Mustafa S. AKPOLAT*

EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 26 Say›/Number 2 (Aral›k /December 2009)

Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda A Medieval Castle Which Gained Importance During the Crusades: Ravanda

Mustafa S. AKPOLAT*

Öz Mimarl›k tarihinin önemli ve ilginç yap›lar› aras›nda yer alan Ortaça¤ kaleleri sald›r› ve savunma silahlar›n›n geliflmesine koflut bir geliflme gösterirler. Günümüzde ifllevlerini tamamen kaybetmifl olmalar›na ra¤men, çok önemli tarihsel olaylara sahne olmufl olan bu kaleler tüm insanl›¤›n vazgeçilmez kültür miras›d›r. Araflt›rmam›z›n as›l konusunu oluflturan Ravanda Kalesi, Kilis kentinin kuzeybat›s›nda, kente 28 km. uzakl›ktad›r. Ravanda kalesine iliflkin en erken tarihli belgeler 11. yüzy›la aittir. Tarihçiler Kalenin Bizansl›lar taraf›ndan infla edildi¤ini bildirmektedir. 1097 y›l›nda Haçl›lar›n Türklerden ald›¤› kale, 1144 y›l›na kadar Urfa Haçl› Kontlu¤u’nun (1098 – 1144) bat› s›n›r›nda Urfa-Antakya yolu üstündeki önemli bir geçidi kontrol etmekteydi. 1176 da Eyyubilerin eline geçen Ravanda Kalesinde, 1176 – 1181 y›llar›nda Selahattin Eyyubi önemli inflaat etkinliklerinde bulunmufltur. Kalenin girifl kap›s›n›n üstünde bulunan Selahattin Eyyubi dönemine ait onar›m kitabesi 1969 y›l›nda çal›nm›flt›r. 1268 de Memluklular›n hakimiyetine geçen kale, daha sonra 1516 y›l›nda Osmanl›lar›n topraklar›na kat›lm›flt›r. Kale bu tarihten sonra askeri önemini ve ifllevini kaybetmifltir. Günümüzde ise terkedilmifl ve harap durumdad›r. Yaklafl›k yuvarlak planl› kale, konik bir tepenin üstünde konumlanmaktad›r.110 m. çap›ndaki kalenin beden duvarlar›, girifl bölümü ile birlikte de¤iflik biçimlerdeki 10 kule ile güçlendirilmifltir. Kalenin sonradan eklenen girifl bölümü aç›k avlu ile birbirine ba¤l› iki dikdörtgen mekandan oluflmaktad›r. Kalenin içinde güney ve bat›s›nda baz› yap›lar k›smen görülebilmektedir. Yap› kal›nt›lar›ndan en dikkat çekeni Selahattin Eyyubi öneminde infla edilmifl olan, enlemesine planl› mescittir. Kalenin güney beden duvar›na bitiflik infla edilmifl olan enlemesine planl› mescidin kal›nt›lar›, ilginç bir mimari ö¤e olan üç dilimli kemerin yan›s›ra temiz kesme tafl iflçili¤i ile de dikkat çekmektedir. Mescidin do¤usunda ve bat›s›nda da

–––––––––––––––––––––––––––––– * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü [email protected]

17 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

yap› kal›nt›lar› görülmektedir. Kalenin çeflitli yerlerinde üç tane büyük sarn›ç vard›r. Kalenin içinde dikkat çeken di¤er bir yap› ise, kalenin inflas›ndan önce burada bulunan gözetleme karakolunun günümüze gelmifl olan beden duvarlar› ile yuvarlak payandalar›d›r. Toprak alt›nda kalm›fl olan di¤er yap›lar›n ortaya ç›kar›lmas› için bilimsel kaz› yap›lmas› gerekmektedir. Ayr›ca girifl bölümünde ve baz› kulelerde acilen müdahale edilmesi gereken büyük çatlaklar bulunmaktad›r. Anahtar sözcükler: Kale, Ortaça¤, Bizans, Haçl› Seferleri, Urfa Kontlu¤u, Eyyubiler

Abstract The Medieval castles which are considered among the important and interesting buildings of the history of architecture display an improvement parallel to that of the arms of attack and defense. Although Medieval castles no longer perform their original functions, as buildings which witnessed important historical events, they are indispensable from the cultural heritage of mankind. Ravanda Castle, the main theme of our research is located 28 km.s to the northwest of Kilis. The earliest documents on Ravanda date back to the eleventh century. Historians state that the Castle was built by the Byzantines. The Castle which was taken over by the Crusaders from the Turks in 1097, controlled an important pass on Urfa-Antakya road, near the western border of the County of Edessa (1098 – 1144). After the Castle was conquerred by the Ayyubis, Saladin Ayyubi carried out important construction and repair activities in 1176 – 1181.The inscription on the top of the entrance gate, belonging to the period of Saladin Ayyubi, was stolen in 1969. The castle which was taken over by the Mamluks in 1268 was included in the Ottoman territory in 1516. After then, the Castle lost its military importance and function. The Castle was abandoned later and is in a dilapidated state today. The Castle which has an almost circular plan was located on a conical hill. The curtain walls of the Castle with a diameter of 110 metres, were fortified by the entrance section and ten towers of different forms. The existing entrance section of the Castle which was added later was composed of an open courtyard and two rectangular spaces connected to each other. Inside the Castle, remains of some buildings can be seen in the southern and western sections. The most conspicuous one is the mesjid, with an oblong plan, that was built in Saladin Ayyubi’s period. The mesjid which was built adjacent to the southern curtain walls of the Castle include an intersting architectural element; a trefoil arch. The remains display fine craftsmanship of ashlar masonry. Other remains can be seen both on the east and west of the remains of the mesjid. There are three big cisterns at different locations within the Castle. Another remarkable remain inside the Castle is the curtain walls with circular butresses of the military lookout station which existed prior the construction of the Castle. Scientific expeditions should be carried out to unearth the other buildings resting under the ground. Furthermore, the big cracks observed in the entrance section and on some towers need to be repaired urgently. Keywords:Castle, Medieval, Byzantine, the Crusades, County of Edessa, Ayyubis

18 Mustafa S. AKPOLAT

Girifl Türkiye, tarihin her döneminden kalan tafl›n›r ve tafl›nmaz kültür varl›klar› ile zengin bir kültür mozayi¤ine sahiptir. Gerek tafl›n›r kültür varl›klar›, gerekse tafl›nmaz kültür varl›klar› Türk ve yabanc› bilim insanlar› taraf›ndan incelenmekte ve de¤erlendirilmektedir. Ancak bu zengin kültür miras›n›n az incelenen ve az bilinen türlerinden birisi kalelerdir. Bunun nedeni ise kalelerin, müze olarak veya benzer kültürel amaçl› kullan›lan birkaç› d›fl›nda, ifllevsiz kalmalar›d›r. Son y›llarda devlet, kaleler de dahil olmak üzere, Türkiye’nin hemen her yerinde bulunan tafl›nmaz kültür varl›klar›n›n restorasyon projelerini ihale yolu ile elde etmeye bafllam›flt›r.1 Restorasyon projelerini haz›rlayan ekipler yap›n›n özelliklerine ba¤l› olarak çeflitli disiplinlerdeki uzmanlardan oluflmaktad›r. Bu makalenin yazar› da son üç y›l içinde Gaziantep, Ravanda, Korykos, Saimbeyli, Harun Reflit, Payas Cinkule ve Feke gibi kalelerin restorasyon projelerini haz›rlayan ekiplerde mimarl›k tarihçisi olarak görev alm›flt›r. Baflta da belirtti¤imiz gibi, kaleler en az araflt›r›lan yap›lar aras›nda yer almaktad›r. Bu nedenle, Ravanda Kalesi konusunda yapt›¤›m›z araflt›rmay›, Feke Kalesi örne¤inde oldu¤u gibi, bilim ortam›na sunmay› yararl› gördük.2 Yapt›¤›m›z araflt›rmalarda Ravanda Kalesini konu alan Demirkent’in makalesi ile Hellenkemper’in kitab›ndaki üç sayfal›k k›sa bölüm bulunmufltur. Demirkent, kalenin ve bölgenin tarihini ayr›nt›l› olarak incelemifltir. Hellenkemper ise kalenin k›sa tarihini ve k›sa mimari betimlemesini vermifltir. ‹ki araflt›rmac› da yaz›lar›n› sadece foto¤raflarla desteklemifller fakat kaleye iliflkin herhangi harita veya mimari çizime yer vermemifllerdir.

Ravanda Kalesinin Tarihçesi Ravanda Kalesi hakk›nda yaz›l› kaynaklar›n verdi¤i en erken tarih 11. yüzy›la aittir. Gerek Arap gerekse Latin kaynaklar, bu kalenin varl›¤›ndan ilk defa Haçl› Seferleri s›ras›nda bahsetmektedir. Kalenin ismi Arap kaynaklar›nda er-Ravendan, Haçl› belgelerinde Ravendel, Ravandel, Ravenel, Ermeni belgelerinde ise Areventan olarak geçmektedir (Demirkent, 1992, s. 372, Hellenkemper, 1976, s.44). Kalenin ilk infla tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, kalenin Afrin vadisine hakim topo¤rafik konumu, burada ilk ça¤lardan itibaren bir kalenin bulunmas› gerekti¤ini düflündürmektedir. Bilinen en erken dönemlerde, bu bölgeye Hititler sahip olmufllard›. Hititlerin Yurdu adl› kitapta, Afrin vadisine ayr›lan bölümde, yüksek bir tepe üzerinde, etraf› üzüm ba¤lar› ve dut a¤açlar›yla çevrili bulunan Ravanda’n›n Ortaça¤da yap›lm›fl bir kale oldu¤u belirtilmektedir.3 Ortaça¤da ise ‹slam fethine kadar bu bölgeye

–––––––––––––––––––––––––––––– 1 Restorasyon projeleri, il özel idareleri ve Vak›flar Bölge Müdürlükleri taraf›ndan ihaleye ç›kar›lmaktad›r. 2 Kilis Ravanda Kalesi Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Elektrik ve Çevre Düzenleme Projesi” müellifi Yük. Mimar Restorasyon Uzman› Umut Bilgiç’e plan, kesit ve cephe mimari çizimleri ile 10 adet foto¤raf› yay›mlamama izin verdi¤i için teﬂekkür ederim. 3 Demirkent’in makalesi, s.373 ve ayn› sayfadaki 8 numaral› dipnot.

19 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

Bizans ‹mparatorlu¤u hakim durumdayd›. Ancak Bizans kaynaklar›nda kalenin ad›na rastlanmamaktad›r. Hiç de¤ilse, 6. yüzy›lda Justinianus (hd 527 – 565) zaman›ndaki büyük imar etkinliklerini tan›tan ünlü tarihçi Procopius’un “De Aedificiis” adl› kitab›nda Arap s›n›rlar›nda infla veya tamir edilen kaleler aras›nda Ravanda’n›n da bulunmas› gerekirdi. Fakat ne Procopius, ne de sonraki Bizans yazarlar›n›n metinlerinde bu kaleden bahsedilmektedir (Demirkent, 1992, s.373). 7. yüzy›l ortalar›nda bafllayan ve h›zla yay›lan ‹slam fetihleri Suriye ve Irak’tan sonra Anadolu’da Toros da¤lar›na ulaflm›fl ve Toroslar Bizans ile ‹slam devletinin s›n›r›n› oluflturmufltu. Bu s›n›r›n güneyinde ve do¤usunda birçok kale tamir ve infla edilmifltir. Ancak bu kaleler aras›nda da Ravanda ismi bulunmamaktad›r. Bununla beraber, 1097 y›l›nda Haçl›lar taraf›ndan Türklerden al›nd›¤› kesin olarak bilinen kalenin 11. yüzy›l sonlar›nda Bizansl›lar taraf›ndan infla edildi¤i söylenebilir (Demirkent, 1992, s. 373). Ravanda Kalesi 1098’de kurulan Urfa Kontlu¤u’nun bat› s›n›r›nda önemli bir savunma merkezi olmufltur. Bu tarihte Kale, Urfa’y› Antakya’ya ba¤layan yol üzerinde önemli bir geçit durumundayd› (fiekil 1). Bundan sonra, Ravanda Kalesi bir süre Kilikya Ermeni Krall›¤›4 ile Urfa Kontlu¤u5 aras›nda birkaç kez el de¤ifltirdi. 1144 y›l›nda Selçuklu Atabeyi ‹madeddin Zengi Urfa Kontlu¤una son verdi ve böylece Ravanda Selçuklu yönetimine girdi. ‹slam kaynaklar› 1151’den itibaren Ravanda’dan Halep vilayetine ba¤l› bir kale olarak bahsetmektedir.

ﬁekil 1: Ravanda Kalesi’nin bulundu¤ubölge haritas›

–––––––––––––––––––––––––––––– 4 Kilikya Ermeni Krall›¤› Haçl› Seferleri s›ras›nda 1198 de kurulmufl, Çukurova ve çevresinde varl›¤›n› 14. yüzy›l sonuna kadar sürdürmüfltür. 5 Urfa Kontlu¤u I. Haçl› Seferi s›ras›nda 1098 de Baudonin de Boulogna taraf›ndan kurulmufltur. Merkezi Urfa olan Kontluk 1144 y›l›nda Selçuklu atabeyi ‹madettin Zengi taraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›r.

20 Mustafa S. AKPOLAT

Tarihçi ‹bn el-Adim Ravanda’y› “Tek ve yüksek bir da¤›n üzerinde manc›n›¤›n hükmedemeyece¤i, okun iflleyemeyece¤i bir yerde metin bir kaledir. Da¤›n ete¤inde bir d›fl suru vard›r. Ravanda, kalelerin en sa¤lamlar›ndan ve yeri en güzel olanlar›ndand›r. Kuzey ve bat› taraf›ndan kaleyi hendek gibi bir vadi kuflat›r, bir de nehir akar” diye tarif ettikten sonra, kendisinin at s›rt›nda zorluklarla kaleye kadar ç›kt›¤›n› yazar (Demirkent, 1992, s.382). Ebul-Fida ise “Takvim el-Buldan” adl› co¤rafya kitab›nda flu sat›rlara yer vermifltir: “…Ravanda Halep’e ba¤l› ve K›nnesrin s›n›rlar› içindedir. Yüksek beyaz bir tepede bulunan sa¤lam yap›l› bir kaledir. Kaynaklar›, bahçeleri ve güzel bir vadide meyva a¤açlar› vard›r. Afla¤› bölümünden Afrin nehri geçer” (Demirkent, 1992, s.383). Ravanda 1176’da Selahaddin Eyyubi’nin yönetimine girmifltir. Selahaddin Eyyubi döneminde kale tamir edilmifl ve güçlendirilmifltir. Bu bilgi girifl kap›s›n›n üstünde bulunan fakat bugün yerinde olmayan yaz›ta dayanmaktad›r. Söz konusu yaz›t›n foto¤raf›n› 1933 y›l›nda Kilisli Kadri Bey “Kilis Tarihi” adl› kitab›nda yay›mlam›flt›r. Ayn› foto¤raf, Demirkent’in makalesinde de yer almaktad›r. Yaz›t›n transkripsiyonu flöyledir: “el-Melik en-Nas›r Yusuf bin Eyyub Allah mülkünü daim etsin”. Cahen ve Hellenkemper de kaynakçada belirtilen yay›nlar›nda yaz›ttan söz etmektedir. Hellenkemper yaz›t›n 1969 y›l›nda çal›nd›¤›n› söylemektedir. Tarihçiler bu tarihsiz kitabenin 1176 – 1181 y›llar›na ait olaca¤›n› bildirmektedir. Hellenkemper kitab›nda, Cahen’e dayanarak, kalenin do¤u bölümünün tamam›n›n Selahaddin Eyyubi döneminde infla edildi¤ini söylemektedir (Hellenkemper, 1976, s.45). Ravanda Kalesi 1261 y›l›nda Mo¤ollar›n eline geçer. Kalenin 1268 y›l›nda Memluklular›n eline geçti¤ini, Sultan Baybars’›n Ay›ntab ve Ravanda Kalelerini tamir ve tahkim etti¤ini tarihi kaynaklardan ö¤reniyoruz (Demirkent, 1992, s. 388). 1516’da ise bölge Merci Dab›k zaferinden sonra Osmanl› ‹mparatorlu¤u topraklar›na kat›lm›flt›r. Ne var ki yüzy›llardan beri s›n›r kalesi ve geçit yeri olarak önem tafl›m›fl olan bu bölge, Osmanl› ülkesi içinde s›n›rlar›n çok gerisinde kald›¤› için art›k bu özelli¤ini kaybetmifl ve Halep’e ba¤l› olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür. 1519 y›l›na ait Halep Evkaf Defteri’nde Ravanda Halep’e ba¤l› bir nahiye olarak kay›tl›d›r. Ünlü gezgin Evliya Çelebi “Seyahatnamesi”nde Kilis kenti ve tarihsel yap›lar›na iliflkin ayr›nt›l› bilgiler vermektedir. Seyahatname’de Ravanda Kalesi hakk›nda bilgi bulunmamaktad›r.

Kalenin Betimlemesi Günümüze harabe halinde ulaflan Ravanda Kalesi’ne, yak›n zamanda yap›lm›fl olan beton merdivenlerle ulafl›lmaktad›r. Merdivenlerin bafllad›¤› yerde bir otopark bulunmaktad›r. Do¤al bir tepenin üstünde bulunan kalenin içindeki yap›lar›n büyük bölümü toprak alt›ndad›r (fiekil 4). Kaleyi kuflatan beden duvarlar›n›n ise giriflin bat›s›nda bulunan bir bölümü ayaktad›r. Önce kalenin girifl bölümü, sonra planda gösterildi¤i gibi saat ibresi yönünde s›rayla kuleler ve beden duvarlar› tan›t›lacakt›r. Betimleme, kalenin içindeki yap›lar, yap› kal›nt›lar› ve sarn›çlar›n tan›t›lmas› ile tamamlanacakt›r (fiekil 3).

21 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

ﬁekil 2: Kalenin genel görünüﬂü (U. Bilgiç 2007)

ﬁekil 3: Kalenin üst görünüﬂü (U. Bilgiç’ten düzelterek)

Kalenin güneydo¤usundaki 1. kuleye bitiflik infla edilen d›fl beden duvar› üstünde bulunan yuvarlak kemerli kap› aç›kl›¤›ndan girifl avlusuna girilmektedir (fiekil 3,6). Bugün toprakla dolmufl bulunan avlunun kuzeyinde kalenin kap›s› ve girifl bölümü bulunmaktad›r (fiekil 7). Girifl bölümü iki mekandan oluflmaktad›r (fiekil 3). ‹ki mekan›n zemini de toprak ve y›k›lan duvar ve örtülerin döküntüleri ile doludur. Bu birinci bölüm, çapraz tonoz örtülü kare mekan ile ona eklenmifl yuvarlak tonoz örtülü mekandan oluflur. Çapraz tonozla örtülü mekan›n do¤u duvar›nda iki büyük nifl bulunmaktad›r. Nifllerin üstünde tahrip olmufl bir küçük pencere vard›r. Kare mekana eklenmifl mekan›n örtüsü

22 Mustafa S. AKPOLAT beflik tonozdur. Bu mekan›n do¤u duvar›nda da büyük bir nifl bulunmaktad›r. Bu bölümün kuzey duvar›nda herhangi bir aç›kl›k yoktur. Girifl bölümünü oluflturan ikinci mekana birinci mekan›n bat›s›ndaki kemerli genifl bir kap›dan geçilmektedir. Bu mekan›n kuzey duvar›nda sa¤da büyük bir bölümü toprak alt›nda bulunan, hafifletme kemerli bir kap› bulunmaktad›r (fiekil 8). Bu kap› büyük olas›l›kla üst kata ç›kan merdivene aç›lmaktad›r. Üstte girifl bölümünün iki katl› oldu¤unu gösteren duvar ve tonoz bafllang›c› bulunmaktad›r. Kap›n›n solunda ise üstü kemerle sonlanan genifl bir nifl vard›r. Bu mekan›n bat› duvar›nda, üstü kemerle sonlanan dikdörtgen planl› bir girinti bulunmaktad›r. Bu mekan›n güney duvar›nda ise solda kalenin içine ç›kmas› muhtemel bir kap› ve sa¤da “L” planl› bir nifl vard›r. Bu mekan günümüze eksiksiz gelebilen yar›m çapraz tonoz ile örtülmüfltür. Girifl bölümünün duvarlar› ve kemerleri büyük kesme tafllarla, örtüleri ise moloz tafllarla infla edilmifltir. Örtüler s›val›d›r. Kalenin en önemli ö¤eleri olan beden duvarlar› ve kuleleri günümüze sa¤lam olarak gelememifltir. Kuleler, ayn› zamanda payanda görevi yapan kunt gövdeleri nedeniyle, beden duvarlar›na k›yasla, zamana daha dayan›kl›d›r. Bu nedenle, günümüze gelen kuleler varl›klar›n› ve mimari özelliklerini beden duvarlar›na bakarak daha çok korumufllard›r.

ﬁekil 4: A-A kesiti (U. Bilgiç’ten düzelterek)

ﬁekil 5: Bat› cephesi (U. Bilgiç’ten düzelterek)

23 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

Kuleler, 1. kuleden bafllayarak s›rayla, beden duvarlar›yla birlikte betimlenecektir (fiekil 3). Günümüze en iyi durumda gelen beden duvar› girifl kap›s› ile 1. kule aras›ndaki bölümdür. 4.20 m. uzunluktaki beden duvar›n›n yüksekli¤i yaklafl›k 4.00 m.dir. Alttaki 2.00 m. yükseklikteki bölüm siyah renkli moloz tafllarla, üst bölüm ise büyük boyutlu düzgün kesme tafllarla infla edilmifltir. Alt bölümde üç, üst bölümde iki mazgal pencere görülmektedir. Duvar›n üst bölümünde ise, günümüze gelemeyen senkendazlar›6 tafl›yan konsollardan 6 tanesi k›smen günümüze gelmifltir (fiekil 9). 1. kule, beden duvar›ndan 7.50 m. taflk›n, düzgün olmayan çokgen planl›d›r. Kulenin beden duvar›na yak›n bölümleri günümüze daha iyi durumda gelmifl, uzak olan bölümler ise y›k›lm›fl, eksilmifl durumdad›r. Kule içte yedi, d›flta alt› cephelidir (fiekil 3). Kalenin içinden girilen kulenin do¤usunda ve bat›s›nda sa¤lam durumda birer mazgal penceresi bulunmaktad›r. Do¤udaki mazgal pencerenin sa¤›ndaki mazgal pencerenin ise

ﬁekil 6: Giriﬂ avlusunun kap›s› (U. Bilgiç 2007)

fiekil 7: Girifl bölümünün kap›s› (U. Bilgiç 2007) –––––––––––––––––––––––––––––– 6 Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisi’nin 4. cildinde, s. 1780’de senkendaz terimini “Eski kalelerde kale duvarlar›n›n dibine sokulan düflmana yukar›dan a¤›r tafllar vesaire atma¤a mahsus, d›flar›ya do¤ru ç›k›nt›l› önü siperli olarak yap›lan alt› aç›k cumba gibi k›s›mlar” olarak aç›klamaktad›r. ‹ngilizcesi “machicolation”, Frans›zcas› “machicolis”tir.

24 Mustafa S. AKPOLAT sol yar›s› görülmektedir. Bu kulenin di¤er bir mimari eleman› da do¤usundaki duvar›n içinden beden duvar›na ç›kan merdivendir. Kulenin tonoz örtüsünün kuzey bölümü günümüze gelebilmifltir. Kulenin duvarlar› kesme taflla, beflik tonoz örtüsü moloz taflla infla edilmifltir. 1. ve 2. kuleler aras›nda yer alan, 11.60 m. uzunluktaki beden duvar›n›n 1. kuleye bitiflik olan 2.00 m.lik bölümü ortalama 10.00 m. yüksekliktedir. Yüksekli¤i daha az olan di¤er bölümün yüzeydeki kesme tafllar› dökülmüfltür. Beden duvar›n›n sa¤ taraf›nda, 1. kuleye 3.80 m. uzakl›kta sa¤lam durumda bir mazgal pencere yer almakta, 2. kuleye 2.50 m. uzakl›kta ise 1.40 m. genifllikte beflik tonoz örtülü küçük bir mekan bulunmaktad›r. 2. kulenin sol taraf›nda beden duvar›ndan taflk›n 2.10 m.lik sol bölümü günümüze gelebilmifltir. Sa¤ yanda ise kule duvar›ndan kal›nt› yoktur. Beflik tonozla örtülü kulenin geniflli¤i 2.80 m.dir. Kulenin lentolu ve hafifletme kemerli 0.80 m. geniflli¤inde olan kap›s› sa¤ taraftad›r (fiekil 10, 11). 2. ve 3. kuleler aras›ndaki beden duvar› 9.10 m. uzunlukta ve ortalama 7.00 m. yüksekliktedir. Duvar›n d›fl yüzünde iki mazgal pencere bulunmaktad›r. Duvar›n alt bölümünde moloz tafllarla oluflturulmufl temeli görülmektedir. D›fltan atnal› planl›, iki katl› 3. kulenin üst kat›n›n çok küçük bir bölümü günümüze gelebilmifltir. Kule, beden duvar›ndan 7.00 m. taflk›n olarak infla edilmifltir. Kulenin üst kat›n›n sadece kuzey duvar› ile girifl kap›s› görülmektedir. Alt katta 3.20 x 3.80 m. boyutlar›ndaki dikdörtgen planl› odan›n da ön taraf› y›k›lm›flt›r. Alt kat›n tonoz örtüsünün ortas›nda 0.50 x 0.70 m. boyutlar›nda dikdörtgen bir tepe penceresi bulunmaktad›r. 3. ve 4. kuleler aras›ndaki beden duvar›n›n yer yer sadece temeli görülebilmektedir. Ayn› flekilde 4. ve 5. kulelerin de sadece temel kal›nt›lar› günümüze gelebilmifltir. 5. ve 6. kuleler aras›ndaki beden duvar›n›n yer yer, sadece temel kal›nt›lar› görülmektedir. 6. kule befl yüzlü bir plana sahiptir. Kule beden duvarlar›ndan 4.20 m. taflk›n olarak infla edilmifltir. Zeminden en yüksek yeri 5.20 m. olan kulenin cephelerinde mazgal pencere yoktur. 6. ve 7. kuleler aras›ndaki beden duvar› günümüze gelememifltir. Zeminden yüksekli¤i 13.30 m. olan 7. kule atnal› biçimli plana sahiptir. Üç katl› kulenin üst kat›n›n küçük bir bölümünün d›fl yüzü günümüze gelmifltir. Alt kata ise girilememektedir. Orta kat duvarlar›n›n d›flar› bakan bölümü yerindedir (fiekil 13). Bu bölümde, ortada bir mazgal pencere oldukça sa¤lamd›r. Ayr›ca simetrik olarak yerlefltirilmifl iki yandaki mazgal pencerelerin birer kenar› yerindedir. Bu bölümün yar›m kubbe örtüsünün bafllang›ç bölümü yerinde durmaktad›r. Temiz bir iflçilikle infla edilmifl olan kulenin malzemesi kesme taflt›r. Di¤er kulelerde ve beden duvarlar›nda oldu¤u gibi bu kulenin de temelinin alt bölümü büyük boyutlu moloz tafllarla yap›lm›flt›r. Kulenin orta ekseninde, zeminden bafllay›p üst bölüme kadar devam eden 10-15 cm. genifllikte büyük bir çatlak bulunmaktad›r (fiekil 13). Kulenin do¤u ve bat› cephelerinde de alt bölümlerde ince çatlaklar vard›r.

25 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

Dikdörtgen planl› olan 8. kulenin sadece moloz tafllarla yap›lm›fl temel kal›nt›lar› günümüze gelebilmifltir. Bu kulede, 27.50 m. uzakl›kta, beden duvar›ndan 6.00 m. taflk›n, 4.40 m. genifllikte bir payanda bulunmaktad›r.7 Kulelerden farkl› bir teknikle infla edilmifl olan payandan›n 12 tafl s›ras› görülmektedir. Payandan›n her iki yan›nda zeminde beden duvarlar›n›n izleri görülmektedir. Dikdörtgen payandadan 15.50 m. uzakl›ktaki 10. kulenin günümüze sadece temeli ile ön yüzünde zeminden itibaren yüksekli¤i 3m. olan bölümü kalm›flt›r. Kulenin iki yan›nda beden duvarlar›n›n izleri görülebilmektedir. 10. kuleden 8.00 m. uzakl›kta bulunan beden duvar› kal›nt›s›n›n 2.80 m.lik bölümünün izleri bulunmaktad›r. Kalenin d›fl›nda, girifl kap›s›n›n güneydo¤usunda 7.50 m. uzakl›kta beflik tonoz örtülü 3.50x4.50 m. boyutlar›nda bir yap› kal›nt›s› bulunmaktad›r. Bu yap›, giriflin güvenli¤ini güçlendirmek için infla edilmifltir (fiekil 3).

ﬁekil 8: Giriﬂ bölümünün kuzey duvar› (U. Bilgiç 2007)

fiekil 9: Girifl avlusu do¤u duvar› (U. Bilgiç 2007) –––––––––––––––––––––––––––––– 7 Payandan›n üst bölümü kule gibi ifllev gördü¤ü için planda 9. kule olarak gösterilmifltir. 26 Mustafa S. AKPOLAT

Kalenin içinde, kalenin inflas›ndan önceki döneme ait bir gözetleme karakolunun, yedi yap›n›n, üç sarn›c›n ve bir kuyunun kal›nt›lar› bulunmaktad›r (fiekil 3). Kalenin içinde, do¤uda en genifl bölümü 43.00 m. olan bir karakol veya gözetleme kulesinin kal›nt›lar› günümüze gelebilmifltir. Kale infla edilirken bu bölümün korunmas› ilginç bir uygulama olarak de¤erlendirilmektedir. Bu yap›n›n üçü yar›m yuvarlak, biri dikdörtgen kule görünümlü payandalar› ile beden duvar›n›n kal›nt›lar› görülmektedir (fiekil 3). Moloz tafllarla örülmüfl yar›m yuvarlak kulelerden güneydeki 6.25 m., kuzeydeki ise 4.80 m. yüksekliktedir. Beden duvar› kal›nt›lar›n›n geniflli¤i 0.80 m.dir. Girifl bölümünün kuzeyinde yer alan iki katl› yap›n›n üst kat› çok tahrip olmufltur. Do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan dörtgen planl› yap›n›n do¤u duvar› tamamen y›k›lm›flt›r. Do¤u duvar›nda alt kata inen merdivenin bafllang›c› yer almaktad›r. Bat› duvar›nda solda yandaki odaya aç›lan bir kap›, sa¤da ise kalenin içine ç›kan merdivene do¤ru giden k›sa bir dehliz bulunmaktad›r. Güneyde ise iki tane derin nifl vard›r. Moloz tafllarla infla edilmifl beflik tonoz örtünün yaklafl›k yar›s› yerinde durmaktad›r. Bu mekan›n bat›s›ndaki dikdörtgen odan›n sadece beflik tonoz örtülü güney bölümü günümüze gelebilmifltir. Beflik tonoz örtüsü d›fl›nda tamam› kayan›n oyulmas› ile elde edilen alttaki mekana yukar›da belirtilen merdivenle inilmektedir. Dik yamuk planl› mekan›n iki tane kare biçimli tepe penceresi bulunmaktad›r (fiekil 3). Kalenin 1. ve 3. kuleleri aras›nda yaklafl›k 34.50 m. uzunlukta iki bölümden oluflan, bodrum kat olarak infla edilmifl mekanlar bulunmaktad›r. 1. kule hizas›ndaki ilk bölüm do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan 14.20 x 4.70 m. boyutlar›nda dikdörtgen planl›d›r. Bu mekan›n girifli bat›da orta eksendedir. Beflik tonoz örtülü mekan›n zemini toprak ve yap› enkaz› ile kapl›d›r. Gerek duvarlarda gerekse örtüde yer yer s›va kal›nt›lar› görülmektedir. Ayr›ca beflik tonoz örtüde ayn› büyüklükte üç tane tepe penceresi bulunmaktad›r.

ﬁekil 10: 2. Kule kuzey cephe (U. Bilgiç 2007)

27 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

ﬁekil 11: 2. Kule giriﬂ kap›s› (U. Bilgiç 2007)

Bu mekan›n kap›s›n›n önünde yamuk planl›, holü and›ran küçük bir mekan bulunmaktad›r. Bu mekan›n kuzey ve güney yanlar› toprak ve enkazla kapl›d›r, bat›s›nda bulunan kap›dan ise üç nefli 10.90 x 7.80 m. boyutlar›ndaki mekana girilmektedir. Bu mekan›n duvarlar› kesme tafl, tonoz örtüleri ise moloz taflla infla edilmifltir. Her bir nefin üstünde ikifler tane kare tepe penceresi bulunmaktad›r. Kuzeydeki nefin bat› duvar›ndaki kap›dan, bat› taraf› enkazla kapanm›fl bir koridora geçilmektedir. Ayr›ca, kuzey nefin kuzey duvar›n›n bat› ucunda ise bir geçit görülmektedir. 3. ve 4. kuleleri birlefltiren beden duvar›na bitiflik olarak infla edilen dikdörtgen planl› yap›n›n kal›nt›lar› kalenin en önemli mekan›n› iflaret etmektedir. 7.40 m. geniflli¤indeki mekan›n uzunlu¤unun ne kadar oldu¤unu gösteren bir iz bulunmamaktad›r (fiekil 3,12). Do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan dikdörtgen planl› yap›n›n do¤u duvar› ile kuzey duvar›n›n 7.00 m.lik bölümü günümüze gelebilmifltir. Do¤u duvar›n- daki üç dilimli kemer ve yap›n›n konumu, yap›n›n Eyyubi ve Memluk döneminde kullan›lan mescit oldu¤unu düflündürmektedir. Dikdörtgen planl› mekan›n büyük kesme tafl bloklarla infla edilmifl kemeri ve tonoz örtüsü ile, Selahattin Eyyubi döneminde yap›lm›fl olan girifl bölümü benzerlik göstermektedir (fiekil 12). fiu anda içinde bulunan toprak ve enkaz, yap›n›n zemininin çok afla¤›da oldu¤unu göstermektedir. Kalede k›smen ayakta olan yap›lar›n sonuncusu 5. ve 6. kuleleri birbirine ba¤layan beden duvar›na bitiflik oarak infla edilmifl iki mekandan oluflan yap›d›r. Uzun ekseni do¤u-bat› yönünde uzanan dikdörtgen planl› iki mekan›n da kalenin içinden giriflleri bulunmaktad›r. ‹ki mekan aradaki duvar›n ortas›ndaki kap› aç›kl›¤›ndan birbirine ba¤lanmaktad›r (fiekil 3).

28 Mustafa S. AKPOLAT

ﬁekil 12: Mescit bat› duvar› (U. Bilgiç 2007)

fiekil 13: 7. Kule d›fl görünüfl (U. Bilgiç 2007) fiekil 14: Eski gözetleme kulesi yuvarlak payanda (U. Bilgiç 2007)

Her iki mekan›n da ayn› zamanda beden duvar› olan bat› duvarlar› tamamen y›k›lm›flt›r. Beflik tonoz olan örtülerin bafllang›ç bölümleri kesme tafl, üst bölümleri ise moloz taflla örülmüfltür. Her iki mekan›n tavan›nda kare fleklinde tepe pencereleri bulunmaktad›r. Kuzeydeki mekan›n zemininde tahribat sonucu oluflan aç›kl›ktan alttaki bodrum kat› görülmektedir. Kalede uzunluklar› 5.00 – 6.00 m., genifllikleri 1.80 – 2.60 m. aras›nda de¤iflen üç tane büyük sarn›ç bulunmaktad›r. Sarn›çlar›n derinlikleri ise 4.20 m. ile 9.40 m. aras›nda de¤iflmektedir. Kalede sarn›çlardan baflka, bat› bölümünde bugün enkazla dolu olan bir de kuyu bulunmaktad›r.

29 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

De¤erlendirme

Bu bölümde Ravanda Kalesi, plan düzenlemeleri, kuleler, sarn›çlar ve mimari elemanlar üzerinden de¤erlendirilmeye çal›fl›lacakt›r. Böylece, günümüze oldukça harap durumda gelen Kale, Ortaça¤’da ayn› dönemde infla edilmifl olan baz› kaleler dikkate al›narak yap›lacak karfl›laflt›rmal› analizlerle daha iyi anlafl›lacakt›r. Ortaça¤ kalelerinin planlar› infla edildikleri arazinin topografik özelliklerine göre flekillenmektedir. Ço¤unlukla do¤al bir tepe veya bir höyü¤ün üstüne infla edilen kaleler bazen yuvarlak, bazen oval, bazen de geometrik olmayan bir plan düzenlemesi göstermektedir. Örne¤in, höyük üstüne infla edilmifl olan Halep ve Gaziantep kaleleri ile do¤al bir tepe üstünde infla edilmifl Silifke Kalesi de¤iflik oval plan düzenlemeleri göstermektedir (Feden, R. ve Thomson, J., 1957, s.103.; Akpolat, M. S., 1994, Cilt 2, s.1). Di¤er taraftan, Y›lanl› Kale ve Kozan Kalesi’nin planlar› arazi topo¤rafyas›n›n zorlu, karmafl›k fiziksel yap›s› nedeniyle y›lankavi beden duvarlar›ndan oluflmakta ve düzgün geometrik bir biçim göstermemektedir (Feden, R. ve Thomson, J., 1957, s. 99, 101). Topo¤rafyan›n belirleyici özelli¤i kimi kalelerin afla¤› ve yukar› bölüm olmak üzere, birbirine bitiflik iki bölümden oluflmas›na neden olmufltur. Feke Kalesi ve Y›lanl› Kale bu türden plan düzenlemesine sahip kalelerdir (Akpolat, 2008, s. 6); Müller, 1966, s. 78). Kalelerin dönem özelli¤i gösteren di¤er bir ö¤esi kulelerdir. Ravanda Kalesi’nin 3., 5. ve 7. kuleleri yar›m daire veya daha küçük dairesel planl›d›r. S. Toy, 11. ve 12. yüzy›llarda infla edilmifl olan Bizans kalelerinde, kulede ço¤unlukla yuvarlak veya yar›m yuvarlak planlar›n kullan›ld›¤›n› ve bunun önde gelen örneklerinden birinin de ‹stanbul Rumeli Hisar›’n›n kuzeyindeki, Alexios Comnenos döneminde infla edilen 1100 dolay›ndaki kule oldu¤unu belirtmektedir (Toy, 1984, s. 83). 11. ve 12. yüzy›llarda Ortado¤u’da yeni infla edilen, onar›lan veya geniflletilen Bizans ve Kilikya Ermeni Krall›¤› kalelerinde de dairesel planl› kuleler görülmektedir. Y›lanl› Kale, Bagras, Silifke, Toprakkale, Feke ve Ravanda dairesel planl› kuleleri olan kalelerdir (Müller, 1966, s. 49, 76,78; Akpolat 2008, s. 6; Feden ve Thomson, 1957, s. 103).8 Bugün yerinde olmayan, Selahattin Eyyubi dönemine ait onar›m kitabesi, kalenin onar›mdan çok öte, kapsaml› eklerin yap›ld›¤›n› iflaret etmektedir. 1157 y›l›ndaki fliddetli depremden9 sonra, tarihçe bafll›¤› alt›nda belirtildi¤i gibi, Kale Selahattin Eyyubi döneminde, 1176 – 1181 y›llar›nda Halep Kalesi ile birlikte kapsaml› infla ve onar›m

–––––––––––––––––––––––––––––– 8 Kalenin ortas›nda, en yüksek bölümdeki kalenin inflas›ndan önce burada bulunan gözetleme karakolunun beden duvarlar›n›n payandalar› da yuvarlakt›r. Yuvarlak payandalar gözetleme karakolunun infla tarihinin kaleden çok önce olmad›¤›n› düflündürmektedir. 9 Müller Weiner (1966, s. 67) bu depremin Halep Kalesinde büyük tahribata neden oldu¤unu belirtmektedir. Halep’ten 40 km. uzakl›kta bulunan Ravanda Kalesinin de bu depremde zarar görmüfl olmas› do¤ald›r.

30 Mustafa S. AKPOLAT etkinli¤i yaflam›flt›r. Malzeme, teknik ve yap›m iflçili¤i ba¤lam›nda yap›lan karfl›laflt›rmalar, bu dönemde girifl bölümü ile birlikte 1, 2, 3, 6, 7 ve 8 numaral› kuleler ile mescit oldu¤u düflünülen yap›n›n onar›ld›¤› veya infla edildi¤ini iflaret etmektedir. Yukar›da belirtilen kulelerde ve girifl bölümünde, kullan›lan kesme tafllar›n boyutlar› Bizans dönemindekilere göre daha büyüktür. Girifl bölümünde kullan›lan çapraz tonoz örtüler Bizans kalelerinde kullan›lmam›flt›r. Çapraz tonoz, Filistin, Lübnan ve Suriye’de infla edilen çok say›da Haçl›, Ermeni ve ‹slam kalesinde (örne¤in Baalbek, Krak des Chevaliers, Trablusflam, Y›lanl›, Çand›r, Gökvelio¤lu, Gaziantep ve Halep kalelerinde) kullan›lm›flt›r. 3. kule ile 4. kuleyi birlefltiren beden duvar›na bitiflik do¤u-bat› do¤rultusunda uzanan dikdörtgen mekan da Selahattin Eyyubi döneminde infla edilmifl bir yap›d›r. Yap› büyük kesme tafl bloklar›, kesme tafl tonoz örtüsü ve do¤u duvar›ndaki üç dilimli kemeri ile dikkat çekmektedir. Üç dilimli kemer Ortado¤u’da bu dönemde Eyyubi, Artuklu ve Memluk yap›lar›nda görülen bir mimari ö¤edir. Yapt›¤›m›z inceleme ve kontroller sonucunda mekan›n k›sa ekseninin k›bleyi gösterdi¤i anlafl›lm›flt›r. Bu nedenlerle, küçük bir bölümü günümüze gelebilen bu mekan›n kalenin mescidi oldu¤unu düflünüyoruz. Bugünkü toprak ve tafl kal›nt›lar›n›n tahminen 2.5 – 3.0 m. alt›nda olan zemin, kaz› sonucunda ortaya ç›kt›¤›nda durum kesinleflecektir. Ravanda Kalesi’nde dikkat çeken di¤er bir özellik ise kalenin inflas›ndan önceki döneme ait, Bizans dönemi gözetleme karakolunun beden duvarlar› ile dairesel kesitli duvar payandalar›n›n, yap› geniflletilerek kaleye dönüfltürülürken, küçük bir iç kale gibi korunmufl olmas›d›r. Yukar›da iflaret edilen ve di¤er mimari sorunlar Kale’de yap›lacak bilimsel kaz›lar sonucunda anlafl›labilecektir.

Kaynakça Akpolat, M.S. (1976). Bodrum Castle. Yay›mlanmam›ﬂ yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Akpolat, M. S. (1979). Bodrum Kalesi. Mimarl›k, 79/1, 59-63. Akpolat, M. S. (2008). Kilikya bölgesinde bir ortaça¤ mimarl›k örne¤i: Feke Kalesi. Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 25, Say› 2, 1 – 13. Akurgal, E. (1970). Ancient Civilizations and Ruins of Turkey. ‹stanbul: Türk Tarih Kurumu Bas›mevi. Arseven, C. E. (1983). Senkendaz. Sanat Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 1780). ‹stanbul: Milli E¤itim Bas›mevi. Bebeko¤lu, S. ve Tektuna, M. (2008). Kilis Kültür Envanteri, Ankara. Bilgiç, U. (2007). Kilis Ravanda Kalesi Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon, Elektrik ve Çevre Düzenleme Projesi (müellif), yay›mlanmam›ﬂ proje ve ekleri, Kilis Valili¤i. Boase, T. S. R. (1967). Castles and Churches of the Crusading Kingdom. London: Oxford University Press.

31 Haçl› Seferleri S›ras›nda Önem Kazanan Bir Ortaça¤ Kalesi: Ravanda

Demirkent, I. (1990). Urfa Haçl› Kontlu¤u Tarihi (1098 – 1118) I. Ankara: TTK Demirkent, I. (1992). Haçl› seferleri dönemi kalelerinden Ravendan. TTK Belleteni, 216, 371-389. Edwards, R. W. (1987). The Fortifications of Armenian Cilicia. Washington D. C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Fedden, R. ve Thomson, J. (1957). Crusader Castles. London: William Clowes and Sons Limited. Garstang, J. (1910). The Land of the Hittites, London. Hellenkemper, H. (1976). Burgen der Kreuzritterzeit in der Grafshaft Edessa und Königreich Kleinarmenien. Bonn: Rudolf Habelt Verlag GMBH. Herzfeld, E. ve Guyer, S. (1930). Meriaml›k und Korykos. Monumenta Asiae Minoris Antique, Manchester. Ibn Saddad, I. (1984). Description de la Syrie du Nord (Anne-Marie Edde-Terrasse, Çev.). Damas. Müller-Wiener, W. (1966). Castles of Crusades (J. Maxwell Brownjohn, Çev.).London: Thames & Hudson.(1966). Runciman, S. (1955). A History of the Crusaders. Cambridge: Cambridge University Press. Toy, S. (1985). Castles: Their Construction and History. New York: Dover Publications. Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar. ‹stanbul: ‹nk›lap Kitapevi Youngs G. R. (1965). Three Cilician castles. Anatolian Studies, XV, 113-134.