700 UCHWAŁA Nr V/32/11 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 28 stycznia 2011 r.

w sprawie przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy na lata 2011 - 2014

Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 9, art. 18 ust. 2 pkt 15 206, Nr 97, poz. 804, z 2010 r. Nr 75, poz. 474, Nr 130, ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym poz. 871) Rada Miejska w Piszu uchwala, co następuje: (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z 2002 r. Nr 23, poz. 220, Nr 62, poz. 558, Nr 113, poz. 984, Nr 153, § 1. Przyjmuje się Gminny Program Opieki nad poz. 1271, Nr 214, poz. 1806, z 2003 r. Nr 80, poz. 717, Zabytkami Gminy Pisz na lata 2011-2014, stanowiący Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, poz. 1055, Nr 116, załącznik do niniejszej uchwały. poz. 1203, Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. Nr 172, poz. 1441, Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 128, Nr 181, § 2. Wykonanie uchwały powierza się Burmistrzowi poz. 1337, z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr 138, poz. 974, Pisza. Nr 173, poz. 1218, z 2008 r. Nr 180, poz. 1111, Nr 223, poz. 1458, z 2009 r. Nr 52, poz. 420, Nr 157, poz. 1241, § 3. Uchwała wchodzi w życie z dniem podjęcia i z 2010 r. Nr 28, poz. 142 i 146, Nr 40, poz. 230, Nr 106, podlega ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym poz. 675) oraz art. 87 ust. 1, 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca Województwa Warmińsko-Mazurskiego. 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr Przewodnicząca Rady 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. Lilla Bednarek 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz.

Załącznik do uchwały Nr V/32/11 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 28 stycznia 2011 r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI

GMINY PISZ

2011-2014

P i s z

2010

SPIS TREŚCI

I. Wprowadzenie

II. Uregulowania formalno-prawne

II.1. Prawo samorządowe

II.2. Prawo w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

II.2.1. Wybrane przepisy ogólne oraz formy i sposoby ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

II.2.2. Organy ochrony zabytków

II.2.3. Podstawy prawne sporządzania i główne cele gminnego programu opieki

III. Założenia zawarte w strategicznych dokumentach wykorzystane do opracowywania programu opieki nad zabytkami

III.1. Założenia wynikające z tez do krajowego i wojewódzkiego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

III.2. Założenia zawarte w Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2020

III.3. Program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmińsko-Mazurskiego oraz Strategia Rozwoju Województwa Warmińsko-Mazurskiego

III.4. Program opieki nad zabytkami a akty prawa miejscowego

IV. Chronione zabytki Gminy i Miasta Pisz

IV.1 Zabytki wpisane do Rejestru Zabytków Województwa Warmińsko-Mazurskiego

IV.1.1. Rejestr zabytków nieruchomych

IV.1.2. Rejestr zabytków ruchomych IV.1.3. Rejestr zabytków archeologicznych

IV.2. Zabytki wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków

IV.3. Placówki muzealne

IV.3.1 Muzeum Ziemi Piskiej

IV.4. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy w dokumentach prawa miejscowego

V. Charakterystyka zasobów kulturowych Gminy i Miasta Pisz

V.1. Rys historyczny

V.1.1. Pradzieje

V.1.2. Osadnictwo na terenie gminy w XIII-XVI wieku

V.1.3. Przemiany w XVII-XVIII wieku

V.1.4. Wiek XIX

V.1.5. Od I wojny do końca II wojny światowej

V.1.6. Okres od roku 1945 do czasów nam współczesnych

V.2. Historyczny układ urbanistyczny

V.3. Historyczne układy ruralistyczne

V.4. Charakterystyka zasobu obiektów zabytkowych

VI. Ocena stanu i funkcjonowania środowiska kulturowego

VI.1. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy

VI.2. Współczesne funkcje obiektów zabytkowych

VI.3. Ocena stanu technicznego obiektów zabytkowych i stanu dokumentacji konserwatorskiej

VII. Ocena słabych i mocnych stron mających wpływ na środowisko kulturowe Gminy i Miasta Pisz

VIII. Założenia programowe ochrony zabytków Gminy Pisz

VIII.1. Główne cele polityki gminnej związanej z opieką i ochroną zabytków

VIII.2. Działania związane z opieką nad zabytkami oraz ochroną krajobrazu kulturowego gminy Pisz

VIII.3. Działania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne związane z promocją zabytków i walorów miejskiej przestrzeni kulturowej Pisza

IX. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków

X. Zadania miasta i gminy związane z ochroną środowiska w zakresie konserwacji zieleni zabytkowej

XI. Wykazy zabytków wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Warmińsko-Mazurskiego TABELA 1.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO TABELA 1.2. PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO MAZURSKIEGO TABELA 2. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW RUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

XII. Wykazy zabytków ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków (GEZ) TABELA 3.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW TABELA 3.2. . WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW TABELA 4. MIASTO I GMINA PISZ. WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW

I. Wprowadzenie zmienionym Uchwałą Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku. Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz jest dokumentem pomocniczym w pracy samorządu i został opracowany na zlecenie Urzędu Gminy Pisz, przez określa zadania w zakresie podanym w tytule na lata Adama Żywiczyńskiego - konserwatora zabytków, w 2011-2014. Zadania te dotyczą sfery szeroko latach 1999-2006 kierownika Delegatury Wojewódzkiego rozumianego dziedzictwa kulturowego na szczeblu Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Ełku. Podstawę gminnym. merytoryczną opracowania stanowi, dokonana przez Działania związane z rozwojem miasta i gminy muszą autora w 2010 roku, lustracja stanu obiektów zabytkowych opierać się przede wszystkim na jego zasobach i na interesującym nas obszarze w celu sporządzenia walorach. Istotne jest zatem wykorzystanie w polityce Gminnej Ewidencji Zabytków (GEZ) Gminy i Miasta Pisz. gminnej zarówno zasobów środowiska przyrodniczego jak i środowiska kulturowego. Rozwój miasta i gminy musi II. Uregulowania formalno-prawne uwzględniać pielęgnowanie jego tożsamości kulturowej Konstytucyjnym obowiązkiem Państwa (art. 5 i 6 przejawiającej się między innymi w dziedzictwie Konstytucji RP) jest ochrona dziedzictwa kulturowego. materialnym. Krajobraz kulturowy i zabytki stanowią Zabytki i ich wartości niematerialne są dobrem wspólnym, interesującą odmienność regionu, która odpowiednio a dbałość o nie nakazuje art. 82. Konstytucji. wypromowana może podnieść jego atrakcyjność nie tylko w dziedzinie rozwoju turystyki, ale także atrakcyjność II.1. Prawo samorządowe ekonomiczną w wymiarze ogólnym i lokalnym. Jakość Ustawowym zadaniem samorządów jest m.in. przestrzeni kulturowej gminy przekłada się również na wykonywanie zadań w zakresie kultury - art. 7, ust. 1, podniesienie poziomu życia mieszkańców. pkt 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591, z dotyczy zatem takiej sfery działań, która wpływa na późniejszymi zmianami) Do zadań własnych gminy zalicza poprawę funkcjonowania materialnego dziedzictwa się m. in. ład przestrzenny, kultura (w tym opieka nad kulturowego i która decyduje w znacznym stopniu o stanie zabytkami). zasobów i walorach gminy. Program jest komplementarny ze Strategią Rozwoju II.2. Prawo w zakresie ochrony i opieki nad Województwa Warmińsko-Mazurskiego; Strategia zabytkami Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Województwa Podstawą prawną ochrony dziedzictwa kulturowego w Warmińsko-Mazurskiego do roku 2020./, jest też zgodny z Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie prawem miejscowym, a w szczególności Strategią zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 przyjętą Uchwałą 1568 z 2003 r. z późniejszymi zmianami). W samej nazwie Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada ściśle powiązano ochronę zabytków i opiekę nad 2007 roku, z planami zagospodarowania przestrzennego zabytkami, dlatego też konieczne jest przybliżenie oraz Studium Uwarunkowań i Kierunków podstawowych przepisów cytowanej ustawy dotyczących Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zarówno ochrony jak i opieki oraz struktury ochrony zabytków, z którą samorząd lokalny winien przedmioty upamiętniające wydarzenia historyczne współpracować. bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. - Zabytkami archeologicznymi są pozostałości terenowe II.2.1. Wybrane przepisy ogólne oraz formy i sposoby pradziejowego i historycznego osadnictwa, ochrony zabytków i opieki nad zabytkami cmentarzyska, kurhany, relikty działalności Przedmiotem ochrony i opieki jest zabytek. W gospodarczej, religijnej i artystycznej. brzmieniu art. 3 pkt 1.), zabytek to: „nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem Ponadto, zgodnie z przepisem, ustawowej ochronie człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące podlegają nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na osadniczej. posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. Cztery prawne formy ochrony zabytków określa Obowiązująca ustawa o ochronie zabytków i opiece artykuł 7 cytowanej ustawy: nad zabytkami wyodrębniła dwie formy podejścia do - wpis do rejestru zabytków; zabytków. Mówi się w niej o ochronie zabytków i opiece - uznanie za pomnik historii; nad zabytkami: - utworzenie parku kulturowego; - ustalenie ochrony w miejscowym planie 1) Zgodnie z art. 4. cytowanej ustawy: zagospodarowania przestrzennego. „Ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na Sposób ochrony zabytków. celu: - Wpisu do rejestru zabytków na terenie województwa a) zapewnienie warunków prawnych, dokonuje wojewódzki konserwator zabytków (art. 8 organizacyjnych i finansowych umożliwiających cyt. ustawy). Zabytek nieruchomy wpisywany jest na trwałe zachowanie zabytków oraz ich podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego zagospodarowanie i utrzymanie; konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek b) zapobieganie zagrożeniom mogącym właściciela zabytku nieruchomego lub użytkownika spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek c) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego nieruchomy. Do rejestru może być również wpisane korzystania z zabytków, otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także d) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; zabytku (art. 9 ust. 1 i 2 cyt. ustawy). Zabytek ruchomy e) kontrole stanu zachowania i przeznaczenia wpisuje się do rejestru zabytków na podstawie decyzji zabytków; wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków f) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu na wniosek właściciela tego zabytku. Wojewódzki przestrzennym oraz przy kształtowaniu konserwator zabytków może wydać z urzędu decyzję środowiska.”. o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub 2) Zgodnie z art. 5 cytowanej ustawy: nielegalnego wywiezienia zabytku za granicę (art. 10 „Opieka nad zabytkiem sprawowana jest przez jego ust. 1 i 2 cyt. ustawy). Sposób prowadzenia rejestru właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, oraz ewidencji zabytków określa Rozporządzenie na zapewnieniu warunków: Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie a) naukowego badania i dokumentowania zabytku; prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, b) prowadzenia prac konserwatorskich, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz restauratorskich i robót budowlanych przy krajowego wykazu zabytków skradzionych lub zabytku; wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. c) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego (Dz. U. z dnia 2 czerwca nr 124, poz. 1305). otoczenia w jak najlepszym stanie; - Uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego d) korzystania z zabytku w sposób zapewniający wpisanego do rejestru lub parku kulturowego o trwałe zachowanie jego wartości; szczególnej wartości dla kultury następuje w formie e) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i kultury”. ochrony dziedzictwa kulturowego (art. 15 ust. 1 cyt. ustawy). Kolejny przepis art. 6 Ustawy o ochronie zabytków i - Utworzenie parku kulturowego w celu ochrony opiece nad zabytkami wyszczególnia zabytki nieruchome, krajobrazu kulturowego oraz zachowania ruchome i archeologiczne i wskazuje co pod tymi wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami pojęciami jest rozumiane. nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej - Za zabytki nieruchome uznaje się krajobraz kulturowy, tradycji budowlanej i osadniczej może nastąpić na układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły podstawie uchwały rady gminy po zasięgnięciu opinii budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 16 ust. 1 budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, cyt. ustawy). parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne lub działalność wybitnych osobistości bądź instytucji. - Ustalenia ochrony dotyczące w szczególności - Za zabytki ruchome uznaje się dzieła sztuk zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki zabytków i ich otoczenia, innych zabytków użytkowej, kolekcje, numizmaty oraz pamiątki nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji historyczne, wytwory techniki, materiały biblioteczne, zabytków oraz parków kulturowych, dokonuje się w instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne oraz przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W zależności od potrzeb, ustala się strefy ochrony konserwatorskiej - prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji obejmujące obszary, na których obowiązują określone zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, zakresie; mające na celu ochronę znajdujących się na tym - wydawanie, zgodnie z właściwością, decyzji, obszarze zabytków (art. 16 ust. 1 cyt. ustawy). postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych; II.2.2. Organy ochrony zabytków - sprawowanie nadzoru nad prawidłowością Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w prowadzonych badań konserwatorskich, art. 89 określa dwuinstancyjność organów ochrony architektonicznych, prac konserwatorskich, zabytków. restauratorskich, robót budowlanych i innych działań Na szczeblu centralnym organem jest minister przy zabytkach oraz badań archeologicznych; właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa - organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków - opracowywanie wojewódzkich planów ochrony (druga instancja). zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji Organem terenowym jest wojewoda, w imieniu którego kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje tych planów; wojewódzki konserwator zabytków (pierwsza instancja). - upowszechnianie wiedzy o zabytkach; Obu instancjom przyporządkowana jest określona - współpraca z innymi organami administracji publicznej ranga i zadania (art. 90 cytowanej ustawy). w sprawach ochrony zabytków. 1. Generalny Konserwator Zabytków jest sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzędzie obsługującym Przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego działa Rada Ochrony Zabytków dziedzictwa narodowego, do jego zadań należy, w jako organ opiniodawczo-doradczy w sprawach realizacji szczególności: polityki Rady Ministrów w zakresie ochrony zabytków i - opracowywanie krajowego programu ochrony opieki nad zabytkami. zabytków i opieki nad zabytkami; Przy Generalnym Konserwatorze Zabytków działa - realizacja zadań wynikających z krajowego programu Główna Komisja Konserwatorska jako organ opiniodawczy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz z do spraw działań konserwatorskich podejmowanych przy koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania zabytkach. kraju; Przy Warmińsko-Mazurskim Wojewódzkim - podejmowanie działań związanych z wspieraniem Konserwatorze Zabytków działa Wojewódzka Rada rozwoju regionalnego i realizacją kontraktów Ochrony Zabytków jako organ opiniodawczy w zakresie wojewódzkich w sprawach opieki nad zabytkami; ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. - prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za wraz z ośrodkami regionalnymi (dla regionu Warmii i granicę niezgodnie z prawem; Mazur powołany został Regionalny Ośrodek Badań i - wydawanie decyzji, postanowień i zaświadczeń w Dokumentacji Zabytków w Olsztynie) zajmuje się sprawach określonych w ustawie oraz przepisach problematyką rozpoznania, dokumentacji i ochrony odrębnych; dziedzictwa kulturowego. - organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora przestrzegania oraz stosowania przepisów zabytków może powierzyć, w drodze porozumienia, dotyczących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej - sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, konserwatorów zabytków; gminom powiatom, a także związkom gmin i powiatów, - promowanie badań naukowych w zakresie konserwacji położonym na terenie województwa (art. 96, pkt 2 zabytków; cytowanej ustawy). - organizowanie szkoleń dla służb konserwatorskich; - organizowanie konkursów promujących opiekę nad II.2.3. Podstawy prawne sporządzania i główne cele zabytkami, w tym przyznawanie wyróżnień, nagród gminnego programu opieki nad zabytkami pieniężnych lub rzeczowych; Podstawą prawną do opracowywania gminnego - opiniowanie wniosków o nadanie odznaki „Za opiekę programu opieki nad zabytkami jest art. 87 ust. 1-6 ustawy nad zabytkami"; z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad - współpraca z organami administracji publicznej w zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z 2003 r.). sprawach ochrony zabytków; Przepis ten wprowadza obowiązek sporządzania przez - organizowanie szkoleń w zakresie ochrony zabytków i samorządy wojewódzkie, powiatowe oraz gminne opieki nad zabytkami; programów opieki nad zabytkami. Zgodnie z - podejmowanie działań dotyczących troski o zabytki wspomnianym artykułem 87 cytowanej Ustawy burmistrz związane z historią Polski, pozostające poza miasta sporządza na okres 4 lat gminny program opieki terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. nad zabytkami. Program ten podlega uchwaleniu przez radę miejską, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego 2. Do zadań wykonywanych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Program jest ogłaszany w konserwatora zabytków należy w szczególności (art. 90 wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu pkt 1 cytowanej ustawy): burmistrz miasta sporządza, co dwa lata, sprawozdanie, - realizacja zadań wynikających z krajowego programu które przedstawia się radzie miejskiej. ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; Artykuł 87 ust. 2 Ustawy o ochronie zabytków i opiece - sporządzanie, w ramach przyznanych środków nad zabytkami wskazuje następujące cele programów budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków opieki nad zabytkami: i opieki nad zabytkami; 1. włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2. uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym Celem programu krajowego jest wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego i dziedzictwa i opieki nad tą istotną, materialną częścią dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. W ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; założeniach program ma również uporządkowanie działań 3. zahamowanie procesów degradacji zabytków i w sferze ochrony poprzez wskazanie siedmiu doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; podstawowych zasad konserwatorskich: 4. wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz - zasada primum non nocere (po pierwsze nie walorów krajobrazu kulturowego; szkodzić), 5. podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność - zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i substancji zabytku i wszystkich jego wartości edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających (materialnych i niematerialnych), wzrostowi środków finansowych na opiekę nad - zasada minimalnej niezbędnej ingerencji zabytkami; (powstrzymywania się od działań niekoniecznych), 6. określenie warunków współpracy z właścicielami - zasada, zgodnie z którą usuwać należy to (i tylko to), zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe co na oryginał działa niszcząco, związane z wykorzystaniem tych zabytków; - zasada czytelności i odróżnialności ingerencji, 7. podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających - zasada odwracalności metod i materiałów, tworzenie miejsc związanych z opieką nad zabytkami. - zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie. III. Założenia zawarte w strategicznych dokumentach Wymienione zasady dotyczą postępowania wykorzystane do opracowywania programu opieki konserwatorów - pracowników urzędów, restauratorów nad zabytkami dzieł sztuki, architektów, urbanistów, budowniczych, archeologów, właścicieli i użytkowników obiektów III.1. Założenia wynikające z tez do krajowego i zabytkowych”. wojewódzkiego programu ochrony zabytków i opieki W tezach do Krajowego Programu Ochrony Zabytków nad zabytkami i Opieki nad Zabytkami wyznaczone zostały następujące Tezy krajowego programu ochrony zabytków i opieki cele działań: nad zabytkami zostały opracowane przez specjalny zespół składający się z członków Rady Ochrony Zabytków przy 1. W zakresie uwarunkowań ochrony i opieki nad Ministrze Kultury. Tezy te zostały pozytywnie zabytkami: zaopiniowanie przez Radę Ochrony Zabytków przy - Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków Ministrze Kultury w dniach 25 i 26 marca 2004 roku. nieruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. W opracowanym dokumencie czytamy między innymi: - Pełna ocena stanu krajowego zasobu zabytków „Ich [zabytków] ochrona została zadeklarowana jako ruchomych. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. konstytucyjny obowiązek Państwa (art. 5 Konstytucji RP - - Pełna ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa archeologicznego. Określenie kategorii i stopnia narodowego). Zabytki w swych niematerialnych zagrożeń oraz wyznaczenie stref o szczególnym wartościach są dobrem wspólnym, nad którym pieczę zagrożeniu dla zabytków archeologicznych. kodyfikuje art. 82 Konstytucji stanowiący: obowiązkiem - Objęcie skuteczną i zorganizowaną ochroną Obywatela (…) jest troska o dobro wspólne. przynajmniej najcenniejszych zabytków techniki. Ochrona i konserwacja zabytków jest istotnym - Pełna ocena stanu krajowego zasobu pomników elementem polityki kulturalnej Państwa, są one bowiem historii i obiektów wpisanych na listę światowego nie tylko śladem przeszłości, ale także cennym dziedzictwa. Określenie kategorii i stopnia zagrożeń. składnikiem kultury współczesnej, przyczyniając się do - Ocena stanu służb i możliwości wypełniania kształtowania przyjaznego człowiekowi środowiska jego całokształtu zadań związanych z ochroną i opieką nad życia. Taką rolę zabytków mocno podkreślała między zabytkami. innymi Europejska Karta Ochrony Dziedzictwa - Ocena stanu i stopnia objęcia opieką zabytków w Architektonicznego z 1975 roku (art. 3, 4, 5). Ich poszczególnych kategoriach. Doskonalenie i zachowanie, ochrona i konserwacja jest działaniem w rozwijanie oraz podnoszenie efektywności i ważnym interesie publicznym ze względu na znaczenie skuteczności instytucjonalnej i społecznej ochrony i zabytków w procesie edukacji, humanizacji społeczeństw, opieki nad zabytkami. jego kulturowej identyfikacji, wreszcie także znaczenia dla - Udoskonalenie warunków prawnych, organizacyjnych i sfery ekonomii i gospodarki. finansowych w zakresie ochrony i opieki nad Zadaniem głównym polityki Państwa w dziedzinie dziedzictwem kulturowym i zabytkami. ochrony zabytków jest stworzenie w najbliższej przyszłości mechanizmów porządkujących tę sferę, 2. W zakresie działań o charakterze systemowym: dostosowujących ją do warunków gospodarki rynkowej, - Realizacja powszechnych tendencji europejskich i zarówno poprzez niezbędne uzupełnienia i korekty światowych do rozszerzania pola ochrony na całe legislacyjne jak i poprzez zmiany organizacyjne dziedzictwo kulturowe obejmujące i dobra kultury i obejmujące konieczne rozszerzenie zakresu działań natury Word Cultural Heritage. (Światowe Dziedzictwo istniejących instytucji, aż po zmiany w strategii i Kulturowe). organizacji ochrony. Te niezbędne, wprowadzone na - Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa zasadzie ewolucji, zmiany powinny z jednej strony nie kulturowego wytyczającej główne założenia koncepcji dopuścić do utracenia dotychczasowego bezcennego ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk dorobku Polski w dziedzinie ochrony, z drugiej umożliwić sektorowych we wszystkich dziedzinach i na funkcjonowanie i rozwój tej dziedziny w Zjednoczonej wszystkich poziomach zarządzania i gospodarowania. Europie. /…/ Program krajowy określi cele i kierunki działań oraz zadania, które powinny być podjęte w 3. W zakresie systemu finansowania: szczególności przez organy i jednostki administracji - Stworzenie stabilnego i przejrzystego systemu publicznej w zakresie ochrony zabytków i opieki nad finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej. zabytkami. 4. W zakresie dokumentowania, monitorowania i jest Narodowy Program Kultury "Ochrona zabytków i standaryzacji metod działania: dziedzictwa kulturowego". Stanowi on część składową - Tworzenie systemu stale aktualizowanych, Narodowej Strategii Kultury. Program ten jest zgodny z elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie Narodowym Planem Rozwoju (Ustawa z dnia zabytków w Polsce i ich dokumentacji. Stworzenie 20.04.2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju, Dz. U. warunków do realizacji ustawowego obowiązku Nr 116, poz. 1206) oraz z założeniami do krajowego dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich programu ochrony zabytków. Podstawą do sformułowania grupach i typach obiektów zabytkowych. Narodowego Programu Kultury "Ochrona Zabytków i - Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie dziedzictwa kulturowego" jest uznanie sfery dziedzictwa zachowania, postępach i wynikach prac za podstawę rozwoju kultury i upowszechniana kultury, a konserwatorskich i restauratorskich, zagrożeniach, także za potencjał regionów, służący wzrostowi prawidłowości zarządzania i bezpieczeństwa konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i użytkowania obiektów zabytkowych oraz o innych mieszkańców. formach ochrony dziedzictwa. W ramach tej strategii określone zostały podprogramy, - Wypracowanie i wprowadzenie szczegółowych zasad priorytety i działania Narodowego Programu Kultury ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego”: przestrzennego. Wypracowanie standardów Priorytet 1. Aktywne zarządzanie zasobem zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe. publicznych. Działania realizowane w ramach niniejszego priorytetu mają na celu materialną poprawę stanu zabytków, ich 5. W zakresie kształcenia i edukacji: adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do - Utrzymanie i doskonalenie dotychczas nich mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja wypracowanego systemu kształcenia w dziedzinie działań pozwoli na zwiększenie atrakcyjności regionów, a konserwacji i ochrony. Zorganizowanie systemu także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z podnoszenia kwalifikacji w każdej grupie zawodowej posiadanym dziedzictwem kulturowym. pracującej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. Działanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwiązań - Kształcenie społeczeństwa w duchu poszanowania dla organizacyjno-finansowych w sferze autentyzmu oraz wartości materialnych i ochrony zabytków. niematerialnych wspólnego, wielokulturowego Jednym z celów tego działania jest dziedzictwa. Budowanie klimatu społecznego wykształcenie zachęt dla przedsiębiorców i zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawności osób fizycznych do inwestowania w zabytki. zabytków odczytywanych jako źródło tożsamości, Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich wiedzy i dumy z przeszłości, tradycji, wiedzy o adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, sposobie życia i pracy przodków. edukacyjne i inne cele społeczne. - Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników Przewidziano między innymi programy obiektów zabytkowych znajomości zasad wsparcia finansowego (program „polskie konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki regiony w europejskiej przestrzeni konserwatorskiej. Tworzenie mechanizmów kulturowej” i Program „Promesa Ministra ekonomicznych sprzyjających prawidłowemu Kultury”). traktowaniu obiektów zabytkowych. Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i 6. W zakresie współpracy międzynarodowej: zachowania dziedzictwa kulturowego. - Wzmocnienie obecności Polski w światowym i Działanie 2.1 Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie europejskim środowisku działającym na rzecz ochrony świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osiągnięć dziedzictwa kulturowego. w tej dziedzinie. Przewidziano między innymi organizowanie - Oparcie działań na pojęciu wspólnego dziedzictwa letnich szkół dziedzictwa dla uczniów. kultury ludzkości. Troska o ochronę polskiego Działanie 2.2 Ochrona i zachowanie dziedzictwa dziedzictwa kulturowego za granicą. kulturowego przed nielegalnym wywozem i przewozem przez granicę. Do czasu zakończenia prac nad Programem opieki Przewidziano budowę sieci informacji nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz nie ukończono prac wirtualnej. zarówno nad programem krajowym, jak i wojewódzkim. III.3. Program opieki nad zabytkami a Plan III.2. Założenia zawarte w Narodowej Strategii Kultury Zagospodarowania Przestrzennego Województwa na lata 2004-2020 Warmińsko-Mazurskiego oraz Strategia Rozwoju Ogólne założenia do programu gminnego zawiera Województwa Warmińsko-Mazurskiego przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 września 2004 r. Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 (w 2005 r. jest zgodny z wyznaczonymi w Planie zagospodarowania Ministerstwo Kultury przygotowało Uzupełnienie przestrzennego województwa warmińsko-mazurskiego Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020), (przyjęty przez Sejmik Województwa Warmińsko- będąca rządowym dokumentem tworzącym ramy dla Mazurskiego uchwałą Nr XXXIII/505/02 z dnia 12 lutego nowoczesnego mecenatu państwa w sferze kultury, a 2002 r.) celami polityki przestrzennej, zasadami przede wszystkim dla nowocześnie pojmowanej polityki zagospodarowania przestrzennego województwa oraz kulturalnej państwa, funkcjonującej w warunkach zasadami ochrony i kształtowania dziedzictwa rynkowych, a także dla wspólnoty Polski z Unią kulturowego. W sferze kulturowej obejmującej ochronę Europejską. Głównym celem strategii jest działanie na dziedzictwa kulturowego przyjęto w planie ogólne zasady rzecz zrównoważonego rozwoju kulturalnego regionów w kompleksowych działań ochronnych i rewaloryzacyjnych Polsce. oraz promowania regionalnych walorów dziedzictwa Dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii kulturowego: Kultury w sferze materialnej spuścizny kulturowej Polski - ochrona dziedzictwa kulturowego jako filaru turystyki, - otoczenie szczególną troską obiektów zabytkowych o - wyeksponowanie specyfiki i wypromowanie tradycji randze krajowej i międzynarodowej, a także obiektów regionu, opracowania szerokiej i urozmaiconej oferty o mniejszej randze lecz decydującej o odrębności turystycznej opartej o tradycje wydarzeń historycznych regionalnej, w regionie, posiadane obiekty zabytkowe i regionalną - przywrócenie zespołom staromiejskim historycznego kuchnię. charakteru (rewaloryzacji), B. Wspieranie rozwoju infrastruktury: - zachowanie historycznej zabudowy wiejskiej z - zwiększanie dbałości o muzea w województwie, układem drożnym oraz zabytkowych układów poprzez wsparcie kadry merytorycznej, poprawę bazy pałacowych, dworskich i parkowych, lokalowej i lepsze wyposażenie techniczne. - respektowanie w zagospodarowaniu przestrzennym D. Współpraca na rzecz rozwoju turystyki: bezkonfliktowego wkomponowania zabudowy w - wsparcie otrzymają inicjatywy lokalne (w tym przestrzeń historyczną. mniejszości narodowych) w tworzeniu placówek muzealnych, izb regionalnych, kolekcji oraz promocji Ponadto Program opieki nad zabytkami Gminy i miejsc historycznych. Miasta Pisz jest zgodny ze Strategią Rozwoju Społeczno- Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiego Działanie te obejmują zatem wsparcie dla poczynań /zatwierdzona Uchwałą Nr XVIII/272/00 Sejmiku związanych z ewidencjonowaniem, ochroną oraz Województwa Warmińsko-Mazurskiego z dnia 24 lipca propagowaniem dziedzictwa kulturowego regionu z 2000 r./ uwzględnieniem dorobku kulturowego mniejszości Wśród celów strategicznych w ośmiu obszarach narodowych, etnicznych i religijnych. rozwoju, przyjętych jako priorytetowe dla województwa warmińsko-mazurskiego, wymieniono również dziedzictwo III.4. Program opieki nad zabytkami a akty prawa i kulturę. Cel strategiczny w tym obszarze został nazwany: miejscowego Bogactwo dziedzictwa i kultury regionu istotnym Program opieki nad zabytkami jest zgodny z czynnikiem rozwoju społeczno -gospodarczego. dokumentami powiatowymi i gminnymi o charakterze Dla celu strategicznego określono natomiast strategicznym: następujący cel operacyjny: Dobry stan zabytków i - Strategia Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 muzeów, który rozwinięto w następujący sposób: przyjętą Uchwałą Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w „Ochrona dziedzictwa stanie się priorytetem polityki Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku. kulturalnej w regionie, uwzględnianym w lokalnych - Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz przyjęty strategiach i programach, wspieranym środkami Uchwałą Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu z finansowymi: dnia 3 września 2009 roku. - Ewidencja i badania wszystkich kategorii zabytków - Plan odnowy miejscowości na lata 2007-2015 oraz współpraca administracji rządowej, Uchwały Nr XI/91/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia samorządowej, właścicieli i użytkowników stworzą 25 czerwca 2007 r. warunki do rozwoju, konserwacji, rewaloryzacji i oraz dokumentami określającymi kierunki polityki zagospodarowania dóbr kultury z pożytkiem dla przestrzennej miasta i gminy: społeczności lokalnych i regionu. - Studium Uwarunkowań i Kierunków - Zwiększy się dbałość o muzea w województwie. Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Lepsze warunki ich funkcjonowania zapewnią - Pisz, zatwierdzonym Uchwałą Nr XXI/183/2000 Rady odpowiedni stan kadry merytorycznej, poprawę bazy Miejskiej w Piszu z dnia 2 czerwca 2000 roku z lokalowej i lepsze wyposażenie techniczne. późniejszymi zmianami - Wsparcie otrzymają inicjatywy lokalne (w tym - miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. mniejszości narodowe) w tworzeniu placówek muzealnych, izb regionalnych, kolekcji oraz promocji Dodatkowymi ważnymi dokumentami są: miejsc historycznych.”. - Uchwała Nr XLIV/545/10 Rady Miejskiej w Piszu z Strategia Województwa Warmińsko-Mazurskiego dnia 16 marca 2010 r. w sprawie określenia zasad została zaktualizowana - Strategią Rozwoju Społeczno- udzielania dotacji na sfinansowanie prac Gospodarczego Województwa Warmińsko-Mazurskiego konserwatorskich, restauratorskich lub robót do roku 2020 /zatwierdzona Uchwałą Sejmiku budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru Województwa Warmińsko-Mazurskiego nr XXXIV/474/05 zabytków. z dnia 31 sierpnia 2005 r./. - Uchwała Nr LI/641/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: W opracowaniu tym uproszczono system priorytetów: 25 października 2006 r. w sprawie: zatwierdzenia i - Konkurencyjna gospodarka przyjęcia do realizacji Strategii Rozwoju Produktu - Otwarte społeczeństwo Turystycznego „-". - Nowoczesne sieci - Strategia Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015. i celów strategicznych: - Wzrost konkurencyjności gospodarki Strategię Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 - Wzrost aktywności społecznej stworzono jako jeden z najważniejszych dokumentów - Wzrost liczby i jakości powiązań sieciowych planistycznych jednostki samorządu terytorialnego. Powstała w celu wskazania silnych i słabych stron Gminy, Jednym z celów operacyjnych Priorytetu: jej potrzeb oraz możliwości ich zaspokojenia, jak również konkurencyjna gospodarka jest wzrost potencjału określenia kierunków i działań dalszego rozwoju. turystycznego. W strategii tej wskazano na istnienie placówki Wśród planowanych działań przyjęto: muzealnej funkcjonującej w Piszu. Z terenu Gminy Pisz A. Opracowanie koncepcji produktów turystycznych: wskazano takie zabytki jak układ urbanistyczny miasta - stałe badania rynku turystycznego, w tym ewidencja i Pisz. Wymieniono także zabytki objęte wpisem do rejestru badania wszystkich kategorii zabytków (w celu zabytków czyli: kościoły, domy, budynki przemysłowe, rozwoju, konserwacji, rewaloryzacji i fortyfikacje, cmentarze zabytki hydrotechniczne. zagospodarowania dóbr kultury), Doceniono w strategii, że zabytki te stanowią ważny element kultury narodowej i stanowią istotny element - Skanalizowanie terenów zurbanizowanych (miasto i otoczenia i promocji w zakresie turystyki. Świadczą osiedla). ponadto o dziedzictwie, kulturze i historii oraz że są - Centralna ekologiczna ciepłownia miejska. niezbędne do kształtowania świadomości narodowej i - Duża ilość podmiotów gospodarczych. społecznej. Zauważono zły stan techniczny zabytków - Baza surowcowa dla przemysłu drzewnego. wymagających podjęcia działań konserwatorskich. W - Zasoby siły roboczej. ramach działań związanych z rozwojem turystyki odbywa - Aktywność gospodarcza i społeczna mieszkańców. się promocja gminy dokonywana przez jednostki - Dobra kadra nauczycielska. samorządu terytorialnego między innymi w formie: - Zadowalająca baza infrastrukturalna (sale - wydawnictw gimnastyczne, basen, ośrodek sportów wodnych, - organizowania i promocji wydarzeń kulturalnych, szkoła muzyczna, obiekty kulturalne). turystycznych, gospodarczych, sportowych, - Świadomość wśród młodzieży posiadania - budowania tożsamości lokalnej na bazie kultury i wykształcenia. tradycji, - Tradycje w osiąganiu sukcesów sportowych. - budowania silnej, łatwo rozpoznawalnej marki - Możliwość organizowania imprez ponadregionalnych lokalnych produktów utożsamianych z gminą, - plenerowych. - zainteresowania mediów sprawami gminy, - Należycie funkcjonująca służba zdrowia. - nawiązania stosunków partnerskich z organizacjami pozarządowymi, SŁABE STRONY - wspierania wymiany przygranicznej i handlu ze Wschodem. - Niedostateczna sieć infrastruktury technicznej dla rozwoju turystyki: Słaby stopień skanalizowania, W ramach analiz wskazano na: zwodociągowania i zgazyfikowania gminy. Zły stan techniczny dróg - szczególnie na terenach wiejskich. MOCNE STRONY - Słabo rozwinięta baza noclegowa, szczególnie w zakresie ośrodków turystycznych o średnim i wyższym - 30 % gminy zajmują czyste (I i II klasa czystości) i standardzie: Hotele - wysokie ceny, ale nie oferują na zasobne w ryby wody - z największym polskim szeroką skalę żadnych atrakcji poza noclegiem. Pola jeziorem Śniardwy - połączone w system żeglugowy - namiotowe - brak sanitariatów, ujęć wody, kontenerów jeden z najdłuższych i najatrakcyjniejszych w kraju. na odpady, oznaczeń turystycznych. - 2/3 obszaru gminy to tereny chronionego krajobrazu, - Brak wydzielonych dróg rowerowych i spacerowych w tym , Mazurski Park Krajobrazowy, zwiększających ofertę turystyczną gminy - brak rezerwaty przyrody - jeden z największych, zwartych oznakowań. kompleksów leśnych w Europie. - Brak infrastruktury turystycznej zapewniającej rozwój - Bogate tereny łowieckie (jeleń, dzik, łoś, wilk), sportu i rekreacji - brak wyznaczonych miejsc do posiadające tradycje świadczenia usług dla myśliwych organizowania szerszych imprez sportowych, z zagranicy - doskonałe tereny dla nowej, prężnie rekreacyjnych, żeglarskich (np. regaty, wyścigi rozwijającej się dziedziny turystyki kwalifikowanej – bojerowe) kulturalnych i rozrywkowych. „foto-safari" (polowania z aparatem fotograficznym). - Przestarzała baza sprzętowa w miejscowych - Bogactwo doskonałych łowisk wędkarskich wypożyczalniach sprzętu wodnego i sportowego. (np. Jezioro ) oraz możliwość organizacji - Brak otwartych imprez kulturalnych i turystycznych imprez i zawodów z tej dziedziny - inauguracja sezonu (np. regaty, spływ kajakowe, wyścigi bojerowe, targi połowów szczupaka, wędkarstwo podlodowe. turystyczne, jarmarki, koncerty) promujących gminę w - Doskonałe warunki do uprawiania sportów wodnych, skali regionu i kraju. jak i zimowych - Jezioro Śniardwy jedynym w Polsce - Niedostateczny poziom bazy gastronomicznej w akwenem nadającym się do organizacji zawodów gminie - mało punktów gastronomicznych, słaby bojerowych. poziom świadczenia usług, brak smażalni ryb - Korzystne położenie gospodarstw rolnych w pobliżu „z prawdziwego zdarzenia" Zły stan nawierzchni dróg jezior i lasów - potencjał dla rozwoju agroturystyki. gminnych i powiatowych. - Dobra dostępność komunikacyjna - łatwość dojazdu - Brak dróg szybkiego ruchu. drogowego i kolejowego z centrum kraju (Pisz jako - Ograniczenia w zakresie inwestycji na obszarach brama Mazur dla turystów aglomeracji warszawskiej) prawnie chronionych. oraz innych części Mazur - droga wodna. - Zbyt mała ilość zakładów produkcyjnych. - Istniejąca baza turystyczna - duża ilość miejsc na - Małe zasoby finansowe mieszkańców gminy. polach namiotowych oraz w ośrodkach - Niewystarczająca baza turystyczna. wypoczynkowych. - Brak dostępności do szerokopasmowego Internetu. - Występowanie dużych, atrakcyjnie położonych, - Konieczność posiadania, przez przedsiębiorców, zwartych terenów z potencjalnym przeznaczeniem pod własnego wkładu przy realizacji projektów z funduszy inwestycje turystyczne. strukturalnych. - Brak uciążliwego przemysłu zanieczyszczającego - Brak strategii promocji gminy. środowisko naturalne. - Bezrobocie. - Przynależność do regionu Mazur. - Odpływ wykształconej młodzieży. - Rzeka Pisa - jedna z najbardziej malowniczych i - Starzenie się społeczeństwa. meandrujących rzek nizinnych w Europie. - Małe środki finansowe gminy. - Atrakcje kulturowe i historyczne regionu - np. bogaty - Brak dobrej infrastruktury edukacyjnej, sportowej i folklor i tradycje ludowe, kwatera Goeringa w kulturalnej na terenach wiejskich. Szerokim Borze - teren jednostki wojskowej. - Niewystarczające wyposażenie szkół w środki - Oczyszczalnia ścieków. dydaktyczne. - Przeprowadzona telefonizacja gminy. - Brak wyższej uczelni (fili). - Zelektryfikowanie, gminy. - Niewystarczające środki na opiekę społeczną. - Zwodociągowanie, zgazyfikowanie miasta. - Brak mieszkań komunalnych i budynków socjalnych. - Duża liczba rodzin wymagających pomocy socjalnej. formułowania założeń rozwoju społeczno-gospodarczego i Patologie społeczne (alkoholizm, narkomania) są to: Kierunki priorytetowe rozwoju gminy, są to: SZANSE GMINY PISZ 1. Rozwój turystyki 1.2. Opis pożądanego stanu docelowego - Stabilizacja rynku pracy. Zasady w zakresie ładu przestrzennego obejmują dwa - Progospodarcza polityka państwa. obszary tematyczne: - Współdziałanie gminy i powiatu. - architektura lokalna wraz z detalami - Wzmacnianie więzi społeczności lokalnej. architektonicznymi, - Zmniejszanie się bezrobocia. - koncepcja zabudowy (rewitalizacji), wyodrębnione - Umowa o współpracy z partnerami z Niemiec, Estonii i strefy funkcjonalne, etc. Litwy. 1.4. CEL STRATEGICZNY: - Ludność napływowa (różnorodność kultur). TWORZENIE KOMPLEKSOWYCH, RÓŻNORODNYCH - Moda na szkolenia na Mazurach (konferencje, PRODUKTÓW TURYSTYCZNYCH, NA BAZIE szkolenia połączone z wypoczynkiem). PODSTAWOWYCH ZASOBÓW JAKIMI SĄ WALORY - Parlamentarzyści Warmii i Mazur. NATURALNE GMINY W CELU STWORZENIA PISKIEGO - Sławni ludzie wypoczywający na terenie gminy Pisz. RYNKU TURYSTYCZNEGO. - Strategia rozwoju powiatu, województwa i kraju. - Plan zagospodarowania przestrzennego - Bliskość granicy wschodniej. 1.7. POTRZEBY INWESTYCYJNE W ZAKRESIE - Moda na ekologię i ochronę przyrody. ROZWOJU TURYSTYKI: - Moda na Mazury. - Rewitalizacja śródmieścia miasta Pisz. - Fundusze strukturalne Unii Europejskiej. - Przebudowa przestrzeni publicznej na terenach - Rozwój rolnictwa ekologicznego. wiejskich. - Oznakowanie szlaków turystycznych. ZAGROŻENIA GMINY PISZ 3. Poprawa jakości życia mieszkańców 3.3. CEL STRATEGICZNY Cele operacyjne, zadania. - Wysokie podatki. - Wysokie oprocentowanie kredytów. 1.4.2. Prowadzenie działań w kwestii uregulowań - Zakazy i okraczenia w strefach chronionego prawnych, zachowania ładu przestrzennego, krajobrazu (Mazurki Park Krajobrazowy, Obszar uregulowania spraw gospodarki odpadami, w celu Natura 2000 - Puszcza Piska). efektywnego tworzenia produktów turystycznych oraz - Ubożenie społeczeństwa. budowy wizerunku gminy Pisz jako gminy turystycznej. - Ograniczenie komunikacji kolejowej. - Konflikty polityczne w kraju i gminie. Zadania: - Walka innych regionów o środki strukturalne - ROZWÓJ DZIAŁALNOŚCI KULTURALNEJ silniejsze lobby. PROMUJĄCEJ GMINĘ PISZ I PRZYCIĄGAJĄCEJ NA - Zniszczenie części Puszczy Piskiej przez nawałnicę w JEJ OBSZAR ZAINTERESOWANE OSOBY Z CAŁEJ 2002 r. POLSKI - Samowola budowlana w najatrakcyjniejszych terenach. - Odpływ młodych ludzi. Cele operacyjne, zadania. - Emigracja zarobkowa. 3.3.1. Promocja kultury i tradycji regionu piskiego poprzez - Zanikanie tradycji regionalnych. organizację imprez kulturalno-sportowych o zasięgu - Obniżanie się poziomu wód gruntowych i ponadlokalnym i ogólnopolskim. powierzchniowych. Zadania: - Brak realizacji rządowych programów dotyczących wsi i rolnictwa. 3.3.2. Rozbudzanie wartości lokalnych, kultywowanie - Zmiany klimatyczne. historii i tradycji Ziemi Piskiej oraz integracja miejscowej społeczności wokół wspólnych działań w sferze kultury, W Strategii przyjęto: sportu i ekologii. CEL (NAJOGÓLNIEJSZY SENS ISTNIENIA GMINY) Zadania: - Aktywna promocja tradycji oraz osiągnięć (sportowych, 1. Pisz - brama na Mazury; kulturalnych, turystycznych) Ziemi Piskiej i związanych 2. Pisz - krótko się pisze, długo pamięta; z nią wydarzeń kulturalnych w dostępnych mediach - 3. Raj dla turystów; prasa, radio, TV, internet oraz publikacjach 4. Kontakty z ludźmi z całego świata; naukowych, popularnonaukowych, turystycznych - 5. Zainwestuj - wypocznij; współpraca Urzędu Miasta i Gminy, Piskiego Domu 6. Rozwój przemysłu drzewnego i rybołówstwa Kultury, Biblioteki Publicznej, Muzeum Ziemi Piskiej, śródlądowego; klubów sportowych; 7. Rozwój agroturystyki, infrastruktury i usług - Podejmowanie wspólnych działań w celu pozyskiwania turystycznych; środków pozabudżetowych na rozwój i krzewienie 8. Walory Mazur (Pisza) dobrobytem obecnych i miejscowej kultury, tradycji i zasad ekologii; przyszłych pokoleń - ochrona walorów naturalnych; - Ułatwianie aktywnym przedstawicielom lokalnej 9. Miasto Pisz - miastem przyjaznym środowisku, społeczności realizacji własnych pomysłów w sferze przedsiębiorczości i gościom; kultury, sportu i ekologii - wydzielenie w budżecie 10. Wzorcowa w województwie gmina turystyczna gminy funduszy (tzw. małych grantów) na promowana w kraju i zagranicą; finansowanie małych projektów kulturalnych i 11. Pisz ośrodkiem sportów wodnych. ekologicznych, opracowanie schematu wniosku grantowego oraz określenie zasad wyboru projektów Główne kierunki rozwoju gminy - cele strategiczne do realizacji; zostały określone przez zespół planujący w trakcie - Prowadzenie przez Muzeum Ziemi Piskiej działań - Wysoki poziom upowszechniających wartości lokalne i ekologiczne: pozyskanych funduszy - Zły stan techniczny istniejącej - udostępnianie wystawy przyrodniczej "Flora i fauna unijnych. zabudowy, szczególnie o funkcji Ziemi Piskiej" (działania stałe); mieszkalnej;

- organizowanie cykliczne "Spotkań muzealnych" - Zły stan zagospodarowania (działania stałe); terenów „wewnątrz” osiedli - wydanie kolejnego numeru pisma popularno- mieszkaniowych; naukowego "Znad Pisy"; - zakup eksponatów przyrodniczych, historycznych, - Brak wolnych terenów pod etnograficznych i ich upowszechnianie; inwestycję. - utworzenie i rejestracja Stowarzyszenia Wspierającego Działania Muzeum Ziemi Piskiej - Szanse Zagrożenia główny cel: gromadzenie środków w kraju i za - Rezerwy terenów, - Brak opracowanych możliwych do wykorzystania; miejscowych planów granicą na rozwój działalności Muzeum. zagospodarowania - Aktualna Strategia Rozwoju przestrzennego dla obszaru Ważnym dokumentem w działaniach na rzecz Miasta; całego miasta; ratowania zabytków jest Uchwała Nr XLIV/545/10 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie - Jasno i precyzyjnie - Niedostateczne lub określenia zasad udzielania dotacji na sfinansowanie prac określone kierunki rozwoju nieekonomiczne wykorzystanie konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych Miasta Pisz; przestrzeni; przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Na - Rozpoczęta budowa - Pogarszający się stan podstawie art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o infrastruktury około budynków komunalnych w ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. z 2003 turystycznej; mieście. roku Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.) ustalono w niej zasady dofinansowania na prace wskazane w tytule oraz - Rozpoczęty proces tryb ich przyznawania. porządkowania przestrzeni publicznej. Gmina Pisz posiada program Rewitalizacji - Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz przyjęty Dokonano deliminacji obszarów problemowych, Uchwałą Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu z wymagających rewitalizacji i przyjęto następujące kryteria: dnia 3 września 2009 roku. - duża ilość obiektów o wartościach kulturowych lub Autorzy opracowania wskazali dwie definicje związane z położenie w obszarze wpisanym do rejestru zabytków procesem rewitalizacji: „Rewitalizacja - oznacza proces lub objętym ochroną konserwatorska; zmian przestrzennych, technicznych, społecznych i - zły stan techniczny istniejącej zabudowy; gospodarczych podjętych w interesie publicznym, których - konieczność poprawy funkcjonalności ruchu kołowego, celem jest wyprowadzenie obszaru z sytuacji kryzysowej, ruchu pieszego i estetyki przestrzeni publicznej; przywrócenie mu dawnych funkcji oraz stworzenie - szczególnie zniszczone otoczenie, niedostateczne lub warunków do jego dalszego rozwoju z wykorzystaniem nieekonomiczne wykorzystanie przestrzeni; jego cech endogenicznych. - tendencje demograficzne; Program rewitalizacji - oznacza opracowany, przyjęty i - poziom wykluczenia społecznego i ubożenia koordynowany przez gminę wieloletni program działań w społeczeństwa; sferze przestrzeni, urządzeń technicznych, społeczeństwa - występowanie zjawisk patologii społecznych; i gospodarki zmierzający do wyprowadzenia obszaru z - liczba imigrantów, grup etnicznych i grup sytuacji kryzysowej oraz stworzenie warunków do mniejszościowych lub uchodźców; dalszego rozwoju obszaru.” - niski poziom aktywności gospodarczej. Zadania wynikające z Lokalnego programu rewitalizacji miasta Pisz wykraczają więc poza sferę ochrony zabytków W ramach programu rewitalizacji przewidziano do i opieki nad zabytkami. W opracowaniu, którego założenia wykonania zadania o charakterze przestrzennym są obecnie realizowane w zakresie powiązanym z opieką (techniczno-materialnym), gospodarczym, jak również nad zabytkami w analizie SWOT wskazano silne i słabe działania o charakterze społecznym. Wszystkie te strony oraz szanse i zagrożenia w sferze powiązanej z działania zostaną wykonane w latach przyjętych do przestrzennością: realizacji w Lokalnym Programie Rewitalizacji 2008-2015. W ramach działań przestrzennych przewidziano: ANALIZA SWOT- strefa przestrzenna - remont nawierzchni Placu Daszyńskiego, - remont placu za kinem, Silne strony Słabe strony - remont placu przy ul. Wyzwolenia, - Dogodne położenie - Niewykorzystany potencjał - wykonanie bulwaru nadbrzeżnego, geograficzne na terenach o przyrodniczy; - renowacja ratusza i biblioteki dostosowanie do potrzeb dużej atrakcyjności Centrum Rozwoju Przedsiębiorczości, turystycznej; - Niewykorzystane możliwości - renowacja budynku przy ul. Wojska Polskiego 2, transportu kolejowego; - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 1 i adaptacja - Środowisko przyrodnicze korzystne dla prowadzenia - Kolizja ruchu kolejowego z pod funkcje usługowe do obsługi ruchu turystycznego polityki zrównoważonego głównymi ulicami miasta; wzdłuż nabrzeża rzeki Pisy, rozwoju; - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 2 i adaptacja - Niski stopień oddzielenia ruchu pod funkcje usługowe do obsługi ruchu turystycznego - Dobrze rozwinięty układ kołowego od rowerowego; wzdłuż nabrzeża rzeki Pisy, sieci drogowej; - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 3 i adaptacja - Niekorzystny układ pod funkcje usługowe do obsługi ruchu turystycznego - Dobry system komunikacji komunikacyjny w centrum wzdłuż nabrzeża rzeki Pisy, drogowej z większymi miasta; miastami regionu; - Brak obwodnicy miasta; - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 4 i adaptacja 7. Bezpieczna okolica, brak masowej turystyki; pod funkcje usługowe do obsługi ruchu turystycznego 8. Sieć energetyczna i telefonów stacjonarnych. wzdłuż nabrzeża rzeki Pisy, - renowacja budynku przy ul. Rybackiej 4, Słabe strony - czynniki ograniczające rozwój sołectwa - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 1, - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 2, 1. Brak miejsca dla spotkań mieszkańców wsi i - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 8, organizacji, w którym mogłoby się rozwijać życie - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 9, kulturalne, społeczne; - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 14, 2. Brak jest infrastruktury potrzebnej dla rozwoju turystyki - renowacja budynku przy Placu Daszyńskiego 1, oraz brak jest produktu turystycznego, a działania obecnie prowadzone mają charakter okazjonalny, Dla części miejscowości gminy Pisz wykonano plany sezonowy (np. festyny); odnowy. Dalej są prezentowane skrócone zapisy 3. Peryferyjne położenie w stosunku do centrum uwzględniające zabytkowy charakter wsi. administracyjnego regionu gminy Pisz 4. Brak infrastruktury wodno-ściekowej; - Plan odnowy miejscowości Hejdyk na lata 2007-2015 5. Brak właściwych rozwiązań w zakresie ruchu Uchwały Nr XI/91/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia drogowego i pieszego w miejscowości; 25 czerwca 2007 r. 6. Brak możliwości aktywnego rozwoju mieszkańców w Opracowanie zostało poświęcone planowaniu działań dziedzinie kultury; zmierzających do poprawy sytuacji miejscowości Hejdyk. 7. Brak zajęć pozalekcyjnych dla dzieci i młodzieży w Autorzy w opisie historycznym wsi wskazano że: „ Hejdyk, czasie wolnym od nauki; miejscowość założona w 1758 r. jako osada szkatułowa. 8. Wysoki wskaźnik bezrobocia. Do dziś zachował się XVIII - wieczny podział działek typowy dla tej części Mazur i zabudowa drewniana. Domy Szanse i okazje - możliwości rozwoju wsi wznoszone wzdłuż drogi, tworzą charakterystyczną dla tego budownictwa tzw. ulicówkę. Stawione są dłuższą 1. Integracja społeczności przy okazji powstania elewacją do ulicy, z krytymi czerwoną ceramiczną Wiejskiej Świetlicy; dachówką, dachami dwuspadowymi o ozdobnych 2. Udział w programach Unii Europejskiej - możliwość szczytach. Charakterystyczny element architektury, uzyskania środków pomocowych; wzbogacający i dodający uroku całej zabudowie - 3. Zainteresowanie mieszkańców dokształcaniem - liczne stanowią dostawione od strony ulicy drewniane ganki z uczestnictwo w szkoleniach i kursach organizowanych ozdobnie wycinanymi listwami i misternie ciosanymi w gminie; słupkami. 4. Popyt w Polsce i Europie na usługi turystyczne, oparte W większości gospodarstw nie zmienił się plan o zasoby przyrodnicze i dziedzictwo kulturowego; zabudowy przestrzennej”. 5. Aktywność Ochotniczej Straży Pożarnej i Koła Wskazano też planowane kierunki rozwoju: Gospodyń Wiejskich. „Głównym celem rozwoju miejscowości jest poprawa jakości życia jej mieszkańców. Planowane kierunki Zagrożenia - czynniki niesprzyjające rozwoju miejscowości realizujące ten cel to przede wszystkim: 1. Wysoki poziom dezintegracji społecznej; - Poprawa infrastruktury technicznej (drogi, wodociąg, 2. Odpływ części młodych mieszkańców do miast; kanalizacja) 3. Brak środków własnych do współfinansowanie - Poprawa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej projektów. (świetlica, boisko, plac zabaw) 4. Brak stabilności w polityce państwa odnośnie - Zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych wspierania rozwoju obszarów wiejskich i gospodarki - Poprawa wizerunku wsi - podniesienie atrakcyjności wodnej. turystycznej - Rozwój integracji i tożsamości społeczności wiejskiej, Wskazano też planowane działania: oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego „6.5. Poprawa wizerunku wsi - ma na celu poprawę - Stworzenie dodatkowego źródła dochodu dla wizualną miejscowości. Planowane jest wykonanie i niewielkich gospodarstw rolnych (agroturystyka, montaż przy wjeździe i wyjeździe tablic informacyjnych produkcja zdrowej żywności, promocja i sprzedaż (lub opracowanie ścieżki edukacyjnej kulturowo- rękodzielnictwa)”. przyrodniczej), przy ważniejszych obiektach tablic z historią miejscowości (lub domu) oraz w ramach poprawy Zwrócono uwagę na słabe i mocne strony szanse i estetyki obsadzenie skwerów zieleni kwiatami i krzewami. zagrożenia. Przyczyni się to promocji miejscowości jako oferty turystycznej dla turystów krajowych i zagranicznych. Silne strony - atuty dla rozwoju sołectwa 6.6. Kultywowanie tradycji wsi - planowane przedsięwzięcia polegające na budowie Świetlicy 1. Walory krajobrazowe i przyrodnicze (architektura i Wiejskiej z zachowaniem architektonicznych tradycji lasy) dające podstawy dla rozwoju turystycznego, kulturowych przyczyni się do promowania i ochrony zwłaszcza agroturystyki; tradycyjnej zabudowy zachowanej do dziś w Hejdyku oraz 2. Warunki komunikacyjne - dobra dostępność terenu do prowadzenia działań kulturalnych i społecznych przez dzięki przebiegającej przez Hejdyk drodze powiatowej mieszkańców i ich organizacje. do miejscowości turystycznych: Karwica i Krzyże; Połączone byłyby z imprezami im towarzyszącymi 3. Istnienie jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej oraz oraz mającymi na celu promocję miejscowości oraz Koła Gospodyń Wiejskich; rękodzielnictwa. 4. Wysoka atrakcyjność zasobów dziedzictwa 6.7. Ochrona cmentarzy (pozostałości) dawnych kulturowego-wiejskiego (unikatowa zabudowa wsi); mieszkańców wsi - są one również elementem 5. Długie tradycje rolnicze; wyróżniającym naszą miejscowość i stanowią o naszym 6. Brak uciążliwego przemysłu; dziedzictwie kulturowym. Przypominają również o tym, że Hejdyk zamieszkiwali restauratorskich, robót budowlanych, badań w przeszłości również Niemcy. Budzą one u obywateli konserwatorskich i architektonicznych, a także innych Niemiec spore zainteresowanie, świadczą o tym działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz zatrzymujące się liczne wycieczki autokarowe.” badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub Uchwała Nr LI/641/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: porzuconych zabytków ruchomych (Dz. U. z dnia 25 października 2006 r. w sprawie: zatwierdzenia i 30 czerwca 2004 r. Nr 150, poz. 1579) określa wymagania przyjęcia do realizacji Strategii Rozwoju Produktu względem osób prowadzących prace przy obiektach Turystycznego "Pisa-Narew" dotyczy wprawdzie „produktu zabytkowych oraz tryb postępowania. Wskazuje ono tryb i turystycznego” jednak akcentuje potrzebę wykorzystania sposób wydawania pozwoleń, w tym szczegółowe zachowanych fortyfikacji pozycji granicznej w Jeżach wymagania, jakim powinien odpowiadać wniosek i Wschód i Zachód jak również pasa umocnień wzdłuż Pisy pozwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich, do Narwi. Autorzy proponują utworzenie pod hasłem Szlak restauratorskich, robót budowlanych, badań fortyfikacji: konserwatorskich, badań architektonicznych i innych - Muzeum fortyfikacji ze skansenem miniatur, działań (określonych w ustawie o ochronie zabytków i - Centrum Edukacji Historycznej dla dzieci młodzieży opiece nad zabytkami) przy zabytku wpisanym do rejestru szkolnej, zabytków, robót budowlanych w otoczeniu zabytku, badań - Szlaku Pozycji Nadgranicznych jako produktu archeologicznych, poszukiwań ukrytych lub porzuconych turystycznego, zabytków ruchomych w zabytkach wpisanych do rejestru - Rekonstrukcji historycznych dokonywanych przez zabytków. Rozporządzenie określa również wymagane grupy rekonstrukcyjne. kwalifikacje osoby uprawnionej do prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, badań Dla terenu Gminy Pisz zostały uchwalone konserwatorskich, badań architektonicznych lub badań następujące plany zagospodarowania przestrzennego: archeologicznych; dodatkowe wymagania, jakie powinny - Uchwała Nr XIX/220/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: spełniać osoby kierujące robotami budowlanymi; sposób 29 stycznia 2004 r. w sprawie: miejscowego planu potwierdzania posiadanych kwalifikacji i dodatkowych zagospodarowania przestrzennego części wsi Łupki. wymagań; standardy dotyczące dokumentacji - Uchwała Nr XXXIV/410/05 Rady Miejskiej w Piszu z prowadzonych prac konserwatorskich i restauratorskich dnia: 29 kwietnia 2005 r. w sprawie: miejscowego przy zabytku ruchomym wpisanym do rejestru zabytków planu zagospodarowania przestrzennego wsi . oraz badań archeologicznych. - Uchwała Nr XLVII/530/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 31 marca 2006 r. w sprawie: uchwalenia zmiany Rejestr Zabytków Województwa Warmińsko- miejscowego planu zagospodarowania Mazurskiego, Gminy i Miasta Pisz przestrzennego miasta Pisz w rejonie ulic Tadeusza Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie. Kościuszki i Mikołaja Kopernika oznaczonego na planie jako jednostka A1ZP. - Rejestr zabytków nieruchomych obejmuje w mieście - Uchwała Nr XLIX/575/06 Rady Miejskiej w Piszu z Pisz 1 zabytkowy układ urbanistyczny i 29 obiektów, dnia: 30 czerwca 2006r. w sprawie: uchwalenia (Tabela 1.1), a na terenie gminy 25 obiektów (Tabela miejscowego planu zagospodarowania 1.2); co daję łącznie 1 układ urbanistyczny przestrzennego śródmieścia miasta Pisz. i 54 obiekty. - Uchwała Nr XXXIV/390/09 Rady Miejskiej w Piszu z - Rejestr zabytków archeologicznych nie obejmuje dnia: 05 marca 2009 r. w sprawie: miejscowego planu żadnego stanowiska na terenie gminy Pisz. zagospodarowania przestrzennego dla terenu - Rejestr zabytków ruchomych obejmuje na terenie przemysłowego przy ulicy Warszawskiej, Osiedla miasta Pisz 23 obiekty (Tabela2), a na terenie gminy Dużego, części Osiedla Wschód, wzdłuż ul. Wojska brak obiektów ruchomych wpisanych do rejestru. Polskiego i części ul. Warszawskiej, terenu przy ul. Gałczyńskiego, ul. Słowackiego i ul. Młodzieżowej Do rejestru zabytków nie wpisuje się zabytków w obrębie Pisz I. wpisanych do inwentarza muzeum. Muzea stanowią najważniejszą formę organizacyjną opieki nad zabytkami Sukcesywnie uchwalane miejscowe plany ruchomymi. Sprawy związane z ochroną zbiorów zagospodarowania przestrzennego, zgodne ze Studium muzealnych reguluje ustawa z dnia 21 XI. 1996 r. o Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania muzeach (Dz. U. Nr 5 z 1997 r., poz. 24 z późniejszymi Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zmienionym zmianami). Na terenie Gminy i Miasta Pisz działa Muzeum Uchwałą Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia Ziemi Piskiej - informacja o placówce w dziale IV.3. 29 grudnia 2004 roku realizują wyznaczone kierunki polityki przestrzennej wobec środowiska kulturowego. IV. 1.1. Rejestr zabytków nieruchomych. Zawarte są w nich ustalenia z zakresu ochrony krajobrazu Z obszaru Gminy i Miasta Pisz żaden obiekt nie został kulturowego. Plany miejscowe stanowią prawo lokalne. wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, jak również nie został uznany IV. Chronione zabytki Gminy i Miasta Pisz. przez Prezydenta RP za Pomnik Historii. Do rejestru zabytków nieruchomych Gminy Pisz IV. 1. Zabytki wpisane do Rejestru Zabytków wpisano jeden układ urbanistyczny i 54 obiekty. Województwa Warmińsko-Mazurskiego Obiekty i założenia urbanistyczne wpisane do rejestru Przedmiotem ochrony prawnej są: zabytków objęte są rygorami ochrony konserwatorskiej - obiekty sakralne: w Piszu - kościół ewangelicki, wynikającymi z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie ob. rzymskokatolicki p.w. św. Jana Chrzciciela; w zabytków i opiece nad zabytkami. Wszelkie prace Jeżach - kościół ewangelicki ob. rzymskokatolicki remontowe, zmiany własności, funkcji i przeznaczenia kościół parafialny p.w. ś. ś. Piotra i Pawła; w Kociołku obiektu wymagają pisemnego pozwolenia ełckiej Szlacheckim kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. kościół parafialny p.w. MB Gietrzwałdzkiej; w Turośli Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Matki 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, Boskiej Częstochowskiej, - zespoły dworsko parkowe: w Imionku, Kociołku DANE LICZBOWE DLA GMINY I MIASTA PISZ Szlacheckim, Łupkach, Borkach, Z WOJEWÓDZKIEGO REJESTRU ZABYTKÓW - obiekty infrastruktury technicznej: Pisz - wieża ciśnień RUCHOMYCH miejska i kolejowa, magazyny w zespole przemysłowo- magazynowo-mieszkalnym, Wyszczególnienie Liczba - obiekty wojskowe: Fort Lyck na wyspie Czarci Ostrów, ilość decyzji 1 schron typu 107A i Regelbau 502 w Piszu, ilość obiektów 18 - zamki: ruiny zamku w Piszu, w tym: - budynki mieszkalne: Pisz - 15 domów. wyposażenie świątyń 18 inne -

Uznane za zabytkowe zostały również założenia IV. 1.3. Rejestr zabytków archeologicznych. cmentarne (ewangelickie - w Piszu, Pogubiu Średnim, Do rejestru zabytków archeologicznych w granicach Starych Uścianach; wojenne - w Dłutowie, Snopkach). administracyjnych Gminy i Miasta Pisz nie wpisano

żadnego stanowiska archeologicznego Wśród obiektów wpisanych do rejestru zabytków z

obszaru gminy są obiekty pozostające własnością IV.2. Zabytki wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków komunalną, prywatną, państwową czy wyznaniową co z Zgodnie z art. 21. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o punktu widzenia gospodarowania i zarządzania obiektami ochronie zabytków i opiece nad zabytkami "ewidencja nie jest korzystne, zwłaszcza kiedy obiekt stanowi w zabytków jest podstawą do sporządzania programów spółwłasność kilku podmiotów. opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i Wśród obiektów wpisanych do rejestru zabytków z gminy". obszaru Gminy Pisz przeważają budynki o funkcji Ewidencją zostają objęte zabytki architektury i mieszkalnej (dwory i domy miejskie). budownictwa: zespoły i obiekty o istotnych, lokalnych

walorach historycznych, kulturowych i krajobrazowych. DANE LICZBOWE DLA GMINY I MIASTA PISZ Obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków Z WOJEWÓDZKIEGO REJESTRU ZABYTKÓW nieruchomych spoczywa na Burmistrzu Gminy i Miasta NIERUCHOMYCH Pisz (art. 22 pkt 4. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o

ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Liczba Wyszczególnienie zabytków Miasto jak i Gmina Pisz posiadają aktualny wykaz zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków 55 obiektów zabytkowych, objętych ewidencją gminną (GEZ). w tym: Zaktualizowany wykaz stanowi podstawę - układy urbanistyczne 1 sporządzenia kart ewidencji gminnej. Wzór karty - obiekty zabytkowe 54 ewidencyjnej został opracowany w Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Zabytki nieruchome pod względem własności Ewidencja gminna winna podlegać okresowej aktualizacji, polegającej m. in. na wykreśleniu z ewidencji Liczba zabytków Własność obiektów nieistniejących oraz gruntownie gmina miasto przebudowanych (zmiana bryły budynku, układu i Skarb Państwa/państwowa 3 4 wielkości otworów okiennych, skucie wystroju elewacji gminna/komunalna 8 8 etc.), a także uzupełnianiu o wpisy do rejestru zabytków, prywatna 11 4 nowe ustalenia naukowe dotyczące uzupełniania i związków wyznaniowych 2 1 współwłasność 1 12 weryfikacji wykazu zabytków i stanowisk archeologicznych inna - - na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Zabytki nieruchome pod względem rodzaju zabytku Jej zmiany nie powodują unieważnienia ustaleń studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania Liczba zabytków: przestrzennego, miejscowych planów zagospodarowania Rodzaj zabytku gmina miasto przestrzennego oraz gminnego programu opieki nad zespoły urbanistyczne - 1 zabytkami. sakralne 3 2 obronne 1 2 - Gminna Ewidencja Zabytków (GEZ) - zabytki użyteczności publicznej 1 3 nieruchome parki - zieleń 4 - Ewidencją gminną miasta Pisz objęto 61 obiektów (Tabela mieszkalne 3 18 3.1). a na terenie gminy 227 obiektów (Tabela 3.2).co daje przemysłowe 2 2 łącznie 288 obiekty, w tym również w zespołach obiektów cmentarze 4 1 Inwentarskie/gospodarcze 6 - (Tabela 3.1 i 3.2). inne 1 1 Najliczniejszą grupę obiektów ujętych w ewidencji (w tym obiektów objętych ochroną prawną poprzez wpis do IV. 1.2. Rejestr zabytków ruchomych rejestru zabytków) stanowią zabytki zlokalizowane w mieście oraz w obrębie wsi i zespołów podworskich. Do Rejestru Zabytków Ruchomych Województwa Wokół miejscowości występują także cmentarze. Warmińsko-Mazurskiego zostało wpisane wyposażenie zabytkowej świątyni w Piszu p.w. św. Jana Chrzciciela. - Gminna Ewidencja Zabytków (GEZ) - zabytki Zabytki ruchome stanowią własność związku archeologiczne wyznaniowego. Opracowanie zostało poprzedzone kwerendą w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Ełku. Poszukiwania archiwalne dotyczyły stanowisk odkrytych i zweryfikowanych w trakcie akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) prowadzonej w latach 80. XX w. oraz stanowisk, których badania, głównie interwencyjne, podjęto pod koniec lat 90. XX w. i po roku 2000. W wyniku poszukiwań archiwalnych ustalono, że Zalecenia regulujące politykę samorządu dotyczącą obecnie na terenie Gminy i Miasta Pisz jest 88 stanowisk i przestrzeni kulturowej są wprowadzane w zapisach luźnych znalezisk (Tabela 4). miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, Uwzględnione w opracowaniu stanowiska należą w które po uchwaleniu stanowią prawo lokalne. większości do tzw. typu płaskiego (osady, cmentarzyska, ślady i punkty osadnictwa). V. Charakterystyka zasobów kulturowych Gminy i Miasta Pisz IV.3. Placówki muzealne V.1. Rys historyczny. IV. 3.1. Muzeum Ziemi Piskiej V.1.1. Pradzieje Muzeum Ziemi Piskiej powstało w 1969 r. z inicjatywy Tereny Północno-Wschodniej Polski, gdzie leży Towarzystwa Miłośników Ziemi Piskiej. Początkowo obecnie Gmina Pisz, do schyłku plejstocenu kilkakrotnie funkcjonowało w budynku tzw. Baszty, a w 1985 zostało ulegały zmianom klimatycznym spowodowanym przez przeniesione do swej obecnej siedziby w piwnicach zlodowacenie. Ewentualne ślady bytności człowieka na piskiego ratusza. Muzeum kontynuowało tradycje tym terenie w okresach ocieplenia zostały zniszczone lub regionalnego muzealnictwa piskiego z okresu przykryte grubą warstwą osadów polodowcowych. międzywojennego, niestety bez ówczesnych zbiorów, Ostateczne wytopienie się lodowca w XIV tysiącleciu które zaginęły bezpowrotnie po wkroczeniu Armii p.n.e. i ocieplanie się klimatu w następnych tysiącleciach Czerwonej. pozwoliło na powolne wytworzenie się ekosystemu przyjaznego człowiekowi. Najstarsze ślady przebywania W obecnych zbiorach dominują dwa działy: człowieka na Mazurach pochodzą z późnego paleolitu - przyroda Mazur /171 gatunków ptaków, ssaków, (XI tysiąclecie p.n.e.). Wówczas pojawiły się tu niewielkie gadów, ryb/ koczownicze grupy, związane z tzw. kulturą hamburską. - historia Ziemi Piskiej /zabytki piśmiennictwa, zbiory Ich egzystencja w całości opierała się na eksploatacji archeologiczne i etnograficzne oraz dokumentacja środowiska naturalnego (łowiectwie, zbieractwie i fotograficzna z dziejów regionu/ rybołówstwie). Taki typ gospodarki i osadnictwa panował na interesującym nas obszarze przez następne dwa Wystawa stała to - „Zwierzęta Warmii i Mazur". tysiące lat. Opisywane terytorium zamieszkiwały wówczas Prezentowano też wystawy czasowe zarówno z tematyki plemiona kręgu kultur z liściakami, nazywane tak od regionalnej np. „Z dziejów miasta i powiatu" oraz „Pisz w przewodniej formy narzędzia krzemiennego - grotu strzały starej fotografii" czy z innej np. „Papua - Nowa Gwinea"; w kształcie liścia wierzby. Stanowiska archeologiczne z „Bibuła czyli drugi obieg w Polsce". tego okresu nie zostały odkryte na terenie gminy Pisz, odkryto je jednak na terenie wschodnich Mazur. Z Muzeum prowadzi też inne formy działalności, są to późnego paleolitu pochodzi obozowisko kultury tzw. „spotkania muzealne" z badaczami historii, twórcami perstuńskiej w Jeżach. literatury, publicystami, politykami czy przyrodoznawcami. Z końcem epoki lodowej (ok. 8300 lat przed Przy Muzeum istnieje Klub Lokalnych Inicjatyw Chrystusem) klimat ocieplił się na tyle, że miejsce tundry Oświatowych, który podejmuje działania integrujące zajęła tajga. W tych nowych warunkach rozwinęła się środowisko oraz upowszechnia wiedzę o regionie. Bardzo urozmaicona roślinność (między innymi jagody) oraz istotnym obszarem zaangażowania Muzeum jest pojawiły się liczne gatunki zwierząt, w tym łowne. działalność wydawnicza. Rozpoczęta opublikowaniem w Bogactwo pożywienia spowodowało z kolei znaczący 1972 r. „Komunikatów Znad Pisy” M. Kulęgowskiego, w przyrost demograficzny i przejście ludzi na wpół osiadły 1995 roku zaowocowała wydaniem pierwszego numeru tryb życia. Okres ten nazywany jest mezolitem - środkową pisma popularno-naukowego „Znad Pisy" /inicjatorzy: epoką kamienia. Wówczas na brzegach jezior i rzek (np. Waldemar Brenda i Ryszard Pawlicki/. Ukazujące się wzdłuż biegu Pisy) zakładano obozowiska. Stanowiska z cyklicznie pismo znajduje wielu czytelników, zaś jego tego okresu odkryto w miejscowościach Górskie (kultura poziom merytoryczny jest bardzo wysoko oceniany przez janisławicka), Jeże (kultura niemeńska), Kocioł Duży, środowiska naukowe. Masty, Kolonia, Pisz, . Myśliwsko - rybacko - zbieracki sposób gospodarowania na ziemiach obecnie IV. 4. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy Północnowschodniej Polski, charakterystyczny dla w dokumentach prawa miejscowego. kundajskiego kręgu kulturowego trwał, jeszcze w późnym Dla realizacji polityki przestrzennej wobec środowiska mezolicie. Ludy tego kręgu przejęły jednak od sąsiadów, kulturowego w Studium Uwarunkowań i Kierunków prowadzących już rolniczy tryb życia, umiejętności Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, wytwarzania naczyń glinianych. zmienionym Uchwałą Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Ludność neolityczna, której egzystencja opierała się Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku wyznaczone zostały już na hodowli i uprawie roli, z malejącym udziałem następujące instrumenty: polowania i rybołówstwa, podejmując próby ekspansji na - Rejestr zabytków. omawiany teren (świadczą o tym nieliczne stanowiska - Ewidencja dóbr kultury. archeologiczne), nie zdołała jednak osiedlić się tutaj na - Zapisy regulacyjne dotyczące polityki przestrzennej stałe. Znane są dwa stanowiska w miejscowościach Jeże i wobec środowiska kulturowego, wprowadzone do Zdory. Sytuacja taka trwała bardzo długo, jeszcze w głąb miejscowych planów zagospodarowania epoki brązu (po 1800 r. p.n.e.). Nieliczne archeologiczne przestrzennego, w tym - ustalenia dotyczące stref ślady osadnictwa plemion epoki brązu odkryto w ochrony konserwatorskiej. miejscowościach Jeże, Pietrzyki, . - Wytyczne urbanistyczne dotyczące ochrony i Pojedyncze groty oszczepów, sztylety lub siekierki kształtowania wartości środowiska kulturowego, wykonane z brązu odnajdywane są jako znaleziska luźne przydatne do opracowywania ustaleń miejscowych zazwyczaj wiązane z wymianą handlową. Dopiero w planów zagospodarowania przestrzennego lub połowie pierwszego tysiąclecia przed Chrystusem wprowadzania do decyzji administracyjnych nastąpiła zasadnicza zmiana w strukturze zasiedlenia. Na dotyczących zmian w zagospodarowaniu Mazury przybył nowy lud - Bałtowie Zachodni. Zakładał on przestrzennym. osiedla obronne na platformach drewnianych, lokalizowanych na wypłyceniach jeziornych lub silnie dawały szansę utrzymania struktury administracyjnej obwałowane i chronione palisadami grody na szczytach państwa zakonnego. Pierwszym punktem osadniczym wzgórz. Od charakterystycznej formy pochówku zmarłych była bartna osada przyramkowa. Zamek wraz z osadą określa się ten lud kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich. umieszczono po zachodniej stronie rzeki Pisy, u jej Ludność do niej należąca zajmowała się przede wypływu z dużego jeziora Roś stanowiących osłonę od wszystkim rolnictwem, wprowadziła też na te tereny wschodu i północy. Zachodni i południowy teren obfitował umiejętność wytopu i obróbki żelaza /Jeże, Zdory/. w jeziora i miejsca podmokłe, które ułatwiały obronę Na przełomie er wytworzyła się kultura bogaczewska. dookolną. Mimo dogodnego położenia wśród jezior i Stworzył ją również lud bałtyjski, jednak o znacznie puszczy zamek został zdobyty przez wojska litewskie pod bardziej rozwiniętej kulturze materialnej, najpewniej dzięki wodzą księcia Kiejstuta już w latach 60. XIII wieku, kontaktom i wymianie handlowej z Cesarstwem ucierpiała wówczas także osada. Odbudowa nastąpiła w Rzymskim. Z tego okresu pochodzą cmentarzysko i osada latach 70. XIII w. W kronikach jest mowa o bezskutecznej w Zdorach. Z pierwszych wieków naszej ery pochodzą obronie załogi w tzw. gdanisku (miejsce ustępowe), czyli stanowiska z tzw. okresu wpływów rzymskich (Kwik, prawdopodobnie w wieży. W 1367 roku komtur balgijski, a Zdory) i okresu wędrówek ludów (Kwik, Zdory). jednocześnie wójt natangijski Ulryk Fricke nadał Wczesne średniowiecze (w periodyzacji mieszkańcom spod zamku jańsborskiego (piskiego) archeologicznej) było ostatnią fazą samodzielnego bytu przywilej na wolne rybołówstwo (z wyjątkiem jezior Roś i plemion bałtyjskich na tych ziemiach. Tereny gminy Pisz Nidzkiego), bartnictwo i myślistwo. Osadę zamieszkiwała zamieszkiwały w tym okresie plemiona Galindów. Rody wówczas ludność wolna, zapewne o statusie możnowładców plemiennych (Nobiles) podzieliły między zagrodników. Osada miała sołtysa a w pobliżu działał siebie poszczególne włości, w których wznoszono grody młyn. W 1379 roku miał miejsce przejazd przez wielkiego obronne otoczone wieńcem osad. Podstawą gospodarki mistrza Winryka von Kniprode z Rynu do Malborka Galindów było rolnictwo uzupełniane hodowlą bydła, systemem jezior, Pisą, Narwią, Wisłą i Nogatem był to łowiectwem, rybołówstwem i bartnictwem. Zajmowali się przejaw zainteresowania kolonizowanymi terenami i oni również wyprawami łupieżczymi na ziemie sąsiadów, poszukiwaniem, między innymi, wodnych dróg co powodowało wyprawy odwetowe. Plemiona Prusów komunikacyjnych. Jesienią 1392 roku w zamku i osadzie nigdy nie zdołały się zjednoczyć, a wewnętrzne walki przebywało rycerstwo pod wodzą marszałka Engelhardta Bałtów stały się przyczyną ich osłabienia. Galindia nękana Rabe dokonujące z kolei jednej z wielu zbrojnych wypraw okresowo przez wojska Jaćwingów stała się w XII wieku (rajz) na Litwę. Walki w wojnie polsko-krzyżackiej z celem ataków znacznie silniejszych sąsiadów - oddziałów początku XV w. ominęły ziemie prokuratorii piskiej, ważna z terenów polskich. W ostateczności najazdy doprowadziły bitwa na polach Grunwaldu odbyła się daleko stąd. do złamania roli militarnej Galindii i jej spustoszenia, Ostateczne wytyczenie granicy pomiędzy Polską, Litwą i chociaż nie skutkowały zajmowaniem ziem plemiennych. państwem zakonnym w 1422 roku (pokój nad jeziorem Mełno) umożliwiło zakonowi podjęcie skuteczniejszej akcji V.1.2. Osadnictwo /XIII-XVI w./ osadniczej. W 1429 roku komtur balgijski Jost Strupperg Regularny podbój Prus przez Zakon Krzyżacki (pełna wystawił przywilej dla Turowa, były to dobra służebne. nazwa: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Następnie w 1435 roku komtur Erazm Fischborn za Niemieckiego w Jerozolimie) rozpoczął się od l226 r. W wiedzą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorf nadał dobra latach 40. XIII wieku wojska zakonne penetrowały ziemie służebne Dłutowo i Pietrzyki. W 1445 roku natomiast plemienia Galindów, które w tym okresie nie było już w komtur Eberhard von Wesentau wystawił przywilej na stanie stawiać oporu. Bullą z 1254 roku papież Innocenty Jeże, Giętki (dobra służebne) i prawdopodobnie Wilki oraz IV nadał Galindię książętom mazowieckim, a już w rok wsie czynszowe Kocioł i Liski. W 1448 roku powstały później książę kujawski Kazimierz oddał ten obszar dobra służebne Pożegi, a w 1449 roku komtur Heinrich krzyżakom za ziemię lubawską. Przyjmuje się, że do roku von Richtenberg nadał przywilej Bogumiłom. 1277 ziemie obecnej Gminy Pisz należały do Zakonu Ważną próbą tworzenia lokalnego centrum Krzyżackiego. osadniczego było wydanie przywileju lokacyjnego miasta Kronikarz krzyżacki Piotr z Dusburga pod datą 1283 Pisza w 1451 roku przez wielkiego mistrza Ludwik von zapisał: "Koniec wojny w Prusach. Początek wojny Erlichshausen. Była to jednak nieudana lokacja, jej litewskiej." Oznaczało to pokonanie wszystkich plemion nieskuteczność tłumaczona jest zazwyczaj zbliżającymi pruskich i zajęcie ich terytoriów aż po Niemen. Rozwój się działaniami wojny trzynastoletniej, ale zapewne wśród osadnictwa na zdobytym terenie następował znacznie innych przyczyn wiodącą była słabość rozwoju wolniej niż jego podbój. Na terenie gminy wpływ na osadniczego obszaru. Jeszcze w czasie trwania tej wojny, rozpoczęcie tego procesu miało przede wszystkim w 1465 roku, prokurator piski Ulryk Ottenberger dokonał wytyczenie granicy pomiędzy ziemiami podbitymi przez nadań dóbr służebnych Pilchy, Lisy, Rybitwy oraz zakon, a ziemiami księstwa mazowieckiego, które Wolisko. Obraz osadnictwa do zakończenia wojny nastąpiło 8 listopada 1345 roku. Natomiast podział trzynastoletniej (1466) dopełniają nadania takich miejsc administracyjny ziem zakonnych, omawianego terenu, jak karczmy, młyny i majątki krzyżackie. Wiadomo, że w wiązał się z wybudowaniem zamków. Na terenie gminy Piszu były trzy karczmy, młyn poza Piszem był tylko w powstał zamek Johannisburg (Jańsbork, Pisz) w 1346 Pietrzykach, a dobra krzyżackie w Giętkach. W owym roku. Przy zamku ustanowiono urząd Prokuratora czasie na terenie obecnej gminy nie utworzono parafii. Na (Pfieger) prawdopodobnie od 1360 roku. Urzędnik ten pewno istniała kaplica zamkowa spełniająca funkcję będący bratem zakonnym, wraz z kilkoma współbraćmi i religijną dla mieszkańców zamku jak i osady. W ramach ludźmi służebnymi tworzył załogę zamku. Wytyczone nadania praw miastu Pisz przewidywano uposażenie dla ziemie prokuratorii weszły z kolei w skład komturii plebana. Charakterystyczne dla osadnictwa w prokuratorii balgijskiej. Ogólnozakonne przemiany osadnicze piskiej w tym okresie było duże zasiedlanie jej wschodniej powodowały również zmiany administracyjne, w wyniku części gdzie gleby były lepsze. Osadnictwo wokół Pisza i których prokuratoria piska przechodziła kolejno do na terenie obecnej gminy rozwijało się słabiej. komturii sątoczeńskiej, ryńskiej i ponownie balgijskiej. Charakterystyczne dla tego okresu osadniczego było Funkcjonowanie zamku jako jednostki administracyjnej a również dokonywanie nadań dóbr służebnych tzw. wolnym jednocześnie militarnej i zakonnej (wyznaniowej) (jedenaście przywilejów i jeden wątpliwy), ponadto wymagało zagospodarowania ziem, z których dochody powstały zaledwie dwie wsie czynszowe, osada służebna szlachty. Zapewnienie obronności, głównie poprzez nieskutecznie przekształcona w miasto i folwark krzyżacki. zmianę sposobów walki z użyciem wojsk zaciężnych, W wojnie trzynastoletniej (1454 - 1466) wojska stopniowo powodowało kończenie tego typu nadań. buntowników pruskich zajęły zamek piski, a załogę zabito. Wojna trzynastoletnia wymusiła wykorzystanie znacznych Po zmaganiach wojennych nastąpił okres względnego oddziałów wojsk zaciężnych, których dowódcy spokoju. Drugi pokój toruński pozbawił Zakon znacznej przyjmowali zapłatę w nadaniach ziemskich. Z tego czasu części dobrze zagospodarowanych ziem zachodnich, a pochodzą wielkie nadania, które doprowadziły z czasem wielkich mistrzów krzyżackich uczynił lennikami królów do wykształcenia się arystokracji. Już pod koniec istnienia polskich do końca istnienia państwa zakonnego. Nowe państwa zakonnego struktura ustrojowa przypominała warunki terytorialne wymuszały zagospodarowanie ziem ówczesne księstwa. dotychczas porośniętych puszczą. Dodatkowym skutkiem Zakon podejmował próby odzyskania dawnej swojej wojny trzynastoletniej były zobowiązania finansowe wobec pozycji. Ostatni mistrz krzyżacki Albrecht von rycerstwa zaciężnego. Z braku finansów zakon nadawał Hohenzollern - Ansbach, siostrzeniec Zygmunta Starego, ziemie uprawne na obszarach dotąd puszczańskich, odmawiał złożenia hołdu, do którego był zobowiązany i zwiększał ponadto nadaniami obszary miejscowości wszczął wojnę pruską (1519-1521), która nie przyniosła istniejących. W skali państwa prowadziło to często do jednak rozstrzygnięcia. Wojska z Mazowsza wkroczyły do przekształceń wsi kosztem wolnych chłopów Prus 10 lutego 1519 roku, a już 12 lutego zajęły zamek w (tzw. wolnych chełmińskich), chłopów czynszowych i Piszu. Walki toczyły się w głębi Prus, mieszkańcy wsi i zagrodników. Na terenie gminy jednak dalej dokonywane osad z okolic Pisza złożyli przysięgę królowi polskiemu, a były przede wszystkim nadania dóbr służebnych wolnym zamek zajęła polska załoga. Jednak w 1520 roku w Piszu chełmińskim. Najpierw w 1469 roku prokurator piski Ulryk rozegrała się bitwa zakończona wyparciem wojsk polskich von Ottenberg, za wiedzą wielkiego mistrza Henryka z zamku. Pierwsze nadania po zakończeniu wojny Reuß von Plauen, nadał dobra służebne w Szczechach dokonane zostały przez prokuratora Jerzego von Kolbitz w Małych. Następnie 1471 roku Zygfryd Flach von 1522 roku, wówczas to powstały dobra Kałęczyny. Schwartzburg nadał dobra służebne w Mastach. Z kolei w Zainteresowanie wielkiego mistrza i księcia Albrechta 1472 roku prokurator piski Ulryk von Ottenberg nadał prądami reformacji spowodowało przekształcenie w dobra służebne w Zawadach, a w 1476 roku komtur 1525 roku państwa zakonnego w świeckie Prusy balgijski Zygfryd Flach von Schwartzburg nadał dobra w Książęce, które pozostawały lennem Polski. Czas pobliżu Turowa - Siedliska (brak obecnie tej panowania księcia Albrechta von Hohenzollern - Ansbach miejscowości). Kolejnie dobra służebne Łupki i Rostki (1525-1568) to kolejny okres osadniczy. W 1525 roku nadał komtur Erazm von Reitzenstein w 1483 roku. W wprowadzono nowy podział administracyjny kraju na trzy 1491 roku powstały Lipniki (obecnie nie istnieją). W 1495 okręgi administracyjne: sambijski, katangijski i górno roku komtur Hieronim von Gebesattel nadał dobra Stare pruski. W okręgu katangijskim leżały tzw. polskie Guty, Dziadowo i Paski. Nadania te kończą akcję starostwa (zasiedlone ludnością pochodzenia polskiego), osadniczą dokonywaną w XV wieku. Początek XVI wieku a wśród nich obszar jańsborski. W miejsce prokuratorii to głównie rozszerzanie majętności. W 1508 roku utworzono starostwo piskie. Obszar starostw dzielił się na prokurator piski Jerzy von Kolbitz utworzył wieś domeny, jedną z nich była domena piska. Urzędnik czynszową Zdory. W 1513 roku powstały kolejne dobra domeny (Amtman) sprawował władzę nad chłopami z nadania Jerzyego von Kolbitz, a w 1519 roku książęcymi i wolnymi, szlachta i jej poddani podlegali powstały dobra . władzy starostów. Poza osadami wolnych i wsiami czynszowymi w tym Starostą piskim został Fryderyk von Heydeck, któremu okresie osadniczym powstawały młyny w Dziadkowie, książę nadał dożywotnio starostwo z należnymi karczmy w Snopkach, Dziadkowie i Piszu, dwór krzyżacki dochodami (do 1536 roku). Między 1525, a 1536 rokiem w Piszu i buda rybacka w Trzonkach. Od 1472 roku w starosta dokonał nowych nadań, w 1533 roku powstały Piszu działało także komornictwo. dobra . W 1538 roku z kolei książę Albrecht Wówczas powstała także parafia z kościołem w Piszu. wystawił nadania dla osady Niedźwiedzie, Jagodne i Wilki, W 1491 roku wikary piski otrzymał prawo rybołówstwa. Do a w 1539 roku nadał dobra Jeglin. W rachunkach z lat parafii Pisz należały: Bielice, Łupki, Pilchy, Rostki, 1539-1540 wymienia się wydzielone dobra Rakówko koło Rybitwy, , Szczechy Małe i Wielkie, Trzonki i Zdory. Turowa i Kobusy nad jeziorem Roś (Czarny Róg). W omawianym okresie osadnictwo rozwijało się nadal. Wówczas mogły powstać także Munichy pomiędzy Mimo to nie udało się wykorzystać szansy stworzenia Babrostami a Łupkami. W 1540 roku dokonano wielkiego miasta przy zamku piskim nie pomogło utworzenie parafii i spisu podatkowego (Nachtgelts). W całym starostwie funkcjonowania osady bartniczej liczącej 52 bartników i piskim wyszczególniono siedem wsi czynszowych i sto karczmarzy. Nadal główny wysiłek osadniczy skierowany sześć osiedli wolnych chełmińskich. W 1557 z nadania był na tereny na wschód od rzeki Pisy. Jeszcze w 1515 książęcego powstały dobra . W latach 1561, 1564, roku cały okręg piski (Amt) z dobrami i dochodami został 1572 książę dokonał nadań dóbr nazywanych Wilkusze, nadany dożywotnio prokuratorowi Jerzemu von Kolbitz, po które stały się później majątkiem szlacheckim - Kociołek jego śmierci urząd objął Jan von Kolbitz - brat Jerzego. Szlachecki. W 1539 roku powstała osada młyńska Już w 1522 roku prokuratorem piskim został Fryderyk von Jaśkowo, a w 1561 wzmiankowana jest huta, na którą Heydeck - bliski współpracownik wielkiego mistrza przywilej pochodzi z 1570 roku (od księcia Albrechta Albrechta. Feryderyka). Była to pierwsza osada na zachód od Pisy. Podstawowymi osadnikami na terenie gminy byli dotąd Przy budzie myśliwskiej w Przyrośli nadano dobra wolnym tzw. wolni chełmińscy. Otrzymywali oni ziemię za służbę w w 1562 roku. W 1565 roku powstały dobra szlacheckie w jednego lub dwóch konnych zależnie od wielkości Borkach, a między 1564 a 1568 rokiem powstał majątek nadania. W prokuratorii piskiej dominowali osadnicy Browarniki (Browarki) w Maldaninie. Książę Albrecht nadał zobowiązani do służby jednokonnej. Taki rodzaj nadań jeszcze nie istniejące obecnie dobra Pulpanki i Gębałka wynikał z przygranicznego położenia prokuratorii i tak jak pomiędzy Piszem a Kałęczynami i Piecuchy obok wskazano wcześniej dotyczył głównie wschodniej jej Dziadowa. Za księcia Albrechta powstała także wieś części. Część zachodnia pozostawała puszczańska. Wolni czynszowa (1538) - jako przywilej odnowiony. wobec wsi i gospodarstw chłopskich pełnili rolę panów Nadania niewielkich majątków odbywały się też na gruntowych. Ta grupa osadników dała początek warstwie ziemiach mało urodzajnych okolic Pisza, Jeziora Roś i puszczy piskiej po zachodniej stronie Pisy. Oprócz młyna Wiartel (1700), (1699), Wolisko Wielkie (1707), w Jaśkowie działać zaczęły młyny w Dziadowie, Zdunowo (1709). Bogumiłach i Snopkach (1539), Pietrzykach (1561), Wielki Elektor ponowił akt nadania praw miastu Pisz, Jeżach i w Łupkach (lata 70. XVI w.). Nad Pisą powstała uczynił to 8 listopada 1645 roku. Traktowana dotąd jak buda rybacka. W Piszu działał folwark książęcy. Do parafii miasteczko osada otrzymała nazwę od zamku piskiej włączono wówczas Jaśkowo, Kałęczyn, Masty, (Johannisburg). Książę zobowiązywał mieszkańców do Przyrośl, Rakowo, Zawady. W Pietrzykach urzędował wytyczenia ulic i działek, corocznego (jesienią) wybierania komornik ziemski. burmistrza, rady, ławy i ławników zatwierdzanych przez W tym okresie akcja osadnicza odbywała się z starostę książęcego. Dokument akcentował należyte udziałem ludności z dawnych terenów zakonnych oraz przestrzeganie pruskiego prawa krajowego. Miasto napływowych Polaków, Litwinów, Rusinów i Niemców na otrzymało prawo odbywania czterech jarmarków w roku i wschodnie tereny Prus Książęcych. Równocześnie obszar targu w piątek. Ustanowione zostały także podatki. Odtąd obecnej gminy nawiedzały zarazy, zapewne jako wynik Pisz mógł rozwijać się jako miasto, ośrodek migracji ludności. administracyjny i gospodarczy. W mieście działała szkoła i Mimo, że Pisz nie był miastem funkcjonował jak poczta. Z racji swego położenia na szlaku handlowym miasteczko, jego obronność podkreślał urzędujący kołowym i wodnym miało wszelkie szanse szybkiego komendant twierdzy Hans von Schlieben (1555-1559). rozwoju. Tak się jednak nie stało przyczyną były między Do 1621 roku było jedenastu komendantów. Tuż po innymi zniszczenia spowodowane najazdem wojsk śmierci księcia Albrechta stany pruskie, do których tatarsko – litewsko – polskich z lat 1656 i 1657. Mimo należała szlachta i patrycjat miast, starali się rozszerzyć podejmowanych działań osłabł rozwój interesującego nas swoje wpływy na sprawowanie rządów w księstwie. W terenu gminy. W czasach księcia Fryderyka Wilhelma wyniku sukcesji Prusy przeszły w posiadanie (ok. 1682) miasto ufortyfikowano. Od strony zachodniej brandenburskiej linii elektorskiej co doprowadziło do otoczono je umocnieniami zapewne ziemno-drewnianymi powolnych przeobrażeń stosunków społecznych w z trzema basztami-bastionami, pracami tymi kierował księstwie. Stopniowo zmieniała się również rola Prus na gen. v. Waldeck. Osiedle za obwodem obronnym, do arenie międzynarodowej. którego włączono zamek i miasto (1684) nazwano Zapłoć. W 1598 roku z polecenia władz książęcych, Bartel Za panowania Wielkiego Elektora Pisz był twierdzą, Hüniche krajowy mierniczy dokonał pomiarów m. in. w stacjonował tu garnizon wojskowy. Od 1684 roku w starostwie piskim. Wykazał wówczas dobra Snopki, mieście urzędował gubernator, jednocześnie radca Imionek, Szczechy Małe i Wielkie, Trzonki, Niedźwiedzie, książęcy, Carl Wilhelm Reichsgraff von Finkenstein. Pulpanki, Pilchy, Rostki, Zdory, Wilki, miasteczko Dzieło Fryderyka Wilhelma kontynuował jego syn Fryderyk (Flacken) Pisz. III. To on podjął ok. 1697 roku decyzje o usypaniu okopów Dobra książęce: łąki Wilkusze, puszczę pomiędzy „Aussenwercke” obłożonych darnią. Tak powstały ziemne Zdorami, Wilkuszami, Płocicami, Szczechami Wielkimi, a umocnienia twierdzy Pisz o narysie bastionowym. Salwy z majątkiem starego sołtysa ze Zdorów i wsią Zdory oraz wałów twierdzy witały 4 czerwca 1698 roku elektora puszczą między Snopkami i Piszem. saskiego, króla polskiego Augusta II Mocnego, który polował w puszczy piskiej, a 7 czerwca 1698 roku spotkał V.1.3. Przemiany w XVII-XVIII wieku. się z Fryderykiem III w Twierdzy Pisz. Efektem spotkania, Mimo, że w 1612 roku powstał nowy punkt osadniczy zwanego również tajnymi naradami, była między innymi , jako dobra wolnych, to sytuacja ludnościowa w zgoda polskiego króla na koronację księcia. W 1701 roku początkach wieku XVII nie była dobra. Przyczyniły się do Fryderyk III koronował się na króla w Prusach jako tego zarazy (1620, 1625, 1630) dziesiątkujące ludność i Fryderyk I. Tytuł ten dotyczył wyłącznie obszaru Prus powodujące załamanie demograficzne. Książęcych leżących poza terenem starej Rzeszy, gdzie Konieczne były nowe regulacje prawne. W 1620 roku ze względów dyplomatycznych niedopuszczalne było wprowadzono nowe prawo krajowe (Landrecht) podnoszenie własnej godności. porządkujące tytuły własności dóbr. Te dobra, które nie Początek XVIII wieku to jednak także straszna w były obciążone czynszami stały się własnością skutkach zaraza, która zdziesiątkowała ludność. W 1710 dotychczasowych użytkowników (Borki, Tyrowo, Kociołek w Piszu, jak podają źródła „rynek porósł trawą” a „przy Szlachecki, Rakowo). Dobra obciążone stały się dobrami życiu pozostało 14 mieszczan”. Ludność powiatu została dzierżawnymi. zdziesiątkowana. Wiek XVII przyniósł także zmiany polityczno - Drugim królem Prus został Fryderyk Wilhelm (1713- administracyjne, władcy z linii brandenburskiej 1740), który tworzył scentralizowany aparat podejmowali starania zmierzające do podniesienia swojej administracyjny. W okresie jego panowania podejmowano rangi wśród krajów Rzeszy. Ważnym krokiem było usilne działania zmierzające do ożywienia gospodarczego zdominowanie stanów pruskich, które nastąpiło za omawianego terenu jak i całych Prus. Fryderyk Wilhelm I Fryderyka Wilhelma (1640-1688) zwanego Wielkim powołał w 1715 roku Karla Heinricha Truchsess von Elektorem, monarchy dążącego do uzyskania władzy Waldburg na prezydenta Królewieckiej Kamery Wojennej, absolutnej. najwyższego urzędu podatkowego w prowincji. Również w Książę ten, podjął ostatni etap kolonizacji ziem 1715 roku dokonał reformy systemu podatkowego i pruskich. Dokonywał tego w formie tzw. osadnictwa dokonał nowej pomiary włócznej całego kraju, ustanowił szkatułowego. Na zalesionych obszarach państwowych jednolity podatek gruntowy zależny od jakości gleby. W puszcz, dokonywane były nadania, z których przychody tych czasach wprowadzono nową miarę gruntów - miarę zapewniały środki bezpośrednio księciu. Tworzono olecką (pręt olecki 4,16 m), która obowiązywała w latach wówczas wsie głównie w pasie przygranicznym. Akacja ta 1722-1750, a przy wymierzaniu zagród chłopskich w przebiegała jednak dość wolno i na terenie gminy dobrach królewskich stosowano ją jeszcze w 1773 r. osadnictwo zwane szkatułowym dokonywało się jeszcze w Wówczas właścicielami ziemskimi byli: monarcha, XVIII wieku. Na terenie gminy powstały wsie: szlachta i miasta. Nowe osadnictwo wprowadzone przez (1758), i Tylna (1690), Paski Małe (1716), władcę polegało na przekazaniu ziemi w zamian za Pogubie Średnie (1708), Pogubie Tylne (1707), Przerośl podatek. Dotyczyło ono chłopów na prawie chełmińskim (1708), Szast (1704), Turośl (1716), Wiartel Mały ( 1699), (kulmerzy), zagrodników i chałupników. Te dwie ostatnie grupy były najbiedniejsze i gospodarowały na małych Giżycka, do budowanej od 1844 roku Twierdzy Boyen. Na parcelach. Czarcim Ostrowiu z budowli ziemnych pozostały Fryderyk Wilhelm I odwiedził w 1721 r. wschodnie stanowiska baterii i wały oraz fundamenty budynków. tereny Królestwa aby ocenić ich stan. Od tego roku z Fryderyk Wilhelm II w 1787 roku doprowadził do inicjatywy króla rozpoczęła pracę komisja nadzorująca likwidacji twierdzy Pisz, wówczas sprzedano także zamek zagospodarowywanie kraju i jego nową kolonizację. w ręce prywatne (rozebrany w 1835 roku). Ostatnim Król przywiązywał też wagę do rozwoju oświaty akcentem militarnego znaczenia Pisza było stacjonowanie dokonując reformy szkolnictwa elementarnego (Principia mieście, w 1797 roku, dragonów gen. Von York. Regulativa z 3 lipca 1736r.). Powstał również fundusz Pod koniec omawianego okresu powstały kolejne Mons Pietatis, z którego środki przeznaczono na szkoły w Lipie Przedniej i Tylnej (pomiędzy 1786 a 1797) uposażenia nauczycieli szkół wiejskich. Powstały oraz w Wielkim Lesie (1786 -1798). wówczas szkoły w miejscowościach: Bogumiły (1737), Jeże (1737), Kałęczyn (1737), Kocioł (1737), Łysonie V.1.4. Wiek XIX. 1737), Pietrzyki (1745), Pilchy (1737), Pogubie Średnie Początek wieku XIX to wojny napoleońskie, które (1737), Pogubie Tylne (1737), Turośl (1737), Rostki przyniosły ze sobą na wschodnie ziemie Mazur (1737), Trzonki (1737), Turowo(1737). spustoszenie zasobów żywności, głód i zarazy. W Piszu W czasach pierwszego króla w Prusach w mieście zrabowano zapasy z magazynów i przeprowadzono stacjonowały różne regimenty wojska (1714, 1740). rekwizycję. Przez miasto wielokrotnie przechodziły grupy Ostatnim znanym gubernatorem w Piszu był Friedrich von żołnierzy francuskich. W wyniku pokoju w Tylży 9 lipca Kleist (1740). W 1734 roku w twierdzy piskiej ukrywał się 1807 roku Prusy utraciły swoją pozycję tracąc rozliczne król polski Stanisław Leszczyński. ziemie, militarnie „znalazły się na dnie”. Panujący w latach 1740-1786 Fryderyk II Wielki podjął Jeszcze w czasie wojny z Napoleonem, w wyniku kolejne działania reformatorskie. Z jego inicjatywy w klęski pod Jeną konieczna była gruntowna przebudowa 1751 r. została wprowadzona reforma administracyjna, wewnętrzna Prus. Projekt został opracowany przez dawne starostwa uznano za zbędne i z ich połączenia reformatora Prus barona Karla vom und zum Steina. powstały nowe powiaty ziemskie, region piski włączono do Zakładał on reformę agrarną („Oktoberedikt” z powiatu oleckiego. Wówczas jednostki osadnicze dzieliły 9.X.1807 r.), zmiany w ordynacji miejskiej i reorganizację się na chełmińskie, szlacheckie, królewskie i szkatułowe. urzędów („Städteordnung” z 19.XI.1808 r.). Edyktem Charakterystyczne dla XVIII wieku były wielkie obszary z 9 października 1807 r. zniesiono poddaństwo i ziemskie, królewskie tzw. domeny, które były umożliwiono zakup ziemi przez mieszczan i chłopów. dzierżawione przez chłopów. W istniejących wsiach Celem było uśmierzenie buntów chłopskich powstały kolejne szkoły: Ciesina (pomiędzy 1758 a 1763), zapoczątkowanych w końcu XVIII w. i poprawa Jaśkowo (1745), Kwik (1745), Liski (1745), Pietrzyki efektywności rolnictwa. Prawdziwe uwłaszczenie przyniósł (1745), Rybitwy (1745), Szast (1779). jednak edykt wydany za ministra K. A. von Hardenberga z . Objęcie rządów w Prusach przez króla Fryderyka II 14 września 1811. Uwłaszczanie wprowadzano w życie Wielkiego to także dalszy rozwój militaryzmu i rozbudowa powoli - do 1847 r. co piąty chłop otrzymał ziemię. Trzecia armii. Adiutant króla G.H. von Berenhorst pisał „Monarchia z reform dotyczyła aparatu państwowego i wojska Pruska pozostanie zawsze nie krajem, który ma armię, (16. XII.1808). Edykt z 11 marca 1812 r. umożliwiał lecz armią która ma kraj...”. Mimo to w okresie wojny Żydom osiedlanie się na terenie Prus. siedmioletniej (1756-1763) odizolowane Prusy Wschodnie Reforma administracyjna z 1816 r. dokonała zmian w zostały w dużej części zajęte przez armię rosyjską. rozgraniczeniu rejencji królewieckiej i gąbińskiej. Nowy Chociaż po wojnie król nie budował nowych umocnień, to podział na powiaty spowodował włączenie obszaru jednak w Piszu zbudowano w 1729 roku magazyn obecnej Gminy Pisz w skład powiatu piskiego należącego wojenny jedyny dla całej okolicy. Od 1770 do 1792 do rejencji gąbińskiej. Podział ten stawał się z wolna stacjonował w Piszu słynny pułk Bośniaków. Zmiany na podstawą do wyznaczenia granic obwodów kościelnych i tym terenie nastąpiły po pierwszym rozbiorze Polski okręgów sądowniczych. (1772 rok). Wówczas to część Prus Zachodnich Przełom XVIII i XIX wieku to rozwój nowych punktów (Królewskich) stała się integralną częścią Królestwa osadniczych tzw. dzierżawy wieczystych, były to przejawy Pruskiego, co spowodowało z kolei bezpośrednie osadnictwa bezplanowego w miejscach wypaleniskowych. połączenie, dotychczas odizolowanej prowincji Prus Tak powstały: Zimna ( 1803), (1804), Wschodnich z resztą ziem państwa Fryderyka Wielkiego. (1804), Nowe Uściany (1822), Stare Uściany (1803), Po tych korzystnych dla Prus zmianach podjęta została Grodzie (1821), (1827) Nowy Wądołek (1811). Z akcja kolonizacyjna i rozbudowa baz militarnych na leśniczówki powstała dzierżawa wieczysta Jabłoń. Ten typ zdobytych ziemiach. Powstała wówczas cytadela w osadnictwa zakończył się w połowie XIX wieku. Grudziądzu (1776). Pewna zmiana spojrzenia Kontynuowane było także tworzenie szkół. Jeszcze na strategicznego dotyczyła również obszaru wschodnich przełomie XIX/XX wieku powstała szkoła w Dziadowie i rubieży Mazur. Już pod koniec życia król nakazał budowę Szczechach Małych, a następne w Łupkach (1819), magazynów mąki, piekarni oraz portu na jednej z wysp Starych Gutach (1808-1840) i Zawadach (1808) jeziora Śniardwy w systemie Wielkich Jezior Mazurskich, Około połowy XIX w. podjęto budowę dróg bitych na na tzw. Czarcim Ostrowiu. Budowa trwała w latach 1785- Mazurach. W 1854 roku król Fryderyk Wilhelm 1786. Umocnienie nazwano Fort Lyck. Oficjalną zainaugurował żeglugę na szlaku Wielkich Jezior przyczyną budowy było zbliżenie pomiędzy Rosją i Austrią Mazurskich płynąc parowcem „Masovia”. Wydarzenie to i wynikający z tego lęk przed kolejną wojną. Fort Lyck zakończyło wielowiekową regulację sytemu Wielkich został podporządkowany bezpośrednio cytadeli w Jezior Mazurskich. Z tym systemem Pisz łączył odcinek Grudziądzu. Następca Fryderyka Wielkiego - król Fryderyk Kanału Jeglińskiego. Wilhelm II uznał budowę i istnienie „Fortu Lyck” za Powstanie Cesarstwa Niemieckiego (1 stycznia 1871) bezzasadne. Ostatnia załoga składająca się z dziesięciu wpłynęło na rozwój gospodarczy terenu i wyprowadzenie ludzi, została wycofana rozkazem z 30 maja 1794 roku. z izolacjonizmu. Wejście państwa w epokę pary „Fort Lyck” działał zatem zaledwie osiem lat. W 1849 roku spowodowało rozwój sieci kolei żelaznej jak też przemysłu bezużytecznie stojące magazyny zostały rozebrane, a i rolnictwa. Nowa maszyna parowa umożliwiała szybki odzyskany materiał został przetransportowany do przewóz towarów i ludzi oraz dynamiczny rozwój przemysłu, którego wyroby sprawnie przewożono we przeniosły się na tereny należące do carskiej Rosji. wszystkie zakątki cesarstwa. Rozwinął się również Świadectwem walk toczących się od sierpnia 1914 do przemysł przetwórczy płodów rolnych. Przy dworach lutego 1915 roku są liczne cmentarze i mogiły żołnierskie powstawały liczne gorzelnie. Pisz stał się stacją na mapie niemieckie i rosyjskie rozsiane na terenie Gminy Pisz. kolei żelaznej w 1884 roku, kiedy to 15 sierpnia tego roku Przetaczające się wojska rosyjskie rabowały, plądrowały i oddano do użytku połączenie ze Szczytnem. Dalsze paliły. Po walkach zostały zniszczenia w mieście Piszu i w połączenia z Ełkiem (1885), Orzyszem (1905), i Dłutowem siedliskach wiejskich, budynkach użyteczności publicznej (1908) uczyniły ze stacji węzeł kolejowy. Jeszcze w oraz infrastrukturze. Zniszczeniom uległy także dworce trakcie I wojny światowej (1915) zbudowano połączenie kolejowe, między innymi w Piszu. normalnotorowe Dłutowa z Kolnem przez połączenie z Po wojnie spór między Polską a Niemcami o kolejką myszyniecką (działało do 1927 roku). Powstała przynależność Mazur rozstrzygnął plebiscyt na korzyść gęsta sieć kolejowa na terenie powiatu umożliwiająca Niemiec. Prusy Wschodnie, w tym również interesujący szybkie przemieszczanie się ludności do miasta nas obszar, zostały oddzielone od Niemiec ziemiami powiatowego - Pisza, ale dająca także bardzo dobre polskimi, co (oprócz narzuconych Niemcom trudnych połączenia obszaru powiatu z centrami w całych warunków traktatu wersalskiego) wpłynęło na ich izolację i Niemczech. To z kolei wpływało na migracje ludności i zubożenie. pozwalało intensyfikować i mechanizować rolnictwo - Dojście do władzy w 1933 roku Adolfa Hitlera podstawowe zajęcie ludności na omawianym obszarze. rozbudziło nadzieje na poprawę sytuacji regionu. Pojawiały się produkty przemysłowe, których nie Widocznymi zmianami, była rozbudowa obszaru miasta, produkowano na miejscu. Ściślejsze kontakty z która zaznaczyła się w budownictwie komunalnym przy ul. uprzemysłowionymi landami prowadziły do zmian Dworcowej i Gdańskiej (w latach 1936-1937) i osadniczych: tworzenia nowych gospodarstw chłopskich, użyteczności publicznej (między innymi Urząd Powiatowy rozwoju sieci osadnictwa kolonijnego. Coraz większego z 1937 r.). Zmiany polityczne prowadziły jednak do utraty znaczenia nabierała także sieć dróg kołowych, proces jej tożsamości Prus na rzecz totalitarnego państwa rozbudowy trwał jeszcze do I wojny światowej. hitlerowskiego. Wprowadzenie systemu monopartyjnego, Na terenie obecnej gminy powstały nowe parafie. W zmiany dawnych mazurskich nazw miejscowości (1938) - 1846 roku utworzono parafię ewangelicką w Jeżach, to widoczne, choć nie jedyne przejawy działania nowej kościół wybudowano w 1866 roku. W 1848 roku została władzy. utworzona parafia w Turośli, obecny kościół o formach z Porozumienia traktatu wersalskiego z 1919 roku przełomu XIX i XX w. z analogicznego okresu pochodzi zabraniały pokonanym Niemcom budowy umocnień, kościół w Kociołku Szlacheckim z zachowaną tablicą dlatego też początkowo nie pojawiły się na terenie gminy fundacyjną z okazji dwustulecia powstania Królestwa istotne formy tego budownictwa. Jednak w roku 1939 Pruskiego 1701-1901. Wybudowano go w latach wybudowano na terenie gminy schrony tzw. linii Legi 1901-1905 i w tych czasach utworzono tu zapewne (Pisz, Wiartel). System Wielkich Jezior Mazurskich to parafię ewangelicką. atrakcyjny teren turystyczny, który wykorzystywano do Z 23 lipca 1847 roku pochodzi prawo pruskie o wypoczynku letniego i zimowego. Funkcjonowała żegluga, stosunkach Żydów, które zalecało tworzenie gmin którą można było pokonać trasę z Pisza do Węgorzewa i żydowskich utworzenie gminy nastąpiło w 1854 roku, Rucianego Nida. Na terenie miasta działał klub wioślarski i wówczas działał w Piszu dom modlitwy i szkoła żydowska. żeglarski „Masovia”, kąpielisko, plac i hala sportowa, Przełom XIX i XX wieku to okres kształtowania się strzelnica oraz sala teatralna i teatr leśny. Było także kino. zachowanego do dziś krajobrazu kulturowego obszaru W mieście działały hotele („Graf York”, „Masurischer Hof”, gminy. Wcześniejsze formy ubogiego budownictwa „Centralny”, „Hotel zum Kurfüsten”) i schroniska (dom mazurskiego (drewniane, gliniane i kamienne) zachowały żeglarski, Jugenherberge). Wybudowano nową szkołę się w formie szczątkowej. Ważnym dla rozwoju miejską, budynek straży pożarnej. Powstały zakłady budownictwa było wynalezienie pieca kręgowego przemysłowe jak: (cegielnia sylikatowa, fabryka konserw, Fryderyka Hoffmana, które przyczyniło się do rozwoju rzeźnia, mleczarnia, drukarnia powiatowa). Działał dom budowy cegielni na terenie powiatu. Wydajność cegielni z starców. W latach 1937/38 powstał katolicki dom piecem Hoffmana przyczyniła się do dynamicznego parafialny z kaplicą. rozwoju budownictwa ceglanego. Pojawiły się dość Hitlerowskie Niemcy zmierzały ku wojnie. Atak na powszechnie budowle murowane z cegły kryte dachówką. Polskę 1 września 1939 roku rozpętał drugą wojnę Nadal wykorzystywano jednak naturalny materiał jakim był światową. Przesunięcie się działań wojennych na wschód kamień polny. spowodowało budowę kwater dowódczych. Najwcześniej, Miasto Pisz powoli przekształcało się z drewnianego z jeszcze przed wojną, tworzono kwaterę Dowódcy Wojsk nielicznymi budynkami murowanymi w nowoczesne Lotniczych Hermana Goeringa w Szerokim Borze (1936- miasto o budynkach murowanych. Powstawały budynki 1941). W lesie Kumiecie pod Gołdapią w 1941 powstała użyteczności publicznej jak szpital (1908), poczta, ratusz. kwatera o kryptonimie „Robinson”, która przejęła funkcję Wybudowano gazownię miejską i wodociągi z kanalizacją. kwatery w Szerokim Borze. Obie kwatery powstały w W latach 70. XIX w. na terenie gminy istniały majątki otoczeniu kwatery Hitlera w Gierłoży i należały do ziemskie ukształtowane już ok. połowy XVI w. i później systemu kwater dowódców na terenie Prus Wschodnich (Borki, Ciesina, Dłutowo, Kocioł, Kociołek Szlachecki, (Główna Kwatera Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH) i Łupki, Pogubie Przednie, Pogubie Średnie, Rakowo Kwatermistrzostwa Wojsk Lądowych - „Mauerwald" w Piskie). Do 1932 roku powstały jeszcze majątki powyżej Przystani (1940-1944) oraz Polowa Kwatera Szefa 100 ha (Babrosty, Giętki, Liski, Kwik, Stare Guty, Turowo). Kancelarii Rzeszy Hansa Lammersa w Radziejach (1940-1944). V.1.5. Od I wojny do końca II wojny światowej. Rozbudowywany od pierwszej połowy system Ten spokojny rozwój interesującego nas obszaru fortyfikacyjny wschodnich terenów Prus Wschodnich przerwała I wojna światowa. Odziały rosyjskie (twierdza Boyen, Inselgelende, Pozycja Jezior przekroczyły granice Prus Wschodnich 1 sierpnia 1914 Mazurskich, Giżycka Pozycja Polowa, Giżycki Rejon roku. Zajęcie miasta i terenu gminy w wyniku działań Umocniony) w czasie wojny został uzupełniony o trzy wojennych, ofensywa wojsk niemieckich na tereny pozycje obronne na terenie gminy. Pozycja Graniczna z Królestwa Polskiego nastąpiła w lutym 1915 roku i walki Punktem Oporu Jeże Wschód, Pozycja Narew-Pisa z Punktem Oporu Jeże Zachód, które stanowiły tzw. Ost zabudowy wsi z Państwowymi Gospodarstwami Rolnymi Wall oraz silny Punkt Oporu Pisz. Wszystkie te budowle jak i standardowymi zagrodami chłopskimi. Krajobraz powstały w 1941 roku. Jeszcze przed napaścią na mazurski ulegał przeobrażeniom. W Piszu podjęły pracę Związek Radziecki wzdłuż granicy wynikającej z ustaleń odbudowane Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek - zakłady paktu Ribbentrop - Mołotow powstało połączenie produkujące sklejkę i płyty wiórowe. Ruszyły zakłady wąskotorowe z kolejką myszyniecką, dzięki któremu mięsne w Piszu. Działały zakłady wikliniarskie. zbudowano kolejne schrony na linii Pisa - Narew (Zbójna i W wyniku reformy administracyjnej z 1975 r., Kozioł). zwiększono liczbę województw i zlikwidowano powiaty, na Działania wojenne prowadzone początkowo z dala od omawianym terenie utworzono Gminę Pisz i włączono do terenów obecnej Gminy Pisz, po załamaniu się potęgi województwa suwalskiego. Był to okres intensyfikacji militaryzmu hitlerowskiego, zbliżały się nieuchronnie do systemowego budownictwa i tworzenia firm państwowych. granic Prus Wschodnich, a tym samym do terenu gminy. Na terenie dawnych majątków dworskich pojawiała się Dokonywano rozbudowy pozycji polowych do obrony nowa utylitarna zabudowa produkcyjna oraz osiedla granic, między innymi powstawały prymitywne ukrycia domów z betonu. Widoczną pozostałością tego okresu są ceglanych i betonowych schronów w tym tzw. Kochtopfe. jednorodne sklepy GS i zlewnie mleka. W okresie Linia kolejowa z Pisza do Dłutowa została wzmocniona międzywojennym w Systemie Wielkich Jezior Mazurskich takimi obiektami a dawne połączenie normalnotorowe rozwijał się ruch turystyczny. Baza turystyczna zniszczona Dłutowa z Kolnem uruchomiono w 1944 roku jako w czasach wojennych, była stopniowo odbudowywana. wąskotorowe (demontaż w 1945 roku). Armia Czerwona Wiele ośrodków wypoczynkowych wznosiły zakłady dotarła do granic Prus w październiku 1944 roku. przemysłowe z całej Polski. Rozpoczęta wcześniej chaotyczna ewakuacja ludności Przemiany społeczno-polityczne, które dokonały się w trwała do końca 1944 roku. Wsie, majątki dworskie i Polsce po 1989 roku, doprowadziły między innymi do zabudowa kolonijna znacznie się wyludniły. zmian własnościowych. Ich pierwszym przejawem była komunalizacja majątku państwowego, prywatyzacja i V.1.6. Okres od roku 1945 do czasów nam współczesnych. wyprzedaż nieruchomości rolnych Skarbu Państwa. W dniach 22-25 stycznia 1945 roku ziemie powiatu Proces ten, trwający do dzisiaj, obok skutków piskiego zajęły oddziały Armii Czerwonej, w ślad za nimi pozytywnych (tworzenie nowych przedsiębiorstw ruszyła polska ludność przygraniczna. Symboliczne prywatnych, rozwój budownictwa), rodzi też negatywne przekazanie władzy przez Rosjan stronie polskiej (bezrobocie, znaczne zróżnicowanie dochodów nastąpiło 23 maja 1945 roku. Omawiany teren włączono społeczeństwa). do Polski, administracyjnie do woj. olsztyńskiego, a W 1998 roku dokonano kolejnej reformy główne miasto przedwojennego powiatu Johannisburg administracyjnej zmniejszając liczbę województw i (Jańsbork) nazwano Pisz. Utrzymano również . przywracając powiaty. Zlikwidowano województwo Położenie wpłynęło na dość szybkie pojawienie się suwalskie tworząc województwo warmińsko - mazurskie z ludności z pobliskich ziem polskich w zniszczonym siedzibą w Olsztynie, w którego skład weszła Gmina i mieście i częściowo zachowanych wsiach. Po Miasto Pisz w powiecie piskim. szabrownikach pojawili się osadnicy, przede wszystkim z Gmina Pisz, co już podkreślano, leży w systemie Kurpiowszczyzny, następnie przybyli tu innymi polscy Wielkich Jezior Mazurskich, na obszarze znacznego ruchu przesiedleńcy (do 1948 przybyło 413 rodzin w całym turystycznego. Walory przyrodnicze (czyste powietrze, powiecie piskim). W 1947 roku pojawiły się rodziny lasy, jeziora) wpływają na rozwój turystyki na tym terenie. przesiedlone w ramach akcji Wisła (162 rodziny). Dynamicznie rozwija się agroturystyka. W celu Zniszczenia miejscowości z obszaru gminy były zachowania i wykorzystania walorów środowiskowych znaczne, zwłaszcza wzdłuż granicy i drogi z Kolna do samorząd podejmuje liczne inicjatywy i realizacje jak: Pisza. Również poważne zniszczenia dotyczyły miasta uruchomienie ekologicznej ciepłowni dla miasta Pisz Pisz. Znacznej likwidacji uległy linie kolei /2004/ czy podjęcie działań w zakresie modernizacji i normalnotorowej. budowy oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnych w Lata powojenne to nie tylko zmiana przynależności ramach projektu „Regulacja gospodarki wodno-ściekowej państwowej terenu dawnego powiatu Pisz, ale również w gminach regionu Wielkich Jezior Mazurskich”. Liczne tworzenie nowej administracji i zrębów nowego systemu inwestycje z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej politycznego. System ten wywarł znaczący wpływ na pozwalają na porządkowanie śródmieścia Pisza przekształcenia własnościowe, światopoglądowe, /rewitalizacja/, budowę wiejskich świetlic, urządzanie gospodarcze i planistyczne. Rolniczy charakter powiatu ogólnodostępnych plaż, remonty nawierzchni dróg czy piskiego ze słabo rozbudowanym przemysłem utrzymał realizację nowego oświetlenia ulic. Szansą dla Gminy jest się przez cały okres powojenny. Ustrój socjalistyczny, też uruchomienie kursów pociągów osobowych na trasie funkcjonujący wówczas w Polsce, dopuszczał wprawdzie Pisz-Szczytno i Pisz - Ełk. Udział w projekcie partnerskim własność prywatną, jednak dominującą stała się własność „Rzeki łączą narody. Wspólne problemy, wspólne państwowa i spółdzielcza. Zniszczone tereny zabudowy rozwiązania - promocja szlaków wodnych Polski i Litwy.” miejskiej zostały w znacznym stopniu upaństwowione, a daje gminie szansę na promocję regionu a w przyszłości nowa zabudowa powstawała wbrew dawnym podziałom realizację bulwaru nadrzecznego w Piszu oraz przystani w geodezyjnym. Dawne majątki, jak i część gruntów Niedźwiedziach i Jeżach. Działania podejmowane przez dawnych wsi zostały włączone do Państwowych samorząd w ramach środków własnych i pozyskiwanych z Gospodarstw Rolnych (PGR), akweny wodne funduszy europejskich nie tylko przyczyniają się do zagospodarowywały Państwowe Gospodarstwa Rybackie, zwiększenia atrakcyjności gospodarczej i inwestycyjnej lasy upaństwowiono. Z czasem miejsce prywatnego regionu ale jednocześnie przez rozbudowę infrastruktury handlu zajęły spółdzielnie - Spółdzielnia Spożywców zachęcają do inwestowania w bazę turystyczną. „Społem”, Miejski Handel Detaliczny i Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska. Scentralizowany V. 2. Historyczny układ urbanistyczny system zarządzania i finansowania odciskał swoje piętno Naturalną linią kształtującą układ przestrzenny miasta na wielu dziedzinach życia ludności, między innymi na był zachodni brzeg rzeki Pisy. Zalążkiem miasta Pisz stał oświacie, kulturze i ochronie zdrowia. Wprowadzanie się zamek krzyżacki wzniesiony w latach 1344-1345 w zasad planowania przestrzennego powodowało zmiany pobliżu rzeki, był to niewielki obiekt niskiej rangi, który następnie rozbudowano jako obiekt zamkowy z i przedmościa. Ulica Rybacka wychodzi poza obrys przedzamczem, obie części otaczał podwójny mur wałów. W miejscu miasta idealnego rozpościera się ceglany. Przy zamku powstało z czasem niewielkie chaotyczna zabudowa prawdopodobnie koszarowa, osiedle służebne, które dało początek miastu Pisz. zamek niezmiennie ma formy znane z wcześniejszych Nadanie praw miejskich w 1645 r. pozwoliło widoków. Pewnym uzupełnieniem jest plan z 1864 roku, uporządkować ukształtowany już charakter zabudowy. ukazujący miasto z czytelnym układem działek Wówczas zamek miał wygląd pałacu starosty i był geodezyjnych, wyznaczonymi ulicami i co ważne z otoczony palisadą. Na zachód od niego rozciągał się teren narysem bastionowego przebiegu mokrej fosy. Jest to kościelny z orientowaną świątynią. Na południe od zamku dowód na wytyczenie twierdzy Pisz zgodnie z planem i terenu kościelnego, przez rzekę Pisę, wiódł szlak na drezdeńskim i realizacją najbliższą formie znanej z planu zachód i na południe. Szlak jako ulica przechodził przy reprodukowanego w pracy J.E. Guttzeita. Ulica Rybacka północnej pierzei rynku o kształcie prostokąta jest tu osłonięta fosą. Z zabudowy miasta z owych czasów wydłużającego się wzdłuż Pisy. Zabudowa jego niewiele ocalało, jedynym przykładem murowanego domu wschodniej pierzei opierała się o rzekę. Z południowo- jest budynek przy ul. Rybackiej 8, chociaż silnie zachodniego narożnika rynku wychodziła obecna przebudowany. Jeszcze w latach 60. XX wieku istniały ul. Rybacka. Prawdopodobnie równolegle do rynku i domy drewniane przy ul. Rybackiej pochodzące ul. Rybackiej wytyczono jeszcze ulice połączone z wprawdzie z XIX wieku jednak wznoszone zgodnie z rynkiem i kościołem przecznicami. Zabudowa przy rynku tradycją, łącznie z zastosowaniem tzw. czarnej kuchni. była z reguły parterowa w układzie szczytowym. Takie Były to domy ustawione do ulicy kalenicowo. Taki typowy miasto ukazuje nam rysunek z Instytutu Sztuki PAN dom kalenicowy wykształcił się w okresie nowożytnym z (widok od strony Pisy z 1698 roku). Zamek na rysunku nie połączenia dwóch domów dwuizbowych i był popularny na różni się wyglądem od zamku ukazanego na rysunkach rozległym terenie Prus, Litwy i Mazowsza zarówno na wsi Niclasa de Kempa z 1602 roku, mimo że w zapiskach jak i w mieście. Budowany na planie prostokąta. Wejście archiwalnych mamy uwagi o ufortyfikowaniu tego obiektu. do budynku poprzez sień, umieszczono pośrodku ściany Od 1682 roku rozpoczęto fortyfikowanie miasta i zamku kalenicowej. Sień usytuowana centralnie zajmowała całą Pisz. Zakres tych prac ukazuje nam plan zamieszczony u szerokość budynku. Wyjście z sieni prowadziło na Johanna Michaela Guisego na podstawie planu z 1684 podwórze. Z boków znajdowały się po dwie izby w trakcie roku. Miasto otaczają umocnienia o trzech półkolistych frontowym i podwórzowym, każda była doświetlona bastionach realizowanych pod kierunkiem gen. v. dwoma oknami. Uzyskiwano tym samym charakter Waldeck. Osiedle za obwodem obronnym, do którego symetrycznych, pięcioosiowych elewacji podłużnych i włączono zamek i miasto, nazwano Zapłoć. Należy zatem cztery izby mieszkalne. W Piszu nie wykształcił się typ przypuszczać, że były to raczej umocnienia palisadowo- kamienicy mieszczańskiej znany z innych miast z terenu ziemne z fosą w części południowej, wypełnione wodą. Z Prus, ale na stosowane tutaj rozwiązania miały wpływ miasta wychodziły trzy bramy: w kierunku wschodnim do liczne tendencje kreowane przez wieki, a znane z Ełku z rozwidleniem południowym do granicy, w kierunku zachowanych przykładów na terenie Prus Wschodnich, zachodnim do Szczytna oraz na południe z ulicy Zachodniego Mazowsza i Zachodniej Litwy. Rybackiej. Z rynku wychodziły ulice w czterech kierunkach Stan miasta znany z planu z 1864 roku ulegał w geograficznych. Równolegle do rynku biegła jedna ulica dalszych latach zmianom aż do formy znanej obecnie. połączona dwiema przecznicami z rynkiem i ulica Zlikwidowano zatem fosy o narysie bastionowym, a od biegnąca po łuku do mostu przed ufortyfikowanym północy poprowadzono linię kolejową do Ełku. Stację zamkiem. Od strony rzeki nie było umocnień. Na zewnątrz kolejową wytyczono w zachodniej części, co spowodowało były dwa osiedla Zapłoć, od strony zachodniej i rozbudowę miasta w stronę linii kolejowej. Powstanie wschodniej za rzeką zabudowa była luźna. stacji kolejowej doprowadziło do budowy całego systemu Około 1697 roku usypano okopy „Aussenwercke” budynków przynależnych do rangi stacji. Powstał dworzec obłożone darnią. Kształt tych okopów ukazuje plan z magazynem spedycji kolejowej jak i parowozownia z J.J. Fürstenberga z przełomu XVII/XVIII w., jego kopią są budynkiem administracyjnym. Granice stacji wyznaczały trzy plany z epoki (jeden z Upsale, dwa w fotokopiach nastawnie, a nad całością dominowała kolejowa wieża znane ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN). Nieco odmienny wodna. Obsługa stacji wymagała całego sztabu ludzi, dla jest plan z ok. XVII wieku reprodukowany w pracy których wzniesiono typowe domy kolejowe. Zabudowa J.E. Guttzeit, Der Kreis Johannisburg, Ein ostpreussisches miejska rozwinęła się w sposób naturalny w kierunku Heimatbuch, Würzburg 1964). Podstawowy plan zwany kolei. Rozwój miasta powodował wydzielanie kolejnych planem drezdeńskim ukazuje twierdzę miasto składającą kwartałów zabudowy i nowy podział parcel budowlanych się z narysu bastionowego o czterech bastionach również w miejscach dawnej fosy. Powstały wówczas połączonych kurtynami. Obronę kurtyn wzmacniają nowe budynki noszące już cechy budownictwa przełomu raweliny umieszczone w fosie, jeden z nich osłania wieków, kiedy to wprowadzono normy budowlane i kurtynę z bramą zachodnią w stronę Szczytna. Całość stosowano zdobnictwo historyzujące lub secesyjne. Wiele oparta jest o rzekę Pisę. Od zewnątrz fosy biegnie kryta domów, w wyniku remontów, otrzymało nową formę lub droga o rysunku powtarzającym narys bastionów i zostało całkowicie przebudowanych. Na szybki rozwój rawelinów, z placami broni we wewnętrznych i wklęsłych budownictwa murowanego miał wpływ rozwój narożnikach. Na wschodnim brzegu rzeki znajduje się technologiczny i budowa nowych cegielni z piecem przedmoście o narysie dzieła rogowego z rawelinem Hoffmana. Kontakty z całymi Niemcami, które umożliwiała osłaniającym bramę w kierunku Ełku. Przedmoście otacza kolej przyczyniły się do rozwoju infrastruktury miejskiej, fosa. W północnym narożu gdzie funkcjonował zamek rzemiosła i handlu. W Piszu zbudowano sieć gazowniczą. pojawia się wydzielony obszar umocniony otoczony W zabudowie miasta pojawiły się budynki w formach własną fosą. Teren wewnętrzny twierdzy, poza obszarem architektury neogotyckiej z obszernymi stalowymi zamku to dwa niezależne rozplanowania układu zbiornikami na gaz. Symbolem nowoczesnego wówczas miejskiego. Jeden to znany nam, dawny układ miasta z systemu wodociągów i kanalizacji miejskiej stała się wieża rynkiem, systemem ulic i kościołem. Drugi to rzut „miasta wodna. Na zamknięciu rynku, w jego dawnej przestrzeni, idealnego” na planie połowy sześcioboku z ulicami pojawił się w 1901 roku neogotycki ratusz. Zabudowę wychodzącymi promieniście prostopadle do kurtyn. Plan z miasta uzupełniały budynki oświatowe, szpital (1908). pracy J.E. Guttzeita ma formę uproszczoną bez rawelinów Rozwój turystyki i uruchomienie żeglugi po jeziorach mazurskich przyczyniły się do sezonowego ruchu wieloklasowe. Budynki oświatowe pochodzą głównie z miłośników sportów wodnych. W mieście i jego okolicy pocz. XX wieku, kiedy to z funduszu ministerstwa pojawiły się budowle związane z wioślarstwem, osadnictwa stawiano obiekty upamiętniające dwustulecie żeglarstwem oraz kąpieliska. powstania Królestwa Pruskiego. Po zniszczeniach pierwszej wojny światowej nastąpiła We wsiach, przez które wiodła linia kolejowa odbudowa miasta. Znaczna rozbudowa nastąpiła w powstawały stacje składające się z budynku dworcowego okresie międzywojennym po 1933 roku, spowodowała ona z magazynem spedycji kolejowej, szaletu, domu powstanie systemu ulic za torowiskiem, w południowo mieszkalnego i budynków pomocniczych. Zespoły stacji zachodniej części miasta i za rzeką. Powstały budynki miały jednolicie rozlokowane budynki składowe, publiczne, kamienice i domy jednorodzinne. jednorodne plany zabudowy i formy architektoniczne W wyniku działań II wojny światowej zabudowa miasta każdej linii. W wyniku zniszczeń w okresie pierwszej wojny uległa zniszczeniu w blisko 80%. Przystępując do światowej ich forma ulegała pewnym przeobrażeniom. powojennej odbudowy centrum miasta zachowano układ Uzupełnieniem krajobrazu jest zabudowa kolonijna o wykształconych ulic, nie zachowano jednak podziału formach jak we wsiach chłopskich. dawnych parcel. Nowa zabudowa to ciąg bloków wzdłuż Stałym elementem wszystkich wsi są cmentarze, południowej przyrynkowej pierzei i w głębi kwartałów, zdarza się, że w jednej wsi jest kilka cmentarzy - wiejski, niestety, zacierająca dawny charakter miasta. Próbą dworski i rodzinne. nawiązania do skali miasta, kształtowanej przez stulecia, jest zabudowa zachodniej pierzei nowego rynku. V.4. Charakterystyka zasobu obiektów zabytkowych Zasób zabytków zawiera obiekty wpisane do rejestru V.3. Historyczne układy ruralistyczne zabytków i obiekty objęte wojewódzką i gminną ewidencją Wsie terenu gminy mają przeważnie XV lub XVI - zabytków. wieczny rodowód. Kształtowały się w dwojaki sposób: w Budynki stanowią grupy o różnych funkcjach powiązaniu z siedliskiem dworskim lub jako wsie użytkowych, różnym przeznaczeniu, różnej formie czynszowo - zagrodowe /wsie czynszowe/ jak również przestrzennej i o różnym stopniu zachowania. Obiekty dawne wsie szkatułowe. Te pierwsze poza zespołami kubaturowe występują w formie zabudowy skupionej lub dworskimi mają zabudowę składającą się z czworaków i rozproszonej. Powstawały w XIX i XX wieku, jednak dwojaków usytuowanych wzdłuż jednej ulicy. Zabudowa większość budynków pochodzi z przełomu XIX i XX wieku pochodzi głównie z przełomu XIX/XX w. i ma charakter oraz z okresu międzywojennego. kalenicowy. Przeważają wsie ulicowe /Imionek, Kociołek Na omawianym terenie są również obiekty liniowe Szlachecki, Rakowo Piskie/. (aleje, kanał i nieczynne linie kolejowe). Zmieniły one na Licznie reprezentowane wsie czynszowe to ulicówki. trwałe naturalny sposób ukształtowania terenu. Poza wsiami ulicowymi są również wielodrożnice /Jeże, Cmentarze są obiektami usytuowanymi w pobliżu Pogubie Średnie, Pogubie Tylne/ ze zróżnicowaną zabudowy i układów liniowych oraz w przestrzeni zabudową. Przeważa w nich budownictwo z przełomu krajobrazu. Obecnie, po likwidacji zabudowań na XIX/XX w. Ich zabudowę stanowią przeważnie koloniach i wtórnych zalesieniach terenu, można je gospodarstwa rolne składające się z frontowego domu odnaleźć w najmniej spodziewanych miejscach. mieszkalnego i budynków gospodarczych wokół Pod powierzchnią ziemi niezależnie od obecnego prostokątnego podwórza. Murowany lub drewniany dom to ukształtowania terenu odnaleziono archeologiczne ślady przeważnie, omówiony wyżej, typowy dom kalenicowy. obecności człowieka z różnych epok. Teren gminy objęto Dom tego typu mógł być rozbudowywany poprzez dodanie planowymi badaniami archeologicznymi w formie izb z obu stron sieni. Dużą grupę domów drewnianych tzw. Archeologicznego Zdjęcia Polski /AZP/. znajdujemy we wsiach gminnych. We wsi Karwik zachowały się domy szerokofrontowe, asymetryczne, z BUDOWNICTWO sienią, kuchnią i dwiema lub trzema izbami jeszcze w tradycji budownictwa ludowego z wieku XVIII i XIX. Forma obiektów omawianego terenu była zależna od W odbudowywanych po pierwszej wojnie światowej środowiskowych trendów, z czasem jednak na charakter wsiach z zabudową drewnianą, która zachowała się we zabudowy miały wpływ tendencje ogólnopruskie, a wsiach Pogubie Średnie, Pogubie Tylne, Zdunowo następnie ogólnoniemieckie (style historyzujące, secesja, pojawiają się znane jeszcze w XVIII wieku typy domów międzywojenny styl narodowy). Wielkość budowli i jednoizbowych z sienią. W Hejdyku zachowały się domy różnorodność form zdobniczych zależała od zamożności szerokofrontowe, symetryczne z gankami. W Anuszewie mieszkańców, co miało wpływ także na rodzaj zachował się dom z komnatką - przykład budownictwa stosowanego materiału budowlanego (drewno, kamień, rodem z kurpiowszczyzny. glina, ryglówka, cegła, beton). Publiczna, przemysłowa i Budynki gospodarcze w zagrodach zazwyczaj infrastrukturalna zabudowa wsi (dworce, szkoły, urzędy, wznoszono prostopadle do domu z użyciem kamienia i tartaki, gorzelnie, młyny) miała charakter zunifikowany, cegły. Drewniana stodoła ustawiona równoległe do domu najczęściej w formie neogotyckich budowli lub obiektów zamykała podwórze. licowanych cegłą. Mimo burzliwych dziejów tych ziem, Ciekawym elementem krajobrazu wiejskiego są stosunkowo dobrze zachowały się chłopskie zabudowania typowe powtarzalne domy osadnicze typu zydlung wsi z przełomu XIX/XX w. Część wsi uzupełnionych pojawiające się zwłaszcza przy zakładach zostało formami z okresu międzywojennego. Ważnym przemysłowych, w odbudowywanych wsiach i siedliskach elementem zabudowy wsi były zespoły dworskie. Na dworskich. terenie gminy zachowały się nieliczne obiekty związane z Ważnym elementem wsi parafialnych był kościół z ziemiaństwem wschodniopruskim. Czołowymi obiektami terenem przykościelnym. W takich wsiach pojawiły się są dwory w Imionku, Kociołku Szlacheckim i pałac w karczmy składające się z zabudowań usługowo- Łupkach, wszystkie obiekty pochodzą z XIX w. i mieszkalnych i gospodarczych (między innymi stajni dla prezentują różne typy siedzib od skromnego domu na podróżnych). Przy karczmach powstawały również sale planie prostokąta w układzie dwutraktowym do układu zgromadzeń wiejskich. rozbudowanego z pełnym programem pomieszczeń Z budynków publicznych we wsiach przeważały reprezentacyjnych. Są to obiekty o przebudowanych szkoły, głównie jednoklasowe rzadziej dwu- i wnętrzach, pozbawionych pierwotnego wystroju. Grupa zabytkowych obiektów sakralnych na terenie dworu, sporadycznie w parku. Założenia cmentarne są z gminy jest stosunkowo nieliczna. W samym mieście Pisz reguły skromne, głównie na planie prostokąta. Wśród form jest jeden kościół zabytkowy: ewangelicki, sepulkralnych dominują nagrobki betonowe lub lastrikowe ob. rzymskokatolicki, p.w. św. Jana Chrzciciela, z końca w kształcie skrzyni. Rzadko spotyka się krzyże żeliwne. XVIII wieku. Na obiektach wojennych przeważają płytki betonowe, Na terenie wsi, zgodnie z podziałem parafialnym stelle oraz krzyże. Do najwartościowszych obiektów zachowały się ewangelickie zespoły sakralne, obecnie należy zaliczyć cmentarze ewangelickie w Piszu, Liskach i użytkowane przez katolików. Kościół parafialny, Hejdyku. Obiekty te posiadają dość dobrze zachowany ewangelicki, ob. rzymskokatolicki w Jeżach z 1866 r. starodrzew, a część z nich także interesujące nagrobki o ewangelicki, ob. rzymskokatolicki, w Kociołku Szlacheckim cechach zabytkowych. Należy szczególnie podkreślić z lat 1901-1905 oraz ewangelicki ob. rzymskokatolicki w walory artystyczne krzyży żeliwnych, które występują Turośli z przełomu XIX/XX wieku. sporadycznie (zachowały się np. w Dziadowie, Piszu, W okresie międzywojennym na terenie powiatu, a tym Przerośli, Turowie, Zimnej). Niektóre cmentarze są samym gminy Pisz istniała gęsta sieć kolejowa. Do chwili obecnie trudne do odszukania w terenie z powodu obecnej zachowały się dwie linie kolejowe: Pisz - kompletnej dewastacji (np. w Wielkim Lesie, czy w Wiartel Szczytno i Pisz - Ełk, uruchomiane w ostatnim czasie. -Skrzyżowanie). Duże wartości historyczne posiadają Przestała istnieć linia normalnotorowa z Pisza przez cmentarze oraz mogiły wojenne z I i II wojny światowej. W Orzysz do Giżycka. Podobny los spotkał linię prowadzącą grupie tej wyróżniają się cmentarze w Piszu oraz w do Dłutowa. Pozostałością tego systemu są jeszcze Jeżach Dłutowie i Snopkach, gdzie spoczywają żołnierze nasypy kolejowe i relikty mostów. niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914-1915. Znaczna Omawiany teren gminy wchodzi w skład dużego część cmentarzy jest bardzo ważnym elementem obszaru fortyfikacyjnego tworzonego od połowy XIX wieku krajobrazowym, charakterystycznym dla pejzażu dawnych wokół Wielkich Jezior Mazurskich Dwa ze schronów z Prus Wschodnich. Cmentarze wojenne są zazwyczaj 1939 roku w ramach tzw. linii Legi zachowały się w pielęgnowane. Wiele obiektów znajdujących się na terenie miejscowości Pisz i Wiartel. W ramach rozbudowy Punktu Lasów Państwowych jest wygrodzonych i dobrze Oporu Pisz do schronu z 1939 roku dobudowano schron utrzymanych. na działko p-panc. 37 mm. Wspomniany Punktu Oporu Pisz wznoszony w 1941 roku składa się ze schronów PARKI bojowych, ale głównie z biernych obiektów ukryć piechoty i działek p-panc. 37 mm. Bardzo ciekawymi zespołami są Na omawianym obszarze zachowało się 6 parków. Punty Oporu z 1941 roku, Jeże Wschód i Jeże Zachód Parki dworskie mają charakter krajobrazowy i są z reguły (pozycja Pisa - Narew - Galindy), niestety tylko częściowo usytuowane w sąsiedztwie dworu lub pałacu. Pochodzą z zachowane schrony bojowe i bierne są przykładem XIX wieku. Przeważają obiekty małe o powierzchni paru najnowocześniejszych schronów niemieckich z drugiej hektarów. wojny światowej. Dodatkowym kompleksem Stan zachowania parków dworskich jest zły fortyfikacyjnym jest Kwatera Goeringa w Szerokim Borze z (z wyjątkiem parku w Łupkach). Nie prowadzono w nich, w lat 1936-1941, stanowiąca jedną z kilku kwater okresie minionego pięćdziesięciolecia, prac niemieckich wzniesionych na terenie Prus Wschodnich. pielęgnacyjnych i rewaloryzacyjnych, poza wycinką Dodatkowo zachowały się umocnienia polowe budowane uschniętych drzew. Brak opieki nad nimi spowodował, że w 1944 r. - transzeje z betonowymi cylindrycznymi parki są w dużym stopniu zarośnięte samosiejkami i mało umocnieniami /Kochtopfe/ oraz rowy przeciwczołgowe. czytelne. Park w Borkach uległ znacznym zniszczeniom Z zabudowań wiejskich na uwagę zasługują podczas wichury, która nawiedziła gminę w 2002 roku. kompleksy zabudowy drewnianej w miejscowościach Park w Kociołku Szlacheckim został znacznie Karwik, Pogubie Średnie, Pogubie Tylne, Zdunowo. przetrzebiony, nie pomaga w jego zachowaniu podział na Z nielicznych zachowanych leśniczówek najciekawszy liczne działki. Wśród parków na wyróżnienie zasługuje jest obiekt w miejscowościach Lipa Przednia i Kulik. jedynie obiekt w Łupkach, jest to park pałacowy o Ciekawy jest kompleks śluzy, jazu i strażnicy wodnej w charakterze krajobrazowym, z czytelnymi osiami i Karwiku. Jednak obiekty te należy łączyć z Kanałem zróżnicowanym drzewostanem. Większość obiektów Jeglińskim jako zabytek techniki na całej długości. parkowych pełni ważną rolę w miejscowym krajobrazie. Działania konserwatorskie wobec różnorodnej grupy Są one dobrze widoczne w panoramach wsi i zespołów jaką są zabytki budownictwa muszą być prowadzone z dworsko-ogrodowych. Nieliczne parki zrosły się z uszanowaniem historycznych elementów oraz w pobliskimi lasami, zachowując jednakże swoje dawne technologiach i materiałach zbliżonych do stosowanych układy przestrzenne (Rakowo Piskie, Imionek). pierwotnie (np. tynki wapienne, okna drewniane, dachówka ceramiczna). Każdy przypadek jest OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE indywidualny i podjęcie prac remontowych lub konserwatorskich wymaga specjalistycznej wiedzy, a Gmina Pisz należy do obszarów słabiej zbadanych przede wszystkim uzgodnień z wojewódzkim pod kątem rozpoznania archeologicznego. Systematyczne konserwatorem zabytków. badanie rozpoznawcze (powierzchniowe) w ramach ogólnopolskiego programu badawczego - Archeologiczne CMENTARZE Zdjęcie Polski (AZP), objęły do chwili obecnej około 30 % obszaru gminy. Badaniom wykopaliskowym poddano Na terenie gminy Węgorzewo zachowały się zaledwie kilka stanowisk archeologicznych (część to 93 obiekty cmentarne. Są to przede wszystkim nieczynne badania niemieckie sprzed II wojny światowej, a kilka cmentarze ewangelickie (głównie wiejskie, rzadziej stanowisk pochodzi z odkryć przypadkowych). W rodzinne - rodowe), założone przeważnie w XIX w. archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kilkanaście obiektów należy do grupy cmentarzy Olsztynie znajdują się dane o 88 stanowiskach wojennych z I i II wojny światowej. W lasach są rozsiane archeologicznych, w tym o znaleziskach luźnych. W mogiły żołnierskie z I wojny światowej. Większość rejestrze zabytków nie ujęto żadnego stanowiska. cmentarzy jest położona w miejscach eksponowanych Do obiektów najcenniejszych należą te, które (wzniesienia, pagórki, wzgórza), najczęściej w pobliżu wsi, posiadają tzw. własną formę krajobrazową. Na terenie gminy wskazuje się jako grodzisko obiekt Zdory - Szeroki Ewidencją Zabytków) użytkowana jest zgodnie z ich Ostrów /stanowisko nr 49/ i wspominane w literaturze pierwotnym przeznaczeniem lub pełni funkcje zbliżone do Stare Guty /stanowisko nr 19/ i Zdory /stanowisko nr 52/. pierwotnych. Dotyczy to przede wszystkim obiektów W Zdorach znajdują się dwie osady nawodne, sakralnych, mieszkalnych, wojskowych i usługowych, w tzw. „palafit" /stanowiska nr 4 i 29/. Oprócz grodzisk przypadku których stosunkowo łatwe jest utrzymanie własną formę krajobrazowa posiada cmentarzysko funkcji pierwotnych. kurhanowe o różnej chronologii zlokalizowane w Liskach Wiele obiektów zabytkowych na terenie gminy stanowi /stanowisko nr 1/. Przy tej kategorii zabytków własność prywatną. Utrzymywanie ich i remontowanie archeologicznych należy także wspomnieć o regulują możliwości finansowe właścicieli. Zagrożeniem stanowiskach nie objętych badaniami AZP znanymi z dla ich zachowania jest brak spadkobierców, zmiana historii i ujętymi jako zabytki nieruchome czyli o zamku własności, i funkcji z rolniczej na letniskową. krzyżackim i książęcym w Piszu, a także twierdzy Pisz i Obiekty sakralne są utrzymywane i na bieżąco Forcie Lyck. Ważne są również relikty w obrębie zespołu remontowane. Istnieją jednak potrzeby remontowe. staromiejskiego. Wszystkie wymienione stanowiska są Remontu elewacji wymaga kościół w Kociołku niezwykle cennymi przykładami budownictwa obronnego, Szlacheckim. mieszkalnego i sepulkralnego z różnych okresów i Domy w zagrodach wiejskich należące do osób posiadają duże walory poznawcze. prywatnych są w większości przypadków utrzymywane i Pozostałe stanowiska zalicza się do tzw. obiektów użytkowane na cele mieszkalne. Część zagród, zwłaszcza płaskich, ponieważ nie zaznaczają się na powierzchni we wsiach nad jeziorami, jest przeznaczana na funkcje gruntu. Należą do nich ślady osadnictwa, osady, letniskowe. obozowiska i cmentarzyska ciałopalne z różnych okresów Cmentarze ewangelickie nie są użytkowane. W pradziejów, średniowiecza i okresu nowożytnego o różnej większości pozostają w krajobrazie jako trudnodostępne wartości. Do najcenniejszych pod względem poznawczym kompleksy zielone, a zachowane nagrobki pozostają należy zaliczyć: Kwik /stanowisko nr 22/, Zdory ukryte wśród krzewów. /stanowisko nr 6, 18, 44/. Prace w obrębie stanowisk objętych wojewódzką i VI.3. Ocena stanu technicznego obiektów gminną ewidencją zabytków należy prowadzić pod zabytkowych i stanu dokumentacji konserwatorskiej nadzorem archeologicznym. Prace na wszystkich Obecnie tylko część obiektów zabytkowych na terenie obiektach wymagają zgody Wojewódzkiego Konserwatora miasta i gminy znajduje się w stanie dobrym. Stan Zabytków. W wypadku gminy Pisz ze względu na techniczny budynków o walorach zabytkowych jest wyjątkowe położenie i prawdopodobne bogactwo oceniany jako dobry w 30%, dostateczny dotyczy to 40% stanowisk archeologicznych należałoby wszystkie wykopy obiektów. W złym stanie technicznym jest 30% obiektów. ziemne w strefie brzegowej jezior i cieków wodnych, Stan techniczny budynków murowanych na terenie wsi nawet tam gdzie dotąd nie stwierdzono istnienia obiektów położonych nad jeziorami i w pobliżu terenów leśnych pradziejowych i średniowiecznych, objąć nadzorami ulega zdecydowanej poprawie poprzez inwestycje i archeologicznymi. remonty prywatnych właścicieli. Zły stan techniczny dotyczy zwłaszcza budynków podworskich. Wynika on w VI. Ocena stanu i funkcjonowania środowiska sposób oczywisty z niewielkiej o nie dbałości przez kulturowego minione sześćdziesiąt lat. Brak remontów wynikał z kolei ze szczupłości środków finansowych oraz polityki władz VI.1. Ochrona krajobrazu kulturowego gminy lokalnych w tym względzie, które w przeszłości swoje - Rezerwaty i parki kulturowe: wysiłki koncentrowały głównie na zastępowaniu starej Na obszarze gminy nie ustanowiono tego typu obszarów. substancji nowymi blokami mieszkalnymi w skupiskach - Historyczne struktury przestrzenne: Państwowych Gospodarstw Rolnych.. Na obszarze miasta i gminy nie występuje 1 zespół W planach zagospodarowania przestrzennego zakłada urbanistyczny. się w przeważającym stopniu utrzymanie zabytkowej - Układy ruralistyczne: zabudowy. Na obszarze miasta gminy nie objęto ochroną żadnego układu ruralistycznego. VII. Ocena słabych i mocnych stron mających wpływ W Studium Uwarunkowań i Kierunków na środowisko kulturowe Miasta i Gminy Pisz Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, W rozdziale tym wykorzystano między innymi wyniki zmienionym Uchwałą Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w analizy dokonanej w Strategii Rozwoju Gminy Pisz na lata Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku ujęte zostały i 2007-2015. Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz zabytkowe zespoły kościelne i podworskie na terenie przyjęty Uchwałą Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu gminy wokół których utworzono strefy ochrony z dnia 3 września 2009 roku. konserwatorskiej zgodnie z decyzjami konserwatorskimi o Biorąc pod uwagę specyfikę Gminy i szanse jego wpisie do rejestru zabytków. Taki zapis zapewnia ochronę rozwoju wskazuje się następujące czynniki, związane z konserwatorską najcenniejszych kulturowo, historycznie i dziedzictwem kulturowym Gminy Pisz: krajobrazowo obszarów miasta i gminy. Dla terenów gminy zasobnych w zabytki zostały Mocne strony opracowane pięć planów miejscowych. Plany takie opracowywane są głownie do terenów przeznaczanych - 2/3 obszaru gminy to tereny chronionego krajobrazu, pod nową zabudowę. Inwestycje na obszarze wsi i w tym Puszcza Piska, Mazurski Park Krajobrazowy, zabudowy kolonijnej są poprzedzane wydawaniem decyzji rezerwaty przyrody - jeden z największych, zwartych o warunkach zabudowy z uwzględnieniem wiedzy o kompleksów leśnych w Europie Dogodne położenie obiektach objętych wpisem do rejestru zabytków oraz geograficzne na terenach o dużej atrakcyjności wojewódzką i gminną ewidencją zabytków. turystycznej; - Atrakcje kulturowe i historyczne regionu - np. bogaty VI.2. Współczesne funkcje obiektów zabytkowych folklor i tradycje ludowe, kwatera Goeringa w Szerokim Większość obiektów zabytkowych (wpisanych do Borze - teren jednostki wojskowej Środowisko rejestru zabytków, jak również objętych Gminną przyrodnicze korzystne dla prowadzenia polityki - Zakazy i okraczenia w strefach chronionego zrównoważonego rozwoju; krajobrazu (Mazurki Park Krajobrazowy, Obszar - Przynależność do regionu Mazur; Natura 2000 - Puszcza Piska); - Rzeka Pisa - jedna z najbardziej malowniczych i - Ograniczenie komunikacji kolejowej; meandrujących rzek nizinnych w Europie; - Zniszczenie części Puszczy Piskiej przez nawałnicę w - Możliwość organizowania imprez ponadregionalnych - 2002 r.; plenerowych; - Samowola budowlana w najatrakcyjniejszych - Dobrze rozwinięty układ sieci drogowej; terenach; - Dobry system komunikacji drogowej z większymi - Zanikanie tradycji regionalnych; miastami regionu; - Obniżanie się poziomu wód gruntowych i - Wysoki poziom pozyskanych funduszy unijnych. powierzchniowych.

Słabe strony VIII. Założenia programowe ochrony zabytków Gminy Pisz - Niewykorzystany potencjał przyrodniczy; - Niewykorzystane możliwości transportu kolejowego; VIII.1. Główne cele polityki gminnej związane z opieką - Kolizja ruchu kolejowego z głównymi ulicami miasta; i ochroną zabytków. - Niski stopień oddzielenia ruchu kołowego od rowerowego; - Planowe i konsekwentne realizowanie zadań - Niekorzystny układ komunikacyjny w centrum miasta; samorządowych w zakresie opieki nad zabytkami. - Brak obwodnicy miasta; - Zły stan techniczny istniejącej zabudowy, szczególnie - Ścisłe powiązanie zadań służących opiece nad o funkcji mieszkalnej; zabytkami ze Strategią Rozwoju gminy Pisz - Zły stan zagospodarowania terenów „wewnątrz” osiedli 2007+2015 przyjętą Uchwałą Nr XVII/159/07 Rady mieszkaniowych; Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku oraz - Brak wolnych terenów pod inwestycję; polityką przestrzenną gminy. - Niedostateczna sieć infrastruktury technicznej dla rozwoju turystyki: Słaby stopień skanalizowania, - Rozumienie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla zwodociągowania i zgazyfikowania gminy. Zły stan rozwoju gminy, popularyzacja idei opieki nad techniczny dróg - szczególnie na terenach wiejskich; zabytkami odczytywanej jako źródło tożsamości, - Słabo rozwinięta baza noclegowa, szczególnie w wiedzy i tradycji. zakresie ośrodków turystycznych o średnim i wyższym standardzie: Hotele - wysokie ceny, ale nie oferują na - Integrowanie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami szeroką skalę żadnych atrakcji poza noclegiem. Pola oraz walorów przyrodniczych w miejscowych planach namiotowe - brak sanitariatów, ujęć wody, kontenerów zagospodarowania przestrzennego w szerokim na odpady, oznaczeń turystycznych; rozumieniu dziedzictwa kulturowego jako dobra kultury - Brak infrastruktury turystycznej zapewniającej rozwój i natury World Cultural Heritage (Światowe sportu i rekreacji - brak wyznaczonych miejsc do Dziedzictwo Kultury). organizowania szerszych imprez sportowych, rekreacyjnych, żeglarskich (np. regaty, wyścigi - Stworzenie i wprowadzenie zasad ochrony bojerowe) kulturalnych i rozrywkowych. materialnego dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Szanse - Podejmowanie działań mających na celu zwiększenie - Rezerwy terenów, możliwych do wykorzystania; atrakcyjności przestrzeni wiejskiej i zabytków dla - Aktualna Strategia Rozwoju Miasta; potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych - Jasno i precyzyjnie określone kierunki rozwoju Miasta oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi Pisz; środków łożonych na opiekę nad zabytkami. - Rozpoczęta budowa infrastruktury okołoturystycznej; - Rozpoczęty proces porządkowania przestrzeni - Prowadzenie działań planistycznych i inwestycyjnych publicznej; mających na celu powstrzymanie degradacji obszarów - Umowa o współpracy z partnerami z Niemiec, Estonii i i obiektów zabytkowych i kulturowych oraz podjęcie Litwy; wielopłaszczyznowych działań mających na celu - Moda na szkolenia na Mazurach (konferencje, poprawę stanu zabytków. szkolenia połączone z wypoczynkiem); - Parlamentarzyści Warmii i Mazur; - Aktywne i kreatywne zarządzanie zasobami - Sławni ludzie wypoczywający na terenie gminy Pisz; stanowiącymi dziedzictwo kulturowe, jego - Moda na ekologię i ochronę przyrody; rewitalizacja, adaptacja i ścisłe akcentowanie - Moda na Mazury; potencjału tożsamości kulturowej. - Fundusze strukturalne Unii Europejskiej. - Racjonalne wykorzystanie funduszy gminnych na Zagrożenia ratowanie, konserwację i dokumentowanie dziedzictwa kulturowego. - Brak opracowanych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru całego - Wspieranie projektów związanych z opieką nad miasta; zabytkami i zagospodarowaniem obiektów - Niedostateczne lub nieekonomiczne wykorzystanie zabytkowych. przestrzeni; - Pogarszający się stan budynków komunalnych w - Upowszechnianie wśród właścicieli i użytkowników mieście; obiektów zabytkowych znajomości zasad opieki nad zabytkami, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej, wspieranie odpowiedzialności właścicieli obiektów - Wspieranie wydawnictw obejmujących zagadnienia zabytkowych za posiadane mienie. związane z historią gminy oraz ochroną dóbr kultury.

VIII.2. Działania związane z opieką nad zabytkami oraz - Wspieranie działań sprzyjających szerszemu ochroną krajobrazu kulturowego Gminy Pisz zaangażowaniu się sektora prywatnego w ochronę dziedzictwa kulturowego. - Realizacja zadań z zakresu opieki nad zabytkami wynikających ze Strategii Rozwoju gminy Pisz - Wspieranie działalności organizacji społecznych, 2007+2015 przyjętej Uchwałą Nr XVII/159/07 Rady pozarządowych i środowisk zajmujących się ochroną i Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku. opieką nad zabytkami.

- Realizacja kierunków polityki przestrzennej - Zapewnienie wsparcia przy tworzeniu systemu wskazanych w Studium uwarunkowań i kierunków informacji o zabytkach gminy. zagospodarowania przestrzennego oraz zapisów dotyczących ochrony dziedzictwa i krajobrazu - Aktywna współpraca z lokalnymi mediami w celu kulturowego w miejscowych planach promocji zabytków i upowszechniania działań zagospodarowania przestrzennego. związanych z opieką nad zabytkami.

- Kontynuacja sukcesywnego opracowywania IX. Realizacja i finansowanie przez miasto i gminę miejscowych planów zagospodarowania zadań z zakresu ochrony zabytków przestrzennego dla terenów wymagających Główny obowiązek dbania o stan zabytków, a tym sporządzenia planów ze względu na istniejące samym ponoszenia nakładów na prace konserwatorskie, uwarunkowania środowiska kulturowego. spoczywa na właścicielach i użytkownikach obiektów zabytkowych. Istnieją jednak możliwości finansowania - Wprowadzanie zmian w gminnej ewidencji zabytków w prac przy zabytkach z różnych źródeł, z zaangażowaniem oparciu o aktualizowany wykaz obiektów zabytkowych samorządu gminnego. Poniżej wskazano różne stanowiący załącznik do niniejszego programu jako możliwości pozyskiwania środków. bazy danych. - Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia - Okresowe przeglądy zabezpieczeń obiektów 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej zabytkowych zgodnie z Gminnym programem ochrony na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty zabytków Gminy Pisz o na wypadek konfliktu budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zbrojnego i sytuacji kryzysowych. zabytków. (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 940), istnieje możliwość dofinansowania zadań z zakresu ochrony - Podjęcie działań promocyjnych w celu znalezienia zabytków m.in. z budżetu państwa. Wsparcie użytkowników dla zdegradowanych obiektów finansowe pochodzi ze środków: zabytkowych na terenie gminy; prowadzenie na - Ministerstwa Kultury; oficjalnej stronie internetowej oferty inwestycyjnej. - Wojewody Warmińsko-Mazurskiego, będących w dyspozycji Warmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego - Podejmowanie działań w zakresie ustalenia stanu Konserwatora Zabytków; prawnego nieruchomości zabytkowych opuszczonych - Budżetu województwa warmińsko-mazurskiego i przez poprzednich właścicieli (nieruchomości o jednostek samorządu terytorialnego; nieuregulowanym stanie prawnym). - Funduszu Kościelnego (dla prac przy obiektach sakralnych, nie obejmujących konserwacji - Przekazywanie informacji właścicielom i dysponentom ruchomego wyposażenia kościołów); obiektów zabytkowych o możliwościach korzystania z - Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i programowych funduszy Wspólnoty Europejskiej na Gospodarki Wodnej (dla zabytkowych założeń dofinansowanie prac konserwatorskich przy zielonych). zabytkach. - W zależności od sytuacji budżetowej samorządu - Podjęcie działań zmierzających do uporządkowania istnieje możliwość udzielenia dotacji na prace zabytkowych nekropolii i remontów zabytkowych restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane nagrobków. przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków (zarówno nieruchomych jak i ruchomych) na drodze - Interwencja władz miasta przy rażących naruszeniach podjęcia stosownej uchwały przez Radę Gminy Pisz. prawa budowlanego (zwłaszcza w zakresie samowoli budowlanych na obszarach objętych ochroną - Przy sprzedaży obiektów zabytkowych należących do konserwatorską), przy obiektach zabytkowych oraz miasta i gminy stosuje się dozwolone prawem zniżki. ujętych w ewidencji gminnej (zwłaszcza jeśli chodzi o rozbudowy i przebudowy zmieniające bryłę - Pozyskiwanie środków finansowych na zadania budynków). inwestycyjne jest możliwe ze źródeł zewnętrznych. Współfinansowania działań obejmujących zarówno VIII.3. Działania informacyjne, popularyzacyjne i podnoszenie poziomu wiedzy w zakresie kultury i edukacyjne związane z promocją zabytków i walorów historii, jak również zachowanie oraz ochronę miejskiej przestrzeni kulturowej Pisza dziedzictwa kulturowego, może być dokonywane ze Udostępnienie na oficjalnej stronie internetowej środków finansowych Unii Europejskiej. Fundusze Urzędu Gminy Gminnej Ewidencji Zabytków wraz z strukturalne utworzono dla wyrównywania poziomu podaniem ich aktualnego stanu prawnego (dot. obiektów rozwoju regionów w zjednoczonej Europie, z uwagi na wpisanych do rejestru zabytków). uznanie kultury za jeden z czynników rozwojowych regionów.

- Dla inicjatyw pozarządowych istnieje możliwość zwyczajne, dąb szypułkowy przy polu namiotowym, cztery wsparcia ze strony fundacji europejskich i dęby bezszypułkowe przy domku myśliwskim nad zagranicznych. jez. Seksty; w Leśnictwie Turośl - dwa dęby szypułkowe; w Leśnictwie Rybitwy - lipa drobnolistna; w Rakowie X. Zadania miasta i gminy związane z ochroną Piskim - kasztanowiec, lipa drobnolistna; przy drodze do środowiska w zakresie konserwacji zieleni zabytkowej wsi Rybitwy - lipa drobnolistna; w Leśnictwie Pogorzele - Na obszarze Gminy Pisz występuje zróżnicowane lipa drobnolistna; w Leśnictwie Jeże - lipa drobnolistna; krajobrazowo tereny. Północna część, leżąca w obrębie przy drodze do wsi Łupki - wierzba wąskolistna; w Równiny Mazurskiej, charakteryzuje się małymi Leśnictwie Lipnik - sosna pospolita; przy drodze polnej w deniwelacjami terenu rozciętego jedynie niewielkimi Kotle Dużym - lipa drobnolistna i w Kotle Dużym głaz ciekami wodnymi. Część wschodnia, należy do Pojezierza narzutowy. Ełckiego i charakteryzuje się głębokimi dolinami oraz rynnami wypełnionymi przez wody jezior. Wody zajmują W wojewódzkiej ewidencji zabytków znajdują się aleje 19,4% powierzchni gminy. Cała gmina Pisz leży w zlewni przydrożne typowane do ochrony jako element krajobrazu rzeki Pisy wypływającej z jeziora Roś. Zbiera ona wody kulturowego: środkowe i południowej część Systemu Wielkich Jezior Numer Droga/odcinek Mazurskich i uchodzi do rzeki Narwi. Lp. Przebieg drogi drogi typowany do ochrony Odcinki: W 1977 roku, na terenie 7 gmin, utworzono Mazurski droga kraj. nr 58 (Kocioł) 1666N 1. droga kraj. nr 58 - Park Krajobrazowy z czego 9 270 ha leży na terenie 1 - Rakowo Piskie - Szymki Rakowo Piskie gminy Pisz. Większość tego obszaru zajmują wody jeziora - Kukły 2. Szymki - Kukły Śniardwy. Park obejmuje część gruntów w obrębach 2 1668N Liski - Szymki Na całej długości Snopki, Karwik, Szczechy Wielkie, Zdory i Kwik. Znaczna droga nr 58 (Pisz) - część powierzchni gminy (50%) zajmują obszary 3 1670N Rybitwy - droga nr 58 Na całej długości chronionego krajobrazu „Puszcza i Jeziora Piskie” (Kaliszki) utworzonego na mocy rozporządzenia Wojewody Suwalskiego dnia 2 maja 1991 r. oraz obszary Integralną częścią krajobrazu Gminy Pisz są obszary chronionego krajobrazu otuliny Mazurskiego Parku zieleni, w tym zabytkowej, przy których są podejmowane Krajobrazowego utworzone rozporządzeniem Wojewody zabiegi pielęgnacyjno-chirurgiczne, obejmujące: Warmińsko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. Na - cięcia przyrodnicze, terenie gminy Pisz znajdują się 2 rezerwaty przyrody: - cięcia sanitarne, Jezioro Pogubie Wielkie i Jezioro Nidzkie. Na terenach - leczenie i pielęgnowanie ubytków powierzchniowych i rezerwatów oraz parku krajobrazowego obowiązują wgłębnych; zwalczanie grzybów pasożytniczych i zakazy wynikające z aktów ich powołania. Strefami ciszy chorobotwórczych, zwalczanie owadów drążących objęte są następujące jeziora: Nidzkie, Pogubie Wielkie i drewno, Małe, Wiartel, Brzozolasek, Kaczerajno, Jagodzin, - wzmocnienia mechaniczne, Białoławki, Kocioł. - prace pielęgnacyjno-zabezpieczające przy systemie korzeniowym, Część terenu Gminy Pisz o powierzchni 47 335 ha - nawożenie drzew, wchodzi w skład obszaru Natura 2000 Puszcza Piska - wzbogacanie nasadzeniami. (PLB 280008) wyznaczonego na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 lipca Plan działań w zakresie konserwacji zieleni na lata 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków 2011-2014: Natura 2000. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona populacji dziko występujących ptaków oraz - Prace pielęgnacyjne, cięcia sanitarne i nasadzenia utrzymanie ich siedlisk w niepogorszonym stanie. Obszar nowych drzew i krzewów. ten obejmuje zachodnią część gminy Pisz począwszy od jeziora Śniardwy, po linii drogi krajowej Nr 63, jeziora Roś - Nasadzenia i pielęgnacja drzew oraz zieleni w pasach i rzeki Pisy. drogowych.

Na terenie gminy są także chronione drzewa formie - Tworzenie wokół jezior i rzek stref ochronnych pomników przyrody: na terenie miasta, na terenie Fabryki zagospodarowanych zielenią w celu zapobiegania „Sklejka - Pisz” - dąb szypułkowy; w Leśnictwie Orle - dwa spływu zanieczyszczeń. dęby szypułkowe modrzew europejski, cztery sosny

XI. Wykazy zabytków wpisanych do Rejestru Zabytków Województwa Warmińsko-Mazurskiego

TABELA 1.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO.

Nr Obiekt zabytkowy Nr w Lp. w rejestrze Nr działki Własność Czas powstania, okresy przebudowy, stopień zachowania wykazie zabytków 1. Założenie starego miasta Pisza oraz 50-100 m poza granicami A-471 z starego miasta oraz zabudowa 5.09.1958 2. Pisz, ruiny zamku, mur., XV-XVIII w. 147/1961 A 525 z 371/2; 370/3; komunalna 05.09.1958 375/5 372/9 3. Pisz, kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Jana Chrzciciela, 148/1961 A 1155 z 384 wyznaniowa mur-szach., K. XVIII w. wieża 1737-1739 r. /karta/ 11.05. 1968 4. Pisz, kaplica cmentarna, na cmentarzu ewangelickim ul. Dworcowa, 149/1961 A 523 z 192/5 komunalna mur., pocz. XX w. 23.07.1986 5. Pisz, Lipowa, dom nr 5, mur. pocz. XX w. 150/1961 415/1 państwowa 6. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 1, mur. pocz. XX w. 151/1961 A 4331 z 423/2 współwłasność 20.05.2005 7. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 2, mur. pocz. XX w. 152/1961 A 4339 z 423/2 współwłasność 20.05.2005 8. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 6, mur., XIX w. /karta/ 153/1961 A 3176 z 429/8; 429/9 prywatna 18.07.1991 9. Pisz, Ratusz, ob. Starostwo, Pl. Daszyńskiego 7, mur. pocz. XX w. 154/1961 A 4335 z 431 komunalna /karta/ 20.05.2005 10. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 8, mur., pocz. XX w. 155/1961 A 4335 z 414/9 współwłasność 20.05.2005 11. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 9, mur. pocz. XX w. 156/1961 A 4333 z 414/11 współwłasność 20.05.2005 12. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 14, mur., 1909 r. 158/1961 A 4332 z 262/2 współwłasność 12.05.2005 13. Pisz, ul. Rybacka dom nr 2, mur. pocz. XX w. 159/1961 A 4337 z 414/13 współwłasność 20.05.2005 14. Pisz, ul. Rybacka dom nr 4, mur. pocz. XX w. 160/1961 A 4338 z 419/1 współwłasność 20.05.2005 15. Pisz, ul. Rybacka dom nr 8, mur., XVIII/XIX w. /karta/ 161/1961 A 122 z 463/3 komunalna 28.09.1953 16. Pisz, ul. Rybacka dom nr 12, mur. pocz. XX w. 162/1961 A 471 z 465/1 państwowa 05.09.1958 17. Pisz, ul. Rybacka dom nr 18, mur. pocz. XX w. 165/1961 A 471 z 472 prywatna 05.09.1958 18. Pisz, ul. Wojska Polskiego 2, mur. pocz. XX w. 169/1961 A 4336 z 423/1 współwłasność 20.05.2005 19. Pisz, Wyzwolenia dom nr 1, mur. 2 poł. XX w. 170/1961 A 4328 z 426 współwłasność 20.05.2005 20. Pisz, Wyzwolenia dom nr 2, mur. 2 poł. XX w. 171/1961 A 4329 z 427 współwłasność 20.05.2005 21. Pisz, Wyzwolenia dom nr 3, mur. 2 poł. XX w. 172/1961 A 4330 z 428 współwłasność 20.05.2005 22. Pisz, Wyzwolenia dom nr 4, mur. 2 poł. XX w. 173/1961 A 4327 z 425 współwłasność 20.05.2005 23. Pisz, ul. Gdańska 11 wieża wodna, mur., pocz. XX w. 177/1961 A 4445 z 323/2 komunalna 04.01.2007 24. Pisz, dom w zespole przemysłowo-magazynowo -mieszkalnym, 179/1961 A 3895 z 352 komunalna ul. Dworcowa nr 4, XIX/XX w. /karta/ 30.05.2005 25. Pisz, magazyn w zespole przemysłowo-magazynowo -mieszkalnym, 180/1961 A 3895 z 352/4 komunalna ul. Dworcowa 6A, XIX/XX w. 20.05.2005 26. Pisz, magazyn zespole przemysłowo-magazynowo -mieszkalnym, 181/1961 A 3895 z 349/58; prywatna XIX/XX w. /karta/ 20.05.2005 350/21 27. Pisz, ul. Wąglicka, wieża wodna w zespole dworca kolejowego, 185/1961 A 4515 z 142/42 państwowa l. 30. XX w. 23.10.2008 28. Pisz, dawny cmentarz komunalny, 1876 r. /karta/ 190/1961 A 1700 z 192/5 komunalna 23.07.1986 29. Pisz, schron bojowy, typu 502, żelbetowy, 1941 r. 195/1961 A 4479 z 136/17 państwowa 08.10.2007 30. Pisz, schron bojowy, typu 107a, żelbetowy, 1941 r. 196/1961 A 4469 z 16/20 prywatna 29.06.2007

TABELA 1.2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO.

Obiekt zabytkowy Nr w rejestrze Lp. Nr w wykazie Nr działki Własność Czas powstania, okresy przebudowy, stopień zachowania zabytków

1. Borki PGR, park dworski, XIX/XX w. 11/1961 A 3204 z 14/110 komunalna 04.11.1991 2. Czarci Ostrów, Fort Lyck, budowla ziemna z pozostałościami 15/1961 A 4311 z 423/4 państwowa fundamentowań budowli k. XVIII w. 08.11.2004 3. Dłutowo (Jeże), cmentarz ewangelicki, 1914-1915 17/1961 A 522 z 157/2 komunalna 23.07.1986 4. Imionek, dwór w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 41/1961 A 1652 z 194/2; 194/3; prywatna 12.03.1983 194/1 5. Imionek, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 42/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 6. Imionek, stodoła w zespole dworskim, drew., XIX/XX w. /karta/ 43/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 7. Imionek, park w zespole dworskim, XIX/XX w. 44/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 8. Imionek, Mauzoleum, mur., pocz. XX w. 45/1961 A 2595 z 190 komunalna 11.01.1989 9. Imionek, cmentarz ewangelicki, mur., 1 poł. XX w. /karta/ 46/1961 A 2595 z 190 komunalna 11.01.1989 10. Jeże, Kościół ewangelicki ob. rzymskokatolicki p.w. ŚŚ. Piotra i 50/1961 A 333 z 119/3 wyznaniowa Pawła, mur., 1866 r. /karta/ 27.03.1990 11. Kociołek Szlachecki, kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki 99/1961 A 2961 z 145 państwowa p.w. MB Gietrzwałdzkiej, mur., 1901-1905 r. /karta/ 15.12.1989 12. Kociołek Szlachecki, dwór w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ 101/1961 A 1991 z 127/36 prywatna 31.03.1987 13. Kociołek Szlachecki, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX w. 102/1961 A 1991 z 127/254 prywatna /karta/ 31.03.1987 14. Kociołek Szlachecki, gorzelnia ob. magazyn w zespole dworskim, 103/1961 A 1991 z 127/254 prywatna mur., XIX w. /karta/ 31.03.1987 15. Kociołek Szlachecki, stodoła w zespole dworskim, mur., XIX w. 104/1961 A 1991 z 127/254 prywatna /karta/ 31.03.1987 16. Kociołek Szlachecki, park w zespole dworskim, mur., XIX w. 105/1961 A 1991 z 127/25; współwłasność 31.03.1987 127/37; 127/36; 127/95; 127/258; 127/257; 127/93; 127/92; 127/91; 127/80 17. Łupki, dwór w zespole dworsko-parkowym, ob. Ośrodek Szkolno- 123/1961 A 1982 z 52/1 komunalna Wychowawczy, mur., ok. poł. XVIII w. przebudowany XIX i XX w. 31.03.1987 /karta/ 18. Łupki, gorzelnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek 124/1961 A 1982 z 43/44 prywatna mieszkalno-magazynowy, mur., 1 poł. XIX w. /karta/ 31.03.1987 19. Łupki, stajnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek 125/1961 A 1982 z 52/1 komunalna mieszkalno-magazynowy, mur., 1 poł. XIX w. /karta/ 31.03.1987 20. Łupki, park w zespole dworsko-parkowym, 1 poł. XIX w. 126/1961 A 1982 z 52/1 komunalna 31.03.1987 21. Snopki, cmentarz wojenny, 1915 r. 2441961 A-2603 z 346 komunalna 11.01.1989 r. 22. Stare Uściany, cmentarz ewangelicki, XIX w. 253/1961 A-2600 z 2262/9 państwowa 21.0.11989 r. 23. Turośl, Kościół ewangelicki, ob. par. rzymskokatolicki, p.w. MB 270/1961 A- 3035 32/2 wyznaniowa Częstochowskiej, mur., 1848 r. /karta/ z 27.03.1990 r 24. Turośl, leśniczówka w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 273/1961 A - 4264 z 1369/1 prywatna 6.11.2003 r. 25. Turośl, b. gosp. w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 274/1961 A - 4264 z 1369/1 prywatna 6.11.2003 r.

TABELA 2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW RUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKÓW WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO.

Numer i data decyzji o wpisie L.p. Obiekt zabytkowy Adres do rejestru zabytków 1. Pisz, ołtarz główny w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. Chrzciciela, drewno szpilkowe i lipowe, polichromowane, złocone, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 2. Pisz, Rzeźba - krucyfiks w ołtarzu głównym Kościoła parafialnego Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 3. Pisz, Obraz - pejzaż w ołtarzu głównym Kościoła parafialnego Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. p.w. św. Jana Chrzciciela, deska z drewna iglastego, wczesny Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Ditges Maler 4. Pisz, Płaskorzeźba - Ostatnia wieczerza w ołtarzu głównym Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. Kościoła parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 5. Pisz, Rzeźba - Ewangelista Mateusz w ołtarzu głównym Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 6. Pisz, Rzeźba - Ewangelista Jan w ołtarzu głównym Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 7. Pisz, Rzeźba - Ewangelista Łukasz w ołtarzu głównym Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 8. Pisz, Rzeźba - Ewangelista Marek w ołtarzu głównym Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne 9. Pisz, Obraz - Złożenie do grobu w ołtarzu głównym Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, deska z drewna iglastego, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 olej, wczesny barok, pocz. XVIII w., 10. Pisz, Ambona w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Chrzciciela, Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 drewno lipowe, polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 11. Pisz, Rzeźba Mojżesz w ambonie Kościoła parafialnego p.w. św. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, złocone, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 12. Pisz, Rzeźba - Św. Jan Chrzciciel w ambonie Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane, złocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 13. Pisz, Rzeźba - Dwunastu Apostołów w ambonie Kościoła Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. parafialnego p.w. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 polichromowane olejno, złocone, srebrzone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 14. Pisz, Rzeźba - Chrystus w ambonie Kościoła parafialnego p.w. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, złocone, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 15. Pisz, Rzeźba- pelikan w ambonie Kościoła parafialnego p.w. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, złocone, srebrzone, wczesny Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 16. Pisz, Rzeźba- anioł w ambonie Kościoła parafialnego p.w. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 r. św. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, złocone, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 srebrzone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz ołtarza głównego 17. Pisz, Naczynie na wodę chrzcielną w Kościele parafialnym p.w. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 św. Jana Chrzciciela, mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 k. XVIII w. 18. Pisz, Krzyż na wieży zachodniej Kościoła parafialnego p.w. Pisz, Kościół p.w. św. Jana 27.04.1984 św. Jana Chrzciciela, stal żelazna, mosiądz, blacha żelazna, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL WKZ 533/7/d/84 odlew, późny barok, 1739, pochodzenie lokalne 19. Pisz, Świecznik w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Chrzciciela, Pisz, Kościół p.w. św. Jana 2.08.1972 r. mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL.2.660/9/72 20. Pisz, Świecznik w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Chrzciciela, Pisz, Kościół p.w. św. Jana 2.08.1972 r. mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL.2.660/9/72 21. Pisz, Świecznik w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Chrzciciela, Pisz, Kościół p.w. św. Jana 2.08.1972 r. mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL.2.660/9/72 22. Pisz, Świecznik w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Chrzciciela, Pisz, Kościół p.w. św. Jana 2.08.1972 r. mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL.2.660/9/72 23. Pisz, Krucyfiks ludowy w Kościele parafialnym p.w. św. Jana Pisz, Kościół p.w. św. Jana 2.08.1972 r. Chrzciciela, mosiądz, trybowany, neoklasycyzm, Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka KL.2.660/9/72 k. XIX w.

XII. Wykazy zabytków ujętych w Gminnej Ewidencji Zabytków (GEZ)

TABELA 3.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW.

Nr Obiekt zabytkowy Nr w Lp. w rejestrze Nr działki Własność Czas powstania, okresy przebudowy, stopień zachowania wykazie zabytków 1. Pisz, ruiny zamku, mur., XV-XVIII w. 147/1961 A 525 z 371/2; komunalna 05.09.1958 370/3; 375/5 372/9 2. Pisz, kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Jana 148/1961 A 1155 z 384 wyznaniowa Chrzciciela, mur-szach., K. XVIII w. wieża 1737-1739 r. /karta/ 11.05. 1968 3. Pisz, kaplica cmentarna, na cmentarzu ewangelickim 149/1961 A 523 z 192/5 komunalna ul. Dworcowa, mur., pocz. XX w. 23.07.1986 4. Pisz, Lipowa, dom nr 5, mur. pocz. XX w. 150/1961 415/1 państwowa 5. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 1, mur. pocz. XX w. 151/1961 A 4331 z 423/2 współwłasność 20.05.2005 6. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 2, mur. pocz. XX w. 152/1961 A 4339 z 423/2 współwłasność 20.05.2005 7. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 6, mur., XIX w. /karta/ 153/1961 A 3176 z 429/8; 429/9 prywatna 18.07.1991 8. Pisz, Ratusz, ob. Starostwo, Pl. Daszyńskiego 7, 154/1961 A 4335 z 431 komunalna mur. pocz. XX w. /karta/ 20.05.2005 9. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 8, mur., pocz. XX w. 155/1961 A 4335 z 414/9 współwłasność 20.05.2005 10. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 9, mur. pocz. XX w. 156/1961 A 4333 z 414/11 współwłasność 20.05.2005 11. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 13b, mur., ok. 1930 r.. 157/1961 409 wyznaniowa 12. Pisz, Pl. Daszyńskiego dom nr 14, mur., 1909 r. 158/1961 A 4332 z 262/2 współwłasność 12.05.2005 13. Pisz, ul. Rybacka dom nr 2, mur. pocz. XX w. 159/1961 A 4337 z 414/13 współwłasność 20.05.2005 14. Pisz, ul. Rybacka dom nr 4, mur. pocz. XX w. 160/1961 A 4338 z 419/1 współwłasność 20.05.2005 15. Pisz, ul. Rybacka dom nr 8, mur., XVIII/XIX w. /karta/ 161/1961 A 122 z 463/3 komunalna 28.09.1953 16. Pisz, ul. Rybacka dom nr 12, mur. pocz. XX w. 162/1961 A 471 z 465/1 państwowa 05.09.1958 17. Pisz, ul. Rybacka dom nr 18, mur. pocz. XX w. 165/1961 A 471 z 472 prywatna 05.09.1958 18. Pisz, ul. Rybacka dom nr 24, mur. pocz. XX w. 166/1961 1419/2 współwłasność 19. Pisz, ul. Warszawska dom nr 5, mur. pocz. XX w. 168/1961 502/9 komunalna 20. Pisz, ul. Wojska Polskiego 2, mur. pocz. XX w. 169/1961 A 4336 z 423/1 współwłasność 20.05.2005 21. Pisz, Wyzwolenia dom nr 1, mur. 2 poł. XX w. 170/1961 A 4328 z 426 współwłasność 20.05.2005 22. Pisz, Wyzwolenia dom nr 2, mur. 2 poł. XX w. 171/1961 A 4329 z 427 współwłasność 20.05.2005 23. Pisz, Wyzwolenia dom nr 3, mur. 2 poł. XX w. 172/1961 A 4330 z 428 współwłasność 20.05.2005 24. Pisz, Wyzwolenia dom nr 4, mur. 2 poł. XX w. 173/1961 A 4327 z 425 współwłasność 20.05.2005 25. Pisz, budynek przemysłowy tzw. baszta, mur. pocz. XX w. 174/1961 183/2 prywatna 26. Pisz, szkoła ul. Klementowskiego nr 2, mur. pocz. XX w. 175/1961 200/2 komunalna 27. Pisz, Johannishőhe wzgórze Jana teatr leśny, mur. pocz. XX w. 176/1961 518/1; 347/1 współwłasność 28. Pisz, ul. Gdańska 11 wieża wodna, mur., pocz. XX w. 177/1961 A 4445 z 323/2 komunalna 04.01.2007 29. Pisz, budynek administracyjny w zespole wodociągów, 178/1961 323/2 komunalna ul. Gdańska 11, mur., pocz. XX w. 30. Pisz, dom w zespole przemysłowo-magazynowo -mieszkalnym, 179/1961 A 3895 z 352 komunalna ul. Dworcowa nr 4, XIX/XX w. /karta/ 30.05.2005 31. Pisz, magazyn w zespole przemysłowo – magazynowo - 180/1961 A 3895 z 352/4 komunalna mieszkalnym, ul. Dworcowa 6A, XIX/XX w. 20.05.2005 32. Pisz, magazyn zespole przemysłowo – magazynowo - 181/1961 A 3895 z 349/58; prywatna mieszkalnym, XIX/XX w. /karta/ 20.05.2005 350/21 33. Pisz, ul. Dworcowa dom nr 19, b. kolejowy, mur. pocz XX w. 183/1961 142/4 państwowa 34. Pisz, ul. Dworcowa dom nr 19a, b. kolejowy mur. pocz XX w. 182/1961 142/5 państwowa 35. Pisz, ul. Dworcowa nr 19a, b. kolejowy gosp. mur. pocz XX w. 184/1961 142/5 państwowa 36. Pisz, ul. Wąglicka, wieża wodna w zespole dworca kolejowego, 185/1961 A 4515 z 142/42 państwowa l. 30. XX w. 23.10.2008 37. Pisz, nastawnia wschodnia w zespole dworca kolejowego, 186/1961 142/61 państwowa mur. pocz. XX w. 38. Pisz, nastawnia zachodnia w zespole dworca kolejowego, 187/1961 142/61 państwowa mur. pocz. XX w. 39. Pisz, budynek stacji pomp w zespole dworca kolejowego, 188/1961 142/43 państwowa mur. pocz. XX w. 40. Pisz, cmentarz żołnierzy rosyjskich z I wojny światowej, 1915 r., 189/1961 142/61 państwowa /karta/ 41. Pisz, dawny cmentarz komunalny, 1876 r. /karta/ 190/1961 A 1700 z 192/5 komunalna 23.07.1986 42. Pisz /na Snopki po pn str./, mogiła żołnierska, 1914-1915 r. 191/1961 1012 prywatna 43. Pisz, cmentarz żołnierzy radzieckich, pocz. XX w. /karta/ 192/1961 189 komunalna 44. Pisz, cmentarz żydowski, 193/1961 528 komunalna 45. Pisz, schron bojowy, typu 502, żelbetowy, 1941 r. 195/1961 A 4479 z 136/17 państwowa 08.10.2007 46. Pisz, schron bojowy, typu 107a, żelbetowy, 1941 r. 196/1961 A 4469 z 16/20 prywatna 29.06.2007 47. Pisz, stanowisko ckm, 1941 r. 197/1961 1380/1 państwowa 48. Pisz, schron bierny, typu PAK-U, żelbetowy, 1941 r. ze 198/1961 136/1 państwowa stanowiskiem ckm 49. Pisz, schron bierny, typu PAK-U, żelbetowy, 1941 r. 199/1961 38 państwowa 50. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 200/1961 1370/4 państwowa 51. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 201/1961 194/15 prywatna 52. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 202/1961 125 prywatna 53. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 203/1961 1377 państwowa 54. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 204/1961 1380/1 państwowa 55. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 205/1961 136/1 państwowa 56. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 206/1961 136/1 państwowa 57. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 207/1961 136/1 państwowa 58. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 208/1961 1382/9 państwowa 59. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 209/1961 247 prywatna 60. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 210/1961 148/33 prywatna 61. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, żelbetowy, 1941 r. 211/1961 563 prywatna

TABELA 3.2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW.

Obiekt zabytkowy Nr w rejestrze Lp. Nr w wykazie Nr działki Własność Czas powstania, okresy przebudowy, stopień zachowania zabytków 1. Anuszewo, dom nr 5, drew., okres międzywojenny 2/1961 18/1 prywatna 2. Anuszewo, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 3/1961 302/1 państwowa 3. Babrosty, budynek szkoły, mur., pocz. XX w. 4/1961 14/4;14/5 prywatna 4. Babrosty, mogiła żołnierzy rosyjskich z I wojny światowej, 1915 r. 5/1961 59/1 państwowa /karta/ 5. Babrosty, cmentarz ewangelicki 6/1961 64/2 państwowa 6. Bogumiły, budynek szkolny w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 7/1961 109/1 prywatna 7. Bogumiły, budynek gosp. w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 8/1961 109/1 prywatna 8. Bogumiły, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 9/1961 5 komunalna 9. Borki-Wilki, cmentarz ewangelicki, XIX w. 10/1961 129/6 państwowa 10. Borki-Wilki, cmentarz ewangelicki, XIX w. 357/1961 41/2 państwowa 11. Borki PGR, park dworski, XIX/XX w. 11/1961 A 3204 z 14/110 komunalna 04.11.1991 12. Ciesina, budynek szkolny w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 12/1961 28/1 komunalna 13. Ciesina, budynek gosp. w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 13/1961 28/1 komunalna 14. Ciesina, cmentarz ewangelicki, 14/1961 19/5; 19/1 komunalna 15. Czarci Ostrów, Fort Lyck, budowla ziemna z pozostałościami 15/1961 A 4311 z 423/4 państwowa fundamentowań budowli k. XVIII w. 08.11.2004 16. Czarny Róg, mogiła 358/1961 345 państwowa 17. Dłutowo, cmentarz wojenny, 1914-1915 r. /karta/ 16/1961 122 komunalna 18. Dłutowo (Jeże), cmentarz ewangelicki, 1914-1915 17/1961 A 522 z 157/2 komunalna 23.07.1986 19. Dziadki, cmentarz ewangelicki, rodzinny, I ćw. XX w. /karta/ 18/1961 21/2 komunalna 20. Dziadowo ( Wróbel), cmentarz ewangelicki, XIX w. 19/1961 117/3 państwowa 21. Grodzie, cmentarz rodzinny, XX w. 359/1961 194/1 państwowa 22. Hejdyk, szkoła mur., pocz. XX w. 26/1961 93 prywatna 23. Hejdyk, dom nr 3, drew., okres międzywojenny 27/1961 70/1 prywatna 24. Hejdyk, dom nr 5, drew., okres międzywojenny 28/1961 95/3 prywatna 25. Hejdyk, dom nr 5a, drew., okres międzywojenny 29/1961 68 prywatna 26. Hejdyk, dom nr 9, drew., okres międzywojenny 30/1961 66/3 prywatna 27. Hejdyk, dom nr 12, drew., okres międzywojenny 31/1961 64 prywatna 28. Hejdyk, dom nr 13, drew., okres międzywojenny 32/1961 89 prywatna 29. Hejdyk, dom nr 17, drew., okres międzywojenny 33/1961 24/2 prywatna 30. Hejdyk, dom nr 18, drew., okres międzywojenny 34/1961 55/1 prywatna 31. Hejdyk, dom nr 19, drew., okres międzywojenny 35/1961 56 prywatna 32. Hejdyk, dom nr 20, drew., okres międzywojenny 36/1961 86/1 prywatna 33. Hejdyk, dom nr 22, drew., okres międzywojenny 37/1961 51 prywatna 34. Hejdyk, dom nr 24, drew., okres międzywojenny 38/1961 82/4 prywatna 35. Hejdyk, dom nr 27, drew., okres międzywojenny 39/1961 27 prywatna 36. Hejdyk, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 40/1961 1358/1 państwowa 37. Imionek, dwór w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 41/1961 A 1652 z 194/2; 194/3; prywatna 12.03.1983 194/1 38. Imionek, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 42/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 39. Imionek, obora w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 360/1961 194/15 prywatna 40. Imionek, stodoła w zespole dworskim, drew., XIX/XX w. /karta/ 43/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 41. Imionek, park w zespole dworskim, XIX/XX w. 44/1961 A 1652 z 194/15 prywatna 12.03.1983 42. Imionek, Mauzoleum, mur., pocz. XX w. 45/1961 A 2595 z 190 komunalna 11.01.1989 43. Imionek, cmentarz ewangelicki, mur., 1 poł. XX w. /karta/ 46/1961 A 2595 z 190 komunalna 11.01.1989 44. Jabłoń, cmentarz ewangelicki 361/1961 500/3 prywatna 45. Jabłoń, mogiła żołnierska 1914-1915 377/1961 387/2 państwowa 46. Jaśkowo, cmentarz ewangelicki, przed 1850 r. /karta/ 47/1961 71 państwowa 47. Jaśkowo, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 48/1961 5 komunalna 48. Jeglin, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 49/1961 79 komunalna 49. Jeże, Kościół ewangelicki ob. rzymskokatolicki p.w. ŚŚ. Piotra i 50/1961 A 333 z 119/3 wyznaniowa Pawła, mur., 1866 r. /karta/ 27.03.1990 50. Jeże, plebania /nr 5/ mur., pocz. XX w. 51/1961 119/8 prywatna 51. Jeże, dom 23 mur, okres międzywojenny 52/1961 111 prywatna 52. Jeże, cmentarz ewangelicki, pocz. XIX w. /karta/ 53/1961 380 komunalna 53. Jeże, mogiła wojenna żołnierzy rosyjskich, 1915 r. 65/1961 150/1 państwowa 54. Jeże (zachód), schron bojowy typu 112a, żelbet, 1941 r. 55/1961 268 państwowa 55. Jeże (zachód), schron bojowy typu 501, żelbet, 1941 r. 56/1961 259/1 państwowa 56. Jeże (zachód), schron bojowy typu 501, żelbet, 1941 r. 57/1961 275 państwowa 57. Jeże (zachód), schron bojowy typu 504, żelbet, 1941 r. 58/1961 247 państwowa 58. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, 59/1961 152/8 państwowa żelbet, 1941 r. 59. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, 60/1961 152 prywatna żelbet, 1941 r. 60. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, 61/1961 153/7 prywatna żelbet, 1941 r. 61. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bojowy typu 113d, 62/1961 153/3 prywatna żelbet, 1941 r. 62. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bierny typu PAK-U, 63/1961 376/1 prywatna żelbet, 1941 r. 63. Jeże (wschód - pozycja Galindy), schron bierny typu G-Gr.-U, 64/1961 46/1 państwowa żelbet, 1941 r. 64. Jeże (Dłutowo), stanowisko archeologiczne nr 9, osada i ślad 66/1961 13/3 prywatna osadnictwa, epoka kamienia, wczesne średniowiecze, późne średniowiecze, okres nowożytny 65. Kałęczyn, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 74/1961 94 państwowa 66. Kałęczyn, cmentarz ewangelicki, II poł.. XIX w. /karta/ 75/1961 95/1 państwowa 67. Karwik, śluza w zespole śluzy, bet. pocz. XX w. 76/1961 132/2 państwowa 68. Karwik, jaz w zespole śluzy, bet. pocz. XX w. 77/1961 132/2 państwowa 69. Karwik, strażnica wodna w zespole śluzy mur. pocz. XX w. 78/1961 132/2 państwowa 70. Karwik, maszynownia w zespole śluzy, mur. pocz. XX w. 79/1961 132/2 państwowa 71. Karwik, budynek gosp. w zespole śluzy, mur. pocz. XX w. 80/1961 132/7 państwowa 72. Karwik, budynek gosp. w zespole śluzy, mur. pocz. XX w. 81/1961 132/7 państwowa 73. Karwik, dom nr 9, drew., XIX/XIX w. /karta/ 82/1961 17/2 komunalna 74. Karwik, dom nr 10, drew., k. XIX w. /karta/ 83/1961 81/7 prywatna 75. Karwik, dom nr 25, drew., k. XIX w. /karta/ 84/1961 50/2 prywatna 76. Karwik, dom nr 33, drew., k. XIX w. /karta/ 85/1961 4/7 prywatna 77. Kwik, park dworski, XIX/XX w. 390/1961 państwowa 78. Karwik, dom nr 40, drew., k. XIX w. /karta/ 86/1961 38/2 państwowa 79. Karwik, cmentarz ewangelicki, II poł. XIX w. /karta/ 87/1961 340/5 państwowa 80. Karwik, mogiła wojenna, 1914-1915, przy kanale 362/1961 132/6 państwowa 81. Karwik, mogiła wojenna, 1914-1915, w lesie 363/1961 1125/1 państwowa 82. Karwik (Księdzówka), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. 364/1961 1142 państwowa 83. Kocioł, dom nr 3, drew., pocz. XX w. /karta/ 88/1961 154 prywatna 84. Kocioł Duży, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 89/1961 184/4 komunalna 85. Kocioł Duży, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 90/1961 116 państwowa 86. Kocioł Duży, budynek szkolny w zespole szkoły, pocz. XX w 91/1961 64 komunalna 87. Kocioł Duży, budynek gospodarczy w zespole szkoły, pocz. XX w 92/1961 63 komunalna 88. Kociołek Szlachecki, kościół ewangelicki, ob. rzymskokatolicki 99/1961 A 2961 z 145 wyznaniowa p.w. MB Gietrzwałdzkiej, mur., 1901-1905 r. /karta/ 15.12.1989 89. Kociołek Szlachecki, plebania w zespole kościoła ewangelickiego, 100/1961 124/2 państwowa mur., 1901-1905 r. 90. Kociołek Szlachecki, dwór w zespole dworskim, mur., XIX w. 101/1961 A 1991 z 127/36 prywatna /karta/ 31.03.1987 91. Kociołek Szlachecki, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX w. 102/1961 A 1991 z 127/254 prywatna /karta/ 31.03.1987 92. Kociołek Szlachecki, gorzelnia ob. magazyn w zespole dworskim, 103/1961 A 1991 z 127/254 prywatna mur., XIX w. /karta/ 31.03.1987 93. Kociołek Szlachecki, stodoła w zespole dworskim, mur., XIX w. 104/1961 A 1991 z 127/254 prywatna /karta/ 31.03.1987 94. Kociołek Szlachecki, park w zespole dworskim, mur., XIX w. 105/1961 A 1991 z 127/25; 127/37; współwłasność 31.03.1987 127/36; 127/95; 127/258; 127/257; 127/93; 127/92; 127/91; 127/80 95. Kociołek Szlachecki, cmentarz ewangelicki, II poł. XIX w. /karta/ 106/1961 148/5; 124/1 wyznaniowa 96. Kwik, budynek szkoły, pocz. XX w. 107/1961 127/5 prywatna 97. Kwik, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 108/1961 31/1 państwowa 98. Kulik, leśniczówka w zespole leśniczówki, mur., pocz. XX w. 112/1961 203/2 państwowa 99. Kulik, b mieszkalny w zespole leśniczówki, drew., pocz. XX w. 113/1961 203/2 państwowa 100. Lipa Przednia, leśniczówka w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 114/1961 2180/2 państwowa 101. Lipa Przednia, budynek gospodarczy w zespole leśniczówki, 115/1961 2180/2 państwowa pocz. XX w. 102. Lipa Przednia, cmentarz ewangelicki, XIX w. 116/1961 2180/1 państwowa 103. Lipa Przednia, mogiła żołnierzy rosyjskich, 1914-1915. 365/1961 170/1 państwowa 104. , leśniczówka w zespole leśniczówki, 1 mur., 117/1961 190/2 państwowa pocz. XX w. 105. Lipa Tylna, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 118/1961 190/1 państwowa 106. Liski, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 119/1961 9 komunalna 107. Liski, dwie mogiły żołnierzy rosyjskich z I wojny światowej, 120/1961 170 państwowa 1914-1915 r. 108. Łupki, dwór w zespole dworsko-parkowym, ob. Ośrodek Szkolno- 123/1961 A 1982 z 52/1 komunalna Wychowawczy, mur., ok. poł. XVIII w. przebudowany XIX i XX w. 31.03.1987 /karta/ 109. Łupki, gorzelnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek 124/1961 A 1982 z 43/44 prywatna mieszkalno-magazynowy, mur., 1 poł. XIX w. /karta/ 31.03.1987 110. Łupki, stajnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek 125/1961 A 1982 z 52/1 komunalna mieszkalno-magazynowy, mur., 1 poł. XIX w. /karta/ 31.03.1987 111. Łupki, park w zespole dworsko-parkowym, 1 poł. XIX w. 126/1961 A 1982 z 52/1 komunalna 31.03.1987 112. Łupki, szkoła w zespole szkoły pocz. XX w./karta/ 127/1961 112/2 współwłasność 113. Łupki, budynek gospodarczy w zespole szkoły /karta/ 128/1961 112/3 współwłasność 114. Łupki, cmentarz ewangelicki, II poł. XX w. /karta/ 129/1961 176/1 komunalna 115. Łysonie, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 130/1961 20 komunalna 116. Łysonie, cmentarz ewangelicki, I poł. XIX w. /karta/ 131/1961 86 komunalna 117. Maldanin, cmentarz ewangelicki, I poł. XIX w. /karta/ 132/1961 123 komunalna 118. Masty, cmentarz ewangelicki, XX w. /karta/ 133/1961 48 komunalna 119. Masty, stanowisko archeologiczne nr 1, ślad osadnictwa, mezolit 366/1961 172/4 państwowa 120. Niedźwiedzie, cmentarz ewangelicki, XIX w. 134/1961 81/4 komunalna 121. Niedźwiedzie, szkoła, pocz. XX w. 367/1961 119/8 prywatna 122. Pietrzyki, cmentarz ewangelicki, XIX w. 141/1961 223 komunalna 123. Paski, cmentarz ewangelicki, XX w. 368/1061 196 państwowa 124. , cmentarz ewangelicki, XIX w. 369/1961 94/3 państwowa 125. Pietrzyki Kolonia, cmentarz ewangelicki, XIX w. 143/1961 239 komunalna 126. Pietrzyki Kolonia, stanowisko archeologiczne nr 1, ślad 144/1961 69; prywatna osadnictwa, epoka kamienia -mezolit 166/4; 170 127. Pilchy, dom nr 8, mur., pocz. XX w. 135/1961 94;95 prywatna 128. Pilchy, dom nr 17, mur., pocz. XX w. 136/1961 175/1 prywatna 129. Pilchy, szkoła w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 138/1961 81 państwowa 130. Pilchy, b. gospodarczy w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 139/1961 81 państwowa 131. Pilchy, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 140/1961 208 komunalna 132. Piskorzewo /od Jeży/, cmentarz ewangelicki, XIX w. 145/1961 191/2 komunalna 133. Piskorzewo /od Jeży/, mogiła rodziny Sulimów, po 1945 r. 146/1961 205 państwowa 134. Pogobie Przednie (Pogubie Przednie), cmentarz ewangelicki, 217/1961 39/4 państwowa pocz. XX w. /karta/ 135. Pogobie Przednie (Pogubie Przednie), mogiła Żołnierzy 218/1961 39/4 państwowa rosyjskich, 1914-1915 136. Pogobie Średnie (Pogubie Średnie), szkoła 31, mur. pocz XX w. 219/1961 94/1 prywatna 137. Pogobie Średnie (Pogubie Średnie), cmentarz 1ewangelicki, I ćw. 220/1961 116/1 komunalna XX w. /karta/ 138. Pogobie Średnie (Pogubie Średnie), dom nr 45, drewn. okres 221/1961 154/1 prywatna międzywojenny. 139. Pogobie Średnie (Pogubie Średnie), dom nr 47, drewn. okres 222/1961 97/18 prywatna międzywojenny. 140. (Pogubie Tylne), b. szkolny w zespole szkoły, 223/1961 95/2 współwłasność mur., pocz. XX w. 141. Pogobie Tylne (Pogubie Tylne), dom nr. 5, mur., 225/1961 55/1 prywatna okres międzywojenny 142. Pogobie Tylne (Pogubie Tylne), cmentarz ewangelicki, 226/1961 170 komunalna pocz. XX w. /karta/ 143. Rakowo Piskie, budynek gospodarczy w zespole dworsko- 227/1961 17/47 komunalna parkowym, mur., XIX/XX w. 144. Rakowo Piskie, park w zespole dworsko-parkowym, mur., 228/1961 17/47 komunalna XIX/XX w. 145. Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, I ćw. XX w. /karta/ 229/1961 17/47 komunalna 146. Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, II poł. XIX w. /karta/ 230/1961 25/2 prywatna 147. Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, II poł. XIX w. /karta/ 231/1961 18/7 komunalna 148. Rostki, dom nr 12, mur., pocz. XX w. 2351961 133/1 prywatne 149. Rostki, dom nr 18, mur., pocz. XX w. 236/1961 100/1 współwłasność 150. Rostki, dom nr 38, mur., pocz. XX w. 237/1961 147; 148 prywatne 151. Rostki, budynek szkolny w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 238/1961 170/3 komunalna 152. Rostki, b. gosp. w zespole szkoły, mur., pocz. XX w. 239/1961 170/3 komunalna 153. Rostki, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 240/1961 311/2 państwowa 154. Rybitwy, stanowisko archeologiczne nr 1, osada, późne 241/1961 20/2 państwowa średniowiecze 155. Rybitwy, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. 242/1961 73/4 państwowa 156. Snopki, dom nr 65 drew., XIX/XX w. /karta/ 243/1961 65 prywatna 157. Snopki, cmentarz wojenny, 1915 r. 2441961 A-2603 z 346 komunalna 11.01.1989 r. 158 Snopki, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. 245/1961 347 komunalna 159. Snopki, Bezimienna mogiła /?/ 370/1961 1376/3 państwowa 160. Stare Guty, dom w zespole stacji kolejowej, mur., pocz. XX w. 246/1961 51/1 państwowa 161. Stare Guty, budynek gospodarczy w zespole stacji kolejowej, 247/1961 51/1 państwowa mur., pocz. XX w. 162. Stare Guty, budynek gospodarczy w zespole stacji kolejowej, 248/1961 51/1 państwowa mur., pocz. XX w. 163. Stare Guty, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 249/1961 70/3 komunalna 164. Stare Uściany, cmentarz ewangelicki, XIX w. 253/1961 A-2600 z 2262/9 państwowa 21.0.11989 r. 165. Szasty, cmentarz ewangelicki, XX w. 371/1961 6/1 państwowa 166. Szczechy Małe, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 255/1961 4 komunalna 167. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 1 /dwupoziomowy/ w Kwaterze 256/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936- 1941 168. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 2 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 257/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 169. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 3 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 258/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 170. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 4 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 259/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 171. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 5 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 260/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 172. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 6 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 261/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 173. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 7 /dwupoziomowy/ w Kwaterze 262/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 174. Szeroki Bór, schron sztabowy nr 8 /jednopoziomowy/ w Kwaterze 263/1961 1192; 1193 państwowa Dowódcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 175. Szeroki Bór, elektrownia w Kwaterze Dowódcy Wojsk Lotniczych 264/1961 1192; 1193 państwowa Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 176. Szeroki Bór, kotłownia w Kwaterze Dowódcy Wojsk Lotniczych 265/1961 1192; 1193 państwowa Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 177. Szeroki Bór, ujęcie wody w Kwaterze Dowódcy Wojsk Lotniczych 266/1961 1192; 1193 państwowa Hermana Goeringa, żelbet, 1936-1941 178. Szparki, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 267/1961 8/8 prywatna 179. Trzonki, dworzec kolejowy, mur., pocz. XX w. 268/1961 307/1 prywatna 180. Trzonki, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 2691961 49 komunalna 181. Turośl, Kościół ewangelicki, ob. par. rzymskokatolicki, p.w. MB 270/1961 A- 3035 32/2 wyznaniowa Częstochowskiej, mur., 1848 r. /karta/ z 27.03.1990 r. 182. Turośl, b. szkolny w zespole szkoły, mur. pocz. XX w. 271/1961 68/2 współwłasność 183. Turośl, b. gosp. w zespole szkoły, mur. pocz. XX w. 272/1961 68/2 współwłasność 184. Turośl, leśniczówka w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 273/1961 A - 4264 z 1369/1 prywatna 6.11.2003 r. 185. Turośl, b. gosp. w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 274/1961 A - 4264 z 1369/1 prywatna 6.11.2003 r. 186. Turośl, b. gosp. w zespole leśniczówki, pocz. XX w. 275/1961 1361/10 prywatna 187. Turośl, cmentarz ewangelicki, rodzinny, /karta/ 276/1961 1360/1 państwowa 188. Turośl, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 277/1961 110 komunalna 189. Turowo, cmentarz ewangelicki, XIX w. 278/1961 130/2 państwowa 190. Uroczysko Wądołek /od Jeży/, cmentarz ewangelicki, 279/1961 243 państwowa 191. Uroczysko Wolisko /od Jeży/, cmentarz ewangelicki, 280/1961 247 komunalna 192. Uroczysko Wolisko /od Jeży/, cmentarz ewangelicki, 281/1961 259/1 państwowa 193. Walddorf (Przerośl), cmentarz ewangelicki, XIX w. 372/1961 214/3 państwowa 194. Wąglik, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 282/1961 20 komunalna 195. Wiartel, b. szkolny w zespole szkoły, pocz. XX w. 283/1961 10/7 prywatna 196. Wiartel, szkoła, b. gosp. w zespole szkoły, pocz. XX w. 284/1961 10/7 prywatna 197. Wiartel, Schron bojowy na jeden ckm, 1939 r. 389/1961 1234 państwowa 198. Wiartel, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 285/1961 3 wyznaniowa 199. Wiartel Mały, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 287/1961 13 komunalna 200. Wiartel (skrzyżowanie), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 286/1961 161/5 państwowa 201. Wielki Las ( Zielone), leśniczówka, mur., w zespole leśniczówki, 288/1961 226/9 państwowa pocz. XX w. 202. Wielki Las (Zielone), b. gospodarczy, mur., w zespole leśniczówki, 2891961 226/9 państwowa pocz. XX w. 203. Wielki Las, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 292/1961 8/63 komunalna 204. Wielki Las /Kulik/ cmentarz ewangelicki, XIX w. 293/1961 226/9 państwowa 205. Zawady, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 294/1961 145 komunalna 206. Zdory, b. szkolny w zespole szkoły, pocz. XX w. 295/1961 121/2 prywatna 207. Zdory, szkoła b. gosp. w zespole szkoły, pocz. XX w. 296/1961 121/2 prywatna 208. Zdory, karczma /nr 37/ 297/1961 209 współwłasność 209. Zdory, cmentarz ewangelicki, I poł. XX w. /karta/ 298/1961 159 komunalna 210. Zdory, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 299/1961 155 komunalna 211. Zdunowo. b. szkolny w zespole szkoły, mur. pocz. XX w. 345/1961 156/2 prywatna 212. Zdunowo. b. gosp. w zespole szkoły, mur. pocz. XX w. 346/1961 156/2 prywatna 213. Zdunowo, b karczmy w zespole karczmy, mur, pocz. XX w. 347/1961 348/7 prywatna 214. Zdunowo, karczma b. gosp. w zespole karczmy mur, pocz. XX w. 348/1961 348/7 prywatna 215. Zdunowo, cmentarz ewangelicki, I ćw. XX w. /karta/ 349/1961 348/8 państwowa 216. Zdunowo, cmentarz rodzinny, XX w. 375/1961 315/1 prywatna 217. Zdunowo, dom nr 7, drewniany, okres międzywojenny 350/1961 515/1 prywatna 218. Zdunowo, dom nr 10, drewniany, okres międzywojenny 351/1961 115 prywatna 219. Zdunowo, dom nr 11, drewniany, okres międzywojenny 354/1961 170 prywatna 220. Zdunowo, cmentarz ewangelicki, rodzinny 375/1961 314/1 państwowa 221. Zimna, leśniczówka w zespole leśniczówki, mur., pocz. XX w. 352/1961 341/1 państwowa (Zdunowo 22) 222. Zimna, b. gosp. w zespole leśniczówki, mur., pocz. XX w. 353/1961 341/1 państwowa (Zdunowo 22) 223. Zimna, gajówka w zespole leśniczówki, mur., pocz. XX w. 355/1961 340/8; 340/9 współwłasność 224. Zimna, b. gosp. w zespole leśniczówki, mur., pocz. XX w. 356/1961 340/8; 340/9 współwłasność 225. Zimna, cmentarz ewangelicki, XIX w. 373/1961 41/2 państwowa 226. Zimna, mogiła żołnierzy niemieckich, 1914-1915 r. 374/1961 359/2 państwowa 227. Jezioro Nicponek, cmentarz rodzinny, XX w. 376/1961 1173 państwowa

TABELA 4. GMINA PISZ. WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH UJĘTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKÓW.

Chronologia L.p. Nazwa lokalna Obszar AZP Nr M. Nr Ob. Funkcja Kultura Uwagi

ślad osadnictwa wczesne średniowiecze

1. Górskie 27-75 1 3 osada późne średniowiecze

2. Górskie, 27-75 2 4 ślad osadnictwa janisławicka mezolit 3. Górskie 27-75 3 15 ślad osadnictwa epoka kamienia, mezolit (?) 4. Górskie 27-75 4 16 ślad osadnictwa epoka kamienia, mezolit (?) starożytność ślad osadnictwa 5. Górskie 27-75 5 17 ślad osadnictwa średniowiecze

wczesne średniowiecze osada

6. Górskie 27-75 6 18 średniowiecze ślad osadnictwa

epoka kamienia ślad osadnictwa

wczesne średniowiecze ślad osadnictwa

7. Jeże 31-74 9 57 późne średniowiecze osada

okres nowożytny ślad osadnictwa

perstuńska= gr. obozowisko Wileńska późny paleolit

Miemeńska obozowisko mezolit

8. Jeże 31-74 10 58 liściak pogranicze ślad osadnictwa prusko wczesne średniowiecze

słowiańskie

osada ? późne średniowiecze

? mezolit obozowisko ? pradzieje ? nieokreślona 9. Jeże 31-74 11 59 ślad osadnictwa

ślad osadnictwa okres nowożytny

epoka kamienia ślad osadnictwa ?

10. Jeże 31-74 12 60 osada okres wędrówek ludów - krąg zachodnio- wczesne bałtyjski średniowiecze krąg kultury neolit - wczesna epoka obozowisko/osada sznurowej brązu 11. Jeże 31-74 13 61

ślad osadnictwa późne średniowiecze

12. Jeże 31-74 14 62 osada(?) późne średniowiecz 13. Jeże 31-74 15 63 Obozowisko ? późny paleolit neolit - wczesna epoka obozowisko/osada brązu 14. Jeże 31-74 16 64

ślad osadnictwa późne średniowiecz 15. Kocioł Duży 27-75 1 2 ślad osadnictwa późne średniowiecz ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 16. Kocioł Duży 27-75 2 5 osada średniowiecze 17. Kocioł Duży 27-75 3 11 ślad osadnictwa późne średniowiecze Średniowiecze ślad osadnictwa

18. Kocioł Duży 27-75 4 3

ślad osadnictwa późne średniowiecze ślad osadnictwa Epoka kamienia, 19. Kocioł Duży 27-75 5 15 mezolit (?) 20. Kociołek 27-75 1 12 ślad osadnictwa późne średniowiecze osada okres wędrówek ludów

osada późne średniowiecze 21. Kwik 25-73 1 20 okres wczesno nowożytny ślad osadnictwa okres nowożytny osada okres wpływów rzymskich cmentarzysko

22. Kwik 25-73 2 21 ciałopalne - grób

bezpopielnicowy

ślad osadnictwa wczesne średniowiecze

23. Kwik 25-73 3 41 ślad osadnictwa późne średniowiecze

osada okres nowożytny kurhany ?, 24. Liski 28-75 1 1 ? cmentarzysko wczesne średniowiecze ślad osadnictwa

25. Liski 28-75 2 2 średniowiecze ślad osadnictwa

26. Masty, 28-75 1 3 ślad osadnictwa mezolit epoka kamienia ślad osadnictwa

ślad osadnictwa epoka brązu

27. Pietrzyki 28-75 1 5 ślad osadnictwa średniowiecze osada

późne średniowiecze/okres nowożytny 28. Pietrzyki Kolonia 28-75 1 4 ślad osadnictwa Epoka kamienia -mezolit 29. Pisz 27-74 4 4 ślad osadnictwa okres nowożytny osada późne średniowiecze/okres 30. Pisz 27-74 5 5 nowożytny epoka kamienia ślad osadnictwa

ślad osadnictwa nieokreślona 31. Pisz 27-74 6 6

osada późne średniowiecze/okres nowożytny ślad osadnictwa Mezolit - epoka żelaza 32. Pisz 27-74 7 7 ślad osadnictwa okres nowożytny epoka kamienia obozowisko - osada 33. Pisz 27-74 8 8 ślad osadnictwa nieokreślona

34. Rakowo Piskie 28-75 1 6 osada średniowiecze epoka kamienia 35. Rakowo Piskie 28-75 2 7 ślad osadnictwa

ślad osadnictwa epoka kamienia 36. Rakowo Piskie 28-75 3 10

ślad osadnictwa epoka brązu ? 37. Rybitwy 27-75 1 6 osada Późne średniowiecze brak 38. Stare Guty 27-75 1 1 Grodzisko (?) ? lokalizacji osada wczesne średniowiecze

39. Stare Guty 27-75 2 19

późne średniowiecze ślad osadnictwa ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 40. Stare Guty 27-75 3 20 ślad osadnictwa późne średniowiecze brak 41. Zdory 25-73 1 50 Osada wielokulturowa lokalizacji Cmentarzysko brak 42. Zdory 25-73 2 51 ciałopalne lokalizacji brak 43. Zdory 25-73 3 52 Grodzisko lokalizacji Cmentarzysko brak 44. Zdory 25-73 4 53 ciałopalne lokalizacji brak 45. Zdory 25-73 5 54 Znalezisko luźne lokalizacji brak 46. Zdory 25-73 6 55 Znalezisko luźne lokalizacji osada Okres rzymski/okres

wędrówek ludów

wczesne średniowiecze 47. Zdory 25-73 7 1 ślad osadnictwa

późne średniowiecze ślad osadnictwa

okres wczesnonowożytny ślad osadnictwa Pradzieje ślad osadnictwa

ślad osadnictwa późne średniowiecze 82. Zdory 25-73 8 2

ślad osadnictwa okres wczesno nowożytny

osada okres nowożytny osada/cmentarzysko okres wędrówek

ludów/wczesne

średniowiecze osada

49. Zdory 25-73 9 3 późne średniowiecze

osada okres wczesno nowożytny

okres nowożytny osada pradzieje osada (nawodna)

Kultura

kurhanów 50. Zdory 25-73 10 4 ślad osadnictwa zachodniobałtyj wczesne średniowiecze

skich ślad osadnictwa późne średniowiecze

osada ? okres nowożytny pradzieje ślad osadnictwa

51. Zdory 25-73 11 5

ślad osadnictwa okres

wczesnośredniowieczny osada Pradzieje

cmentarzysko okres rzymski/okres 52. Zdory 25-73 12 6 ciałopalne wędrówek ludów bogaczewska

okres nowożytny ślad osadnictwa pradzieje ślad osadnictwa

53. Zdory 25-73 13 7

ślad osadnictwa okres nowożytny ślad osadnictwa późne średniowiecze

54. Zdory 25-73 14 8 ślad osadnictwa okres wczesnonowożytny

osada ? okres nowożytny ślad osadnictwa późne średniowiecze 55. Zdory 25-73 15 9

ślad osadnictwa okres nowożytny ślad osadnictwa późne średniowiecze

56. Zdory 25-73 16 10 ślad osadnictwa okres wczesnonowożytny

ślad osadnictwa okres nowożytny epoka kamienia ślad osadnictwa

57. Zdory 25-73 17 11 ślad osadnictwa późne średniowiecze

ślad osadnictwa okres nowożytny 58. Zdory 25-73 18 12 osada okres nowożytny ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza

kultura

kurhanów 59. Zdory 25-73 19 13 ślad osadnictwa późne średniowiecze zachodniobałtyj

skich ślad osadnictwa okres wczesnonowożytny

osada okres nowożytny mezolit ślad osadnictwa

ślad osadnictwa wczesna epoka żelaza

60. Zdory 25-73 20 14 kultura kurhanów ślad osadnictwa zachodniobałtyj późne średniowiecze skich ślad osadnictwa okres nowożytny epoka kamienia ślad osadnictwa

ślad osadnictwa pradzieje 61. Zdory 25-73 21 15 ślad osadnictwa późne średniowiecze osada okres nowożytny (XVI-XVII) pradzieje ślad osadnictwa

62. Zdory 25-73 22 16 ślad osadnictwa późne średniowiecze

ślad osadnictwa okres nowożytny (XVI-XVII) ślad osadnictwa późne średniowiecze 63. Zdory 25-73 23 17 ślad osadnictwa okres nowożytny (XVI-XVII) Cmentarzysko Okres wędrówek ludów ciałopalne ?

64. Zdory 25-73 24 18 późne średniowiecze ślad osadnictwa

okres nowożytny ślad osadnictwa pradzieje ślad osadnictwa

65. Zdory 25-73 25 19 ślad osadnictwa wczesne średniowiecze

ślad osadnictwa okres nowożytny (XVI-XVII) ślad osadnictwa późne średniowiecze 66. Zdory 25-73 26 22 ślad osadnictwa okres nowożytny osada późne średniowiecze 67. Zdory 25-73 27 23 osada okres nowożytny epoka kamienia ślad osadnictwa

ślad osadnictwa pradzieje 68. Zdory 25-73 28 24 ślad osadnictwa późne średniowiecze ślad osadnictwa okres nowożytny ślad osadnictwa wczesne średniowiecze

osada 69. Zdory 25-73 29 25 późne średniowiecze

okres nowożytny osada 70. Zdory 25-73 30 26 ślad osadnictwa późne średniowiecze osada wczesne średniowiecze

osada późne 71. Zdory 25-73 31 27 średniowiecze

osada okres nowożytny (XVI-XVII)

ślad osadnictwa epoka kamienia

osada (?)

wczesna epoka żelaza

72. Zdory 25-73 32 28 Kultura

kurhanów

osada zachodniobałtyj okres wędrówek ludów skich

wczesne średniowiecze osada Kultura Osada nawodna kurhanów 73. Zdory 25-73 33 29 wczesna epoka żelaza zachodniobałtyj skich ślad osadnictwa pradzieje

osada wczesne średniowiecze 74. Zdory 25-73 34 30 osada (?) późne średniowiecze

osada okres nowożytny pradzieje ślad osadnictwa

75. Zdory 25-73 35 31 ślad osadnictwa późne średniowiecze ślad osadnictwa okres nowożytny późne ślad osadnictwa średniowiecze

76. Zdory 25-73 34 32 ślad osadnictwa okres nowożytny XVII w. ślad osadnictwa okres nowożytny XVIII w. późne ślad osadnictwa średniowiecze 77. Zdory 25-73 37 33 osada okres nowożytny XVII -XVIII w. neolit

ślad osadnictwa

okres wędrówek osada ludów/wczesne

średniowiecze 78. Zdory 25-73 38 34

późne ślad osadnictwa średniowiecze

ślad osadnictwa okres nowożytny

pradzieje

ślad osadnictwa

wczesne średniowiecze ślad osadnictwa

79. Zdory 25-73 39 35 późne ślad osadnictwa średniowiecze

ślad osadnictwa okres nowożytny

ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 80. Zdory 25-73 40 36 osada okres nowożytny (XVIII w.) ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 81. Zdory 25-73 41 37 ślad osadnictwa okres nowożytny ślad osadnictwa epoka kamienia

82. Zdory 25-73 42 38 osada

okres wędrówek ludów bogaczewska ślad osadnictwa późne średniowiecze ślad osadnictwa okres nowożytny (XVIII w.) ślad osadnictwa późne średniowiecze 83. Zdory 25-73 43 39 osada okres nowożytny ślad osadnictwa wczesne średniowiecze

84. Zdory 25-73 44 40 ślad osadnictwa późne średniowiecze

osada okres nowożytny ślad osadnictwa neolit

85. Zdory 25-73 45 42 osada późne średniowiecze

osada okres nowożytny ślad osadnictwa wczesne średniowiecze 86. Zdory 25-73 46 43 ślad osadnictwa okres nowożytny ślad osadnictwa epoka kamienia

cmentarzysko

ciałopalne okres wędrówek ludów 87. Zdory 25-73 47 44

osada późne średniowiecze

okres nowożytny (XVI w.) osada 88. Zdory 25-73 49 49 grodzisko (?) Średniowiecze (?)