Mustafa S. AKPOLAT*

EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 25 Say›/Number 2 (Aral›k /December 2008)

Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi An Example of Medieval Military Architecture in Cilicia Region: Feke Castle

Mustafa S. AKPOLAT*

Öz Ortaça¤ kaleleri mimarl›k tarihinin önemli ve ilginç yap›lar›d›r. Kaleler, sald›r› ve savunma silahlar›n›n geliflmesine koflut bir geliflme gösterirler. Günümüzde ise kaleler ifllevlerini tamamen kaybetmifllerdir. Buna ra¤men çok önemli tarihsel olaylara sahne olmufl kaleler kültür miras›m›z›n vazgeçilmez an›tlar›d›r. Araflt›rmam›z›n as›l konusunu oluflturan Feke Kalesi, Kilikya Ermeni Krall›¤›n›n ilk kalelerinden birisidir. ‹nfla tarihi tam olarak bilinmeyen kale, Da¤l›k Kilikya’da (Kilikia Trakheia), Feke ilçe merkezinin 6 km. kuzeydo¤usunda bulunmaktad›r. 190 x 25 m. lik bir alan› kaplayan ve kuzey-güney do¤rultusunda uzanan kale, 1270 m. yüksekli¤inde bir tepenin üstünde konumlanm›flt›r. Feke kalesi bu dönemde infla edilen di¤er Ermeni kalelerinden farkl› iki mimari uygulamas› ile dikkat çekmektedir. Bunlardan birincisi, girifl kap›s›ndan hemen sonra bafllayan ve y›lan gibi k›vr›larak kalenin içine ulaflan tonoz örtülü, merdivenli tüneldir. Buna benzer bir uygulama Çand›r kalesinde görülmektedir. ‹kincisi ise, di¤er Ermeni kalelerinin hepsinde bulunan flapelin Feke kalesinde bulunmamas›d›r. Kilikya bölgesindeki Ermeni kaleleri, ayn› dönemde Suriye ve Filistin’de infla edilen kalelere göre daha mütevazi, gösteriflsizdir. Fakat Ermeni kalelerinin ifllevsel aç›dan bir eksikli¤i yoktur. Ermeniler Kilikya bölgesinde Ermenistan’daki infla tekniklerinin yerine Bizans ve Frenklerin infla tekniklerini kullanm›fllard›r. Makalemizde önce Ortaça¤daki Kilikya bölgesi, daha sonra Feke ve çevresi tan›t›lm›flt›r. Bunu takiben, Feke Kalesi mimari çizimler ve foto¤raflarla ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir. Son bölümde ise, Feke kalesinin özgün mimari özellikleri gözönünde tutularak, Da¤l›k Kilikya’daki di¤er Ermeni kaleleri ba¤lam›nda bir de¤erlendirme yap›lm›flt›r. Anahtar sözcükler: Kilikya, askeri mimari, kale, Haçl› seferleri, Kilikya Ermeni Krall›¤›, Feke.

–––––––––––––––––––––––––––––– * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, [email protected]

1 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

Abstract Medieval castles are among the important and interesting structures of architectural history. Castles display an improvement parallel to that of the arms used for attack and defense. However, castles have no function today. In spite of this fact, castles where historic events of high importance took place are indispensable monuments of our cultural heritage. Feke Castle which is the main theme of our research, is one of the first castles of Armenian Kingdom of Cilicia. The castle, the construction date of which is unknown, is located 6 km.s to the northeast of Feke district center, in the mountainous Cilicia (Cilicia Trakheia). The castle which covers an area of 190 x 25 m., lying in north-south direction was constructed on top of a 1270 m. high mountain. Feke Castle is distinguished by its two architectural characteristics different from the other Armenian castles constructed in this period. The first of them is the vaulted gallery with a staircase, which starts right after the entrance door and leads into the castle winding like a snake. A similar implementation can be seen in Çand›r castle. The second of them is the absence of a chapel which exists in all other Armenian castles. Compared to the castles constructed in Syria and Palestine in the same period, the castles in Cilicia region are modest and less impressive. However, the Armenian castles fulfill their function very well. Armenians utilized the Byzantine and Frank construction techniques in Cilicia region, rather than the construction techniques utilized in Armenia. In our article first, information on the Cilician Region of the Middle Ages and then on Feke and its environs is given. Following this section, the Feke Castle is described in detail and illustrated with architectural drawings and photographs. In the last section, considering its original architectural characteristics, it is evaluated within the context of the other Armenian castles in Cilicia Trakheia. Keywords: Cilicia, military architecture, castle, Crusades, Armenian Kingdom of Cilicia, Feke.

Girifl Türkiye, tarihin her döneminden kalan tafl›n›r ve tafl›nmaz kültür varl›klar› ile zengin bir kültür mozayi¤ine sahiptir. Gerek tafl›n›r kültür varl›klar›, gerekse tafl›nmaz kültür varl›klar› Türk ve yabanc› bilim insanlar› taraf›ndan incelenmekte ve de¤erlendirilmektedir. Ancak bu zengin kültür miras›n›n az incelenen ve az bilinen türlerinden birisi kalelerdir. Bunun nedeni ise kalelerin, müze olarak veya benzer kültürel amaçl› kullan›lan birkaç› d›fl›nda, ifllevsiz kalmalar›d›r. Son y›llarda devlet, kaleler de dahil olmak üzere, Türkiye’nin hemen her yerinde bulunan tafl›nmaz kültür varl›klar›n›n restorasyon projelerini ihale yolu ile elde etmeye bafllam›flt›r.1

–––––––––––––––––––––––––––––– 1 Restorasyon projeleri, il özel idareleri ve Vak›flar Bölge Müdürlükleri taraf›ndan ihaleye ç›kar›lmaktad›r.

2 Mustafa S. AKPOLAT

Restorasyon projelerini haz›rlayan ekipler yap›n›n özelliklerine ba¤l› olarak çeflitli disiplinlerdeki uzmanlardan oluflmaktad›r. Bu makalenin yazar› da son üç y›l içinde Gaziantep, Ravanda, Korykos, Saimbeyli, Harun Reflit, Payas Cinkule ve Feke gibi kalelerin restorasyon projelerini haz›rlayan ekiplerde mimarl›k tarihçisi olarak görev alm›flt›r. Baflta da belirtti¤imiz gibi, kaleler en az araflt›r›lan yap›lar aras›nda yer almaktad›r. Bu nedenle, Feke Kalesi konusunda yapt›¤›m›z araflt›rmay› bilim ortam›na sunmay› yararl› gördük.2

Ortaça¤da Kilikya3 Roma ‹mparatorlu¤u’ndan sonra Bizans ‹mparatorlu¤u yönetiminde kalan Kilikya bölgesindeki geliflmeler Haçl› Seferleri (1095 – 1268) s›ras›nda oldukça hareketlidir. Buradaki Ermeni Krall›¤›n›n kurulmas› ise Bizans ‹mparatorlu¤unun ilginç uygulamalar› sonucunda gerçekleflmifltir. X. yüzy›l, Bagratid haneden› yönetimindeki Ermenilerin refah içinde yaflad›klar› bir dönemdir (Edwards, 1987, s. 4). Fakat XI. yüzy›l bafllar›nda Bizansl›lar Ermenistan’›n büyük bir bölümünü iflgal ettiler. 1045 y›l›nda da kral II. Gagik’in Ermeni Krall›¤›n› ortadan kald›rd›lar. Bunu takiben de Ermenileri Kayseri, Sivas, Tarsus, Antakya, Urfa ve Marafl bölgesine göçe zorlad›lar (Edwards, 1987, s. 4). Daha sonra Ermeniler Kilikya bölgesinde de XI. yüzy›l boyunca Bizans ‹mparatorlu¤una ba¤›ml› olarak birçok yerleflme oluflturdular. Bizans ‹mparatoru Toros Da¤lar›’ndaki kaleleri Ermenilerle takviye ediyordu. Baz› Ermeni uyruklulara kentlerin yönetiminde de görevler verildi (Edwards, 1987, s. 5). Sonuç olarak, XII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Tarsus’tan Anavarza’ya uzanan verimli ova ile Akdeniz’de k›y› bölgesi olan, çok say›da baronun topraklar›ndan oluflan ba¤›ms›z bir devlet kuruldu (fiekil 1). Bu devlet geniflleyerek kuzeyde Toros Da¤lar›’na, do¤uda Amanos Da¤lar›’na dayand›. Di¤er taraftan, Bizans ‹mparatorlu¤u ve Antakya Haçl› Prensli¤i’nin çeflitli tepkileri ile kuzeydeki Selçuklu Beyli¤i’nin askeri bask›lar› sürüyordu (Müller-Wiener, 1966, s. 29). Bütün bu zorluklara karfl›n, devlet olumlu geliflmesini ekonomik, siyasi ve diplomatik alanlarda sürdürmeyi baflard› ve Prens Leo, ‹mparator VI. Henry’nin koruyuculu¤unda 1198 y›l›nda Kilikya Ermeni Devleti’nin kral› oldu.

–––––––––––––––––––––––––––––– 2 “Adana-Feke Kalesi Rölöve Restitüsyon ve Restorasyon Projesi” müellifi Yük. Mim. Restorasyon Uzman› Bora Iﬂ›k’a, plan, kesit ve cephe çizimi ile 10 adet foto¤raf›n yay›mlanmas›na izin verdi¤i için teﬂekkür ederim. 3 ‹lkça¤da Hellenlerce Kilikya diye an›lan bölge, bugünkü ad›yla Çukurova’y›, Mersin’den Alanya’ya kadar uzanan k›y›lar› ve bunlar›n arkas›ndaki Toros da¤lar›n›n güney yamaçlar›n› içine al›r. Hellenler Çukurova’ya Kilikya Pedias (Oval›k Kilikya), da¤l›k bölümüne ise Kilikya Trakheia (Da¤l›k Kilikya) derlerdi (Umar, 1993, s. 440).

3 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

Memluklular 1268 y›l›nda Antakya prensli¤inin varl›¤›na son verince Kilikya Ermeni Krall›¤› büyük bir askeri güçle karﬂ› karﬂ›ya geldi. Yine de Ermeniler, Mo¤ollar›n ve Bat›l› devletlerin deste¤i ile varl›¤›n› XIV. yüzy›l›n sonuna kadar sürdürdü.

Feke ve Kalesi Adana’n›n 120 km. kuzeyindeki Feke ilçesinin bir beldesi ve 34 köyü bulunmaktad›r. Feke, Ermeniler taraf›ndan Vahga, Bizansl›lar taraf›ndan Baka, Araplar taraf›ndan ise Bahgai olarak adland›r›lm›flt›r (Hellenkemper, 1976, s. 217). Feke yerleflmesinin bilinen tarihi Bizansl›larla bafllamaktad›r. Feke, Haçl›lar döneminde Ermeni baronlar›n›n baflkenti oldu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde Kozan sanca¤›na ba¤l› bir kazayd›. XIX. yüzy›l sonlar›nda 20 000 dolay›nda nüfusu ve 86 köyü bulunu- yordu. Kaza merkezi Feke’de 800 kifli yafl›yordu. Kalesinden baflka, Feke kazas›nda 1 cami, 1 hastane, 1 k›flla ve 1 kilise vard›r. Feke kentinin belediyesi ise 1895 y›l›nda kurulmufltur (Yurt Ansiklopedisi, 1982, cilt 1, s. 61). Feke kalesi Ermenilerin en erken tarihli askeri yap›s› ve Ermeni krall›¤›n›n kuruldu¤u yerdir. Feke kalesi Kozan-Kayseri yolu üzerinde stratejik bir konuma sahiptir (fiekil 1). Feke XII. yüzy›l boyunca Ermeni tarihinde önemli bir role sahip olmufltur. Tarihçi Hetum’a göre Ruben’in o¤lu Konstantin, Feke’yi 1098 y›l›nda Bizansl›lardan

ﬁekil 1: Kilikya Bölgesi’nin haritas› (Edwards 1987’den sadeleﬂtirerek)

4 Mustafa S. AKPOLAT alm›flt›r. Konstantin, beklenmeyen ölümü nedeniyle sadece iki y›l tahtta kalm›flt›r. 1111 y›l›nda Baron I. Toros’un, Kapadokya bölgesinden elde etti¤i ganimetleri Feke’de saklad›¤› bilinmektedir (Edwards, 1987, s. 259; Hellenkemper, 1976, s. 218). Feke kalesinin tarihindeki en önemli olay 1138 y›l›nda Bizansl›lar taraf›ndan kuflat›lmas›d›r. Feke kalesi ovadaki kaleler gibi çabuk teslim olmam›flt›r. Üç hafta devam eden kuflatma sonuç vermemifltir. Bunun üzerine, iki taraf›n en iyi iki savaflç›s›n›n galibinin sonucu belirlemesine karar verilmifltir. Kale, bu iki savaflç›n›n mücadelesinde Bizansl›n›n üstün gelmesi sonucunda Bizansl›lara teslim edilmifltir. Bir-iki y›l sonra Daniflmend Beyi Muhammed bin Gazi, kaleyi Bizansl›lardan alm›flt›r. 1145 y›l› bafl›nda ise Levon’un o¤lu II. Toros kaleyi Daniflmendlilerden geri alm›flt›r. II. Toros Feke’yi atalar›n›n yapt›¤› gibi afla¤› Kilikya’n›n fethinde merkez üs olarak kullanm›flt›r (Edwards, 1987, s. 259 – 260). 1275 y›l›nda Kozan (Sis) patri¤i, Memluk sald›r›lar›ndan korunmak için Feke’ye s›¤›nm›flt›r. Di¤er taraftan, baz› el yazmalar›n›n kalede veya kalenin yak›n›nda yaz›ld›¤›na veya kopya edildi¤ine iliflkin yaz›l› belgeler bulunmaktad›r. Önce Memluk sonra Osmanl› hakimiyetine giren bu bölgede Ermeniler 1920’lere kadar yaflamlar›n› sürdürmüfltür (Edwards, 1987, s. 260).

Feke Kalesinin Betimlemesi Feke Kalesi, tepede kuzey-güney do¤rultusunda y›lan gibi k›vr›lan beden duvarlar› ile kendini gösterir. Ulafl›lmas› çok güç olan kalenin beden duvarlar›, genellikle istinat duvar› gibi çal›flmaktad›r (fiekil 3). Kalenin do¤u cephesinde, “J” mekan›na bitiflik küçük kule d›fl›nda, baflka ç›k›nt› bulunmamaktad›r. Do¤u beden duvar›n›n alt›ndaki uçurumun derinli¤i 18 ile 60 m. aras›nda de¤iflmektedir. Uçurum kuzey cephede de devam etmektedir. Fakat güneye do¤ru ilerledikçe uçurumun derinli¤i azalmakta ve kalenin güneybat› bölümünde giriflin bulundu¤u bölümde ulafl›labilir düzeye gelmektedir. Topo¤rafya, kalenin sadece bat› cephesinde sa¤lam beden duvarlar›n›n yap›lmas›n› gerektirmektedir. Kalenin bulundu¤u tepe, afla¤›daki vadiyi ve kuzey-güney yolunu kontrol etmek için çok elveriflli bir yerdir (fiekil 2).

ﬁekil 2: Feke Kalesi ve yak›n çevresi (B. Iﬂ›k 2008)

5 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

K›smen tafltan, k›smen kayaya oyularak oluflturulan güneydo¤udaki merdivenin kayalar üstündeki izleri bugün de görülebilmektedir. Planda “A” iflaretli bölüme gelmeden önceki beden duvar› ve kule, bosajl› kesme tafllarla infla edilmifltir. Kalenin girifline ulaflmak için yap›lm›fl merdivenin kalenin d›fl›ndaki bölümü kuzey-güney do¤rultusundad›r. Merdiven beden duvar› ile korunur duruma geldikten sonra, sert bir dönüfl yaparak girifl bölümüne yönelmektedir (fiekil 3, 4). Dikdörtgen planl› girifl bölümünün içinde de k›smen devam eden merdiven, daha sonra iyi korunmufl tonozlu bir tünel içinde k›vr›larak yukar›ya, kalenin içine ulaflmaktad›r (fiekil 6). Girifl mekan›n›n yuvarlak tonoz örtülü ön bölümünün bat› duvar›nda bir mazgal pencere bulunmaktad›r (fiekil 5). Girifl mekan›n›n zemini yükseltilmifl üst bölümünde herhangi bir pencere aç›kl›¤› yoktur; bu bölümün örtüsü çapraz tonozdur. Merdivenin d›fl

fiekil 3: Kalenin plan› (B. Ifl›k’tan sadelefltirerek)

fiekil 4: Girifl bölümü (B. Ifl›k 2006)

6 Mustafa S. AKPOLAT

fiekil 5: Girifl mekan›ndaki mazgal pencere fiekil 6: Tonozlu merdivenli tünel (B. Ifl›k (B. Ifl›k 2006) 2006) duvarlar› güneyde iki yuvarlak payanda ile güçlendirilmifltir (fiekil 3). Planda “C” harfi ile gösterilen, merdivenin kalenin içine do¤ru yöneldi¤i dönemeçteki kule, bu kaleden önce burada bulunan bir yap›ya ait olmal›d›r. Girifl kulesinden sonra, kalenin en önemli savunma ö¤esi olan bat› beden duvar› kuzeyden güneye do¤ru tan›t›lacakt›r. Tepenin kuzey ucundaki büyük boyutlu yuvarlak planl› burç, kalenin etkili ve güçlü elemanlar›ndan birisidir. Burcun bat› duvar› güneye do¤ru 17.40 m. devam ettikten sonra genifl aç› yaparak bir köfle oluflturur (fiekil 3). 3.77 m.lik bu girintiden sonra bat› duvar› 14.00 m. devam ederek planda “P” harfi ile gösterilen yar›m daire kesitli duvar payandas›na ulafl›r. Bu bölümdeki beden duvar›, üst bölüme yak›n bir seviyeden sonra kal›nl›¤› 0.75 m. azalarak devam eder. Bu durum, istinat duvar› gibi çal›flan beden duvar› için, tafl›y›c› sistemin do¤al bir sonucudur (fiekil 9, 10). 4.50 m. çap›ndaki yar›m daire kesitli duvar payesinden sonra büyük bölümü ayn› biçim ve yükseklikteki beden duvar›, 25.20 m. devam ederek “R” duvar payesine ulaflmaktad›r (fiekil 3). Duvar payesine 8.00 m. kala pah yaparak 1.00 m. genifller. Bu son 8.00 m.lik bölümün üst bölümünde, duvar kal›nl›¤›nda azalma görülmez. Yar›m daire kesitli “R” duvar payesinin yüzündeki bosajl› kesme tafllar›n yer yer dökülmüfl oldu¤u görülmektedir (fiekil 9). “R” duvar payesinden sonra güneye do¤ru biraz k›r›larak 8.00 m. kadar, yine ayn› yükseklikte devam ederek “H” kütlesine ulaflmaktad›r. Bat› cephesinin günümüze gelebilen tek pencere aç›kl›¤›, üst seviyede “H” kütlesine

7 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

fiekil 7: “F” bölümü (B. Ifl›k 2006) yak›n bir yerdedir. “H” kütlesinden dilatasyonla ayr›lm›fl olan bat› cephe beden duvar›n›n bu bölümü bat›ya do¤ru k›r›larak yaklafl›k 6.00 m. sonra, planda “S” harfi ile iflaret edilmifl olan daire planl› yuvarlak küçük kuleye ulafl›r. Kulenin duvarlar›n›n büyük bölümü günümüze gelememifltir. Ayn› flekilde “F” kulesine kadar devam eden beden duvarlar›n›n da çok küçük bir bölümü yerinde durmaktad›r. Kalenin bir önceki döneminin önemli bir eleman› olan, belli bir geometrisi olmayan dört cepheli “F” kulesi oldukça sa¤lam durumdad›r. Kulenin köfleleri de¤iflik renkli tafl kullan›larak farkl› bir görünüme kavuflmufltur (fiekil 4, 7). Beden duvar›n›n “F”

ﬁekil 8: “G” sarn›c›n›n içi (B. Iﬂ›k 2006)

8 Mustafa S. AKPOLAT

ﬁekil 9: Bat› cephesinin kuzey bölümü (B. Iﬂ›k 2006)

fiekil 10: Bat› cephesinin çizimi (B. Ifl›k’tan sadelefltirerek) kulesinden sonraki bölümü, flimdiki girifl bölümünün inflas› ile ikiye bölünmüfl ve kalenin içinde kalan yar›s› beden duvar› olma özelli¤ini kaybetmifltir (fiekil 3). Kalenin uçurumlar›n, kayalar›n üstüne infla edilmifl olan do¤u beden duvarlar›ndan çok küçük bir bölümü parçalar halinde günümüze gelebilmifltir; onlar›n da yüzeydeki bosajl› kesme tafllar› dökülmüfltür. Bu duvar›n günümüze gelebilen bölümleri kuzeyden güneye do¤ru tan›t›lacakt›r. Güney uçtaki burç ve onun devam› olan yaklafl›k 27.00 m. lik bölüm görülebilmektedir (fiekil 3, 11). Duvarlar›n üstüne oturdu¤u kayal›klar›n iniflli ç›k›fll› olmas› duvarlar›n güçlükle yap›ld›¤›n› ve istenilen kalitede olmad›¤›n› göstermektedir. “J” mekan›n›n do¤u duvar›na bitiflik yar›m yuvarlak duvar payesi ile onun güneyindeki beden duvar›na ait küçük bir parçan›n alt k›s›mlar› izlenebilmektedir. Kalenin do¤u cephesinin, beden duvarlar›ndan günümüze gelebilen son parças› ise güneyde kayaya oyularak yap›lm›fl girifl bölümü merdiveninin bitti¤i yerdedir. Kalenin içinde, kalelerin önemli eleman› olan büyük boyutlu bir sarn›ç ile çeflitli ifllevler için tasarlanm›fl mekanlar bulunmaktad›r.

9 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

ﬁekil 11: Do¤u cephesi (B. Iﬂ›k 2006)

Güneydeki “E” mekan› üç mazgal penceresi olan bir geçittir. “E” mekan› ayn› zamanda “F” mekan›n›n alt kat›na aç›lmaktad›r (fiekil 3). “G” harfi ile iflaretlenmifl 8 m. derinli¤indeki yap› kalenin sarn›c›d›r. K›smen kayaya oyulmufl olan yamuk planl› sarn›ç itinal› bir iflçilikle yap›lm›flt›r. Ortas›ndaki kare kesitli tafl payeye oturan ve çepeçevre tüm mekan› dolaflan tonozun üstünde yedi tane de havaland›rma aç›kl›¤› bulunmaktad›r (fiekil 8). Kalenin bat› beden duvar›na yaslanan alt› mekan birbirine bitiflik olarak s›ralanmaktad›r. Bu mekanlardan “M”de, araflt›rmac› Edwards (1987, s. 264) bir hela bulundu¤unu söylemektedir. Kalenin beden duvarlar›n›n ve iç mekanlar›n›n bosajl› kesme tafl ile yap›ld›¤› görülmektedir. “F” mekan›n›n d›fl köflelerinde kahverengi kesme tafl kullan›larak kule daha göze çarpar duruma getirilmifltir. Tonoz örtülerin yap›m›nda kesme tafl kullan›lmas›, bölgedeki di¤er kalelerde görülmeyen bir teknik olarak kabul edilmelidir. Kalede herhangi yaz›t olmad›¤› gibi Ermeni kaynaklar›nda da kalenin infla tarihine iliflkin bilgi bulunmamaktad›r (Edwards, 1987, s. 260). Bununla beraber yap›da yap›lan incelemeler yap›n›n dört dönemde infla edildi¤ini iflaret etmektedir. Birinci aflamada kalenin en yukar›daki, “H” ve “J” yap›lar›n› da içine alan kuzey bölümü infla edilmifltir (fiekil 3). “H” kulesi ile bu kuleye birleflen beden duvar› aras›ndaki, yukar›dan afla¤› kesintisiz devam eden düfley derz, bunlar›n farkl› zamanlarda infla edildi¤ini göstermektedir. ‹kinci dönemde “G” sarn›c›, bu dönemin girifl kulesi olan “F” yap›s› ve

10 Mustafa S. AKPOLAT

“H” kulesi ile “F” yap›s›n› birlefltiren beden duvar› yap›lm›flt›r. Daha sonra “F” girifl kulesinin önüne, girifli koruyan ve üstü aç›k olan “E” mekan› eklenmifltir. Son olarak da, dördüncü aflamada kalenin güneyine, baflka kalelerde benzerini görmedi¤imiz girifl kulesi ile onun devam›ndaki, k›vr›larak kaleye ç›kan merdivenli, tonozlu tünel infla edilmifltir.

De¤erlendirme Kilikya bölgesindeki önemli stratejik yerler Araplar, Bizanslar, Ermeniler, Frenkler ve Türkler taraf›ndan daha önceki dönemlerde kullan›lm›flt›r. Bu nedenle, Kilikya kalelerinin ortaça¤ kale mimarisi içinde önemli bir yere sahip oldu¤unu söylemek zordur. Bu kaleler Suriye ve Filistin’deki Haçl› ve ‹slam kaleleri ile karfl›laflt›r›l›rsa, Kilikya kalelerinin mimari özellikler ve kalite bak›m›ndan daha mütevaz› oldu¤u söylenebilir. Malzeme kullan›m› ve teknik uygulamalar aç›s›ndan da Suriye ve Filistin kalelerinin daha yetkin olduklar› görülür (Fedden ve Thomson, 1957, s. 97). Ermeni kaleleri genellikle yüksek tepelere yap›lm›flt›r. Bu özellik kalelerin savunmas›n› kolaylaflt›rmakta, ayn› zamanda düflmanlar›n kuflatma s›ras›nda la¤›m açmas›n› olanaks›z hale getirmektedir. Kayadan oluflturulmufl duvarlar, uçurumlar ve da¤ s›rtlar› savunma arac› olarak kullan›lm›flt›r. Böylelikle hem maliyet azalm›fl hem de mühendisler ve ustalar sadece bir iki yerde yapacaklar› beden duvarlar›n› ve kuleleri daha itinal› yapma olana¤›n› elde etmifllerdir. Girifl kap›s›yla bafllayan kalelerin girifl bölümleri oldukça karmafl›k bir düzenleme göstermektedir. En yayg›n düzenlemelerden birisi, do¤ru yolu bulmak için 90°lik dönüfller gerektiren dönemeçli olan›d›r. Bu türden girifller Savranda, Anavarza, Y›lanl›, Tamrut, Lampron ve Gökvelio¤lu kalelerinde görülmektedir. Çand›r ve Feke kalelerinde ise dönemeçli düzenlemenin ucuna y›lankavi, tonozlu merdivenler eklenerek girifller daha karmafl›k hale getirilmifltir. Daha basit bir uygulama ise, Meydan kalesinde görülen girifl mekan›n›n bir ucundan girilip, öbür ucundan ç›k›lan düzenlemedir. Bu türden düzenlemeler giriflin üstünde bulunan senkendazlarla4 güvenli duruma getirilmifltir. Girifl mekanlar›n›n d›fl kap›lar› ço¤u zaman kap›ya bitiflik bir kemer ile takviye edilir. Ayr›ca gerekli durumlarda girifl bölümüne bitiflik olarak veya yak›n›na kuleler yap›l›r. Baz› durumlarda da Gülek, Geben ve Ak kalelerinde oldu¤u gibi, girifle gelmeden

–––––––––––––––––––––––––––––– 4 Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisinin 4. cildinde, s. 1780’de senkendaz terimini “Eski kalelerde kale duvarlar›n›n dibine sokulan düflmana yukar›dan a¤›r tafllar vesaire atma¤a mahsus, d›flar›ya do¤ru ç›k›nt›l› önü siperli olarak yap›lan alt› aç›k cumba gibi k›s›mlar’ olarak aç›klamaktad›r. ‹ngilizcesi “machicolation”, Frans›zcas› “machicolis”dir.

11 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi arazinin küçük yüksekliklerinden yararlan›larak 60° ve 90° lik dönemeçler oluflturulur. Bunlar› “tonozsuz, do¤al dönemeçli girifller” olarak adland›rabiliriz. Ermeni kalelerinde, afla¤› avluya aç›lan girifl bölümü her zaman beden duvar› üstünde yer alan bölümden gözetlenmekte ve güvenli¤i sa¤lanmaktad›r. Ermeni kalelerinde, bu güvenlik önleminden baflka, kalenin d›fl›nda baflka bir yap› yapmaya gereksinme duyulmamaktad›r. Kaç›fl kap›lar› dahil bütün kap›lar›n kontrolü ve güvenli¤i kule ve beden duvarlar›ndan sa¤lanmaktad›r. Kap›ya bitiflik bir kule kamuflaj sa¤lamakta ve gerekti¤inde atefl etme imkan› vermektedir. Ermeni kalelerinde kare ve çokgen planl› burç ve kulelerin yerine yuvarlak planl› burç ve kuleler tercih edilmifltir. Ayr›ca Ermeni mimarlar dikdörtgen ve yuvarlak bölümlerden oluflan, beden duvar›ndan taflk›n atnal› planl› kuleleri keflfetmifllerdir. Böylece hem kare plan›n iki yan›nda olanak verdi¤i savunma kolayl›¤›ndan hem de yuvarlak kulenin sa¤laml›¤›ndan yararlan›lm›flt›r. Beden duvarlar›ndaki ve kulelerdeki mazgal pencereler bazen duvar›n tüm geniflli¤i boyunca daralarak, beden duvar›n›n d›fl yüzeyinde ince, ok atma penceresini oluflturur; bazen de önce tonoz örtülü bir ön bölüm ve onun sonras›nda daralarak ince ok atma penceresini oluflturur. Ço¤u günümüze gelememifl olan kalelerin dendanlar› için çok az bilgi vard›r. Ermeni kalelerinde beden duvarlar›n›n ve kulelerin üstündeki son eleman olan dikdörtgen mazgal siperleri, üstte, ço¤unlukla az yuvarlak biçimde sonlanmaktad›r. Mazgal siperlerinde mazgal pencereleri de bulunmaktad›r. Dik kayal›k tepelere infla edildi¤i için Ermeni kalelerinde hende¤e ihtiyaç bulunmamaktad›r. Büyük boyutlu kalelerde, yükselen beden duvarlar› ve kulelerle, kolay savunulacak avlular oluflturulmufltur. Ço¤u kalede iki avlu olmakla beraber, Y›lanl› ve Anavarza kalelerinde üç avlu bulunmaktad›r. Büyük avlular afla¤›da ve kale giriflinin ekseninde yer al›rlar. Daha küçük olan ikinci avlu ise tepedeki bölümde bulunur. Düflmanlar birinci avluya girseler bile, kaledeki askerler onlara yukar›daki ikinci avludan atefl etme olana¤›na sahip olmaktad›r. Genellikle üst avluda da yeteri kadar sarn›ç, depo ve di¤er binalar bulunmaktad›r.

Ermeni kalelerinde, Haçl› kalelerindeki baflkulelere (Donjon) rastlanmaz. Ermeni kalelerinde flapeller genellikle beden duvar›na bitiflik olarak infla edilmifltir. Daha sonra Ermenilerin eline geçen kalelerde ise flapeller avluya ba¤›ms›z bir yap› olarak infla edilmifltir. fiapellerin plan› dikdörtgen bir ibadet mekan› ve bunun

12 Mustafa S. AKPOLAT do¤usundaki yar›m yuvarlak apsisden ibarettir. fiapellerin örtüsü ise ço¤u zaman beflik tonozdur. Feke kalesinde flapel bulunmamas› ilginç bir uygulamad›r. Bu durum, kaleye 1 km.den daha az uzakl›ktaki sa¤lam Bizans kilisesinin kullan›lm›fl oldu¤unu akla getirmektedir. Sarn›çlar kalenin uygun olan her yerine infla edilmifltir. Su anakayan›n içine ve yüzeyine yap›lan kanallarla toplan›r. Birçok kalede se¤irdim yerinin e¤imi amaca uygun olarak düzenlenmifl ve ya¤mur sular›n›n sarn›çlara ak›t›lmas› sa¤lanm›flt›r. Sarn›çlar›n hemen hepsi anakayadaki elveriflli çukurlar düzgün duruma getirilip, duvarlar ve örtüyle tamamlanarak infla edilmifltir. Yeralt› geçitleri genellikle se¤irdim yerinin ve mazgal pencerelerin alt›nda infla edilmifltir. Tonoz örtülü geçitler, kulelerde oldu¤u gibi depo, mutfak ve ko¤ufl olarak kullan›lmaktad›r. Ermeni kalelerinde yeralt› geçitleri Haçl› kalelerindeki kadar fazla de¤ildir. Sonuç olarak, tarihin önemli olaylar›na sahne olmufl kalelerin belgelenmesi ve restorasyonu, girifl bölümünde de vurguland›¤› gibi, ülkemiz için sevinilecek ve övünç duyulacak bir giriflimdir. Yüzy›llar boyunca tafl oca¤› gibi görülen, tafllar› yeni binalar yapmak için kullan›lan kalelerin kültür varl›¤› olarak kabul edilmesi ve restorasyon giriflimleri çok sevindirici bir geliflmedir.

Kaynakça

Akpolat, M.S. (1976). Bodrum Castle. Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Akpolat, M. S. (1979). Bodrum Kalesi. Mimarl›k, 79/1, 59-63. Akurgal, E. (1970). Ancient civilizations and ruins of Turkey. ‹stanbul: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi. Arseven, C. E. (1983). Senkendaz. Sanat Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 1780). ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. Boase, T. S. R. (1967). Castles and churches of the Crusading Kingdom. London: Oxford University Press. Bulucu, T., Göksoy, Z. ve Tacettin, M. T. (1977). Restoration project of a historic site: Castle of Corycus, K›zkalesi and Corycus settlement. Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Demirkent, I. (1992). Haçl› seferleri dönemi kalelerinden Ravendan. TTK Belleteni, 216, 371-389. Edwards, R. W. (1987). The fortifications of Armenian Cilicia. Washington D. C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Ersan, M. (2000). Kilikya Ermeni Krall›¤›. Efsaneden tarihe, tarihten bugüne Adana: Köprübafl›, 327-343. ‹stanbul.

13 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi

Fedden, R. ve Thomson, J. (1957). Crusader castles. London: William Clowes and Sons Limited. Hellenkemper, H. (1976). Burgen der kreuzritterzeit in der grafshaft Edessa und königreich kleinarmenien. Bonn: Rudolf Habelt Verlag GMBH. Herzfeld, E. ve Guyer, S. (1930). Meriaml›k und Korykos. Monumenta Asiae Minoris Antique, 2. Müller-Wiener, W. (1966). Castles of crusades (J. Maxwell Brownjohn, Çev.).London: Thames & Hudson.(1966). Runciman, S. (1955). A history of the Crusaders. Cambridge: Cambridge University Press. Toy, S. (1985). Castles: Their construction and history. New York: Dover Publications. Umar, B. (2000). Bir tarihsel co¤rafya araﬂt›rmas› ve gezi rehberi. ‹stanbul: ‹nk›lap Kitapevi. Youngs G. R. (1965). Three Cilician castles. Anatolian Studies, XV, 113-134.