dhe gazetarin, publicistin Pra, pas rënies së Rankoviqit ishte tas edhe Dervish Shaqa i cili, për sh- të barabartë me të tjerët. Natyrisht mënyrë për të ndihmuar Partinë për dhe muzikantit nga Kosova, Agron një si marrëveshje e heshtur mes elitës kak të dhunës që ushtrohej në Rraf- me audiencë më të kufizuar, por që ta shpërndarë “tru-shpëlarjen” për Shala. politike dhe asaj intelektuale për për- shin e Dukagjinit, në atë që njihej si frymëzohej nga trendet dhe grupet stilin perfekt të jetesës dhe nëpërm- parimin e popullit shqiptar. Artistët Koha e Rankoviqit, më 1958 ikën në perëndimore. jet shtypit të kohës, çdo sipërmarrje – Si është zhvilluar lidhja midis mbështeten, për ta krijohen kushte më Shqipëri.Shqiptari ia doli të përparo- artistike perëndimore, duhej të go- muzikës dhe politikës në Kosovë të mira për punë. E, si dëshmi e këtij jë në ish-RSFJ, pra ta dëshmojë se Në situatë të ngjashme ishin edhe ditej si armik për vdekje, sepse ky nën Jugosllavinë e viteve 1945- emancipimi është edhe muzika rock, është i guximshëm dhe i dijshëm, por sllovenët, që kishin shumë grupe art qe ai i botës që po shkatërrohej. 1990? që në një mënyrë simbolizon vitalite- megjithatë ishte një rregull strikt: arti të mira rocku, por po ashtu me au- Partia dhe udhëheqësi, nuk mund tin e një shoqërie. Një shoqëri pa këtë nuk duhej të cenonte komunizmin diencë të kufizuar. Sllovenët kishin ta pranonin nderimin e artistëve që Agron Shala: Për dallim nga ven- skenë duket pasive, larg vlerave që (vetëqeverisës) dhe ideologjinë e edhe grupin ‘Laibach’ – të anatemuar s’duhej të vdisnin vetëm, por kërko- det e Perëndimit ku konceptet kul- përfaqëson një shoqëri perëndimore. vëllazërim-bashkimit që e proklam- në komunizëm e që ia del të jetë nin vëmendjen e publikut të tyre. turore e filozofike ndikojnë edhe në Teksa Kosova kishte një skenë të tillë, onte Jugosllavia e Tito-s. Në këtë as- fenomen global që frymëzon grupet Duke qenë se shteti i kohës “shiste rrjedhat e politikës, arti dhe kultura në të denjë, mbizotëronte një frymë re- pekt, këngët që transmetoheshin në e mëdha (si p. sh. ‘Sisters of Mer- dhe blinte” krijimtarinë artistike, i Kosovë varej nga liritë dhe të drejtat beluese. Ndaj, nuk është e çuditshme radiot e Kosovës deri më 1990, pra cy’ apo ‘Rammstein’). Në fakt, emri pajiste artistët me “leje krijimtarie”, që ua lejonin, shqiptarëve, krerët e që në vitet 1990, kur Kosova ishte në ato “legalet”, kishin tekste të mira, ‘Laibach’ është i vetmi që përmendet mëtonte çdo të drejtë mbi to. ish-Republikës Socialiste Federative pushtim klasik serb, skena rock e merr por jo me motive të heroizmave në enciklopeditë e rockut botëror. e Jugosllavisë (RSFJ). E, siç dihet, tatëpjetën. Mund të gaboj, por i vetmi shqiptarë në luftërat kundër serbit apo Asnjë grup tjetër nga ex-YU! E, kjo – Ju keni sjellur antologjjinë deri në vitin 1966 – pra deri në Ple- album tamam rock në ato vite ishte malazezit. Krahasuar me degradimet tregon se rocku në Jugosllavi, pra “Era e ndryshimit”, rreth lëvizjes numin e IV-të të Komitetit Qendror ‘Ndoshta me një blues’ i BB Poqit. Në e sotme, çdo tekst i mirë për mua sot edhe ai i Kosovës, ishte para shteteve muzikore moderne shqiptare të të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë ato vite ende kishte një marrëdhënie ka vlerë patriotike. Por, duhet ta dini komuniste apo atyre në zhvillim, po viteve të 90-ta. Flasim për kohën (i njohur si Plenumi i Brioneve) mes elitës politike dhe asaj intelek- se këngët e shahirave dëgjoheshin jo në nivel kreativ apo inovativ me tuale, por me insti- kryesisht në oda ose përmes kaseto- ato të Perëndimit. ku publiku shqiptar, të cilit për tucionet kulturore e fonave (dhe atë “Grunding” se zani dekada i ishin imponuar këngët arsimore të mbyllura dilte “ma mirë”). E, shumëkush për “UNË E SHOH NJË PARA- për Partinë dhe Enver Hoxhën, e të uzurpuara, me këtë hante burg. LELE MES RINISË SHQIP- mund të dëgjonin tashmë lirshëm institucione paralele TARE TË VITEVE 1980 DHE bende si: Metallica, Deep Purple, shqiptare e nën një Të njëjtën kohë, shqiptari nuk ka ASAJ NË PERËNDIM TË Rolling Stones, Pink Floyd… etj. pushtet shtypës serb, mundur të jetë imun ndaj trendeve VITEVE 1960, DHE MENDOJ Në këto kohë gjejmë sinjalet e para që shumicën e shqip- që e dominonin Jugosllavinë. Pra, SE RINIA JONË E ATYRE të muzikës rock nga Shqipëria, tarëve i la të pa punë një pjesë e madhe e tyre ishin të in- VITE ISHTE MË PËR- dhe me sharlatanët formuar për atë se çfarë ndodhte në PARIMTARE, MË E SHKOL- nga Elton Deda, Bledar Sejko, që nisin të hapin me- skenën muzikore jugosllave. Mund LUAR E MË KREATIVE SE Gjergj Jorgaqi, Ilir Ibrahimi etj. dia të shtypura, pro- edhe ta pëlqenin atë. Por, në përg- ÇDO GJENERATË TJETËR Çfarë shënonte rënia e Murit të duksione “filmi” e jithësi, nuk mendoj se kishte bash- DERI SOT” – AGRON Berlinit për Shqipërinë në raport “muzikë”, ishte e pa- këjetesë mes muzikës shqiptare dhe SHALA me muzikën? mundur të vazhdohej sllave (e kam fjalën këtu për ata Agron Shala Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 5

Kozeta Kurti : Në shoqëritë e si: “Muzika rok, pornografia, dhu- mençur e me vlerë nuk del nga britmat, të nxisë emo- qyteteve të fund viteve ’60 e fillim na në televizion – që janë akte jo paçka që sot thuhet se pankerët ishin cionin, si do t’i viteve ’70, kryesisht në Tiranë e në të mira – janë provuar plotësisht si një reagim ndaj lakmisë së korporat- kishin mbushur Durrës, ku është porti më i madh i kriminale”! (sic.) ave, autoritarizmit apo konsumerizmit aq shumë letra vendit, kishte përpjekje për të kapur (reagimi më i mirë për këtë është al- me fjalë e penta- copëza të Perëndimit, me kaseta që Sot secili e quan veten autor, bumi “Animals” i grupit Pink Floyd). gramë në nota? futeshin nga marinarët dhe shpërn- secili e quan veten artist. Dhe, gjen Dhe sikundër e daheshin fshehurazi në duar herë mbështetës në media e instituci- Muzika rock nis në Angli, nga të dini, jo vetëm të sigurta e herë jo (sepse siç keni one kulturore për këtë dëlir tyre të rinjtë që pëlqenin muzikën e njerëzve muzika, por çdo përshkruar edhe ju më lart, ndësh- madhështisë. Pra, po degradohet me ngjyrë nga Shtetet e Bashkuara të gjini e artit ka kimet kanë ardhur edhe si pasojë e tradicionalja dhe modernia. Sepse, Amerikës. Meqë nuk ishin as instru- prodhuar kryeve- këtyre shkëmbimeve). Nuk dua të mungon patriotizmi (e me këtë edhe mentistë të mirë e as nuk e kishin atë pra në rastet e harroj edhe hitparadet e së premtes këngët patriotike që duhet të merren ndjesinë e amerikanëve, e krijuan një ndikimit nga pas mesdite, ndikimin e televizionit me tema tjera në kohë lirie). Këtu trend të ri muzikor. Me këtë trend muz- drama të mëdha, dhe muzikës italiane, megjithatë ky ka veç nacionalizëm, të cilin Har- ikor, që zhvillohet dhe krijon identitet, nga pësimet, nga rreth ishte i ngushtë, i fshehtë. Në ley Austin e shpjegon mirë si mjet do të identifikohet edhe revolucioni zhgënjimet, nga Kozeta Kurti fillim të viteve ’90, me përmbysjen i zgjuar i qeverisë për t’u pëlqyer kulturor i të rinjve, subkultura apo mungesat, nga e diktaturës së fundit e ndoshta më nga popullata. Ai nacionalizmin kunderkultura e viteve 1960: lëvizja malli, nga kufizimet. kemi më shumë se kurrë sot nevojë, e egra në vendet e lindjes, është e nuk e ndan nga dëshira për pushtet, e hipikëve me bazë San Franciskon kur mediokriteti ka kapluar artin dhe vërtetë që pati frymëmarrje për teksa për patriotët thotë se janë e ShBA-ve dhe “luhatja” (Swinging Përdalja komerciale kulturën tonë. krijimtari artistike, por sidoqoftë njerëz që e trajtojnë vendin e tyre London) – nëse mund të përkthehet Shqipëria ishte me dekada vonesë. me respekt e që janë të gatshëm të kështu – me bazë në Londër të Anglisë. – Jo rallëherë ka zëra që thonë – Gjykuar nga ajo që po Ndërsa bota po promovonte disa luftojnë kundër një qeverie tiranike shohim sot, kush kë e ndikon nën rryma të tjera, si muzika alter- që kërcënon të drejtat e tyre (për Mos të harrojmë se rinia angleze e se në kohën e monizmit dhe komunizmit në Ballkan, muzika më shumë: tregu muzikën apo native apo grunge, në Shqipëri po dallim nga nacionalistët që bien sidomos ajo amerikane, e lindur gjatë muzika tregun? vinte ajo që në Britani apo SHBA, pre e gënjeshtrave të pushtetarëve). apo pas Luftës së Dytë Botërore, i ta- kishte më shumë censurë por kishte ndodhur në vitet ’70. Në gjy- Nëse më herët shtresa intelektuale konte kryesisht e shtresës së mesme. më shumë vlera, e sot muzika Kozeta Kurti: Që të flasim për këtë, kimin tim, kjo erdhi për dy arsye: kishte ndikim tek rrjedhat politike, Kjo rini ballafaqohej me një lloj kon- pothuajse nuk censurohet në duhet të kemi edhe treg, edhe muzikë. për shkak të ndikimit që grupet e pas vitit 1999, pjesa më e madhe e servatorizmi, me autoritetin ushtarak emër të konkurrencës së lirë Kemi pak muzikë, shumë përpjekje të lartpërmendura prej jush kishin intelektualëve (në këtë rast ndoshta të imponuar nëpër shkolla dhe në të tregut, por se ajo ka më pak mundimshme “fast food” për të bërë tek kompozitorët dhe interpretuesit më mirë është të themi të njerëzve familje, që kërkonte konformizëm muzikë dhe zero treg. Në këto kushte, shqiptarë, por edhe sepse një pjesë me shkollë e me nam) bëhen vegla dhe bindje. Pra, ishte rebelim ndaj vlera? unë e kam të pamundur të flas për e mirë e këtyre këngëve ishte kom- të politikës. Fatkeqësisht. autoriteteve politike e ekonomike; një Kozeta Kurti: Deri para disa vitesh raportin midis tyre. Kur një konsuma- pozuar në fund të 70’ës apo fillim tendencë për një revolucion shpirtëror, kam menduar ekzaktësisht të një- tor muzike të më thotë se si dhe ku e të ‘80’ës dhe kishin mbetur në sir- – Historia e muzikës së për çka proklamonin paqen, dashurinë jtën gjë dhe thoja si ka mundësi që i blen muzikën shqiptare, kur një kri- tarë për shkak të kohës e regjimit. popullarizuar në Perëndim prej dhe lirinë individuale. Synimi i kësaj mbajmë mend, i fërshëllejmë këngët jues të më thotë se ku e shet muzikën Përpjekjet për të krijuar grupe, al- Luftës së Dytë Botërore mund rinie ishte që të barazohet individi me e së shkuarës dhe nga të sotmet, nuk e vet (në rastet më të mira në club-e, bume, “Djemtë e Detit”, “ARB’, lehtë të lexohet edhe si historia institucionin. Në fakt, realiteti i sotëm mbajmë mend thuajse asgjë? Sot kam ku suksesi varet nga sa fatura alkooli ‘RITFOLK” apo “Thunderway” dëshmon se ata ia dolën (Bill Clinton një mendim tjetër. Censura moniste priten në banak) atëherë secili nga ne, të cilët realizuan në vitin 1994 një shoqërore e atyre vendeve. dhe Tony Blair ishin pjesëmarrës të i bënte njerëzit të përqëndrohesh- do ta ketë më të thjeshtë të japë përg- album në Shkup, të tërin në gjuhën Kalimi nga Rock-u në Punk, e kësaj lëvizjeje; Steve Jobes dhe Steve in dhe atë që merrnin, e përthithnin, jigje. Tregu i muzikës nuk matet nga angleze “The order executors”, u prej Punk në Post Punk, lidhet Wozniak – themeluesit e gjigantit e bënin të tyren, ndërsa sot, në këtë numri i ndjekësve në rrjete sociale. shuan shpejt, thuajse në fund mesin ngushtë me periudhat kohore të “Apple”; Steward Brand – ideologu i bombardim me informacion, ne nuk e viteve ’90, për shkak të mungesës kalimit nga kapitalizmi zhvillimor internetit etj.). Por, një gjë duhet ditur po kemi kohë as të jemi përzgjed- “SOT, KEMI PAK së financimeve, situatës së krijuar te ai financiaro-monopolist. se mesazhet dhe synimet përçoheshin hës. Mund të ketë materiale shumë MUZIKË, SHUMË në vitin 1997 etj. Ëndrra perëndi- Pra muzika Rock e viteve gjithmonë me muzikë të mirë dhe me të mira, por që ne nuk kemi kohë as PËRPJEKJE TË more për grupe dhe turne, zgjati tekste të mira. t’i dëgjojmë, t’i shohim. Mungesa e MUNDIMSHME “FAST gjashtëdhjetë paraqet shpirtin shumë pak. institucionit të kritikës profesionale FOOD” PËR TË BËRË e rebeluar të të rinjve të cilët, Rocku ndër shqiptarë (të Kosovës, dhe të shëndetshme, rankimi, promot MUZIKË DHE ZERO Kulminacioni i kaosit në kuadër të mirëqenies sociale sepse në Shqipëri nuk ka pasur dhe mediatike të pakujdesshme, janë një TREG” – KOZETA KURTI rebeloheshin kundër pushtetit ende nuk ka rock, pra edhe një frymë minus shumë i madh në orientimin – Pas largimit të forcave serbe të autoritetit (pushteti politik, ai rebelimi, për çka nuk është çudi që atje dhe edukimin e shijeve estetike. Agron Shala: Që të dyja. Sepse, tregu më së shumti njihet një grup që s’ka është i çoroditur dhe muzika e çoroditur. nga Kosova më ’99 dhe fillimit të akademik, mediatik e kulturor). Ky rebelim e solli 1968’tën. Pas lidhje me rock, si ‘Fisnikët’), si në ven- Agron Shala: Më lart e përmenda Sot nuk kultivohet as muzika folklorike zbehjes së muzikës patriotike, në det tjera të Jugosllavisë, ka nisur më këngën “Citroeni”. Një pjesë e var- e as ajo popullore dhe ata që dikur mer- mesin e shqiptarëve të Kosovës kësaj liberalizimi shoqëror që shumë për arsye tjera: për t’u dukur gut origjinal ishte: “Në vece (WC), reshin me këto zhanre, degraduan në fa- pati edhe përplasje mes vlerash u përjetua si një dimension i ri më modernë dhe më atraktivë për va- jemi ne”. Por, fjala WC nga “censori” vor të të mirave materiale. Rocku është tradicionale me ato moderne. lirie, në fakt e solli liberalizimin e jzat (ishte kjo koha e trendit të “ball- zëvendësohet me “cece” (CC). Sepse, në margjina dhe ka pak gjasa ta zë ven- Si p.sh, në një libër shkollor në privatizimin e skajshëm ekonomik. ove”, ndejave me muzikë e vallëzim). shoqëria nuk ishte shumë e hapur për din që kishte dikur. Prandaj, shoqërinë e Kosovë, i botuar në vitin 2004, ku Ky transformim e solli muzikën Por, gjërat ndryshojnë pas demonstrat- të dëgjuar, në familje, fjalë të papër- karakterizon më shumë servilizmi sesa ave të shqiptarëve më 1981, kur skena shtatshme (mos të harrojmë se në shu- fryma e rebelimit. një paragraf i mësonte nxënësve se Punk, që e reflektonte ankthin e ri që solli liria e re. Kjo liri e rock në Kosovë e arrin kulminacionin micën e familjeve, radioja dhe tele- “muzika rock është akt kriminal”. me më shumë grupe, me më shumë vizori ishin pajisje të shtrenjta ndaj Në anën tjetër, shpesh dëgjoj se si Për vite të tëra, nxënësit kosovarë tregut e filloi deindustrializimin ide dhe kreativitet, dhe me tekste më dëgjoheshin bashkërisht). Po ashtu, hip-hopi i Kosovës është kinse nga më e mësuan rokun si një dukuri neoliberal, i cili solli depresionin të angazhuara, si: 403, Gjurmët, Selek- thash se në komunizëm nuk lejohej të të zhvilluarit në rajon. E thash më lart, negative, të krahasuar me kolektiv (të shprehur më së shumti sioni 039, Telex, Ilirët, Lindja, Bank- prekej drejtpërdrejt shteti dhe politika. edhe rocku në Kosovë dikur ka qenë pornografinë. Natyrisht se këtë mbase në vendet si Britania e rot, Babilon, Fillimi i fundit (nuk duhet Gjithçka tjetër ishte censurë pozitive, para shumë shteteve, mbase edhe para lloj etiketimi mund ta quajmë Madhe). Ky depresion dëgjohet harruar këtu divën e rockut shqiptar, për vlera, qoftë në tekst apo muzikë Rusisë e Kinës, por etalon vlerësimi Violeta Rexhepagiqin)… Rockerët më (edhe muzika verifikohej e nuk ishte ishte dhe mbetet Perëndimi. me lehtësi si relikt i një kohe e ndihet në vargjet e tingujt të muzikës post-punk. A kemi një nuk ishin indiferentë ndaj padrejtësive e lehtë të incizohej kënga që nuk ishte të kaluar i cili shpërfaq pak a që u bëheshin. Por, kur është fjala te origjinale). Tash gjithçka është tallava. Sidomos shumë ‘shpirtin e asaj kohe’ (një ndërlidhje të tillë të sentimentit politika, përdoreshin metaforat (p.sh. tekstet. Ka pak ide e mendime. Askush lloj antiperëndimi revolucionar kolektiv e perceptimit kolektiv për “Mikrofoni” i Gjurmëve, “Zvarrani- Dikur ishte vetëm një studio in- nuk merret me të vërtetën. Gjithçka i përzier me tradicionalizëm mirëqenien e lirinë me muzikën e ku” i Lindjes, “Këngë mllefi” i Mina- cizimi në Kosovë, në Radio Prisht- është mashtrim, përderisa promovohet patriarkal). Por çka nëse nuk na kohës në Kosovë dhe Shqipëri? torit etj.). inë. Grupet prisnin për termin, ndaj një subkulturë e huaj dhe një realitet i flet vetëm për kohë? Agron Shala: Punk, New Wave, ushtronin mirë që kënga të incizohej rrejshëm. Askush nuk tenton ta rreg- Cold Wave që i përmendët më lartë, Unë e shoh një paralele mes rinisë si duhet. Pasi ka kaluar disa filtra, ullojë këtë treg. Madje ky kaos gjen Agron Shala: Një popull e merr janë zhanre të muzikës rock që pak e shqiptare të viteve 1980 dhe asaj në ajo këngë pastaj promovohej e plas- mbështetje nga politika, e sidomos nga tatëpjetën kur i shkatërrohet arti hiç kanë zënë vend te shqiptarët. Me Perëndim të viteve 1960, dhe men- ohej si duhet. Këngët e mira merrnin mediat, për çka ky marsh i çoroditjes po dhe kultura. Ajo nisi më 1990, por New Wave janë identifikuar ‘Gjur- doj se rinia jonë e atyre vite ishte më mbështetje edhe nga udhëheqësit e merr çdo herë e më shumë ndjekës. degradimi i vlerave del më shumë mët’, në fazat e para. Ndërsa, këngë a përparimtare, më e shkolluar e më emisioneve, që ishin njerëz që dinin e në pah pas vitit 1999. Pas këtij viti vetme punk në Kosovë është “Citroe- kreative se çdo gjeneratë tjetër deri jo injorantë. Prandaj, njiheshin grupet Për fund, të ndalemi pak te muzika nuk ndodhë përplasja mes tradi- ni” i grupit Bankrot (punk i moderuar, sot (gjë që vërtetohet edhe me skenën me vlerë (si këto që u përmenden më punk. Një nga momentet më të rëndë- cionales dhe modernes, siç thoni nën ndikimin e grupit ‘The Clash’ dhe rock të asaj kohe). Por, ishte edhe fat- lartë) dhe atyre u jepej prapë shansi sishme të kulturës që përfaqësonte kjo ju, por ndodhë një si kulminacion ritmeve reggae). keqe, sepse detyrohet të shpërngulet në për incizime tjera. muzikë, është kur Johnny Rotten (Sex i kaosit të viteve 1990, pasi vlera vitet 1990 – të krizës ekonomike dhe Pistols), fanellës me grupin Pink Floyd, (në çdo sferë e profesion) zë vend Mos të harrojmë se muzika punk mungesës së perspektivës për ta dhe Nuk duhet harruar se dikur janë lart ia shton fjalët “I Hate” (Urrej). Më pak e më pak. Degradohet sistemi (me të cilën identifikohet pjesa e dytë tërë Kosovën. incizuar edhe shumë këngë të dobëta vonë, kur i bën do vjet e piqet me për- arsimor, teatri, muzika, filmi, -me e viteve 1970) nuk ka pasë jetë të (p.sh. si të Fisnikëve). Por, në përg- vojë e dije, deklaron se nuk e ka urryer diat… Shpallen artistë njerëzit që gjatë. Punku rëndësi më të madhe ka Kozeta Kurti:Unë mendoj se muzika jithësi kishte konkurrencë të vlerave; grupin Pink Floyd. Sepse, vërtetë, cili nuk kanë lidhje me artin. Prandaj, si subkulturë e jo si muzikë. Përfaqë- e çdo lloji, e çdo kohe ka qenë e tillë: kishte njerëz që njihnin dhe promovo- njeri që di diçka mund ta ketë këtë ur- nuk është çudi që nëpër shkolla nx- suesit e këtij zhanri, instrumentistë dhe pra, e frymëzuar nga konteksti historik nin vlerën; dhe, kryesorja, tentohej rejtje? Kjo të shtyn të mendosh se te ne, ënësit mësojnë gjëra koti dhe for- këngëtarë mesatarë po të zhurmshëm, e social i një kohe të caktuar. Nëse kri- që masat ta njohin atë vlerë. Për këtë fatkeqësisht, ka veç tinejxherë të për- mulime pa fije logjike që ka mun- mendonin se kështu po e mbajnë gjallë juesit nuk kanë një burim frymëzimi, “censurë”, apo më mirë të themi për jetshëm që nuk piqen. Prandaj… bëhet dur t’i bëjë vetëm sistemi enverist, frymën rebeluese të rockut. Por, asgjë e ngjarje që të ndikojë psikikën e tyre, këta filtra vlerësimi dhe promovimi, mirë!? 6 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

KROACI: ZHELKO LLUKETIQ, KURATOR I EKSPOZITAVE TË MUZIKËS DHE KINEMASË JUGOSLLAVE Konformizmi i artistëve ndaj së kaluarës socialiste

Shumë artistë propagandonin të mirat e socializmit gjatë periudhës jugosllave. Përderisa disa e besonin me të vërtetë, kjo propagandë promovohej para së gjithash nga regjimi, që financoi qindra disqe muzikore për lavdinë e tij. Në korrik, një ekspozitë në Zagreb gjurmoi dhe shfaqi historinë e këtyre disqeve muzikore "revolucionar dhe patriotik". Intervistë.

INTERVISTOI : NIKOLLA RADIQ

lindur më 1972, Zhelko patriotike. Lluketiq është një kritik, Igazetar dhe kurator i ekspozi- Nga 1990, disqet braktisin ko- tave të specializuara në muzikën det vizuele të socializmit, që do dhe kinemanë jugosllave. Student të thotë emblemat, kokardat dhe i doktoratës në Departamentin e monumentet e revolucionit dhe të Letërsisë, Filmologjisë, Kulturës rinisë së lumtur në punishtet, duke dhe Arteve Skenike të Fakultetit i zëvëndësuar ato me peisazhe të Filozofik në Zagreb, ai e inicoi or- Splitit që gjasonin me karta postare. ganizimin jofitimprurës të arkivimit dhe studimeve audiovizuale ‘Jučer Në vitet 1960, Jugoton shtypte Danas Sutra’ (Dje Sot Nesër), si deri në dhjetë million vinile në vit. dhe themeloi labelin ‘Fox&His Labele të tjera u krijuan përgjatë Friends’ kushtuar ribotimit në vinil, viteve dhe ky numër nuk ka ndaluar të gjërave të rralla muzikore nga së rrituri. Por disqet revoluciona- ish-Jugosllavia. Lluketiq është ku- re dhe patriotike nuk firmoheshin rator i ekspozitës “Grafizmi util- nga producentët zyrtarë. Partneri – Shumë yje të famshëm ju- itar i socializmit të kënduar më im, ligjëruesi universitar Leri Ahel ishte Jugo, moja Jugo (1971) e qoftë për shkak se pretendojnë se 1947-1990”, kushtuar dizenjimit dhe unë grumbulluam 1000 disqe të këngëtares Silvana Armenuliq, gosllavë, si Gjorgje Ballashe- ishin të detyruar të vepronin në atë të kopertinave vinile të “muzikës muzikës revolucionare, 200 prej të një mishërim i neo-folkut që viq ose Zdravko Çolliq për mënyrë. Sidoqoftë, në vend se të revolucionare dhe patriotike” të Ju- cilave i kemi shfaqur në kuadër të këndohej për disa vjet në kafana shembull, prodhuan këngë në përpiqemi ta fshehim ose ta moho- gosllavisë socialiste, të organizuar ekspozitës. (kafehanet e njohura burleske). këtë regjistër. Si e pozicionojnë jmë këtë të kaluareje, sigurisht se nga 14 deri më 24 Korrik në galer- Kopertina me gjoksin shumë të do të ishte më mirë ta debatojmë inë e Shoqatës së Grafistëve të Kro- – Si e inkurajonte shteti ekspozuar të këngëtares nuk për- veten këta artistë sot në lidhje hapur. acisë (HDD) në Zagreb. prodhimin e kësaj muzike puthej aspak me vizionin e par- me këto episode të karrierës së tisë, që e pretendonte promovi- propagandistike? Dhe si po tyre? – A nxiti ekspozita juaj – Si u zhvillua lidhja midis min e muzikës cilësore. Nga ana reagime negative? muzikës dhe politikës në Ju- monitorohej apo edhe cen- tjetër, muzika tradicionale tolero- hej, si shprehje e muzikës auten- ZH.LL: Disa e bënin vetë, të ZH.LL: Jemi befasuar më së gosllavi nga 1947 në 1990? surohej muzika dhe modeli i kopertinës? tike popullore. Një seri e tërë e tjerët ftoheshin në festivale. Fes- shumti me jehonat pozitive, A ishte e qëndrueshme dis- këtyre këngëtarëve i këndonin tivalet transmetoheshin në tele- mbulimin mediatik, interesimin kografia “revolucionare dhe revolucionit, Titos dhe dashurisë vizion dhe këngëtarët bëheshin dhe reagimet e publikut. Ndodhi patriotike”? së tyre për federatën socialiste, të shumë të popullarizuar. Në një vetëm një incident, kur gjatë veshur me rroba tradicionale të vend me 25 milion banorë dhe montazhit të ekspozitës, një i Zhelko Lluketiq: popujve të ndryshëm jugosllav. me vetëm dy kanale televizive, panjohur hyri në galeri duke bër- Sponsori më i madh kjo nënkuptonte një shikueshmëri titur: “Tito, kriminel!”. Iku po aq ishte shteti, me insti- Në përgjithësi, militantizmi të jashtëzakonshme për inter- shpejt sa hyri. Pastaj duhet kuptu- tucionet dhe strukturat propagandistik titist përpiqej ta pretuesit. Nga ana tjetër, gjatë ar se ekspozita nuk ka të bëjë me e tij të ndryshme. Kjo kufizonte ndikimin kulturor të shërbimit të tyre ushtarak, muz- Titon dhe Partinë. Ajo nuk është varionte nga vetë Par- ‘kapitalizmit të kalbur’, por i ikantët lejoheshin të bënin muz- as ndonjë projekt jugonostalgjik, tia Komuniste, e cila censuronte rrallëherë prodhimet ikë, në vend se të mbanin kujde- por thjesht një shpërfaqje e mar- xhironte disqe për muzikore. Ky sistem “fleksibël”, stari natën dhe të pastronin armët. rëdhënies historike midis muz- kongreset e saj, e deri i paklasifikueshëm, që gjindej Për shembull, në kopertinën e ‘Tri ikës, propagandës dhe dizajnit. te organizatat rinore në muzikë, kinematografi, dizajn put sam video Tita’ (Unë pashë Ti- dhe kulturore, pa i har- dhe disiplina të tjera kulturore, ton tre herë) nga grupi i tij ‘Rani – Pse artistët në Kroaci kanë ruar administratat ko- nuk ishte aq i ngurtë sa ai pra- mraz’, Gjorgje Ballasheviq pozon frikë t’i fërkojnë supet me të kalu- munale, të ngarkuara pa Perdes së Hekurt, por ishte me uniformë ushtarake pranë një arën e tyre socialiste jugosllave? me vendet përkujti- Zhelko Lluketiq sistem i veçantë, herë lejues, herë busti të Tito-s. Kishte artistë si ai Dhe si e shihni faktin që shumë more, të cilat mund t’i vetëmohues, por edhe i hapur që i besuan sinqerisht idesë së Ju- prej këtyre kopertinave përfun- përdorin ato për përkujtimet e tyre. ZH.LL: Duke i financuar koncer- ndaj ndikimeve. gosllavisë dhe kishte të tjerë prej duan në plehra pas luftërave të Por disqe të tjera ishin vepra spon- tet dhe kompozimin, duke orga- cilëve pritej të jepnin kontribute të viteve ‘90? tane, të prodhuara nga muzikantët nizuar festivale të specializuara, Komisionet e ndryshme tilla. e frymëzuar sinqerisht nga ideja e por edhe indirekt duke i përjash- shtetërore kishin disa rregulla të ZH.LL: Të gjitha prodhimet një identiteti supranacional jugosl- tuar artistët nga e famshmja « tak- shenjta. Për shembull, shoku Tito Kompozitorët që kam interv- kulturore dhe artistike, pavarë- lav. Disa të tjerë edhe kishin ndonjë sa mbi kiçin », të vendosur më duhej të paraqitej në kopertinën istuar së fundmi thonë se askush sisht kontekstit nga vijnë, duhet interes ekonomik për t’iu bashkuar 1971. Të gjitha disqet me “vlerë e çdo kopertine të këngëve për nuk i ka detyruar ata. Për shem- të ruhen dhe studiohen. Neveri- kësaj mode. Në të vërtetë, disa të jashtëzakonshme muzikore” nderë të tij ose pjesë nga fjali- bull, ‘Korni grupa’ e Kornelije tem kur i shoh sot të shkatërruara, nga këto këngë bëheshin hite dhe liroheshin automatikisht prej saj, met e tij. Komisionet siguronin Kovaç regjistroi albumin koncep- por mbase është çështje psikolog- shiteshin shumë. Mund të themi se ndërsa taksoheshin shumë muz- që përfaqësimi i Tito-s të ishte tual të rokut progresiv ‘1941’ me jike. Këtë heshtje domethënëse, kjo lëvizje muzikore revolucionare ikat që vlerësoheshin nga komisio- klasik dhe figurativ, sa më pak vokalistët Josipa Llisac dhe Dado të cilën ju e interpretoni si frikë, dhe patriotike ishte një simbiozë net kulturore, se i nënshtroheshin eksperimental. Numri i disqeve Topiq, një projekt i edituar nga unë e shoh më shumë si kon- teorikisht e suksesshme e politikës, shijes së ulët të masave. Ato kush- dhe i porosive muzikore nga or- RTB e TV Beogradit, ndërsa ‘Alfi formizëm. Leri Ahel dhe unë muzikës dhe propagandës. tonin dy herë më shtrenjtë dhe rr- ganet politike u rrit pas Pranverës Kabiljo’ u ftua nga TV Zagrebi gjurmuam në tregjet e sendeve të jedhimisht, ato ishte një investim Kroate të vitit 1971. Ideja ishte për ta regjistruar këngën e seri- vjetra dhe bodrumet me pluhur, Periudha e mbuluar nga ekspozita i rrezikshëm për producentët. Sa të afroheshin produktet muziko- alit ‘Nepokoreni grad’. Për këta për të shpëtuar disa nga disqet që shkon nga 1947, vit ky i krijimit të për kopertinat, kompanitë disk- re me audiencën më të re pop- artistë, kjo ishte një mundësi për i ekspozuam. Prej se e themeluam ‘Jugoton’, kompania e parë dhe më ografike i refuzonin rrallëherë. rock. U relaksuan rregullat ndaj të punuar në kushte të shkëlqyera ‘Jučer Danas Sutra’, njerëzit na e madhe diskografike jugosllave, Vetëm disa kopertina u refuzuan të cilave nënshtroheshin muzika dhe për ta pasur produksionin më japin edhe koleksionet e tyre pri- e deri më 1990, vit i shpërbërjes në historinë e diskografisë jugosl- dhe dizajni, para se të zhdukeshin të mirë të mundshëm. vate ose gjërat që donin të hidh- së Jugosllavisë dhe i daljes së « lave, si p.sh : versionet e modifi- krejtësisht pas vdekjes së Tito-s, nin, sepse e dijnë që ne do t’i ru- Ustanak i more » (Kryengritja dhe kuara ose ato të Bijello Dugme kur mbrëmjet me muzikë revo- Megjithatë ka disa artistë që ajmë, restaurojmë, digjitalizojmë deti), përmbledhje e këngëve më të (grupi pop-rock i Goran Bregov- lucionare dhe patriotike u bën sot e mohojnë këtë të kaluar ose dhe zbulojmë për publikun. mira nga programi eponim i Fes- iqit, shënim i redaktorit) që nuk u pjesë e festivaleve të estradës si përpiqen ta fshijnë nga biografitë e tivalit të varietetit të Splitit kush- shtypën kurrë. ‘Zagrebfest’ ose Festivali i Vari- tyre, qoftë për shkak se tani i për- (Courrier des Balkans) tuar muzikës revolucionare dhe Viktima e parë e kësaj takse eteteve në Split. kasin kampit kundërshtar politik, Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 7

VËSHTRIM Drejt paradigmës së ekonomisë qarkulluese Zhvendosja e ekonomisë së vendeve të zhvilluara drejt shërbimeve gjatë tridhjetë viteve të fundit ka patur pasoja të matshme në pabarazinë sociale dhe ekonomike. Ndërsa fabrika e shekullit XX siguronte një rrugë të qëndrueshme drejt klasës së mesme, ekonomia e mijëvjeçarit të ri ka shenjuar një thyerje të ashpër midis punonjësve të keqpaguar të shërbimit dhe bonuseve të larta të klasës krijuese në ekonominë e re të dijes. NGA DITJON BABOÇI

iologjikisht secilit prej nesh mund t’i ndërrojmë më as baterinë. Kjo Ekonomia qarkulluese përngjason me të teknikisht dhe të mirëpaguar. Riparimi na strehuar në vitin 2050 ende nuk janë i nevojiten 90W energji për patjetër lehtëson vjetërimin e qëllim- vetmin variant të së ardhmes që mund të dhe përmirësimi i produkteve ekzistuese ndërtuar. E ardhmja e industrisë së ndër- Btë jetuar, njësoj sa një llampë shëm dhe të panevojshëm të produkteve ruajë prosperitetin ekonomik, por duke është një traditë e rëndësishme dhe ndër- timit duhet të jetë fleksibël dhe modu- e thjeshtë inkandeshente. Por prej gati të konsumit. e divorcuar atë nga degradimi i pash- sa ka kosto më të lartë direkte, ka shumë lare. Teknologjia duhet të minimizojë dy shekujsh si qenie urbane secili prej mangshëm mjedisor dhe shoqëror. Një më pak eksternalitete sesa modeli aktual përdorimin e materialeve të virgjëra dhe nesh konsumon mesatarisht 100 herë më Paradigma aktuale tenton t’i mini- politikë më e shëndetshme mund të in- i komodifikimit të punës. Rivlerësimi i të rrisë lehtësinë e mirëmbajtjes dhe ri- shumë nga sa i nevojitet. Revolucioni mizojë kostot nëpërmjet prodhimit në centivojë edhe një kosto më të lartë në punës prodhuese do të ndihmonte edhe parimit të çdo komponenti të ndërtesës industrial është pasuar nga një ortek in- masë e duke injoruar të gjitha ekster- prodhim, me qëllim ruajtjen ose akoma në adresimin e pabarazive strukturore, së të ardhmes. Infrastruktura e të ovacioni çka e ka shtyrë Paul Crutzen ta nalitetet e ngulitura duke rritur thelën nesërmes do të duhet të gjenerojë energ- quajë kohën në të cilën jetojmë si era e në produktin final. e të ardhurave jinë e saj dhe të funksionojë me një cikël antropocenit: tashmë shfrytezojmë në Këto jashtësi ama nga puna kundrejt të mbyllur të uijt e materialeve të tjera. një mënyrë apo në tjetër më shumë se nuk zhduken në të ardhurave nga 50% të sipërfaqes së planetit. Përgjatë eter: ato precipito- kapitali. Këmbëngulja e minoritetit për treqind viteve të fundit popullsia e tokës jnë rreth e rrotull ndryshime të mëdha është dhjetëfishuar, ndërsa konsumi i nesh: në ajrin që Përtej skepti- energjisë është gjashtëmbëdhjetëfishuar thithim, në ujin që cizmit gjaknxehtë Katër janë qasjet më të mundshme që vetëm në shekullin e fundit. pijmë e ushqimin të pandemisë e ar- na çojnë drejt këtij ‘zeitgeist’ të ri të ekon- që hamë. Shpër- dhmja e botës do të omisë urbane: dizajni efiçent i produk- Antropoceni në fakt nuk është thjesht dorimi në prodhim jetë kokëfortësisht teve, nikoqirllëk në proceset prodhuese, një shenjues i historisë, por një men- ama nuk duhet të urbane. Pavarësisht ripërdorim e rijetësim efikas i produkteve talitet i ri i cili duhet metabolizuar një na çudisë . Në fund situatës ku ndod- dhe incentivim i përdorimit të materialeve orë e më parë. Dekadat e fundit ka pa- të fundit biznesi ka hemi ama, prej të rinovueshme. Potenciali i dizajnit në tur një ndjeshmëri gjithnjë në rritje ndaj për qëllim parë- vitesh gjenerata e produkte apo ndërtesa do të kishte impakt riskut të panjohur të pasojave të ekon- sor rritjen e fitim- internetit ka një qa- të lartë, aktualisht rreth 30% e materia- omisë tradicionale bazuar në prodhim it, jo të efiçencës sje gjithnjë e më au- leve të një strukture mund të kurseheshin dhe konsum masiv. Është e qartë tashmë së përdorimit të tarkike, sidomos në nëpërmjet një projekti më të mirë. Am- se modeli ynë ekonomik ka rreshtur së materialeve. terma të ekonomisë ballazhet e produkteve të konsumit mesa- funksionuari: kjo ndihet në çdo aspekt të e prodhimit. Vlera e tarisht prodhojnë 30kg mbeturina plastike jetës njerëzore, nga impakti në klimë te Nuk duhet har- shtuar në nivel lokal në vit për çdo banor të BE. Një dizajn më pabarazia ekonomike. ruar se asnjë ndry- a rajonal do të marrë i mirë i tyre mund të kishte një impakt të shim i paradigmës gjithnjë e më shumë qenësishëm në plehrat e dëmshme plas- Shprehja “çudia më e madhë zgjat tre aktuale nuk mund rëndësi, ndihmuar tike. Më tej rreth 25% e çelikut dhe 50% ditë” ilustron me së miri vështirësinë e të ndodhë pa adre- nga teknologjia dhe e aluminit nuk arrijnë kurrë në duart e trurit për ta kuptuar ndryshimin midis suar thelbësisht dëshira për të qenë konsumatorit, por shpërdorohen gjatë rritjes aritmetike dhe asaj eksponenciale. qasjen kulturore sa më i pavarur nga proceseve prodhuese. Trajtimi i këtyre Çuditë eksponenciale rëndom shkelin ndaj prodhimit dhe një sistem që siç mbetjeve si skrap ka kosto të konsider- kufinjtë e të arsyeshmes. Rritja e ekono- konsumit. Tenden- u tregua edhe nga ueshme energjitike dhe dizajni me efiçent misë botërore në dyqind vitet e fundit ka ca për “konsum pandemia funk- do të ndihmonte në uljen e mbetjeve të një kurbë eksponenciale. Kjo do të thotë të dukshëm”, pra sionon një hap larg paarsyeshme në procesin e prodhimit. se e ardhmja, bëhet e tashmja, gjithnjë e shpenzimi i parave buzës së greminës. më shpejt. Një nga arsyet përse proble- për produkte të Impakti i printim- Duhet mbajtur mend ama se rritja e met me të cilat përplasemi ngjajnë gjith- shtrenjta që shërbe- it aditiv 3D, duke efiçencës nuk sjell detyrimisht ulje të një e më të vështira apo të pamundura jnë si një reklamë minimizuar për- volumit absolut të konsumit. Kjo ide disi për t’u zgjidhur, është fakti se zhvillimi publike e pasurisë dorimin e materia- kontradiktore është artikuluar në shekullin ekonomik botëror po arrin një pikë kri- së blerësit është leve, por ndërkohë XIX nga ekonomisti William Stanley Je- tike. Sfidat e tridhjetë viteve të ardhshme identifikuar që në duke lejuar pro- vons. Një shembull i thjeshtë i paradoksit janë një provim pa mundësi përsëritjeje. 1899 nga Thorstein dukte ad-hoc të di- të Jevonsit është konsumi i automjeteve. Dilemat energjitike dhe mjedisore me të Veblen. Makina e shtrenjtë e një shoferi më mirë rritjen e vlerës përgjatë ciklit zenjuara sipas dëshirave të individit, ka Edhe pse efiçenca matur në km / litër është cilat do të duhet të përballemi nuk kanë që jeton me qira, është shembulli ‘par të përdorimit. Reduktimi, ripërdorimi, potencialin ta kthejë përmbys modelin e rritur në mënyrë të vazhdueshme në shek- ekzistuar më parë dhe nuk do të ekzis- excellence’ i Veblenit në Evropën Lin- apo riparimi preferohen më shumë se sotëm. ullin e fundit, volumi total i karburantit të tojnë më, nëse arrijmë t’i tejkalojmë me dore të shekullit XXI. riciklimi,veçanërisht kur merret para- përdorur për lëvizshmërinë është rritur ek- sukses. Situata që po kalojmë veçse e sysh fakti se shumica dërrmuese e ma- Dekada e fundit ka parë një sërë sponencialisht. Pra në historinë e botës pas rrit ndjeshmërinë ndaj jetës në shekullin Të bërit pazar shihet nga disa edhe si terialeve të riciklueshme ka një numër ndryshimesh në qasjen ndaj ekonomisë revolucionit industrial, rritja e efiçencës XXI: e paqendrueshme, e pasigurtë, e reaksion ndaj modernitetit. Një akt kaq të kufizuar ciklesh. Në këtë kuptim së shërbimeve. Një rol kyç ka luajtur së përdorimit të një resursi nuk ka sjellë paqartë dhe tejet komplekse. Pandemia i rëndomtë që formëson gjysëm-fshe- riciklimi është vetëm një zgjidhje e ekonomia e bashkëpërdorimit (Airbnb kursim, por është përkthyer në rritje të amplifikon mëtej nevojën për të marrë hur klasat sociale dhe ekonomike të një përkohshme e problemit, një shtyrje në apo Uber) ku një objekt në pronë të di- volumit total të konsumit të këtij të fun- disa vendime të rëndësishme: mund të shoqërie moderne. Pa dashje gjeneron kohë e shpërdorimit. Shndërrimi i mod- kujt vihet në dispozicion të dikujt tjetër dit: shembuj tjetër është energjia elektrike, jetë një shans për ta përmirësuar status edhe një spirale palumturie: aspiratat elit ekonomik drejt paradigmës së ekon- sipas kërkesës. Ky model ka stimuluar e cila kushton qindra herë më lirë se para quo-n, ose mund ta rizgjojë instiktin e për të konsumuar produkte gjithnjë e omisë qarkulluese mund ta përgjysmojë një përdorim më efiçent të disa aseteve. një shekulli në sajë të rritjes së efiçencës, konsumit të papërgjegjshëm të shekullit më të shtrenjta rriten proporcionalisht dioksidin e karbonit deri në vitin 2030, e Gjithashtu shumë prej nesh janë tashmë dhe pikërisht për këtë arsye shërben dhe të fundit. Në vitin 1854, Londra kishte me zerot në llogarinë bankare, një tjetër në terma zhvillimore Bashkimi Evropi- të “abonuar” në shërbime të ndryshme: si infrastruktura jetësore e jetës njerëzore. aq riciklues urbanë sa nëse një ditë do universale e përmbledhur nga togëfjalshi an mund t’i kursejë 600 miliardë euro, makineta e kafesë me kapsula apo de- të themelonin qytetin e tyre do të ishin tradicional: “njeriu do atë që s’ka”. ta rrisë produktivitetin me 30% dhe të koderi i televizorit gjendet në shumë Nassim Taleb shpjegon se si vendos- qyteti i pestë më i madh në Britani: gjenerojë mbi 2 milionë vende pune. shtëpi të kryeqytetit. Ky model abonimi mëria e një grupi të vogël kokëfortë mund mbledhës leckash apo riperdorues bakri , Politikisht është thuajse e pamundur rrit interesin që ofruesi i shërbimit ka në të precipitojë ndryshime të mëdha të një ata përbënin një rrjet kompleks riciklue- të imagjinohet një lider që i premton Potenciali për t’i dhënë peshë punës jetëgjatësinë e produktit. Sa më rrallë të shumicë e painteresuar. Nëse 3-4% e sish informalë të cilët i mbijetonin për- qytetarëve më pak, ose në rastin më të prodhuese të së ardhmes nuk mund të ndryshohet dekoderi apo makineta, aq klientëve në një lokal do të kërkonin me ditshmërisë duke nxjerrë bukën e gojës mirë, kaq sa ç’kemi sot. Konsumi ma- nënvlerësohet. Zhvendosja e ekonomisë më të larta fitimet e biznesit. këmbëngulje mospërdorimin e pipave nga plehrat e qytetit. terial në shoqërinë e sotme i përngjason së vendeve të zhvilluara drejt shërbi- plastike, do të ishte në interesin e lokalit në fakt një varësie psikologjike, por që meve gjatë tridhjetë viteve të fundit ka Tërmeti i nëntorit të vitit të kaluar në të kapërdinte koston margjinalisht më të Konsumi ndryshe nga duhani apo bixhozi, është patur pasoja të matshme në pabarazinë Shqipëri, ishte një provë e dhimbshme lartë të pipave të kartonit për ta shman- mimetizuar përtej kufijve kulturorë e sociale dhe ekonomike. Ndërsa fabri- se asgjë nuk është e përjetshme. Si çdo gur sikletin dhe kërkesën e përhershme Prodhimi në masë e si pasojë modu- kombetarë, si një sjelljë normale e sho- ka e shekullit XX siguronte një rrugë produkt tjetër, edhe ndërtesat kanë një të minoritetit kokëfortë. Kjo edhe sepse lariteti dhe standardizimi i mes-shekullit qërisë njerëzore. të qëndrueshme drejt klasës së mesme, jetëgjatësi të përllogaritshme. Në bazë shumicës së painteresuar të klientëve nuk të kaluar bëri të mundur mirëmbajtjen ekonomia e mijëvjeçarit të ri ka shenjuar të materialit dhe tipit të teknologjisë së i bën ndryshim materiali i pipës në koktei- e paisjeve dhe teknologjisë. Të gjithë e Degradimi mjedisor dhe shoqëror një thyerje të ashpër midis punonjësve ndërtimit një strukturë moderne mund lin e tyre. Ndaj ndryshimi i një paradigme kemi çuar të paktën njëherë, televizorin të keqpaguar të shërbimit dhe bonuseve të jetojë për 50 deri në 100 vjet, duke ekonomike dyqind vjeçare me interesa të te tekniku gjatë viteve 90. Në dekadën e të larta të klasës krijuese në ekonominë kërkuar pastaj ndërhyrje mirëmbajtjeje ngulitura biznesi nuk është i thjeshtë, por fundit ama edhe riparimi apo mirëmba- Çelësi në adresimin e modelit “merr- e re të dijes. Koha e punëtorit-dron që progresive që shumë shpejt tejkalojnë nuk është as i pamundur. Duhet veçse jtja u cilësua anatemë e komodifikimit të perdor-hidh” është shmangia e akti- specializohet në një punë të rëndomtë kostot e rindërtimit. Por sfida nuk është këmbëngulje nga një minoritet kokëfortë. mëtejshëm të produkteve të përditshme: viteteve që zhvlerësojnë materialet në e rraskapitëse ka përfunduar. Punëtorët vetëm te ndërtesat që duhen rindërtuar. kështu smartphone-ve tanë sot nuk çdo cikël të prodhimit a përdorimit. e së ardhmes duhet të jenë të aftësuar 70% e objekteve që do të duhen për të (Autori është Arkitekt nga Tirana) 8 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

TEORITË E KOMPLOTEVE DHE KONSPIRACIONI NACIONALIST Konspiracionet ballkanike dhe shteti-komb

Si përfundojnë teoritë e komploteve duke ndikuar shoqëri të tëra? Shpërbërja e Jugosllavisë ndodhi edhe sepse politikanët mundësuan dhe zhvilluan ide konspiracioniste. Një fenomen ky që po përhapet sot në pjesët e tjera të botës.

NGA SINISHA MALLESHEVIQ*

jerëzit që nuk be- këtë kornizë interpretuese, krijimin e Serbisë së Madhe të tilla sikurse “serbët ishin përhapjen globale të pan- sojnë në teori kon- si në sferën private ash- në tokat kroate. Në disa nga trashëgimtarët e njerëzve të demisë me rrjetin 5G dhe N spirative iu duket tu edhe në atë publike. këto narrativa komplotiste, masakruar’ ose që ‘serbët përdorimin e telefonave të menduarit konspirativ Prej atëherë, ato mbeten të SHBA, Mbretëria e Bash- fitojnë gjithmonë në luftë, celular. Konspiracionet qesharak apo i çuditshëm. pranishme në debatet in- kuar dhe lobi hebre-ma- por humbin gjithmonë në e tjera janë përqendruar Teoricientët konspiracion- telektuale, media, zhvil- sonik-serb fajësoheshin për paqe’. në korporatat e biznesit, ist shpesh konsiderohen të lime politike dhe fetare, si themelimin dhe ruajtjen e interesat mjedisore dhe jenë psikologjikisht josta- dhe në protesta masive. Ato shtetit jugosllav. Disa kon- Në rrëfimet konspira- pushtetin shtetëror (d.m.th. bil, naiv apo të shkëputur janë po ashtu të pranishme spiracione tjera rrëfenin se tive kroate, kroatët për- Chemtrails, kampet FEMA, nga realiteti. Disa studime në bisedat personale mid- si serbët dhe Kisha Orto- shkruheshin si të vuajtur patatet e skuqura RFID psikologjike tregojnë se is miqve dhe anëtarëve të dokse Serbe komplotonin përgjatë tërë historisë, për etj.). Disa konspiracione- individët që i besojnë fuq- familjes. Megjithëse këto vazhdimisht gjatë his- shkak të veprimeve perfide ve i është rritur ndikimi ishëm konspiracionit kanë teori konspirative kanë nev- torisë për t’i asgjësuar ose të kombeve të tjerë që prod- në prag ose gjatë Brexit, si çregullime të personalitetit ojë për rrëfime të ndryshme konvertuar kroatët, si dhe huan skllavërimin e tyre. dhe me zgjedhjen e Donald skizotipike dhe kanë prirje dhe shpesh reciprokisht për shkatërrimin e besimit Kësisoj, liderët nacionalistë Trump në SHBA. të gjenerojnë kuptime dhe përjashtuese, si dhe për të krishterë në Kroaci. Disa kroat përhapën nocionet qëllime nga asgjëja. një larmi kërcënimesh dhe rrëfime shpërfaqnin dhe pothuajse mistike të vazh- Disa anketa tregojnë qa- armiqsh, të gjitha këto ide u komplotin hebreo-bolshe- dimësisë mijëvjeçare të rtësisht se mbështetësit e Përderisa identifikimi i mblodhën rreth një teme të vik si nxitës të dominimit kombit kroat, ku secili kro- Brexit dhe Trump kanë më profilit psikologjik mund përbashkët: “Kombi është komunist të Kroacisë dhe të at duhej ta ndiqte devizën: shumë prirje të besojnë në të na ndihmojë ta kupto- në rrezik”. rezistencës ndaj pavarësisë “Gjithçka dhe gjithmonë teoritë e komploteve dhe jmë kornizën e mendjes të së Kroacisë. Konspiracione për Kroacinë, për Kroacinë konspiracioneve nacio- një konspiracionisti tipik, Prandaj teoritë konspira- të tjera rrëfenin për kom- tonë të vetme dhe të për- naliste. Sondazhi i ‘You- ky hulumtim nuk përben tive serbe, të cilat ishin më plotin mysliman për zhven- jetshme,e për asgjë tjetër në Gov’ tregon se afër 50% mjet adekuat për ta shp- të mëdha në këtë periudhë, dosjen e kroatëve nga Bos- botë”. e njerëzve që votuan për jeguar teorinë konspira- u përqëndruan në aktorët nja dhe Herzegovina, ashtu Trump dhe Brexit beso- tive si fenomen masiv. Kur e jashtëm, për të cilët gjy- që të themelohej një kalifat Logjika konspirative që jnë se qeveria po e ‘fsheh konspiracionistët mbeten kohej se ishin duke kom- mysliman në Evropë. i nënkupton këto vizione e të vërtetën’ në lidhje me në margjinat e shoqërisë, plotuar në shpërbërjen e paraqesin historinë si një imigracionin. Ata gjithash- ata edhe mund të anashka- Jugosllavisë dhe të popul- Megjithëse këto teori kon- lojë pa fitues, ku kombet tu mbështesin deklaratat lohen si jostabil psikolog- lit serb: Vatikani po syn- spirative qarkullonin shumë fqinje dhe aleatët e tyre si: ‘Imigracioni mysliman jikisht apo paranojak. Por on ta dobëson ose zhdukë kohë para shpërbërjes së Ju- kanë komplotuar gjthmonë është pjesë e një plani më shpjegimi psikologjik nuk Kishën Ortodokse Serbe gosllavisë, ato u bën korni- kundër “neve”, porse pa- të madh për t’i bërë mus- është i mjaftueshëm kur duke i konvertuar me forcë za dominuese interpretuese varësisht forcës së tyre su- limanët shumicë’ dhe se miliona individë fillojnë serbët në katolicizëm; Urd- për shumë qytetarë, vetëm periore dhe ligësisë së tyre ‘Pavarësisht se kush është të besojnë në konspiracion hëri Masonik; Lobi Hebre pak vite para shembjes së çnjerëzore, nuk kanë arri- zyrtarisht në krye të qeve- dhe kur kjo kornizë inter- dhe korporatat amerikane shtetit. Elitat politike dhe tur kurrë të na mposhtin. rive dhe të organizatave të pretuese shndërrohet në di- synon kapjen e tregjeve kulturore luajtën një rol Këto rrëfime kundërthënëse tjera, ekziston një grup i skurs dominues shoqëror. të reja duke e shkatërruar qendror në krijimin e hapë- legjitimuan shpërthimin e vetëm njerëzish që fshehu- ekonominë serbe dhe ju- sirës për përhapjen e shpe- luftës, mobilizuan individë razi kontrollon ngjarjet dhe Konspiracionet në gosllave; Gjermania e bash- jtë të këtyre narrativave për të luftuar dhe më vonë sundon botën’. Përkrahësit kuara e kancelarit Kohl dhe konspirative. Kur këto nar- justifikuan mbi 120.000 të e Brexit shpesh e kanë për- hapësirën jugosllave e Ministrit të jashtëm Gen- rativa arritën të zënë vend vdekur dhe zhvendosjen e shkruar BE-në si një kom- sher favorizojnë Slloveninë qendror në mediat e mëdha afër 5 milion njerëzve. Te- plot imperialist për ta push- dhe Kroacinë duke aspiruar dhe në mjetet e tjera pro- oritë e komplotit luajtën një tuar dhe privuar Mbretërinë Në fund të 80-tave dhe kolonizimin e serbëve dhe paganduese shtetërore, ato rol qendror në shpërbërjen e Bashkuar nga sovraniteti i në fillim të 90-tave, Ju- përfshirjen e tyre nën sun- kontribuan në shpërthimin e dhunshme të Jugosllavisë. saj dhe për ta zbehur struk- gosllavia ka pësuar një dimin e “Reichut te Katërt”; e dhunës dhe në ar- turën e saj etnike. Ndërsa zhvendosje dramatike in- politikanët amerikanë si syeshmërinë e qëllimeve të Teoritë konspirative në mbështetësit e Trump in- terpretuese. Shpërbërja dra- Bush dhe më vonë Klinton luftës. dentifikohen me komplotet matike e shtetit federativ synojnë krijimin e “Ren- SHBA dhe Mbretërinë nacionaliste, si ato lidhur është paraprirë dhe pasuar dit të Ri” Botëror në kur- Gjatë luftërave 1991-1995 e Bashkuar me idetë e Gjenocidit të nga përhapja e papritur e te- riz të Rusisë dhe Serbisë; në Kroaci dhe në Bosn- Bardhë, Deep State, Planit orive të ndryshme konspira- fuqitë myslimane si Turqia jë dhe Hercegovinë, teor- Në vitet e fundit vërejmë Aztlan, projektit të Union- tive, si idetë që shteti qen- dhe Arabia Saudite kom- itë e konspiracionit ishin një përhapje të ngjashme it të Amerikës së Veriut ka copëtuar qellimisht nga plotojnë për ta përçarë dhe përbërësi kryesor i propa- të shpejtë të ligjërimeve dhe të shumëllojshmërive Vatikani, Masonët e Lirë, skllavëruar popullin serb gandës zyrtare shtetërore. konspirative në shumë komplotiste që përfshijnë Lobi Hebrenj, etj. përmes themelimit të ‘Kor- Përkundër larmisë së qartë pjesë të botës. Disa son- George Soros. ridorit të Gjëlbër’ në mes të përmbajtjes së këtyre dazhe në shkallë të gjerë Këto teori të ndryshme të Bosnjës, Sanxhakut në rrëfimeve, të gjitha artiku- kanë konfirmuar se teoritë Komploti i Gjenocidit të pretendonin se CIA dëshi- Serbi, Kosovës, Shqipërisë luan dhe shpallën idenë se e konspiracionit janë bërë Bardhë fajëson hebrenjtë ronte të ndërtonte “Rendin e e deri në Turqi etj. Në të si kombet e tjerë janë përp- mainstream dhe shumë të dhe liberalët për promovi- Ri” amerikan, që islamistët gjitha këto rrëfime, populli jekur gjithmonë të “na” sh- popullarizuara në gjithë min e përzierjes së species dëshironin krijimin e “Tra- serb paraqitej si viktimë i katërrojnë dhe se duhet t’i globin. Disa nga këto njerëzore, integrimin racor, jektores së Gjelbër” që do cili po përballej me armiq të luftojmë “ata” për të mbi- rrëfime sfidojnë shpjegimet abortin dhe imigracionin t’i lidhte popujt myslimanë pamëshirshëm dhe që duhej jetuar. Ky mesazh ishte shkencore të fenomeneve jo të bardhë në shkallë evropianë me Turqinë, apo mposhtur me çdo kusht. ngulitur fort në rrëfimet his- të ndryshme me komplotet masive, për ta shkatërruar që Gjermania e bashkuar torike të viktimizimit dhe të kundër vaksinimit që fa- SHBA-në, si një komb me synon të themeloi ‘Re- Teoritë konspirative kro- trimërsë. Në konspiracionet jësojnë ‘Big Farma’, Bill shumicë të bardhë. Unioni ich-un e Katërt’ dhe kështu ate përqendroheshin në serbe, serbët ishin gjith- Gates ose lobin shkencor, i Amerikës së Veriut dhe me radhë. Populli jugosllav komunizmin dhe në Ju- monë fitimtarë në luftëra, për programet e shpërthim- Plani Aztlan janë teori kon- deri atëherë indiferent ndaj gosllavinë, si diçka që iu im- por më pas tradhëtoheshin it dhe vaksinimit të Covid spirative që dyshojnë në teorive të komplotit e pranoj ponua kroatëve kundër vull- nga të tjerët. Autorët na- 19, ndërsa komplotistët ekzistimin e një plani për papritmas dhe masivisht netit të tyre për ta avancuar cionalistë artikuluan fraza anti-teknologji lidhin dorëzimin e sovranitetit Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 9

amerikan tek liderët e huaj, Nacionalizmi dhe grupin specifik të komplot- riprodhohen edhe në sho- parazitare duke ushqyer di- duke e bashkuar njëherësh istëve: Eurokratët imperial- qërinë civile, në sferën in- skurse tashmë ekzistuese në SHBA-në, Kanadën dhe teoritë e komplotit istë, emigrantët meksikanë, time të miqësive të ngushta institucione dhe në praktika Meksikën, për t’ia lejuar Konspiracionet naciona- George Soros, elita global- dhe të rrjeteve farefisnore. të përditshme. pastaj Meksikës që t’i liste nuk janë të vetmet që iste etj. Prandaj, në kohë krizash të pushtojë shtatë shtetet jug- janë shumëfishuar në vitet thella shoqërore, konspir- Rrëfimet nacionaliste dhe perëndimore të SHBA-ve. e fundit. Ka teori konspir- Meqenëse nacionalizmi acionet nacionaliste janë teoritë e komploteve nda- Komploti mjaft popullor acioni në pothuajse çdo është ideologjia më opera- shumë tërheqëse, sepse nx- jnë nganjëherë një tipar të i ‘Deep State’ i referohet aspekt të jetës njerëzore: tive e modernitetit, diskurset isin atë që tashmë ekziston. rëndësishëm të përbashkët: idesë që sistemi politik i politikë, ekonomi, industri, që i referohen kombit gje- Ato vetëm i shndërrojnë këto ato nuk mund të ndërtohen SHBA-ve drejtohet nga shkencë, teknologji, sport jnë mbështetje më të madhe mite dhe praktika në diç- mbi të vërtetën. Qëllimi i sundimtarët e fshehur dhe dhe argëtim. Megjithatë, popullore dhe si të tilla nuk ka më radikale dhe më për- tyre nuk është të gjenero- të pazgjedhur, të cilët pen- konspiracionet nacional- mund të çrrënjosen lehtë. jashtuese. Ato ushqehen nga jnë njohuri objektive, por ta gojnë qeverinë legjitime iste janë më efikase dhe më Ndryshe nga shumë konspir- e ekzistuara dhe vendosin di- lehtësojnë kohezionin sho- dhe përdorin miqësitë dhe të qëndrueshme.Ato kanë acione të tjera të cilat nuk skurse të përqendruara për- qëror. Si të tilla, ato i rezis- nepotizmin për ta mbajtur një pushtet tërheqës më të kanë njohje institucionale, reth kombit, duke identifi- tojnë si analizave shken- pushtetin. Financuesi mil- gjerë, sepse mbështeten konspiracionet nacional- kuara qartësisht kërcënimet core, ashtu dhe provave iarder Soros përmendet po në idiomat që tashmë janë iste mbijetojnë dhe lulëzo- dhe fajtorët që komploto- faktike. Askush nuk dëshi- ashtu në shumë konspiraci- të mirëngulitura në jetën e jnë pikërisht sepse përdorin jnë për ta shkatërruar kom- ron të dëgjoj se kombi i tij one të ndryshme, si: Deep përditshme. Idetë që rrjeti diçka që është thellësisht e bin. Frikat dhe pasiguritë e është inferior, se ka të kaluar State, Gjenocidin e Bardhë 5G ka shkaktuar Covid 19, bazuar në botën moderne gjeneruara nga polarizimi të turpshme, cilësi mediokre dhe Unionin e Amerikës që Agjencioni Federal për – botëkuptimi i realitetit i thellë politik mund t’i in- ose paraardhës frikacakë. së Veriut. Ai Vetë ekzisten- etiketohet ca e kombit si financue- bazohet mbi si kryesor i idenë e cilë- imigracionit sive të veçan- jo të bardhë ta që nënk- në SHBA. E uptojnë një përbashkë- lloj epërsie. ta e të gjitha E njëjta gjë këtyre te- vlen për te- orive konspi- oritë e kom- rative është ploteve. Ato nacionalizmi janë të pade- etnik dhe përtueshme nocioni që nga arsyeja, kombi ynë sepse japin (shumica e ndjenjë sig- bardhë) është urie për in- në rrezik. dividët, si dhe një lloj Sikurse në drejtimi dhe rastin e Ju- një ndjen- gosllavisë, jë epërsie këto teori përmes qasjes konspirative ‘unike’ në veprojnë me informacio- një logjikë net që nuk i manikeane kanë të tjerët. ku grupet Konspiracio- nacionale net naciona- dhe racore liste e sjellin janë natyr- të kuptuarit e shëm në luftë me njëri- Situata Emergjente (FEMA shoqëror të përqendruar në tensifikojnë këto rrëfime realitetit që e vë kombin në tjetrin dhe se vetëm një amerikane) po ndërton Kombin. nacionaliste dhe të krijojnë qendër drejt konkluzionit të grup mund të ngadhënjej. kampe përqendrimi, apo kushtet që i mundësojnë te- tij logjik. Në kohë trazirash Konspiracionistët e inter- mitet lidhur me Chemtrails, Të gjithë kemi lindur, oricientëve të komplotit të të thella shoqërore, idiomat pretojnë historinë përmes mund lehtë të hidhen poshtë punojmë, jetojmë dhe vdes- zhyten në besimet popullore. e zakonshme nacionaliste prizmit të komploteve përmes provave shkencore. im në kohëra politike që Individët të cilët janë eduku- mund lehtësisht të shndër- të vazhdueshme, ku Tje- justifikojnë ekzistencën e ar me këto besime të përqen- rohen në konspiracione pop- tri gjithmonë e kërcënon Por mbetet mjaft e tyre përmes idesë se Kombi druara përreth çështjes së ullore nacionaliste. ekzistencën e kombit tonë vështirë të luftohen teoritë është forma përfundimtare kombit janë më të prirur t’i etnik dhe se kombi ynë do e komploteve nacionaliste. e solidaritetit kolektiv dhe besojnë teorive të komplotit. *Sinisha Mallesheviq të luftoj dhe fitoj, pavarë- Shumica e tyre ndërtohen legjitimitetit politik: Shte- Kur individët rriten duke be- është profesor i sociolog- sisht fuqisë dhe ndikimit të mbi narrativat e mirëven- ti-komb. Sistemet tona arsi- suar se të gjithë serbët kanë jisë në ‘University College’ të tjerëve. Megjithëse këto dosura të superioritetit, more, mediat tona dhe sfera vuajtur përgjatë 500 viteve të Dublinit dhe kërkues i narrativa qarkullonin për viktimizimit dhe sakrifi- publike riprodhojnë çdo të dominimit osman, apo se asociuar në ‘Conservatoire vite me radhë, zhvillimet e cave. Në vend që t’i sfido- ditë vizionin mbi botën ku britanikët heroikë e kanë national des arts et métiers’ fundit politike si zgjedhja jnë këto rrëfime, teoritë e Kombi është në qendër. Nga mposhtur të vetëm Gjer- në Paris. e Trump dhe Brexiti i kanë komploteve nacionaliste fëmijëria deri në vitet tona maninë naziste, ata janë më katapultuar ato në diskur- i radikalizojnë mitolog- të pjekurisë, ne jemi vazh- të gatshëm të mendojnë mbi Referencat : sin dominues publik. jitë ekzistuese nacional- dimisht të ekspozuar ndaj komplotet e huaja kundër iste. Për shembull, Brexit mitologjive nacionaliste të kombit të tyre. De Waal, J.R. (2018), Sikurse në hapësirën dhe konspiracioni Aztlan së kaluarës, së tashmes dhe Brexit and Trump voters ish-jugosllave, teoritë e mbështeten në pikëpamje së ardhmes, ku kombet tona Të gjitha teoritë e kom- are more likely to believe in komploteve janë tashmë popullore tashmë të betonu- përshkruhen si të veçan- ploteve lulëzojnë në kohë conspiracy theories, Inter- të pranishme gjithkund në ara, se sovraniteti kombëtar ta dhe të jashtëzakonshme. krizash, polarizimesh sho- national YouGov Poll-Cam- sferën publike dhe private, është i shenjtë dhe se është Këto rrëfime portretizojnë qërore dhe vakumesh bridge Centre. përderisa mediat më me diçka që duhet mbrojtur me kombet si entitete trans-his- pushteti. Ato ofrojnë har- ndikim dhe rrjetet sociale i çdo kusht. Në këtë pers- torike që kanë ekzistuar ta të thjeshta njohëse për Hart, J., & Graether, M. japin atyre hapësirë. Pjesa pektivë, shteti-komb është gjithmonë dhe që nuk do të atë që duket të jetë një (2018). « Something’s go- dërmuese e popullit i kanë forma e vetme e organizim- vdesin kurrë: kombet tona botë e pakuptueshme dhe e ing on here : Psychological përqafuar këto interpretime it territorial legjitim në një kanë histori të lavdishme, frikshme. Ato ofrojnë një predictors of belief in con- dhe herë pas herë ata ve- botë ku çdo përpjekje për ta traditë të gjatë të civilite- ndjenjë kontrolli dhe sig- spiracy theories », Journal projnë sipas këtyre ideve, vërë në pikëpyetje rendin tit, moralitetit, heroizmit urie në kohë thellësisht të of Individual Differences, duke përdorur dhunë ndaj ekzistues konsiderohet si dhe sakrificës. Ndryshe nga pasigurta. Megjithatë, jo të 39(4), 229–237 imigrantëve, ose pakicave kërcënim. fqinjët tanë, ne nuk i kemi gjitha konspiracionet janë etnike dhe fetare. Pjesëtarët tradhtuar kurrë vlerat tona të njëjta. Ndryshe nga shu- Malešević, S. (2019), e policisë, ushtrisë dhe apa- Konspiracionet nacio- morale dhe kemi vuajtur për mica e diskurseve të tjera Grounded Nationalisms, rateve të tjera të sigurisë, naliste bazohen në këtë t’i ruajtur. konspirative, konspiracionet Cambridge University si dhe milicitë e armatosu- pikëpamje konvencionale nacionaliste janë më të fuq- Press. ra legjitimojnë veprimet e që është e ngulitur thellë Këto botëkuptime nacio- ishme, më të qëndrueshme tyre të dhunshme përmes për ta radikalizuar mesazhin naliste jo vetëm që krijo- dhe si të tilla edhe më të (Ky artikull është shkruar teorive të komplotit. e tyre: kërcënimi nuk është hen dhe përhapen në insti- rrezikshme. Fuqia e tyre në kuadër të projektit “Yu- abstrakt, por ndodhet në tucionet e Shtetit-komb, por qëndron në cilësinë e tyre gosplaining the world”) 10 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

KUR NJË GRUP SHOQËROR GRUMBULLON RRETH VETES DIJEN, PUSHTETIN DHE PARANË Borgjezia intelektuale, një elitë trashëguese

Shpeshherë lexojmë se shoqëria është e ndarë midis 1% më të pasur dhe 99% të tjerë. Por ky përgjithësim shmang pabarazitë e lidhura me të diplomuarit. Ai e fsheh rolin e luajtur nga borgjezia intelektuale, e cila edhe kur i shërben 1% i pëlqen të paraqitet se i takon kampit të të shtypurve. Kjo shtresë shoqërore e dalur nga « meritokracia » ia bartë privilegjet e saj pasardhësve, sikurse aristokracia e dikurshme.

NGA PIERRE RIMBERT

ë verën e vitit 1957, socio- shpejt, që nga botimi i librit të Michael logu anglez Michael Young Young. Mishërim sociologjik i sho- Nshëtitet në një plazh të qërive “post-industriale”, të orientuara Uellsit. Për një kohë të gjatë, ai ishte drejt dijes. Ishin 900.000 në 1962 (4.6% hulumtues në Partinë Laburiste britan- e popullsisë aktive franceze); tani janë 5 ike. Aty e shkroi manifestin e partisë milion (18%). të vitit 1945. Në tavolinë, ai ripërtyp : njëmbëdhjetë botues e patën refuzuar Të dalur nga shkollat dhe​​ univer- dorëshkrimin. Papritmas, ai e sheh një sitetet më selektive, pjesa e epërme e çift shokësh në breg të detit. Ndalet me këtij grupi përfaqëson 5% deri 10% ta dhe flet për dorëshkrimin e tij, të cilin të popullsisë aktive perëndimore. Ajo askush nuk e do. Fati e deshi që shokët përfshin të famshmin 1% më të pasur, Ndonëse historia shpesh mban rolin dhe “kompetencave” të vërtetuara nga bashkëjetojnë në të gjitha kohërat. e tij të cilët botonin libra arti vendosin ta por shkon shumë përtej tij. Për këtë in- progresiv të shtresave të shkolluara – shteti i cili kërkon zbatimin e tij. Anal- përfshijnë librin e tij në katalogun e tyre. teligjensi të pasur do të diskutojmë këtu. enciklopedistë të ditur, avokatë revolu- izat e para që paraqesin intelektualët, Kur Michael Young shkroi « Ngritja e Pavarësisht nëse ata punojnë në profesi- cionarë, shkrimtarë joshës, “ushtarë të si një klasë e re shoqërore e themeluar Meritokracisë » në fund të viteve 1950, Titulli: « Ngritja e Meritokracisë ». one liberale ose nëse popullojnë kreun e Republikës” …- ajo e minimizon përf- në monopolin e dijes dhe që aspirojnë tema e intelektualëve si klasë sunduese Young bashkoi termin nga latinishtja organizatave të biznesit, këta individë të shirjen e tyre në episodet më pak të la- pushtetin, shfaqen në shekullin XIX, rishfaqet, këtë herë me një ton mjaft dhe greqishtja, duke e mishëruar me suksesshëm marrin çdo muaj dividentët vdishme. Vichy ishte, më shumë se çdo në të njëjtën kohë me funksionet pub- pozitiv. Në bllokun e Lindjes, sistemi sarkazëm. Pesëqind mijë kopje të shitu- e kapitalit të tyre arsimor dhe kulturor. grup tjetër shoqëror, një krijesë e ek- like e të diplomuarëve, administratat e arsimor sovjetik prodhon miliona in- ra në disa vjet e sjellin shprehjen “mer- Ata zotërojnë pushtetin e përshkrimit. spertëve dhe e anëtarëve të profesione- para të mëdha të ndërmarrjeve dhe më xhinierë dhe kuadro administrative itokraci” në gjuhën e përditshme. Me “E dinë nga çka po vuajmë dhe i japin ve liberale”, kujton historiani amerikan pas partitë e centralizuara të punëtorëve. të mbidiplomuar, duke shkaktuar një koston e një keqkuptimi gjigant. diagnozat e vlefshme“, ironizon eseisti Robert Paxton. Ta gjykosh Vichy është Saint-Simon (1760-1825) ëndërron- “shtytje lartë të elementeve shoqërore amerikan Thomas Frank. Ndoshta edhe ta gjykosh elitën franceze ». te një rend të dominuar nga dijetarët më të arsimuar”. Në Bllokun Perëndi- Sepse vepra e Young, shkruar në prag do t’i quanim “intelektualë” nëse, që dhe industrialistët (bletat) të cilët do ta mor, organizata shkencore e prodhimit të “1984” nga George Orwell dhe “Më nga çështja Dreyfus, ky emërtim nuk do Roli i intelektualëve brenda siste- kthenin fisnikërinë dhe klerikët (brirët) industrial e krijuar në vitet 1920 nga e mira e botëve” të Aldous Huxley, por- ta kishte marrë kuptimin që e njohim. meve të dominimit rrënjoset në periud- në kotësinë e tyre. Në anën tjetër të Rin- Taylor dhe e forcuar gjatë New Deal tretizon një distopi: makthi i një bote hat e gjata dhe në shoqëritë para-kapi- it, në Gjermani, shteti modern i imag- të Rooseveltit arrin shpejtësinë e lun- moderne të sunduar “jo aq nga populli, Legjenda feston në intelektualin, jo taliste. Në Perëndimin mesjetar, klerikët jinuar nga Hegeli qëndron mbi funk- drimit. Një inteligjensia e ngarkuar për sa nga njerëzit më të zgjuar”. Shkurt, vetëm si krijues dhe depozitues i dijes, e lartë fetarë, zotërues të monopolit të sionarët e ndritur të cilët, sipas filozofit, koordinimin dhe planifikimin e qarqeve qeveri e intelektualëve. por edhe si kundërshtar i rendit të ven- qasjes në shkrimet e shenjta, legjitimo- formojnë një “klasë universale” (Filo- ekonomike tentakulare po përhapet: “te- dosur, duke e ndjekur shembullin e fam- jnë pushtetin e pronarëve të tokave duke zofia e së drejtës, 1821). Disa dekada knostruktura”, e përshkruar nga ekono- Ngjarja zhvillohet në fillim të vitit shëm të dhënë nga Jean-Paul Sartre, in- zotëruar një të katërtën e tokave. Juristët më vonë, në Shkrimet kundër Marksit, misti John Kenneth Galbraith në librin e 2034 dhe rrëfyesi, një sociolog i fryrë, tervistuar më 15 gusht 1967 nga Radio e shndërruar në këshilltarë dhe vezirët Mikhail Bakunin rebelohet kundër pers- tij « Shteti i ri industrial (1967). përmbledh me entuziazëm transformim- Kanada: një fizikan bërthamor mbetet formojnë pastajnë bazamentin admin- pektivës së një shteti socialist: “E gjithë in e shoqërisë britanike të shekullit XX, një “teknicient i njohurive praktike” për istrativ të shtetit mbretëror.Në Kinën kjo do ta kërkojë një shkencë të pamasë Në këtë neoborgjezi të kultivuar në një tirani të ushtruar nga të diplo- sa kohë ai kontribuon në zhvillimin e perandorake (-221 para Jezu Krishtit e dhe shumë tru të tejmbushur. Do të jetë rekrutohen baza shoqërore e së Majtës muarit e arsimit të lartë. Nën pretekstin bombës atomike, por shndërrohet në in- deri më 1911), “klasa e funksionarëve mbretërimi i inteligjencës shkencore, së Re protestuese dhe ajo e adminis- e “barazisë së shansave”, hierarkitë tani telektual sapo të filloj të protestoj kundër – të arsimuarit – një shtresë e vogël në më aristokratike, më despotike, më ar- tratës së Kennedy-t, këta të diplomuar të janë të shkallëzuara sipas intelegjencës; saj. Por sa kemi sikur Sartre, Beauvoir numër, e plotfuqishme për sa i përket rogante dhe më përbuzëse nga të gjitha shkëlqyeshëm që do ta mendojnë luftën rendi shoqëror përjetësohet nga shkolla dhe Bourdieu përballë miliona menax- forcës, ndikimit, pozitës, prestigjit të saj regjimet“. Një “socializëm i intelektu- në Vietnam. Përtej prirjeve të tyre poli- e cila i shndërron privilegjet e klasave herëve, juristëve dhe urbanistëve të – është e vetmja zotëruese e pushtetit, alëve” më shumë se një fuqi punëtore, tike, ata ushqejnë një mosbesim ndaj në “dhurata” dhe “merita”. “Të talentu- dëgjueshëm? Megjithatë, miti mbijeton, pronari më i madh, nënvizon sinologun siç e paraqet më vitin 1905 një anarkist ekstremeve, kolektivizmit dhe tradicio- arit”, shprehet i lumtur rrëfyesi, “kanë sepse profesionet intelektuale shkruajnë Etienne Balazs. Ajo ka të gjitha priv- tjetër, Jan Waclav Makhaïski (në Bank- nalizmit. Ideja e “t’i japim fund ideolog- pasur mundësinë të rriten në nivelin që historinë e të gjitha grupeve shoqërore, ilegjet, para së gjithash të drejtën për roti i socializmit të shek.XIX). jive” imponohet në mënyrë më spontane u përgjigjet aftësive të tyre dhe prandaj përfshirë edhe ato të tyre. Dhe pak është t’u riprodhuar: zotëron monopolin në në sytë e tyre, saqë mbështesin qeveri të klasat e ulëta janë rezervuar për më të thuhet se i ndihmojnë njëri-tjetrit. Yje arsim“. « T’i japim fund ideologjive » ekspertëve, domethënë shumëzimin e pak të aftët”. Si të legjitimuar, regjimi në artin e universalizimit të interesave të karrierës së mirë, që i hapin mundësi nderon heronjtë e tij. “Janë fryer ren- tyre, ata madje mund të reagojnë ndaj Rasti i Indisë para-koloniale na fton intelektualëve për të fituar para nga af- det e shkencëtarëve dhe teknologëve, një rënie të kredive në sektorët e tyre, po ashtu t’i relativizojmë virtytet progre- “Trurët e tejmbushur” nuk kanë mjete tësitë e tyre akademike. Dhe përderisa artistëve dhe mësuesve. Edukimi i tyre duke nisur një “Apel kundër luftës ndaj siste, të cilat ja japim ndonjëherë dijes: prodhimi, por dijen të cilën e moned- fraksioni radikal i grupit djeg zjarret e i është përshtatur fatit të tyre të lartë inteligjencës“, siç ishte rasti në Francë sistemi i kastës, dhushëm i pabarabartë, hizojnë tek pronarët, të cilët ju delego- fundit të viteve 1968, një grup ekono- gjenetik. Është rritur fuqia e tyre për të në shkurt 2004. bazohet kryesisht në dominimin e ush- jnë atyre mbikëqyrjen e punëve, kon- mistësh, juristësh, gazetarësh, fillojnë bërë mirë. Përparimi është ngadhënjimi truar nga intelektualët; si Brahmanët, trollin e prodhuesve dhe organizimin e ofensivën që do të shpie në “Kthimin i tyre; bota moderne monumenti i tyre”. Përderisa zhvendosja e fshatarë- të cilët e gëzojnë një prerogativë eksk- punës, kujdesin për rritjen e produkti- e Madh prapa” liberal dhe krijimin e sisë, revolta e jelekëve të verdhë ose luzive të qasjes në njohuritë e shenjta. vitetit përmes teknologjisë. Por shkolla qindra mijëra pozicioneve të larta dre- Për një Sartre, njëqind menaxherë të pasiguria e punonjësve socialë anal- “Janë ata dhe jo mbretërit, princat ose i prodhon ata me tepri. Socialisti Karl jtuese të paguara shumë nga institucio- dëgjueshëm izohen në debatin publik me ndihmën ushtarët, pronarët ose borgjezët, të cilët Kautsky analizoi, më 1892, procesin e net financiare. Megjithatë, deri në fund e kategorive gjenerike si “fermerë”, e sigurojnë në këtë shoqëri një formë inflacionit-zhvlerësimit të diplomave të viteve 1970, mbizotëron bindja se Në këtë valë, përbërja e qeverisë së “punëtorë”, “shërbime për persona”, veçanërisht operative të ‘zbutjes së midis punëtorëve të dijes: “Ata që janë “klasa e re është forca më progresive e “inteligjentëve” është ajo që e tërheq klasat më të arsimuara e portretizojnë masave’ “, shkruan studiuesja Isabelle të thirrur për punë publike duhet të pres- shoqërive moderne; se është në qendër vëmendjen: profesionistë letrarë ose veten e tyre në veçantinë e tyre delikate. Kalinowski, përkthyese e Hinduizmi in me vite, shpesh më shumë se dhjetë të të gjitha emancipimeve të mundshme shkencorë, të ngarkuar për prodhimin Detajojnë rrymat e tyre të mendimit dhe Budizmi, studim ky i përpiktë nga vjet, para se ta marrin një vend pune më njerëzore për të ardhmen e parashi- e njohurive, riprodhimin e elitës, ad- dhe zbusin mosmarrëveshjet e tyre. “E sociologu Max Weber botuar në vitet të ulët, të paguar keq. Tek të tjerët, pap- kueshme“, siç shkroi sociologu Alvin ministrimin e shtetit dhe bizneseve. Në tëra ndodh sikur që një formë e materi- 1916-1917. unësia dhe puna e tepërt zëvëndësojnë Gouldner më 1977 në një libër të shquar. Francë, Instituti Kombëtar i Statistikave alizmit më rudimentare ishte zakonisht njëra-tjetrën. (…) Së shpejti, një karak- dhe Studimeve Ekonomike (INSEE) më e zbatueshme për studimin e klasave Epoka kapitaliste nuk e ka transfor- ter i vetëm do t’i dallojë këta proletarë Njëzet vjet më parë, Michael Young i bashkon ata në kategorinë “Kuadrot të varfëra, përderisa hollësitë teorike muar natyrën e kësaj pune. Nga ana nga paguesit e tjerë: të themi pretendi- ishte më pak optimist. dhe profesionet e larta intelektuale”. që synojnë ta shpëtojnë autonominë e tjetër, ajo e ndryshoi formën e saj, pasi met e tyre“(Programi socialist). Si një Aty janë një grumbull drejtorësh të subjektit janë të rezervuara për klasat revolucioni industrial dhe zgjerimi i klasë dominuese në ndërtim ose një pro- Sepse, ndërsa shfletojmë faqet, burimeve njerëzore dhe prefektë, noterë e kultivuara”, rezymon sociologu Jean- arsimit përforcuan peshën e të diplo- letariat që mund të mobilizohet kundër ‘Ngritja e Meritokracisë’ kthehet në një dhe astronomë, gazetarë dhe juristë, Claude Chamboredon. Për ta rivendo- muarve dhe theksuan heterogjenitetin e rendit që ia ndryshon klasat, përfaqësi- makth. Qeveria e klasave të kultivuara, reklamues dhe kirurgë dentarë. Asnjë sur barazpeshën, intelektualët duhen grupit: zbutja e masave dhe e një pjese të mi që të diplomuarit kanë për veten e e cila instaloi fëmijët më të ndritshëm të kategori tjetër socio-profesionale nuk konsideruar jo më si një seri individësh madhe të të diplomuarve në vetvete, ve- tyre lëkundet që një shekull e gjysmë botës së punës në pozita të pushtetit për e ka parë anëtarësinë e saj të rritet kaq unikë, por si një grup shoqëror. pron në emër të racionalitetit ekonomik midis këtyre dy fateve, të cilat në realitet ta devitalizuar opozitën, tani përbëhet Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 11

vetëm nga ekspertët. Masa e të padiplo- vinin nga universitetet elitare të Oxford kolosale. Për një familje që i përket 1% Ky tjetërsim ndaj ndërmarrjeve diplomuarëve”, kryesisht të brakti- muarve e shndërruar në “të papunësue- ose Cambridge. Megjithatë, studiuesit më të pasur, vlerëson profesori i drejtë- shpesh pa përfitime shoqërore, të cilat sura nga klasat punëtore, siç e kanë shëm” nga mrekullitë e “automatizimit” vërejnë se “qytetarët pa arsim të lartë sisë Daniel Markovits, shpenzimet sht- vendosin vetëshkatërrimin nga lodhja, analizuar Thomas Frank dhe, pas tij, – tashmë! – e sheh veten të përfshirë përfaqësojnë rreth 70% të elektoratit“. esë për arsimim krahasuar me një famil- si kriter i përsosmërisë profesionale, Thomas Piketty. Për herë të parë, në me forcë si staf i brendshëm i intelek- A prodhon vërtetë përsosmëria akade- je të klasës së mesme barazohen me një nxit një fraksion, të vogël por në rritje, të nëntor 2016, jo vetëm amerikanët më tualëve. “Sapo të gjithë gjenitë të jenë mike të zgjedhur më efektivë, parlam- trashëgimi prej rreth 10 milion dollarë defektit për t’u rikualifikuar në zeje, hu- të arsimuar, por edhe më të pasurit vo- në mesin e elitës dhe të gjithë debillët entarë më të zgjuar? Pyetja – o befasi për fëmijë. “Merita është një mashtrim“, manitaren, e më rrallë, edhe si provok- tuan me shumicë për demokratët. në mesin e punëtorëve, ç’nënkupton – nuk i magjeps universitarët dhe disa thotë ai. Dhe një civilizim i tërë i rezis- im. Një fillim i tillë mbetet përjashtim. barazia? », pyet rrëfyesi. Në fiksionet e nga punimet e rralla ekzistuese zbulojnë ton këtij përfundimi“. Sapo të hyni në një institucion elitar, fati Punëtorët dhe punonjësit po brak- Young, qeveria e intelektualëve maturo- se politikanët e diplomuar “nuk janë më juaj është i përcaktuar. tisin lojën elektorale ose po i ndajnë het në fillim të shekullit XXI. Të paji- të zellshëm, nuk kontribuojnë më shumë Këto numra pasqyrojnë vetëm ma- votat e tyre për parti të cilat, edhe nëse sur me privilegje – apartamente të re- në prodhimin parlamentar dhe nuk zg- jën e ajsbergut. Për shkak se bartja e Në Shtetet e Bashkuara, gjysma e nuk i përfaqësojnë interesat e tyre hatshme, darka të shijshme, pushime të jidhen përsëri“. Do të kundërshtohet me kapitalit kulturor fillon që në lindje, studentëve të 12 universiteteve më pres- ekonomikë, përcaktohen kundër eli- kushtueshme – klasa e arsimuar edukon të drejtë që fenomeni nuk është i ri. Dhe në formën e kohës së vëmendjes të tigjioze burojnë nga 10% e familjeve tave liberale. “Nëse duam ta kuptojmë fëmijët e tyre në institucione të veçanta ky është pikërisht problemi: demokrac- prindërve, veçanërisht atë të grave. In- më të pasura. Në Francë, trashëgimia rritjen e ‘popullizmit’, shkruan Piket- arsimore dhe riprodhohet tanimë midis itë në zhvillim kishin premtuar një telektualët, shpjegon sociologu Eliza- e borgjezisë së kultivuar nuk e ka arri- ty, nuk është e padobishme të fillojmë saj. “Elita është në rrugë për t’u bërë qeveri “nga dhe për popullin” bazuar në beth Currid-Halkett, kalojnë dy deri në tur këtë shkallë. Së pari, sepse pjesa e ta analizojmë rritjen e ‘elitizmit’.” trashëguese; parimet e trashëgimisë arsimin universal. tre herë më shumë kohë se të tjerët, duke të ardhurave që mban borgjezia e kul- Kjo linjë ndarëse duket si një dhuratë dhe meritës përbashkohen“, vëren rrë- luajtur dhe edukuar të porsalindurit e tivuar franceze ka ngecur që nga fillimi nga perëndia për komentuesit e etur fyesi, i shqetësuar në mënyrë të paqartë Si përjetësohet dominimi i një shtrese tyre. Ata i ushqejnë me gji më shpesh i viteve 1970, kur u rrit me 13% përtej për likuidimin e ndarjeve që i kon- për kthesën e ngjarjeve. Por historia nuk të vogël udhëheqësish dijetarësh kur dhe më gjatë, të bindur se kjo praktikë Atlantikut. Pastaj, sepse fëmijët e famil- siderojnë të vjetëruara. “Në shumë mbaron këtu… universiteti makineron pa pushim ushtri rrit kapacitetet njohëse, deri në pikën që jeve të pasura shpesh e përjetojnë një vende, shpjegon e përjavshmja liber- aspirantësh? Që nga fillimi i shekullit po lulëzon edhe profesioni i “konsulen- fazë të pasigurt në fillim të karrierës së ale The Economist (6 qershor 2020), Duke pritur zbulimin e epilogut, XIX, përqindja e të diplomuarëve të lartë tit të laktacionit”. tyre, e cila nuk i inkurajon ata të njohin ndarja e vjetër e majtë-e djathtë, e ba- duhet pranuar se bota distopike e ekspo- është rritur nga më pak se 1% e popull- ndonjë “privilegj” të klasës edhe pse ata zuar në ekonomi, është zëvendësuar zuar në këtë sociofiksion i shkruar para sisë së rritur në Shtetet e Bashkuara dhe Në moshën trivjeçare, një pasardhës mbajnë resursin e rrallë i cili, së bashku me ndarjen liberale-konservatore të më shumë se 60 vjet duket furishëm si e nga rreth 35% në Evropë. Për ta ruajtur i një njeriu nga profesionet liberale të me pronën, strukturon hierarkinë so- bazuar në kulturë.” jona. Në Shtetet e Bashkuara, si në Ev- pengesën, mjafton të ngresh nivelin mirëpaguara, ka dëgjuar mesatarisht ciale: kualifikime të mira arsimore. ropë, ekziston një hendek midis pakicës duke krijuar pengesa të reja kulturore 20 milion fjalë të përmendura nga një Por larg nga të qenit reciprokisht së vogël të të diplomuarëve të cikleve dhe financiare, të pakapërcyeshme jo njeri më shumë, se një fëmijë i klasës Në fund, kostoja e ulët e arsimit të përjashtues, kultura dhe ekonomia të larta dhe selektiv (5% deri në 10% vetëm për të diplomuarit më pak të ar- së mesme. Fjalori i tij është 49% më i lartë francez vjen në kontrast me tar- janë përplotësuese. Në Francë, ta të popullsisë së vendeve perëndimore) simuar, por edhe për të diplomuarit në larmishëm. Duke u angazhuar në mar- ifat e tepruar të kërkuara në Amerikë. kesh një diplomë master mbetet e dhe pjesës tjetër. Theksi në vitet e fundit numër të lartë. Në Shtetet e Bashkuara, rëdhëniet me pasardhësit e tyre për Sidoqoftë, ekskluzivizmi borgjez i in- ndërlidhur ngushtë me prejardhjen në kundërshtimin midis 99% të pop- sitat e kombinuara të dijes dhe të parave një qëllim edukativ që e parandalon stitucioneve elitare nuk është më pak shoqërore: më 2017, 40% e fëmijëve ullsisë dhe 1% më të pasur ka tërhequr sigurojnë një renditje shoqërore kaq atë të mësuesve, prindërit zhvillojnë i theksuar: Shkolla Kombëtare e Ad- të prindërve me profesione liberale vëmendje nga grupi më i madh i cili ka efektive sa, siç e kishte parashikuar ndjeshmërinë e tyre emocionale, përqen- ministratës ka 6% të punëtorëve dhe kishin një diplomë gjimnazi +5 vite përfituar nga konkurrenca meritokratike Young, ajka e meritokratëve tani riprod- drimin e tyre, disiplinën e tyre. “Deri të punësuarve, ndërsa këto kategori studime ose një shkollë inxhinierie, për gjysmë shekulli, dhe pa të cilin 1 hohet nga brezi në brez, si një klasë sun- në moshën 18 vjeçare, një fëmijë i një përfaqësojnë më shumë se gjysmën kundrejt më pak se 4% e fëmijëve të % nuk ​​mund ta instaloi dhe ta përjetë- duese të trashëgueshme. Jo të gjithë të të pasuri do të ketë marrë 5000 orë më e popullsisë aktive. Sa i përket Po- punëtorëve të kualifikuar në sektorin soi dominimin e tij. Nëse ky vizion i diplomuarit janë të pasur, por pothuajse shumë vëmendje se një fëmijë i klasës së liteknikës, 1.1% e studentëve kanë një e logjistikës. luftës së klasave është përparësi për të gjithë të pasurit janë të diplomuar: më mesme, nga tregimet e lexuara, bisedat, prind punëtor kundrejt 93% një prind meritokratët që e popullarizojnë atë për 2017, 98.4% e amerikanëve që fitojnë ngjarjet kulturore, trajnimet sportive etj, nga profesionet intelektuale e larta. Ky Qeveria e intelektualëve të pasur ta vendosur veten në kampin e të shty- më shumë se dy herë e gjysmë pagën saktëson Markovits. (…) Në të njëjtën aparteid meritokratik rritet nga vitet është pjesë e një lufte klasore esk- purve, së bashku me zonjat pastruese, mesatare – ose 94.300 dollarë – kishin moshë, një fëmijë i klasës së mesme do 1950. Mund ta masim paradoksin e tremisht tradicionale. ajo zhduk dy fenomene thelbësore të një diplomë bachelor ose më shumë. Në të ketë kaluar 5000 orë më shumë para një institucioni të bazuar në premtimin identifikuara nga Young në fabulën e vend se tituj fisnikërie, prindërit së pari një ekrani se një fëmijë i një të pasuri. për ta universalizuar diturinë dhe i cili, Vala e “vdekjeve nga dëshpërimi” tij parashikuese: monopolin e pushtetit u kalojnë pasardhësve të tyre titujt më Segregacioni i “klasës kreative” përk- ndërsa zgjerohet, është bërë qendra e (vetëvrasje, alkohol, drogë) në Shtetet politik të mbajtur nga intelektualët dhe prestigjiozë dhe më të shtrenjtë univer- thehet gjithashtu në planin hapësiror, renditjes përgjegjëse për ndarjen e 10% e Bashkuara shpërfaq një ilustrim karakteri gjithnjë e më i trashëgueshëm siteti, si miliarderët e Silicon Valley, të ku familjet që grumbullojnë të gjitha që do të dominojë të gjithë të tjerët. tragjik: sipas studiuesve Angus Dea- i dominimit të tyre. cilët ia kushtojnë pasurinë fondacioneve burimet bashkohen në lagje të caktuara ton dhe Anne Case, kjo rritje e vdek- filantropike dhe fëmijët e tyre Stanfordit të metropoleve progresive dhe të hapu- “T’i pastrojmë paratë tona me jeve që vlerësohet deri në 600.000 Demokracia e të diplomuarëve ose Harvardit. ra, që ofrojnë një mënyrë jetese më të virtytet tona” midis 1999 dhe 2017 brenda popull- shëndetshme, një rrjet më të gjerë sho- sisë së bardhë të moshës 45 -54 ka Tipike për borgjezinë e iluminuar të qëror etj., si dhe shansa më të mira për Të zgjedhurit e lumtur ndoshta do të bëjë pothuajse ekskluzivisht me të Për ta justifikuar krijimin e Shkollës shekullit XIX, mënyra e lehtë e jetës, sukses se 80% e amerikanëve më pak të ta njohin veten në këtë përshkrim të padiplomuarit. së lirë të Shkencave Politike – e cila do shpenzimet e dukshme, vendosja e pasur. shkrimtarit amerikan Matthew Stew- të bëhet Science Po -, profesori Emile fëmijëve në përkujdesje që janë kthyer art, botuar në vitin 2018, në revistën Që nga viti 1990, shkalla e tyre e Boutmy bëri, më 1871, këtë deklaratë të në praktika të kundërta: ajka e intelektu- Markovits thotë se « investimet ma- e njohur The Atlantic: “Ne, 9,9% vdekshmërisë është rritur 25%, ndërsa famshme: “Të detyruara t’i nënshtrohen alëve të pasur punon shumë dhe shpen- sive të elitës në arsim kanë dhënë frytet e (…), ecim me xhinse dhe maica të ajo e titullarëve të një diplome bache- të drejtave të më të shumtëve, klasat që e zon një pjesë të rëndësishme të të ard- tyre. Hendeku arsimor midis studentëve trashëguara nga fillimet tona modeste. lor ka rënë 40%. “Për ata pa diplomë, quajnë veten e tyre klasa të larta mund hurave dhe kohës në arsim, mirëqenie, të pasur dhe të varfër sot tejkalon atë që Ne preferojmë ta sinjalizojmë statusin rritet niveli i vuajtjeve, shëndetit ta mbajnë hegjemoninë e tyre politike kulturë dhe shëndetin e pasardhësve të i ndante të bardhët dhe zezakët më 1954 tonë duke folur për trupat tanë të ush- të keq dhe çrregullimeve mendore, vetëm se duke u thirrur në të drejtën e saj. Dadot dygjuhëshe, çerdhet elitare të », vitin kur Gjykata Supreme e vlerësoi qyer bio, për sukseset e pasardhësve ndërsa bjen aftësia për të punuar dhe më të aftëve. 50.000 dollarëve në vit, mësimet private kundërkushtetuese segregacionin racor tanë dhe për drejtësinë ekologjike të shoqërizuar. Hendeku po zgjerohet në zgjimin e arteve figurative nga mo- në shkolla. “Pabarazia ekonomike sot lagjeve tona. Ne kemi kuptuar se si t’i gjithashtu kur bëhet fjalë për të ard- Pas mbylljes së shkatërruar të pre- sha tre vjeçare, më pas çerdhat elitare​​ prodhon pabarazi arsimore më të madhe pastrojmë paratë tona me anë të vir- hurat dhe stabilitetin e familjes. Një i rogativave të tyre dhe të traditës, rrjed- me gjuhë të huaj dhe seksionet shken- se aparteidi amerikan“. tyteve tona më të larta. Mbi të gjitha, diplomuar bachelor është bërë shën- ha e demokracisë duhet të dalë përballë core që përzgjedhin vetëm 5% të kan- ne kemi mësuar t’ia bartim të gjitha juesi kryesor i statusit shoqëror”. një pjerrëtësie të dytë të ndërtuar nga didaturave (sidomos ato të shkruara nga Të strehuar prapa pragut të formave këto përfitime fëmijëve tanë“. merita të shkëlqyera dhe të dobishme, të një konsulent i punësuar për këtë qëllim kërkuese arsimore që i vendosin si Në distopinë e tij të shkruar epërsive, prestigji i të cilave imponohet, nga familja), zhvillimi i hershëm i “ka- normë, përmes mediave dhe kulturës, Dhe Steward rezymonte me një shtatëdhjetë vjet më parë, Michael si dhe të kapaciteteve nga të cilat nuk pitalit njerëzor” justifikon të gjitha- in intelektualët më të begatë do t’i gjyko- fjali të vërtetën objektive që kuadrot Young nuk thoshte asgjë tjetër. Por mund të privohemi pa çmenduri”. vestimet. Më 2014, shpjegon sociologia jnë me përçmim prindërit që janë do- dhe profesionet intelektuale përpiqen libri i tij përfundon me një shënim Elizabeth Currid-Halkett, “1% e më të mosdoshmërisht më pak të hapur, më të mohojnë: « Ne po e lëvizim mak- optimist. Në maj 2033 shpërtheu një Një shekull e gjysmë më vonë, shfle- pasurve shpenzuan 3,5 herë më shumë pak progresivë, më pak bujarë dhe që inën që i zhvendos resurset nga 90% lëvizje e fuqishme “populliste” e or- timi i një trombinoskopi politik poth- në arsim sesa në vitin 1996 (në vlerë ab- nuk i respektojnë të njëjtat rite kul- tek 0,1%. Të lumtur që e morëm ganizuar nga gratë, të përjashtuara nga uajse do t’ju bënte​​ të harroni se postet solutë dhe si pjesë e shpenzimeve). Dhe turore, shoqërore dhe ushqimore. Për copën tonë të tortës ». Nëse në sho- rishpërndarja e pushteteve meritokra- e deputetit, Presidentit të shtetit ose 8.6 herë më shumë se mesatarja kom- ata s’ka diskutim : “S’është faji ynë që qëritë perëndimore, ngjyra e lëkurës tike për përfitimin e burrave.Për “ qeverisë, nuk kërkojnë zyrtarisht ndon- bëtare”; 5% frymëzohen nga shembulli nuk kanë mësuar në shkollë”, një qën- së bardhë dhe gjinia mashkullore sig- herë të parë, një pakicë disidente e jë diplomë. Autorët e një sondazhi për i tyre. drim që e përmbledh aspektin “social” urojnë privilegje që njihen gjithnjë e elitës i është bashkuar klasave më të udhëheqësit politikë të gjashtë vendeve të programeve liberale. më shumë, përkatësia e 10% më të ulëta, deri atëherë shumë të izoluara evropiane, Mark Bovens dhe Anchrist Këto shpenzime të riprodhimit di- arsimuar është një tjetër privilegj, por dhe të dëgjueshme“, shkruan narratori Wille, konfirmojnë se regjimet aktuale nastik, të cilat përfshijnë gjithashtu Do të ishte gabim, megjithatë, të lid- përfituesit e të cilave e relativizojnë. pretendues i Young, pa saktësuar nëse përfaqësuese janë të ngjashme me ato të mësuesit kujdestar (për të cilin hej jeta e elitave meritokratike me një protestuesit kishin veshur jelekë të “demokracitë e të diplomuarëve“. “Të familjet më të vendosura shoqërohen lumë të gjatë të qetë. Darvinizmi social Shtrëngimi në rritje i intelektu- verdhë. Shpërthejnë trazirat. Punon- diplomuarit e arsimit të lartë kanë ar- edhe me ndihmës personal), shkollat i cili përjashton menjëherë shumicën alëve të suksesshëm ka rikonfiguruar jësit e një dyqani luksoz shkatërrojnë ritur t’i dominojnë të gjitha institucio- private, frekuentimi i të cilave përfshin e fëmijëve që burojnë nga familjet e thellësisht peisazhin politik perën- objektin e tyre. Zbulohet Ministri i net dhe arenat politike, qofshin partitë, qëndrimin në lagje më të pasura, udhë- varfra i vendos po ashtu fëmijët e të dimor. Pas Luftës së Dytë Botërore, arsimit i goditur në bark. Një grevë parlamentet dhe kabinetet, grupet e pre- time kulturore, mësimin e violinës dhe pasurve në një gjendje të konkurrencës popullsitë më pak të diplomuara dhe e përgjithshme organizohet për 1 maj sionit, vendet e diskutimeve apo madje praktikat e tjera të dallueshme të reko- së pandalur. Nga greqishtja e lashtë në më pak të pasura votonin kryesisht 2034, e para për më shumë se 40 vjet. edhe konsultimet në internet“. manduara për të hyrë përfundimisht në moshën tri vjeçare e deri në dymbëdh- për partitë e majta, ashtu si edhe një Harvard, Yale, Princeton ose Stanford, jetë orët si asistent në një avokaturë, pjesë e vogël e profesioneve intelek- I çorientuar, narratori pret që protes- Më 2016, 100% e ministrave belgë ku tarifat e vetme të regjistrimit vario- meritokratët zbulojnë në kurriz të tyre, tuale të lidhura me sektorin publik. ta të mbarojë sa më shpejt. Rrëfimi i dhe gjermanë kishin përfunduar arsimin jnë midis 40.000 dhe 70.000 dollarë në se kapitali, madje edhe ai kulturor, ka Ky koalicion është shpërbërë. Social- tij ndalet papritur. Në dorëshkrim, një e lartë, si 95% e ministrave francezë. vit (shumë më shumë se paga vjetore nevojë për punë – e tyre! – për të prod- istët, Demokratët dhe të Gjelbërtit shënim lakonik nga redaktori tregon Në Britani të Madhe, 60% e ministrave mesatare në SHBA), arrijnë shuma huar përfitim. janë tashmë nga vitet ’90 “parti të të se ai nuk i mbijetoi kryengritjes. 12 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

KUR VULLNETI PËR DEMOKRATIZIMIN E SHKENCËS CILËSOHEJ SI “QEVERISJE NGA TURMA” Popullistët amerikanë kundër lobit të mjekëve

Pakujdesia e presidentëve Donald Trump dhe Jair Bolsonaro përballë krizës shëndetësore ka përforcuar idenë se "popullistët" janë armiqësor ndaj shkencës, veçanërisht ndaj mjekësisë. Historia e Shteteve të Bashkuara dhe e Kanadasë na kujton të kundërtën: popullistët kanë luftuar për demokratizimin e dijes dhe shëndetit, kurse korporata e mjekëve ka vepruar në mënyrë që ato të rezervohen për të pasurit.

NGA THOMAS FRANK*

ë këtë vit të pandemisë, në përhapjen e së keqes, për të mos kriza politike në prapavijë thënë bashkëpunon me të keqen. Nështë shkaktuar, thuhet, nga kokëfortësia e popullit amerikan për ta Lufta kundër privilegjeve të refuzuar autoritetin e diskursit shken- dijes cor. Shikoni këta njerëz që bëjnë qejf në pishinën e një restoranti, afër Liqenit Këtu është një silogjizëm i bukur me të Ozarks (Misuri), derisa një epidemi e të cilin na ngopë klasa amerikane opin- tmerrshme po bën kërdi… Shihni gjithë ioniste dhe si mund të befasohemi prej këta njerëz që propagandojnë teori të tij kur është aq tërheqës dhe u përshtatet konspiracionit nga më absurdet, ndajnë dëshirave tona? Shkenca mjekësore ka të udhëzime sanitare të çuditshme në rr- drejtë, popullizmi është i gabuar: ky fakt jete sociale, dalin pa maska për të blerë është aq evident saqë lavdërimi i së parës gjësende, hedhin fishekzjarre në mes të dhe dënimi i së dytës është bërë një mo- rrugës … Dhe çfarë të themi për Pres- tiv letrar i harxhuar, që nxit editoriale dhe identin e tyre kokëkrisur i cili injoron artikuj deri në pafundësi. rekomandimet e ekspertëve të tij dhe vazhdimisht tregon me gisht grupe të Por gabohemi shumë. Nëse Shtetet personave përgjegjës për situatën, pa u e Bashkuara po tregohen tragjikisht të përfshirë asnjëherë në ato grupe. Madje paafta për t’u përballur me kërcënimin shkon aq larg sa që këshillon adminis- e koronavirusit të ri, së pari nuk duhet trimin e dezinfektuesve, të cilët japin fajësuar kryesisht marrëzia e jashtëza- rezultate shumë të mira në sipërfaqet e konshme e Donald Trump – megjithëse kuzhinës dhe ulëset e WC-së? pjesërisht, po. Sistemi ka faj: sistemi amerikan i kujdesit shëndetësor. Ky Kjo betejë e pamëshirshme midis “in- sistem i cili shkel mbi idenë e shëndetit jorantëve” dhe “iluministëve” ka qenë publik dhe e shndërron qasjen në shër- në qendër të jetës politike amerikane bimet shëndetësor në një luks të rezer- për shumë vite. Në mendjen e shumë vuar për një pakicë. Një sistem i cili ju njerëzve, demokratët, “progresistët”, rrjepë financiarisht vetëm për një këmbë janë bindshëm në fazë me realitetin të thyer dhe nuk pranon të kujdeset për objektiv. Ata dëgjojnë me devotshmëri ju nëse nuk keni sigurim. Ky sistem opinionet e Nobelistëve dhe laureatëve pamundëson sigurimin sapo mbeteni të tjerë të çmimeve shkencore të eksel- pa punë dhe pandemia është duke lënë encës. Republikanët, përkundrazi, sikur miliona njerëz pa punë. Dhe në fund, jetojnë në një botë tjetër – një botë për- ky sistem, ditën kur të ketë një kurë për rallash dhe legjendash, ku e vërteta nuk Covid-19, nëse kjo ndodh, padyshim që dëgjohet. do t’ua faturojë me një çmim të lartë.

Zakonisht, klubi ynë i opinionistëve Ky sistem është ai që është sepse të vetëshpallur, udhëheqës të mendimit “mjekësia e organizuar”, duke u ©Nina Korhonen tonë, përfiton nga këto mosmarrëvesh- mbështetur në prestigjin që ka eksperti- Nga ana tjetër, ndikimi i saj ka kaluar prestigjin mbi të cilin profesionet e larta një qëllim të vetëm: t’i bëjnë shërbi- je për të shpërndarë pika në mes dy za profesionale, është përpjekur për gati shekujt dhe disa nga idetë e saj mund të bazonin autoritetin e tyre. Një ilustrim met shëndetësore të përballueshme për kampeve. Më të zgjuarit jemi ne! Bud- një shekull të sigurohet që të mos ndry- gjenden në Partinë socialiste amerikane, i padiskutueshëm i kësaj ideje mund klasën punëtore. allenjtë, janë ata! Por ja që, nën ndikim- shojë. Në të kundërt, gjatë gjithë kësaj në New Deal të viteve 1930 dhe 1940, të gjendet në Kopshtin e famshëm të in e pandemisë, papritmas konfrontimi periudhe, fryma e reformës erdhi nga si dhe në fushatat presidenciale të vitit Edenit në qytetin Lucas, në Kansas, një Ndër arritjet që duhet t’ua atribuojmë bëhet më i mprehtë se kurrë më parë. radhët populliste, që u përpoqën – pa 2016 dhe 2020 të z.Bernie Sanders. park skulpturash i ndërtuar në vitet 1910 këtyre “neo-populistëve”, njërën e kam Amerikanët e respektueshëm shpal- pasur sukses – të ndryshonin sistemin dhe që është një nga përpjekjet e para për për qejfi. Ajo lindi në 1929 në Elk City, lin, me dridhje në zë, besimin e tyre në mënyrë që ai të ishte në shërbim të Rritja dhe rënia e popullistëve amer- të popullarizuar teoritë populiste dhe so- në Oklahoma, një shtet ku tezat popull- të pandryshueshëm, të palëkundur për numrit më të madh. Me fjalë të tjera, ikanë – unë ende u referohem atyre që cialiste. Ndër atraksionet kryesore të saj iste kishin fituar jehonë të madhe qysh shkencën, ndërsa zyrtarët demokratë specialistët, studiuesit dhe think tankers kanë shpikur termin – është prej kohësh është një skenë e quajtur “Fuqia Punëtore në fund të shekullit paraprak. Qëllimi i kërkojnë një kombi të gjunjëzuar t’i tanë super-seriozë dhe jashtëzakonisht një temë e preferuar për historianë të e Kryqëzuar”, në të cilën një punëtor tor- ishte krijimi i një sistemi shëndetësor dëgjojë këshillat e ekspertëve si fjalë inteligjentë, gabojnë tërësisht. Pikërisht zjarrtë romaneskë dhe për ta janë shkruar turohet deri në vdekje nga anëtarët më bashkëpunues, në të cilin fshatarëve hyjnore. shëndeti publik është shndërruar në një libra të panumërt. Të gjitha këto vepra të shquar të komunitetit: një bankier, një dhe familjeve të tyre, në këmbim të një ëndërr të paarritshme nga fakti që u jemi theksojnë një fakt të çuditshëm: përfaqë- avokat, një mjek dhe një prift. pageseje të vogël vjetore, do t’u garan- Udhëheqësit e opinionit tonë shtjello- përkulur shumë opinioneve shkencore. suesit e kësaj rryme nuk kishin asgjë tohej qasje në shërbimet e mjekëve dhe jnë gjithashtu një teori për të shpjeguar Dhe ilaçi kundër të keqes që po na go- kundër shkencës apo arsimit. Përkundra- Shkurt, botëkuptimi i popullistëve të dentistëve, si dhe qasje në një spital në sjelljet e papërgjegjshme që shohim te det nuk gjendet askund tjetër përveçse zi, avokimi i tyre në favor të teknologjisë, parë ishte rrënjësisht demokratik: popul- lokacion të afërt me pajisje moderne. disa persona që promovojnë përhapjen e brenda këtij populizmi kaq të urryer nga dijes dhe arsimit ishin aq të sinqerta dhe li kishte përparësi mbi gjithçka dhe roli Anëtarët e kooperativës – d.m.th. pop- virusit. Thojnë se këta njerëz të humbur ekspertët dhe që po i frikëson ekspertët. të lulëzuara saqë gati turpërohemi kur i duhur i ekspertëve në një demokraci ullsia e gjerë, kryesisht punëtorë të tokës nuk janë vetëm idiotë; ata veprojnë nën i lexojmë sot. Pse tekste të tilla? Sepse duhej të kufizohej në shërbimin dhe in- – ishin përgjegjës për zgjedhjen e bordit ndikimin e një doktrine të mirëfilltë an- Për të kuptuar se çfarë po ndodh, duhet popullistët ishin të bindur se përputhesh- formimin e qytetarëve. drejtues të tij dhe për menaxhimin e ti-ekspertizë: “popullizmi”. Përkrahësit të fillojmë duke përkufizuar termin. in në mënyrë të përkryer me progresin çështjeve ekonomike. e këtij besimi – “popullistët”, pra – janë Emërtimi “popullist” u adoptua në vitin shkencor të fundit të shekullit, duke i Popullistët e fundit të shekullit të 19- egërsira të paarsimuara që i kanë mëri 1891 në Shtetet e Bashkuara, në Kansas, mbrojtur parimet e shtetit të mirëqenies të heshtën ndaj politikës shëndetësore. Ky sistem u shpik nga njëfarë doktori homologët e tyre të arsimuar dhe i nga anëtarët e një partie agrare shumë të apo të ndërhyrjes së pushtetit publik. Duhet theksuar se mjekësia amerikane Michael Shadid, i cili u përpoq ta imple- përçmojnë në mënyrën më të thellë. Ata re. Me kërkesa që varionin nga braktis- nuk ishte ende në kohën e këtij labirin- mentoj atë me ndihmën e degës lokale të preferojnë t’i besojnë intuitës sesa njo- ja e etalonit të arit e deri te lufta kundër Në të njëjtën kohë, popullistët ishin ti burokratik tmerrësisht të shtrenjtë që Farmers Union, një organizatë sindikale hurive në libra, t’i përçmojnë rekoman- monopoleve, duke përfshirë nacional- në luftë të vazhdueshme kundër elitave njohim sot. Por, sapo çmimet e ilaçeve fshatare. Prania e kësaj organizate kon- dimet e profesionistëve mjekësorë, të izimin e hekurudhave, kjo lëvizje shpejt ekonomike dhe intelektuale të kohës filluan të rriten, gjatë dekadave në vijim, firmon dimensionin popullist të projektit, zgjojnë mençurinë e turmave dhe naty- u përhap vrullshëm, deri në atë pikë sa së tyre, ekspert që pretendonin të shih- u shfaqën lloje të shumta të sistemeve pasi ajo ishte pak a shumë pasardhëse e risht, ata janë racistë. Popullizmi është suksesi i saj, për një kohë, dukej i sigurt. nin dorën e Zotit në rendin e vendosur. alternative më demokratike, të imagjin- drejtpërdrejtë e partisë së shuar të viteve armiku i shkencës; ai është në luftë me Por ndryshe rodhën gjërat: në më pak Për popullistët, të gjitha format e privi- uara së bashku nga fermerët, organizatat 1890. Por historia personale e Dr. Shad- mendimin racional. Ai bashkëpunënon se dhjetë vjet, Partia populliste u zhduk. legjit ishin të dyshimta, përfshirë edhe sindikale dhe organizatat bamirëse me id na mëson edhe më shumë gjëra. Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 13

I lindur në Liban, Michael Shadid bëri çmos për t’ua pamundësuar konsul- Commonwealth Federation, CCF). Më histerinë në të gjithë krahinën e Prairies komplikuar, “vetëm specialistët mund të emigroi në Shtetet e Bashkuara në 1898. tat ose pacientët e referuar nga kolegët, 1944, ajo arriti një fitore dërmuese në Canadiennes. Rezultati ishte përshtatje kishin një opinion për një gamë në rritje Që nga fillimi i karrierës së tij, ai ofroi dhe arriti t’i bindte të gjitha spitalet në zgjedhjet krahinore të Saskatchewan, e “frikës demokratike”, siç e quaj atë të temave”. shërbime mjekësore pa pagesë për fer- Rrethin e Columbia-së t’ua mohonte duke formuar atë që historia e ka quajtur që ndodh kur shtresat e larta të një sho- merët amerikanë. Ai gjithashtu ishte atyre privilegjin e pranimit [d.m.th. e “qeverinë e parë socialiste në Amerikën qërie bindin veten se njerëzit e shfrenu- Sokolsky ka qenë një McCarthy-st anëtarësuar për pak kohë në Partinë drejta që i jepet një mjeku, për shkak të e Veriut”. ar po rrezikojnë privilegjet e tyre. Këto i zjarrtë që anonte në të djathtën e së Socialiste. Megjithë bindjet e pazakon- statusit të tij si profesionist mjekësor të kriza periodike të histerisë kanë një djathtës. CCF ‘Saskatchewan’-eze, ta politike, ai nuk ishte një sharlatan – një institucioni shëndetësor, të referojë E ripërtëritur disa herë gjatë viteve, numër konstantesh: demokracia përsh- nga ana tjetër, ishte një parti agrare dhe përkundrazi, kërkesat e tij për cilësinë e një pacient në një spital ose një qendër CCF bëri fushatë në vitin 1960 rreth kruhet si tirani; shtresat e ulta veçohen punëtore e krahut të majtë. Tani, godit- shërbimeve shëndetësore ishin veçanër- mjekësore për të dhënë një diagnozë ose një projekti të sigurimit shëndetësor për guximin e përfshirjes në çështje që je e papritur: gjithçka ka marrë kahje të isht të larta. Shadid dallonte nga kolegët një shërbim] ». gjithëpërfshirës në nivel krahinor dhe nuk i kuptojnë (pavarësisht nëse është kundërt. Partia Demokratike që kishte e tij nga denoncimi që u bënte praktikës përsëri u shfaq fitimtare në një zgjedhje ekonomi, politikë e jashtme ose, në këtë investuar Harry Truman tani u shërben së mjekësisë që ai e konsideronte gra- Ky sulm i kushtoi AMA një padi në ku mbizotëroi kryesisht kjo çështje. Dy rast, mjekësi); dhe, natyrisht, media interesave të drejtuesve të pasur dhe të bitqare, veçanërisht në qytetet e vogla sajë të ligjit antitrust, por nevojitej më vjet më vonë, në korrik 1962, qeveria bashkohen. diplomuar : i mbështet gjenitë e vegjël në Oklahoma. shumë për ta ndalur atë. Mbi të gjitha, Regina ishte e gatshme të lancoj Medi- të Wall Street, me përpikmëri u bindet AMA mblodhi rreth saj specialistët më care, sistemin shëndetësor me pagues Të gjithë këto elemente ishin të pran- urdhërave të ekonomistëve që lavdëro- Me synim distancimin nga ky mod- të mirë të kohës, të cilët thjesht kërkonin të vetëm, domethënë, kostot e të cilit ishme në frikën e madhe demokratike jnë tregtinë e lirë, dhe kur përfaqësuesit el, Shadid e konsideronte veten si një të trajtoheshin me respektin që u takon. mbuloheshin vetëm nga një sistem pub- të vitit 1896. Atë vit, klasa udhëheqëse e saj propozojnë një reformë shënde- “mjek i popullit[i]» i aftë për të zgjidhur Kryetari i saj shkoi aq larg sa që protes- lik – ishte hera e parë që një gjë e tillë amerikane, e mbështetur nga pothuajse tësore, ata nuk e bëjnë këtë duke konsul- enigmën e përjetshme amerikane, e cila toi në vitin 1938 kundër hapjes së një ndodhte në shtetin kanadez. të gjitha organet e shtypit, besonte se tuar bazën, por mbledhin specialistë nga mbetet e pazgjidhur edhe sot e kësaj dite hetimi federal për reformën e sistemit ishte e kërcënuar nga një proletariat i të gjithë sektorët e përfshirë në çështje : çmime marramendëse të shërbimeve të kujdesit shëndetësor. Ai pretendoi Atëherë, “shkenca e organizuar” etur për gjak që marshonte nën flamurin dhe u kërkojnë atyre që të riorganizojnë dhe popullsi me shëndet të dobët . “Në se e gjithë hierarkia shoqërore ishte shfrytëzoi armën​​ e saj të shkatërrimit e William Jennings Bryan , kandidati sistemin midis tyre. Pastaj, befasohen kohë lufte si dhe në kohë paqeje, në e shthurrur kur pranoi që injorantë të në masë. Të njëjtën ditë, me hyrjen në demokrat në garat presidenciale, një kur opinioni publik shfaq zemërimin e kohë krizash si në kohë bollëku, stuhie kërkojnë me vrull ilaçe të sharlatanëve fuqi të sistemit të ri, të gjithë mjekët e njeri i përceptuar si radikal dhe të cilit tij. apo qetësie, ka fakte që nuk ndryshojnë, të përshkruara nga profesionistët. “Kjo Saskatchewan hynë në grevë. Padyshim i ishin bashkangjitur populistët. Nga shkruante ai: të varfërit sëmuren më është një praktikë e mjekësisë që nuk që nuk ishin më shumë se njëmijë, por maja e kullës së tyre të fildishtë, burra të « Ne, populli » shpejt, qëndrojnë më gjatë të sëmurë është as shkencore, as ekonomikisht ra- sidoqoftë ishte, në gjithë shkëlqimin e arsimuar të këtij fundshekulli vërshuan dhe janë ata që marrin më pak kujdes cionale,” tha ai me përbuzje. tij, një “moment Ayn Rand”, sipas emrit në gazetat e Bregut Lindor për të preten- Edhe forcat e pranishme në zinxhi- mjekësor edhe pse kanë nevojë për më të filozofes dhe novelistes së shekullit duar se lëvizja populliste nuk ishte gjë rin e kujdesit shëndetësor kanë evolu- shumë. Disa janë të varfër sepse janë të Është vërtetë e çuditshme të kuptosh XX, apostull e individualizmit, shumë tjetër veçse një revoltë e të çmendurve. ar. AMA nuk është më ajo fuqi e fortë sëmurë. Të tjerët janë të sëmurë sepse sa shumë gjëra mund të ndalohen nga e popullarizuar në Shtetet e Bashkuara. e profesionistëve shëndetësorë që ishte janë të varfër. » etika profesionale kur profesionistët Përmes këtij aksioni, 1% e të arsimuarve Ndonjëherë ndodh që frika demokra- dikur. Në luftën për ta parandaluar shëndetësor ndihen të kërcënuar në sta- dhe të pasurve urdhëroi popullin të qen- tike arrin qëllimet e saj. Ky nuk ishte shfaqjen e sigurimit gjithëpërfshirës, Kërcënimet e hakmarrjes tusin e tyre social. Harry Truman, Pres- droj në vendin e vet dhe të tregoj res- rasti me grevën e madhe të 1%, e cila AMA është tejkaluar nga akterë të rinj identi i rizgjedhur në vitin 1948 pas një pektin e tij. ndezi Saskatchewan në vitin 1962 – – grupe spitalore, kompani farmaceutike fushate shumë më populliste sesa ajo e dështimi i saj madje ishte shumë i rëndë. dhe kompani sigurimesh – në aspektin e Në një shkrim tjetër të tij, Shad- Donald Trump në vitin 2016, vendosi të Ky version kanadez i përplasjes mid- Ndërsa frika pati efektin e saj në fillim, fuqisë dhe të ndikimit, me, megjithatë, id deklaronte se vepronte në emër të përqëndrohet në mandatin e tij të dytë is shkencës dhe popullizmit – midis një simpatia për kauzën e mjekëve u mposht një motivim të pandryshuar: nderimin “popullit amerikan” duke luftuar “për në sigurimin shëndetësor gjithëpërf- grupi të vogël por prestigjioz profesion- shpejt, e ndihmuar nga fjalimet e egra të e asaj që tani quhet “inovacion” dhe të t’i shpëtuar nga sundimi i privilegjeve, shirës. Disa muaj pas marrjes së detyrës, istësh dhe punëtorëve të Saskatchewan kampit të ekspertëve – një pastor ung- profesionistëve që qëndrojnë pas tij. i cili po e çon vendin në rrugën e dik- ai paraqiti një program për këtë qëllim, – paraqiti shumë manovra që dinte t’i jillor, i cili po fliste në valët e radiove, taturës dhe kaosit”. Duke cituar këto duke lavdëruar arritjet e mjekësisë mod- bënte AMA. Si kjo e fundit, grupacioni i duke bërë thirrje për gjakderdhje. Greva Por, transformimi më i thellë ka të fjalë në një libër të botuar në vitin 1939, erne, por duke theksuar se ishin shpër- mjekëve të krahinës grumbulloi një the- përfundoi pas një muaji. Pesë vjet më bëjë me të menduarit e krahut të majtë. gazetari James Rorty komentoi: “Këto blyer me shpërthimin e çmimeve të sar të madh falë kontributit të anëtarëve vonë, të gjitha krahinat e vendit kishin Mënyra se si progresistët e vetëshpallur janë parulla të thjeshta, më populliste se ilaçeve. “Tanimë, shërbimet mjekësore të saj dhe e përdori atë për të financ- një sistem shëndetësor të modeluar si- keqpërdorin dhe abuzojnë me fjalën sa socialiste, që godasin në shenjë te fer- nuk janë më të papërballueshme vetëm uar përpjekjet e saj të propagandës. Jo pas atij të Saskatchewan, dhe Medicare “popullizëm” tregon se ata janë kthyer merët e Oklahomës, sepse ata u tregojnë për të varfërit, por për të gjitha shtresat, vetëm që lëvizja mori mbështetjen nga është edhe sot e kësaj dite një nga arritjet me vendosmëri kundër trashëgimisë së saktësisht se çfarë po përjetojnë. » përveç atyre më të larta », tha ai në 1949 Dhoma e Tregtisë e Saskatchewan dhe shoqërore për të cilat Kanada është më tyre demokratike. Tani i dëgjojmë ata në një fjalim në Kongres. shoqatat e tjera profesionale, por shtypi krenare. duke na kujtuar virtytet e censurës dhe Natyrisht, kur fliste për “privilegjet“, vendas i përcjelli si një, duke i dhënë zë duke evokuar me nostalgji ditët e lum- Shadid e kishte fjalën për Shoqatën Kundërsulmi i Shoqatës Mjekësore vrullshëm ndërsa parashikonte valë të Asnjë nga lëvizjet reformuese që i tura kur pronarët i zgedhnin udhëheqësit Mjekësore Amerikane (American Med- Amerikane ishte i menjëhershëm. Duke komunizmit dhe sëmundjes. Aktivistë përshkrova më lartë nuk ka kontestu- tanë për ne. Demokracia shfaq një prob- ical Association, AMA), organizatën e denoncuar një “sistem të keqpër- të së djathtës ekstreme ishin gjithashtu ar rëndësinë e kërkimit shkencor apo lem, thonë ata, sepse i mundëson pop- profesionale të mjekëve. Anëtarët e saj dorur, tipik të kombeve dekadente“, pjesë e kësaj përmes një kolektivi që u ndonjë prej gjetjeve të tij. Të gjithë këta ullit injorimin e autoritetit të ekspertëve. thjesht i kishin shpallur luftë sepse ai ajo argumentoi se plani i Truman-it do shfaq nga askund, ‘Na lini mjekët tanë’ mendimtarë neopopullistë admiruan Kësaj demokracie rebele i kemi borxh kishte guxuar të hapte një spital bash- t’i vendoste mjekët, përfaqësuesit me (Keep Our Doctors, KOD), i cili kishte mjekësinë moderne; ata thjesht donin zgjedhjen e zotit Trump sikurse pa- këpunues. Po ushtronin skemat më arsim shumë të lartë të një profesioni për qëllim të luftonte sistemin me një ta bënin atë të arritshëm për personat fuqinë tonë përballë ngrohjes globale djallëzore kundër tij. Për ta, plani i refor- shumë të respektuar, nën “një burokraci pagues të vetëm përmes shumë tubi- më të varfër. Me fjalë të tjera, kishte dy ose pandemisë Covid-19. Ky është i matorit neo-popullist ishte “imoral”, të madhe të shërbyesve publik, punon- meve publike, me gjueti shtrigash dhe vizione konkurruese të shoqërisë: privi- gjithë faji ynë, “Ne, Populli” (që janë sepse ai planifikonte t’i besonte - ven jësve, kontabilistëve dhe komisioneve insinuata raciste – qeveria neo-popull- legjet versus barazia. fjalët hyrëse të preambulës së Kushte- dime të rendit ekonomik personave pa srfshirprofane”. E vendosur që ta ndal iste kishte njoftuar qëllimin e saj për të tutës së Shteteve të Bashkuara). përgaditje. Pasi u përpoq t’ia konfis- këtë president injorant, AMA shfrytëzoi sjellë mjekë nga jashtë për t’i zëvendë- “Çështja themelore në zemër të konf- konte licencën, AMA dëboi Shadid nga anëtarët e saj (shumica prej tyre të pa- suar grevistët. liktit midis qeverisë dhe mjekëve të Sas- Prandaj peizazhi politik është kokëu- dega lokale dhe kështu ai humbi të dre- sur) duke tërhequr një kontribut të katchewan nuk është sigurimi shënde- lur, por lufta mbetet e njëjtë. Tani të jtën për sigurimin e përgjegjësisë civile. jashtëzakonshëm dhe kështu arriti të Pyetja kryesore, natyrisht, ishte ajo tësor publik, por demokracia”, shkruan shoqëruar me pastërtinë morale të akullt AMA gjithashtu arriti të dekurajojë nga mbledh një thesar të shkëlqyer lufte. e vendit që duhet të kënë ekspertët në Globe and Mail e Toronto-s disa javë të së majtës në vend të antikomunizmit përfshirja në ndërmarrjen e tij shumicën Këto fonde i mundësuan asaj të siguron- një demokraci. Mjekët ishin atëherë në pas fillimit të grevës. Herët a vonë, pa- të mashtruesve të krahut të djathtë, ek- e mjekëve që ai dëshironte t’i rekrutoj. te shërbimet e një agjensie kaliforniane një situatë monopoli: vet vendosnin për varësisht nga specialiteti i tij, profesion- spertët vazhdojnë të ankohen kundër të të quajtur Campaigns Inc., pionere në mënyrën e trajtimeve dhe për çmimin e isti duhet t’i nënshtrohet gjithmonë lai- pafytyrëve që guxojnë të sfidojnë fuqinë Padyshim, opinionistët e sotëm do komunikimin politik, të cilës ajo i be- tyre dhe iu raportonin vetëm kolegëve kut, përndryshe demokracia nuk mund e tyre. Tema e vërtetë e debatit janë priv- ta përshkruanin këtë episod, me rreptë- soi misionin e udhëheqjes së forcave të të tyre. Projekti i CCF – sikurse ato të të funksionojë. “ ilegjet e tyre dhe të gjithë jemi të inku- si dhe shtirje mosmiratimi, si një luftë saj në terren. Së shpejti vendi u gjend i Dr. Shadid ose të Presidentit Truman – rajuar që të përulemi para tyre, apo edhe e popullistit Shadid kundër shkencës. mbytur në një ortek pamfletash, letrash dobësonte autoritetin e tyre duke i dhënë Pikërisht! Thoshin disa, ky është i të marshojmë në radhë të ngushta për të Megjithatë do të ishte shumë më e saktë dhe karikaturash të pista që sugjeronin një pjesë të tij qytetarëve të zakonshëm. gjithë problemi me demokracinë: u jep avokuar për kauzën e tyre. të flitet për një “luftë të shkencës kundër që ardhja e “mjekësisë së socializuar” Në atë kohë, një reporter i Washington këtyre profanëve injorantë pushtet mbi popullizmit”. do të nënkuptonte fundin e pariparue- Post theksoi: « Mjekët janë ‘priftërinjët ata që u janë superior. George Sokolsky, Megjithatë, duke lënë mënjanë fan- shëm të lirisë individuale. Falë këtyre e mëdhenj’ të kohës sonë dhe si të tillë një redaktor amerikan me një audiencë tazitë egoiste të këtij Politburo modern, Kjo luftë bëri kërdi për shumë vite, metodave, të cilat për fat të keq u bënë ata nuk e kanë zakon t’i binden shtetit ». kombëtare, mbrojti kështu zëshëm gre- ekuacioni i vjetër politik ende dallohet gjatë të cilave AMA i luftoi dhe i var- klasike, projekti i Trumanit dështoi, si- vistët e Saskatchewan me arsyetimin prapa mbulesës së mjaftueshmërisë së rosi njërën pas tjetrës propozimet për kurse të gjitha përpjekjet e mëvonshme Revolta e të çmendurëve se ata mishëronin “luftën e ekspertëve krahut të majtë. Aktualisht, senatori hap- demokratizimin e qasjes në kujdesin për të krijuar një sistem shëndetsor vër- në një epokë ku paraprinë qeverisja tas popullist Bernie Sanders është mbro- shëndetësor. Anëtarët e saj, për shem- tet universal në Shtetet e Bashkuara. nga turma“. Antikomunist i bindur, jtësi më i zjarrtë i një sistemi universal bull, organizuan bojkotin e një koper- Por ishte në Kanada që lufta e shkencës I thirrur për të ndërmjetësuar po- Sokolsky kështu i përshkruante mjekët të kujdesit shëndetësor, ndërsa ushtarët ative qumështore që nxiste një fonda- kundër populizmit përjetoi zhvillimet e lemikën, baroni Taylor, një mjek dhe që përpiqeshin t’i mbanin kokat e tyre e “shkencës së organizuar” dhe pushte- cion bamirësie që ishte pak e lidhur me saj më shpërthyese, siç kujton historiani politikan britanik, përmblodhi faktet mbi ujë, kur i gjithë planeti ishte përf- tit privat po përpiqen sistematikisht ta Shadid, t’i ipte fund hulumtimeve të tij Robert McMath. me terminologji pothuajse klinike. Në shirë në valën barazitare. “Ka qenë një sabotojnë këtë ide. Popullizmi nuk është në fushën e “ekonomisë së mjekësisë” vitin 1974 ai shkroi se AMA ishte “në kohë kur njerëzit e respektonin njëri- gjetja e fundit shkëlqyese për ta emëruar siç quhej atëherë. Në disa provinca të Prairies cana- kundërshtim histerik ndaj çdo forme tjetrin për atë që vlenin”, shkroi ai. Tani të keqen prej të cilës po vuajmë, është diennes, jehona e revoltës populliste të sigurimit shëndetësor publik dhe po duket se motoja është: “Unë vlej po aq ilaçi që mund të na çlirojë prej saj. Historiani Paul Starr na tregon amerikane të viteve 1890 jetoi për punonte, jo pa sukses, për t’ia komuni- sa ju“. Kjo filozofi, të cilën ai - ekon gjithashtu se, në Washington, ku sapo dekada. Gjatë Depresionit të Madh, kuar këtë histeri mjekëve, si dhe opin- sideronte aq të rreme sa të dëmshme, e *Gazetar dhe historian. Autor i The ishte themeluar një koperativë shënde- mishërimi politik par ekselencë i kësaj ionit publik në Saskatchewan ». zemëronte. Kur në një vend si Shtetet People, No: A Brief History of Anti-Pop- tësore e ngjashme me atë të Elk Cityt, tradite ishte një parti radikale agrare e Bashkuara të gjithë janë të lirë të ulism, Metropolitan Books, New York, AMA ” i kërcënoi të gjithë mjekët e përf- e njohur si Federata Bashkëpunuese Së paku diagnoza ishte e saktë: një shprehin mendimet e tyre, për të ishte e 2020. shirë në iniciativën që do t’u hakmerrej, e Commonwealthit (Co-operative shoqatë profesionale kishte përhapur natyrshme që, derisa bota ishte duke u 14 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

MES PROPAGANDËS KOLONIALE DHE NDJENJËS KOMBËTARE Në origjinën e shtypit arab

Në fillim të shekullit XIX u shfaqën gazetat e para në arabisht, të cilat për një kohë të gjatë kishin qëllim administrativ. Më pas, fuqitë koloniale e panë atë si mjet për t’iu adresuar drejtpërdrejt popullsisë indigjene dhe për ta përhapur propagandën e tyre në të gjithë botën arabishtfolëse. Gazetat e pavarura kanë përfituar nga njohuritë e maronitëve siro-libanezë.

NGA ARTHUR ASSERAF *

ga Rabati deri në Bagdad, Nga Levanti në Magreb të gjithë mund të lexojnë të Nnjëjtën gazetë pasi vendet Diku tjetër, shtypi fillestar nuk ka arabe ndajnë përdorimin e një gjuhe asnjë lidhje me shprehjen e ndjenjave të shkruar (arabishtja standarte ose nacionaliste apo pan-arabe. Gazetat e Foussha) që nuk përkon me territorin para shpesh themeloheshin nga qever- politik. Audienca e mediave që flasin itë koloniale, të cilat, duke riprodhuar të arabisht nuk korrespondon me kufijtë njëjtat përvoja si homologët e tyre eg- e një shteti-komb, qoftë nga gazetat, jiptianë ose osmanë, e bënë shtypin një radio apo kanale televizive. Nisur nga mjet komunikimi me popullsinë. Pa- përvoja evropiane, zhvillimi i shtypit në varësisht nëse bëhet fjalë për Muhamed këtë rajon të botës duket se është një Aliun në Kajro, Mahmud II në Kostan- anomali. Në të vërtetë, nga sociologu dinopojë ose Louis-Philippe në Paris, francez Gabriel Tarde deri tek histori- asnjëri nga këta monarkë nuk shkruan ani irlandez Benedict Anderson, shumë vetë në arabisht. Prandaj i shërben atyre intelektualë kanë argumentuar se shtypi të flasin drejtpërdrejt me lexuesit- ara është burimi i ndjenjës kombëtare. Si- bishtfolës. Pas marrjes së Algjerit në pas tyre, gazeta krijon një audiencë të korrik 1830, qeveria franceze u përpoq njëtrajtshëm, qoftë për atë që jeton në kishte katërmbëdhjetë gazeta në gjuhën targetuar Tunizinë fqinje, ku ata do të bashkuar nga gjuha dhe temporaliteti në disa raste të shpërndajë një botim Beirut, Romë apo Buenos Aires. Me arabe në Brazil, dhe New York-u kishte donin të ndërtonin një koloni, duke sh- i përditshëm, të cilët mund të imag- kushtuar publikut arab. Pas një përp- zhvillimin e kabllove të paranëndetëse një të përditshme, Kawkab Amirka kaktuar tensione me qeverinë franceze, jinohen duke lexuar të njëjtët artikuj jekjeje të shkurtër në 1832, me Moni- në Mesdhe në vitet 1860 dhe zyrat e (Ylli i Amerikës) nga 1898, domethënë e cila kishte frikë për sigurinë e Algjeri- në të njëjtën kohë ndërsa pijnë kafe në teur algérien, i cili botonte ndonjëherë para të agjencive Havas ose Reuters në shumë kohë para Mekës, qytetit të së. Për të ndikuar në publikun tunizian mëngjes. Gazeta krijon “komunitetin në arabisht, në shtator 1847 në Algjeri Aleksandri ose Tunis, roli i redaktuesve shenjtë të Islamit, ose Fez, një qendër dhe arab dhe për të parandaluar Francën imagjinar” të kombit. u shfaqën Al-Mubachir (Shpallësi) ose kryesisht konsistonte në përkthimin kryesore universitare marokene që nga që të marrë kontrollin e Tunizisë, reda- Le Mobacher në frëngjisht. Dërguar në e dispeçeve telegrafike evropiane në shekulli X. ktori i Avvenire di Sardegna (E ardhmja Por si mundet që një shtyp i cili shtri- mënyrë të veçantë për të gjithë zyrtarët arabisht. Artikujt kopjoheshin nga një e Sardenjës) Giovanni De Francesco, het nga Atlantiku deri në Gjirin Persik të muslimanë, ky botim i përmuashëm gazetë në tjetrën, në një kohë kur të dre- Sidoqoftë, jo gjithçka rrodhi lirshëm. punëson Yousouf Bakhus, poet libanez, themelojë një komb? Mbështetësit dhe është redaktuar nga Ismaël “Thomas” jtat e autorit ishin shumë te mjegullta. Në shumicën e vendeve arabe, një të krijojë një gazetë në gjuhën arabe, kundërshtarët e një bote arabe të unifi- Urbain, i rritur me idealet e Shën-Si- gazetë “e huaj” paraqiste një problem Al-Mustaqill (The Independent). Këto kuar politikisht, shpesh kanë menduar monit dhe i cili u konvertua në Islam në Këto gazeta në rritje kishin nevojë të sovranitetit shtetëror, sepse ajo ishte përpjekje propagandistike nuk do të që shtypi mund të veprojë si një mjet 1835 pas disa qëndrimeve në Kajro. Në për redaktorë, një forcë pune që nuk botuar në një vend që nuk e kontrollon kurorëzoheshin me sukses pasi Franca për fabrikimin e ndjenjës kombëtare. botimin e tij të parë, Le Mobacher njof- respekton kufijtë kombëtar. Prandaj dhe nga e cila mund të burojnë idetë vendoset në Tunizi në maj 1881. Roli Nga njëra anë, ata që menduan se arabët ton qëllimin për t’i afruar algjerianët thirreshin maronitët libanezë, të tra- kundërshtuese. Prandaj, shtetet në rajon subversiv i kësaj gazete pro-italiane duhet të bashkohen në të njëjtin shtet, më afër mbretit Louis-Philippe: “Ju e jnuar në seminare fetare në arabishten shpesh tundoheshin të ndalonin gazetat denoncohet në shtypin francez. Bakhus sepse ndajnë të njëjtën gjuhë, ishin në dini që mbretërit e kombeve të krishtera standarte, gjuhë evropiane dhe në për- arabe të shtypura jashtë vendit. Në vitin më pas shkoi në Paris për të punuar në favor të një shtypi të përbashkët. Nga flasin çdo ditë me popujt e tyre përmes dorimin e shtypshkronjës. Farès Chi- 1897, qeveria franceze në Algjeri, për Al-Bassir (Insight), një e përjavëshme ana tjetër, disa mbrojtën ndalimin e bot- shkrimeve ku i informojnë ata për ven- diac, shkrimtar dhe gazetar i lindur në shembull, ndaloi gazetën egjiptiane Al që synonte të ndikojë në audiencën e imit në foussha dhe favorizuan dialektet dimet e qeverisë dhe lajme të çdo llo- 1804 në Mont-Liban, redaktoi revistën Mu’ayyad (Partizani) i cili drejtoi një mirëfilltë arabe në një mënyrë - tëfa për të krijuar një audiencë vërtet kom- ji. Sulltani i Kostandinopojës, Pashai zyrtare egjiptiane në vitet 1830, pastaj fushatë kundër kolonializmit perëndi- vorshme për Francën. Një ndryshim bëtare me një shtyp në dialektin egjip- i Egjiptit e ndoqën këtë shembull dhe udhëtoi në Evropë – ai u bë një social- mor në Egjipt dhe në pjesën tjetër të krahu ky që u përshëndet nga Le Figa- tian, maroken ose sirian. Këto kritika në ndjekësit e tyre po shkojnë mirë.” His- ist në Francë – para se të themelonte të botës arabe. Por ishte e vështirë për au- ro në atë kohë, se Al-Bassir “thotë të fakt fillojnë nga i njëjti supozim: situata toriani Charles-Robert Ageron vëren se njëjtin lloj botimi në Tunizi në 1860. toritetet koloniale të vendosin kontroll kundërtën e asaj që thoshte Mustaqilli e shtypit arab është anormale, duhet ky botim do të ofronte shumë shpejt” I ftuar nga Sulltan Abdülmecid I, ai u efektiv. Për shembull, gazetat ndon- i urryer”. të ekzistojë një përshtatshmëri midis artikuj të kulturës së përgjithshme të transferua në Kostandinopojë në 1861 jëherë paketoheshin në kuti që përmb- gjuhës, mediave, shtetit dhe kombit. shkruara gjatë nga zyrtarët francezë dhe për të botuar al-Jawa’ib (Les circulan- anin produkte të tjera në mënyrë që të Si reagoi publiku arab? Publikimet të përkthyera në arabisht. “ tes), një gazetë javore kulturore dhe kalonin më lehtë doganat. Një trafik i që janë shumë të destinuara për propa- Kush vëzhgon historinë e shtypit letrare e subvencionuar nga qeveria os- vërtetë gazete zhvillohej në kufirin mid- gandë shpesh shmangen nga lexuesit. arab e ka të vështirë të bëjë dallim- Më vonë dhe deri në mbylljen e saj mane dhe me model të frymëzuar nga is Algjerisë dhe Tunizisë nën protek- Ekzistenca e tyre është e shkurtër, sepse in midis asaj që është “kombëtare” në 1928, do të punësonte gjithashtu gazetat kryesore evropiane të asaj kohe. toratin ku ky i fundit përfitonte nga një vështirë se i gjejnë shumë lexues: të dhe “ndërkombëtare”. Historianët gazetarë muslimanë, duke e bërë kësh- regjim censurimi më liberal. mërzitshme, ndonjëherë të përkthyera shpesh thonë se gazeta e parë arabe, Al tu Le Mobacher-in “shkollën e parë të Vëllezërit libaneze ose sirianë që keq nga gjuhët evropiane, stili i tyre i waqai ‘al misriyya (Ngjarjet e Egjip- gazetarisë të Algjerisë myslimane. “ kishin emigruar krijuan disa nga gaze- Kështu, shumë qeveri po përpiqeshin fryrë nuk i përshtatet një publiku të lex- tit), u themelua në Kajro në 1828. Por tat më të rëndësishme në botën arabe të subvenciononin gazetat me ndikim uar dhe të rafinuar në kërkim të argëtim- “gazetë” është një term paksa i nxituar, Që në fillim, këto gazeta qarkulluan që nga vitet 1860. Vendi i botimit i tyre përtej kufijve të tyre. Në vitet e fundit it. Lexuesit arabë kërkonin soap-opera pasi ajo ishte më shumë një dokument përtej kufijve. Gazeta e parë e - botu ndryshoi sipas kufizimeve politike. të shekullit të XIX-të, konsujt britanikë dhe ilustrime. Për t’i tërhequr ato, duhet administrativ me disa qindra kopje të ar në Tunizi në 1860 është Al-Ra’id Në 1875, vëllezërit Takla themeluan dhe francezë në Egjipt zhvilluan një të prodhonin përmbajtje tërheqëse dhe destinuara për zyrtarët egjiptianë. Një al-Tunsi (Pionieri Tunizian). Edhe nëse Al-Ahram (Piramidat) në Egjipt, i cili luftë shurdhe përmes gazetave Al-Ah- origjinale. Në kontekst të trazirave in- ditar zyrtar ku shtonin herë pas here, një nga objektivat e tij të parë ishte të botoi artikujt e disa mendimtarëve të ram, pro-frëngjisht dhe Al-Muqattam telektuale në disa pjesë të botës arabe lajme të përgjithshme. Pas pak kohe, kontribuojë në zbatimin e duhur, nga Nahda (Rilindjes), duke përfshirë Dja- (të emëruar keshtu pas kodrave në (Egjipti, Libani dhe Tunizia), lexuesi po autoritetet otomane filluan të njëjtin lloj gjykatat tuniziane, të kodit të ri të ligjit mal Eddine Al-Afganas dhe Mohamed jug-lindje të Kajros) , pro-britanike. kërkonte gjithashtu një fjalim të lirë, të botimi në Kostandinopojë, Takvim-i penal dhe të drejtës zakonore, ai tregon Abdouh. Kjo e përditshme mbetet Edhe shtypi në dukje i pavarur shpesh pavarur, të cilin publikimet qeveritare vekayi (Kalendari i Ngjarjeve), së pari kështu në faqen e parë të tij që mund ta edhe sot e kësaj dite një referencë në mbështetej nga qeveritë lokale ose të shpesh e kishin të vështirë ta prodhonin. në turqishten osmane dhe më pas në gjejmë jo vetëm në qytetet kryesore të të gjithë botën arabe. Edhe në Marok, huaja. disa botime përfshirë arabishten. Në vendit (Tunis, Kairouan, Sfax, Sousse, e vendosur akoma larg Libanit, gazeta Ky ishte kufiri i këtyre përpjekjeve Kajro si në Stamboll, pushtetarët që po Bizerte), por edhe në Algiers, Tripoli, e parë private në gjuhën arabe, Lissan Trazira intelektuale të shtetit. Në arkipelagun e gjerë të përpiqeshin të reformojnë vendin e tyre, Alexandria, Beirut. Lexueshmëria e saj al-Maghrib (Gjuha e Marokut), u publi- kafeneve që shtrihen nga Fez në Basra synonin të centralizonin informacionin. ishte pra në shkallën e Mesdheut që flet kua në vitin 1907 në Tangier nga Fara- Gazetat propaganduese u krijuan analizohen lajmet më të fundit, vlerëso- Në fillimin e shekullit XIX, shtypi shër- arabisht, nga Levanti deri në Magreb. jallah dhe Arthur Nemmour, dy vëllezër gjithashtu me qëllimin e vetëm për të hen botimet zyrtare dhe hamendësohet beu për të shtrirë dhe forcuar kontrollin Në Algiers, shtypi egjiptian u ble në libanezë. Ai do të ishte zëdhënësi zyrtar çuar më tej pikëpamjen e një kryeqyteti se kush qëndron prapa tyre. Publiku e shtetit nga një këndvështrim që ishte një librari, rue de la Lyre në Casbah të i monarkisë marokene para se të bëhej të huaj. Quai d’Orsay financonte shumë refuzon të gëlltisë informacionin e of- edhe modernizues dhe autoritar në të Poshtëm nga vitet 1870. zëdhënësi i elitës nacionaliste të një gazeta në gjuhën arabe, por megjithatë ruar dhe janë të prirur të shkojnë dhe ta njëjtën kohë. Autoritetet nuk kërkonin mbretërie të ekspozuar ndaj qëllimeve ankohej për ndikimin e botimeve të kërkojnë diku tjetër. të demokratizonin informacionin ose Nuk ka asgjë kombëtare në lidhje koloniale franceze dhe spanjolle3. Em- mbështetura nga fuqitë e huaja. Ndër të krijonin opinion publik, ata synonin me përmbajtjen e gazetave. Telegra- igrimi në Amerikë bëri që në atë kohë pionierët e gazetarisë arabe figuronte *Historian dhe pedagog në Univer- shpërndarjen në mënyrë të njëanshme fi elektrik dhe agjensitë e lajmeve, që disa nga qendrat kryesore të shtypit ara- një gazetë e botuar në 1880 në Cagliari, sitetin e Kembrixhit. Autor i ‘Electric aktivitetet dhe idetë e tyre. sapo kishin lindur, kontribuojnë në bisht-folës të vendoseshin gjithashtu në Sardenjë. Qeveria italiane dhe bashkë- News in Colonial Algeria’ (2019, Ox- lindjen e një informacioni kryesisht të São Paulo dhe Philadelphia. Në 1914, sia e biznesit në Sardenjë ishin duke ford University Press). Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 15

BURGU I PËRJETSHËM I GEORGES IBRAHIM ABDALLAH PËR T’I KËNAQUR AMERIKANËT “Terrorist” një herë, terrorist gjithmonë?

Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut ndalon mbajtjen e një të dënuari në burg "pa shpresë për lirim". Sidoqoftë, kjo duket se korrespondon me fatin e aktivistit komunist libanez Georges Ibrahim Abdallah i burgosur në Francë për më shumë se një e treta e një shekulli.

NGA PIERRE CARLES*

ë fund të marsit 2020, për t’i kolegët e tyre në Tarbes nuk u mobi- zhbllokuar burgjet franceze lizuan për ta kërkuar lirimin e tij, para- Nnë një kohë kur pandemia lajmëruan militantët e qelisë komuniste e koronavirusit ka të ngjarë të bëjë të Tarbes për praninë e këtij marksisti kërdi atje, Ministri i Drejtësisë Nicole libanez në burg prej kaq shumë vitesh. Belloubet urdhëroi lirimin e 13.500 të arrestuarve brenda dy muajve në vazh- Por moslirimi i tij gjen një shpjegim dim. Këta janë kryesisht njerëz që kanë në fjalimin e Ministres së drejtësisë para vuajtur pjesën më të madhe të dënimit. Asamblesë Kombëtare më 8 Prill, në Në kohën kur ministri mori këtë vendim, mes të një pandemie. Atë ditë, znj.Bel- qendra e paraburgimit të Lannemezan loubet saktëson se ajo përjashton nga lir- (Hautes-Pyrénées) strehoi z.Georges imi i parakohshëm “kriminelët, njerëzit Ibrahim Abdallah, një aktivist komunist e dënuar për dhunë në familje dhe të libanez, i cili e luftoi pushtimin e vendit arrestuarit terroristë”. Sidoqoftë, meg- “terroriste” të veprimeve të Abdallah dhe e Nice me kërkesë të Amerikës. Drejtësia të gjejnë një bazë tjetër për ta kundër- të tij nga Izraeli në 1978. Ai përfundoi jithëse grupi i armatosur të cilit Abdallah FARL. Që atëherë, ka qenë e pamundur kishte dhënë një vendim të favorshëm shtuar ligjshmërinë e vendimit” Por, që dënimin e tij nga 27 tetori 1999. Prandaj supozohet se i përkiste, nuk ka kryer akte të hiqet ky etiketim. për ekstradimin e tij në Shtetet e Bash- kësaj kërkese t’i pergjigjeshin pozitivisht ai është i lirë që nga … shekulli i kaluar. terroriste në kuptimin në të cilin zakon- kuara; ai ishte gati të dorëzohej pranë kërkohej ndihma e Ministres franceze të isht përdoret (sulme pa dallime, bomba Më 25 shkurt, në Bejrut, Bruno Fouch- autoriteteve amerikane. Por Irani atëherë Drejtësisë, znj.Christiane Taubira. Disa Në vitin 2020, ai fillon vitin e tij të në rrugë, vrasje të civilëve që synojnë të er, Ambasadori Francez në Liban, priti ofroi ta shkëmbente atë për Francën muaj më parë ishte lëshuar një qarkore që 36-të të burgimit. Një “rekord francez” terrorizojnë popullata), drejtësia franceze disa gazetarë për drekë. Midis ëmbël- për të liruar studiuesin francez Roland i ndalonte asaj, si dhe çdo anëtari tjetër për një aktivist politik. Me përjashtim e cilëson atë si “terrorist”. Pse? Për shkak sirës dhe kafesë, ai u mor në pyetje nga Marsal. Dhe, më 20 Mars 2020, z.Ro- të ekzekutivit, t’i adresonte udhëzime të Italisë, burgosja për kaq gjatë është e të akteve sigurisht kriminale, por për të një korrespondent francez për rastin e hollahnejad hipi në një avion për në Te- prokurorëve. jashtëzakonshme në vendet e Bashkimit cilat FARL nuk janë autorë … Georges Ibrahim Abdallah. heran ndërsa Roland Marsal mori rrugën Evropian. e kundërt. Kur është fjala për z.Abdal- Emmanuel Macron « ndalo- Sepse, disa muaj para shfaqjes së Diplomati nuk mund të pretendojë ta lah, nga ana tjetër, autoritetet politike het » në Tunis Georges Ibrahim Abdallah u gjykua z.Abdallah para gjykatës në Paris, në injorojë këtë dosje. Çdo 14 korrik, në franceze e mbajnë atë në burgim për të dhe u dënua për bashkëpunim në vrasje fund të shkurtit 1987, atentatet sollën zi Bejrut, qindra demonstrues qëndrojnë kënaqur Washingtonin. Kush mund t’i mbështeste Shtetet me dashje. Në sytë e drejtësisë, ai nuk në kryeqytet (RER, zyra postare, dyqa- përpara ambasadës së saj për ta kërkuar e Bashkuara dhe Laurent Fabius të është një vrasës. Gjatë gjyqit i akuzuari ni Tati). Bilanci: 14 të vdekur dhe më lirimin e bashkatdhetarit të tyre. Që nga Ndërhyrja amerikane nuk ka ndaluar shmangin, pavarësisht kësaj, lirimin mohoi të kishte marrë pjesë në veprimet shumë se 200 të plagosur. Shumica e me- viti 2004, data e kërkesës së parë për lir- kurrë në këtë çështje. Më 21 nëntor 2012, e Abdallahut? Përgjigja erdhi tre ditë për të cilat u arrestua dhe u dënua. Por diave kryesore (Le Monde, Liberation, im me kusht të refuzuar në apel, aktivistit ndërsa Gjykata (le tribunal de l’applica- më vonë. Më 14 janar 2013, Ministri i ai e deklaroi se solidarizohet me disa Le Figaro, RTL, France Inter, Europe 1, libanez i është refuzuar lirimi shtatë herë. tion des peines-TAP) vendosi në favor Brendshëm Manuel Valls refuzoi ta nën- luftëra radikale militante, si dhe shprehu kanalet kryesore televizive) pastaj trans- Siç mund të pritej, Foucher u përgjigj se të lirimit të z.Abdallah, Ambasadori i shkruajë urdhrin e dëbimit të z.Abdallah. mbështetjen e tij për Fraksionin Revolu- metuan fjalët e Ministrit të Brendshëm dosja ishte çështje drejtësie dhe jo e diplo- Shteteve të Bashkuara në Francë, Charles E befasuar nga kjo ndërhyrje e një anëtari cionar të Armatosur të Libanit (FARL- Charles Pasqua dhe të ndihmësit i tij macisë apo fuqisë politike. Sidoqoftë, do Rivkin në një njoftim për shtyp tha se të ekzekutivit në një çështje ligjore – e Fraction armées révolutionnaires liba- Robert Pandraud. Të dy ia ngarkuan të shohim se nën presidencën e François ai “nuk e pëlqeu vendimin​​ e TAP për cila kundërshtonte qarkulloren e Shtatorit naises), një grup luftëtarësh të rezistencës përgjegjësinë për këto veprime terroriste Hollande, Manuel Valls, Ministër i dhënien e lirisë me kusht për terroristin 2012 – Ministrja e Drejtësisë z.Chris- komuniste që morën armët dhe vranë, në : FARL dhe vëllezërve të Georges Ibra- Brendshëm, ndërhyri drejtpërdrejt për ta e dënuar Georges Ibrahim Abdallah. Ai tiane Taubira bën thirrje për mbikqyrje vitin 1982, atasheun ushtarak të Ambasa- him Abdallah. Sidoqoftë, siç Pandraud bllokuar lirimin e Abdallah-ut. shtoi: “Shpresoj që autoritetet franceze nga Presidenti i Republikës. Z. Hollande dës së Shteteve të Bashkuara, Charles dhe Pasqua do të pranonin disa vjet më do të apelojnë vendimin e marrë sot dhe nuk ndërhyn. Ai le të veprojë Ministrin Ray, si dhe një zyrtar izraelit dhe anëtar vonë, ata hodhën emrin e Abdallahut në Sekretari i Partisë Komuniste Franceze se ai do të anulohet”. Prokuroria apeloi e brendshëm. Në këtë mënyrë, aktivis- të Mossadit (shërbimi sekret izraelit), shtyp për ta fshehur faktin se nuk e di- (PCF), z.Fabien Roussel i dërgoi një letër kundër vendimit. Dhe këtë herë, më 10 ti komunist libanez mbetet në burg. Në Yacov Barsimentov, të dy të vendosur në nin në atë kohë kush janë atentatorët: më 14 Prill, 2020, Ministres së Drejtësisë, janar 2013, Gjykata e Apelit konfirmoi Liban, familja e tij kishte marrë tashmë Paris. “Në fillim, ne kishim si pistë FARL-in znj.Belloubet. Ai bën thirrje për lirimin që z.Abdallah duhet të lirohet. Duke mos rrugën për në aeroportin e Bejrutit për ta mbi bazën e dëshmive të para ku u tha e z.Abdallah, duke besuar se “askush pasur shtetësi franceze ose leje qëndrimi, mirëpritur. Atë vit, Izraeli sulmoi Libanin, me se i kishin spikatur vëllezërit Abdallah në nuk mund të thotë që sot ai do të për- gjithçka që duhej të bënte ishte të linte bekimin e administratës Reagan, në një skenën e sulmeve, edhe pse e dinim se faqësonte ndonjë rrezik për vendin tonë”. territorin francez. Avokati i tij Jacques Z. Emmanuel Macron u ndalua për përpjekje për ta asgjësuar Organiza- për francezët, të gjithë burrat nga Lindja Z. Roussel parapriu kështu pohimet e Verges tashmë ishte i kënaqur: “Unë e çështjen Abdallah gjatë vizitës së tij tën për çlirimin e Palestinës (OÇP), të e Mesme, me mjekër, duken njësoj, pra- qeverisë amerikane për të cilët “burgosja prita me shumë satisfaksion këtë vendim, të parë zyrtare në Tunizi, më 1 shkurt vriste ose të kapte Yasser Arafatin, ud- non Robert Pandraud. Unë i thashë vetes e përjetshme [është] e përshtatshme për sepse u kisha kërkuar gjykatave franceze 2018. Ndërsa ai shëtiti nëpër medinën hëheqësin e rezistencës palestineze. Në se pista që Abdallah të ishte përgjegjës krimet e rënda të kryera nga z.Abdallah që të mos silleshin më si një prostitutë e kryeqytetit, aktivistët tunizian filluan sytë e FARL, të dy atentatet përbënin nuk do të dëmtonte. dhe është e ligjshme të shqetësohet për përballë tutorit amerikan. Lirimi i klientit të brohorisnin “Lironi Abdallahun!” Në një akt rezistence të armatosur ndaj agre- rrezikun që do të përfaqësonte për bash- të tij priste nënshkrimin e një urdhri dëbi- imazhet e celularëve që kanë regjistruar sionit ushtarak. Dhe gjatë gjykimit të tij Gazetarët me ndikim (Edwy Plenel kësinë ndërkombëtare nëse ai do të ishte mi – një formalitet. skenën, shihet sesi Presidenti i Repub- në gjykatë, në shkurt 1987, Abdallah u dhe Georges Marion, pastaj gazetarët i lirë”. Zëdhënësi nga Veriu, drejtuesi likës kthehet i habitur drejt këshilltarëve shpreh: “Nëse populli nuk më ka besuar hulumtues në Le Monde, Charles Ville- i PCF e di se në tokat komuniste të ish Por një ditë pas vendimit të gjykatës të tij. Ai duket se nuk e kupton se çfarë nderin e pjesëmarrjes në këto veprime neuve të TF1, etj.) pranuan “pistën e Ab- pellgut të minierave, Georges Ibrahim së apelit, zëdhënësja e Departamentit të po ndodh, derisa një zyrtar tunizian që e antimperialiste që m’i atribuoni, të pak- dallah-ut”. Ata pretendojnë se vëllezërit Abdallah është paraqitur si “Nelson Shtetit të SHBA, znj.Victoria Nuland, u shoqëron delegacionin i shpjegon atij se tën kam nderin të akuzohem nga gjykata e Abdallah donin të bënin presion ndaj Mandela i Lindjes së Mesme”. Komunat shpreh: “Ne jemi të zhgënjyer nga ven- kush është Abdallahu. Në Francë, asgjë juaj dhe kështu mund ta mbroj legjitim- qeverisë franceze për ta siguruar lirimin e e Grenay dhe Calonne-Ricouard (Pas-de- dimi i gjykatës franceze [të apelit]” (… nuk ndodhi. Më pak se tre muaj pasi u itetin e tyre përballë legjitimitetit krimi- shokut të tyre të burgosur duke vendosur Calais) e kanë shpallur qytetar nderi. ) Ne nuk mendojmë se ai duhet të lirohet ‘ndalua’ në Tunis, z.Macron fali një të nal të ekzekutuesve”. bomba. Por, në realitet, sulmet terroriste dhe po vazhdojmë bisedimet me qever- burgosur të dënuar me burgim të përjet- të vitit 1986 u kryen nga anëtarët e Hez- Zonja Belloubet iu përgjigj z.Rous- inë franceze për këtë çështje”. Pastaj shëm për vrasje. “Të gjithë burrat me mjekër bollasë libaneze të instrumentalizuar nga sel më 6 maj: “Nuk është kompetencë e Sekretarja e Shtetit me President Barack ngjajnë njësoj” Teherani. Në atë kohë, Irani e kundërsh- Ministrit të Drejtësisë që të japë udhëzim Obama-n, Hillary Clinton priti që anëtarë Konventa Evropiane për të Drejtat e toi Francën për përkrahjen ushtarake të për prokurorët në raste dosjesh individ- të caktuar të qeverisë franceze, përfshirë Njeriut ndalon dënimin e një të burgosu- Cila arsye tjetër mund të justifikojë Irakut të Saddam Husseinit në luftën e uale dhe as të ndërhyjë në procedurat Ministrin e Jashtëm Laurent Fabius, të ri “ pa shpresë për lirim“. Sidoqoftë, kjo moslirimin, në vitin 2020, të një bash- gjatë dhe vrastare kundër Republikës Is- ligjore. (…) Dhënia e një modifikimi të pranojnë kërkesat e administratës amer- duket se korrespondon me fatin e aktiv- këpunëtori në vrasje, i cili ka vuajtur 36 lamike (1980-1988: 1 milion të vdekur). dënimit është vetëm kompetencë e ju- ikane. Pas vendimit të gjykatës së apelit, istit komunist libanez Georges Ibrahim vjet burg? Sjellja e tij në burg frymëzon ridiksioneve të zbatimit të dënimeve që në kohën që ajo përgatitej të largohej nga Abdallah. respekt mes rojeve dhe drejtori i qendrës FARL nuk kreu akte terroriste kundër vlerësojnë sovranisht dhe në mënyrë të Departamenti i Shtetit, ajo i dërgon këtë së burgut diskuton me të për situatën në civilëve, por atentate në shënjestër të pavarur mundësinë e dhënies së një mase mesazh: “Megjithëse qeveria franceze * Regjisori i filmit: “Kush e dëshiron Lindjen e Mesme. Sado e çuditshme të ushtarëve. Sidoqoftë, e ndikuar nga in- të tillë “. Por gjashtë javë më parë, qeve- nuk është e autorizuar me ligj të rrëzojë Georges Ibrahim Abdallah në burg?” duket, ka edhe gardianë të qendrës së formacioni i rremë i dhënë nga mediat, ria franceze liroi Jalal Rohollahnejad, një vendimin e Gjykata e Apelit e 10 janarit, burgjeve, të cilët, duke mos kuptuar pse drejtësia franceze nuk dyshoi në natyrën inxhinier iranian i arrestuar në aeroportin shpresojmë se autoritetet franceze mund 16 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

NJË KOMUNITET HULUMTUESISH DHE INXHINIERËSH TË CILËT NDËRMARRËSIT E START-UP TË SOTËM VUAJNË TË BARARAZOJNË Izolimi në qytetet sekrete të atomit sovjetik

Nga bomba H deri në pushtimin e hapësirës, shumica e programeve kryesore teknologjike sovjetike u krijuan brenda mureve të qyteteve sekrete. Shkencëtarët, inxhinierët dhe punëtorët jetuan në izolim, në një univers relativisht të paprekur. Që nga rënia e BRSS, këto qytete kanë luftuar për të krijuar një erë të re. Siç është rasti i Sarov, një nga qendrat ushtarake të kërkimit bërthamor.

NJË REPORTAZH NGA CHRISTOPHE TRONTIN*

it pas viti, 50.000 pelegrinë të përfundonin duke shkaktuar konf- vendosur në një prej shumë kartierëve nga 1946 deri në 1949. (…) (Kjo ) stepa kazake, afër qytetit të Semi- vijnë në Diveïevo për të likt me Moskën. Ai nuk mendoi se të specializuar. Punonjësit e kantierit periudhë intensiteti, heroizmi, kreati- palatinsk. Atje përsëri u vendos një Vecur në gjurmët e Shën do kishte të drejtë kaq shpejt: sapo u mund të largoheshin vetëm me leje viteti dhe lodhjeje është e pamundur kantier ndërtimi kolosal: në të gjithë Sérafim (1754-1833). Aty ndodhet pushtua Berlini, këta aleatë po disku- nga shërbimi i sigurisë. Largimet të përshkruhet. Katër vjet pas përfun- epiqendrën e planifikuar, ndërtesat, një shkëmb, në mes të pyllit, në të ci- tonin nëse do të përfitonin nga epërsia për arsye personale lëshoheshin me dimit të një lufte deri në vdekje kundër bunkerët, stacionet e metrosë ishin lin asketi rus lutet për ditë me rradhë. e tyre strategjike për ta mundur BRSS vështirësi. Pushimet jashtë zonës ishin fashizmit, vendi im ka arritur ti japë mbyllur për vlerësimin e fuqisë sh- Pak më tej, burimi me ujë të ftohtë ku e dobësuar nga lufta. Më 16 korrik, të ndaluara, një kufizim që shkakton- fund monopolit amerikan në bombën katërruese të bombës. Punëtorët e mbushen shishet dhe enët e tjera. Më kërcënimi u bë më i qartë: Projekti i te kompensim në paga. Një privilegj i atomike”. ndërtimit, por edhe biologët, fizikanët entuziastët zhyten në liqenin e vogël Manhattan pati sukses dhe shpërthimi rëndësishëm në këtë kohë, dyqanet e dhe specialistët e tjerë të mobilizuar ngjitur. Në fund, sheshi i katedrales i parë bërthamor në histori tronditi Sarov, ishin të pajisura më mirë sesa Duke u bazuar në këtë arritje, për të studiuar efektet shkatërruese përballë së cilës të gjithë shkruajnë shkretëtirën e New Mexico-s. Më pas ato në pjesën tjetër të vendit. skuadrat e Sarovit luftuan Shtetet e të valës së tronditjes dhe rrezatimit, emrat e tyre. Sidoqoftë, Sarovi dhe pason asgjësimi i Hiroshima-s dhe Bashkuara në katër vite duke zhvilluar u vendosën në njëqind kilometra nga Monastère de l’Assomption, lidh- Nagasaki-t në gusht, i cili largon çdo Qyteti mori emrin e kodit të Ar- bombën e parë H. Duhet theksuar se pika e provës, duke bërë edhe këtu, je të vërteta historike të shenjtorit dyshim të mbetur në lidhje me ven- zamas-16. Që nga ajo kohë, thirrja e kjo ndodhi pikërisht pasi vendi ishte lindjen e një qyteti që i nënshtrohet të vendosur dymbëdhjetë kilometra dosmërinë e Amerikës për të përdorur saj me emrin tradicional konsidero- i shkatërruar nga lufta, e ishte duke të njëjtit regjim fshehtësie absolute: më larg, janë të ndaluar të vizitohen. këtë lloj të ri arme. hej një zbulim i informacionit sekret. kryer paralelisht rindërtimin, ndër- Moskë-400. Qyteti, që ende sot njihet me emrin Korrespodenca private kryhej përmes sa Shtetet e Bashkuara, të pasuruara, kodik Diveïevo-16, është i mbyllur Qeveria e sheh këtë lajm si një para- një kutie të posaçme poste të quajtur kishin mjete financiare kolosale dhe Të shpëtohet atdheu për publikun. lajmërim të drejtpërdrejtë: pasi vendi “Moscow Center-300”. Për më tepër, një aparat ushtarako-industrial të pa- është dobësuar nga sakrifikimi i afro emrat e rrugëve në qytet përputheshin krahasueshëm. Në vitin 1950, ekono- Mund të shkohet pa leje në këtë Diveïevo, një aglomerat i rrethuar 26 milion sovjetikëve dhe shkatërrimi me ata në Moskë, kështu që punon- mia amerikane përfaqësonte 27% të qytet, popullsia e të cilit mezi tejkalon nga tela me gjemba e i ruajtur nga i industrisë së saj, kërcënimi i paraqi- jësit e KB-11 që ishin në lëvizje mund produktit kombëtar bruto në botë, një mijë. I riemëruar Kourtchakov, patrullat ushtarake, u fshi nga hartat tur nga aleatët e djeshëm nuk duket të kalonin një kontroll identiteti e kjo kundrejt 9.6% për BRSS. për nder të drejtorit shkencor të pro- e vendit gjatë periudhës sovjetike, më i vogël për ta sesa ai që lindi, katër nuk lejonte që polici të dyshonte për gramit bërthamor Sovjetik, vendi ka banorët e e të cilit u ngarkuan me de- vjet më parë, nga nazistët. Këshil- vendbanimin e vërtetë. Ky model i një qyteti të izoluar të humbur shkëlqimin e tij, në rrugët e tyrë, në fshehtësinë më të madhe, në li i Ministrave, i cili u mblodh në 20 ndërtuar rreth një “ndërmarrje-qyte- bëra me pllaka betoni e me pemët e “krijimin e mburojës atomike të ven- gusht 1945 mori dy qëllime historike: Nevoja për fshehtësi dhe izolim ti” është rimarrë për lidhjet e shumta mbjella rrjesht, ndërtesat e vjetëruara dit“, fill pas Luftës së Dytë Botërore. të vazhdojë kërkimin për ta rivendosur kishte efekte psikologjike të ndryshme të atomit sovjetik. Ndërsa Sarov ishte të stilit stalinist dhe hotelet e pakta. Tani sekreti është zbuluar dhe qyteti barazinë strategjike me Perëndimin; të në varësi të personit: fizikani Andrei qendra e projektit atomik, i mbushur Qyteti është ende shtëpi për Institutin ka rimarrë emrin e tij origjinal, por ecë përpara në fshehtësinë më të mad- Sakharov, foli për një “privim lirie që me figura udhëheqëse në kërkimet e Fizikës Bërthamore, i cili modelon hyrja mbetet strikte. Vetëm banorët e he, në mënyrë që të mos tundonte ar- i peshonte“. Një tjetër, përkundrazi, shkencore, dhjetëra kantiere të tjerë dhe teston, në bashkëpunim me një saj, afro 100.000 dhe vizitorët e autor- mikun që ta sulmojë. vlerësonte fleksibilitetin e zyrtarëve të ngjashëm kontribuan në përpjek- ekip shkencëtarësh japonezë, situata izuar më parë mund të kalojnë nëpër përgjegjës për sigurinë në kufi … Lig- jen kombëtare. Kështu, qysh në vitin krize në një reaktor kërkimi të vendo- pikën e kontrollit në hyrje të qytetit. Nga fundi i vitit 1945, fillon gjue- ji i izolimit ishte i ashpër dhe Sarov, 1945, disa qytete të vogla në Urals dhe sur në vendin e ish-provës. Një tjetër i Para se të fillojnë aktivitetet e tyre, Sa- tia e kantierit ideal për përqëndrimin për këta inxhinierë, ishte bërë edhe Siberia u zgjodhën të siguronin lëndën mbijetuar i epokës sovjetike, Instituti rovasit skanojnë baxhën mbi një skan- e kërkimeve të fshehta. Pas një stu- një herë një manastir i mbyllur për e parë për këto eksperimente. Më i Sigurisë Radiologjike është ende er, shkruajnë një kod gjashtë shifror, dimi mjaft të gjatë, grupi i punës nën pjesën tjetër të botës. “Besimi i vërtetë 1946, një reaktor i krijuar nga Instituti i mbyllur për publikun. Por mund të përpara se të kalojnë për kontroll udhëheqjen e Lavrenti Beria-s për nuk mund të mbetet i papunë,” kishte Shkencor-Teknik Maïak po prodhon- vizitohet Muzeu i Vogël Poligon, ku identiteti. Vizitorëve të autorizuar së kryerjen e projektit zgjodhi fshatin deklaruar Sérafim; ai që beson vërtet te plutonium të gradës ushtarake në me një mori hartash personeli dhe pari u kërkohet t’i braktisin laptopët, Sarov, i vendosur 350 km në lind- ka gjithmonë diçka për të bërë ”. Kjo qytetin e izoluar Ozersk, afër Chely- foto bardh e zi, rikrijohet bomba epike kamerat dhe mjetet e tjera të komuni- je të Moskës. Vetë fshati, së bashku i përshtatej shkencëtarëve të Sarovit, abinsk (emri kodik Chelyabinsk-65). sovjetike. Pajisjet matëse sizmike, kimit; Ata shoqërohen më pas te shefi me disa fshatra të tjerë – rreth 9500 të cilët i kalonin orët e rralla të kohës Dhe, në vitin 1949, një qytet tjetër i aparatetet Geiger, kamerat e asaj kohe i protokollit të kompanisë, i cili do të banorë në atë kohë – u tërhoqën nga së lirë duke folur për përqendruesin e izoluar i quajtur Tomsk-7 ishte an- dhe madje edhe vendi nga i cili u dha jetë përgjegjës për lëvizjet deri në dal- administrata territoriale e Mordovia-s neutroneve. gazhuar në prodhimin, gjithashtu në urdhri për të plasur bombën, gjithç- je, përmes të njëjtës pikë kontrolli, ku dhe u fshinë nga të gjitha hartat dhe fshehtësinë më të madhe, të uraniu- ka është atje, e rreshtuar, me pluhur, do t’u kthehen edhe sendet. dokumentat zyrtare. Banorët e fshatit Ekspertë të kërkimit shkencor mit 235. Këtu, studimi ishte më pak solemne. Nëpër shkallë, udhëzuesi ju u përzgjodhën. Ata që ishin të punë- i mprehtë dhe më i drejtuar drejt zg- fton të mblidheni në “zyrën e Kourt- Çuditërisht, Kisha Ortodokse i suar në uzinën Nr. 550, e cila është e Më 12 mars 1947, sikur të jepte jidhjes së detyrave praktike të diktuara chatov”, të paktën atë ku ai punoi gjatë është përshtatur pa problem këtyre ku- specializuar në prodhimin e rraketave, një goditje shtesë për ekipet e studi- që nga koha e Arzamas-16 (Sarov). Të qëndrimeve të tij të shkurtra në vend fizimeve në hyrjen e vendit të pelegri- mbetën aty, autoritetet zhvendosën të uesve që, të rraskapitur, po vriteshin burgosurit politik ose të zakonshëm gjatë provave. Një inkubator i quaj- nazhit. Në vitin 2007, gjatë festimit të tjerët jashtë zonës së ndaluar. në punë, Presidenti Truman përcaktoi nga Gulag u mobilizuan për punët tur Parku i Teknologjisë Bërthamore gjashtëdhjetëvjetorit të krijimit të dre- doktrinën e tij të famshme, duke inau- më të rrezikshme, siç është nxjerrja e kërkon të ringjallë sojin shkencor të jtorisë së 12-të të Ministrisë së Mbro- Me fluksin e punëtorëve dhe- spe guruar Luftën e Ftohtë. Në Washing- xeherit të uraniumit ose trajtimi i ma- qytetit … jtjes Sovjetike, përgjegjëse për energ- cialistëve, fshati gradualisht mori ton, stafi i tij përgatiti planin Dropshot, terialeve të copëtuara, sipas parimit të jinë bërthamore ushtarake në Kishën formën e një qyteti të vogël: filluan i cili do të zyrtarizohej në fillim të vitit shprehur në mënyrë cinike nga Stalini: Rrjeti i qyteteve të izoluara të e Krishtit Shpëtimtar në Moskë, Pres- me ndërtimin e godinave të aparta- 1950, atë të një sulmi të befasishëm “Armiqtë e popullit të vet kanë një rol atomit përbënte një komunitet të identi Vladimir Putin foli për pajtimin menteve, më pas nevojitej një spital, ndaj BRSS, “duke hedhur 200 deri në për të luajtur në ndërtimin e social- gjerë shkencëtarësh, studiues, inx- që u bë, në 1990, midis inxhinierëve një stadium, një shtëpi kulture, një 300 bomba atomike në qendrat krye- izmit “. Në vitin 1945, raporton his- hinierë, eksperimentues, të përqen- ushtarakë dhe autoriteteve spirituale. bibliotekë, një teatër dhe një park. sore industriale, ushtarake dhe shken- toriani Yuri Fyodorov, trembëdhjetë druar plotësisht në një qëllim, i cili Atomistët e Sarovit i kthyen Kishës Ndërtimi po zhvillohej në mënyrë të core të BRSS ”. kampe pune të drejtuara nga NKVD ishte shpëtimi i atdheut nga rreziqet e ndërtesat e ruajtura të manastirit dhe, shkujdesur, pa plan paraprak. Për të (Ministria e Brendshme) me 103.000 reja që e kërcënonin. “Sado paradok- në kthim, Patriarku e bëri Serafim-in kursyer kohë, një pjesë e laboratorëve Rezultati i punës së koordinuar të burgosur u vunë në dispozicion sal të duket, ky qytet i mbyllur për të shenjtorin mbrojtës të atomistëve! ishin instaluar në ndërtesat e manastir- të shkencëtarëve, inxhinierëve dhe të projektit atomik. Më vonë, ishin tjerët ishte i lidhur nga një mijë fije it. Midis personave të punësuar kishte ndërtuesve më të shquar të vendit, si 190.000 të burgosur të caktuar për nx- me qindra organizata dhe kompani Historia e Sarovit fillon, meg- përfaqësues të “kontigjentit special” dhe shërbimeve të inteligjencës dhe jerrjen e mineraleve të ndryshme. Sa brenda vendit, shumë më fuqishëm jithatë, nën kujdesin e një regjimi që (kështu quheshin të burgosurit në do- “spiunëve atomikë” ishte krijimi, në prej tyre i panë shtëpitë e tyre sërisht? se shumë nga gjigantët e industrisë vlerëson më shumë njohuri shken- kumente zyrtare). vetëm katër vjet, i bombës së parë kombëtare të vendosura në përgjithësi core sesa ato të mistereve të krijimit. atomike sovjetike, i cili mbante emrin Ndërsa kërkimet teorike ishin nëpër qytete, shkruan historiani Vlad- Në konferencën e Yalta-s në shkurt Para çdo rekrutimi, organet e sig- kodik RDS-1. Disa dekada më vonë, duke u zhvilluar mirë dhe furnizimi imir Matiouchkine në kronikën e tij 1945, Stalini i shprehu kryeministrit urisë kontrollonin background-in e një nga drejtuesit e programit, Youli i lëndëve të para u sigurua, vendi i të Sarov. Dhe pa dyshim, shumë nga britanik Winston Churchill dhe Presi- kandidatit “deri në gjeneratën e tretë” Khariton, shkroi për këtë periudhë: provës duhej të ishte i vendosur në banorët e saj e ndjenin pulsin e pjesës dentit të SHBA-se Franklin Roosevelt nëse ishte inxhinier në zyrën e pro- “Unë jam i mahnitur dhe përulem një zonë në shkretëtirë me kushte të tjetër të botës, të planetit, shumë më frikën se Washingtoni dhe Londra do jektimit “KB-11“, ose një punëtor i me respekt për atë që bëri populli ynë përshtatshme gjeologjike. U zgjodh fuqishëm se sa bashkëqytetarët e tyre Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 17

sovjetikë. Vendin e saj në histori, lidh- Të pyetur për numrin e frikshëm pushime, infrastruktura kulturore apo e kombinuar me atmosferën e qetë me fonde publike nga Anatoly Tchou- jen me ngjarjet botërore, çdo banor i demografik të spastrimeve, shtypjeve sportive tani ishin përgjegjësia e bash- dhe të guximshme të qytetit të izolu- baïs (një nga ideologët e “terapisë së qytetit e ndjente, mbase pa vetëdije, dhe kampeve të tjera të internimit të kisë ose transferoheshin në sektorin ar, dhe afërsia me kompani ultra të shokut” të stilit rus) me qëllim që të dhe ishte krenar për këtë”. periudhës sovjetike, komunistët rusë, privat. Edhe qytetet shkencore, të cilat specializuara, inkurajojnë përhapjen inkurajojë zhvillimin e teknologjive të të cilët ishin bërë ofertë elektorale ndër kanë mbajtur statusin e qyteteve të e projekteve të teknologjisë së lartë. bazuara në nanoparticles, ndërmarrja Por kjo epokë heroike nuk mund të të tjera, nënvizojnë plagët, po aq tron- mbyllura, qenë duke u normalizuar … Shkalla e papunësisë është më e ulët shtetërore Rosnano, nga shembull, nuk zgjaste përgjithmonë dhe mobilizimi ditëse në sytë e tyre, që liberalizmi i ndërsa ruajnë veçantinë kulturore. se ajo e qyteteve të tjera me madhësi prodhoi revolucionin teknologjik të total i forcave do të çonte në shterjen shokut ka lënë në piramidën e moshës të ngjashme (4%, krahasuar me 6% shpallur nga promovuesit e tij. e sistemit. Nga veteran i patundur në gjatë pesëmbëdhjetë viteve pas rënies Po t’i sugjeroni një banori të Saro- në shkallë vendi). Kjo subkulturë “e sekretar i përgjithshëm i vjetërsuar, ud- së regjimit sovjetik: midis 1992 dhe vit hapjen e qytetit, ai menjëherë do të mbyllur” mirëmbahet edhe nga Klubi A nuk do të jetë më Rusia në gjend- hëheqja sovjetike u shkatërrua përfun- 2008, vdekjet tejkaluan lindjet me përgjigjet: “Kurrë në jetë!” Edhe nëse i Qyteteve të Izoluara, i cili organizon je të shfrytëzojë programin shkencor dimisht në një konformizëm të ngurtë, njëmbëdhjetë milion. Shkaku: degrad- në ditët e sotme avantazhet e kohës shkëmbime, stazhe dhe kampe verore sovjetik të periudhës së pasluftës, një ndërsa aparati industrial ngeci dhe u imi i shërbimit shëndetësor, shpërthimi sovjetike janë një gjë e së kaluarës, për banorët e tyre. periudhë shumë më e vështirë dhe e përkeqësua. Të lodhur duke u shtyrë i krimit, rritja e vetëvrasjeve, aksiden- edhe nëse sekreti është zbuluar prej dhimbshme se e tanishmja? A ia ka vazhdimisht për t’u shfrytëzuar nga te dhe katastrofa të të gjitha llojeve, kohësh, ndërsa të gjithë tani mund të Sidoqoftë, një pjesë e këtyre prerë krahët kalimi në kapitalizëm? drejtuesit e saj, banorët ishin të frus- përveç luftës në çeçeni. Nga 1990 në korrespondojnë me pjesën tjetër të ish-qyteteve të fshehta është zhven- Nuk është për mungesë përpjekjesh. truar nga kjo ngecje. Këtë herë, ishin 1994, pritshmëritë për jetëgjatësinë e botës, banorët e qyteteve të izoluara dosur nën ligjin e përbashkët. Ashtu si Që nga fundi i shekullit, secili qytet, ato që nuk pranuan ta miratojnë këtë rusëve ranë në mënyrë dramatike, nga mbajnë “mes njeri-tjetrin” e tyre. Obninsk, ku u zhvillua termocentrali secili rajon, çdo kompani e madhe regjim, i cili s’ishte në gjendje ti sig- 65 në 58 vjet për burrat dhe nga 74 në i parë civil bërthamor, ose Dubna, një publike është munduar të ketë inkub- uronte, në vend të idealit të fantazuar të 71 vjet për gratë, përpara se të rritej me Veteranët e epokës heroike u larguan qendër themelore kërkimore, ose Za- atorin e tij, parkun teknologjik, qen- barazisë dhe vëllazërimit, këto mallra shpejtësi që nga ajo kohë. për një jetë më të mirë, por fëmijët dhe gorsk-7, qendra kërkimore mbi armët drën kërkimore, vendin e start-upeve. konsumatore për të cilat ëndërronin nipërit e mbesat e tyre qëndruan krye- bakteriologjike është çmontuar. Vetëm Ndonjëherë të mbështetur nga insti- dhe të cilat i janë privuar në emër të Në këtë kontekst, qytetet e izolu- sisht këtu. Gjysma e tyre punojnë në qytetet që varen nga Ministria e Mbro- tutet kërkimore, shpesh të bazuara në emergjencave dhe krizave. Njerëzit po ara ndiheshin si xhevahirët e fundit ndërmarrjet e qytetit, ku “dinastitë” e jtjes ose që i bashkëngjiten Rosatom, financimin publik-privat, këto “ - tech zhyteshin në zhgënjim dhe madje edhe të perandorisë. Hapësira relativisht të studiuesve dhe inxhinierëve po puno- ndërmarrjes shtetërore që bashkon të noparks ” kanë lulëzuar si kërpudha alkoolizëm. Gorbatchev, i cili diagnos- paprishura, ku njerëzit qëndronin në jnë për përparimin teknik në një mori gjitha aktivitetet civile të lidhura me pas shiut që nga mesi i viteve 1990. tikoi saktë problemin, nuk do të ishte shoqëri të mirë, të sigurt, nëse jo nga sektorësh, civile dhe ushtarake. Institu- atomin, rreth dyzet gjithsej, mbeten Kishte 169 prej tyre në fund të vitit në gjendje ta ndalonte atë. korrupsioni, të paktën nga format e saj tet e modernizuara të kërkimit atomik të mbyllura. Arkipelagu i shkencës po 2019, duke i ofruar sipërmarrësve kri- më të çoroditura, nga mafia, nga krimi. dhe fabrikat e kondicionimit dhe ripër- shkrihet gradualisht në normalitet. jues mjedisin që i duhet për zhvillimin Vitet 1990 do të harxhohen duke u Mbi të gjitha, aparati shkencor sov- punimit të lëndëve djegëse vazhdojnë e projekteve. Por, siç shoqata Tech- përpjekur të krijojnë një ekonomi tregu jetik, i cili diku tjetër është shitur dhe kërkimin e tyre për “atomin e duhur”. Rosatom mbikëqyr një duzinë noparks ka vërejtur vit pas viti, shkalla nga rrënojat e planeve pesëvjeçare, në shkatërruar, këtu mbetet i strehuar nga Edhe nëse nuk arrihet ky ideal, të pak- qytete të mbyllura dhe institutet e tyre e suksesit të fillestarëve mbetet mjaft të njëjtën kohë kur ndodh një përpjek- lakmia e të kthyerve të rinj në liberal- tën ato tani veprojnë nën kontrollin e të kërkimit, qendrat e tyre të pasur- e ulët (27% e kompanive mbijetojnë je e rrezikshme demokratike. Ekono- izëm. Vazhdohet të merret me detyrat Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë imit dhe ripërpunimit të karburantit. në fund të periudhës së tyre të inkuba- mistët rusë dhe të huaj peshojnë meritat esenciale të tilla si prodhimi i materi- Atomike (ANEA) dhe sipas standar- Në Iran, Indi, Kinë dhe Bangladesh, cionit, krahasuar me 87% në Sh.B.A e këtij apo atij lloji tranzicioni, ndërsa alit të copëtimit (për përdorim ushtarak deve shumë të ndryshme nga koha lista e porosive tejkalon njëqind mil- dhe 88% në Evropë). Ndoshta është më shumë oligarkë prosaikë blejnë dhe civil), përpunimi i karburantit, çar- e fillimeve, kur lumi konsiderohej si iardë dollarë dhe tridhjetë projekte efekt i legjendës, ndonjëherë e ideal- kompani të naftës, industrinë e çelikut, matimi dhe krijimi i armëve të reja. mënyra më e mirë për të hequr qafe termocentralesh janë në ndërtim e izuar në Rusi, të start-upit në një garazh shkrirësit e aluminit, minierat, fabrikat materiale të rrezikshme. sipër. Në fushën hapësinore, teknolog- nga gjeni të panjohur të gatshëm për të kimike për shumë lirë. Falimentimet Këto qytete, të konceptuara fillim- jitë ruse kanë vërtetuar vlerën e tyre revolucionarizuar botën. Sigurisht, Bill janë në rritje, papunësia po shpërthen isht si lagje të thjeshta të konvikteve Shumimi i “technoparks“ dhe përfaqësojnë një lidhje kryesore Gates, Steve Jobs dhe Mark Zucker- dhe kompanitë që i rezistojnë trazirave për punonjësit e “qytetit-biznes”, në bashkëpunimin ndërkombëtar të bergs të tjerë nuk i zhvilluan teknolog- po paguajnë pagat në rubla jashtmase të cilat përbënin pothuajse të gjithë Gjysma tjetër gjeti punë në start- përqendruar në Stacionin Hapësinor jitë të cilat promovuan shkëlqyeshëm. të zhvlerësuara. Sektorëve të shoqërisë punësimin lokal, qenë diversifikuar. upe dhe në firma kontraktore të kom- Ndërkombëtar. Shumë sisteme, nga Sepse përbërësi kryesor i suksesit i ndalohet financimin njëri pas tjetrit, Dyqane, restorante, kinema, qendra panive të mëdha. Në Sarov, për shem- modulet e back-upit deri te motorët e – historia e qyteteve të mbyllura na e nga shëndetësia në arsim, policia dhe tregtare janë ndërtuar, si dhe agjen- bull, inkubatori Binar pret projekte të raketave, janë përdorur prej kohësh në kujton mjaftueshëm, ashtu si dhe ato gjyqësori. sitë e udhëtimit dhe pasurive të pa- larmishme të teknologjisë së lartë për raketa amerikane dhe evropiane. të Silicon Valley ose MIT – nuk është tundshme. Ndërsa aktivitetet kërki- pesëmbëdhjetë vitet e fundit: lentet garazhi, por një hulumtim themelor Urrejtja po rritet, lulëzon separa- more humbën intensitetin e tyre me intraokulare, instrument matës për hol- Regjistrimi i përpjekjeve të tjera më afatgjatë i financuar përmes fondeve tizmi. Lufta në çeçeni ngjall, midis katastrofën ekonomike post-sovjetike, lësinë e metalit ndërsa del nga makiner- të fundit për përparime teknologjike publike. Krejtësisht e kundërta e kësaj popullsisë së tronditur dhe të posh- forca punëtore migroi në punë civile ia, ose sensorë të destinuar për sigurinë është më pak i arritur, si në fushën e tufe të çrregullt përpjekjesh. tëruar, jo entuziazmin, por një etje jo të më fitimprurëse. Shërbimet publike në centralet bërthamore. Niveli i arsim- inteligjencës artificiale, superkalkula- shëndetshme për hakmarrje. (furnizimi me energji, administrimi it është në mënyrë të konsiderueshme torëve, nanoteknologjisë ose hulumti- *Gazetar i ujit, transporti publik), fshatrat për më i lartë se mesatarja kombëtare, meve mjekësore. Krijuar në vitin 2011 18 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

"NJË HERË PARATË, PASTAJ ZOTI" Të jesh këngëtar në Iran Të përballur me censurën dhe rendin moral të imponuar nga aparati teokratik, artistët iranianë lëkunden mes vetëcensurimit, detyrimit për të kompozuar me administratën, ose mërgimin, qoftë në Londër apo Los Angeles. Të denigruar nga autoritetet, të cilët e përshkruajnë si "të pahijshëm" dhe të cilët ndalojnë koncertet e kësaj rryme muzikore, rap-i ka fituar mbështetjen e një rinie në nevojë për hapje politike.

NGA KORRESPONDENTJA JONË NË IRAN THELMA KATEBI*

tmosfera është qetësuar “askushi”). Ky rrugëtim i këngëtarit përgjatë rrugës me pemë të përmbledh evolucionin e Iranit gjatë AChahar Bagh-it në Ispahan. dekadës së kaluar. Në vitin 2009, ai u bë Në këtë rrugë këmbësorësh, një nga më jehona e shpresës për ndryshim. Në Ye të njohurat në Iran, jo larg stendave të rooze kojob miad (“një ditë më e mirë artizanëve vendas, altoparlantët luajnë do të vijë”), ai këndon: « Gjaku do të hitet më të fundit të popit persian, një mbetet në vena dhe nuk do të njohë qiel- përzierje e ritmeve perëndimore dhe ele- lin dhe asfaltin. Nuk do të pranohet më menteve orientale. Dëgjohen gjithashtu dhe do të mpikset, asnjë nënë nuk do të këngët e paevitueshme të divas Gou- shkojë më në varrin e fëmijës së saj ». goush, emri i vërtetë i të cilës është Por një vit më vonë, një këngë që përsh- Fāegheh Atashin. Kalimtarët shkëmbe- kruan realitetin e shoqërisë së Teheranit jnë buzeqeshje përpara këtij manifes- i shkaktoi telashe me drejtësinë iraniane timi këmbëngulës të bashkatdhetarëve – gjë që shkaktoi largimin e tij. Edhe sot, të tyre për luftuar të ndaluarën. Sepse, shumica e iranianëve të rinj i dinë varg- në varësi të kontekstit politik, të ven- jet e kësaj kënge: «Në ditët e sotme, të dosësh muzikë të tillë mund të çojë në parat janë paratë, pastaj Zoti; nga më të probleme serioze me forcat e rendit. Kjo vegjlëlit deri te më të rëndësishmit, (…) lloj muzike është ndaluar nga revolu- Duhet të jesh i verbër që të mos shohësh cioni islamik në 1979 – Imam Khomei- këtë kotësi kudo; në rrugë, a nuk e sheh ni duke dashur të ndalojë çdo formë të mjerimin dhe prostitucionin, Zoti im zg- muzikës në sferën publike – pastaj ështe johu, llumi [vetë Hishkas] ka gjëra për toleruar përsëri dhe ndonjëherë madje t’ju thënë… ”. edhe inkurajuar gjatë viteve 1990 me shfaqjen e një rryme reformiste brenda tyre, por gjithashtu kërkojnë autorizim ashtu si Gougoush, emra të mëdhenj në e tij. Sot me para blen gjithçka. “ ‘Kumbari’ i rap-it persian pushtetit, statusi i muzikës pop mbetet i për t’i vënë në skenë. pop kanë zgjedhur rrugën e mërgimit. sigurohet që të mos kapet luhatshëm. Artistët e saj kanë një mar- Shumica e tyre u vendosën në zonën e Në një vend që mbështetet nga sistemi rëdhënie të mjegullt dhe paradoksale me Studiuesja Ameneh Youssefzadeh ri- Los Angeles, e njohur si “Tehrangeles“, i vendosur nga Republika Islamike, Dhjetorin e kaluar, pas protestave autoritetet. shikoi kriteret e vlerësimit të aplikuara në vitet e para që pasuan revolucionin bakshishet dhe rryshfetet e tjera bëjnë të kundër kostos së lartë të jetesës dhe kor- nga Ershad dhe seksionin e tyre të “muz- islamik. Që atëherë, fluksi i largimeve mundur blerjen e disa lirive dhe privi- rupsionit, Hichkas publikoi një​​ këngë Muzika tradicionale iraniane nuk ikës“. Ndër këto kritere perfshihet fakti nuk është ndalur kurrë. Krijimi i kësaj legjeve. Madje, tetorin e kaluar, edhe tronditëse në llogarinë e tij në Twitter. është imune ndaj turbullirave të shkak- që “muzika dhe teksti nuk duhet të kri- skene muzikore Persiane jashtë Iranit, klerikë të rëndësishëm njohën natyrën Suksesi ishte marramendës. Referuar tuara nga pushteti. Një nga simbolet e tikojnë regjimin dhe autoritetet fetare“, pop-i i Losanjelesit (“Los Angeles “sistemike” të korrupsionit. Nuk është protestave dhe shtypjes së dhunshme, gjalla të kësaj turbullire është Moham- as “të inkurajojnë ateizmin, kënaqësinë pop“), ka shoqëruar krijimin e kanaleve çudi që bota e muzikës dhe marrëdhëni- Dastasho mosht karde (“Ai shtrëngoi mad Reza Shajarian, i cili së shpejti fes- dhe shthurjen“. Ata gjithashtu duhet të radio në internet që transmetojnë vazh- et me Ershad-in nuk janë imune ndaj saj. grushtat”) është një dëshmi e dhunës së ton 80-vjetorin. Për iranianët, përfshirë “forcojnë ndjenjën e unitetit kombëtar dimisht muzikë persiane. E themeluar Megjithatë, disa yje të mëdhenj vendas regjimit. Në këtë këndim të kthjelltë me gjeneratën e re, ai është një nga muz- dhe të nxisin një ndjenjë shprese në në vitin 2004, Radio Javan është një nga refuzojnë ta luajnë këtë lojë. Një nga një sfond muzikor minimalist, artisti flet ikantët klasikë “të vërtetë” të vendit. gjeneratat e reja“. Zonja Youssefzadeh më të njohurat dhe ka mbi një milion të reperët më të njohur të Iranit, z. Yaser më shumë sesa rap-on. Toni i tij i ashpër Artist i njohur ndërkombëtar, i vlerësuar tregon se shumë artistë i integrojnë këto abonuar. Bakhtiari, i njohur me pseudonimin shpreh zemërimin: «Ata nuk duan qytet- në shumë raste me çmime, ai mbetet udhëzime duke u vetëcensuruar. Në “Yas”, ishte artisti i parë i hip-hop të cilit arë, ata duan skllevër, tingulli i të qarit megjithatë i ndaluar në mediat zyrtare. praktikë, ata gjithashtu negociojnë çdo Për këngëtarët që kanë mbetur në i’u dha miratimi nga Ershad për pub- po shpëton nga qelizat. Ai [protestuesi] Tashmë “fajtor” i metaforave poetike fjalë me agjencinë, duke këmbëngulur vend, si për ata që kanë emigruar, këto likimin e disa këngëve. Një arritje në dëshiron t’i japë fund dekadave të vras- që kritikojnë autoritetet, faji i tij ishte në njërën fjalë, duke hequr dorë nga radio përbëjnë një mundësi për t’u vetvete. Por nëse ai jeton në Iran, ai nuk jeve dhe plaçkitjeve, ata e bënë atë të që denoncoi në njërën prej këngëve të një tjetër, në menyrë që të marrin dritën transmetuar në një shkallë të gjerë, krye- mund të japë koncerte atje pavarësisht qajë për vite me radhë dhe ai nuk ka më tij abuzimet e regjimit kundër demon- jeshile aq të çmuar për ta. sisht në Amerikën e Veriut por edhe në se ka interpretuar në Australi, Kanada, më lot për gazin lotësjellës (…). Ai bër- struesve të Lëvizjes së Gjelbër, në të Evropë. Radio Javan, Bia2, dhe Radio Shtetet e Bashkuara ose Londër. Në tet, kush do t’i harrojë këto krime? Jeta cilën u protestua kundër rizgjedhjes së Të meta të tilla, disa prej të cilave Farda transmetojnë muzikë pop, rap, një prej këngëve të tij të titulluar Boghz është vetëm në buzët e tij [jeta po e lë], Presidentit Mahmoud Ahmadinejad në ekzistonin që në kohën e Shahut, nuk si dhe shumë këngëtarë klasikë. Sido- yani (“Hidhërimi”), ai thotë: “Hidhërimi dhe ai po ulërin… ”. Në fund të këngës, 2009. “Ule armën, i urrej këto gjakderd- janë të mjaftueshme për të dekurajuar qoftë, zyrtarisht, qeveria iraniane ndalon është një logjikë e fshehtë, që do të thotë dëgjojmë klithmat zemëruese dhe të hje …”, shprehte atëherë ky monument këndimin, sepse në Iran, muzika është këngëtarët që kanë mbetur ne Iran, të se mund të shkoj në koncerte, por vetëm panikuara të demonstruesve: “Ata po i këngës persiane. Disa ditë më vonë, pothuajse aq e rëndësishme sa poezia. “bashkëpunojnë” me këto media. Ajo i si spektator. Hidhërim është që po plake qëllojnë njerëz! “,” Policia po sulmon, ai u përjashtua menjëherë nga valët e Më 16 nëntor 2014, dhjetëra mijëra mohon atyre gjithashtu të drejtën për të dhe akoma nuk jam në gjendje të ng- nuk ka turp! », ” Mos ki frikë ! Përpiqet Radio-Televizionit të Republikës Is- njerëz u mblodhën në rrugët e Tehe- punuar me muzikantë që kanë emigru- jitem në skenë në Iran. Për të shkuar më të qetësojë situatën zëri i një burri, për- lamike nga një agjensi që raportonte ranit për të ndjekur procesin e varrim- ar në Amerikën e Veriut. Në vitin 2013, lart, ekziston një zgjidhje, duke u lëpirë para se të mos dëgjohej më asgjë. drejtpërdrejt tek udhëheqësi suprem it të Morteza Pashaei, “perandorit” të pesë artistë u arrestuan sepse, ndër të ’, por Zoti na dha krenari (…) Më në Ayatollah Ali Khamenei. Më pas, z.Sha- popit persian, i cili vdiq në moshën 30 tjera, punuan me radio dhe kanale tele- fund mbërrini edhe në aeroportin Emam Larg vendit të tij, “kumbari” i repit jarian u shpreh se gjithsesi ai nuk mund vjeçare nga kanceri i pankreasit. Marr vizive satelitore (Channel 1, Nalbeki, [aeroporti Imam Khomeini në Tehe- persian e merr me lehtësi rolin e tij si të duronte të dëgjonte më zërin e tij në spontanisht refrenin e një prej këngëve Iran TV Network) që transmetonin nga ran] (…) Në njërën anë pasaportën, në zëdhënës i një rinie që pret më kot për atë radio dhe nuk do të pranonte as vetë të tij, “premtom se nuk do të më brak- Shtetet e Bashkuara. Në atë kohë, poli- tjetrën çantën, kush është në gjendje të hapjen politike të regjimit. Ai gjithashtu të transmetohej … tisësh, sepse për mua dashuria është një cia e moralit në Teheran i justifikonte kuptojë gjendjen tuaj në këtë moment? kujdeset që asnjëherë të mos merren ka- rrugë me vetëm një drejtim, unë do të këto arrestime duke iu referuar si “luftë Asnjë. Hidhërimi është momenti kur pet nga kundërshtarët e huaj të Repub- Keshtu, shumë këngëtarë prefero- vdes nëse shkon, është hera e fundit …” kulturore” e zhvilluar kundër Iranit nga largoheni nga vendi juaj “. likës Islamike dhe preferon të mos je- jnë të shmangin terrenin politik dhe t’i , turma ishte aq e dendur sa varrosja e këto media. tojë në “Tehrangeles”. Marsin e kaluar, përmbahen regjistrit sentimental. Në një kantautorit në varrezat Behesht Zahra u Në një shoqëri të pushtuar nga Festivali i Tantura në Al-Ula të Arabisë vend ku ashpërsia e ligjeve i bën mar- desh të shtyhej. Në qytetin e Mashhad, Soroush Karimi është një artist nga vështirësitë ekonomike dhe nga sank- Saudite, mirëpriti yjet e popit losanje- rëdhëniet romantike jashtëzakonisht të një qendër e madhe fetare ku rregullat një familje ku muzika klasike ka qenë sionet ndërkombëtare, ku një pjesë lesi si këngëtari i njohur Ebi, në vitet e ndërlikuara, por ku poezia zë një vend rreth muzikës janë “drakoniane”, tu- gjithmonë shumë e pranishme. Pasi ka e tërë e popullsisë shpreh rregullisht shtatëdhjeta e tij dhe ylli në rritje Arash të rëndësishëm në jetën e përditshme, bime spontane mbi lajmet për vdekjen filluar të mësojë solfshezhin e -instru dëshirën e saj për më shumë liri, rap-i, Labaf. Duke i parë ata të performojnë ata mund të gjejnë përbërësit e nevo- e artistit shkaktuan ndërhyrjen e poli- mentave në moshë të re, ky këngëtar dhe dhe vena e saj kundërshtuese, ze një para Princit të Kurorës, Mohamed Ben jshëm për frymëzim në veprat e Saadi cisë. Trishtimi i humbjes së një artisti të kitarist aspiron një pozicion “jashtë rr- vend special. Autoritetet e konsidero- Salman (MBS) në këtë mbretëri “armi- ose Hafez, poetët e shkëlqyeshëm të dashur luajti një pjesë të madhe në këto jedhës mainstream” të pop-it. Përkundër jnë atë si një zhanër muzikor “të pahi- ku”, ka skandalizuar më shumë se një shekujve XIII dhe XIV. Sidoqoftë, tek- mbledhje, por shumë nga ata që pushtu- të gjitha pritshmerive, ai është i kënaqur jshëm”, ndaj kjo gjë detyron shumicën e iranian. “A nuk kanë më asnje gram stet e këngëtarëve të sotëm – shpesh an trotuarin atë ditë, e panë këtë funeral me atmosferën më të qetë që mbizotëron artistëve iranianë të hip-hopit të perfor- nacionalizmi?! Rebeluan shumë për- kritikuar për mungesë të thellësisë së edhe si një mundësi për të demonstruar në muzikë vitet e fundit. Gjykimi i tij mojnë në vende të fshehura, zire-zamin dorues të Internetit për të cilët armiqësia tekstit – ende duhet të marrin miratimin vullnetin e tyre për ndryshime politike. për kolegët është megjithatë i formës së (“underground”). Nga ky status “i palig- ndaj regjimit që disa mendojnë se nuk e Ministrisë së Kulturës dhe Orientimit prerë: «Ata që kanë vërtet talent mund jshëm” që në fillim, rrjedh një liri që nuk duhet të çojë në shoqërimin me sauditët, Islamik, e njohur zakonisht si Ershad Me bakshishe i blejmë vetes të numërohen me gishtat e dorës! Për jepet nga këngëtarët që presin për dritën amerikanët ose izraelitët. (“Orientimi”). Në këtë organ, përgjegjës disa liri të, paratë e korrupsionit e ndryshojnë jeshile nga Ershad. Për reperët, referen- për përhapjen e vlerave islamike, në ter- situatën. “Pesë vjet më parë, problemi ca është Soroush Lashkari, i internuar në *Gazetar ritorin iranian dhe jashtë tij, ata paraqes- Ndërsa skena muzikore po sheh vazh- numër një për një artist ishte marrja e Londër që nga viti 2011 dhe i cili njihet in jo vetëm përmbajtjen e albumeve të dimisht hyrje të reja, mbetet fakti se, lejes [nga Ershad] për të luajtur muzikën me emrin skenik Hichkas (që do të thotë Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020 19

KULTURË Për çka shërbejnë artistët?

Prej shekullit XIX, artistët brengosen se a do të mund të jetojnë nga puna e tyre dhe për rolin e tyre në shoqëri. Një pyetje që e bën edhe shoqëria. Parazitë të inspiruar? Ofrues të një suplementi për shpirtin ? A e ka artisti veçori që mund ta bëjë atë të dobishëm dhe të përdorshëm ?

NGA EVELYNE PIEILLER

enomenal: politikanët tanë e arsyeshmërinë e ekzistencës së artistëve. shohin sot artin me një sy shumë Duhet të pritet në fakt shek.XIX që sho- Ftë mirë. Si duket kjo është mad- qëria dhe vetë artistët ta parashtrojnë je edhe zgjidhja, mrekulli e problemeve pyetjen se pse krijojnë, nga kush dhe pse të shkaktuara ose të zmadhuara nga « mund të paguhen. Porosibërësit e Re- kriza » sanitare dhe sociale e sotme. Ne- zhimit të Vjetër (Ancien Régime) ishin jse, mos ta teprojmë, kemi të bëjmë më zhdukur krejt. U krijuan rrjete të reja shpesh me artin dhe kulturën, çkado që të shpërndarjes, vlera të reja gjithashtu, kuptojmë me këtë. sa estetike, ashtu dhe morale. Për opin- ionin dominues, siç do ta definoj me Por, megjithatë, ky është një moment dashakeqësi, por duke mos u çuditur i çuditshëm. Më 2 maj, si përgjigje ndaj shumë, Fjalori i Paragjykime (Le dic- një vështrimi me titull « Kultura e har- tionnaire des idées reçues) të Gustave ruar » (Le Monde, 30 prill) i nënshkruar Flaubert-it, Arti tanimë “çon në spital, nga shumë artistë të famshëm, Presidenti përndryshe, në mjerim », kurse Artistët : Emmanuel Macron bëri një postim entu- « ajo që ata bëjnë nuk quhet punë ». ziast në Twitter : “E ardhmja nuk mund të shpiket pa imagjinatën tuaj”. Më 6 Po dominon një ndjenjë e keqe tek ar- maj, si përfundim të një takimi me disa tistët. Çdo herë e më të shumtë, çdo herë artistë të tjerë, ai pohoi fuqimisht se do e më shumë subjekt i miratimit të shu- ta inicoi një program porosish publike micës, nëse duan « të kenë sukses », ata (pranë të rinjve, kush e di pse…) dhe që « mendojnë : të punojnë për « borgjezët » e re e lansuar nga presidenti Franklin Dhe saktësisht në të njejten kohë, ha- kujteseje, të materializohet një përkatësi krijimtaria artistike është diçka esenciale të cilët nuk i duan ? Për popullin që s’ka Delano Roosevelt prej 1933 e cila do të pet një rrugë e re në Bashkimin Sovjetik identitare, të përmirësohet një kuadër që i është paraqitur ndoshta edhe më fuq- të bëjë me këtë punë ? Në një botë që zgjas deri në luftë. Artistët u konsideru- për t’i përcaktuar detyrat që do t’ia jap- jetësor ». Një protokoll diskutimi dhe ne- ishëm qytetarëve tanë përgjatë kësaj kohe i jep përparësi të dobishmes dhe fitim- an si punëtorë, të cilët kishin shkathësi in artistit të drejtat e tij : ai do të duhet gociata niset me artistin e propozuar nga ». Gjuha është ngurruese, ideja është e prurjes, pse duhet kërkimi falas i idealit të veçantë të cilat mund të paguheshin ta ndjek doktrinën e realizmit socialist. një ndërmjetës ( artistët Daniel Buren ose fuqishme. Zaten, gjatë gjithë kohës së të së bukurës? Atëherë do të zhvillohen si të tilla. New Deal mundësoi të an- Në vitin 1934, në Kongresin e parë të Xavier Veilhan, arkitekti Patrick Bouch- izolimit përgjatë pandemisë i janë bërë qëndrimet e « artistit të mallkuar, të të gazhoheshin aktorë (13 000), shkrim- shkrimtarëve sovjetikë, statuti i shoqa- ain…), gjë që « supozon nga ana e tij një lavdërata plotë emocione fuqive të artit. pakuptuarit, edhe të atij i cili strehohet në tarë (7000), muzicientë (2500)…,të cilët tës së tyre do ta definojë këtë estetikë : « vëmendje të mirë dhe pranimin e një hor- ‘kullën e tij të fildishtë’, duke e vërë për- ishin të gjithë të ngarkuar me një mis- Realizmi socialist, si metodë themelore izontaliteti të vërtetë ». Kështu ka lindur « Ajo që ata bëjnë nuk quhet para « padobishmërinë » e tij, i cili është ion për interes të përgjithshëm: ta bëjnë […] kërkon nga artisti një paraqitje reale, pas kërkesës së nëntë banorëve të lagjës, punë » i destinuar vetmisë së madhe të artit për edukimin popullor, të animojnë grupe historikisht konkrete, të realitetit në zh- zemra që rreh në maje të një direku tetë art, derisa po thellohet një hendek midis amatorësh, të propozojnë teatër aty ku villimin e saj revolucionar. Me karak- metra i lartë, që shkëlqen në të kuqe tek Arti përshëndetet si i dobishëm. Madje novatorëve dhe publikut ». nuk kishte, të regjistrojnë muzikat negro terin historikisht konkret dhe të vërtetë, Porte de Clignancourt në Paris – vepër kërkohet për operacionin presidencial të të Jugut, të mbledhin rrëfimet e pasard- të paraqitjes së tij të realitetit, ai duhet të e artistes portugeze Joana Vasconselos. “verës edukative dhe kulturore”, që ka Sikur Honoré Daumier apo Camille hësve të skllevërve, të zbukurojnë lagjet kontribuojë në transformimin ideologjik Në këtë « art të demokracisë », nuk « i për qëllim t”i « rivendos artet dhe kul- Pissaro të cilët shkruanin në gazeta, me freska (2500) në frymën e artistëve dhe në edukimin e punëtorëve në shpirtin takon më ministrisë të bëjë politikë kul- turën në zemër të jetës së të rinjve dhe apo Gustave Courbet i cili organizon- meksikanë të muraleve si Diego Rivera e socializmit ». Duhet gjithashtu me qenë turore, por neve – qytetarë dhe qytetare, të familjeve të tyre, qysh prej verës », siç te vetë ekspozitën e veprave të veta, të ose David Siqueiros, të shkruajnë his- i dobishëm, këtu, në ndërmarrjen revolu- neve artistëve që ta udhëheqim bashkë », e lexojmë në websajtet e Ministrisë së ndryshme nga përzgjedhja zyrtare të re- torinë e qyteteve, të dëshmojnë me fo- cionare, por me përshtatjen e formës dhe me detyrim që ministria ta ndërtoj një « kulturës dhe të Ministrisë së arsimit dhe fuzuar në Ekspozitën Universale të 1855, tografi për Depresionin e Madh, etj. Ishte përmbajtjes. Përderisa New Deal është sistem delegimi për ndërmarrjet private. të rinisë. Një shembull, për ta bërë më të sikurse Vicor Hugo i cili do të duhet të diçka e pabesueshme. harruar deri sot kur është bërë shembull, » Mund të vëjmë bast që ky model i pro- qartë : Teatri i Odeon -Teatër i Evropës, zgjedh të shkruaj për popullin, të gjithë nuk është harruar ky legjitimim i artistit movuar nga një institucion i së drejtës po ofron shfaqje rreth “femrave të Molière » artistët e shek.XIX të madh nuk lavdëro- Prej Orson Welles te piktori Jackson nga politika, konsideruar si një përulje e aq private, ka perspektivë të mirë : e fton ose të Një Mijë e Një Net. Si edukues dhe hen që janë të padobishëm, që nuk vye- Pollock, fotografët Dorethea Lange dhe lirisë së krijuesit ndaj normave dhe qëlli- artistin që të përqafojë tema të zgjedhura agjent i lidhjes shoqërore, artistit i jepet jnë më, apo që janë anëtarë të një elite Walker Evans deri te shkrimtarët Rich- meve ideologjike. Diskreditimi i tij vazh- nga ideologjia dominuese, e shenjtuar një vend në mesin e profesionistëve të e cila merret vetëm me kërkimin e vet. ard Wright, Saul Bellow ose John Stein- don të jetë kumbues. Megjithatë mund të nga « qytetaria » dhe horizontaliteti, gjë dobishëm, madje edhe të domosdoshëm. Por kjo pozitë e tërheqjes aristokratike, beck, një pjesë e mirë të atyre që janë pyetet, cfarëdo qofshin meritat e mëdha që lejon që t’i jepet fund parimit të një të mospranimit të masës dhe nga masa, gjithmonë të dobishëm punojnë për këtë të New Deal : çfarë vendi i mbetet « lir- politike publike, e fton porositësin e ri Kjo çështje e dobisë shoqërore, e cila e shtyrë nga kuadri politik dhe social e mision.Veçoria e tyre është në shërbim të isë së krijuesit » kur për të marrë pagë, ai të zgjedh brenda një katalogu artistësh mund të merr përgjigje ekstremisht të pastaj e teorizuar, sikur e bashkëshpikur interesit kolektiv. Jemi larg suplementit duhet të jetë në shërbim të kombit? të pranuar mirë nga tregu. Prej klienti ndryshme, nuk është shtruar ende, qoftë në një lojë pasqyreje, nga publiku i cili të shpirtit dhe të vetmisë së ekscentrikut te ofruesi i shërbimeve, artisti është një për artistët, apo edhe për financuesit e tërhiqet dhe nga artistët të cilët i margji- të inadaptuar. Ky integrim i artistit me Si të evitohet që artisti të njihet si i do- zbukurues i cili i përgjigjet një kërkese tyre ose më gjërësisht për publikun. Me nalizon, dëshiron ta rrënjos për një kohë greva masovike në industri në prapavijë, bishëm për shoqërinë, pa i kërkuar, sipas lokale të « care ». shekuj, roli i tyre nuk është vërë në pyetje të gjatë një imazh të artistit si parazit marshe të urisë, të kërkesave të paraqitu- zgjedhjes apo në tërësi, të kontribuojë për : pranojnë porositë e para nga të fuqishmit pak a shumë të inspiruar, ndryshe nga ra ndër të tjera nga një Parti komuniste madhështinë e vendit, të edukojë popul- Në vitin 1935, pra në kohën e fash- dhe me veprat e tyre i këndojnë lavdisë së qytetarët e tjerë, të cilit puna dhe talenti shumë aktive, arsyetohet me një qëllim latën, të shërbej për kohezionin e saj, të izmit, nacizmit, të fillimit të mizorive të tyre. E bëjnë më të ndieshëm shkëlqimin i tij eventual e vëjnë « anash ». Pra, një ekonomik – të ulet numri i të papunëve merr pjesë në një vullnet kolektiv, gjë që mëdha të Stalinit, dhe të agimit të Fron- e tyre, tregojnë madhështinë e një bash- imazh të artit, mundësisht i cili nuk është – dhe me vullnetin që t’i jipet vendit një mund të implikojë që duhet të kufizohen tit popullor, mbahej në Paris Kongresi kësie kombëtare ose fetare, madje edhe fitimprurës si një « suplement i shpirtit ». kulturë të madhe nacionale. Rezultatet aspiratat, të preket ajo që e ka më intime? ndërkombëtar i shkrimtarëve për mbro- të një klase në ngritje, edhe përmes ar- Gjë që megjithatë tregon se jemi afër së do të jenë të çuditshme, ku do të takohen « Sponsorët e Rinj » po mendojnë se e jtjen e kulturës, me 230 pjesëmarrës, prej gëtimit. Piktorë, autorë dramash, apo panevojshmës, edhe pse është e mjegullt aktorë -punëtorë dhe komedia muzikore, kanë zgjidhjen. E filluar në vitin1991 nga të cilëve një numër i madh të ekziluar muzicientë; ata nuk kanë shqetësime në një mënyrë gracioze. ku do të zgjerohet piktura rajonaliste, fotografi François Hers, e mbështetur (Bertolt Brecht, Ernst Toller, Heinrich shpirtërore. Por kjo nuk i pengon të kenë ku do të shumëzohet konfrontimi i pro- nga Fondacioni i Francës, e inkurajuar dhe Klaus Mann, etj.). Ata diskutuan probleme parash dhe të ego-s nëse largo- « Me kërkesë të qytetarëve » fesionistëve dhe i amaterëve, apo edhe nga sociologu Bruno Latour, kjo lëvizje mbi kuptimin e punës së tyre në atë mo- hen financuesit. « Krijues » ose « artizanë ku do të lulëzoj estetika e inspiruar nga dëshiron ta ndihmojë lindjen e një « Arti ment. Për kënd, për çka…Të eksperi- », ata e gjejnë vendin e tyre në shoqëri. Megjithatë, në momente të veçanta Bertold Brecht. të demokracisë », sepse siç e thotë histo- mentoi, të iluminoi ? Të zgjedh intimen E bëjnë një punë për të cilën rrallëherë të historisë kolektive; qeveri, shoqëri, riani i artit Thomas Schlesser, si përgjigje ose politikën ? Ndoshta filozofi Ernst e ndjejnë nevojën të arsyetohen ose të piktorë dhe shkrimtarë do ta ndërmarrin Ata po punojnë për kombin – disa fjalëve të Presidentit mbi porositë që do të Bloch profilizoi një përgjigje : « Ka mbe- thurrin teori, përveç përpara artistëve si definimin dhe shpjegimin e dobishmërisë po mendojnë të punojnë për popullin – bëhen, « qëllimi nuk mundet të jetë tani e tur në botë, një pjesë e madhe si ëndërr vet ata, siç e bëri Pierre Corneille për Si- së artistëve. Në plane të ndryshme. Kësh- dobia e tyre njihet pa kundërshtim (25 tutje vetëm mbështetja e ofertës krijuese që nuk është përjetuar ende, historia që din (Le Cid) para sulmeve të Akademisë tu, ata rizbulojmë para pak kohë New million amerikanë po e zbulojnë teatrin), të artistëve, arkitektëve, kompozitorëve nuk është elaboruar ende, natyra që nuk franceze e cila konsideronte se vepra Deal-in, në gojën e udhëheqësve dhe por kjo shumë shpejt do t’i duket tepër osë shkrimtarëve. Në demokraci, qëllimi është shitur ». Të bëhet të ndihet ajo që na kishte marrë tepër liri ndaj vërtetësisë përcjellësve të vendimeve të tyre. New e « kuqe » anëtarëve të Komisionit mbi duhet të jetë ai i cili i përgjigjet kërkesës mungon dhe të zgjohet dëshira për të, kjo dhe se ishte pak shokuese për moralin. Deali rezulton përnjëherë si një mod- Aktivitetet Antiamerikane, në kohën e së qytetarëve ». Me qëllim, për shembull, është lartësisht e dobishme. Për të gjithë. el për kohërat tona të « krizës ». Është maccartizmit. që « një vend ose një aktivitet i pavëre- Shoqëria nuk pyet fort për e vërtetë se tronditëse ishte kjo situatë jtur të bëhet i dukshëm, t’i jipet jetë një 20 Le Monde diplomatique | shqip | Gusht 2020

Lianke, të bërit letërsi midis censurës dhe autocensurës Paraqitja e historisë dhe realitetit kinez, me një gjuhë të mbrehtë e të thellë, satira dhe alegoria krijuese, si dhe guximi për t’u përballur me tema të vështira të ‘realitetit të padukshëm’, kanë bërë që disa nga veprat e shkrimtarit më të njohur e më të diskutueshëm kinez Yan Lianke të ndalohen. Lianke është i vetëdijshëm që ai i cili zbulon të vërtetën - apo thjesht realitetin - mund ta paguaj edhe me vdekje, sikurse në tregimin e shkruar enkas për « Le Monde Diplomatique ». Prandaj, si metodë mbijetese, që të shmangë censurën, Lianke ka zgjedhur ndonjëherë autocensurën.

NGA YAN LIANKE*

jali shkonte në qytet. grua të re që shiste funde. E pyeti nëse e dinte adresën e profesorit të anglishtes ; ajo ju përgjigj se jo. Në atë çast, D Kah lindja, në agimin e ditës së re. një burrë i ri doli nga mbrapa saj duke bartur një valix- he fundesh të cilën e lëshoi në tokë para se ta pyeste : Pushimet e verës shpërthenin si djersa. Një ditë më herët, ora e fundit e shkollës qe shumë e – Zotin Zhao, profesorin e anglishtës, po e kërkon ? thjeshtë, sikur një problem matematikor i zgjidhur qysh gjatë leximit të detyrës. Djali hapi sytë. gjysëmvjetorin e ardhshëm. Djali e shikoi i habitur, sikur nuk e kuptonte.

REDAKSIA E BOTIMIT NË SHQIP Fundi i orës. – Është kushëriri im. Shtoi se ishte e kotë të kërko- Djali refuzoi ta marr letrën, ngriti pak zërin, u bë Djali i madh e përsëriti shumë seriozisht : hej në shtëpi, sot ishte ditë tregu, profesor Zhao ishte insistues : Botues: Instituti “Musine Kokalari” - Pushimet fillonin. sigurisht në Botërorin e teknikës së bardhë, në rrugën -Po, po ! Do me thënë “Ta qifsha nanën”! Prishtinë (Kosovë) e dytë. I tha djalit që të shkoj atje. Djali u hamend dhe – Kam ardhur enkas për t’ua shtruar pyetjen, kam Drejtor: Belgzim Kamberi Djali vrapoi drejt, jashtë klasës. Në hyrje të shkollës, u drejtua kah vendi të cilin ia kishin përshkruar. Një ecur njëzet lis-a ! Nga frika se djali nuk e besonte, për të tretën herë, e Kryeredaktor: Ardit Rada muri i lajmërimeve ishte i mbuluar me copëza le- bulevard i gjatë dy lisa në fund të së cilit e gjeti dyq- rilexoi fjalinë në anglisht dhe e përsëriti përkthimin : « Redaksia: Leart Kola, Shkodran Hoti trash. Te njëra ishte shkruar : “E dashur xxx, të dua anin. Profesori i anglishtes gjendej vërtet aty. Ai ishte Profesori dukej si në dyshim, sytë u drejtuan, të Ta qifsha nanën ». Djali vazhdonte thjesht ta shikonte, kaq shumë saqë çdo mbrëmje po detyrohem ta kryej pronari i dyqanit, dhe nëse vëllai dhe kunata e mbanin ngrirë, mbi fytyrën e fëmijës : me një dridhje të lehtë në skaj të buzëve, dhe kur djali i Përkthimi: Lemane Muriqi, Nerimane vetë atë punë”. Në një tjetër: “Zhang, ende nuk m’i ke atë zakonisht, zoti Zhao rrinte mbrapa banakut gjatë madh ia zgjati letrën për t’i a kthyer, u kthye kah tavo- Kamberi, Bora Deda, Belgzim Kamberi kthyer tre yanet që m’i huazove gjatë semestrit!”. Në pushimeve të verës. Ai ishte një burrë dyzetvjeçar, I një -Njëzet lis-a ? lina, kapi thikën e shalqirit dhe ia nguli, përnjëherë, në Layout design: Josif Xhemali mesin e gjithë këtyre copëra letrash, ishte një, ngjyrë gjatësie mesatare, i veshur me një këmishë të bardhë, bark. Çdo gjë shkoj kaq shpejt sa që askush nuk pati Email: [email protected] kuqe e mbyllët, e cila mbante të shkruar me laps kimik flokët e shkurtra të prera afër, kishte të mbathur këpucë – Njëzet lis-a. kohë ta kuptoj se çka po ndodhte. Djali i madh nuk nd- me ngjyrë të zezë dhe të trashë, një fjali të panjohur, në të lëkurës të vjetra dhe të pista, një palë xhinse vjetër- jehu asnjë dhimbje, tregoj një farë habie përballë kahjes anglisht: « I fuck your mom ». sia e të cilave nuk mund të përcaktohej, të njëjta sikur Kjo replikë e fundit i pëlqeu djalit. E pa në fytyrën e që kishin marrë gjërat, lëshoj një « Oh» të lehtë, lëshoi kur shkonte në shkollë. Dyqani ishte i përbërë nga tri tij që profesori ishte i habitur dhe i pafuqishëm, kështu pemën dhe u rrëzua, me gjunjë në tokë. Toka u skuq Ky rresht shkronjash i shkaktoi efektin e një flu- dhoma, raftet ishin përplot tenxhere ekspres elektrike, që vazhdoi : « Kam ardhur në qytet gjithashtu për të me një pellg, ku nuk mund të dallohej a ishte e gjakut turim patash të egra që vinin drejt tij. Pasi e lëshoi bokallë, llamba, priza. Mbi dysheme, përgjatë mureve, blerë libra. » apo e lëngut të shalqirit. çantën e shkollës, shkoi në pjesën e mbrapme të fshatit, televizorë të madhësive të ndryshme, të prodhuar në te mësuesi. Mësuesi po i ushqente derrat. Djali ia zgja- Kinë ose të importuar. Një adoleshent, pak më i madh Tani i qetësuar, profesori ia përkëdheli pak kryet dhe Sapo e futi thikën, djali u largua, pa nguti. La skajin ti letrën e kuqe, mësuesi e lexoi dhe u skuq para se t’i se protagonisti jonë, shkonte dhe vinte para kasës, i i tha : “Pasi që duhet të shkosh në librari, blejë gjithashtu e rrugës për t’u futur në turmën e njerëzve, aq sa një thotë tri gjëra : humbur. Profesori i anglishtes fliste me një çift pleqsh një fjalor anglisht-kinezisht, aty do të gjesh se çka do pikë që bie nga kulmi të prek tokën. para një televizori të madh çmimin e të cilit e bisedonin. thotë kjo fjali. » Ai shtoj: « Nuk e kam fjalorin me vete, – Nuk e di fare se çka do të thotë kjo fjali. Nuk ka vërtet nuk e di se si të ta përkthej si duhet këtë fjali. » Ishte muaji qershor, vapa bëhej edhe më nevojë ta pyesësh dike tjetër se çka do të thotë kjo; ash- Djali hyri në dyqan Pastaj, e palosi letrën dhe e lëshoi në dorë të djalit. » përvëluese. Bota kundërmonte një ere qelbësire. Në tu-kështu vitin e ardhshëm kalon në klasën më të lartë kohën e drekës, djali hipi në autobus për t’u kthyer në dhe do ta mësosh anglishten.” Qëndroj i turpëruar te pragu. Nuk lëvizi, duke pri- Djali doli nga dyqani paksa i humbur dhe u ndal, i shtëpi. Prindërit që hanin në oborr e pyetën pse po kthe- tur me durim që profesori dhe personat e moshuar të hutuar, te pragu. Në rrugë, një turmë njerëzish shkonte hej kaq herët, a nuk kishte shkuar në treg ? Vërejtja e tretë qe vetëm një rekomandim insistues, mbarojnë bisedën. Në fund, çifti nuk e bëri blerjen, pro- në treg, vapa e muajit qershor zgjatej dhe avuj djerse derisa sa e ndalte djalin që kthehej në shtëpi. fesori i përcolli deri te dera, u kthye dhe e pyeti djalin që përvëluese kaplonin botën. U hamend dhe ngadalë eci Djali u përgjigj se kishte tepër njerëz në qytet, që e shikonte duke u skuqur: rrugës në drejtim të librarisë. Dhe përnjëherë, dikush s’ia vlente, dhe hyri në kuzhinë ku mori një tas ujë të – He! Kurrsesi mos e pyet askënd, kjo fjali sigurisht erdh mbrapa tij dhe i mëshoi krahut. ftohtë të cilin e piu me ëndje. Kur doli prapë në oborr nuk është e mirë për t’u dëgjuar ! – Dëshiron të blesh diçka ? te prindërit, një zhurmë e akullt dhe e çjerrtë u dëgjua te U ndal. U kthye. Pa adoleshentin që ishte në dyqan hyrja e fshatit : ishte bilbili i policëve me motor. Dëg- Djaloshi edhe më shumë donte të merrte vesh. – Vij nga shkolla e qytetit. më herët. Më i gjatë se ai për pesë centimetra dhe më i johej edhe zhurma e hapave të fshatarëve që vraponin Edhe më shumë kishte dëshirë të dinte se çka do të madh, si dukej, për tri apo katër vjet. pas. Motoristët sikur vini këndej. Babai dhe nëna e tij thoshte “I fuck your mom”. Të nesërmen, vendosi të Ia zgjati letrën e palosur në katërsh dhe shtoi: zgjatnin veshin, plot kurreshtje, por djali, me një re të shkojë në qytet për ta pyetur profesorin e anglishtes. « « E di se çka do me thanë fjalia që ia tregove pro- bardhë mbi fytyrë, sikur ndjehu që kërceu në kokën U zgjua herët, hëngër mëngjesin që ia kishte përgatitur – Desha të ju pyes se çfarë domethënie ka fjalia e fesor Zhaos » i tha duke ia zgjatur dorën që të ia jepte e tij gjarpri i një fjalie që e kishte mësuar disa ditë më nëna, mori paratë e xhepit që ia kishte dhënë babai dhe shkruar në gjuhën angleze në ketë letër. letrën e kuqe. Djali ia dha. Djali i madh e çeli dhe fytyra herët. Atëhere me një buzëqeshje të ngrirë, tha në an- derisa dielli po ngriste flamurin, doli nga shtëpia. Eci e tij u ndriçua nga një buzëqeshje të çuditshme : “ Do glisht : Dad, mom : I love you ![2] disa lis[1], mbërrijti te rruga e majës së malit për të pri- Profesori e mori letrën, e shpalosi. U zbeh lehtë, të të tregoj se çka do të thotë kjo fjali por duhet të ma tur te një dru sophora të moçëm një autobus fshatrash. fytyra ju tendos. E pyeti djalin se kush ia kishte shkruar blesh një shalqi.” Pekin, 20 maj 2020[3] Në atë çast, një grup mollëkuqesh kaloi para tij, të shpe- këtë fjali. Djali u përgjigj se e kishte parë këtë fjali një jta sikur vetëtima, e pastaj u sollën ca flutura. Mendoi ditë më parë, para se të dal në pushim, në murin e la- Djali e shikoi. * Shkrimtar. Ka shkruar ndër të tjera “Të shërbehet atëherë se më mirë ishte të ecte. Kur ecën në këmbë, jmërimeve në hyrje të shkollës. populli”, “Një këngë qiellore” dhe “Vdekja e diellit”, të mund ta shikosh peizazhin. E kështu shkoi, ngadalë- Djali i madh shikoi përreth dhe e tërhoqi në skaj gjithë të botuar te botuesi Philippe Picquier, Arles, me ngadalë, deri te hyrja e qytetit. Më në fund, ju duk se po Profesori e shikoj drejtë në sy dhe pyeti prapë : të rrugës Aty ishte një tezgë me shalqinj. Shitësi ishte 2018 (ribotim), 2019 dhe 2020. e përqafonte Idealin. Ndërtesa të larta, shtëpi të reja dhe pikërisht duke i shkarkuar për t’i lëshuar në tokë. Mbi porta e madhe mbi një bulevard të gjërë. Dhe restoran- – Vërtet nuk e di se çka do të thotë kjo fjali ? një tavolinë të vendosur para makinës së tij gjendej një [1] Li-u është njësi matëse kineze e barabartë me te përskaj rrugës, pazari dhe tregtarë të shpërndarë. Ky frut i cili sapo ishte prerë dhe rrezatonte një shkëlqim të 500 metra ishte pikërisht desinacioni i tij. Edhe pse ishte i rraska- – Do të filloj të mësoj anglisht tek në gjysëmvjetorin kuq sikur një diell i cili ngritët mbi malet. Adoleshen- pitur, veç ideja që do ta gjente së shpejti profesorin e e ardhshëm. ti zgjodhi me shkathtësi një shalqi te tezga, ia zgjati [2] « Bab, Mam, ju dua ! » anglishtes e bënte që të mos e ndjente lodhjen më. E shitësit që ta peshonte, e la djalin që të paguante tri yuan nxori copëzën e letrës së kuqe nga xhepi, ia hodhi një Profesori ia ktheu letrën. dhe njëzet cent, dhe pastaj e tërhoqi anash : [3] Shqiptimi i kësaj date në kinezisht është shumë sy, dhe i siguruar që letra me fjalinë : “I fuck your mon” afër me thëniën “Të dua”. Me zhvillimin e internetit, që ishte aty, e kaloi portën. Nja dhjetë metra më larg, pa një – Pra do ta kesh përgjigjen – Kjo fjali do të thotë : Ta qifsha nanën disa vite, kinezët shprehin dashurinë e tyre me 20 maj.

Faqe 2 Faqe 6 Faqe 12-13 Faqe 16-17 U dridh mali, polli miu! , Nga VISAR YMERI Konformizmi i artistëve ndaj së kaluarës socialiste, Izolimi në qytetet sekrete të atomit sovjetik, NJË INTERVISTOI : NIKOLLA RADIQ Popullistët amerikanë kundër lobit të Faqe 3 REPORTAZH NGA CHRISTOPHE TRONTIN* mjekëve, Nga THOMAS FRANK* Lufta njëzetvjeçare? Nga Faqe 7 Faqe 18 SERGE HALIMI Drejt paradigmës së ekonomisë qarkulluese, Nga Faqe 14 Të jesh këngëtar në Iran, Nga KORRESPONDENTJA Haxhi, nafta tjetër e sauditëve Nga DITJON BABOÇI MOHAMED LARBI BOUGUERRA* Në origjinën e shtypit arab, JONË NË IRAN THELMA KATEBI* Faqe 8-9 Faqe 19 Konspiracionet ballkanike dhe shteti-komb, Nga Nga ARTHUR ASSERAF * Faqe 4-5 SINISHA MALLESHEVIQ* Për çka shërbejnë artistët?, Nga EVELYNE PIEILLER Faqe 15 GUSHT 2020 Tingujt e tranzicionit Faqe 20 Nga SHKODRAN HOTI Faqe 10-11 “Terrorist” një herë, terrorist gjithmonë?, Borgjezia intelektuale, një elitë trashëguese, Nga Lianke, të bërit letërsi midis censurës dhe autocensurës, PËRMBAJTJA PIERRE RIMBERT Nga PIERRE CARLES* Nga YAN LIANKE*