ULUSLARARASI .. .. . TURK DUNYASI INANÇ . . . MERKEZLERI KONGRESI . . BILDIRILERI

23-27 EYLÜL 2002 MERSİN

ANKARA - 2004 KILIKIA VE ISAURIA BÖLGESiNDEKi HAC MERKEZLERİ

Yrd. Doç. Dr. Ayşe AYDIN*

Kutsal sayılan yerleri ziyaret etmek Antik dönemden başlayarak bir ge­ lenek haline gelmiş ı, Hıristiyanlar içinde Hz. İsa'nın ve diğer kutsal kişilerin yaşadığı yerlere gitrnek önemsenmiştir. Bugünkü İsrail, Filistin ve Ürdün topraklarını içine alan ve "Kutsal Topraklar" adıyla anılan bölgeye toplu ola­ rak ilk hac ziyareti Kapadakyalı piskopos Alexandros tarafından 200 yılında gerçekleş tirilmiştir2.

Özellikle 326 yılında Konstantin'in annesi Helena'nın hacı olmak için Kudüs'e yapmış olduğu gezi, Hıristiyanlar tarafından ilgi ile karşıianmış ve bu tarihten başlayarak Kutsal Topraklara yolculuklar artarak devam etmiştir. Bu yolculuklarda en önemli iki hac merkezi Beyt- ül-lahın ' daki Doğum kili­ sesi (325-333) ile Kudüs'deki Kutsal Mezar kilisesi (4 . yüzyıl ilk yarısı) ol­ muştur3.

4.-6.yüzyıllar arasındÇt yoğun olarak yaşanan bu yolculuklar sırasında Anadolu, önemli bir geçiş noktası olmuş, buradaki hac merkezleri de ziyaret edilmiştir. Bunlardan biri Isauria sınırlan içindeki Silifke, Azize Thekla hac merkezidir4. Aziz Paulus'un öğrencisi olan Azize Thekla, hayatının son yıl ­ larını Silifke'de geçirmiş, kendisini yakalamak isteyenlerdenkaçtığı mağara­ da kaybolmuştur. Azize, bu yörede daha önce kutsal sayılan tannçalar Atlıe ­ na ve Artemis'in yerini almış, Silifke'yi koruyan, hastalıklara şifa veren5 baş azize olarak saygı görmüş, kaybolduğu mağara ise kiliseye çevrilmiştir (Çiz. 1) 6.

*Yrd. Doç. Dr. Ayşe Aydın , Mersin Ünv. Fen-Ed. Fak. Arkeoıoji Bl. 33 169 Mezitli-Mersin ı Kötting ı950, 12 vd. 2 Kötting ı950, 85 vd. 3 Koch ı995, 29 vd. Abb. 8-9. 4 MAMA l146 vd.; Hellenkemper ı986, 63 vd.; RBK IV ı990 . 228 vd.; TIB 5, 442. 5 Lucius ı904 , 205; Radermacher ı9ı8. 66; Kötting ı950, ı4ı· 6 MAMA II 43 vd.; Hill 1996. Fig. 42.

165 Hac merkezi, Silifke'den güneye do~u ilerleyen bir tören yolunun iki yanında ve güneyindeki yapılardan meydana gelir (Çiz. 2). Bunlar içinde Thekla adına onun kaybolduğu magaranın üzerine yapılmış olan kilise, Thek­ la'nın yaşamını geçirdiğine inanılan koruluk yerine yapılan Kubbeli kilise (Zenon kilisesi), Kuzey kilise ve diğer kiliseler, hamam, merkezi planlı bir yapı, çok sayıda sarruç, hacılar için konaklama tesisleri, hayvanların efendi­ si olarak kabul edildiği için Thekla adına yapılmış, çeşitli hayvanların yer al­ dığı bir hayvanat bahçesi, evler, koruma duvarlan, fonksiyonlan belirlene­ meyen yapılar ve lahitler yer almaktadır7.

Kilikia ve Isauria bölgesinde azize adına yapılmış başka kiliselerde var­ dır. Bunlardan biri Aigaiai'da, diğeri Dalisandos'taki kiliselerdir. Ancak her iki kilisede günümüze ulaşmarnıştır8.

Silifke'deki Thekla için yapılan büyük boyutlardaki kilise, mağara kili­ sesinin üzerinde yer almış, alttaki kilise özellikle üstteki kilisenin doğu yön­ deki güney yan odasının altında kalmıştır (480). Kilisenin dikkati çeken özel­ liği, doğu yönünde bemanın iki yanında yer alan odaların tekrar doğuya doğ ­ ru taşması ve küçük birer apsisle sonuçlanmalarıdır (Çiz. 1).

Yapılan kazı çalışmalarından anlaş1ldığı kadarıyla zengin bir iç donanı­ ma sahip olan bu yan odalardan mağara kilisesinin tam üstüne denk gelen gü­ ney yan odanın, Thekla'ya ait bir rölikere sahip olduğu düşünülebilir.

Kilikia ve Isauria bölgesi müzelerinde farklı malzemelerden yapılmış, bemada a).tar aJtına yerleştirilen küçük rölikerler yanı sıra9, boyutları açısın­ dan tıpkı komşu Suriye kiliselerindeki martyrion adıyla anılan yan odalarda bulunan lahit formundaki rölikerlere benzeyen büyük rölikerlerin, yöredeki hiçbirkilisede in situ olarak ele geçmemiş olmasına rağmen bu odalardan bi­ rinde yer alması olasıdır.

7 MAMA II. 2 Şehir planı ; Hellenkemper 1995, 264; Kötting 1950, 150; Bikaki 1998.7 vd. 8 Hellenkemper 1995, 267; TIB 5, 160. 233. 9 H. Buschhausen, Frühchristliches Silberreliquiar aus Isaurien, Jahrbuch der Österreichis­ chen Byzantinischen Gesellschaft 11112, 196211963. 137 vd. Bunlardan biri Adana Arkeoloji muzesinde hala sergilenmekte olup, uzerinde Azize Thekla ve Aziz Konon tasvirleriyle her ikisine ait rölike sahip oldu~unu göstermektedir.

166 5.-6.yüzyıllar arasında en parlak dönemini yaşayan Thekla hac merkezi­ ne birçok hacı Thekla'ya dua edip, dilekte bulunmak, hastalıklarına şifa bul­ mak için gelmişlerdiriO. Güney Anadolu'nun, daha doğrusu Hıristiyan dün­ yasının en önemli azizesi, kadın martiri olarak kabul edilen Thekla için Da­ lisandos ve Aigaiai dışında Kilikia ve Isauna'daki diğer küçük yerleşimlerde de kilise yapıldığı ll, bu kiliselecin "bn azından bir kısmının Silifke'deki kili­ senin planını da tekrar ettiği düşünülebilir. İşte bu noktada Silifke' deki Azi­ ze Thekla kilisesiyle, özellikle doğu bölümünün düzenleDişiyle aynı planı tekrarlayan Emirzeli 2 No'lu Kilise (6.yüzyıl başı) 12 (Çiz. 3) ile Korykos'da­ ki Transept planlı kilise (5.yüzyıl sonu-6 .yi.i zyıl başı) (Çiz. 4) 13, konuya açık ­ lık getirecek yazıtları olmamakla birlikte Thekla adına yapılmış kiliseler ola­ rak kabul edilebilir. Bu kiliselerio güney yan odalarının penceresiz ya da iz­ lerden anlaşıldığı kadanyla demir parmaklıklı oluşlan, bu odalarda azizeye ait ikinci derece -yani kutsal kişinin fiziksel kalıntısına bir şekilde temas et­ miş giysi parçası vb. ifade eden- rölikin olduğunu di.işündürür.

Transept kilisenin yer aldığı Korykos'a bakacak olursak, bu kilise dışın ­ da diğer kiliseler, samıçlar, lahitler ve fonksiyonu tespit edilemeyen yapıla ­ rın varlığı dikkat çeker. Bunlardan Mezar kilisesi, Büyük kilise ve Transept planlı kilise tören yolunun güney tarafına art arda, yolun iki tarafına ise lahit­ ler yerleştirilmiş~ (Çiz. 5) 14.

2 No'lu kilisenin bulunduğu Emirzeli'de de kiJiselerin dizilişinde ben­ zerlikler görülür. tki tepe üzerine kurulan yerleşirnde güneydeki tepe art arda diziimiş üç kilisenin yapım yeri olarak seçilmiştir (Çiz. 6).

Emirzeli ve Korykos'daki kiliselerio yerleşim düzeni Isauna'daki diğer bir. önemli hac merkezi olan ve daha çok bölge halkına hizmet ettiği kabul edilen Alahan Manastınnı hatırlatır (5.yi.izyıl ikinci yarısı-6.yy başı). Yerel azizlerden Konon için yaptınldığı düşünülen manastırda doğu-batı yönde dü-

JO Hellenkemper 1995, 266; Hellenkemper 1986.63 Thekla'nın özellikle göz hasLa l ık l arında şjfa verici olduğuna inanılmıştır. ll Hellenkemper 1995. 267. 12 Aydın 1999, 144. 13 MAMA II 122 vd. 14 MAMA ll 86 Korykos ~ehir planı.

167 zenlenmiş olan tören yolunun kuzey tarafında art arda kiliseler ve vaftiz bi­ nası, güney tarafında ise arkadlı portik yer almıştır (Çiz. 7) ı 5. Benzer bir tö• ren yolu Thekla hac merkezinde devardır ve bu yolun doğu tarafında kilise­ ler yer almıştır.

Tören yolu ve bu tören yolunun bir tarafında yer alan kiliseler, belirleye­ bildiğimiz Kilikia ve Isauria hac merkezlerinde standarti aşmış görünmekte­ dir. Ancak kutsal sayılan kişiye ait mezarın ya da o kişiye ait rölikin içinde bulunduğu kilise ya da kiliseler, bir hac merkezini oluşturan önemli bir yapı ya da yapı grubu olmakla birlikte, kiliseler dışında ziyaretçilere ait konakla­ ma tesisleri, hac merkezindeki görevlilere ait evler, su ihtiyacının giderilme­ si için sarnıç l ar, ilk yüzyıllarda hac yokuluğunu Hıristiyan olmak için yapan kişilere yönelik vaftiz binası gibi yapılar ve Son Yargı Günü'nde onl~ra yar­ dım etmesi için kutsal insanların yakınında mezarlannın yer almasını isteyen­ ler için mezar alanlan da hac merkezlerinin içinde ve çevresinde yer almış­ tır .

Thekla hac merkezi ele alındığında burada kiliseler dışında, konaklama tesisleri, Kubbeli kilisede vaftiz binasım n ve su ihtiyacım karşılamak için ya­ p ıl mış çok sayıda ve büyük samıçiann varlığı dikkati çekmektedir. Alahan Manastı.ı:ı'nda iki kilise arasında vaftiz binası yer almaktadır. Buradaki rahip­ ler ve ziyaretçiler için konaklama tesisleri yapıldığını da manastın yaptıran Tarasis'e ait yazıttan an l amaktayız. Manastırda sarnıç bulunmaması, burada yaşayanların su problemlerini dağ tarafından doğal yollarla çözümlediklerini göstermektedir.

Azize Thekla için Silifke dışında Kilikia ve Isauna'da kiliseler yapıldığı görüşü, C. Strube tarafından Suriye'deki sütun üzerinde yaşayan aziz yaşlı Simeon için de düşünülmektedir. C. Strube'ye göre Simeon kültü Suriye'nin kuzeyinde ve merkezinde yaygınlaşmış, aziz adına Qalat Sernan'daki hac merkezi dışında da kiliseler yapılmıştır ı 6.

4. - 6.yi.izyıllarda hac olayı nedeniyle Anadolu parlak bir ekonomik dö• nem yaşamıştır. Kutsal topraklara giden yol üzerinde Anadolu' dan geçmek zorunda olan hacılar bu uzun yolculuklannda yanlarında para bulundurmuş, l5 Gough 1985, Abb. 71 Alahan Manastın planı. ı 6 Strube 1996, 83 vd.

168 aynca gittikleri hac merkezlerine para dışında hediyeler, adaklar getirmişler­ dir. Hacılar sadece ziyaret ettikleri yerlerdeki kutsal kişilere dua edip, dilek dilernekle yetinmeyerek, buradan kendilerine hatıra kalacak hediye ya da şi ­ fa verecek nesneleri de beraberlerinde evlerine götürmek istemişlerdir. Onla­ nn bu amacına yönelik olarak ha-c merkezlerinde içinde kutsal yağ vb. bulu­ nan şişeler satışa sunulmuş ya da/Thekla hac merkezinde olduğu gibi şifalı sabun satılınışt ır 17.

Sonuç olarak plan ve düzenlemeleriyle ortak özellikler gösteren Hıristi­ yanlığın baş azizesi Thekla için Silifke ve dışında yapılan kiliseler ile yerel aziz Konön adına yapıldığı düşünülen Alahan Manastın, gerek bölge gerek­ se uzak ülkelerden gelen inananlara hizmet eden, aynca bölge halkının eko­ nomisine de katkıda bulunan Anadolu'nun güneyindeki önemli hac merkez­ leri olarak dikkati çekmektedir.

Çizim Listesi

Çiz. 1 Silifke, Azize Thekla mağara kilisesi ve üzerine yapılan kilise planı (RBK IV 1990, 231-232 Abb. 20) Çiz. 2 Silifke, Azize Thekla Hac merkezi (RBK IV 1990, 229-230 Abb. 19)

Çiz. 3 Emirzeli 2 No'lu kilise planı (Aydın 1990, Abb. 12)

Çiz. 4 Korykos Transept planlı kilise (RBK IV 1990, 217-218 Abb. 14)

Çiz. 5 Korykos şehir planı (RBK IV 1990, 291-292 Abb. 48)

Çiz. 6 Emirzeli şehir planı (S. Eyice, Einige byzantinisch KleinsUidte im Rauhen Kilikien, in: 150 Jahre Deutsches Archaologisches Instinıt 1981,208 Taf. 89)

Çiz. 7 Alahan Manastın planı (RBK IV 1990, 255-256 Abb. 30)

17 Köuing 1950, 155; Hellenkemper 1995, 268 vd.

169 Kaynakça

Aydın 1999 A. Aydın, Enıirze!hlfule hellenistische bis spatantike Siedlung in Rauhen K.ilikien, 1999. Bikaki 1998 E. Bikaki, Heilige als Erben von Heilgöttern-Kullnachfolge am Beispiel der hl. Thekla, Hermenia. Zeitschrift für ostkirchliche Kunst, Heft 2, 1998, 7-22. Gough 1985 M. Gough, Alahan. An Early Christian Monastery in Southern Turkey, 1985. Hellenkemper 1986 H. Hellenkemper, Die Kirchenstiftung des Kaisers Zenon im Wallfahrtsheiligtum der heiligen Thekla bei Seleukeia, in: Wallraf-Richartz-Jahrbuch 47, 1986, 63-90. Hellenkemper 1995 H. Hellenkemper, Frühe christliche Wallfahrtsstauen in Kleinasien, in: Akten des XII. Internationalen Kongress für Christliche Archeologie, JbAC Erg. Bd. 20,1, 1995, 259-271. Hill 1996 S. Hill, The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria, 1996. Koch 1995 G. Koch, Friihchristliche Kunst, 1995. Kötting 1950 B. Kötting, Peregrinatio Religiosa, Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen inderalten Kirche 1950. Lucius 1904 E. Lucius, Die Anfange des Heiligenkults in der christlichen Kirche, 1904. MAMAII E. Herzfeld- S. Guyer, Meriamlik und Korykos 1930. Radermacher 1918 L. Radermacher, Hippolytos und Thekla. Smdien zur Geschich­ te von Legende und Kultus. in: Kais. Akad. Der Wissenschaf­ ten in Wien, Phil.-hist. Klasse, Sitzungsberichte 182,3 Abh. 1918,51-69. RBKIV 1990 F. H.ild - H. Hellenkemper - G. Hellenkemper-Salies, Kom­ magene-Kilikien-Isaurien, RBK IV, 1990, 182-356. SLrube 1996 C. Strube, Die "Toten Stiidte" Satdt und Land in Norclsyrien wahrend der Spatantike, 1996. TIB5 F. Hild - H. Hellenkemper, Kilikien und Isaurien, Bd. I-IT, 1990.

170 o • • o

Q.....J

171 172 ·r o

173 r

174 -.. ... -/' . i -:...~::::...._r_ı.,:. .._ ...... i ...... c:·

':~:" / • ~· ..··

'·

·, /

. ·- .. -·-

1

\ .. ' ' '-. ______... _.. ___ -· \ .... '. ....·-...... ' ' <: :.~~::.:: :.::-:::.::~-:::::::-·:·,

175 ~~ ...... 1 ...... -.~··· · ··-·····~ ·-· · ··· · ·· ;· - · ······-.:

176