Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse Na Lata 2016-2021

Załącznik do uchwały Nr XVII/111/2016 Rady Gminy Łyse z dnia 07 stycznia 2016 r. w sprawie aktualizacji Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse

PLAN ROZWOJU LOKALNEGO GMINY ŁYSE NA LATA 2016-2021

Łyse, styczeń 2016

Wstęp...... 3 I. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego...... 4 II. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na obszarze objętym Planem Rozwoju Lokalnego. .5 1. Położenie i obszar gminy ...... 5 2. Historia ...... 6 3. Charakterystyka gospodarcza...... 7 3.1 Infrastruktura techniczna...... 7 3.2 Gospodarka ...... 13 3.3 Mieszkalnictwo...... 13 3.4 Turystyka, sport i rekreacja ...... 14 4. Charakterystyka przyrody...... 15 4.1 Informacje ogólne ...... 15 4.2 Surowce ...... 16 4.3 Gleby ...... 16 4.4 Lasy i zadrzewienia ...... 16 4.5 Obszary chronione...... 17 Myszynieckie Bory Sasankowe ...... 21 4.6 Zielone Płuca Polski ...... 22 5. Charakterystyka demograficzna...... 22 5.1 Oświata i wychowanie...... 23 5.2 Kultura...... 24 5.3 Zdrowie i opieka społeczna...... 24 6. Atrakcje turystyczne - obiekty zabytkowe...... 25 7. Analiza SWOT ...... 27 Potencjał ludzki ...... 27 Warunki socjalno-bytowe, oświata ...... 28 Gospodarka/rolnictwo ...... 28 Kultura, sport, turystyka ...... 29 III. WIZJA ROZWOJU GMINY ŁYSE...... 31 IV. ZADANIA NA LATA 2016-2021 ...... 34 V. POWIĄZANIE PROJEKTÓW Z INNYMI DZIAŁANIAMI REALIZOWANYMI NA TERENIE GMINY. ...39 VI. OCZEKIWANE WSKAŹNIKI OSIĄGNIĘĆ PLANU ...... 39 VII. SYSTEM WDRAŻANIA i MONITORINGU ...... 41

Wstęp. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse na lata 2016 – 2021 jest dokumentem o charakterze strategicznym. Jego posiadanie ma istotne znaczenie dla zrównoważonego rozwoju gminy poprzez wyznaczenie celów długofalowych. W jego przygotowaniu uczestniczyli przedstawiciele lokalnych władz (wójt, radni), przedstawiciele miejscowego kapitału oraz aktywni mieszkańcy. Dzięki włączeniu w proces tworzenia planu szerokiego grona późniejszych odbiorców podjętych działań rozpoznane zostały potrzeby i oczekiwania lokalnej społeczności. Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem niezbędnym przy aplikowaniu o pozyskanie środków z Unii Europejskiej. Przedstawiona w nim wizja rozwoju gminy umożliwia wykazanie zaplanowanych kierunków rozwoju społeczno-gospodarczego oraz uzasadnienie celowości wydatkowania pozyskanych środków pomocowych na określone zadania. Niniejsze opracowanie jest aktualizacją Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse przyjętego uchwała Nr XVIII/160/2005 Rady Gminy Łyse z dnia 30 marca 2005r. Aktualnie tworząc Plan uwzględniono kierunki strategiczne określone w dokumentach krajowych – Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie; Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju do 2030 r.; Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku. Innowacyjne Mazowsze. Plan wyznacza perspektywę rozwoju gminy do roku 2021 z uwzględnieniem działań, które mogą być współfinansowane ze środków krajowych i funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w okresie programowania 2014-2020. Skoncentrowano się głównie na inwestycjach, które będą miały szczególny wpływ na rozwój gospodarczy gminy i będą przedmiotem ubiegania się o dofinansowanie ze środków zewnętrznych. Ze względu na ograniczone możliwości finansowania ułożona została lista zadań przewidzianych do realizacji wg kryterium ważności wynikającego z wagi problemu oraz uwzględniająca okres ich realizacji.

I. Obszar i czas realizacji Planu Rozwoju Lokalnego. Plan Rozwoju Lokalnego przedstawia aktualną sytuację Gminy Łyse oraz główne problemy ludności zamieszkującej jej teren. Przeprowadzona analiza wskazuje na główne zadania, jakie stoją przed samorządem w związku z przedstawionymi problemami oraz ustala ich ważność oraz rodzaje inwestycji i rozwiązań, jakie gmina zamierza realizować w najbliższym okresie. Opracowanie służy szerokiemu i kompleksowemu rozpoznaniu obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej oraz wyodrębnieniu uwarunkowań sprzyjających rozwojowi bądź też rozwój ograniczających, jak również określeniu mocnych i słabych stron gminy. Plan Rozwoju Lokalnego składa się trzech podstawowych części: − analiza aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej zawierająca identyfikację mocnych i słabych stron gminy, wskazująca szanse i zagrożenia. Dotyczy podstawowych dziedzin życia społeczno-gospodarczego takich jak: informacje podstawowe, środowisko przyrodnicze, zagospodarowane przestrzenne, gospodarka, turystyka, sfera społeczna, − planowanie działań mających na celu rozwiązanie problemów zdiagnozowanych w części analitycznej. Zawiera wykaz zadań określonych wg kryterium ważności oraz czasu ich realizacji, − opis systemu wdrażania i monitorowania Planu Rozwoju Lokalnego. Przedstawia sposoby oceny podjętych działań, inicjowania współpracy z organizacjami pozarządowymi i sektorem prywatnym oraz działania informacyjne i promocyjne planu. Ramy czasowe dokumentu zostały określone na lata 2016-2021 zgodnie z możliwościami aplikowania o środki z Unii Europejskiej na lata 2014-2020. Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem otwartym, co oznacza możliwość jego aktualizowania w trakcie pojawiania się nowych uwarunkowań i możliwości zewnętrznych i wewnętrznych, w tym finansowych.

4 II. Aktualna sytuacja społeczno-gospodarcza na obszarze objętym Planem Rozwoju Lokalnego. 1. Położenie i obszar gminy Gmina Łyse jest gmina wiejską położoną w północno-wschodniej części Mazowsza na Równinie Kurpiowskiej. W układzie administracyjnym gmina Łyse położona jest w województwie mazowieckim (w jego północnej części), w powiecie ostrołęckim przy drodze wojewódzkiej nr 645 Łomża - Myszyniec – Szczytno - Olsztyn. Odległość do Olsztyna wynosi – 100 km, Białegostoku - 100 km, Ostrołęki – 40 km, Łomży - 43 km, Warszawy - 160 km.

Sąsiaduje z gminami Myszyniec i Kadzidło wchodzącymi w skład powiatu ostrołęckiego w województwie mazowieckim; gminami Zbójna i Turośl wchodzącymi w skład powiatów kolneńskiego i łomżyńskiego w województwie podlaskim; gminami Rozogi i Pisz wchodzącymi w skład powiatów szczycieńskiego i piskiego w województwie warmińsko – mazurskim. Łączna powierzchnia gminy w granicach administracyjnych wynosi 246,45 km 2. Na jej terenie funkcjonuje ogółem 22 miejscowości w 21 sołectwach. Liczba mieszkańców wynosi 8 616.

5 2. Historia W północno - wschodniej części Mazowsza w dorzeczu rzek Pisy, Szkwy, Omulwi i Orzyca w XVI wieku zwartą przestrzenią rozciągały się lasy Puszczy Zagajnicy, zwanej obecnie Zieloną Puszczą Kurpiowską. Ziemie te stanowiły własność książąt Mazowsza, a po wcieleniu w 1526 roku do korony królów polskich. Knieje puszczańskie zamieszkiwane były przez niedźwiedzie, łosie, rysie, dziki, jelenie oraz łasice atrakcyjne dla myśliwych ze względu na cenne futerka. Prócz licznej zwierzyny puszcza obfitowała w drewno, pokłady rudy darniowej i ryby występujące w rzekach, rzeczkach, strugach, jeziorach i licznych rozlewiskach. Puszcza pozostawała terenem łowów królewskich, a na straży jej stały pobudowane dwory myśliwski i mieszkający przy nich strzelcy królewscy. Jeden z takich dworów książęcych mieścił się nad jeziorem Krusko zwanym później Serafin. Powstała tam później osada o tej nazwie. Najwcześniej na terenie gminy została założona wieś Lipniki. Istniała już w 1673 roku. Inne osady wiejskie puszczy: Dęby, Łyse, Łączki powstały po „potopie” Szwedzkim. Stopniowo w ciągu XVII i XVIII wieku całość Puszczy została zasiedlona. Ostateczny wpływ na jego likwidację miał upadek niepodległości w 1795 roku. Ziemie Puszczy Zielonej znalazły się pod zaborem pruskim. W 1807 roku ziemie te weszły w skład Księstwa Warszawskiego a w 1815 roku znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, to ostatnie było integralną częścią Cesarstwa Rosyjskiego. W roku 1915 poprzez teren gminy przebiegała linia frontu. W efekcie walk powstały cmentarze, gdzie pochowano poległych obu walczących stron. W czasie okupacji hitlerowskiej gmina Łyse wraz z innymi gminami lub wsiami leżącymi na lewym brzegu Narwi włączona została do Prus Południowo – Wschodnich; tzw. rejencji ciechanowskiej. Po wyzwoleniu trzy gminy byłego powiatu kolneńskiego: Turośl, Zbójna oraz Łyse należały do powiatu ostrołęckiego. Z dniem 1 stycznia 1973 roku powstała gmina Łyse. Gminę Łyse przyłączono do nowopowstałego województwa ostrołęckiego. Obecnie po kolejnej reformie, od roku 1999 należy do województwa mazowieckiego.

6 3. Charakterystyka gospodarcza.

3.1 Infrastruktura techniczna. Zaopatrzenie w wodę. Gmina posiada 2 stacje wodociągowe w miejscowościach Łyse i Lipniki. Wybudowana jest sieć wodociągowa o łącznej długości wraz z przyłączami ok. 35,4 km, przyłącze wodociągowe posiada 540 budynków mieszkalnych, co stanowi około 30% zasobów mieszkaniowych gminy. Przyczyną znacznych braków w zwodociągowaniu gminy jest kolonijna zabudowa skutkującą wyższymi kosztami inwestycji i jej niską opłacalnością. W zabudowie kolonijnej często stosuje się przyzagrodowe wodociągi z własnego ujęcia wody, są to studnie, potocznie zwane „głębinowymi”, a także kopane. Szacuje się, że ok. 20% gospodarstw w ogóle nie posiada żadnej sieci wodociągowej. Odprowadzenie ścieków – kanalizacja sanitarna. Na terenie Gminy Łyse, na dzień sporządzania niniejszego dokumentu, funkcjonuje kanalizacja ciśnieniowa i grawitacyjna. Ponadto, gmina planuje wykonanie rozbudowy sieci kanalizacji grawitacyjnej ciśnieniowej. Sieć kanalizacyjna rozbudowana w 2010 r. jest zlokalizowana w siedmiu grupach osiedlowych wzdłuż naturalnie ukształtowanego terenu. Zgodnie z danymi wyjściowymi uzgodnionymi z Inwestorem zaprojektowano i wykonano kanalizację w układzie kanalizacji sanitarnej wysokociśnieniowej z przyłączami i przepompowniami przydomowymi (UZT) na zakończeniu każdego przyłącza z lokalizacją na każdej posesji objętej kanalizacją. Istniejąca sieć kanalizacji podłączona jest do oczyszczalni ścieków zlokalizowanej w miejscowości Łyse, obsługiwanej przez Gminną Jednostkę Usług Komunalnych. We wsi Łyse działa również druga oczyszczalnia zakładowa, która odprowadza ścieki z terenu Zakładów Przetwórstwa Mięsnego „JBB”. Około 40% ścieków pochodzących z indywidualnych gospodarstw domowych odprowadzana jest do zbiorników bezodpływowych. Możliwości podłączenia do zbiorczej sieci kanalizacji sanitarnej nie posiada około 70% gospodarstw. W związku z powyższym, ok. 50% ścieków nie oczyszczonych odprowadzanych jest do gruntu i wód powierzchniowych. Ponadto,

7 na terenie Gminy Łyse na terenach zabudowy kolonijnej funkcjonuje około 130 przydomowych oczyszczalni ścieków.

Gospodarka odpadami Na terenie gminy brak jest wysypiska śmieci. Odbiorem, wywozem i unieszkodliwianiem odpadów zajmuje się firma wyłoniona w wyniku przetargu nieograniczonego, z którą Gmina Łyse podpisała umowę tj. MPK Pure Home Sp. z o.o. Sp.k z Ostrołęki. Ponadto działają przedsiębiorstwa prywatne na całym obszarze gminy odbierające odpady od przedsiebiorców. W mniejszych miejscowościach wciąż zdarza się ,że odpady są usuwane we własnym zakresie, czasem poprzez spalenie, a czasem powiększają dzikie wysypiska, które porządkuje Urząd Gminy, albo składane są w lasach, zaśmiecając je. W miejscowości Łyse funkcjonuje punkt selektywnej zbiorki odpadów, gdzie mieszkańcy nieodpłatnie mogą przekazać następujące odpady: - przeterminowane leki; chemikalia (farby, rozpuszczalniki, środki ochrony roślin); zużyte baterie i akumulatory; odpady wielkogabarytowe; zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny; odpady budowlano- rozbiórkowe nie wymagające pozwolenia na budowę; zużyte opony.

Sieć gazowa

Na terenie Gminy Łyse zaczyna funkcjonować sieć gazowa. Dostęp do sieci gazowej mają następujące wsie: Szafranki, Lipniki i Łyse. Dodatkowo, od 2015 roku z gazu ziemnego korzysta największy przedsiębiorca na terenie gminy, tj.: Zakład Przetwórstwa Mięsnego JBB w Łysych.

Na dzień sporządzania Planu jeszcze niewielka ilość mieszkańców podłączona jest do sieci. W związku z tym większość mieszkańców gminy korzysta jedynie z gazu bezprzewodowego propan-butan, dystrybuowanego w butlach głównie 11kg, realizowana przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Sieć cieplna Na terenie Gminy Łyse nie istnieje centralny system ciepłowniczy i nie działają przedsiębiorstwa ciepłownicze. Zaopatrzenie Gminy Łyse w ciepło, ze względu na dominujący charakter zabudowy jednorodzinnej, odbywa się poprzez lokalne kotłownie przydomowe. Mieszkańcy Gminy Łyse są zainteresowani pozyskiwaniem ciepła z odnawialnych źródeł energii.

8 Samorząd lokalny nie posiada również planów i prognoz dotyczących powstania przedsiębiorstw ciepłowniczych w najbliższym czasie. Sieć energetyczna Dystrybutorem energii elektrycznej dla Gminy Łyse, tj. dla wszystkich odbiorców na terenie gminy jest PGE Dystrybucja S.A. Oddział Warszawa. W 2014 roku obsługiwał on 2.440 punktów poboru energii elektrycznej na terenie gminy (do których należą zarówno odbiorcy sfery użyteczności publicznej jak i indywidualne gospodarstwa domowe oraz przedsiębiorcy). Przez teren gminy przebiegają sieci średniego napięcia dostarczające energię elektryczną mieszkańcom gminy. Na obszarze gminy obecnie nie występują linie energetyczne wysokiego napięcia 110 i 220 kV. Na etapie projektowania jest sieć wysokiego napięcia 110kV z miejscowości Myszyniec do Łysych oraz drugi etap rozbudowy na trasie relacji Łyse - Kolno. Sieć telefoniczna. Część mieszkańców Gminy Łyse korzysta z kablowej przewodowej telefonii Orange. Większość gospodarstw domowych korzysta z telefonii komórkowej, która na terenie większej części gminy posiada dość dobry zasięg, m.in. dzięki stacjom przekaźnikowym usytuowanym we wsi Łyse, Lipniki i we wsi Wejdo. Dość słaby zasięg działania telefonii komórkowej występuje we wsi Lipniki, Tartak i Szafranki. Zaopatrzenie w ciepło. Dostawcami energii cieplnej są niewielkie lokalne kotłownie, usytuowane w budynkach mieszkalnych. Większe kotłownie zaopatrują w ciepło budynki użyteczności publicznej, szkoły, przedsiębiorstwa. Coraz częściej na terenie gminy buduje się lub wymienia na kotłownie ekologiczne. Olejowe kotłownie funkcjonują w szkołach: w Łysych, Szafrankach, Łączkach, Lipnikach i Zalasiu. W budynkach szkół w Dębach, Wejdzie, Warmiaku oraz w Urzędu Gminy Łyse zamontowane są pompy ciepła oparte zasadą działania o odnawialne źródła energii. Komunikacja. Głównymi drogami przebiegającymi przez teren gminy są drogi wojewódzkie: nr 645 Myszyniec – Łomża i nr 647 Myszyniec - Kolno oraz drogi powiatowe. Sieć drogową uzupełniają drogi gminne i powiatowe.

Łączna długość dróg przebiegających przez teren gminy wynosi 247,79km z czego 27,7 km stanowią drogi wojewódzkie, 72,84 km drogi powiatowe i 147,25 drogi gminne. Transport odbywa się za pomocą autobusów PKS i samochodów. Przystanki autobusowe są zlokalizowane w odległościach od 2,0 do 8,0 km od najbliższych zabudowań wsi. Wykaz dróg Numer Lokalizacja L.p. Nazwa drogi / przebieg/ Długość drogi od km do km Drogi gminne 1 250701W Ksebki-Łączki 1+750 0+000 1+750 2 250702W Charubin-Baba 7+550 0+000 7+550 3 250703W Serafin-Popiołki 7+540 0+000 7+540 4 250704W Krusza-Serafin 5+538 0+000 5+538 5 250705W Lipniki-Serafin 9+498 0+000 9+498 6 250706W Lipniki-Baba 7+900 0+000 7+900 7 250707W Lipniki-Dęby 5+014 0+000 5+014 8 250708W Łyse-Tyczek Noski 2+850 0+000 2+850 9 250709W Łyse-Pupkowizna 4+025 0+000 4+025 10 250710W Piątkowizna-Antonia 5+215 0+000 5+215 11 250711W Warmiak-Zalas-Wanacja 7+500 0+000 7+500 12 250712W Tyczek-Zalas 5+575 0+000 5+575 13 250713W Zalas-Wyżega-Klenkor-Piątkowizna 3+375 0+000 3+375 14 250714W Tyczek-Wejdo 3+750 0+000 3+750 15 250715W Łyse-Dudy Puszczańskie 6+380 0+000 6+380 16 250716W dr.wojewódzka nr 647-Zalas 4+275 0+000 4+275 17 250717W Leman-Łączki 2+525 0+000 2+525

10 18 250718W Wanacja-Pupkowizna-Serafin 9+692 0+000 9+692 19 250719W Warniak-Spaliny 0+700 0+000 0+700 20 250720W Kuzie-Baba Brzozowa 2+280 0+000 2+280 21 250721W Szafranki-Czarnia 4+770 0+000 4+770 Baba-Czarnia (od skrzyżowania drogi gminnej Szafranki-Czarnia do skrzyżowania z drogą powiatową Szafranki-Baba, dz. nr ew. 441/2 i 22 250722W 454) 1+753 0+000 1+753 Baba skrz. - droga powiatowa Grale- 23 250723W Czarnia-Serafin 1+497 0+000 1+497 Łączki-Piątkowizna od skrz. drogi powiatowej Kadzidło-Łyse-Łączkiw m. Piątkowizna do skrz. dróg powiatowych Dąbrowy-Łaczki i 24 250724W Kadzidło-Łyse-Łączki 6+000 0+000 6+000 Zalas-Klenkor od skrz. drogi powiatowej Kadzidło-Łyse-Łączki w m. Zalas do drogi gminnej 250713W 25 250725W Piatkowizna-Klenkor-Zalas 2+250 0+000 2+250 Pupkowizna-Krusza od skrz. drogi gminnej 250718W Wanacja- Pupkowizna-Serafin do granicy 26 250726W gminy w m. Krusza 2+500 0+000 2+500 Szafranki-Lipniki od skrz. drogi powiatowej Szafranki-Baba w m. Szafranki do skrzyżowania z drogą powiatową Kadzidło-Łyse-Łączki w 27 250727W m. Lipniki 4+000 0+000 4+000 Łyse-Lipniki od skrz. z ul. Chętnika w m. Łyse do skrz. z drogą gminną 28 250728W 250705W Lipniki-Serafin w m. Lipniki 3+650 0+000 3+650 Łyse-kol. Worek od skrz. drogi wojewódzkiej nr 645 Myszyniec- Łomża w m. Łyse do skrz. drogi 29 250729W wojewódzkiej nr 647 Dęby-Kolno 2+000 0+000 2+000 Łyse-kol. Grzęda od skrz. drogi gminnej 250709W Łyse-Pupkowizna w m. łyse do skrz. tej samej drogi w 30 250730W m. Łyse kol. Grzęda 1+750 0+000 1+750 Łyse-kol. Możdzonek od skrz. ul. Ogrodowej przez kol. Możdzonek do skrzyżowania z drogą powiatową 31 250731W Kadzidło-Łyse-Łączki 4+100 0+000 4+100 Dawia-kol. Lipniki od skrz. Drogi powiatowej Grale0Czarnia-Serafinw 32 250732W m. dawia do drogi gminnej 250706W 4+750 0+000 4+750

11 Lipniki-Baba w m. Lipniki kol. Szafranki-kol. Kamrodla od skrz. drogi gminnej 250706W Lipniki-Baba w m. Szafranki do skrzyżowania drogi ginnej 250721W Szafranki- 33 250733W Czarnia w m. Szafranki 2+700 0+000 2+700 Łyse-kol. Dąbrówki od skrz. drogi wojewódzkiej Myszyniec-Łomża w m. Łyse do Skrzyżowania drogi powiatowej Kadzidło-Łyse-Łączki w 34 250734W m. Łyse kol. Myszano 2+600 0+000 2+600 Drogi powiatowe 1. 2501 W Dąbrowy-Antonia-Warmiak-Łączki 9,338km 5+250 14+588 2. 2502 W od drogi 645-Dęby-Warmiak 11,373 km 0+000 11+373 2503 W Piątkowizna-gr. województwa 1,218 km 0+000 1+218 3. (Ksebki) 2504 W Myszyniec-Wolkowe-Krysiaki-Dudy 5,408 km 11+527 16+935 4. Puszczańskie-Zalas 5. 2515 W Myszyniec-Wykrot-Lipniki 1,700 km 12+180 13+880 6. 2517 W Jazgarka-Lipniki 3,058 km 5+678 8+736 7. 2518 W Szafranki-Tartak 1,868 km 0+000 1+868 2519 W Kadzidło-Łyse-Łączki-gr. 25,259 km 6+731 31+990 8. województwa 9. 2520 W Szafranki-Czarnia 7,347 km 0+000 7+347 2521 W Grale-Czarnia-Dawia-Serafin-do 6,275 km 5+150 11+425 10. drogi 645 Drogi wojewódzkie 1. 645 Myszyniec – Łomża 16,52km 8+800 25+320 2. 647 Dęby - Kolno 11,178 km 0+000 11+178

Stan nawierzchni dróg przedstawia się następująco: - drogi wojewódzkie i powiatowe na całej długości posiadają nawierzchnię bitumiczną, - drogi gminne posiadają nawierzchnię bitumiczną w około 25% długości, pozostałe odcinki dróg stanowi nawierzchnia żwirowa. Na zaplecze motoryzacji składają się stacje paliw, dwie zlokalizowane we wsi Łyse oraz jedna we wsi Piątkowizna. Usługi z zakresu motoryzacji świadczą zakłady prywatne. Własność nieruchomości Stan prawny gruntów. Wg danych Urzędu Gminy struktura użytkowania gruntów przedstawia się następująco: Skarb Państwa włada gruntami o pow. ok. 337,00ha, co stanowi ok. 1,35% powierzchni gminy. Mienie komunalne stanowi 7924ha tj. 32,15% pow. gminy, pozostałe grunty należą do osób fizycznych.

12 3.2 Gospodarka Rolnictwo. Na terenie gminy istnieje ok. 1200 gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosi ok. 11,6 ha, średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie wynosi 9,56ha. Na terenie gminy dominują gospodarstwa ukierunkowane na produkcję mleka. Produkcja roślinna podporządkowana jest produkcji zwierzęcej. W ostatnim okresie czasu wzrosła powierzchnia uprawy kukurydzy związanej z produkcją mleka. Pozarolnicza działalność gospodarcza. W Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej jest zarejestrowanych 263 firmy, stan na 26.10.2015r. Przedsiębiorcy to głównie osoby fizyczne prowadzące jednoosobowe działalności gospodarcze. Ponadto, znajduje się jeden duży zakład produkcyjny, tj. Zakład Przetwórstwa Mięsnego JBB w Łysych. W związku z powyższym Gmina znajduje się w obszarze nie zdegradowanego środowiska, gdyż nie posiada uciążliwych zakładów przemysłowych, będących źródłem zanieczyszczenia środowiska. Najwięcej działalności gospodarczej znajduje się we wsiach: Łyse, Lipniki i Zalas. Obszar gminy charakteryzuje dość niska gęstość zaludnienia – 34,6 osoby/km 2. Większość ludności utrzymuje się z rolnictwa. Dominuje zabudowa zagrodowa, znacznie mniejszy udział jest zabudowy mieszkaniowej, jednorodzinnej. Bardziej zwartą zabudowę posiadają wsie: Łyse, Lipniki i Zalas. Miejscowościami o koncentracji usług są wsie: Łyse, Lipniki i Zalas. Zaopatrzenie gminy w usługi jest niewystarczające, występują duże braki w zakresie usług ochrony zdrowia, niewystarczająca jest zarówno baza lokalowa jak i ilość osób zatrudnionych w służbie zdrowia, zwłaszcza lekarzy.

3.3 Mieszkalnictwo. Na terenie gminy występuje indywidualne budownictwo zagrodowe i mieszkaniowe jednorodzinne. Zasób mieszkaniowy w gminie wynosi 1986 mieszkań, ilość izb – 8822. Ilość osób przypadająca na 1 mieszkanie wynosi 4,3. Przeciętna powierzchnia użytkowa 1 mieszkania wynosi 92 m 2. Wyposażenie w instalacje techniczne mieszkań decyduje o ich standardzie. Na

13 terenie gm. Łyse przyłącze wodociągowe posiada 526 mieszkań we wsi Łyse i Lipniki, przyłącze kanalizacyjne sanitarne – 421 mieszkań - we wsi Łyse.

3.4 Turystyka, sport i rekreacja Gmina Łyse nie posiada rozwiniętej bazy turystycznej. Od kilku lat na terenie gminy zaczyna rozwijać się agroturystyka. W bazie gospodarstw agroturystycznych figuruje 6 gospodarstw w następujących wsiach: Łyse, Lipniki, Łączki, Serafin, Klenkor, Warmiak.

Zadaniami z zakresu sportu i rekreacji zajmuje się Gminny Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji. Na bazę sportową- rekreacyjną gminy składają się: - hala sportowo-rekreacyjna przy Publicznym Gimnazjum w Łysych, - sala sportowa przy Zespole Szkół w Zalasiu, - sala gimnastyczna przyszkolna w Lipnikach - nie spełniające wymogów, - kompleks sportowy „Moje Boisko – Orlik 2012” w Łysych - boiska przyszkolne o nawierzchni asfaltowej w m. Dęby, Łączki, Warmiak, Dęby, Szafranki, Pupkowizna, Lipniki, - przyszkolne boiska sportowe trawiaste, - stadion sportowy w Łysych z boiskami do piłki nożnej i siatkowej będący własnością Zakładów Mięsnych w Łysych „JBB”.

14 4. Charakterystyka przyrody.

4.1 Informacje ogólne Gmina Łyse znajduje się na Nizinie Północno-Mazowieckiej, wg podziału fizjograficznego teren gminy usytuowany jest na Równinie Kurpiowskiej. Wg mapy rzeźby terenu obszar zmian znajduje się na równinie sandrowej, wyniesionej około 110 do 120 m.n.p.m. Teren o powierzchni prawie płaskiej, nadbudowanej formami wydmowymi od strony wschodniej i niższą wydmą od strony północno-zachodniej. Jest to teren o spadkach w przewadze poniżej 5 %. Wg mapy warunków wodnych jest to obszar o dobrych warunkach infiltracji. Zwierciadło wody gruntowej występuje na głębokości od 1 do 3 m. p.p.t. Sieć wód powierzchniowych jest słabo rozwinięta. Przez teren gminy nie przepływa żadna rzeka. Sieć wód płynących stanowi kanał z licznymi rowami melioracyjnymi. Część zachodnia gminy zaliczana jest do obszaru z deficytem wód powierzchniowych w skali województwa. Prawie przez środek gminy, z północy na południe , przebiega granica wododziału. Rozdzielane są dorzecza rzek Szkwy i Pisy. Rzeka Szkwa płynie wzdłuż zachodniej i południowej granicy gminy. Wg oceny warunków topoklimatycznych tereny zmian znajdują się na obszarze o przeciętnych warunkach topoklimatycznych. Opad atmosferyczny średnioroczny wynosi od 500 do 600 mm. Lesistość gminy wynosi 34 % i jest wyższa od średniej dla województwa -31,2% oraz dla kraju – 27%. Pod względem geomorfologicznym obszary leśne są rozległymi równinami pokrytymi piaskami sandrowymi. Monotonię równinną urozmaicają wydmy w formie wałów (np. po stronie zachodniej od wsi Łyse), łuków i paraboli. Dominującym gatunkiem w drzewostanach jest sosna. Jako domieszkowe występują: świerk, brzoza, dąb i modrzew. Podszyt stanowi głównie jałowiec. Gmina wchodzi w skład regionalnego systemu obszarów chronionych. Znajduje się w granicach obszarów węzłowych o znaczeniu międzynarodowym wg systemu obszarów chronionych ECONET-PL. Jest to bardzo wysoka ranga w systemie obszarów cennych przyrodniczo. Na terenie gminy występują 3 rezerwaty przyrody, w tym jeden ze ścieżką edukacji ekologicznej.

15 Wody rzeki Szkwy, przepływającej zachodnią granicą gminy, wg zarządzenia powinny odpowiadać I klasie czystości. Badania stanu czystości wód prowadzone w ramach monitoringu regionalnego wykazują drugą klasę czystości.

4.2 Surowce Na terenie gminy występują udokumentowane złoża piasku, rudy darniowej i torfu. Złoża te nie są eksploatowane. Nie stwierdzono występowania surowców o większym znaczeniu gospodarczym. Występujące na terenie gminy piaski mają znaczenie lokalne i wykorzystywane są na potrzeby lokalnego budownictwa.

4.3 Gleby Gleby pod kątem użyteczności rolniczej występujące na obszarze gminy są słabe i bardzo słabe, ubogie w składniki pokarmowe oraz posiadające niską wartość rolniczą. Do gleb posiadających wyższą wartość zaliczyć można małe powierzchnie gleb III 5,5 ha i IV klasy bonitacji – 1129 ha zajmujące w sumie 4,6 % powierzchni gminy. Przestrzeń produkcyjna ulega systematycznemu zmieszaniu wskutek zalesienia gruntów niższej jakości.

4.4 Lasy i zadrzewienia Lasy na terenie gminy Łyse zajmują 35,6 % powierzchni gminy (8765,00 ha) i należą do Nadleśnictwa Myszyniec (5132,00 ha) i Nadleśnictwa Nowogród (2221,00 ha). Lasy prywatne zajmują powierzchnie 1412,00 ha. Na terenie gminy występuje: - bór świeży – zajmujący 60-70 % powierzchni gminy w jej centralnej, zachodniej i wschodniej części. Z dominującym gatunkiem sosny i zróżnicowanym wiekiem drzewostanu 20 – 100 lat. - bór suchy – występujący w północnej części gminy z panującym gatunkiem sosną. - las mieszany – w centralnej części gminy z drzewostanem wielogatunkowym z przewagą sosny świerku i dębu. Wyżej wymienione siedliska zajmują 90 % powierzchni leśnej gminy.

16 4.5 Obszary chronione. Na terenie gminy i w jej otoczeniu znajduje się 3 rezerwaty przyrody z wieloma gatunkami roślin i zwierząt podlegających ochronie. Są to rezerwaty Mingos, Torfowisko Serafin, Tabory. Łączna ich powierzchnia wynosi 215,59 ha, co stanowi około 1% ogólnej powierzchni Gminy. 4.5.1 Rezerwat Mingos Rezerwat leśny Mingos o powierzchni 13,46 ha, położony w gminie Łyse, w Nadleśnictwie Nowogród, utworzono w 1971r. Głównym celem ochrony jest zachowanie dla potrzeb naukowych i dydaktycznych fragmentu boru sosnowego Puszczy Kurpiowskiej z naturalnym drzewostanem. Drzewostanem głównym jest sosna, stanowi ona zasadniczo pierwsze i drugie piętro. Jedynym typem siedliskowym lasu na terenie rezerwatu jest bór świeży. W warstwie krzewów licznie występuje jałowiec. W podszyciu występują m.in. konwalia, rokitnik i widłaki. Warstwę mszystą reprezentuje rokitnik pospolity, gajnik lśniący i widłoząb. Gospodarowanie drzewostanem na tym obszarze było planowane od 1819 r. W zależności od gatunków przydzielono odpowiednie koleje rębności:

• dla drzewostanów wysokopiennych sosnowych -120 lat,

• dla niskopiennych mieszanych od 30 - 90 lat. Obszar rezerwatu jak i Puszczy był miejscem pozyskiwania torfu i kory garbarskiej. 4.5.2 Rezerwat Serafin Rezerwat Torfowisko Serafin zajmuje 184,92 ha powierzchni. Jest to rozległe bagno, w miejscu którego - jeszcze niedawno - znajdowało się polodowcowe jezioro. Obecnie tzw. pływające pło, czyli powierzchniowa warstwa roślinności wodnej i bagiennej jest zwarta, ale ugina się pod ciężarem człowieka. Pod nią znajduje się uwodniony torf i namuły. W większości jest to bagno traktowane - z gospodarczego punktu widzenia - jako nieużytek. Znaczną część powierzchni rezerwatu stanowią grunty prywatne, w większości mieszkańców wsi Serafin i Łyse. Około 30% powierzchni należy do Skarbu Państwa, a 4% do Nadleśnictwa Myszyniec. Najbardziej zróżnicowana jest południowa część torfowiska, w której najdłużej zachowało się lustro wody. Występują tu jeszcze zbiorowiska typowo wodne, takie jak szuwar trzcinowy, szuwar skrzypu bagiennego i pałki szerokolistnej. Pasmowy układ tych zbiorowisk jest

17 dobrze widoczny. Miejscami łanowo występuje paproć narecznica błotna, tworząca odrębny zespół. Bardzo interesująca jest flora rezerwatu. Z roślin objętych ochroną gatunkową licznie występuje rosiczka okrągłolistna, storczyki - krwisty i plamisty - oraz kruszczyk błotny. Z gatunków rzadkich na uwagę zasługują: turzyca obła, dwupienna i bagienna, wełnianka delikatna, przęstka pospolita, nasięźrzał pospolity, kozłek dwupienny. Do ciekawostek florystycznych należy zaliczyć także dwa gatunki mchów reliktowych (pozostałości po epoce lodowcowej).

Rezerwat daje schronienie wielu gatunkom ptaków, ssaków, gadów, płazów, owadów i innych zwierząt. Jeszcze kilkanaście lat temu wczesną wiosną tokowało tu kilka kogutów cietrzewia, gatunku wymierającego w Polsce w bardzo szybkim tempie. Najpiękniejszym i najbardziej okazałym ptakiem rezerwatu Torfowisko Serafin jest żuraw. Corocznie gniazdują tu 2 pary lęgowe, a w okresie letnim na torfowisko przybywa kilka rodzin żurawi gniazdujących w okolicy. Najliczniej reprezentowane są niektóre gatunki typowo szuwarowe, takie jak potrzos i rokitniczka, dosyć liczna jest także dziwonia. Na bardziej suchych fragmentach rezerwatu, szczególnie w części zachodniej, gnieżdżą się ptaki typowe dla łąk i pól, takie jak przepiórka, derkacz, pliszka żółcą, skowronek polny, pokląskwa, a na otaczających bagno łąkach także czajka, rycyk, brodziec krwawodzioby i bardzo rzadki i piękny kulik wielki. Rezerwat jest często odwiedzany przez ptaki drapieżne gniazdujące w okolicznych lasach lub w krajobrazie rolniczym - pustułki, myszołowy, kobuzy, błotniaki łąkowe, jastrzębie. Zlatują one na torfowisko aby szukać tu pożywienia. Największym ssakiem występującym w rezerwacie jest łoś. Dzięki specjalnej budowie racic, potrafi bez trudu poruszać się po trzęsawisku. Znajduje tu obfitość pożywienia i

18 bezpieczeństwo. Często przebywają tu także sarny, zające i drobne gatunki ssaków, takie ryjówka aksamitna, nornik zwyczajny czy nornica ruda, a na polowania zapuszczają się tu lisy. Na terenie rezerwatu znajduje się ścieżka przyrodnicza, która rozpoczyna się parkingiem z tablicą informacyjną przedstawiającą mapę rezerwatu z głównymi zbiorowiskami roślinnymi oraz rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin i ptaków. Ze względu na trudno dostępny i niebezpieczny dla człowieka teren, na bagnie zbudowano drewnianą kładkę wchodzącą w głąb rezerwatu na kilkaset metrów. Rezerwat można zwiedzać poruszając się tylko po zbudowanej w tym celu kładce.

4.5.3 Rezerwat Tabory Rezerwat leśny o powierzchni 17,21 ha, położony w gminie Łyse ok. 2 km od wsi Popiołki na terenie Nadleśnictwa Nowogród, utworzony w 1974 roku. Głównym celem ochrony jest zachowanie boru sosnowo-świerkowego naturalnego pochodzenia na obszarze Puszczy Kurpiowskiej. Zachowały się tu sosny i świerki w wieku 160 - 180 lat. W drzewostanie dominuje sosna, ponadto występują: świerk, jałowiec, rzadziej brzoza, czasami dąb, kruszyna, jarzębina. W runie leśnym występują: borówki, wrzos, widłaki, sasanki i arniki. Zespół występujących ziół i mchów różnicuje obszar rezerwatu na dwie równe powierzchnie: jedną z przewagą wariantu chrobotkowego i drugą z przewagą wariantu czernicowego. Zespół wariantu chrobotkowego jest bardzo suchy i ubogi, charakterystyczny dla boru suchego, występuje głównie przy zachodniej granicy rezerwatu. W skład powierzchni leśnej wchodzą drzewostany na powierzchni 15,63 ha oraz halizny i płazowizny na powierzchni 1,37 ha. Od strony zachodniej rezerwat graniczy z drzewostanem sosnowym IIa klasy wieku, od północy z drzewostanem sosnowym IIIa klasy wieku i młodnikiem olszowym. Od wschodu rezerwat graniczy z drzewostanem olszowym II - III klasy wieku, od południa z drzewostanem sosnowym IIIb klasy wieku. Obszar rezerwatu podzielony jest i opisany znakami oddziałowymi w postaci słupów granicznych, na których czarną olejną farbą na białym tle zapisano numery oddziałów. Powierzchnia terenu rezerwatu jest płaska o deniwelacjach od 0,5 do 1,0 m.

19 4.5.4 Obszar Natura 2000 Puszcza Piska Na terenie gminy Łyse znajdują się również obszary Natura 2000. Pierwszym z nich jest obszar – Puszcza Piska. Zasięgiem swym obejmuję część miejscowości Łączki - kolonia Zamost.

Jest to obszar ochrony siedliskowej ptaków - Puszcza Piska. Obszar leży na granicy pomiędzy krainą Wielkich Jezior Mazurskich a Niziną Mazurską. Występują głównie lasy iglaste z dominującą sosną. W nasadzeniach liściastych dominują lipa i wiąz. Wokół zbiorników wodnych na terenach podmokłych występują zarośla olchowe i różnego rodzaju zabagnienia. Na całym Obszarze Specjalnej Ochrony – Puszcza Piska występuje co najmniej 37 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 12 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Jest bardzo ważną ostoją cietrzewia.

20 W okresie lęgowym obszar zasiedla powyżej 2% populacji krajowej bielika i cietrzewia; ponadto obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: bocian czarny, orlik krzykliwy, puchacz, rybitwa rzeczna, włochatka; w stosunkowo wysokiej liczebności występuje derkacz.

Myszynieckie Bory Sasankowe

Kolejnym obszarem Natura 2000 na terenie Gminy Łyse są Myszynieckie Bory Sasankowe. Obszar w całości pokrywają lasy iglaste, w śladowej ilości siedliska rolnicze i lasy liściaste. Jest to teren utworzony przez piaski fluwioglacjalne, przynajmniej częściowo zwydmione, a deniwelacje przekraczają miejscami 15 m. Obszar podlega typowej gospodarce leśnej, ze zrębami zupełnymi. Dominują bory świeże. Wiek drzewostanu, prawie całkowicie zdominowany przez sosnę, jest zróżnicowany i obejmuje wszelkie klasy wiekowe. Ostoję utworzono dla ochrony silnej populacji sasanki otwartej. Ponadto, w obrębie ostoi jest zlokalizowane małe zagłębie ze zbiorowiskami torfowiska wysokiego i boru bagiennego.

21 4.6 Zielone Płuca Polski Gmina Łyse leży w obrębie obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski, gdzie zakwalifikowana została do mezoekoregionu Kurpiowskiego. Jest to obszar o charakterze łącznikowym istotnym dla kształtowania systemu powiązań przyrodniczych w dorzeczu Narwi w połączeniu z układami przyrodniczymi pojezierzy Mazurskich i Pomorskich oraz niziny Mazurskiej, predysponowany do szczególnie wysokiego a miejscami wysokiego reżimu gospodarowania środowiskiem. 5. Charakterystyka demograficzna. Populację mieszkańców w poszczególnych wsiach gminy odzwierciedlają poniższe dane: Miejscowość Razem Antonia 85 Baba 280 Dawia 87 Dęby 347 Dudy Puszczańskie 243 Grądzkie 113 Klenkor 52 Lipniki 1126 Łączki 522 Łyse 2435 Piątkowizna 426 Plewki 97 Pupkowizna 421 Serafin 341 Szafranki 469 Tartak 199 Tyczek 120 Warmiak 126 Wejdo 438 Wyżega 82 Zalas 555 Złota Góra 52 Razem 8616

Podstawą rozwoju gminy jest rolnictwo z dążeniem do specjalizacji w zakresie mleczarskim. Obszar gminy zamieszkuje 8616 osób. Liczba ludności gminy pozostaje na tym samym poziomie. W strukturze wieku ludności większość ( około 64% ) stanowi grupa ludności w wieku

22 produkcyjnym, w wieku przedprodukcyjnym znajduje się około 24,17% ludności, w wieku poprodukcyjnym 11,56%. W rozmieszczeniu liczby ludności na terenie gminy największą liczbę mieszkańców posiada wieś gminna Łyse – 2435 osób. - w grupie miejscowości powyżej 1000 mieszkańców oprócz Łysych znajduje się tylko 1 wieś – Lipniki licząca 1126 mieszkańców - ponad 500 mieszkańców liczą wsie Zalas i Łączki - w przedziale miejscowości o liczbie mieszkańców 400-500osób są wsie: Piątkowizna, Pupkowizna, Szafranki, Wejdo - wsie posiadają liczbę mieszkańców powyżej 300 osób . Są to: Dęby i Serafin - powyżej 200 osób zamieszkuje we wsi Baba i Dudy Puszczańskie - pozostałe wsie liczą poniżej 200 mieszkańców z których wieś Złota Góra należy do najmniej licznych, liczba mieszkańców wynosi – 52 osoby.

5.1 Oświata i wychowanie. Na terenie gminy znajdują się 2 Zespoły Szkół (szkoła podstawowa i gimnazjum) w Lipnikach i Zalasiu oraz Szkoła Podstawowa i Publiczne Gimnazjum w Łysych prowadzone przez Gminę Łyse. Ponadto funkcjonują szkoły podstawowe prowadzone przez stowarzyszenia: w Szafrankach, w Serafinie, w Dębach, w Łączkach, w Warmiaku i w Pupkowiźnie. W miejscowości Łyse funkcjonuje punkt przedszkolny „Chatka Puchatka”

Lp. Szkoła Ilość uczniów 1. Szkoła Podstawowa i Publiczne Gimnazjum w Łysych 458 2. Zespół Szkół w Zalasiu 199 3. Zespół Szkół w Lipnikach 155 4. Szkoła Podstawowa w Łączkach 47 5. Szkoła Podstawowa w Szafrankach 39 6. Szkoła Podstawowa w Dębach 46 7. Szkoła Podstawowa w Serafinie 24 8. Szkoła Podstawowa w Pupkowiźnie 35 9. Szkoła Podstawowa w Wejdzie 34 10. Szkoła Podstawowa i Gimnazjum w Warmiaku 66 11. Przedszkole Samorządowe w Łysych 35 12. Przedszkole „Chatka Puchatka” 25 Razem 1163

5.2 Kultura. Na terenie gminy istnieje Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji prowadzący działalność kulturalno-sportową. Ponadto istnieje gminna biblioteka publiczna dysponująca 11 360 woluminami. W pozostałych wsiach brak obiektów przeznaczonych na działalność kulturalną. Przy Gminnym Ośrodku Kultury Sportu i Rekreacji w Łysych działa zespół folklorystyczny „Puszcza Zielona” rozpowszechniający pieśni, obrzędy i zwyczaje kurpiowskie. GOKSiR jest organizatorem cyklicznych imprezy znane nie tylko w kraju, ale też zagranicą np. „Niedziela Palmowa” i „Konkurs na najpiękniejsza palmę kurpiowską” Na terenie gminy tworzy wielu twórców ludowych, rękodzielników, rzeźbiarzy, hafciarek, tkaczek, plecionkarek i wycinankarek.

5.3 Zdrowie i opieka społeczna. Na terenie gminy znajdują się dwa Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej prowadzące działalność z zakresu opieki zdrowotnej: Centrum Medyczne w Łysych - Przychodnia Lekarska „Zdrowe Życie” i „Almed” z filią w Zalasiu oraz „Medicus” Rodzinne Centrum Zdrowia. Na terenie gminy znajduje się 2 apteki w miejscowości Łyse. Opieką społeczną zajmuje się Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej. Gmina nie dysponuje domem pomocy społecznej.

24 6. Atrakcje turystyczne - obiekty zabytkowe. Na terenie gminy Łyse znajduje się wiele zabytków oraz ciekawych miejsc o wysokich walorach turystycznych. Do najciekawszych z nich należą: 1. Zespół Kościoła parafialnego p.w. Św. Anny w Łysych: a) kościół drewniany wybudowany w latach 1876-1882, b) dzwonnica drewniana, 2 połowa XIX w., c) dom parafialny, drewniany początek XX w.

2. Obiekty cmentarza: a) kaplica drewniana- początek XX w., b) krzyże nagrobne, żelazne, żeliwne kute XIX w. 3. Krzyż powstańczy z 1863 r. – obok kościoła p.w. Św. Anny w Łysych, 4. Kapliczka słupowa drewniana – postać św. Floriana – Łyse, ul. Poległych, 5. Kaplica drewniana przy skrzyżowaniu dróg Łyse – Łączki i Myszyniec – Kolno – lata 30-te XX w. 6. Zespół kościoła parafialnego p.w. Najświętszego Serca Jezusa w Lipnikach: a) kościół murowany 1837r. -1843r., b) dzwonnica murowana 1 połowa XIX w.

7. Cmentarz grzebalny w Lipnikach: a) kaplica murowana 2-ga poł. XIX w., b) brama murowana połowa XIX w., c) krzyże nagrobne, żelazne, żeliwne, kute XIX w. 8. Cmentarz choleryczny w Lipnikach przy ul. Stacha Konwy - druga połowa XIX w. 9. Wiatrak drewniany z XIX w. – Lipniki, 10. Wiatrak drewniany przeniesiony – Lipniki, 11. Figura Św. Rocha z drugiej połowy XIX w – Lipniki, ul. Kard. Stefana Wyszyńskiego 12. Zespół kościoła parafialnego p.w. Św. Stanisława Kostki w Zalasiu: a) kościół murowany 1908 -1913 (arch. Fr. Przecławski), b) dzwonnica drewniana 1902r.

13. Zespół Cmentarza grzebalnego w Zalasiu: a) kaplica drewniana XIX/XX w., b) krzyże nagrobne żelazne, żeliwne, kute z drugiej połowy XIX w., 14. Dom drewniany nr 86 w Łączkach– ok.1910 r., 15. Kapliczka z Trójcą Świętą w Tartaku – druga połowa XIX w., 16. Krzyż drewniany upamiętniający walkę ze Szwedami z 1708 r. –Tartak.

7. Analiza SWOT Analizy dokonano dla następujących tematów: - położenie i środowisko naturalne - potencjał ludzki - warunki socjalno –bytowe, oświata - gospodarka/rolnictwo - infrastruktura techniczna - kultura, sport, turystyka - warunki wspierające rozwój gospodarczy

Położenie i środowisko naturalne Mocne strony Słabe strony - duża powierzchnia lasów , rezerwaty - brak kanalizacji sanitarnej przyrody obszary natura 2000, - niska kultura gospodarowania odpadami - korzystne położenie przy drogach przez mieszkańców wojewódzkich oraz drodze powiatowej w - przewaga gleb słabych kierunku na Mazury, - korzystne walory turystyczno-krajobrazowe - niski stopień skażenia środowiska Szanse Zagrożenia -możliwość promowania gminy jako miejsca o - brak tradycji wykorzystywania istniejących nieskażonym środowisku walorów naturalnych - rozwój agroturystyki i turystyki - degradacja środowiska naturalnego w -możliwość oparcia turystyki w Gminie na wyniku działalności człowieka bez bazie istniejących obszarów chronionych, w zabezpieczenia właściwych funkcji szczególności rezerwatu „Torfowisko Serafin” komunalnych

Potencjał ludzki Mocne strony Słabe strony - znaczne zasoby siły roboczej - wysoki odsetek zatrudnienia w rolnictwie - silne poczucie tożsamości lokalnej - niekorzystna struktura wykształcenia - aktywne postawy mieszkańców w - duże bezrobocie (również ukryte w poszukiwaniu pracy, również za granicą rolnictwie) - niewielkie możliwości zatrudnienia - spadek przyrostu urodzeń - zagrożenie patologiami - starzenie się społeczeństwa Szanse Zagrożenia - wzrost możliwości zatrudnienia w - wyludnianie się małych wsi rozwijających się miejscowych zakładach - migracja ludzi młodych i wykształconych do

27 produkcyjnych miast - stworzenie systemu zachęt i pomocy przy - wzrastające bezrobocie powstawaniu zakładów usługowych

Warunki socjalno-bytowe, oświata Mocne strony Słabe strony - dobre warunki lokalowe w budynkach - dość słabe wyposażenie techniczne szkół, oświatowych - niewystarczająca ilość sal gimnastycznych i - szkoła średnia na terenie gminy boisk o nawierzchniach nieurazowych, - istniejące niepubliczne zakłady opieki - niewystarczająca ilość placów zabaw dla zdrowotnej dzieci - dbałość mieszkańców o czystość i estetykę - słaby dostęp do specjalistycznych przychodni - wykwalifikowana kadra nauczycielska w zdrowotnych szkołach - niedobór nauczycieli uczących języków obcych Szanse Zagrożenia - reforma ubezpieczeń społecznych, świadczeń - pogarszające się warunki bytowe ludności socjalnych i służby zdrowia, związanej z rolnictwem, - program szkoleń rolniczych dla ludności, - powiększające się różnice w dochodach - ukierunkowanie na rozwój szkolnictwa ludności, - brak intensywnego wsparcia państwa na rzecz rozwoju terenów wiejskich - brak bezpośredniego wsparcia szkolnictwa podstawowego na obszarach wiejskich

Gospodarka/rolnictwo Mocne strony Słabe strony - znaczna powierzchnia użytków zielonych - dominacja małych firm w ogólnej liczbie zmeliorowanych podmiotów gospodarczych - tradycje w hodowli bydła mlecznego - brak przemysłu przetwórczego - korzystna struktura własności - niedostatek kapitału własnego na rozwój - dość dobrze rozwinięta sieć placówek przedsiębiorstw i rolnictwa usługowo-handlowych - słabe zainteresowanie ze strony inwestorów - duże zakłady produkcyjne zewnętrznych - zasoby niewykorzystanej siły roboczej - niska specjalizacja produkcji rolnej - baza dobrej jakości produktów rolnych - bardzo słabe gleby Szanse Zagrożenia - korzystne warunki do rozwijania produkcji - przywiązanie do tradycyjnych form żywności ekologicznej gospodarowania na wsi - zapotrzebowanie na zdrową żywność - brak stabilnych rynków zbytu na produkty - rozwój przedsiębiorczości na terenach rolne

28 wiejskich, drobnej wytwórczości i usług dla - niestabilna polityka państwa wobec rolnictwa rolnictwa - dostęp do środków pomocowych - brak znaczących inwestycji w sektorze rolno- - tworzenie grup producenckich spożywczym, potrzebnych do zwiększenia - programy rozwoju obszarów wiejskich produkcji i konkurencyjności

Infrastruktura techniczna Mocne strony Słabe strony - dobrze rozwinięta sieć dróg - słabo rozwinięta sieć kanalizacji sanitarnej - dość dobra sieć połączeń komunikacyjnych i wodociągowej - zmodernizowana gminna oczyszczalnia - niski standard i zły stan dróg gminnych ścieków o znacznej przepustowości - niewystarczająca ilość doprowadzonej - zakładowa oczyszczalnia ścieków w zakładzie energii elektrycznej na potrzeby z terenu „JBB” gminy (brak linii wysokiego napięcia) - istniejący plan zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całej gminy Szanse Zagrożenia - środki pomocowe na inwestycje w dziedzinie - trudności z pozyskaniem środków infrastruktury (fundusze strukturalne) finansowych na realizację inwestycji - możliwość przejęcia części ruchu turystycznego na Mazury (ciąg drogowy Kadzidło – Łyse – Łączki - Pisz) - możliwości przygotowania terenów pod inwestycje

Kultura, sport, turystyka Mocne strony Słabe strony - silne poczucie tożsamości lokalnej - niewystarczająca baza noclegowa na - dobre warunki terenowe do rozwoju różnych wysokim poziomie form turystyki i rekreacji - niedostateczna ilość wytyczonych szlaków i - dobrze rozwijająca się agroturystyka ścieżek turystycznych - kultywowanie tradycji kurpiowskich - niedostateczna baza techniczna GOKSiR - obiekty zabytkowe - niewystarczająca ilość obiektów sportowo - - rozwijająca się działalność klubów rekreacyjnych sportowych - rozwijająca się działalność stowarzyszeń kultywujących kulturę kurpiowską (w tym Kół Gospodyń Wiejskich) - promocja turystyczna i agroturystyczna gminy Szanse Zagrożenia

29 - wzrost zainteresowania aktywnym - brak tradycji korzystania z istniejących wypoczynkiem i agroturystyką walorów - posiadane tereny i obiekty nadające się na - degradacja naturalnego środowiska związana bazę turystyczno-wypoczynkową z działalnością człowieka - wymiana młodzieży szkolnej powiązana z aktywnym wypoczynkiem - budowa obiektów sportowo-rekreacyjnych

Warunki wspierające rozwój gospodarczy Mocne strony Słabe strony - dobry wizerunek gminy w oczach - duże trudności pozyskaniu zewnętrznych mieszkańców powiatu i województwa inwestorów - aktywna postawa mieszkańców gminy - brak dużego kapitału prywatnego, - bank na terenie gminy wewnętrznego i zewnętrznego - duży zakład produkcyjny na terenie gminy Szanse Zagrożenia - wzrastająca umiejętność poszukiwania - koncentracja instytucji wspierających rozwój pozabudżetowych źródeł wspierania przedsiębiorczości w ośrodkach miejskich inwestycji - niedoinwestowanie małych przedsiębiorstw - nawiązanie współpracy z sąsiednimi gminami - malejący rynek zbytu - współpraca z powiatem i województwem - niestabilny i skomplikowany system prawny, szczególnie podatkowy - słaba i zbiurokratyzowana polityka kredytowa dla przedsiębiorstw i rolnictwa

Analizy dokonano na podstawie przeprowadzonych spotkań z mieszkańcami, przedsiębiorcami, ankiet i opinii przedstawicieli różnych środowisk społecznych. Z analizy wynika, iż największą siłę pozytywnego oddziaływania na przebieg procesów rozwojowych w gminie będą miały następujące czynniki: - istniejące na terenie gminy duże zakłady dające zatrudnienie wielu mieszkańcom, - aktywne postawy mieszkańców i rozwój przedsiębiorczości, - rozwijająca się infrastruktura techniczna i uzyskanie dobrej dostępności komunikacyjnej gminy, - niski poziom zanieczyszczenia środowiska, - niezmieniony krajobraz naturalny, rozwój turystyki i agroturystyki,

30 - wysoka lesistość gminy. - wysokie walory przyrodnicze obszaru gminy i obecność terenów chronionych, - możliwość produkcji metodami ekologicznymi, - rozwój gospodarstw rolnych, - tradycja i kultura kurpiowska.

Spośród słabości i zagrożeń największe negatywne oddziaływanie na przebieg procesów rozwojowych w gminie mogą mieć: - starzenie się populacji - emigracja młodzieży do miast - niski poziom wykształcenia - duże zatrudnienie w rolnictwie - niskie dochody z produkcji rolnej - niedostatecznie rozwinięta infrastruktura techniczna i turystyczna - brak większej ilości zakładów przetwórstwa rolno-spożywczego (poza „JBB”) - nierozwinięta pozarolnicza działalność gospodarcza - mały lokalny rynek zbytu - brak zagospodarowania turystycznego obszaru - niskie przychody budżetu gminy Ocena ta pozwoliła wyciągnąć wnioski odnośnie przyszłych kierunków działań w zakresie kierunków rozwoju Gminy Łyse.

III. WIZJA ROZWOJU GMINY ŁYSE.

Cele rozwoju gminy. Przeprowadzenie diagnozy istniejącego stanu rozwoju Gminy pozwoliło na identyfikacje grup istniejących problemów oraz czynników, które będą wspomagać działania podejmowane w celu osiągnięcia stanu pożądanego. Aktywnymi uczestnikami tych działań będą organizacje, instytucje, osoby prawne i fizyczne.

Jako główny cel rozwoju Gminy Łyse przyjmuje się osiągnięcie wszechstronnego i zrównoważonego rozwoju obszaru jako miejsca przyjaznego do życia mieszkańców i sprzyjającego prowadzeniu działalności gospodarczej, z zachowaniem bogactwa środowiska naturalnego i tradycji kulturowych.

Realizacja założonego kierunku rozwoju Gminy wymaga sprecyzowania celów głównych i strategicznych oraz zachowania między nimi właściwych realizacji. Za główne cele strategiczne uznaje się: 1. Rozwój gospodarczy gminy i poprawa warunków życia mieszkańców. Osiąganie tego celu będzie realizowane poprzez: - zapewnienie odpowiednich standardów obsługi komunikacyjnej terenów zabudowanych i wyposażenie ich w infrastrukturę techniczną, - promowania lokalnej przedsiębiorczości, - kształtowania sprzyjających warunków do powstania małych i średnich przedsiębiorstw oraz drobnej wytwórczości, - efektywnego wykorzystywania zewnętrznych źródeł finansowania we współpracy z odpowiednimi instytucjami, - tworzenia ofert lokalizacyjnych pod różnego rodzaju działalność gospodarczą i usługową, - wspierania rozwoju kultury fizycznej w szkołach podstawowych, - podnoszenia standardu szkół, - zwiększania dostępności do usług zdrowotnych, - tworzenia rezerw terenowych pod zabudowę mieszkaniową - podnoszenia bezpieczeństwa obywateli, wspierania działań dla tworzenia wypoczynku oraz organizowania czasu wolnego dzieci i młodzieży, ograniczania patologii społecznych,

2. Rozwój kultury i turystyki Osiąganie tego celu będzie realizowane poprzez: - dążenie do rozwoju sieci ścieżek rowerowych, turystycznych i innych szlaków turystycznych,

32 - wzmocnienie opieki konserwatorskiej nad całością dziedzictwa kulturowego gminy, - właściwe utrzymanie zabytków, - wspierania działań na rzecz kultywowania tradycji, - zwiększenia atrakcyjności turystycznej gminy – eksponowania lokalnych wartości kulturowych, rozbudowy infrastruktury okołoturystycznej i turystyczno-rekreacyjnej,

3. Poprawa stanu środowiska naturalnego na terenie gminy Osiąganie tego celu będzie realizowane poprzez: - rozbudowa systemów sieci kanalizacyjnych i wodociągowych, - właściwa polityka przestrzenna na obszarach prawnie chronionych - ochrona aktywnych biologicznie ekosystemów wodnych, łąkowych, bagiennych i leśnych, - ochrona wód powierzchniowych i podziemnych, - ograniczenie zanieczyszczeń pochodzących ze źródeł lokalnych, - podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa, - wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii – wiatru, słońca, wody.

33 IV. ZADANIA NA LATA 2016-2021 L.p. Nazwa zadania Opis Planowany koszt Okres realizacji Źródło finansowania 1. Wykonanie otworów studziennych w Zadanie polega na wykonaniu 3 250 000,00 2016 - budżet Gminy Łyse celu ujęcia wód podziemnych na otworów studziennych celem - Program Operacyjny potrzeby gminnego wodociągu wykonania stacji uzdatniania wody, Infrastruktura i która docelowo będzie zaopatrywać Środowisko teren całej gminy 2. Przebudowa drogi gminnej w m. Dawia Wybudowany zostanie odcinek drogi o 290 000,00 2016 -budżet gminy nawierzchni bitumicznej na odcinku 950mb. Zapewni połączenia i dostępność komunikacyjną zamieszkałych terenów przyległych do drogi. 3. Przebudowa drogi gminnej 250723W Wybudowany zostanie odcinek drogi o 779 677,00 2016 -budżet Gminy Baba skrz. - droga powiatowa Grale - nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet samorządu Czarnia - Serafin 1620mb. Przyczyni się do poprawy województwa dostępności przyległych terenów mazowieckiego użytkowanych rolniczo. 4. Wykonanie przyłączy gazowych do Zadanie polega na wykonaniu przyłączy 100 000,00 2016 - budżet Gminy Łyse budynków użyteczności publicznej gazowych do budynków użyteczności publicznej w Gminie Łyse. Zmniejszona zostania emisja zanieczyszczeń, zwiększona efektywność energetyczna, zmniejszone zostaną koszty ogrzewania budynków. 5. Budowa budynku garażowo – Wybudowany zostanie budynek remizy 100 000,00 2016 - budżet Gminy Łyse technicznego dla Ochotniczej Straży Ochotniczej Straży Pożarnej w Łączkach. Pożarnej w miejscowości Łączki Zwiększone zostanie bezpieczeństwo na terenie Gminy, budynek będzie również służył na potrzeby lokalnej społeczności. 6. Rozbudowa wodociągu przy ul. Wybudowany zostanie odcinek sieci 180 000,00 2016 - budżet Gminy Łyse Topolowej w m. Łyse wodociągowej w m. Łyse na odcinku 4,12km. Realizacja zadania pozwoli na

34 przyłączenia przyległych gospodarstw domowych do zbiorczej sieci wodociągowej. 7. Rozbudowa drogi gminnej nr 250728 W Wybudowany zostanie odcinek drogi o 3 172 415,00 2016 - budżet Gminy Łyse Łyse – Lipniki wraz ze zjazdami na ulicę nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet państwa Sosnową dł. 193,40 mb i na ul. 3,7km wraz ze zjazdami. Zapewni Świerkową dł. 229,85 mb od km zwiększenie dostępności do usług 0+000,00 do km 3+699,22 publicznych, poprawę komunikacji na terenie gminy oraz obsługę terenów przyległych do drogi. 8. Rozbudowa drogi powiatowej nr 2519W Projekt realizowany w partnerstwie z 3 130 000,00 2016 - budżet Gminy Łyse Kadzidło -Łyse- Łączki - etap II - Poprawa powiatem Ostrołęckim. Zadanie polega - budżet państwa bezpieczeństwa i sieci dróg na terenie rozbudowie drogi powiatowej o - budżet Powiatu Gminy Łyse nawierzchni bitumicznej na odcinku Ostrołęckiego 9,5km. Zapewniony zostanie odpowiedni standard drogi, zwiększona zostanie dostępność komunikacyjna terenów przyległych. 9. Przebudowa ciągu dróg gminnych: Nr Wybudowany zostanie odcinek drogi o 4 247 000,00 2016-2017 - budżet Gminy Łyse 250706W Lipniki – Baba, Nr 250732W nawierzchni bitumicznej na odcinku - Program Rozwoju Lipniki –Dawia, Nr 250733W Szafranki – 12,5km. Zapewni połączenia i Obszarów Wiejskich na kol. Kamrodla dostępność komunikacyjną lata 2014-2020 zamieszkałych terenów przyległych do drogi. 10. Budowa drogi w miejscowości Serafin Wybudowany zostanie odcinek drogi o 4 163 146,00 2016-2017 - budżet Gminy Łyse nawierzchni bitumicznej na odcinku - Nadleśnictwo Nowogród 5,7km. Zapewni połączenia i dostępność komunikacyjną zamieszkałych terenów przyległych do drogi. 11. Budowa sali gimnastycznej wraz z Wybudowana zostania sala sportowa o 3 000 000,00 2016-2018 - budżet Gminy Łyse łącznikiem przy Zespole Szkół w wymiarach 31mx27m, płyta główna - Fundusz Rozwoju Kultury Lipnikach boiska 30mx15,5m o charakterze Fizycznej ogólnodostępnym. Polepszą się warunki do prowadzenia zajęć sportowych oraz

35 zwiększa się możliwości uprawiania sportów i zajęć rekreacyjnych przez mieszkańców. 12. Modernizacja budynku Urzędu Gminy - Przeprowadzona zostanie modernizacja 1 300 000,00 2015-2016 - budżet Gminy Łyse poprawa warunków pracy i budynku użyteczności publicznej z - Państwowy Fundusz dostosowanie budynku dla osób dostosowaniem go na potrzeby Rehabilitacji Osób niepełnosprawnych korzystania przez osoby Niepełnosprawnych niepełnosprawne (dobudowa szybu windowego). 13. Termomodernizacja budynków Zmodernizowane zostaną budynki 2 000 000,00 2016-2018 - budżet Gminy Łyse użyteczności publicznej w Gminie Łyse - użyteczności publicznej na terenie - Regionalny Program etap II Gminy Łyse. Zwiększona zostanie Operacyjny Województwa efektywność energetyczna obiektów, Mazowieckiego 2014- zmniejszona emisja zanieczyszczeń do 2020 środowiska i zmniejszone koszty ogrzewania. 14. Poprawa gospodarki wodno-ściekowej Zadanie polega na rozbudowie sieci 8 000 000,00 2017-2018 - budżet Gminy Łyse w Gminie Łyse – etap II kanalizacyjnej w m. Lipniki oraz - Program Operacyjny połączeniu jej z oczyszczalnią ścieków w Infrastruktura i Łysych, rozbudowie i połączeniu sieci Środowisko wodociągowych w m. Łyse i Lipniki, modernizacji istniejącej sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, budowie stacji uzdatniania wody oraz budowie kompostowni osadów ściekowych. Realizacja inwestycji pozwoli na zwiększenie ilości gospodarstw domowych korzystających z sieci wodociągowej i kanalizacyjnej oraz przyczyni się do poprawy warunków środowiska naturalnego 15. Rozbudowa ulicy Stanisława Krupki i Zadania realizowane wspólnie z 1 718 845,00 2016-2017 - budżet Gminy Łyse Leśnej w m. Łyse - poprawa Powiatem Ostrołęckim. Polega na - budżet Powiatu bezpieczeństwa ruchu drogowego przebudowie drogi gminnej o Ostrołęckiego

36 nawierzchni bitumicznej na odcinku 1,13km. Zwiększone zostania bezpieczeństwo użytkowników drogi, odpowiedni standard i dostępność komunikacyjna do obiektów użyteczności publicznej. 16. Budowa budynku Gminnego Centrum Zadanie polega na budowie kompleksu, 5 709 474,00 2016-2019 - budżet Gminy Łyse Kultury w Łysych w skład którego będzie wchodzić - budżet państwa biblioteka, gminne centrum kultury, - Program Rozwoju amfiteatr letni oraz sala wystawowo – Obszarów Wiejskich na konferencyjna. Obiekt będzie lata 2014-2020 wykorzystywany do organizacji wszelkiego rodzaju imprez kulturalnych, okolicznościowych, rekreacyjnych. 17. Budowa ciągu dróg w m. Łyse oraz dróg Wybudowany zostanie odcinek drogi o 5 000 000,00 2017-2018 - budżet Gminy Łyse gminnych Łyse – Dęby – Tyczek – Worek nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet państwa do drogi wojewódzkiej Nr 645 9,5km wraz ze zjazdami. Zapewni Myszyniec - Łomża zwiększenie dostępności do usług publicznych, poprawę komunikacji na terenie gminy oraz obsługę terenów przyległych do drogi. 18. Budowa stadionu sportowego w m. Łyse Wybudowany zostania stadion sportowy 2 000 000,00 2017-2019 - budżet Gminy Łyse o charakterze ogólnodostępnym. - Fundusz Rozwoju Kultury Polepszą się warunki do prowadzenia Fizycznej zajęć sportowych oraz zwiększą się możliwości uprawiania sportów i zajęć rekreacyjnych przez mieszkańców. 19. Przebudowa drogi gminnej nr 250726W Wybudowany zostanie odcinek drogi o 1 300 000,00 2017-2018 - budżet Gminy w Pupkowiźnie nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet samorządu 2,5km. Przyczyni się do poprawy województwa dostępności przyległych terenów mazowieckiego użytkowanych rolniczo. 20. Budowa dróg wraz z chodnikami w m. Zadania polega na przebudowie dróg w 1 500 000,00 2017-2019 - budżet Gminy Łyse Łyse miejscowości Łyse wraz z chodnikami - Program Rozwoju

37 Zwiększone zostania bezpieczeństwo Obszarów Wiejskich na użytkowników drogi, w szczególności lata 2014-2020 pieszych, zapewniony odpowiedni standard i dostępność komunikacyjna do obiektów użyteczności publicznej. 21. Przebudowa drogi gminnej nr 250712W Wybudowany zostanie odcinek drogi o 1 000 000,00 2018-2020 - budżet Gminy Łyse w Zalasiu nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet samorządu 2,3km. Przyczyni się do poprawy województwa dostępności przyległych terenów mazowieckiego użytkowanych rolniczo. 22. Przebudowa drogi gminnej Nr 250724W Wybudowany zostanie odcinek drogi o 1 100 000,00 2018-2020 - budżet Gminy Łyse Piątkowizna - Łączki nawierzchni bitumicznej na odcinku - budżet samorządu 3,4km. Przyczyni się do poprawy województwa dostępności przyległych terenów mazowieckiego użytkowanych rolniczo. 23. Budowa boiska sportowego przy Wybudowane zostanie boisko sportowe 600 000,00 2018-2020 - budżet Gminy Łyse Zespole Szkół w Zalasiu o charakterze ogólnodostępnym. - Fundusz Rozwoju Kultury Polepszą się warunki do prowadzenia Fizycznej zajęć sportowych oraz zwiększą się możliwości uprawiania sportów i zajęć rekreacyjnych przez mieszkańców.

38 V. POWIĄZANIE PROJEKTÓW Z INNYMI DZIAŁANIAMI REALIZOWANYMI NA TERENIE GMINY. Zamieszczone w Planie Rozwoju Lokalnego zadania mają na celu wszechstronny i zrównoważony rozwój terenu Gminy Łyse. Będzie on realizowany poprzez rozbudowę infrastruktury technicznej, zmniejszenie bezrobocia, powszechny dostęp społeczności lokalnej do kultury, sportu i wypoczynku, ochrona środowiska naturalnego, stworzenie warunków do rozwoju przemysłu rolno-spożywczego, podniesienie atrakcyjności gminy pod względem inwestycyjnym, poprawa warunków produkcji rolnej a także promocja gminy. Realizacja powyższych zadań jest możliwa dzięki uczestnictwu gminy w programach pomocowych finansowanych ze środków Unii Europejskiej takich jak Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014-2020, Program Infrastruktura i Środowisko oraz inne. Głównymi działaniami podjętymi w ramach tych programów będzie budowa dróg i poprawa połączeń komunikacyjnych, uregulowanie gospodarki odpadami i gospodarki wodno-ściekowej, ochrona środowiska oraz stworzenie warunków do wypoczynku i turystyki. Działania wymienione w Planie Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse na lata 2016 – 2021 mają się przyczynić do kompleksowego rozwoju gminy pod względem gospodarczym, społecznym, kulturowym i turystycznym. Finansowanie tych zadań pochodzić będzie z funduszy europejskich, środków publicznych, środków mieszkańców gminy oraz budżetu gminy.

VI. OCZEKIWANE WSKAŹNIKI OSIĄGNIĘĆ PLANU Sposób realizacji Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Łyse i uzyskiwane rezultaty mogą być kontrolowane poprzez wskaźniki realizacji z rozróżnieniem wskaźników produktu i wskaźników rezultatu. Będą to wskaźniki mierzące efekty dotyczące bezpośrednich beneficjentów finansowanych działań. Do pomiaru tychże szczegółowych celów mogą służyć wskaźniki produktu i rezultatu Wskaźniki Produktu - długość zmodernizowanych ulic i dróg, - długość wybudowanej sieci kanalizacji, - długość wybudowanej sieci wodociągowej,

39 - długość wybudowanej trasy/ścieżki turystycznej - długość wybudowanych kolektorów sanitarnych, - ilość przyłączy kanalizacyjnych, - ilość przeprowadzonych prac remontowych, - ilość nowopowstałych obiektów sportowych i rekreacyjnych. Wskaźniki Rezultatów - skrócenie czasu podróży, - ilość odprowadzonych i oczyszczonych ścieków, - liczba osób korzystających z sieci kanalizacyjnej, - liczba osób korzystających z sieci wodociągowej, - liczba nowych podmiotów gospodarczych, - zmniejszenie kosztów jednostkowych oczyszczania ścieków, - zmniejszenie zanieczyszczeń środowiska odpadami stałymi, - zwiększone zainteresowanie społeczeństwa sportem i kulturą, - zwiększenie się liczby turystów odwiedzających teren gminy, - liczba nowoutworzonych lub utrzymanych miejsc pracy. Wskaźniki oddziaływania - podniesienie standardu życia mieszkańców, - poprawa stanu środowiska naturalnego, - rozwój przemysłu rolno-spożywczego, - poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowego, - zmniejszenie bezrobocia. Realizacja zadań umieszczonych w Planie Rozwoju Lokalnego powinna przynieść określone efekty: - podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej gminy, - poprawa stanu nawierzchni dróg, - powszechny dostęp mieszkańców do kultury, sportu i rekreacji poprzez remont i budowę obiektów sportowych,

40 - poprawa stanu środowiska naturalnego poprzez zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do atmosfery oraz kompleksowe odprowadzenie ścieków, - poprawa warunków nauki dzieci i młodzieży szkolnej, - rozwój infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem poprzez budowę dróg, wodociągów i kanalizacji.

VII. SYSTEM WDRAŻANIA i MONITORINGU Przedstawione w Planie Rozwoju Lokalnego planowane projekty i zadania inwestycyjne do realizacji na lata 2016 – 2021 początkują zmianę podejścia do planowania inwestycji w gminie, a w szczególności w planowaniu inwestycyjnym i finansowym. Wśród najważniejszych korzyści jakie gmina odniesie wykorzystując wdrożenie Planu Rozwoju Lokalnego znajdują się: - możliwość lepszego i wcześniejszego przygotowania poszczególnych inwestycji do realizacji oraz optymalizacja źródeł finansowania; - ocena wpływu inwestycji na budżet gminy po jej zrealizowaniu; - wydłużenie horyzontu planowania i uszczegółowienie finansowej strony planu inwestycyjnego oraz analiza możliwości finansowych gminy. SYSTEM WDRŻANIA Plan Rozwoju Lokalnego będzie wdrażany przez Wójta Gminy Łyse, przy pomocy podległych mu pracowników. Wdrażanie poszczególnych inwestycji z planu odbywać się będzie wg schematu: - partycypacja społeczna w zakresie przyjmowania nowych zadań inwestycyjnych, - przygotowywanie i składanie wniosków aplikacyjnych o przyznanie dofinansowania ze środków pomocowych Unii Europejskiej, - ogłoszenie przetargu na realizację inwestycji w oparciu o ustawę o zamówieniach publicznych, - realizacja inwestycji zgodnie z określonymi wymogami, - sporządzanie raportów z realizacji zadania,

41 - monitorowanie i raportowanie wydatków i efektów rzeczowych zadania po zakończeniu inwestycji, - raportowanie Komisjom Rady Gminy o przebiegu realizacji zadań uwzględnionych w Planie Rozwoju Lokalnego. System monitorowania Planu Rozwoju Lokalnego Monitorowanie jest procesem, który ma na celu analizowanie stanu zaawansowania projektu i jego zgodności z postawionymi założeniami. Istotą monitorowania jest wyciąganie wniosków z tego, co zostało i nie zostało zrobione. Jest nią także modyfikowanie dalszych poczynań w taki sposób, aby efektywnie kojarzyć je z innymi przedsięwzięciami realizowanymi na obszarze gminy. Umożliwia ocenę prawidłowości i efektywności zadań oraz sprawne i elastyczne reagowanie na występujące zmiany. Organami gminy odpowiedzialnymi za monitorowanie i ocenę realizacji planu są: - Wójt Gminy - Rada Gminy Monitorowanie realizacji planu odbywać się będzie na podstawie sprawozdań budżetowych i finansowych jednostek organizacyjnych gminy oraz innych dokumentów przedkładanych Wójtowi i Radzie Gminy na ich żądanie.

Sposoby oceny Planu Rozwoju Lokalnego - pod względem finansowym odbywać się będzie na podstawie sprawozdań kwartalnych, półrocznych i rocznych z wykonania planu wydatków; - pod względem merytorycznym na podstawie sprawozdań kierowników jednostek. Ocena planu rozwoju lokalnego dokonywana będzie każdorazowo na zakończenie roku budżetowego. Plan Rozwoju Lokalnego jest dokumentem otwartym i powinien być aktualizowany na bieżąco poprzez umieszczenie w nim nowych zadań inwestycyjnych.

Sposoby inicjowania współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i organizacjami pozarządowymi

42 Współpraca pomiędzy gminą a organizacjami pozarządowymi przy realizacji założeń Planu Rozwoju Lokalnego odbywać się może na podstawie jego aktualizacji. Współpraca ta polegać będzie na inicjowaniu, przygotowania i realizacji wspólnych przedsięwzięć służących rozwojowi terenu gminy Łyse. Współpraca pomiędzy gminą a sektorem publicznym i prywatnym oraz organizacjami pozarządowymi w celu realizacji planu odbywać się będzie: - poprzez inicjowanie okresowych spotkań z prywatnymi przedsiębiorcami, mieszkańcami gminy, przedstawicielami organizacji pozarządowych i innych organizacji mających wpływ na rozwój gminy, - poprzez przepływ informacji z sesji Rady Gminy Postulaty i wnioski składane przez radnych, stowarzyszenia, nieformalne grupy mieszkańców, organizacje pozarządowe oraz inne podmioty dotyczące uwzględnienia przedsięwzięć inwestycyjnych w PRL, bądź też zmiany i aktualizacji ujętych w pierwotnej wersji dokumentu można zgłaszać na Sesjach i Komisjach Rady Gminy oraz Wójtowi Gminy.

Public Relations Planu Rozwoju Lokalnego Plan Rozwoju Lokalnego jest strategicznym dokumentem określającym w głównej mierze zadania przyjęte do realizacji przy współudziale środków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Był przedmiotem dyskusji poszczególnych Komisji Rady Gminy i uzyskał ich akceptację. Następnie przyjęty został przez Radę Gminy w formie uchwały.

Public Relations Planu Rozwoju Lokalnego odbywa się poprzez: - strony internetowe gminy - zamieszczenie planu oraz jego aktualizacja; - współpracę z redakcjami lokalnych mediów - przekazywanie za ich pośrednictwem ważnych informacji dotyczących bieżącego funkcjonowania samorządu i jednostek gminy, w tym realizację zadań inwestycyjnych i remontowych; - prowadzenie własnej działalności wydawniczo - promocyjnej w formie różnego rodzaju wydawnictw książkowych oraz ulotek informacyjnych dotyczących gminy, w tym realizacji zadań inwestycyjnych i remontowych.

43 - standardowe oznaczanie obiektów, wydawnictw i wystrojów upowszechniające wiedzę o efektach planu. - wywieszenie informacji na tablicy ogłoszeń Urzędu.