EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 25 Say›/Number 2 (Aral›k /December 2008) Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi An Example of Medieval Military Architecture in Cilicia Region: Feke Castle Mustafa S. AKPOLAT* Öz Ortaça¤ kaleleri mimarl›k tarihinin önemli ve ilginç yap›lar›d›r. Kaleler, sald›r› ve savunma silahlar›n›n geliflmesine koflut bir geliflme gösterirler. Günümüzde ise kaleler ifllevlerini tamamen kaybetmifllerdir. Buna ra¤men çok önemli tarihsel olaylara sahne olmufl kaleler kültür miras›m›z›n vazgeçilmez an›tlar›d›r. Araflt›rmam›z›n as›l konusunu oluflturan Feke Kalesi, Kilikya Ermeni Krall›¤›n›n ilk kalelerinden birisidir. ‹nfla tarihi tam olarak bilinmeyen kale, Da¤l›k Kilikya’da (Kilikia Trakheia), Feke ilçe merkezinin 6 km. kuzeydo¤usunda bulunmaktad›r. 190 x 25 m. lik bir alan› kaplayan ve kuzey-güney do¤rultusunda uzanan kale, 1270 m. yüksekli¤inde bir tepenin üstünde konumlanm›flt›r. Feke kalesi bu dönemde infla edilen di¤er Ermeni kalelerinden farkl› iki mimari uygulamas› ile dikkat çekmektedir. Bunlardan birincisi, girifl kap›s›ndan hemen sonra bafllayan ve y›lan gibi k›vr›larak kalenin içine ulaflan tonoz örtülü, merdivenli tüneldir. Buna benzer bir uygulama Çand›r kalesinde görülmektedir. ‹kincisi ise, di¤er Ermeni kalelerinin hepsinde bulunan flapelin Feke kalesinde bulunmamas›d›r. Kilikya bölgesindeki Ermeni kaleleri, ayn› dönemde Suriye ve Filistin’de infla edilen kalelere göre daha mütevazi, gösteriflsizdir. Fakat Ermeni kalelerinin ifllevsel aç›dan bir eksikli¤i yoktur. Ermeniler Kilikya bölgesinde Ermenistan’daki infla tekniklerinin yerine Bizans ve Frenklerin infla tekniklerini kullanm›fllard›r. Makalemizde önce Ortaça¤daki Kilikya bölgesi, daha sonra Feke ve çevresi tan›t›lm›flt›r. Bunu takiben, Feke Kalesi mimari çizimler ve foto¤raflarla ayr›nt›l› olarak betimlenmifltir. Son bölümde ise, Feke kalesinin özgün mimari özellikleri gözönünde tutularak, Da¤l›k Kilikya’daki di¤er Ermeni kaleleri ba¤lam›nda bir de¤erlendirme yap›lm›flt›r. Anahtar sözcükler: Kilikya, askeri mimari, kale, Haçl› seferleri, Kilikya Ermeni Krall›¤›, Feke. –––––––––––––––––––––––––––––– * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, [email protected] © 2008, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved 1 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi Abstract Medieval castles are among the important and interesting structures of architectural history. Castles display an improvement parallel to that of the arms used for attack and defense. However, castles have no function today. In spite of this fact, castles where historic events of high importance took place are indispensable monuments of our cultural heritage. Feke Castle which is the main theme of our research, is one of the first castles of Armenian Kingdom of Cilicia. The castle, the construction date of which is unknown, is located 6 km.s to the northeast of Feke district center, in the mountainous Cilicia (Cilicia Trakheia). The castle which covers an area of 190 x 25 m., lying in north-south direction was constructed on top of a 1270 m. high mountain. Feke Castle is distinguished by its two architectural characteristics different from the other Armenian castles constructed in this period. The first of them is the vaulted gallery with a staircase, which starts right after the entrance door and leads into the castle winding like a snake. A similar implementation can be seen in Çand›r castle. The second of them is the absence of a chapel which exists in all other Armenian castles. Compared to the castles constructed in Syria and Palestine in the same period, the castles in Cilicia region are modest and less impressive. However, the Armenian castles fulfill their function very well. Armenians utilized the Byzantine and Frank construction techniques in Cilicia region, rather than the construction techniques utilized in Armenia. In our article first, information on the Cilician Region of the Middle Ages and then on Feke and its environs is given. Following this section, the Feke Castle is described in detail and illustrated with architectural drawings and photographs. In the last section, considering its original architectural characteristics, it is evaluated within the context of the other Armenian castles in Cilicia Trakheia. Keywords: Cilicia, military architecture, castle, Crusades, Armenian Kingdom of Cilicia, Feke. Girifl Türkiye, tarihin her döneminden kalan tafl›n›r ve tafl›nmaz kültür varl›klar› ile zengin bir kültür mozayi¤ine sahiptir. Gerek tafl›n›r kültür varl›klar›, gerekse tafl›nmaz kültür varl›klar› Türk ve yabanc› bilim insanlar› taraf›ndan incelenmekte ve de¤erlendirilmektedir. Ancak bu zengin kültür miras›n›n az incelenen ve az bilinen türlerinden birisi kalelerdir. Bunun nedeni ise kalelerin, müze olarak veya benzer kültürel amaçl› kullan›lan birkaç› d›fl›nda, ifllevsiz kalmalar›d›r. Son y›llarda devlet, kaleler de dahil olmak üzere, Türkiye’nin hemen her yerinde bulunan tafl›nmaz kültür varl›klar›n›n restorasyon projelerini ihale yolu ile elde etmeye bafllam›flt›r.1 –––––––––––––––––––––––––––––– 1 Restorasyon projeleri, il özel idareleri ve Vak›flar Bölge Müdürlükleri taraf›ndan ihaleye ç›kar›lmaktad›r. 2 Mustafa S. AKPOLAT Restorasyon projelerini haz›rlayan ekipler yap›n›n özelliklerine ba¤l› olarak çeflitli disiplinlerdeki uzmanlardan oluflmaktad›r. Bu makalenin yazar› da son üç y›l içinde Gaziantep, Ravanda, Korykos, Saimbeyli, Harun Reflit, Payas Cinkule ve Feke gibi kalelerin restorasyon projelerini haz›rlayan ekiplerde mimarl›k tarihçisi olarak görev alm›flt›r. Baflta da belirtti¤imiz gibi, kaleler en az araflt›r›lan yap›lar aras›nda yer almaktad›r. Bu nedenle, Feke Kalesi konusunda yapt›¤›m›z araflt›rmay› bilim ortam›na sunmay› yararl› gördük.2 Ortaça¤da Kilikya3 Roma ‹mparatorlu¤u’ndan sonra Bizans ‹mparatorlu¤u yönetiminde kalan Kilikya bölgesindeki geliflmeler Haçl› Seferleri (1095 – 1268) s›ras›nda oldukça hareketlidir. Buradaki Ermeni Krall›¤›n›n kurulmas› ise Bizans ‹mparatorlu¤unun ilginç uygulamalar› sonucunda gerçekleflmifltir. X. yüzy›l, Bagratid haneden› yönetimindeki Ermenilerin refah içinde yaflad›klar› bir dönemdir (Edwards, 1987, s. 4). Fakat XI. yüzy›l bafllar›nda Bizansl›lar Ermenistan’›n büyük bir bölümünü iflgal ettiler. 1045 y›l›nda da kral II. Gagik’in Ermeni Krall›¤›n› ortadan kald›rd›lar. Bunu takiben de Ermenileri Kayseri, Sivas, Tarsus, Antakya, Urfa ve Marafl bölgesine göçe zorlad›lar (Edwards, 1987, s. 4). Daha sonra Ermeniler Kilikya bölgesinde de XI. yüzy›l boyunca Bizans ‹mparatorlu¤una ba¤›ml› olarak birçok yerleflme oluflturdular. Bizans ‹mparatoru Toros Da¤lar›’ndaki kaleleri Ermenilerle takviye ediyordu. Baz› Ermeni uyruklulara kentlerin yönetiminde de görevler verildi (Edwards, 1987, s. 5). Sonuç olarak, XII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda Tarsus’tan Anavarza’ya uzanan verimli ova ile Akdeniz’de k›y› bölgesi olan, çok say›da baronun topraklar›ndan oluflan ba¤›ms›z bir devlet kuruldu (fiekil 1). Bu devlet geniflleyerek kuzeyde Toros Da¤lar›’na, do¤uda Amanos Da¤lar›’na dayand›. Di¤er taraftan, Bizans ‹mparatorlu¤u ve Antakya Haçl› Prensli¤i’nin çeflitli tepkileri ile kuzeydeki Selçuklu Beyli¤i’nin askeri bask›lar› sürüyordu (Müller-Wiener, 1966, s. 29). Bütün bu zorluklara karfl›n, devlet olumlu geliflmesini ekonomik, siyasi ve diplomatik alanlarda sürdürmeyi baflard› ve Prens Leo, ‹mparator VI. Henry’nin koruyuculu¤unda 1198 y›l›nda Kilikya Ermeni Devleti’nin kral› oldu. –––––––––––––––––––––––––––––– 2 “Adana-Feke Kalesi Rölöve Restitüsyon ve Restorasyon Projesi” müellifi Yük. Mim. Restorasyon Uzman› Bora Ifl›k’a, plan, kesit ve cephe çizimi ile 10 adet foto¤raf›n yay›mlanmas›na izin verdi¤i için teflekkür ederim. 3 ‹lkça¤da Hellenlerce Kilikya diye an›lan bölge, bugünkü ad›yla Çukurova’y›, Mersin’den Alanya’ya kadar uzanan k›y›lar› ve bunlar›n arkas›ndaki Toros da¤lar›n›n güney yamaçlar›n› içine al›r. Hellenler Çukurova’ya Kilikya Pedias (Oval›k Kilikya), da¤l›k bölümüne ise Kilikya Trakheia (Da¤l›k Kilikya) derlerdi (Umar, 1993, s. 440). 3 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça¤ Askeri Mimarl›k Örne¤i: Feke Kalesi Memluklular 1268 y›l›nda Antakya prensli¤inin varl›¤›na son verince Kilikya Ermeni Krall›¤› büyük bir askeri güçle karfl› karfl›ya geldi. Yine de Ermeniler, Mo¤ollar›n ve Bat›l› devletlerin deste¤i ile varl›¤›n› XIV. yüzy›l›n sonuna kadar sürdürdü. Feke ve Kalesi Adana’n›n 120 km. kuzeyindeki Feke ilçesinin bir beldesi ve 34 köyü bulunmaktad›r. Feke, Ermeniler taraf›ndan Vahga, Bizansl›lar taraf›ndan Baka, Araplar taraf›ndan ise Bahgai olarak adland›r›lm›flt›r (Hellenkemper, 1976, s. 217). Feke yerleflmesinin bilinen tarihi Bizansl›larla bafllamaktad›r. Feke, Haçl›lar döneminde Ermeni baronlar›n›n baflkenti oldu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde Kozan sanca¤›na ba¤l› bir kazayd›. XIX. yüzy›l sonlar›nda 20 000 dolay›nda nüfusu ve 86 köyü bulunu- yordu. Kaza merkezi Feke’de 800 kifli yafl›yordu. Kalesinden baflka, Feke kazas›nda 1 cami, 1 hastane, 1 k›flla ve 1 kilise vard›r. Feke kentinin belediyesi ise 1895 y›l›nda kurulmufltur (Yurt Ansiklopedisi, 1982, cilt 1, s. 61). Feke kalesi Ermenilerin en erken tarihli askeri yap›s› ve Ermeni krall›¤›n›n kuruldu¤u yerdir. Feke kalesi Kozan-Kayseri yolu üzerinde stratejik bir konuma sahiptir (fiekil 1). Feke XII. yüzy›l boyunca Ermeni tarihinde önemli bir role sahip olmufltur. Tarihçi Hetum’a göre Ruben’in o¤lu Konstantin, Feke’yi 1098 y›l›nda Bizansl›lardan fiekil 1: Kilikya Bölgesi’nin haritas› (Edwards 1987’den sadelefltirerek) 4 Mustafa S. AKPOLAT alm›flt›r. Konstantin, beklenmeyen ölümü nedeniyle sadece iki y›l tahtta kalm›flt›r. 1111 y›l›nda Baron I. Toros’un, Kapadokya bölgesinden elde etti¤i ganimetleri Feke’de saklad›¤› bilinmektedir (Edwards, 1987, s. 259; Hellenkemper, 1976, s. 218). Feke kalesinin tarihindeki en önemli olay 1138 y›l›nda Bizansl›lar taraf›ndan kuflat›lmas›d›r.