PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Łyse (256)

Warszawa 2010

Autorzy: Irena Grzegorzewska*; Genowefa Sideł*; Jerzy Wójtowicz*; Sylwia Maruńczak**; Jerzy Król** Paweł Kwecko***; Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska

* - HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław *** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN…………………..

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2010

Spis treści

I. Wstęp (G. Sideł)………...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (G. Sideł)………...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Grzegorzewska)…...... 7 IV. Złoża kopalin (J. Wójtowicz, G. Sideł)…………...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (J. Wójtowicz, G. Sideł)……………...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Wójtowicz, G. Sideł)...... 13 VII. Warunki wodne (G. Sideł)………...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 19 1. Gleby (P. Kwecko)...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec)...... 21 IX. Składowanie odpadów (S. Maruńczak, J. Król)...... 23 X. Warunki podłoża budowlanego (G. Sideł)………...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (G. Sideł)………...... 30 XII. Zabytki kultury (G. Sideł)………...... 39 XIII. Podsumowanie (G. Sideł)………...... 41 XIV. Literatura (G. Sideł)………...... 42

I. Wstęp

Arkusz Łyse Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w latach 2009 – 2010 w Hydrogeotechnice Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Państwowym In- stytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „PROXIMA” SA we Wrocławiu (plansza B), zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000” (2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Łyse Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, wykonanej w 2004 r. (Giełżecka- Mądry i in., 2004). Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mogą być po- mocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezbędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Archiwach Geologicz- nych Urzędów Marszałkowskich województw: Mazowieckiego w Warszawie, Podlaskiego

3

w Białymstoku i Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, placówkach Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Łomży i Olsztynie oraz Starostwach Powiatowych, Nadleśnictwach i Urzędach Gmin, w granicach których położony jest teren arkusza. Zebrane informacje uzupełniono wywiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2009 r. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowisko- wej Polski (MGśP). Dane dotyczące złoża kopaliny zostały zamieszczone w karcie informacyjnej złoża, opracowanej dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Łyse, o powierzchni 309 km2, wyznaczają współrzędne 21°30 - 21°45 długości geograficznej wschodniej i 53°20 - 53°30 szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza położony jest w trzech wojewódz- twach: zachodnia część znajduje się w województwie mazowieckim (gminy Łyse i Myszy- niec, powiat ostrołęcki), wschodnia – w województwie podlaskim (gmina Turośl, powiat kol- neński), a północna – w województwie warmińsko-mazurskim (gmina Pisz, powiat piski oraz gmina Rozogi, powiat szczycieński). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) obszar arkusza znajduje się w północno-wschodniej części Równiny Kurpiowskiej, wchodzącej w skład ma- kroregionu Nizina Północnomazowiecka. Jej północną i zachodnią granicę wyznacza zasięg ciągu moren czołowych zlodowaceń północnopolskich (zlodowacenie wisły). Jest to jedno- cześnie północna granica prowincji Niż Środkowoeuropejski (fig. 1). Równina Kurpiowska zajmuje południową część rozległego sandru mazurskiego, utwo- rzonego na przedpolu lądolodu zlodowaceń północnopolskich, podczas jego kolejnych eta- pów recesji. Na obszarze arkusza Łyse występują dwa, różniące się wysokością, poziomy sandrowe, odpowiadające dwóm fazom recesyjnym (Kozłowska, Kozłowski, 1996). Starszy sandr zachował się w zachodniej części obszaru, gdzie ciągnie się pasem z północy na południe. Jego powierzchnia opada od 124 m n.p.m. w rejonie miejscowości Karpa do 120 m n.p.m. w rejonie Łysych. Młodszy sandr występuje w centralnej i wschodniej części obszaru arkusza. Jego powierzchnia obniża się z północy na południowy wschód, od 117 m n.p.m. do 110 m n.p.m. Liczne zagłębienia bezodpływowe, powstałe po wytopieniu się brył martwego lodu, sprawiają, że ma on charakter sandru „dziurawego”. Największe zagłębienia to niecki nieistniejącego już jeziora Serafin (na wschód od Łysych) i Stawu Noworudzkiego (na połu

4

dnie od miejscowości Leman). Równinne powierzchnie sandrów urozmaicają wydmy, szcze- gólnie liczne na obszarze sandru wyższego. Są to głównie wydmy nieregularne, rzadziej ob- serwuje się wydmy wałowe oraz paraboliczne.

Fig. 1. Położenie arkusza Łyse na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000)

1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica mezoregionu, 4 – obszar miasta, 5 – rzeki i jeziora

Prowincja: Niż Środkowoeuropejski (31) Podprowincja: Niziny Środkowopolskie (318) Makroregion: Nizina Północnomazowiecka (318.6) Mezoregiony: Równina Kurpiowska(318.65), Dolina Dolnej Narwi(318.66),Międzyrzecze Łomżyńskie (318.67)

Prowincja: Niziny Wschodniobałtycko – Białoruskie (84) Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie (842) Makroregion: Pojezierze Mazurskie (842.8) Mezoregiony: Pojezierze Mrągowskie (842.82), Pojezierze Ełckie (842.86), Równina Mazurska (842.87)

Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko – Białoruskie (843) Makroregion: Nizina Północnopodlaska (843.3) Mezoregion: Wysoczyzna Kolneńska (843.31)

5

W sąsiedztwie wydm, których wysokość dochodzi do 20 metrów, występują pola pia- sków przewianych. Sandry poprzecinane są dolinami rzek płynących równolegle, z północnego zachodu na południowy wschód. Deniwelacje terenu w obrębie arkusza nie przekraczają 40 metrów. Najwyższy punkt znajduje się na szczycie wydmy, położonej na zachód od miejscowości Piątkowizna (144,1 m n.p.m.); najniższy – w dnach Kanału Turośl i Turoślanki (108 m n.p.m.). Pod względem klimatycznym omawiany obszar należy do regionu XI-Środkowomazur- skiego, charakteryzującego się małą zmiennością występowania poszczególnych typów po- gody. Średnia temperatura roczna wynosi od 6C do 7C, przy średniej temperaturze lipca od 17C do 18C i średniej temperaturze stycznia na poziomie od -5C do -4C. Suma rocznych opadów zawiera się w przedziale 550–600 mm. Wiatry najczęściej wieją z kierunków za- chodnich (25–30 %) oraz południowych i wschodnich (20–25 %). Średni czas trwania zimy termicznej (średnia dobowa temperatura poniżej 0C) wynosi 90–100 dni, a średni czas trwa- nia lata termicznego (średnia dobowa temperatura powyżej 15C) dochodzi do 80–90 dni (Atlas …, 1995). Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 205 dni (Barański, 1989). W porównaniu do przeciętnej krajowej jest tu chłodniej, okres wegetacji jest krótszy o około dwa tygodnie. Wiodącą funkcją omawianego regionu jest rolnictwo i leśnictwo, a coraz większego znaczenia nabiera turystyka (Mieszkowska i in., 2001; Malinowska i in., 2003). Lasy zajmują prawie 30 % powierzchni arkusza. W północnej części omawianego ob- szaru znajduje się największy, zwarty kompleks leśny stanowiący południową część Puszczy Piskiej. Duży kompleks leśny, położony w zachodniej części obszaru arkusza ciągnie się z południa na północ od wsi Dęby, poprzez Tyczek, Wejdo, Warmiak, Antonię i łączy się z Puszczą Piską. Ponadto duże obszary leśne znajdują się na południu, pomiędzy miejscowo- ściami: Łyse, Serafin, Charubin, Krusza i Turośl. Są to kompleksy leśne będące pozostałością Puszczy Zielonej zwanej też Puszczą Kurpiowską lub Zagajnicą. Pomimo niezbyt sprzyjających warunków przyrodniczych, zagospodarowanie terenu ma typowo rolniczy charakter. Wśród gruntów ornych zdecydowanie przeważa kompleks żytni słaby i żytni bardzo słaby. Większość gleb, wytworzona na piaskach rzecznych i wodnolodowcowych, zaliczono do V i VI klasy bonitacyjnej. Charakterystyczny jest bardzo wysoki udział użytków zielonych w strukturze użytków rolnych: łąki i pastwiska stanowią aż 50 % ogólnej powierzchni użytków rolnych, co sprzyja hodowli bydła mlecznego. Z rolnic-

6

twem związanych jest około 70% mieszkańców. Przeważają średniej wielkości (10–15 ha) gospodarstwa rodzinne. Na obszarze arkusza brak jest ośrodków miejskich i większych zakładów przemysło- wych. Największymi miejscowościami są wsie gminne: Łyse i Turośl. Inne większe miejsco- wości to: Łączki, Piątkowizna, Zalas, Wejdo i Pupkowizna w gminie Łyse oraz Leman, Nowa Ruda, Cieloszka i Krusza w gminie Turośl. Firmy działające na tym terenie zajmują się handlem i usługami, w dalszej kolejności świadczone są usługi budowlane i transportowe. Istnieją też zakłady zajmujące się przetwór- stwem drewna oraz mleka i mięsa. Jednym z nich są Zakłady Mięsne JBB w Łysych, spełnia- jące standardy europejskie. Do ważniejszych szlaków komunikacyjnych o zasięgu regionalnym należy droga woje- wódzka relacji Myszyniec – Kolno, prowadząca przez Turośl oraz droga przechodząca przez Łyse, która łączy Myszyniec i Łomżę. Wszystkie większe miejscowości mają połączenie z siedzibami gmin i najbliższymi ośrodkami miejskimi. Na omawianym obszarze nie ma linii kolejowych. Cały teren arkusza znajduje się w obszarze funkcjonalnym Zielone Płuca Polski (Pta- siewicz i in., 2001).

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego arkuszem Łyse przedstawiono w oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz Łyse (Kozłowska, Kozłow- ski, 1993) wraz z objaśnieniami (Kozłowska, Kozłowski, 1996). Według podziału na jednostki geologiczne Polski, omawiany obszar położony jest w obrębie wyniesienia mazurskiego, będącego częścią prekambryjskiej platformy wschodnio- europejskiej. Wyniesienie mazurskie jest jednostką wydłużoną, o osi prawie równoleżniko- wej, ciągnącą się poza granice Polski, aż na teren Białorusi. Na krystalicznym podłożu wyka- zującym nachylenie ku zachodowi (1500–2500 m. p.p.m) leżą osadowe utwory kambru, or- dowiku, syluru i permu oraz utwory mezozoiczne i kenozoiczne. Miąższość osadów mezozo- icznych i kenozoicznych, osiągająca na zachodzie 2000 m, w kierunku wschodnim, przy gra- nicy Polski, maleje do 350 m. Najstarszymi, udokumentowanymi utworami na tym obszarze są osady miocenu – war- stwy poznańskie – wykształcone jako piaski, mułki i iły. W północno-zachodniej części ob-

7

szaru arkusza występują prawdopodobnie oligoceńskie osady płytkomorskie – piaski z substancją organiczną, stwierdzone na sąsiednim arkuszu Ruciane. Cały obszar pokrywają utwory czwartorzędowe, których miąższość dochodzi do 140 m. Na powierzchni występują piaski wodnolodowcowe sandrów, przykryte piaskami eolicznymi, oraz torfy, gytie i namuły (fig. 2). W profilu osadów czwartorzędowych występuje sześć poziomów glin zwałowych, po- wstałych podczas kolejnych zlodowaceń. Najniższy poziom glin zwałowych reprezentują osady zlodowaceń najstarszych. Utwory zlodowaceń południowopolskich reprezentowane są przez trzy poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaszczysto-żwirowymi osadami akumulacji wodnolodowcowej oraz piaszczysto-ilasto-mułkowymi utworami zastoiskowymi. W okresie interglacjału mazowieckiego (wielkiego) powstały osady rzeczne, o znacznej miąższości (60 m), złożone w dolinie kopalnej. Kompleks osadów powstały w czasie zlodowaceń środ- kowopolskich składa się przede wszystkim z utworów wodnolodowcowych i zastoiskowych, przedzielonych osadami glacigenicznymi. Serie utworów wodnolodowcowych i zastoisko- wych pochodzą z trzech stadiałów zlodowaceń środkowopolskich. Osady te są dobrze rozwi- nięte i osiągają znaczne miąższości, co może świadczyć o tym, że omawiany obszar trzykrot- nie był miejscem rozległej erozji i akumulacji sandrowej. Z transgresją lądolodu fazy leszczyńskiej stadiału głównego zlodowaceń północnopolskich (zlodowacenie wisły) związana jest akumulacja (w północnej części obszaru) piasków wod- nolodowcowych, które w kierunku południowym są zastępowane przez osady zastoiskowe. Na obszarze arkusza nie stwierdzono występowania osadów glacjalnych lądolodu fazy lesz- czyńskiej. Brak glin może wynikać z późniejszej erozji wodami lodowcowymi, jaka miała miejsce w fazach poznańskiej i pomorskiej stadiału głównego zlodowacenia wisły, w czasie których lądolód nie wkroczył na obszar arkusza Łyse. Podczas fazy pomorskiej, na całym ob- szarze arkusza, osadzały się drobno- i średnioziarniste piaski wodnolodowcowe, z których zbudowane są dwa poziomy sandrowe, tworzące współczesną powierzchnię terenu. Pod ko- niec zlodowaceń północnopolskich i na początku holocenu wiatry, wiejące z zachodu i północnego-zachodu, formowały wydmy i pola piasków przewianych. Z sedymentacją holoceńską związane są osady piaszczysto-organiczne (namuły piasz- czyste) i organiczne (namuły torfiaste, gytie, torfy). Większe obszary wystąpień torfów znaj- dują się w okolicach: Serafina, Lemana i Piątkowizny. Przeważnie są to torfowiska typu ni- skiego, z niewielkimi płatami torfowisk przejściowych.

8

Fig. 2. Położenie arkusza Łyse na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 - piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 - piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 - piaski i żwiry stożków napływowych; plejstocen: 11 - piaski, żwiry i mułki rzeczne, 13 -iły, mułki i piaski zastoiskowe , 14 - piaski i żwiry sandrowe, 16 - piaski, mułki i żwiry ozów, zlodowacenia 17 - żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, północnopolskie 18 - gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, 23 - iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 - piaski i żwiry sandrowe, 25 - piaski i mułki kemów, zlodowacenia 27 - żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, środkowopolskie 28 - gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe.

Zachowano oryginalną numerację wydzieleń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks, Ber, Gogołek, Piotrowska (red.), 2006)

9

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Łyse udokumentowano jedno złoże piasków kwarcowych do pro- dukcji cegły wapienno-piaskowej. Złoże „Malarz” udokumentowane w 1969 r. (Majewski, 1969) wymienione jest w „Bilansie zasobów…” (Wołkowicz i in. red., 2009). Jego charakte- rystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1, a parametry geolo- giczno-górnicze i jakościowe zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złoża „Malarz” i parametry jakościowe piasków kwarcowych

Parametry Wartości Powierzchnia złoża (m2) 766 000 Miąższość złoża (m) 1,8 – 17,2, śr. 8,0 Grubość nadkładu (m) 0,5 – 0,6, śr. 0,5 Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża 0,03 – 0,09, śr. 0,06

Zawartość krzemionki SiO2 (%) 89,56 – 93,05, śr. 90,68 Zawartość zanieczyszczeń ilastych (%) 1,0 – 3,4, śr. 1,8

Zawartość alkaliów Na2O+K2O (%) 1,65 – 2,42, śr. 2,07

Zawartość Al2O3 (%) 2,86 – 3,08, śr. 2,95

Zawartość Fe2O3 (%) 0,26 – 0,79, śr. 0,53 Zawartość MgO (%) 0,30 – 0,56, śr. 0,42

Zawartość frakcji 2,0-5,0 mm (%) brak

Zawartość frakcji 0,5-2,0 mm (%) 0,4 – 5,2, śr. 2,0 Zawartość frakcji 0,5-0,05 mm (%) 92,8 – 98,0, śr. 96,2 Zawartość zanieczyszczeń organicznych (%) brak

Klasyfikację sozologiczną przeprowadzono ze względu na ochronę złoża oraz ochronę środowiska. Została ona uzgodniona z Geologiem Wojewódzkim Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Złoże piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Malarz” położone jest w południowej części obszaru arkusza, po zachodniej stronie drogi Łyse – Nowogród. Niewielki fragment południowej części złoża znajduje się na obszarze sąsiedniego arkusza Kuzie. Złoże w całości położone jest na terenach leśnych (porasta je bór sosnowy) admini- strowanych przez Lasy Państwowe, Nadleśnictwo Myszyniec.

10

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastoso- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowości złoża bilansowe rozpoznania rowania (tys. m3) wanie złóż złoża kopaliny litologiczno- złoża na (tys. m3) złoża kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Wołkowicz i in. red., 2009) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Malarz pki Q 6 102 C2 N - Skb 4 B L

Rubryka 3 – pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej); 11

Rubryka 4 – Q – czwartorzęd;

Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C2 Rubryka 7 – złoża: N – niezagospodarowane; Rubryka 9 – Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych; Rubryka 10 – złoża: 4 - powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoża: B – konfliktowe; Rubryka 12 – L – ochrona lasów.

W złożu „Malarz” kopaliną są czwartorzędowe piaski eoliczne, występujące w formie wydm. Ukształtowanie stropu złoża jest bardzo urozmaicone, a jego miąższość zmienna, bez- pośrednio uzależniona od morfologii terenu. Nadkład stanowi gleba oraz piaski z częściami organicznymi. Złoże „Malarz” jest złożem suchym, zwierciadło wody występuje około jedne- go metra poniżej spągu złoża. Kopalina jest dobrej jakości i może być wykorzystywana do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Charakteryzuje się wysoką zawartością krzemionki,

niewielką zawartością domieszek ilastych oraz małą zawartością alkaliów (Na2O+K2O). Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) złoże „Malarz” zostało zaliczone do złóż powszechnie występujących i łatwo dostępnych (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), ze względu na położenie w obrębie lasów, będących pozostałością Puszczy Kurpiowskiej. Eksploatacja złoża „Malarz” (w całości lub częściowo) możliwa jest po spełnieniu spe- cjalnych wymagań odnośnie ochrony środowiska, a celowość tej eksploatacji wymaga szcze- gółowej analizy ekonomicznej z punktu widzenia ochrony środowiska.

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Łyse aktualnie nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja kopalin. Znajdują się tu jednak mniejsze i większe odkrywki, a także bardzo liczne, sztuczne odsłonięcia piasków, które powstały wzdłuż dróg i w sąsiedztwie zabudowań, w trakcie wy- równywania i porządkowania powierzchni terenu. W opracowaniach archiwalnych (Stochlak, 1964; Kabulski, 1993; Czochal, 1995) znaj- dują się informacje o punktach eksploatacji piasków i żwirów, glin i torfów. Gliny (prawdo- podobnie były to iły i mułki zastoiskowe) eksploatowano w okolicy Łączek, Ksebek i Serafina, natomiast torfy – nad rzeką Turośl, w rejonie Ksebek (Stochlak, 1964). Wyrobiska zinwentaryzowane w wyżej wymienionych opracowaniach obecnie już nie istnieją, a tereny, na których się znajdowały, uległy samorekultywacji. W minionych wiekach, na Kurpiach, wydobywano bursztyn i rudę darniową. W dorzeczu Narwi znajdowano wyroby bursztynowe pochodzące z neolitu (Gradys i in., 1976). Bursztyn z wtórnych złóż czwartorzędowych wydobywano na Kurpiach od XVIII w. Jego eksploatacja była na tych terenach bardzo powszechna (Pietrzak, 2002). Bursztyn pozy- skiwano również z den zbiorników wodnych oraz z rzek, m.in. Szkwy i Rozogi. W XIX w. na Kurpiach istniało ponad 100 małych kopalń odkrywkowych „typu skrzyniowego”. Z końcem

12

XIX w. wydobycie bursztynu stawało się coraz mniej opłacalne, choć nie zaprzestano go cał- kowicie. Wydobytą kopalinę obrabiano na miejscu, w licznych warsztatach, wyrabiając głów- nie korale, a także inne ozdoby kurpiowskiego stroju ludowego. Przez długie lata bursztyn wydobywano w rejonie Łysych i Turośli, skąd dostarczano go do warsztatów przeróbki bursz- tynu w Nowogrodzie. Na terenie Puszczy Piskiej od X w. eksploatowano złoża rudy darniowej. Największa huta żelaza na Mazurach funkcjonowała, w latach 1805-1880, w Wądołku nad Rybnicą, poło- żonym około 2 km na wschód od granic arkusza mapy. Na obszarze arkusza Łyse rudę dar- niową eksploatowano i przetapiano w okolicy Lemana (wzmianka pochodzi z 1605 r.) oraz Turośli. Torfy, pomimo powszechnego występowania na omawianym obszarze, aktualnie nie są pozyskiwane. Obecnie na obszarze arkusza znajdują się tylko punkty eksploatacji piasków drobno- i różnoziarnistych pochodzenia eolicznego. Okoliczni mieszkańcy prowadzą tutaj dorywczą eksploatację na własne potrzeby. Większe odkrywki, zaznaczone na mapie jako punkty wy- stępowania kopaliny, znajdują się w rejonie miejscowości: Zimna, Leman, Kol, Piątkowizna,

13 Wejdo i Lipniki.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Łyse nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Po przeanalizo- waniu wyników prac geologiczno-poszukiwawczych i dokumentacyjnych, opracowań surow- cowych oraz danych z zakresu ochrony przyrody i wód podziemnych wyznaczono tylko nie- wielki obszar perspektywiczny oraz obszary o negatywnych wynikach rozpoznania. Generalnie, na obszarze arkusza przeprowadzono niewiele prac poszukiwawczych i badawczych, mających na celu udokumentowanie złóż surowców naturalnych. Dotyczyły one nagromadzeń bursztynu, surowców ilastych, kredy jeziornej oraz torfów. Prac poszukiwawczych za kopalinami okruchowymi nie prowadzono. W oparciu o Szczegółową mapę geologiczną Polski (Kozłowska, Kozłowski, 1993) i punktów występo- wania kopaliny na południowy wschód od Lemana wyznaczono niewielki obszar perspekty- wiczny piasków wydmowych, które mogą być wykorzystane na lokalne potrzeby budowlane. W 1976 r. opracowano projekt badań geologicznych w celu rozpoznania nagromadzeń bursztynu na obszarze Równiny Kurpiowskiej (Gradys i in., 1976). Zgodnie z projektem, pra- ce poszukiwawcze miały objąć doliny rzeczne oraz lokalne obniżenia terenu związane

13

z występowaniem holoceńskich piasków rzecznych, namułów i torfów, jako potencjalnych miejsc nagromadzeń bursztynu. Prace wiertnicze rozpoczęto w 1977 r. w dolinie Rozogi, na arkuszu Myszyniec. Wykonano 519 otworów w siatce 500x500 m, maksymalnie do głęboko- ści 10 m. W profilach otworów występowały piaski drobnoziarniste, niekiedy z pojedynczymi ziarnami żwiru lub detrytusem roślinnym, torfy i rudy darniowe. Tylko w nielicznych otwo- rach, w warstwach zawierających detrytus roślinny, występowały pojedyncze okruchy bursz- tynu. Wyniki prac oceniono jako negatywne i zrezygnowano z prowadzenia dalszych prac, m. in. na obszarze arkusza Łyse (Gradys, 1981). Na terenie byłego województwa ostrołęckiego, m.in. w rejonie Łyse – Czarnia, prowa- dzono rozpoznanie, mające na celu udokumentowanie złóż surowców ilastych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. W siedmiu otworach, odwierconych do głębokości 15 m, stwierdzono serię piasków drobno- i bardzo drobnoziarnistych. Obszar uznano za negatywny (Lichwa, Piwocka, 1982). W rejonie miejscowości Serafin przeprowadzono prace, mające na celu rozpoznanie kredy jeziornej (Bandurska-Kryłowicz, 1978). Wykonano 14 sond o głębokości 1,7–4,2 m. W siedmiu sondach, pod nadkładem torfu, stwierdzono gytię wapienną o miąższości 0,3–

14 1,3 m oraz kredę jeziorną, często piaszczystą, o miąższości 1,8–3,4 m. W pozostałych son- dach stwierdzono serię piasków drobno- i średnioziarnistych, występujących bezpośrednio pod nadkładem torfu. Z uwagi na punktowe wystąpienie kredy jeziornej obszar uznano za ne- gatywny. Aktualnie obszar ten objęty jest ochroną na mocy przepisów szczegółowych, z uwagi na utworzenie rezerwatu „Torfowisko Serafin”. Torfy, na omawianym obszarze, zajmują znaczne powierzchnie. Znajduje się tutaj kil- kadziesiąt torfowisk (m.in. w rejonie miejscowości: Tyczek, Karpa, Leman, Łyse oraz w obrębie jeziora Serafin i Stawu Noworudzkiego) udokumentowanych w latach pięćdziesią- tych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku (Kozłowska, Kozłowski, 1996). Są to przeważnie tor- fowiska niskie, z niewielkimi płatami torfowisk przejściowych. Występują głównie torfy tu- rzycowiskowe i olesowe o średniej miąższości nieco ponad 2 m i maksymalnej miąższości dochodzącej do 3,5 m. Jedynie w okolicach Lemana stwierdzono warstwę torfów o miąższo- ści 7 m. Miejscami, pod torfami mogą występować gytie wapienne, rzadziej ilaste, glonowe lub detrytusowe. Analiza dokumentacji złóż torfów pozwoliła na wstępne zakwalifikowanie trzech udo- kumentowanych torfowisk, położonych w rejonie przysiółka Polki oraz na północ i południowy zachód od jeziora Łacha, do złóż torfowych, spełniających podstawowe kryteria bilansowe. Stopień rozkładu torfu w tych złożach wynosi 55–80 %, a popielność utrzymuje

14

się na poziomie 18,0–21,5 %. Po uwzględnieniu wymogów ochrony środowiska okazało się, że żadne z tych torfowisk nie spełnia kryteriów stawianych obszarom potencjalnej bazy zaso- bowej (Ostrzyżek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przez obszar arkusza Łyse przebiega dział wodny trzeciego rzędu, oddzielający dorze- cza Pisy i Szkwy (dopływy Narwi), i działy czwartego rzędu, pomiędzy Kanałem Turośl, a jeziorem Łacha oraz między Kanałem Turośl, a siecią kanałów odwadniających zarastające jezioro Serafin (Krusko). Północna i wschodnia część obszaru, znajdująca się w dorzeczu Pisy, odwadniana jest przez płynące na południowy wschód – rzekę Turośl i Kanał Turośl z dopływem Rudna. Rze- ka Turośl wpada do Rybnicy, dopływu Pisy (poza granicami arkusza). Kanał Turośl łączy się z mniejszymi kanałami – Zimna i Grzędy-Wejdo i uchodzi bezpośrednio do Pisy. Południowo-zachodnia część położona jest w zlewni Szkwy, której krótki odcinek znaj-

15 duje się na obszarze arkusza. Dopływem Szkwy na obszarze arkusza jest Kanał Kaczor. Południowa część obszaru arkusza poprzecinana jest siecią kanałów (Krusza- Pupkowizna, Krusza-Serafin) i rowów melioracyjnych. Znajdują się tutaj, ponadto, niewielkie zbiorniki wód stojących, starorzecza i bagna. Z kilku istniejących niegdyś jezior aktualnie nie ma już żadnego. Największym było jezioro Serafin, koło miejscowości o tej samej nazwie. Prace hydrotechniczne, prowadzone w latach 1854–1862, doprowadziły do połączenia bezod- pływowego jeziora Serafin z Pisą. Spowodowało to powolne obniżanie się poziomu wody w jeziorze i jego stopniowe zarastanie. W 1998 r. utworzono tu rezerwat chroniący powstałe torfowisko przejściowe. Przy wschodniej granicy arkusza znajduje się niewielkie, również zanikające, jezioro Łacha, do którego uchodzi Kanał Łochowski. Powolny zanik jeziora następuje, m. in. w wyniku prac melioracyjnych, przeprowadzonych w latach 1957-1962. Projektuje się tu utworzenie rezerwatu obejmującego jezioro wraz z otaczającymi je rozległymi torfowiskami (Mieszkowska i in., 2001). Dotychczasowy system melioracyjny spowodował obniżenie poziomu wód gruntowych na obszarach przylegających do dolin rzecznych. Aktualnie na sieci kanałów budowany jest system jazów i zastawek, które mają posłużyć do retencji wód w okresie wiosennym, w celu ich późniejszego wykorzystania do nawodnień użytków zielonych.

15

W pobliżu rezerwatu „Torfowisko Serafin”, w oparciu o Kanał Krusza-Serafin, wybu- dowano wielofunkcyjny zbiornik retencyjny „Serafin”. Pełni on funkcję ochronną dla rezer- watu, turystyczno-edukacyjną oraz retencyjną i przeciwpożarową. Ponadto zbiornik ma słu- żyć do hodowli zachowawczej strzebli błotnej, która od dwudziestu lat jest gatunkiem chro- nionym w Polsce. Umieszczono ją w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt” jako gatunek kry- tycznie zagrożony. W granicach obszaru arkusza nie ma punktów monitoringu jakości wód powierzchnio- wych. Poza obszarem arkusza Łyse badane są, między innymi, wody rzeki Szkwa. Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wymogów Ramowej Dy- rektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzch- niowych (Rozporządzenie…, 2008). Rzeka Szkwa (od dopływu spod Lipniaka do ujścia), badana w 2008 r., charakteryzuje się złym stanem jednolitych części wód powierzchniowych. Punkt pomiarowo-kontrolny znajduje się w miejscowości Socha (1,2 km biegu rzeki) – poza obszarem arkusza (Pacholska, 2009). 2. Wody podziemne

16 Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Łyse przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Glejch, 2000) i Dokumentacji określają- cej warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych Sandr Kurpie – GZWP nr 216 (Rendak i in., 1998). Na omawianym obszarze zostało rozpoznane i udokumentowane czwartorzędowe piętro wodonośne. Występują tutaj dwa poziomy wodonośne. Pierwszy z nich uznano za główny, użytkowy poziom wodonośny, z uwagi na jego powszechne występowanie i parametry hy- drogeologiczne. Poziom ten związany jest z utworami zlodowaceń północnopolskich i środ- kowopolskich (piaski i żwiry wodnolodowcowe). Drugi poziom wodonośny związany jest z osadami interglacjału wielkiego i zlodowaceń południowopolskich. Poziomy wodonośne oddzielone są od siebie warstwą glin zwałowych o miąższości 20–40 m. Użytkowy poziom wodonośny składa się z dwóch warstw wodonośnych. Pierwsza war- stwa, o zwierciadle swobodnym, występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów i jest oddzielona od drugiej, o zwierciadle lekko napiętym, warstwą glin o miąższości od kilku do 10 m. Zwierciadła wody obu warstw wodonośnych stabilizują się na tych samych lub zbli- żonych rzędnych wysokościowych. Wody podziemne w obrębie arkusza ujmowane są stud- niami: wierconymi (o głębokości 14,6–55 m), kopanymi oraz abisyńskimi (o głębokości do

16

10 m). Wydajności studni są bardzo zróżnicowane (6,3–109 m3/h), a depresje nie przekraczają zwykle 10 m. Współczynniki filtracji mieszczą się w przedziale 8,9–83,6 m/24h. Wody pierwszego poziomu czwartorzędowego, ze względu na słabą lub brak izolacji od powierzchni terenu, zasilane są przez bezpośrednią infiltrację, co stwarza dobre warunki od- nawialności wód. Jednocześnie słaba izolacja lub jej brak powodują, że wody te narażone są na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych. Zagrożeniem dla jakości wód podziemnych na obszarze arkusza może być niewłaściwa gospodarka wodno-ściekowa, nieodpowiednie skła- dowanie odpadów oraz intensywne nawożenie terenów rolniczych gnojowicą. Na terenie arkusza brak jest otworów studziennych, ujmujących wody piętra trzeciorzę- dowego. Nie ma również informacji o występowaniu poziomów wodonośnych w utworach starszych od trzeciorzędu (Glejch, 2000). Wody podziemne piętra czwartorzędowego są wodami zwykłymi, o suchej pozostałości w granicach 182–348 mg/dm3. Zawartości żelaza (0,03–8,00 mg Fe/dm3), manganu (maks. 0,45 mg Mn/dm3) i barwa (3–70 mg Pt/dm3) w większości są ponadnormatywne dla wód do picia. Największe przekroczenia, w stosunku do tła hydrogeochemicznego, obserwuje się dla azotanów i amoniaku. Twardość ogólna, mieszcząca się w interwale 89–250 mg CaCO /dm3, 3 17 wskazuje, że są to wody miękkie i średnio twarde. Zaliczono je do trzech klas jakości: Ib, II i III (Glejch, 2000). Wody spełniające kryteria klasy Ib występują na znacznej części obszaru. Wody klasy II, wydzielone z uwagi na wysoką zawartość żelaza i manganu, stwierdzono w dolinach rzek, na terenach podmokłych oraz tam, gdzie w podłożu występują utwory orga- niczne. W rejonie miejscowości Karpa, Ksebki, Wanacja i Łyse występują wody podziemne, zaliczane do klasy III z uwagi na: podwyższoną barwę, mętność i utlenialność (przy zasado- wości poniżej 4,5 mval/dm3) oraz przekroczenia zawartości żelaza (> 2,0 mg/dm3) w stosunku do wymagań, jakim powinna odpowiadać woda do spożycia przez ludzi. W rejonie Łysych obserwuje się wysoką zawartość azotynów (0,400 mg/dm3) i manganu (> 0,4 mg/dm3), co punktowo obniża jakość wody do klasy IV, tj. wód pozaklasowych (Glejch, 2000). Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o największych zasobach eksploatacyj- nych. Należą do nich dwa ujęcia komunalne: w Turośli i w Łysych oraz trzy ujęcia przemy- słowe zlokalizowane w Łysych: dla Zakładu Przetwórstwa Mięsnego JBB, domu towarowego i bazy maszyn. Ujęcie w Turośli składa się z trzech studni wierconych. Eksploatowane są dwie studnie, trzecia studnia jest wyłączona ze względu na złą jakość wody. Zakład Przetwór- stwa Mięsnego pobiera do celów przemysłowych wodę z własnego ujęcia, znajdującego się na terenie zakładu. Jest to ujęcie o największych, zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych na ob-

17

szarze arkusza. Wokół tego ujęcia wytworzył się niewielki lej depresji. W okolicznych studniach zwierciadło wody obniżyło się o 1,0–1,5 m, natomiast w studni na terenie zakładu – o 2,7 m. Spośród istniejących ujęć wód podziemnych tylko ujęcie w Turośli ma ustanowioną strefę ochronną: teren ochrony bezpośredniej i teren ochrony pośredniej (Okrasa, 1992). W obrębie obszaru arkusza występują dwa główne zbiorniki wód podziemnych (fig. 3). GZWP nr 215 – Subniecka warszawska wyznaczony został w utworach trzeciorzędowych, a GZWP nr 216 – Sandr Kurpie w utworach czwartorzędowych.

18

Fig. 3. Położenie arkusza Łyse na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A.S.Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w ośrodku porowym; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – obszar miasta; 4– rzeki i jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 216 – Sandr Kurpie, czwartorzęd (Q)

18

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie…, 2002). Do- puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 256 - Łyse, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- 19 wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

19

próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz- nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedsta- wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowa- nych do grupy A zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 256 - dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Łyse bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro- szu 256 - Ły- dowiska z dnia 9 września 2002 r.) se

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–13 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 10–68 16 27 20 Cr Chrom 50 150 500 <1–3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–26 18 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–2 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–2 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 5–16 8 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,09 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 256 - Łyse 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane sza 256 - Łyse do poszczególnych grup użytkowania i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysło- (ilość próbek) wych, użytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere- 7 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

20

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobyl-

21 skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono je- dynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wy- korzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

21

256 W PROFIL ZACHODNI 256 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5924113 5928786 5922000 5926722 5919961 5924867 m5918003 m 5918780 5915933 5913799 5916729 5912012 5914690 0 10 20 30 40 0 5 10 15 20 25 30

nGy/h nGy/h

22

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5924113 5928786 5922000 5926722 5919961 m m5924867 5918003 5918780 22 5915933 5913799 5916729 5912012 5914690 0 5 10 15 20 25 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Łyse (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 3,4 nGy/h do 37,2 nGy/h. Średnia wartość wynosi 25,0 nGy/h i jest niższa od średniej dla ob- szaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w przedziale od 7,9 nGy/h do 30,3 nGy/h i średnio wynoszą 21,7 nGy/h. W obydwu profilach obserwuje się niewielkie zróżnicowanie pomierzonych dawek promieniowania gamma – przeważają wartości z przedziału: 20-30 nGy/h, co jest zapewne związane z przewagą występowania jednego typu utworów wzdłuż obu profili – osadów piaszczysto-żwirowych. Najniższe dawki promieniowania gamma (<10 nGy/h), zarejestrowa- ne wzdłuż profilu zachodniego, są związane z piaskami eolicznymi oraz torfami. Lokalnie podwyższone stężenia radionuklidów sztucznych (cezu) w profilu zachodnim prawdopodob- nie częściowo maskują zależności pomiędzy naturalną promieniotwórczością gamma a rodza- jem występujących na powierzchni utworów. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego 23 wahają się od 2,4 kBq/m2 do 21,6 kBq/m2. Podwyższone miejscowo wartości stężeń cezu w tym profilu (>9 kBq/m2) są związane z niezbyt intensywną anomalią występującą między Piszem a Ostrołęką i nie stwarzają żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności. Stężenia radionu- klidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu wschodniego (od 3,8 kBq/m2 do 9,1 kBq/m2) są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w ustawie o odpadach (Ustawa …, 2001) oraz w rozporzą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań do- tyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie …, 2003). W nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów praw- nych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzecz-

23

ności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania skła- dowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lo- kalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

24 Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 iły, . -9 iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 10

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność war- stwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na planszy B Mapy geo- środowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie doku- mentacyjnej wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne dokumen- tują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Łyse Mapy hydrogeologicznej

24

Polski w skali 1:50 000 (Glejch, 2000). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodo- nośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na po- wierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dla- tego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczo- nymi na planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyj- ności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód pod- ziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zalicza- nych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów 25 Największe wyłączenie bezwzględne, obejmujące ponad 90 % powierzchni arkusza, wynika przede wszystkim z jego położenia w granicach strefy ochronnej głównego zbiornika wód podziemnych nr 216 - Sandr Kurpie (Rendak i in., 1998). Ponadto na pozostałym obsza- rze i na wymienione powyżej wyłączenie bezwzględne w różnym stopniu nakładają się do- datkowe uwarunkowania środowiskowe, wykluczające możliwość lokalizowania składowisk odpadów ze względu na: - obszary występowania osadów holoceńskich: torfów (obejmujących większe obszary w okolicach Serafina, Lemana i Piątkowizny), namułów torfiastych (występujących na obrzeżach torfowisk lub wypełniających niewielkie obniżenia równiny), namułów piasz- czystych (w pojedynczych niewielkich zagłębieniach bezodpływowych na powierzch- niach poziomów wodnolodowcowych), gytii (zalegających pod torfami w okolicach Sera- fina, Lemana i Tyczka oraz w pojedynczych punktach na obszarach innych torfowisk); - obszary występowania piasków eolicznych i piasków eolicznych występujące powszech- nie na omawianym obszarze; - tereny zabagnione i podmokłe oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego, występują- ce głównie w dolinach rzek i cieków, wzdłuż kanałów i rowów oraz w zagłębieniach bez- odpływowych wraz ze strefą o szerokości 250 m;

25

- wcięte doliny rzek: Turośli, Rudnej, Szkwy oraz licznych drobnych cieków; - obszary w południowej części arkusza poprzecinane siecią kanałów (Krusza-Pupkowizna, Krusza-Serafin, Kaczor) i rowów melioracyjnych; - obszar wokół misy jeziornej i jej strefy krawędziowej wraz ze strefą o szerokości 250 m od granicy jego zasięgu (jezioro Łacha); - obszar w obrębie strefy ochronnej komunalnego ujęcia wód podziemnych w Turośli; - obszary stanowiące zwartą zabudowę wsi Łyse, będącej siedzibą gminy; - tereny chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, w granicach specjalnych obszarów ochrony siedlisk: obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280008 Puszcza Piska oraz specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH140049 Myszynieckie Bory Sasankowe, PLH200023 Dolina Pisy i PLH200020 Mo- kradła Koleńskie i Kurpiowskie; - obszary rezerwatów przyrody: torfowiskowego „Torfowisko Serafin” i leśnego „Ciemny Kąt”; - obszar projektowanego torfowiskowego rezerwatu przyrody „Jezioro Łacha”; - otoczenie zbiornika retencyjnego „Serafin” (w promieniu 250 m);

26 - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, obejmujące około 50 % obszaru arkusza; - obszar płytkiego występowania pierwszego głównego użytkowego poziomu wodonośnego (na południe od miejscowości Łyse). Zwierciadło wody w tym rejonie występuje w piaskach sandrowych na głębokości 2–5 metrów. Ze względu na brak izolacji od powierzchni terenu wody te narażone są na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych. Dla obszaru tego określono wysoki stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego.

Obszary bezwzględnie wyłączone zajmują ponad 90 % waloryzowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 4). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Łyse Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozłowska, Kozłowski 1993, 1996). W obrębie omawianego arkusza nie wyznaczono obszarów spełniających wymagania

26

dla składowania odpadów obojętnych z powodu braku skał mogących spełniać funkcję natu- ralnej bariery geologicznej w strefie głębokości do 10 m. Na powierzchni i do głębokości 12 m (okolice miejscowości: Brzeźniaki, Serafin i Zagórze) występują powszechnie utwory przepuszczalne: piaski wodnolodowcowe poziomów sandrowych stadiału leszczyńsko- pomorskiego zlodowacenia bałtyckiego oraz piaski eoliczne, które nie spełniają naturalnej bariery geologicznej. Ewentualna lokalizacja składowiska na tych terenach jest możliwa, jed- nak wiąże się z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. Analiza otworów wiertniczych i przekroju geologicznego (Kozłowska, Kozłowski 1993, 1996) wskazuje na występowanie w południowo-zachodniej części obszaru arkusza, w okolicach miejscowości Kruczy Borek i Łyse, iłów oraz mułków zastoiskowych stadiału wkry zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie) o miąższości od kilku do 18 m. Utwory te zalegają pod przykryciem wyżej wspomnianych piasków wodnolodowcowych po- ziomów sandrowych o miąższości dochodzącej do 12,0 m, więc nie mają one znaczenia jako bezpośrednia naturalna bariera geologiczna. Mogą jedynie wpływać na bezpieczeństwo wy- stępujących pod nimi warstw wodonośnych. W zasięgu wyznaczonych obszarów pozbawionych izolacji występuje czwartorzędowe

27 piętro wodonośne, składające się z dwóch poziomów wodonośnych. Pierwszy z nich uznano za główny użytkowy poziom wodonośny. Jest on związany z utworami zlodowaceń północ- nopolskich i środkowopolskich (piaski i żwiry wodnolodowcowe). Użytkowy poziom wodo- nośny składa się z dwóch warstw wodonośnych. Pierwsza warstwa, o zwierciadle swobod- nym, występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów i jest oddzielona od drugiej, o zwierciadle lekko napiętym, warstwą glin o miąższości od kilku do 10 m. Zwierciadła wody obu warstw wodonośnych stabilizują się na tych samych lub zbliżonych rzędnych wysoko- ściowych. Wody użytkowego poziomu wodonośnego charakteryzują się głównie wysokim lub średnim stopniem zagrożenia na zanieczyszczenia ze względu na słabą lub brak izolacji od powierzchni terenu. Inwestycje w rodzaju składowisk odpadów w tych rejonach nie są szczególnie wskaza- ne. Jeśli jednak zajdzie taka konieczność - będzie się to wiązało z uwzględnieniem przepusz- czalnego charakteru podłoża, a co za tym idzie, ukierunkowanych w tym względzie specjali- stycznych badań.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza Łyse nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokali- zację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), ponieważ

27

w przypowierzchniowej strefie nie występuje tutaj wymagana dla tego typu składowisk war- stwa gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10-9 m/s i miąższości większej od 1 m. Budowa na tym terenie takiego składowiska będzie wiązała się z koniecznością wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze arkusza, w okolicach miejscowości Turośl, zlokalizowane jest jedno za- mknięte gminne składowisko odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Na mapie nie wyznaczono obszarów, w których możliwe byłoby bezpośrednie lokali- zowanie składowisk odpadów. W przypadku konieczności lokalizacji tego typu inwestycji, jako w miarę dobre, można wskazać rejony położone w części południowej, w okolicach miejscowości: Brzeźniaki, Serafin i Zagórze, pod warunkiem wykonania sztucznych osłon izolacyjnych. Są to rejony przypowierzchniowego występowania piasków wodnolodowco- wych poziomów sandrowych o miąższości dochodzącej do około 12 m. Występujący na tym terenie czwartorzędowy użytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się wysokim i średnim 28 stopniem zagrożenia wód podziemnych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk nie zlokali- zowano wyrobisk, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii terenu mogłyby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce skła- dowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów na- leży traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w na- wiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydro-geologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do katego- rii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchnio- wych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro-

28

dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Łyse opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowska, Kozłowski, 1993; 1996), map osuwisk i map topograficznych. Wykorzystano również dane z dokumentacji geologiczno-inżynierskich z rejonu Piątkowizny i Zalasu (Konarzewski, 1986; 1998). Ze względu na skalę prezentowa- nej mapy waloryzacja warunków geologiczno-inżynierskich podłoża budowlanego ma cha- rakter ogólny. Wyróżniono dwie podstawowe kategorie obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z ana- lizy wyłączono: rezerwaty, łąki na podłożu organicznym, obszary leśne i zbiorniki wodne. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-inżynierskie warunki podłoża budowla- nego stanowią około 50 % powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-inżynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów, 29 ukształtowanie powierzchni terenu, położenie zwierciadła wód gruntowych oraz ewentualne występowanie procesów geodynamicznych. Korzystne warunki budowlane wyróżniono na obszarach występowania osadów zlodo- waceń północnopolskich, to jest gruntów niespoistych i średniozagęszczonych. Są to piaski wodnolodowcowe poziomu sandrowego I i II. Zwierciadło wody występuje poniżej 2 m p.p.t., ale w okresach intensywnych opadów może podnieść się wyżej (Konarzewski, 1986; 1998). Warunki takie występują na obszarze całego arkusza, głównie w formie odosobnionych pól o niewielkiej powierzchni. Większe obszary o korzystnych warunkach budowlanych znajdują się w rejonie Łączek, Piątkowizny, Zalasu oraz na północ od Łysych. Na obszarze arkusza nie ma osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007 a, b, c). Niekorzystne warunki dla budownictwa występują na terenach, gdzie zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m od poziomu terenu, czyli przede wszystkim na obszarach podmokłych i zabagnionych, w dolinach rzek i cieków, wzdłuż kana- łów i rowów oraz w zagłębieniach bezodpływowych. Jednocześnie są to obszary występowa- nia gruntów organicznych-słabonośnych: torfów, namułów torfiastych i piaszczystych oraz gytii, którym mogą towarzyszyć wody wykazujące agresywność względem betonu i stali. Po-

29

sadowienie obiektów w zasięgu oddziaływania agresywnych i płytkich wód gruntowych jest możliwe, lecz wymaga poniesienia dodatkowych kosztów, np. na zabezpieczenia antykoro- zyjne. Budownictwo utrudnione jest także na gruntach niespoistych, luźnych, takich jak piaski przewiane. Niekorzystne warunki budowlane występują w zachodniej i środkowej części omawia- nego obszaru. Także niektóre większe miejscowości położone są na obszarach o niekorzyst- nych warunkach dla budownictwa, np. miejscowość Turośl zlokalizowana jest na piaskach eolicznych, a południowa część Łysych w miejscu płytkiego występowania zwierciadła wód gruntowych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczną część obszaru arkusza Łyse pokrywają łąki na glebach pochodzenia organicz- nego oraz lasy. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych (I - IVa) nie występują na obszarze arkusza. Dominują gleby piaskowe różnych typów genetycznych: bielicowe, pseudobielicowe, 30 rdzawe i brunatne kwaśne, a miejscami również czarne ziemie oraz gleby murszowo- mineralne, zaliczane do gleb bagiennych (Barański, 1989; Biesiacki, 1980). Większość gleb wytworzyła się na piaskach luźnych bądź słabo gliniastych. Gleby piaskowe w przeszłości były porośnięte lasami sosnowymi, pod którymi wykształciły się gleby typu bielicowego, a w lokalnych obniżeniach – typu bagiennego. W wyniku rozpoczęcia uprawy – zamiany gruntów leśnych na grunty orne – gleby bielicowe uległy przekształceniu w gleby pseudobie- licowe lub brunatne, a w niektórych przypadkach – w gleby murszowate. Gleby piaskowe zo- stały zaliczone do klas bonitacyjnych IVb - VI. W dolinach cieków, pod trwałymi użytkami zielonymi, występują gleby wytworzone z utworów organicznych (bagiennych). Charakteryzują się zmiennymi miąższościami i bardzo zróżnicowanymi stosunkami wodnymi: od stale podmokłych do stale suchych. Łąki występu- jące na glebach murszowo-torfowych i torfowych zajmują prawie 20 % ogólnej powierzchni obszaru arkusza. Największe powierzchnie zajęte przez łąki na glebach pochodzenia orga- nicznego znajdują się w rejonie Stawu Noworudzkiego, nieistniejącego już jeziora Serafin i Kanału Grzędy-Wejdo. Lasy zajmują prawie 30 % powierzchni arkusza. Są to, w przeważającej części, lasy so- snowe. Ponadto w drzewostanie występuje: świerk, modrzew, brzoza, olcha, dąb i grab. Po- szycie stanowią: borówka czarna, borówka brusznica, mchy, widłaki i paprocie.

30

Tereny leśne nadzorowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Bia- łymstoku – Nadleśnictwa: Nowogród, Pisz i Maskulińskie oraz w Olsztynie – Nadleśnictwa: Myszyniec i Spychowo. Obszar arkusza położony jest w obrębie regionu Zielonych Płuc Polski (Ptasiewicz i in., 2001). Region powstał w celu stworzenia podstaw organizacyjnych i programowych dla kompleksowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska z uwzględnieniem harmonij- nego rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego. Region cechuje znaczne zróżnicowanie krajobrazowe oraz bogactwo szaty roślinnej i świata zwierzęcego. La- sy, występujące w dużych, zwartych kompleksach, są przeważnie pochodzenia naturalnego, czasami zbliżone do lasów pierwotnych. Jednym z najważniejszych bogactw przyrodniczych tego regionu są zasoby wodne jezior, rzek i terenów bagiennych oraz wody podziemne o naj- większych zasobach dyspozycyjnych w Polsce. Wschodnia część obszaru arkusza znajduje się w granicach Obszaru Chronionego Kra- jobrazu Równiny Kurpiowskiej i Doliny Dolnej Narwi. Obszar ten został powołany uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łomży z dnia 27 kwietnia 1982 r. jako Obszar Krajobrazu Chronionego Pradoliny Pisy. Zmiana nazwy nastąpiła w 1998 r., z uwagi na połączenie Ob-

31 szaru Krajobrazu Chronionego Doliny Pisy i części Obszaru Krajobrazu Chronionego Prado- liny Narwi (rozporządzenie Wojewody Łomżyńskiego z dnia 19 maja 1998 r.). Zachodnia granica tego obszaru przebiega wzdłuż granicy gminy Turośl i obejmuje część Puszczy Kur- piowskiej, która charakteryzuje się lasami o dość wysokim stopniu naturalności. Na najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo terenach utworzono dwa rezerwaty: „Ciemny Kąt” i „Torfowisko Serafin” (tabela 5). Rezerwat leśny „Ciemny Kąt”, o powierzchni 125,95 ha, został utworzony w 1984 r. w północno-wschodniej części Puszczy Kurpiowskiej, w okolicy wsi Leman. Rezerwat obej- muje zalesione wyniesienia zbudowane z piasków wydmowych, otoczone rozległymi, zmelio- rowanymi łąkami. Ochroną objęty jest las odznaczający się wysokim stopniem naturalności. Szczególnie cenne są drzewostany sosnowe z dużym udziałem świerka. Największą po- wierzchnię, w północnej części rezerwatu, zajmuje bór brusznicowy, złożony z sosny z nie- liczną, pojedynczą domieszką świerka. W południowo-zachodniej części występują dość licz- ne przestoje sosen w wieku około 200 lat (stare drzewa zostawione w celach hodowlanych). W warstwie krzewów dominuje jałowiec, rzadziej świerk i sosna. Powszechnie występują: borówka czarna, borówka brusznica, borówka bagienna i pszeniec zwyczajny. Warstwa mchów jest dość dobrze rozwinięta i składa się głównie z rokitnika pospolitego i widłozęba falistego oraz gajnika lśniącego, piórosza pierzastego i torfowca odgiętego, ponadto w nie-

31

wielkich ilościach występują porosty z rodzaju Cladonia. W obniżeniach międzywydmowych występuje bór czernicowy, złożony z sosny z domieszką świerka. Warstwa krzewów w zespo- le boru czernicowego rozwinięta jest słabo, składa się głównie ze świerka, z pojedynczą do- mieszką kruszyny, brzozy, rzadziej jarzębiny. W południowej części obszaru arkusza, na wschód od miejscowości Łyse, utworzono rezerwat „Torfowisko Serafin” o powierzchni 184,92 ha. Torfowisko powstało na skutek za- rastania jeziora Serafin, które uległo spłyceniu w wyniku prac melioracyjnych. Na jeziorze wytworzyło się pło mszarne z bujną roślinnością torfowiskową i bagienną. Rezerwat posiada unikalne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Celem ochrony jest zachowanie torfowiska z jego bogatą szatą roślinną i fauną. Torfowisko pełni również funkcję zbiornika retencyjne- go, który reguluje stosunki wodne na obszarach przyległych oraz tworzy specyficzny mikro- klimat w tym rejonie. Torfowiska przejściowe w naszej strefie klimatycznej występują rzadko i zaliczane są do osobliwości przyrodniczych. Występuje tu wiele rzadkich i chronionych ga- tunków roślin, np.: storczyk krwisty, storczyk plamisty, kruszczyk błotny, rosiczka okrągło- listna, nasięźrzał pospolity, przęstka pospolita, pływacz średni, wełnianka delikatna, dziewię- ciornik błotny i wierzba lapońska. Do ciekawostek florystycznych należą rosnące tutaj dwa

32 gatunki mchów reliktowych, które są pozostałością po epoce lodowcowej – Paludella squar- rosa i Helodium blandowii. Torfowisko i jego otoczenie jest ostoją ptactwa, m.in.: cietrzewi, żurawi, kulików, krwawodzioba, przepiórki, derkacza, trzcinniczka i brzęczki. Spośród ssa- ków występuje: łoś, sarna, zając i lis. W celu bezpiecznego zwiedzania rezerwatu przygoto- wano ścieżkę dydaktyczną z wieżą obserwacyjną. Przy wschodniej granicy arkusza projektowane jest utworzenie rezerwatu „Jezioro Ła- cha”. Rezerwat ma obejmować zanikające jezioro wraz z otaczającymi je rozległymi torfowi- skami, na powierzchni około 51 ha. W latach pięćdziesiątych XX w. jezioro zajmowało po- wierzchnię około 20 ha, natomiast w 1990 r. lustro wody obejmowało już tylko około 2 ha. Zanik jeziora jest wynikiem odwodnienia, spowodowanego melioracją terenów bagiennych prowadzoną tutaj w latach 1957-1962. Na stosunkowo niedużej powierzchni występuje duża różnorodność zbiorowisk roślinnych, cennych pod względem przyrodniczym, zasługujących na ochronę rezerwatową. Według projektu, ochroną objęty ma zostać przede wszystkim bujny szuwar z pałką szerokolistną, który zajmuje znaczną część dawnego jeziora. Towarzyszą mu: jaskier wielki, szalej jadowity i turzyca zaostrzona. Za strefą szuwaru dość rozlegle występuje skrzyp bagienny i trzcinnik prosty. Zespoły roślinne, których występowanie uwarunkowane jest wysokim poziomem wody gruntowej powszechnie ulegają zanikowi w wyniku osuszenia

32

terenów bagiennych. Podstawowym warunkiem ich ochrony jest utrzymanie wysokiego po- ziomu wody i zahamowanie procesu zarastania jeziora (Mieszkowska i in., 2001). Na obszarze arkusza znajdują się obecnie tylko 2 pomniki przyrody żywej: sosna zwy- czajna przy drodze w Ksebkach (wiek około 100 lat, obwód 340 cm, wysokość 22 m, spalony czubek od uderzenia pioruna) i lipa drobnolistna w Łączkach (wiek 150 lat, obwód 310 cm, wysokość 16 m). Dąb szypułkowy przy domu parafialnym w Turośli spłonął od uderzenia pioruna w 2003 r. Istotnym elementem przyrodniczego krajobrazu są użytki ekologiczne. Występują w nich liczne gatunki roślin i zwierząt, głównie bezkręgowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające gatunki. Ochrona ich stanowi ważny element całego systemu ochrony przyrody. We wschodniej części obszaru arkusza, w gminie Turośl, ochroną, w formie użytków ekolo- gicznych, objęto 17 ekosystemów bagiennych i oczek wodnych o powierzchni 0,26-5,18 ha (rozporządzenie Wojewody Łomżyńskiego z dnia 4 grudnia 1996 r.). Charakterystykę rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych zawiera ta- bela 5. Tabela 5 33 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Numer obiektu Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) dzenia

1 2 3 4 5 6 1 R Leman Turośl 1984 L – „Ciemny Kąt” kolneński (125,95)

2 R Łacha Turośl * T – „Jezioro Łacha” kolneński (około 51,0) 3 R Serafin Łyse 1998 T – „Torfowisko Serafin” ostrołęcki (184,92) 4 P Łączki Łyse 1983 Pż – lipa drobnolistna ostrołęcki

5 P Ksebki Turośl 1983 Pż – sosna zwyczajna kolneński

6 U Nadl. Nowogród Turośl 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,66) 7 U Nadl. Nowogród Turośl 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,88) 8 U Nadl. Nowogród Turośl 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,61) Turośl 9 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,74) Turośl 10 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,26) Turośl 11 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (2,19)

33

1 2 3 4 5 6 Turośl 12 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,28) Turośl 13 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,39) Turośl 14 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,80) Turośl 15 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,02) Turośl 16 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,60) Turośl 17 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (5,18) Turośl 18 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,72) Turośl 19 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,50) Turośl 20 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,94) Turośl 21 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (0,60) Turośl 22 U Nadl. Nowogród 2001 bagno obręb Kolno kolneński (1,18)

34 Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – leśny, T - torfowiskowy; – rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej.

Na południowy wschód od Łysych znajdują się głazy narzutowe pochodzenia lodow- cowego – granity i gnejsy, o średnicy nie przekraczającej 1,5 m. Część obszaru arkusza, na południe od linii Zalas – Nowa Ruda, to głównie tereny le- śne, stanowiące resztki dawnej Puszczy Kurpiowskiej. Puszczę Kurpiowską intensywnie eks- ploatowano, zwłaszcza pod koniec XVIII w. Efektem tego jest jej znaczne rozczłonkowanie i powstanie szeregu mniejszych kompleksów leśnych. Obecnie drzewostan Puszczy Kurpiow- skiej stanowią głównie bory mieszane, świerkowo–sosnowe oraz bory sosnowe z domieszką brzozy i osiki, a w dolinach rzek i zagłębień bezodpływowych – grabu i dębu. Na terenach podmokłych dominują lasy olszowo–brzozowe. Ponadto występuje tutaj wiele roślin i zwie- rząt podlegających ścisłej lub częściowej ochronie. Z roślin zielnych pod ścisłą ochroną są: arnika górska, rosiczka okrągłolistna, goździk piaskowy. Częściowej ochronie podlegają krzewy i krzewinki: porzeczka czarna, bagno zwyczajne oraz rośliny zielne: kocanka piasko- wa, marzanka wonna, konwalia majowa. Spośród ssaków objętych ochroną występuje: bóbr, wydra, gronostaj, łasica, jeż, kret, nietoperz, wiewiórka. W ostatnich latach pojawiły się rów- nież wilki. Ptaki reprezentowane są przez kilkadziesiąt gatunków, wśród których jest wiele

34

chronionych. Na uwagę zasługują gatunki, których miejsca rozrodu i regularnego przebywa- nia objęte są szczególną ochroną. Należy do nich orlik krzykliwy, dzięcioł zielonosiwy, cie- trzew, kulik wielki, skowronek borowy oraz bocian czarny. Na szczególną uwagę zasługuje kraska modra, która jest ginącym gatunkiem, umieszczonym w ,,Polskiej czerwonej księdze zwierząt”. Jej liczebność na terenach Równiny Kurpiowskiej stanowi około 40 % krajowej populacji tego gatunku. Natura 2000 to europejska sieć obszarów chronionych, utworzona na mocy postanowień Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Celem utworzenia ekologicznej sieci Natura 2000 jest ochrona różnorodności biologicznej na terytorium krajów członkowskich Unii Eu- ropejskiej. W skład sieci wchodzą Specjalne Obszary Ochrony (SOO), wyznaczane na pod- stawie Dyrektywy Siedliskowej oraz Obszary Specjalnej Ochrony (OSO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Na terenie arkusza znajdują się fragmenty wyznaczonych w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 obszarów specjalnej ochrony ptaków: Puszcza Piska (PLB 280008) i specjalne obszary ochrony siedlisk: Myszynieckie Bory Sasankowe (PLH 140049), Mokra- dła Kolneńskie i Kurpiowskie (PLH 200020) i Dolina Pisy (PLH 200023) - (tabela 6).

35 Puszcza Piska o powierzchni 172802,22 ha to obszar pomiędzy krainą Wielkich Jezior Mazurskich, a Niziną Mazurską. Dominują lasy iglaste z przewagą sosny, a w nasadzeniach liściastych, lipa i wiąz. Na terenach podmokłych i wokół zbiorników wodnych występują za- rośla olchowe. W okresie lęgowym obszar zasiedlają: bielik, cietrzew, bocian czarny, orlik krzykliwy, puchacz, rybitwa rzeczna, włochatka i derkacz. Myszynieckie Bory Sasankowe położone są na terenie Równiny Kurpiowskiej, w obrę- bie południowej części sandru mazurskiego. Występują tu bory świeże, a wiek drzewostanu zdominowanego przez sosnę obejmuje wszystkie klasy wiekowe. Ostoję utworzono dla ochrony sasanki otwartej Pulsatilla patens oraz zbiorowisk torfowiska wysokiego i boru ba- giennego wraz z fragmentami torfowiska przejściowego.

35

Tabela 6

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru w granicach arkusza mapy Typ Kod Nazwa obszaru punktu obszaru L ob- Powierzch- Kod i symbol ozna- p. szaru nia obszaru NUTS Województwo obszaru czenia na mapie Długość Szerokość Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 D PLB 280008 Puszcza Piska E 21o27’10” N 53o37’41” 172802,22 PLOE2 warmińsko–mazurskie, piski, szczycieński, Pisz, Rozogi, (P) PLOE3 mazowieckie, ostrołęcki, Łyse, PLOA2 kolneński Turośl PLO72 podlaskie 2 B PLH140049 Myszynieckie E 21o36’24” N 53o21’56” 1937,0 PL122 mazowieckie, ostrołęcki, Łyse Bory Sasankowe podlaskie kolneński Turośl (S) 3 B PLH200020 Mokradła E 21o47’14” N 53o22’27” 1446,6 PL344 podlaskie kolneński Turośl Kolneńskie i Kurpiowskie (S) 4 B PLH200023 Dolina E 21o49’01” N 53o21’23” 3223,2 PL344 podlaskie kolneński Turośl Pisy (S)

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 36 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

36

Mokradła Kolneńskie i Kurpiowskie obejmują piętnaście rozrzuconych po Wysoczyźnie Kolneńskiej i Równinie Kurpiowskiej obszarów o charakterze mokradłowym, do których za- liczono: fragment doliny rzeki Rybnica, trzy niewielkie, zanikające jeziora oraz kilkanaście zagłębień wypełnionych torfami przejściowymi i wysokimi. Dolina Rybnicy pełni funkcję ważnego korytarza ekologicznego. Jej szczególną cechą jest meandrujące, nieregulowane ko- ryto, miejscami rozgałęziające się na kilka odnóg, powiązanych ze sobą siecią drobnych połą- czeń i kanałów. Występują tu także zakola i starorzecza z otwartą tonią wodną, porośnięte he- lofitami. Na szczególną uwagę zasługują zachowane w doskonałym stanie siedliska reprezen- tujące torfowiska przepływowe występujące w formie „platform” rozlokowanych wzdłuż do- liny Rybnicy. Za równie cenne należy uznać zanikające ekosystemy jeziorne. Na obszarze ar- kusza jest to jezioro Łacha, jedyne takie jezioro na obszarze Równiny Kurpiowskiej, ostoja gatunków ptaków wodno-błotnych. Dolina Pisy obejmuje środkowy i dolny odcinek rzeki Pisy płynącej szeroką, płaską, płytko zabagnioną doliną, urozmaiconą licznymi zakolami i starorzeczami. Wzdłuż rzeki cią- gną się podmokłe tarasy zalewowe zajęte przez łąki, pastwiska i szuwary. Pisa, jako jedyna rzeka na Równinie Kurpiowskiej, nie została zmeliorowana, zachowując naturalny charakter

37 rzeki nizinnej. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, łąki wilgotne i łąki świeże należą do sie- dlisk o największym udziale. Miejsca najwilgotniejsze zajmują płaty z dominacją trzęślicy modrej i dużym udziałem bylin: knieci błotnej, ostrożenia błotnego, wiązówki błotnej i rdestu wężownika. Na siedliskach suchych spotykane są gatunki muraw kserotermicznych i ciepło- lubnych okrajków (bukwica lekarska, wiązówka bulwkowata, przytulia północna, posłonek kutnerowaty, tymotka). Lewobrzeżna część doliny użytkowana jest w sposób ekstensywny i dlatego obok siebie występują fitocenozy łąk trzęślicowych, muraw bliźniczkowych, szuwa- rów, a także zarośli wierzbowych i zadrzewień osikowo-brzozowych. We wszystkich wymie- nionych typach zbiorowisk licznie występują rzadkie gatunki roślin: kosaciec syberyjski, mie- czyk dachówkowaty, goździk pyszny, goryczka wąskolistna, czarcikęsik, oman wierzbolistny. W wodach Pisy występuje minóg strumieniowy, minóg ukraiński, boleń, różanka, piskorz i koza, wymienione w Załączniku do Dyrektywy Siedliskowej oraz strzelba potokowa, kleń, lipień i śliz pospolity. Wody Pisy to również siedliska ośmiu gatunków płazów, w tym kuma- ka nizinnego. Liczną populację tworzy bóbr. Sieć ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro, 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatyw- nych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane kory- tarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego sys-

37

temu. Północny fragment arkusza Łyse znajduje się w obrębie obszaru węzłowego Puszczy Piskiej, a pozostała część – w obszarze węzłowym Puszczy Kurpiowskiej (fig. 5).

38

Fig. 5. Położenie arkusza Łyse na tle mapy systemu ECONET wg A. Liro, 1998

1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Puszczy Piskiej; 22M – Puszczy Kurpiowskiej 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 22m – Dolnej Narwi 3 – obszar miasta 4 – rzeki i jeziora

38

XII. Zabytki kultury

Liczne znaleziska archeologiczne z obszaru arkusza Łyse datowane są od neolitu po późne średniowiecze. Pierwsze ślady osadnictwa związane są z ludnością kultury amfor kuli- stych. W okresie środkowego brązu (1200-1000 lat p.n.e.) tereny te zamieszkiwały ludy kul- tury kurhanów sambijskich. Na mapie zaznaczono jedno stanowisko archeologiczne znajdujące się w miejscowości Nowa Ruda, w gminie Turośl. Jest to osada z okresu średniowiecza. Na obszarze arkusza przeważają zabytki tradycyjnej kultury i sztuki ludowej Kurpiów. Ochroną konserwatorską objęte zostały przede wszystkim zabytki sakralne. Do rejestru za- bytków wpisano: drewniany kościół pw. św. Anny (1876-1882 r.) w Łysych oraz nagrobne krzyże żeliwne Fausta Kowalskiego z 1877 r. i Łukasza Szmojen z 1899 r. na cmentarzu para- fialnym w Łysych, drewniany kościół pw. św. Jana Chrzciciela (1871 r.) z drewnianą kaplicą cmentarną (1811 r.) w Turośli, drewniany kościół pw. św. Rocha z dzwonnicą (pocz. XX w.) w Lemanie oraz cmentarz wojenny z I wojny światowej w Kruszy. Wystrój kościoła w Lemanie pochodzi z początku XX w. Znajdują się tu również pochodzące z XIX w.: krucy- 39 fiks ludowy, cztery feretrony, organy oraz rzeźba św. Jana Nepomucena w dzwonnicy. Cmen- tarz w Kruszy, o powierzchni 0,25 ha, założony został na planie krzyża, z mogiłami usytuow- anymi symetrycznie wokół głównej osi, w dwudziestu rzędach, po 37 mogił w każdym. Do dziś zachowały się drewniane krzyże oraz kamienne płyty w kształcie krzyża. Na cmentarzu pochowani są niemieccy żołnierze. Poza wymienionymi powyżej i naniesionymi na mapę, na uwagę zasługują również inne zabytkowe obiekty. W Łysych znajduje się drewniana plebania z 1880 r. (rozbudowana w początkach XX w.). W kościele w Turośli jest gotycka rzeźba błogosławionej Salomei, wykonana około 1400 r. W zabytkowym spichlerzu w Turośli swoją siedzibę ma Gminny Ośrodek Kultury, a w zabytkowym wiatraku mieści się Izba Regionalna. W Zalesiu znajduje się neogotycki kościół pw. św. Stanisława Kostki, wzniesiony w latach 1908-1913, z drew- nianą dzwonnicą z 1902 r. Na omawianym obszarze miało miejsce wiele bitew i wydarzeń historycznych związa- nych z powstaniem styczniowym oraz I i II wojną światową. Wydarzenia z tamtych lat upa- miętniają, zaznaczone na mapie, pomniki. Niedaleko miejscowości Łyse przebiegała linia frontu I wojny światowej. Z tego okresu pochodzi zbiorowa mogiła żołnierzy austriackich, rosyjskich, niemieckich i polskich na cmentarzu parafialnym w Łysych, cmentarz żołnierzy niemieckich położony na północ od wsi Malarz oraz dobrze zachowane ślady po cmentarzu

39

żołnierzy rosyjskich i niemieckich we wsi Bałda. Na południowy wschód od wsi Leman znaj- duje się granitowy obelisk z metalowym krzyżem, wzniesiony przez polonię amerykańską w miejscu mordu dokonanego na Polakach przez bolszewików w 1920 r. W latach 1941- 1944, w lesie w pobliżu wsi Łyse znajdował się obóz jeńców radzieckich, z których więk- szość hitlerowcy wymordowali. W miejscu straceń znajduje się tablica pamiątkowa. W Wa- nacji społeczność lokalna ufundowała tablicę upamiętniającą wywiezienie mieszkańców do obozu koncentracyjnego w 1944 r. Charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego Kurpiowszczyzny są krzyże i kapliczki przydrożne. Występuje tu rozmaitość form i stylów oraz użytych materiałów kon- strukcyjnych. Do najczęściej spotykanych należą: drewniane, otwarte kapliczki z figurami świętych, kapliczki na wysokich słupach, murowane, kubaturowe oraz krzyże przydrożne z metalu, często kute, umieszczane na kamiennych lub betonowych podstawach. Na uwagę zasługuje kapliczka słupowa z figurą św. Floriana (połowa XIX w.) i kapliczka z figurą św. Rocha (z 1920 r.) w Łysych. W krajobrazie Kurpiowszczyzny zachowały się charakterystyczne cechy zabudowy kurpiowskiej i rozplanowanie wsi. Wsie kurpiowskie to typowe rzędówki, czyli zagrody usy-

40 tuowane w jednym rzędzie po jednej stronie ulicy albo ulicówki – budowane po obu stronach drogi wiejskiej, zawsze do niej szczytem. Zabudowania gospodarskie przeważnie nie łączą się z domem mieszkalnym. Obecnie, na terenie Puszczy Kurpiowskiej, tradycyjne budownictwo drewniane, jak i charakterystyczna zabudowa wsi sukcesywnie zanikają. Domy drewniane zastępowane są murowanymi, a układy urbanistyczne ulegają zakłóceniu na skutek chaotycz- nej i nieestetycznie planowanej zabudowy. Deformacji ulega również zadrzewienie i zakrze- wienie zabudowy wiejskiej oraz obrzeży dróg poprzez wprowadzanie nie rodzimych gatun- ków roślin, np. topoli włoskiej. Niezwykle istotnym elementem kultury kurpiowskiej jest gwara oraz obrzędy ludowe, na przykład święcenie palm. Kilkumetrowe palmy wielkanocne wyrabiane są z kolorowych papierów, gałązek miejscowych drzew i poszycia leśnego. W Niedzielę Palmową w Łysych organizowany jest konkurs na najwyższą i najpiękniejszą palmę. Wiele miejscowości położo- nych na obszarze arkusza znanych jest z wyrobów plastyki obrzędowej, rzeźb, wycinanek, kwiatów, pisanek i haftów. Przez obszar arkusza przebiegają szlaki o znaczeniu lokalnym: archeologiczny, zabyt- kowy i rękodzieła ludowego (Malinowska i in., 2003; Mieszkowska i in., 2001).

40

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Łyse nie posiada znaczącej gospodarczo bazy kopalin naturalnych.

Udokumentowano tu jedynie w kat. C2 złoże piasków kwarcowych do produkcji cegły wa- pienno-piaskowej, w całości położone na obszarach leśnych. Jest mało prawdopodobne, aby w najbliższej przyszłości było ono przedmiotem eksploatacji. W rejonie tym nie ma również możliwości wyznaczenia obszarów prognostycznych, głównie z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze. Na omawianym obszarze nie ma ośrodków miejskich ani przemysłowych. Działalność gospodarcza związana jest głównie z rolnictwem (hodowla bydła, przetwórstwo), handlem i usługami. Występowanie na znacznej powierzchni łąk i pastwisk daje podstawę do dalszego rozwoju hodowli bydła. Wskazane jest promowanie rolnictwa ekologicznego. Prawie cały obszar arkusza położony jest w zasięgu zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych – Sandr Kurpie (GZWP 216), udokumentowanego w 1998 r. Użytkowy poziom wodonośny występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Wo- dy podziemne, ze względu na brak izolującego nadkładu, są w znacznym stopniu narażone na 41 wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych, dlatego szczególna uwaga powinna być zwrócona na właściwe rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. W granicach arkusza Łyse nie wyznaczono obszarów predysponowanych do bezpośred- niego lokalizowania składowisk odpadów obojętnych oraz innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne). W omawianym rejonie nie ma miejsc do bezpiecznych lokalizacji składowisk wszyst- kich typów odpadów. Każda ewentualna ich lokalizacja wymaga wykonywania sztucznych osłon izolacyjnych. Użytkowy poziom wodonośny na obszarze arkusza charakteryzuje się wysokim lub średnim stopniem zagrożenia wód podziemnych. Obszar arkusza Łyse posiada cenne walory przyrodniczo-krajobrazowe, znaczące w skali regionalnej i krajowej. Na szczególną uwagę oraz ochronę konserwatorską zasługują zabytki tradycyjnej kultury i sztuki ludowej Kurpiów. Obszar arkusza to teren żywych jeszcze tradycji kurpiowskich. Można tu spotkać barwny, tradycyjny strój, gwarę w codziennym uży- ciu oraz liczne obrzędy związane z kulturą kurpiowską. Na obszarze arkusza znajdują się fragmenty obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Są to: obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Piska oraz

41

specjalne obszary ochrony siedlisk - Myszynieckie Bory Sasankowe, Dolina Pisy i Mokradła Kolneńskie i Kurpiowskie. Teren arkusza położony jest w obszarze funkcjonalnym Zielonych Płuc Polski, dlatego też regionalne plany zagospodarowania przestrzennego przewidują dla tych obszarów rozwój rolnictwa, leśnictwa i turystyki. Preferuje się tutaj działalność gospodarczą nieuciążliwą dla przyrody, zharmonizowaną ze środowiskiem kulturowym i krajobrazowym. Perspektywy rozwoju gospodarczego tego obszaru należy wiązać z rozwojem usług tu- rystycznych, w tym agroturystyki niewymagającej dużych nakładów finansowych. Wskazana jest odpowiednia promocja walorów przyrodniczych oraz interesujących, wartych odwiedze- nia miejsc. XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PPWK im. E. Romera, Warszawa. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1978 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kredy jeziornej na terenie województwa ostrołęckiego. Arch. Urzędu Marsz. Woj. Mazo- wieckiego, Warszawa. 42 BARAŃSKI E., 1989 – Warunki przyrodnicze produkcji rolnej – województwo ostrołęckie. Inst. Upraw, Nawożenia i Gleboznawstawa, Puławy. BIESIACKI A., 1980 – Warunki przyrodnicze produkcji rolnej – województwo łomżyńskie. Inst. Upraw, Nawożenia i Gleboznawstawa, Puławy. CZOCHAL S., 1995 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa łomżyńskiego – gmina Turośl. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. GIEŁŻECKA – MĄDRY D., WOJTYNA H., SIDEŁ G., 2004 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, arkusz Łyse (256). Państw. Inst. Geol., War- szawa. GLEJCH M., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Łyse (256). Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 a – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007 b – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów ma- sowych w województwie podlaskim. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

42

GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHODZKA-SZWARC K., 2007 c – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., KRAMARSKI A., MIETLIŃSKI W., 1976 – Generalny projekt badań geolo- giczno-poszukiwawczych nagromadzeń bursztynu w dorzeczu środkowej Narwi na te- renie Równiny Kurpiowskiej. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1981 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych nagromadzeń bursztynu w dorzeczu środkowej Narwi na terenie Równiny Kurpiowskiej, w gminach: Lelis, Kadzidło, Myszyniec, woj. ostrołęckie. Arch. Urzędu Marsz. Woj. Mazowieckiego, Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KABULSKI P., 1993 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych stałych na terenie woj. ostrołęckiego (opracowanie podsumowujące inwentaryzacje złóż surowców mi- neralnych stałych dla poszczególnych gmin woj. ostrołęckiego). CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

43 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONARZEWSKI J., 1986 – Dokumentacja technicznych badań podłoża gruntowego dla pro- jektu technicznego budowy Szkoły Podstawowej w miejscowości Zalas, gmina Łyse, woj. ostrołęckie. Archiwum Geologiczne Mazowieckiego UW, Delegatura – Placówka Zamiejscowa, Ostrołęka. KONARZEWSKI J., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna określająca warunki hydrogeologiczne i geologiczno-inżynierskie terenu projektowanej lokalizacji stacji paliw w miejscowości Piątkowizna, gmina Łyse, woj. ostrołęckie. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1993 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz 256 - Łyse. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1996 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicz- nej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Łyse (256). Państw. Inst. Geol., Warszawa.

43

LICHWA M., PIWOCKA K., 1982 – Sprawozdanie z prac badawczych dla określenia wa- runków występowania utworów ilastych ceramiki budowlanej w województwie ostro- łęckim. Arch. Urzędu Marsz. Woj. Mazowieckiego, Warszawa. LIRO A., 1998 –Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA. Fun- dacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MAJEWSKI J., 1969 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoża piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Malarz, gromada Łyse, powiat Kol- no, województwo białostockie. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. MALINOWSKA M., PAKULIŃSKA-ATIA A., DĄBEK J., 2003 – Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Łyse. Archiwum Urzędu Gmi- ny, Łyse. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W. PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MIESZKOWSKA A. i in., 2001 – Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania

44 przestrzennego gminy Turośl. Archiwum Urzędu Gminy, Turośl. OKRASA T., 1992 – Projekt stref ochrony sanitarnej dla studni wodociągu wiejskiego w Turośli. Archiwum Urzędu Gminy, Turośl. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACHOLSKA E., 2009 – Monitoring rzek w 2008 roku. WIOŚ. Warszawa. PIETRZAK T., 2002 – Wydobywanie bursztynu na Kurpiach i w innych regionach Polski. [w:] Kosmowska-Ceranowicz B. (red.): Znaleziska i dawne kopalnie bursztynu w Polsce. Od Bałtyku przez Kurpie do Tatr. Biblioteka Kurpiowska 2, Warszawa. PTASIEWICZ Z., BIAŁCZAK S., CZAJKOWSKA I., KOLIPIŃSKI B., PIEKARSKA E., 2001 – Ramowy program rozwoju obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski na la- ta 2001 – 2020. Materiały dostępne na stronie internetowej „Zielone Płuca Polski”. http://www.fzpp.pl/porozumienie_zpp_materialy_programowe.html RENDAK M., JAWORSKA I., HAKENBERG H., KUŚMIERZ A., 1998 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika

44

wód podziemnych w utworach czwartorzędowych Sandr Kurpie – GZWP nr 216. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz U z 2002 r. Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz U z 2003 r. Nr 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Dz U z 2008 r. Nr 162, poz. 1008). STOCHLAK J., 1964 – Mapa kopalin budowlanych Polski, arkusz Myszyniec w skali 1:100 000. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy

45 Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz U z 2001 r. Nr 39, poz. 251). WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2008 r. Ministerstwo Środowiska, Pań- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

45