Święte Wzgórze? (Obecność Wawelu W Literaturze, Sztuce I Kulturze Polskiej W Epoce Narodowej Niewoli)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI WYDZIAŁ POLONISTYKI ANNA GROCHOWSKA Święte Wzgórze? (Obecność Wawelu w literaturze, sztuce i kulturze polskiej w epoce narodowej niewoli) Holy Hill? (The presence of Wawel Hill in literature, art, and polish culture in the era of national captivity) Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Franciszka Ziejki Kraków 2018 Spis treści Wprowadzenie ............................................................................................................................ 4 Stan badań ............................................................................................................................... 6 Metodologia .......................................................................................................................... 16 1. Sakralizacja Wawelu w wieku XIX .................................................................................. 21 1.1. Świadomość narodowa w latach 1795-1918 a świętość Wawelu .............................. 21 1.2. Przebieg procesu sakralizacji Wawelskiego Wzgórza ............................................... 32 1.2.1. Hierofanie wawelskie ......................................................................................... 35 1.2.2. Święty Wawel – przestrzeń i miejsce ................................................................. 37 1.3. Wawelskie heterotopie a historia Wzgórza w epoce narodowej niewoli .................. 45 1.3.1. Wawel końca XVIII wieku – przestrzeń kościelno-królewska. Degradacja i mitologizacja ................................................................................................................... 47 1.3.2. Wawelskie wydarzenia historyczne. Profanacje. Proces tworzenia heterotopii kryzysu i dewiacji oraz „nie-miejsc” ................................................................................ 59 1.3.3. Profanacja świętości wawelskich a świadomość ochrony i konserwacji zabytków 73 1.3.4. Historyczne procesy mitologizujące i sakralizujące Wawel. Heterochronie .......... 89 2. Święte Wzgórze w literaturze, sztuce, kulturze .............................................................. 113 2.1. Wawel – święta góra i oś świata .............................................................................. 113 2.2. Katedra pw. śś. Stanisława i Wacława..................................................................... 136 2.3. Groby Królewskie .................................................................................................... 150 2.3.1. Groby wawelskie w sztuce ............................................................................... 160 2.3.2. Ponowne pogrzeby świętych „polskiej religii narodowej” ................................... 169 2.4. Dzwon Zygmunta .................................................................................................... 177 2.5. Peregrynacje i podróże na Wawelskie Wzgórze ...................................................... 198 3. „Wawelskie herezje” urbanistyczne. O artystycznych „zamachach” na Wawel ............... 216 3. 1. „Heretycy”, „zamachowcy” ........................................................................................ 219 3.2. Koronacja Wawelu? – wizja Ludwika Stasiaka........................................................... 223 1 3.3. Wawelskie Fatum – o projekcie Wacława Szymanowskiego i Zygmunta Hendla ..... 227 3.4. Akropol na Wawelu – projekt Wyspiańskiego-Ekielskiego ........................................ 234 3.5. Muzeum i Lapidarium – projekt Tadeusza Stryjeńskiego ........................................... 244 3.6. Projekty Adolfa Szyszko-Bohusza .............................................................................. 246 3.7. „Herezje wawelskie” w satyrze ................................................................................... 251 Podsumowanie ........................................................................................................................ 270 Nota bibliograficzna ............................................................................................................... 277 Bibliografia ............................................................................................................................. 278 Spis ilustracji .......................................................................................................................... 316 2 Wawel […] otacza blask świętości. Stanisław Windakiewicz, Dzieje Wawelu, 1925. 3 Wprowadzenie Wawel to od wieków kolebka polskich władców, miejsce ich narodzin, koronacji, rządów, pochówków. To także nekropolia polskich bohaterów i wieszczów narodowych. Dzięki niemu już w XIII wieku Kraków został określony mianem urbs sedes regia. Wawel przywodzi na myśl polskość, splata historię Polski, jest jej patriotycznym centrum. Od wieków owo Wzgórze podzielało losy kraju. Gdy Polska utraciła niepodległość, Wawel podupadł, by – w świadomości narodowej – odrodzić się jako ideowe centrum, symbol trwania narodu polskiego, jego ciągłości, historii oraz tradycji. Wawelskie Wzgórze stanowi powód do dumy. W XIX wieku górujące nad Krakowem królewskie wzniesienie napawało nadzieją na odbudowę własnej, niezależnej państwowości. Jak pisał Franciszek Ziejka, „Nie ma w Polsce człowieka, który nie skłoniłby czoła przed tą niezwykłą budowlą. […] od tysiąca lat właśnie tu, na Wawelskim Wzgórzu, Polak mógł zawsze poczuć się Polakiem. Miał prawo podnieść wysoko czoło nawet w czasach narodowej niewoli. Wolno mu było wierzyć w odmianę losu Polski, upewniać się, że Polska wolna i niepodległa odrodzi się”1. Wawel stopniowo stawał się przestrzenią świętą, nie tylko z chrześcijańskiego punktu widzenia. Przeistoczył się on bowiem z czasem w świętość w rozumieniu narodowym. Proces ów był długi i niejednorodny. Choć Zamek Królewski utracił swą pierwotną funkcję siedziby królewskiej, z czasem stał się pomnikiem narodowej świetności. Katedra Wawelska przez wieki pełniła funkcję świątyni liturgicznej państwowej rangi, kościoła koronacyjnego i grzebalnego władców, Ołtarza Ojczyny (Ara Patriae), gdzie składano trofea i dziękczynienia. Świątynia ta, choć nigdy nie straciła swego pierwotnego przeznaczenia, wraz z upływem lat stała się również sacrum w rozumieniu narodowym. Wawelskie Wzgórze w XIX wieku nazywane było w polskiej literaturze i piśmiennictwie (kamienną) kroniką dziejów ojczystych (lub narodowych), wielką księgą, polskim Akropolem i Palatynem, polskim Kapitolem, arką Narodu, polską Walhallą, polskim Westminsterem, Kalwaryją narodową, górą świętą, Syjonem i Jeruzalem polskim, Mekką, matką lub ojcem narodu, koroną Polski i koroną Krakowa itd. Katedrę zaś widziano jako 1 F. Ziejka, Wawelska Katedra – kamienna księga dziejów Polski i kościoła, „Czasopismo Techniczne. Budownictwo” 108, 2011, z. 19, s. 340. 4 misterium fidei, także w polskość. Nie sposób w tym miejscu wyliczyć wszystkie określenia, jakimi rodacy obdarzali Wawel w epoce narodowej niewoli. Rola pisarzy, artystów i ludzi kultury w szeroko pojętym uświęcaniu tej kolebki polskości jest nie do przecenienia. Wzgórze przez wieki było dla nich inspiracją, z czasem zaś praca twórcza przyczyniająca się do przywrócenia jego rangi stała się największym z zaszczytów. Dedykując swe dzieła Wawelowi, twórcy przyczyniali się do rozwoju tej przestrzeni i jej mitologizacji. Wraz z upływem czasu, uświadamiali sobie coraz większą potrzebę tworzenia dzieł wiekopomnych, które mają składać się na pomnik polskiej świetności i świadectwo dla potomnych. Stąd też jednym z celów niniejszej dysertacji jest pokazanie, w jaki sposób przyczynili się oni do ukształtowania symboliki Wawelu i do jego sakralizacji. Wszak właśnie w XIX wieku, obok licznych zaniedbań oraz ekspansji osławionych „burzymurków”, kształtowała się i pogłębiała świadomość narodowa oraz potrzeba ochrony dziedzictwa i świętości narodowych. Do dziś z Wawelem kojarzą się wartości historyczne i kulturowe niezwykłej wagi, a także – co jest bardzo istotne przy niniejszych rozważaniach – wartości symboliczne, mityczne, legendarne. W związku z tym faktem mogą one w pełni wybrzmieć na kartach literatury czy też w dziełach plastycznych. To właśnie te dziedziny kultury w sposób szczególny pozwalają udowodnić tezę o świętości Wawelskiego Wzgórza. Nie inaczej zresztą dowodzi się tez w geografii humanistycznej czy kulturowej, które często posługują się egzemplifikacją z literatury pięknej. W przypadku tej dysertacji nie będzie to zestawienie statystyczne, lecz próba dokonania interpretacji za pomocą gęstego opisu, co zostało bliżej wyjaśnione w części poświęconej metodologii. Niniejsza rozprawa ma na celu zobrazowanie wizerunku Wawelu w literaturze, piśmiennictwie oraz sztuce polskiej jako miejsca świętego dla Polaków. Stanowi zarys monograficzny wizerunku świętości Wawelskiego Wzgórza w rodzimej literaturze, sztuce i kulturze lat 1795-1918. We wstępie omówione zostały stan badań oraz metodologia. Rozdział pierwszy zawiera rozważania na temat procesu sakralizacji Wawelu. Znalazły się tu więc zagadnienia odnoszące się: do rozwoju koncepcji świętości Wawelu w polskiej świadomości narodowej, tła historycznego – dziejów Wzgórza interpretowanych z perspektywy tworzenia wawelskiego sacrum z pomocą teorii dotyczących przestrzeni (w tym heterotopii Foucaulta), a także postrzegania wzniesienia jako świętej przestrzeni i świętego miejsca. Wywód ów poparty został świadectwami literackimi i piśmienniczymi z epoki. 5 Rozdział drugi podporządkowany został poszczególnym elementom przestrzennym Wawelu, które można uznać za popularne motywy w literaturze i sztuce lat