Taalgebruik in Brussel Taalverhoudingen, Taalverschuivingen En Taalidentiteit in Een Meertalige Stad
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Taalgebruik.book Page 1 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Taalgebruik in Brussel Taalverhoudingen, taalverschuivingen en taalidentiteit in een meertalige stad Brusselse Thema’s Thèmes Bruxellois Brussels Themes 8 Taalgebruik.book Page 2 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Taalgebruik.book Page 3 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Rudi Janssens Taalgebruik in Brussel Taalverhoudingen, taalverschuivingen en taalidentiteit in een meertalige stad Brusselse Thema’s Thèmes Bruxellois Brussels Themes 8 VUBPRESS Taalgebruik.book Page 4 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Omslagontwerp: Danny Somers Boekverzorging: Boudewijn Bardyn © 2001 VUBPRESS Waversesteenweg 1077, 1160 Brussel Fax: ++ 32 2 629 26 94 e-mail: [email protected] www.vubpress.be ISBN 90 5487 293 4 NUGI 641 D / 2001 / 1885 / 029 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Taalgebruik.book Page 5 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Woord vooraf De Frans-Libanese schrijver Amin Maalouf is de auteur van het onder- scheid tussen onze identiteit in het enkelvoud en onze identiteiten in het meervoud. Met identiteiten in het meervoud bedoelt hij de wisselende som van al onze eigenschappen en kenmerken, de unieke kruising van de ontelbare invloeden en achtergronden die elk individu van alle andere onderscheidt. Daar is op zich niks verkeerds aan. Onze identiteiten wor- den pas gevaarlijk – ‘Les identités meurtrières’, schrijft Maalouf – als we ze tot één enkel kenmerk willen reduceren, en dat kenmerk in een beperkte groep verabsoluteren. ‘Je identiteit’ wordt dan een kwestie van taal of godsdienst, van afkomst of zelfs van ras, met alle gevolgen van dien voor het samenleven met andere ‘identiteiten’. Het is de verdienste van voorliggend boek van Dr. Rudi Janssens dat hij deze problematiek, toegespitst op het taalgebruik in Brussel, vanuit het wetenschappelijk onderzoek kan verduidelijken. Taal is immers een van de meest voor de hand liggende dragers van ‘de identiteitsvernau- wing’ waarvoor Maalouf ons waarschuwt. Hoewel uitgerekend in een mul- ticulturele omgeving mensen vele talen spreken, blijft ‘de identitaire ver- leiding’ groot, die voor het ‘tweetalige’ Brussel op haar beurt tot de twee grote gemeenschappen – van Franstaligen en Nederlandstaligen – wordt gereduceerd. Terecht wijst Janssens er met feiten en cijfers op dat in Brussel minstens vijftig talen worden gesproken, met grote verschillen voor de huistaal, de onderwijstaal, de werktaal, de vrijetijdstaal en het officiële taalgebruik. Het zijn de ‘meervoudige identiteiten’ van Maalouf in het klein, want in dit geval beperkt tot het taalgebruik en nogmaals vernauwd door de beperkingen eigen aan het kwantitatieve sociolinguïs- tisch onderzoek. Maar er blijft nog genoeg over om alle clichés over het taalgebruik in Brussel voortaan minstens te wantrouwen en alle deelcij- fers te nuanceren. Daarbij komt dat we voor het effectieve taalgebruik in Brussel over weinig exacte gegevens beschikken. Het onderzoeksproject waarop dit boek is gebaseerd – op basis van een representatieve enquête bij circa 2500 Brusselaars – komt daaraan ruimschoots tegemoet. Het is wellicht 5 Taalgebruik.book Page 6 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Woord vooraf de eerste keer dat een uitgesproken meertalige omgeving – onze hoofdstad – zo nauwkeurig in beeld werd gebracht. Ik hoop van harte dat het daarbij niet zal blijven, dat velen de auteur in dit onderzoek zullen volgen en dat vooral politici en beleidsmakers er kennis van nemen en ernaar zullen handelen. Guy Verhofstadt Eerste Minister 6 Taalgebruik.book Page 7 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Inleiding Onderzoeksgegevens over de Brusselse taalsituatie zijn op zijn zachtst gezegd vrij schaars. Vandaar dat het geen eenvoudige opdracht was een globaal beeld van de Brusselse taalsituatie te schetsen. Er waren uiter- aard heel wat onderzoeken gebeurd die zich concentreerden op bepaalde subpopulaties (Vlamingen, migranten, werknemers…), op gebeurtenissen (migratiebewegingen) of (politieke) ontwikkelingen die hun impact op deze taalsituatie lieten gelden. Al twintig jaar legt het Centrum voor de Interdisciplinaire Studie van Brussel van de VUB zich toe op het analyse- ren van Brussel, zijn inwoners en zijn bestuurlijk model. En hoewel geen enkel onderzoek de taalproblematiek kan negeren, ontbrak als het ware de kapstok om de resultaten in een breder kader te kunnen plaatsen en de resultaten voor het geheel van de Brusselse samenleving te kunnen inschatten. Toch is de vraag die aan de basis van dit onderzoek ligt vrij triviaal: ‘Wie spreekt onder welke omstandigheden welke taal in Brussel?’ Onder impuls van de professoren Witte (directeur van het Centrum), Bae- tens Beardsmore (promotor) en De Metsenaere (copromotor) werd in de loop van 1996 het onderzoeksproject ‘Taalverhoudingen, taalverschuivin- gen en taalidentiteit’ op poten gezet. De data waarop dit boek zich baseert werden via een face-to-face bevra- ging van ruim 2500 Brusselaars ingewonnen. Dit betekent een permanent zoeken naar een compromis tussen de duizend dingen die je wilt vragen en de tientallen waarvoor de vragenlijst slechts plaats biedt, tussen het doorgronden van één aspect en het inherent verwaarlozen van andere, tussen het focussen op bepaalde bevolkingsgroepen en het construeren van een vragenlijst waarop alle Brusselaars moeten kunnen antwoorden, ongeacht hun scholing, culturele achtergrond en taalkennis. De belang- rijkste bedoeling van dit werk is het Brusselse taalbeeld in kaart te bren- gen. De nadruk ligt dan ook vooral op het beschrijvende karakter van de data. Het is dan ook niet de bedoeling een bepaalde theorie te gaan beves- tigen of ontkrachten. Wegens het gebrek aan vergelijkend datamateriaal was dit ook niet mogelijk en leek een bescheiden beschrijvende opzet al een eerste belangrijke stap. Het is als het ware een soort ‘kijkboek’ gewor- 7 Taalgebruik.book Page 8 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Inleiding den waarbij de verschillende hoofdstukken op zich nieuwe aanknopings- punten voor verder onderzoek vormen. Men kan in deze bijdrage een vijftal delen onderscheiden. In een inlei- dend gedeelte (hoofdstukken 1, 2 en 3) wordt een algemeen taalbeeld geschetst en wordt de manier waarop dit werd verkregen nader toegelicht. In een tweede deel (hoofdstukken 4, 5, 6 en 7) worden een aantal taalgroe- pen besproken. Een derde deel (hoofdstukken 8, 9 en 10) neemt de taal zelf als invalshoek om de Brusselse realiteit te beschrijven. In een vierde deel (hoofdstuk 11) wordt de aanzet gegeven voor een analyse van de relatie tussen taal en identiteit. In een laatste deel (hoofdstuk 12) worden na een algemeen overzicht van het taalbeeld de toekomstige taalverhoudingen en politieke uitdagingen beknopt toegelicht. Uiteindelijk hoopt dit project een basis te leggen voor verder onderzoek. In de eerste plaats zal getracht worden de gegevens verder aan te vullen met andere onderzoeksgegevens over Brussel en de verkregen informatie te vergelijken met andere meertalige steden, om op die manier een stevig theoretisch kader uit te bouwen. Deze publicatie is gelukkig geen eind- punt geworden maar een aanzet om de diversiteit van Brussel verder te ontrafelen. Het is dan ook slechts ‘Taalverhoudingen, taalverschuivingen en taalidentiteit in Brussel, Deel 1’ geworden. Alvorens naar het wetenschappelijke gedeelte over te gaan, wil ik uit- drukkelijk de geldschieters bedanken zonder wie dit dure project nooit was mogelijk geweest: het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, het Centrum voor de Interdisciplinaire Studie van Brussel en de Vrije Universiteit Brussel. Mijn speciale dank gaat ook uit naar de kabinetten van de toenmalige ministers Grijp en Grouwels. En ten slotte wil ik nogmaals het inzicht en doorzettingsvermo- gen van, in alfabetische volgorde, Prof. Dr. Hugo Baetens Beardsmore, Prof. Dr. Machteld De Metsenaere en Prof. Dr. Els Witte in mijn dank betrekken, want zonder hen zou de blinde vlek op de onderzoekskaart nooit zijn opgevuld. Rudi Janssens 29 oktober 2001 8 Taalgebruik.book Page 9 Tuesday, November 27, 2001 10:18 PM Inhoudstafel Hoofdstuk 1. Brussel vanuit een taalperspectief ................................... 13 1.1. De tweetalige stad ......................................................................... 13 1.2. De migratiestad ............................................................................. 17 Hoofdstuk 2. Methodologie van de kwalitatieve sociolinguïstische benadering ........................................................................ 21 2.1. De talentellingen ........................................................................... 22 2.2. Operationalisering van het taalbegrip ......................................... 24 2.3. Opzet van het onderzoek ............................................................... 29 Hoofdstuk 3. Globaal taalbeeld van Brussel .......................................... 33 3.1. Taalgroepen in Brussel ................................................................. 34 3.2. Taalcompetentie van de Brusselaars ........................................... 37 3.3. Taalgebruik in enkele specifieke domeinen ................................. 39 3.4. Taalgroepen of talen als basis voor analyse? ............................... 41 Hoofdstuk 4. De Brusselse Franstaligen ................................................ 43 4.1. Franstalige Brusselaars of verfranste Vlamingen?