Cilt/Volume 22 Yıl/Year 2017
Göç Özel Sayısı Special Issue on Migration
Editor / Editor-in-Chief Prof. Dr. Mustafa Zihni TUNCA
Editor Yardımcıları / Associate Editors Prof. Dr. Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. Adem EFE Mehmet Hakan KİRİŞ Çiğdem AKMAN
Danışmanlar Kurulu / Editorial Board Prof. Dr. Adem KORKMAZ Prof. Dr. İlker Hüseyin ÇARIKÇI Prof. Dr. Bekir GÖVDERE Prof. Dr. İsa İPÇİOĞLU Prof. Dr. Can Deniz KÖKSAL Prof. Dr. Murat Ali DULUPÇU Prof. Dr. Durmuş ACAR Prof. Dr. Murat OKCU Prof. Dr. Hayrettin USUL Prof. Dr. Mustafa GÜLMEZ Prof. Dr. Hüseyin GÜL Prof. Dr. Ramazan ERDEM Prof. Dr. İbrahim Atilla ACAR Prof. Dr. Şeref KALAYCI Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Nuri ÖMÜRBEK Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Hakan DEMİRGİL
Bilim Kurulu / Scientific Board Prof. Dr./Prof. Dr. A. Argun AKDOĞAN (TODAİE) Prof. Dr./Prof. Dr. Abdullah Mesud KÜÇÜKKALAY (Osmangazi University) Prof. Dr./Prof. Dr. Ahmet NOHUTÇU (Medeniyet University) Prof. Dr./Prof. Dr. Ayşe ŞAHİN (Mersin University) Prof. Dr./Prof. Dr. Birdoğan BAKİ (Karadeniz Technical University) Prof. Dr./Prof. Dr. Cem SAATCİOĞLU (İstanbul University) Prof. Dr./Prof. Dr. Falah F. ALSUBAIE (Al-Imam Mohammad Ibn Saud Islamic University) Prof. Dr./Prof. Dr. Fatma Bahar ŞANLI GÜLBAHAR (İstanbul University) Prof. Dr./Prof. Dr. Fatma Neval GENÇ (Adnan Menderes University) Prof. Dr./Prof. Dr. Fuat SEKMEN (Sakarya University) Prof. Dr./Prof. Dr. Gökhan ORHAN (Bandırma 17 Eylül University) Prof. Dr./Prof. Dr. Hasan BÜLBÜL (Ömer Halisdemir University) Prof. Dr./Prof. Dr. Hüseyin ÖZGÜR (Pamukkale University) Prof. Dr./Prof. Dr. İdil KAYA (Galatasaray University) Prof. Dr./Prof. Dr. Kamil Ufuk BİLGİN (TODAİE) Prof. Dr./Prof. Dr. Levent KÖSEKAHYAOĞLU (Süleyman Demirel University) Prof. Dr./Prof. Dr. Mahmut GÜLER (Trakya University) Prof. Dr./Prof. Dr. Mete YILDIZ (Hacettepe University) Prof. Dr./Prof. Dr. Mohamed Gamal ABOELMAGED (University of Sharjah) Prof. Dr./Prof. Dr. Muammer ZERENLER (Selçuk University) Prof. Dr./Prof. Dr. Murat YILDIZ (Cumhuriyet University) Prof. Dr./Prof. Dr. Nurhan PAPATYA (Süleyman Demirel University) Prof. Dr./Prof. Dr. Selma KARATEPE (İnönü University) Prof. Dr./Prof. Dr. Semih BİLGE (Anadolu University) Prof. Dr./Prof. Dr. Şaban UZAY (Erciyes University) Prof. Dr./Prof. Dr. Tuncay ÇELİK (Erciyes University) Prof. Dr./Prof. Dr. Walailak ATTHIRAWONG (King Mongkut’s Institute of Technology) Prof. Dr./Prof. Dr. Zerrin Toprak KARAMAN (Dokuz Eylül University)
Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Abdulaziz H. ALGAEED (Riyadh Imam University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Abed Al-Nasser ABDALLAH (American University of Sharjah) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Ahmet MUTLU (On Dokuz Mayıs University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Barış ÖVGÜN (Ankara University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Can Umut ÇİNER (Ankara University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Erbay ARIKBOĞA (Marmara University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Ferruh TUZCUOĞLU (Sakarya University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Gökhan AKYÜZ (Akdeniz University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Hacı KURT (Mersin University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Hakan AY (Dokuz Eylül University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Hasan Engin ŞENER (Yıldırım Beyazıt University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. İbrahim Güray YONTAR (Dokuz Eylül University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. İhsan KAMALAK (Mersin University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. İlker Murat AR (Karadeniz Technical University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Khodakaram SALIMIFARD (Persian Gulf University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Kürşat ÖZDAŞLI (Mehmet Akif Ersoy University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Menaf TURAN (Yüzüncü Yıl University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Murat ÇUHADAR (Süleyman Demirel University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Murat KAYALAR (İzmir Katip Çelebi University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK (Süleyman Demirel University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Naci KARKIN (Pamukkale University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Nasser ALOMAIM (Riyadh College of Technology) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Savaş Zafer ŞAHİN (Atılım University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Serdar ÖZTÜRK (Nevşehir Hacı Bektaş Veli University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Şenol BABUŞCU (Başkent University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Vesile ÖMÜRBEK (Süleyman Demirel University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Vural ÇAĞLIYAN (Selçuk University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Yunus Emre ÖZER (Dokuz Eylül University) Doç. Dr./Assoc. Prof. Dr. Zahid SOBACI (Uludağ University) Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. Dilek MEMİŞOĞLU (Kâtip Çelebi University) Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. İbrahim ARAP (Dokuz Eylül University) Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. Mahmut SÖNMEZ (The University of Texas at San Antonio) Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. Ozan ZENGİN (Ankara University) Yrd. Doç. Dr./Assist. Prof. Dr. Sibel BİLGİN (Gazi University) Dr./Dr. Neriman HANAHMEDOV (Azerbaijan State University of Economics)
Yayın Ofisi / Editorial Office Arş. Gör./Res. Assist. Ahmet Kuntay DEMİRAL Dergi Sekreteri / Secretary of the Journal Arş. Gör./Res. Assist. Murat KARA Kapak Tasarım / Cover Design Bil. İşl./Computer Op. Ramazan DAĞ Dizgi / Type Setting
Baskı / Printing SDÜ Basımevi Isparta / SDU Publication House Isparta © SDÜ İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Isparta – 2017 / Faculty of Economics and Administrative Sciences of SDU Isparta – 2017
Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Journal of Faculty of Economics and Administrative Bilimler Fakültesi Dergisi ISSN 1301-0603 Ocak, Sciences (ISSN 1301-0603) is an international refereed Nisan, Temmuz ve Ekim aylarında olmak üzere yılda publication of Süleyman Demirel University, published dört sayı olarak yayınlanan uluslararası hakemli bir every January, April, July and October. Editorial board dergidir. Dergide yayınlanan yazılardaki görüşler claims no responsibility for the opinions, expressed in derginin görüşleri değildir. Tüm sorumluluk the published papers. The authors are responsible for yazarlarına aittir. Dergide yayınlanan yazıların her the content of their papers. All rights are reserved. No hakkı saklıdır. Yazarlara nakit olarak telif ücreti parts of this publication may be reproduced, or ödenmez. Telif ücreti olarak yazının yayınlandığı transmitted in any forms or by any means without dergi gönderilir. Süleyman Demirel Üniversitesi appropriate citation. No royalty will be paid for the İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi; EBSCO, published papers. Instead, a complimentary copy of the Türkiye Makaleler Bibliyografyası, ASOS ve issue will be sent to the authors. The journal is indexed SOBİAD İndeks tarafından taranan dergiler arasında by EBSCO, Türkiye Makaleler Bibliyografyası, ASOS yer almaktadır. and SOBİAD index databases.
İletişim Adresi / Contact Info Süleyman Demirel Üniversitesi / Süleyman Demirel University : 0 246 211 04 01 İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi / Faculty of Economics and Fax : 0 246 237 09 20 Administrative Sciences E-mail : [email protected] Dergi Yayın Komisyonu Başkanlığı / Head of Journal Publication Office Web : http://iibfdergi.sdu.edu.tr Doğu Kampüsü, 32260, Çünür / East Campus, 32260, Çünür ISPARTA / ISPARTA, TURKEY
BU SAYININ HAKEMLERİ / LIST OF THE REFEREES OF THE CURRENT ISSUE
Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. Barış ÖVGÜN (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. Hacı KURT (Mersin Üniversitesi) Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. Hakan Mehmet KİRİŞ (Süleyman Demirel Üniversitesi) Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. İhsan KAMALAK (Mersin Üniversitesi) Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. Mustafa Murat YÜCEŞAHİN (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. / Assoc. Prof. Dr. Nilüfer NEGİZ (Süleyman Demirel Üniversitesi) Prof. Dr. / Prof. Dr. Emin GÜRSES (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Barış Gençer BAYKAN (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Çiğdem AKMAN (Süleyman Demirel Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Elvettin AKMAN (Süleyman Demirel Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Gökçe BAYINDIR GOULARAS (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Hande TEK TURAN (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Işıl Zeynep TÜRKAN-İPEK (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Özge ÇOPUROĞLU (Yeditepe Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Özlem DEMİRKIRAN (Süleyman Demirel Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. / Assist. Prof. Dr. Selim KANAT (Süleyman Demirel Üniversitesi)
İçindekiler / Contents
İçindekiler / Contents
Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat ile Röportaj Interview with Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat Yrd. Doç. Dr. Özge ÇOPUROĞLU 1279-1285
(G)Öçmen (Ö)Tekileştirme ve (Ç)Ok Kültürlülük Immigrant Othering And Multiculturalism Prof. Dr. Hamza ATEŞ Öznur YAVUZ 1287-1301
Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma International Migration, Identity And Spatial Clustering-Segregation Doç. Dr. M. Murat YÜCEŞAHİN 1303-1315
Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi The Importance Of Migrant Social Networks In The Process Of Globalization Yrd. Doç. Dr. Melih GÖRGÜN 1317-1327
Konar-Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer-Gezerlikten Yerelliğe Göç… Migration From Migrant Settler To Situatedness, From Floatingness To Locality… Prof. Dr. Erkan POLAT Uzman Müge SUCU POLAT 1329-1341
21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç Teorilerinin Ekonomi Politiği Migration Fact In The 21st Century: The Political Economy Of International Migration Theories Uzman Erdem Selman DEVELİ 1343-1353
Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü: İzmir Örneği The Role Of Civil Society Institutions In The Life Of Syria LivingIn The Metropol: İzmir Sample Doç. Dr. Rasim AKPINAR 1355-1367
Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma: Göç İdaresi Genel Müdürlüğü A New Structuring Related To Solve The Problem Of Refugee: The General Directorate Of Immigration Authority Doç. Dr. İ. Ethem TAŞ Öğr. Gör. Hatike KOÇAR Arş. Gör. Yeter ÇİÇEK
[Cilt/Volume 22] [Yıl/Year 2017] [Göç Özel Sayısı/Special Issue on Migration] 1369-1383
Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları ve Uydu Kentler: Güvenlik Kıskacında Yaşamlar Settlement Policies For Refugees In Turkey And Satellite Cities: Lives In The Grip Of Security Özlem KAHYA NİZAM Prof. Dr. Songül SALLAN GÜL 1385-1410
Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan Suriyeli Mülteciler: Rakamlarla Gerçekler Syrian Refugees In Turkey, Egypt, Iraq, Jordan And Lebanon: Facts And Figures Yrd. Doç. Dr. Cansu ÜNVER ERBAŞ 1411-1425
Göç Krizinin, Brexıt Kararına ve Avrupa Birliği’nin Geleceğine Muhtemel Etkileri Possible Effects Of The Migration Crisis, The Brexit Decision And The Future Of The European Union Dr. Engin ÇENBERCİ Prof. Dr. Bekir GÖVDERE 1427-1442
Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: Ekonomik Göçmen Mi, Politik Göçmen Mi? Analysis Of The Desired Immigrant Profile In The European Union: Economic Immigrant Or Political Immigrant? Yrd. Doç. Dr. Mehlika Özlem ULTAN 1443-1456
AB - Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporları Üzerine İçerik İncelemesi İngilizce Başlık Yrd. Doç. Dr. Nermin AYDEMİR Gökberk KESKİN 1457-1472
Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi ve Almancı Söylemlerinin Yeniden Düşünülmesi Rethinking Gurbetci And Almanci Discourses Towards Turkish Origin People Living In Europe Yrd. Doç. Dr. Gaye GÖKALP YILMAZ 1473-1490
[Cilt/Volume 22] [Yıl/Year 2017] [Göç Özel Sayısı/Special Issue on Migration] Editör`den..
2017 yılını geride bırakmaya hazırlandığımız son günlerde, bu yılın Avrupa’da ve Amerika’da artan göç dalgasıyla ilişkili olarak siyasal kutuplaşmayı arttırdığına ve belli başlı ülkelerdeki seçim yarışına doğrudan etki ettiğine tanık olduk. Türkiye de bu göç dalgasından doğrudan etkilenen ülkeler arasında yerini alarak, geride bırakmakta olduğumuz yılı oldukça hassas dengeler üzerinde geçirdi. Konunun önemine vurgu yapan siyasal aktörler, yerel ve ulusal düzeyde alınması gereken önlemler ve hayata geçirilmesi gereken siyasal mekanizmaların gerekliliğine dikkat çekerken, göç olgusu gitgide artan bir önem ve aciliyetle her kesimden olduğu kadar, akademisyenlerin de öncelikli çalışma konuları arasında yerini aldı. Göç olgusunun giderek artan öneminin getirdiği farkındalıkla Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisinin Aralık 2017 sayısı, Göç Özel Sayısı olarak seçildi. Göçmen olgusu ve entegrasyonla ilgili sorunların çeşitli toplumsal ve akademik tartışmalara konu olması münasebetiyle yaptığımız planlama kapsamında, elinizde bulunan bu kolektif çalışmada yer alan yazarların, Türkiye ve dünyanın her yerindeki göçmen olgusunu, sosyal bilimlerin araştırma alanları kapsamında ele almalarını hedefledik. Dergimizin bu sayısında yurtiçi ve yurtdışından değerli araştırmacılarımızın İngilizce veya Türkçe olarak yazdıkları makaleleri ve araştırmalarının sonuçlarını yayınlayarak sizlerin beğenisine sunmaktan mutluluk duyuyoruz. İlk olarak Prof. Dr. Hamza Ateş ve Öznur Yavuz göç olgusununda yerel halk ve göçmenler seviyesinde uyum boyutunu incelediler. Doç. Dr. Murat Yüceşahin, uluslararası göçmenlerin yerleştikleri ülkelerdeki kümelenmelerini ve ayrışmalarını sosyo-mekansal boyutta anlatan bir makaleyi kaleme aldı. Yrd. Doç. Dr. Melih Görgün, küreselleşme sürecinde göçmen ilişkileri ağını ele alırken göç olgusunda sosyal ağların belirleyici unsurlarına açıklık getirmeyi hedefledi. Prof. Dr. Erkan Polat ve Uzman Müge Sucu Polat yerin aidiyeti ve zaman-mekân sarmallığı bakımından göç eden insan ve göç edilen yer arasındaki yüzer-gezer ilişkinin boyutlarını sorguladılar. Elbette göç olgusunun ekonomik boyutları da bu özel sayıda yerini almalıydı. Bu kapsamda, Uzman Erdem Selman Develi 21. Yüzyılda göç olgusunun ve uluslararası göç teorilerinin ekonomi politiğini inceleyen bir makale ile dergide yerini aldı. Konuyu ülkemiz ölçeğinde ele alan yazarlarımızdan Doç. Dr. Rasim Akpınar metropollerde yaşayan Suriyelilerin yaşamlarında sivil toplum kuruluşlarının rolünü incelerken; Doç. Dr. İ.Ethem Taş, Öğr. Gör. Hatike Koçer ve Arş. Gör. Yeter Çiçek, mülteci sorununun çözümüne ilişkin yeni bir yapılanma olarak Göç İdaresi Genel Müdürlüğü’nün strateji ve politikalarını ele aldılar. Türkiye’de mültecilere yönelik yerleşim politikaları ve uydu kentler konusunu güvenlik kıskacında ele alan Prof. Dr. Songül Sallan Gül ve Özlem Kahya Nizam’dan sonra, Yrd. Doç. Dr. Cansu Ünver Erbaş Suriyeli mültecilerin Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da yerel ekonomiye olan etkilerini sayısal olarak inceleyen bir çalışma ortaya koydu. Konunun Türkiye ve Ortadoğu ülkelerindeki boyutunun ele alınmasından sonar Batı’daki siyasal kutuplaşmaya olan etkilerini tartıştığımız bölümde, Prof. Dr. Bekir Gövdere ve Dr. Engin Çenberci göç krizinin Brexit kararına ve Avrupa Birliği’nin geleceğine muhtemel etkilerini tartışmaya açarken; Yrd. Doç. Dr. Mehlika Özlem Ultan Avrupa Birliği’nde istenen göçmen profilini analiz etti. Göçün bir bağımlı değişken olarak Türkiye ve Avrupa Birliği arasındaki ilişkilere olan etkisinin raporlar üzerinden analiz edildiği Yrd. Doç. Dr. Nermin Aydemir ve Gökberk Keskin’in makalesinde konunun bu ilişkiyi ne kadar farklı bir boyuta ulaştırdığını gördük. Elbette göç konusuyla ilgili olarak Avrupa’da, özellikle de Almanya’da yaşayan göçmenlerden bahsetmeden özel sayı tamamlanmış olmazdı. Bu açıdan Yrd. Doç. Dr. Gaye Gökalp Yılmaz’ın ele aldığı makalenin Euro-Türklerin ait olma ve bütünleşme süreçlerine farklı bir bakış ortaya koyduğunu belirtmek isterim. Tüm bu değerli katkılarla birlikte Göç Özel Sayısının okuyucularımıza sürprizi, engin deneyimiyle sadece ülkemizde değil tüm dünyada göç konusunda bilime büyük katkı sağlamış olan Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat ile yapmış olduğum röportaj olacaktır. Göç Özel Sayısı fikrinin ilk kez ortaya çıktığı andan itibaren değerli desteğini esirgemeyen Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi Editörü sayın Prof. Dr. Mustafa Zihni Tunca’ya teşekkür etmek isterim. Göç Özel Sayısının editörlüğünü yürütmem hususunda beni teşvik eden Danışma Kurulu üyelerimiz Doç. Dr. Hakan Mehmet Kiriş ve Yrd. Doç. Dr. Çiğdem Akman’a sonsuz teşekkürler. Göç Özel Sayısı ile ilgili makalelerin hakem sürecinden geçmesinde desteğini esirgemeyen Ahmet Kuntay Demiral’in özverili çalışmalarını ifade etmeden geçemeyeceğim. Hakemlik yapmayı gönüllü olarak kabul eden ve değerli zamanlarını ayırıp bu özel sayının çıkmasında hızlıca değerlendirme yapan hakem kurulu üyelerine ve makalelerin toplanarak yayına hazır hale gelmesinde kişisel asistanlığımı yürüten sevgili öğrencim Asude Hazan Kurtdemir’e özel olarak teşekkür etmek isterim. En önemli teşekkürüm ise Göç Özel Sayısı’nın editörlüğünü yürütmemde kıymetli desteğini esirgemeyen ve tecrübeleriyle yoluma ışık tutan sayın Prof.Dr. Nermin Abadan- Unat hanımefendiye ve kendisine ulaşma imkanını bana veren Dr. Melis Aydemir’e olacaktır. Göç olgusunun tüm dünyada sarsıcı etkilerini hissettirdiği 2017 yılını geride bırakırken, önümüzdeki yılların daha barışçıl ve yaşanır bir dünya getirmesi en büyük dileğimizdir. Yrd. Doç. Dr. Özge Çopuroğlu Göç Özel Sayısı Editörü
Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1279-1286. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1279-1286.
Göç Özel Sayı Editörü Özge Georgetown ve Los Angeles’taki seçkin Çopuroğlu’nun Prof. Dr. Nermin üniversitelere misafir öğretim üyesi olarak Abadan-Unat ile mülakatı davet edilmiştir. Yabancı dillerde en bilinen yayınları arasında Women in Turkish Prof. Dr. Nermin Abadan Unat, İstanbul Society (E.J. Brill, 1981), Migration and Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden 1944’te Development(N. Abadan-Unat et mezun olduktan sonra, 1953 yılında al.,SBF/Nuffic, 1976), Migration Ohne lisansüstü eğitimini Minnesota Ende, Vom Gastarbeiter zum Üniversitesi’nde tamamlayan, sonrasında Eurotürken (Parabolis, Berlin, 2005), Turks siyaset bilimini ve kadın çalışmalarını in Europe- From Guestworker to disiplin olarak Ankara Üniversitesi’ne Transnational Citizen (New York/Oxford, getiren akademisyendir. Çalışmalarını Berghahn Books,2011) gösterilebilir. 1966- kamuoyu, seçim ve seçmen çalışmaları, 70 yılları arasında Uluslararası Siyaset kadın hakları konuları üzerine Bilimi Derneği’nin (IPSA) başkan yoğunlaşmıştır. 1963’ten itibaren yardımcılığı görevini üstlenen Prof.Dr. çalışmalarının ana odağını Türk işgücünün Nermin Abadan Unat, 1978-93 yıllarında Avrupa’ya göç etmesi konusuna Avrupa Konseyi Kadın-Erkek Eşitliği yönlendirip, göçmen kadınların sorunları ve Komisyonu’nda Türkiye’yi temsil etmiştir. entegrasyon üzerinde çalışmalar 1978-80 yılları arasında kontenjan senatörü yürütmüştür. 1989’dan sonra İstanbul’a olarak meclise giren Prof. Abadan-Unat, dönüş yaparak Boğaziçi Üniversitesi’nde 1979 senesinde Federal Almanya Siyaset Bilimi ve Uluslararası ilişkiler Cumhurbaşkanlığı tarafından Yüksek bölümünde ders vermeye başlamıştır. Liyakat Nişanı’na layık görülmüştür. Berlin, New York City, Denver,
1279 ABADAN UNAT – ÇOPUROĞLU 2017
Özge Çopuroğlu: Cumhuriyetin bütün ÖÇ: Avrupa'nın seçilmiş göçmenleri kabul dalgalanmalarını yaşamış bir bilim insanı ederken dezavantajlı grupları dışarıda olarak göç konusuna ilişkin siyasal bırakmasını insan hakları açısından nasıl gelişmeleri nasıl yorumluyorsunuz? değerlendiriyorsunuz? Nermin Abadan Unat: Bunu cevaplamak NAU: Büyük göç dalgası esnasında için bir kitap bile yazılabilir. Siyasal kültür, kadınların da çocukların da sınır ötesine sorgulayıcı ve iktidarı denetleyici bir nitelik yürüdüğünü gördük. Bu sebepten ötürü, ben taşımadığı için, çoklu etnik yapılı bir Avrupa Birliği’nin (AB) böyle bir filtre imparatorluktan Türklüğü esas alan bir yaptığını düşünmüyorum. Çünkü Avrupa millet sistemine (uluslaşma sürecine) geçiş Birliği’nin istediği şey genç kuşakları alıp otoriter bir çizgi dâhilinde gelişti. Bu geçiş eğitip kendi ihtiyacı olan alanlarda istihdam esnasında, demokratik sistemin inşası yasal edebilmektir. İspatlaması zor olmakla değişiklikler yapılmadan gerçekleştirildi. beraber, bu mantıkla AB’nin yaşlı 1946’dan bu yana da ülkenin değişik göçmenlerini hoşgörüyle karşılamadığını kriterlere göre ayrılması azalmadı. Bu da iddia edebiliriz. Avrupa’daki göç demektir ki; milli birlik yerine din, etnik, dalgasında en fazla insan kabul eden yaşam tarzı, mezhep ve tarikat eksenli çok Almanya, Avusturya ve İsveç kendi sayıda ayrılıklar oluştu. Bütün bu nüfuslarına oranla çok yüksek sayıda zorlukların başında, siyasal kültür (devlete mülteci kabul ettiler. Öbür taraftan, Orta hesap sorma) bir feodal dönem yaşamamış Doğu’da da Lübnan ve Ürdün kendi olan birçok etnikli topluluğun karşılaştığı nüfuslarına kıyasla çok fazla mülteci kabul büyük güçlüklerden biri olarak sayılabilir. etti. Türkiye 3 milyondan fazla mülteci
1280 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Özel Sayı Editörü Özge Çopuroğlu’nun kabul etti. Bu sayı bizim nüfusumuza göre edebilecek durumda değil. Ayrıca, bu çok aşırı değil oysaki Lübnan ve Ürdün’de denklemde Brexit’ten ötürü zayıflayan bir bu durum genel nüfusun çok önemli bir İngiltere de var ve İngiltere bu anlaşmadan kısmını ciddi bir yük altında bırakıyor. kendi milli çıkarlarına uygun bir sonuç çıkarmaya çalışacaktır. Bunun dışında, vize Avrupa’da iki zıt akım çarpışıyor; bir muafiyetinin büyük ihtimalle sporcu, iş tarafta İslamofobi ve aşırı sağcı akımlar adamları ve öğrenci gibi nitelikli göçü olmakla birlikte, karşı tarafta insan hakları, teşvik edecek şekilde sağlanacağını merhamet duygusu ve zorlukları düşünüyorum. başkalarıyla paylaşma arzusu bulunuyor. Bu hisleri Hıristiyan değerleri diye ÖÇ: Sizce geçici koruma statüsüyle tanımlayamayız, çünkü bu değerler Suriye'den gelen kitlesel göç ve gelen bu İslam’da ve Hinduizm’de var. Madalyonun kitlenin entegrasyonuna ilişkin yerel ve öteki yüzünde ise, bir dine mensup olana ulusal düzeyde ne gibi tedbirler alınmalıdır? karşı istemli gaddar bir davranış ve bunu NAU: Benim takip ettiğim kadarıyla, ırkçı bir Nazizm ideolojisini ve İslamofobi göstermelik kent gibi bir göçmen yerleşim ile birleştiren bir kesim var. bölgesi kurulmuş ve dış denetim ÖÇ: Türkiye ve AB arasındaki masadaki mekanizmaları geldiği zaman burayı önemli başlıklardan biri olan vize gösterip koşulların çok iyi olduğunu muafiyetinin geldiği noktayı nasıl kanıtlamaya çalışıyorlar. Fakat Suriyeli yorumluyorsunuz? göçmenlerin çok büyük bir kısmı Türkiye’deki akrabalarına ve hemşerilerinin NAU: Türkiye ve AB arasında, masadaki yanına gittiler ve kendiliğinden oluşan yeni önemli başlıklardan biri de vize yerleşim bölgeleri buralarda oluşuyor. muafiyetinin geldiği noktadır. Söz konusu vize muafiyeti, geri kabul anlaşmasının bir Bir başka taraftan da mevsimlik işçi olarak parçası ve onun birtakım şartları var. O ya da inşaatlarda çalışan ciddi sayıda şartların bir kısmını Türkiye yerine getirdi Suriyeli göçmen var ve bu kişilerin ama önemli bir kısmını da getirmedi; çocukları herhangi bir yerde kayıtlı değiller, bunların içinde Kıbrıs meselesi de var. okula gidemiyorlar. Bu hususta hiçbir şey Kıbrıs meselesinin şu sırada ciddi bir yapılmıyor; hiçbir devlet girişimi yok, sivil şekilde ele alınarak bir çözüme ulaştırılması toplum örgütleri belli bölgelerde sınırlı gerekmektedir. Ben Kıbrıs meselesinin teşebbüslerde bulunuyorlar. Ancak, bu çözümünün ve vize muafiyeti konusunun konunun bir ulusal politika olarak ele paralel gittiğini düşünüyorum. Türkiye’nin alınması gerekir; çocuklar ve gençler için göçmenleri masraflarını karşılaması için 3 ulusal eğitim politikası yok. Ayrıca, geçici milyar Euro kredi açılacak ve aynı zamanda koruma kanunu göçmenlere bir hukuki statü vize muafiyeti sağlanacak hem de Kıbrıs vermiyor. Aksine, Avrupa’da bu kişilere ya meselesi ele alınacak. Eğer Kıbrıs göçmen işçi statüsü tanınıyor yahut geri anlaşması gerçekleşirse, bu hem Türkiye gönderilemeyecek durumda olan kişilere mevcut hükümeti için çok büyük saygınlık sığınmacı statüsü tanınıyor. sağlayacak. Fakat Kıbrıs Rum ve Türk ÖÇ: Dış basında özellikle de Arap tarafları birçok koşulu istemiyor ve kabul basınında yer alan Türkiye'nin Suriyelilere etmiyor. Bu sebepten ben çok iyimser vatandaşlık verme ihtimaline ilişkin değilim, eğer anlaşma gerçekleşirse bu dış tartışmaları özellikle genç kuşakların aktörlerin baskısıyla olacak. Zaten, her şey akıbeti bakımından nasıl yorumlayabiliriz? Rusya ile Amerika Birleşik Devletleri (ABD) arasındaki tahterevalli siyasetinin NAU: Örneğin, dün ve bugünün sonucu olarak gerçekleşiyor, yani Türkiye gazetelerinde belirtildiği üzere 1 milyon bu oyunda başrolü oynasa bile en dolar değerinde gayrimenkul alanlara ve 2 nihayetinde figüran konumunda bulunuyor milyon dolar değerinde yatırım yapanlara çünkü Türkiye tek başına hareket vatandaşlığa dair vaat veriliyor. Yapılan
1281 ABADAN UNAT – ÇOPUROĞLU 2017 kamuoyu yoklamalarında Türk kamuoyu hatırlatıyor. 1972-1973 yılları arasında %80’ni Suriyelilere vatandaşlık yüksek sayıda Türk kadın işçinin göçtüğünü verilmesinin şiddetle aleyhinde olduğu görüyoruz. Eskiden erkek yoğunluklu olan gözüküyor. Buna rağmen, hükümet göç nüfusunda, elektronik endüstride politikasının çatıştığını görüyoruz. çalışabilmek için ince parmaklı işçiye ihtiyaç olduğundan öncelikle İspanya, Genç kuşağa gelecek olursak, hükümet İtalya, Yugoslavya ve Yunanistan’dan ince genç kuşağı düşünmüyor; yatırımı ve gelen parmak sahibi kadın işçi alınıyordu fakat bu parayı düşünüyor. Bu sorunuzun tam göç dalgasından sonra o ülkelerde göçe karşılığı Avrupa’nın entegrasyon müsait sadece kırsal kesimden kadınlar politikasında da var; gençleri çoğunlukla kaldı ve kadınların elleri şişti ve ince eğitim amaçlı kabul ediyorlar. değildi. O zaman sıra Türkiye’deki büyük ÖÇ: Çalışmalarınızın Avrupa’da göç şehirli kadınlara geldi. Bu pozisyona işçi konusunu kapsadığını biliyoruz. Türklerin almak için ölçüm yüzükleri vardı ve beş yurtdışındaki entegrasyonuna ilişkin bir parmağına da yüzüklerine geçirebilen değerlendirmede bulunabilir misiniz? alınıyordu. Burada (bkz. Resim 4) da Ben “entegrasyon” terimine şiddetle itiraz erkeklerin parmaklarını görüyorsunuz; ediyorum burada gerçekten kastedilen erkeğin bu uzun parmak ve bu küt parmak, başarılı ya da başarısız bir “asimilasyon” aynı şey erkeklerde belli bazı işler için şey ama o kelimeyi kullanmaktan kaçınmak ediliyor. Kapitalizmin bir ürünü olarak için entegrasyon olarak adlandırılıyor. Bu entegrasyon, mümkün olduğu kadar uygun kapsamda başarılı bulduğum ve size kriterlerdeki kişileri celp etmeyi sonra da kullanmayı amaçlıyor. Göstereceğim ikinci göstermek istediğim iki kitap var, birincisi 2 yakınlarda ölmüş olan John Berger’in kitabın arka kısımda “Yabancılar nasıl Yedinci Adam isimli eseri; kapitalizmin bu Almanlaştırılır?” diye bir soru sorarak bir insanların nasıl istismar ettiğinin adımlarını entegrasyon politikası öngörmüş. çok ayrıntılı ve eleştirel bir şekilde tasvir etmiştir. Batı sermayesi ülkeye girmiş ve kapitalizm öncesi var olan kırsal ekonomi çökmüş; ham maddeler de zirai ürünler de yabancı sermaye tarafından yetiştirilmeye başlanıyor ve endüstrileşme dalları geliştiriliyor. Bunun sonucu olarak, yerel endüstri gelişimini duruyor, toprak reformunu donuyor ve modern ziraatçılığı bloke oluyor. Bunun devamında, malların dolaşımı başlıyor ve metropol kültürü yayılıyor. Yaygınlaşan ve gelişen tıp sağlık hizmetlerinin sonucunda nüfus artıyor, zengin ve fakir arasındaki makas açılıyor. Her türlü toplumsal değişiklik bir tehdit olarak algılanıyor, bunun sonucunda da modern eğitim yaşamının laikleşmesi ve siyasal demokrasi yine bloke ediliyor. Berger, J. (1975). A Seventh Man. New York: Bu kitaptaki1 resimler (bkz. Resim 1,2 ve 3) Viking Press, p.46. bana Almanya’da yaptığım bir araştırmayı 2 Gösterilen ikinci kitap Berlin’deki Humboltd Üniversitesi’nde Profesör Herfried Münkler tarafından yazılmış, kendisi muhafazakâr yaklaşımından ötürü çok tenkit ediliyor fakat 1 Nermin Abadan-Unat, John Berger’in Yedinci Nermin Abadan-Unat’ın değerlendirmesine göre Adam kitabından bir resim gösteriyor. Gösterilen konuya başka bir gözle yaklaşıyor. resimde Alman yetkililer, Türk göçmen adaylarını Münkler, M. and Münkler, H. (2016). Die neuen sağlık muayenesinden geçiriyor. Deutschen. Rowohlt E-Book.
1282 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Özel Sayı Editörü Özge Çopuroğlu’nun
Resim 1: Berger, J. (1975). A Seventh Man. New York: Viking Press, p.51. Resim 2: Berger, J. (1975).
Resim 3: Berger, J. (1975).
1283 ABADAN UNAT – ÇOPUROĞLU 2017
Resim 4: Berger, J. (1975). Türkiye’de şu an itibariyle “paralel babalara, çocuklarına okuldaki dersleri topluluk” terimi her ne kadar terör örgütü dinlememeyi tembihlemelerini ve eve mensubu olan FETÖ`cüler için kullanılsa Kuran’dan başka hiçbir kitap da bu terim esasen daha evvel Alman sokulmamasını salık veriyordu. Çünkü sosyolojisi tarafından geliştirilmişti. Bude3 Almanya gibi Avrupa ülkelerinde okula paralel toplulukları, kendi içinde kapalı bir devam zorunluluğu vardı ve tarikat, okula düzen kuran göçmen işçilerin oluşturduğu gitseler bile çocukların kendilerinden başka toplumsal bir yapı olarak tanımlamıştı. bir kaynaktan bilgi öğrenmelerini Paralel toplulukların olduğu toplumlarda istemiyordu. Bu durum, dışlayıcı politikaya entegrasyon için birinci şart4 böyle bir sahip bir paralel topluluk örneğidir. Ancak cemaatin ya da topluluğun ortaya bir taraftan da öyle paralel topluluklar var çıkmamasıdır. Bunu önlemek için de ki, tam aksine okula devamı hatta düz gençleri çalışma piyasasına sokmak ve orda liseye (Hauptschule) değil yükseköğrenime tutmak gerekir. yönelik liselere (Gymnasium) gitmeyi teşvik ediyorlar. Dolayısıyla, Bude paralel Benim de şahsen tanıdığım topluluk derken engelleyici bir kavram antropolog/sosyolog Werner Schiffauer, kastederken, Schiffauer olumlu ya da aslında bu paralel toplulukları zararlı olumsuz olmak üzere iki tarafa da topluluklar olarak değerlendirmiyor zira gidebilecek bir yapıdan bahsediyor. Bu göç alan her yerde böyle topluluklar oluyor. yüzden, paralel topluluğu bir sosyal alan 19. yüzyıldan başlayarak, Polonyalılar olarak algılamak gerekir. Schiffauer’in Almanya’da Ruhr bölgesine geldiler, konuyla ilgili şöyle bir örneği bulunuyor: İrlandalılar Amerika’ya gittiler. Buradaki Almanya’da İtalyanlara “spagetti mesele paralel topluluğun oluşması değil, tıkınanlar” adı takılmış fakat zamanla paralel topluluğun kendi bünyesindeki herkes pizzayı sevmeye başlamış. Aynı şey insanları egemen topluma sokmaya çalışıp Türkler için de gerçekleşmiş; günümüzde çalışmadığıdır. Örneğin benim araştırma “döner” kelimesi Alman resmi sözlüğüne yaptığım dönemde Süleymancı tarikat anne kabul edildi. Burada önemli olan, çoğunluk topluluğunun azınlık topluluğunu nasıl
3 Bude, H. (2016). Gesellschaft der Angst. Hamburg: değerlendirdiğidir. Hamburger Edition, p.241. 4 Almanlar insan hakları politikası nedeniyle, ibid. Heinz Bude kitabında paralel toplulukların 5 başarılı entegrasyonu için 10 adet şart öngörüyor. işçilerin ailelerini getirmelerini Bu şartlardan birincisi Nermin Abadan-Unat’ın söyleşide de belirttiği üzere bu toplulukların oluşmasına sebep olan koşulların ve ortamın 5 op.cit. p.249 Bude’nin başarılı entegrasyon için oluşmamasıdır. ikinci şartı, iç savaş mağduru ya da göçmen
1284 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Özel Sayı Editörü Özge Çopuroğlu’nun engelleyemediler ama gelen aileyi dört yıl politikasının beşinci şartını9 mümkün çalışmama mecburiyetinde bıraktılar. kılmak için üniversiteye gidebilmeleri Kadınları istihdam edecek ve çocukları da gerekir çünkü gençler ancak üniversiteye eğitime sokacak bir entegrasyon politikası giderse hayatını şekillendirecek bir plana yapmaktansa bu insanları 4 yıl eve kavuşurlar. hapsetmeyi tercih ettiler. 6. şart10 dini kimlik entegrasyonunu Bude’ye göre, iç savaş dolayısıyla ilgilendiriyor ama dini kimlikten kasıt Halep’ten ya da Musul’dan kaçmış olan bir sadece İslam’a dayanarak, çoğunluk aileyle, kırsaldan gelmiş bir Afgan göçmeni toplumuna karşı savaş ilan eden gurupları de aynı şekilde değerlendirmemek gerekir; mümkün olduğu kadar izole etmektir. birincisinin nispeten gelişmiş bir kentten Çünkü bu gruplar Alman topluluğuyla hiç geliyor olması ve ötekinin kırsal bir temas kurmuyorlar ve hiçbir ilişkileri kesimden geliyor olması gibi farklılıklar da olmuyor. gözetilmelidir.6 Başörtüsü meselesine Bazı şehirlerde göçmen çocuklarını gelirsek, şimdi Almanya’daki Müslüman Almanca öğretmek için otobüslerle kadınların yalnız %28’i; İranlıların %2’si, taşıyorlar, bu da bir çeşit apartheid11 rejimi Güney Avrupa’dan gelen Müslüman oluşturuyor. Bunu yanı sıra, bir de devlet kadınların %4,5’i, Türk kadınların %31,4’ü politikası meselesi var; Fransa ve Almanya ve Kuzey Afrikalı kadınların da %31,9’u çok farklı vatandaşlık sistemlerine (jus başörtüsü takıyor. Bu oransal farklılıklar soli12 ve jus sanguinis13) sahiptirler. paralel topluluklarda yaşayan kadınlar Fransa’da anne ya da babadan bir tanesi üzerinde çok yoğun bir baskı olmasından Fransız tabiiyetindeyse, çocuk da Fransız ileri geliyor ve başörtüsü böylece ayırıcı bir oluyor. Yabancılar Fransa’da 5 sene yaşarsa kıstas oluyor. Evde kalması gereken o kişi de Fransız oluyor. Lakin, Almanya kadınlar ile dışarıda çalışabilecek olan böyle yapmıyor; Almanya’da anne ya da kadınlar arası bir ayrım oluşuyor. Fakat bu babadan birisi yabancı olursa, kanun ayrım bir din meselesi olarak değil sosyal değişikliğinden önce 18 yaşına gelince statü meselesi olarak tanımlanabilir. tercihini belli etmesi gerekirdi; Türk Dördüncü şart7 okullarda segregation8 kalması veya Alman olması gerekiyordu.14 olmamasıyla ilgili fakat buna pek riayet edilmedi. 1985 ve 2006 arasında Türk göçmenlerin çocuklarının %78’i ilkokuldan ortaokula geçebilmiş ama yalnızca %5,7 si 9 Gymnasium’a geçebilmiştir. Buna mukabil, op.cit. p.257. Beşinci şart, entegrasyon politikası için gençlerin uzun soluklu bir yaşam planı Yugoslavlarda da benzer bir durum var yapabilmelerini öngörür. %63 ortaokula geçebilmiş. Türklerden 10 op.cit. p.259. Altıncı şart, dini kimliğe belli bir farklı değil, onlar için de üniversiteye giden kısıtlama getirilmesini gerektiriyor. Dini kimlikten yol Almanlar lehine iyice tıkanmış. Bu ötürü toplumsal entegrasyonun engellenmesinin önüne geçmek üzere bir entegrasyon politikası döngü böyle devam ettikçe, ihtisas bilgisi oluşturulmalıdır. sahibi yeni kuşak yeni yabancı kuşak 11 Apartheid (Afrikaans): Güney Afrika olamaz ve bu yüzden de entegrasyon Cumhuriyeti’nde 1984-94 yılları arasında ırkçı yasalar çıkarılmasını sağlayan yasal sistem. 12 Jus soli (Latince hukuk terimi): toprak esasına erkeklerin eşlerinin de istihdam yoluyla entegre dayalı vatandaşlık: Vatandaşlığın o ülkede ya da edilmesidir. eyalette doğmak ile kazanılması durumudur. 6 op.cit. p.250 Üçüncü şart, entegrasyon 13 Jus sanguinis (Latince hukuk terimi): kan esasına politikasındaki farklı yaklaşımların dini ayrımlar dayalı vatandaşlık: Vatandaşlığın anne ya da üzerine değil kültürel ve hayat tarzına bağlı babanın vatandaşlığı üzerinden kazanılan farklılıklar üzerine inşa edilmesidir. vatandaşlık tipidir. 7 op.cit. p.255. Dördüncü şart, okulları entegrasyon 14 Almanya 2000 senesinde yapılan bir kanun ve Almanlarla iletişimi çoğaltmaya yönelik dizayn değişikliği ile Alman bir anne ya da babadan doğan etmeyi gerektirir. Okullardaki sosyal ortam, çocuğun çifte vatandaşlığını 23 yaşına kadar ayrıştırma değil birleştirme odaklı olmalıdır. mümkün kılıp, çifte vatandaşa en geç bu yaşta 8 Segregation (fr.): toplumsal ayrıştırma sonra seçim yaptırma yoluna gitti. (ed. notu)
1285 ABADAN UNAT – ÇOPUROĞLU 2017
Sekizinci şartın15 yerine getirilmemesi, sonra da Almanya’da beyin göçü çağrısı adaletsizlik duygusunu büsbütün artırıyor duyuldu ve bütün bir kuşak yok oldu ve bunun önlenmesi lazımdır, en azından Amerika’ya ya da İngiltere’ye gittiler. bir itiraz hakkı tanımak suretiyle ve bu Türkiye de bunu sıkıntısını duyuyor ve haksız politikayı mümkün olduğu kadar ileride daha çok duyacağı kanaatindeyim. önlemek gerekir. Onuncu şart16 sivil toplum örgütlerinde dépassivication17 demektir. Avrupa’da bu çok farklı işler; örneğin İsveç’te esneklik var. Kişi, önceden bir sığınmacı olarak kabul edilmişse ve bir iş bulabilirse, o sıfatı kolaylıkla kaldırılıyor. Ayrıca, İsveç’te bir sığınmacı mutlaka sığınmacı kampında yaşamak zorunda değil; eğer tanıdıkları ya da dostları kendisini kabul ediyorsa onlarla da yaşayabilir. Fakat Hollanda’da bunun tam tersine bir sütun sistemi18 vardır; şimdi çok ağır şartlar koyuyor. Sonuç olarak, entegrasyon kişisel motivasyon ondan sonra anne baba desteği gibi tesadüfi bir sürü faktörler var. Almanya’da çok parlak Türkler var ama bunlar böyle devlet tarafından yönlendirilmiş değil yani kişisel şanslarla orada bulunuyorlar. Netice itibariyle, Almanya gelen yabancıları devlet ve sivil toplum yardımıyla ile entegre etmeye çalışıyor. Bana sorunuza dönecek olursak - Almanya’nın entegrasyon politikasının başarılı olup olmadığına- ben hayır diyeceğim. ÖÇ: Günümüzde ülkemizden yurtdışına doğru beyin göçünün Türkiye’nin geleceği için olası sonuçları sizce ne olur? NAU: Beyin göçü durumunu gerçekten vahim buluyorum. Bir ülkede ne kadar yetişmiş genç veya göreceli olarak daha az genç ve belli bir eğitim seviyesindeki insan varsa, o ülkenin kaybı o büyük olacaktır. Örneğin, Nazi Almanya’sının çöküşünden
15 op.cit. p.269. Sekizinci şart, entegrasyon politikası için çalışma piyasasında, eskilerle yeniler arasında, yenilerin aleyhine tercih yapılmasını öngörmektedir. 16 op.cit. p.272. Onuncu şart, sivil toplum örgütlerinin teşvik etmek ve onları bu iş politikalarıyla ilgilenmeye yönlendirmektir. 17 Dépassivication: Prof. Dr. Nermin Abadan Unat terimi bu noktada tekrar aktifleştirme bağlamında kullanıyor (ed. notu). 18 Geçişken olmayan bir milli sistem (ed. notu).
1286 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1287-1301. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1287-1301.
(G)ÖÇMEN (Ö)TEKİLEŞTİRME VE (Ç)OK KÜLTÜRLÜLÜK
IMMIGRANT OTHERING AND MULTICULTURALISM
Hamza ATEŞ*, Öznur YAVUZ** * Prof. Dr., İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, [email protected] ** Doktora Öğrencisi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, [email protected]
ÖZ İnsanlık tarihi kadar eski olan göç, bireylerin yalnızca bir bölgeden diğer bir bölgeye yer değiştirme hareketi değil aynı zamanda toplumların fiziksel, demografik, sosyal, kültürel, ekonomik yapısını da değiştiren sosyal ve dinamik bir süreçtir. Bu süreç içerisinde göçmenler kültürlerinin taşıyıcısı görevini üstlenen din, dil, kültür gibi unsurları da göç ettikleri yerlere beraberinde götürmektedirler. Bu noktada göçmenlerin en önemli sorunu daha önce tecrübe etmedikleri kendilerinden farklı geçmişe sahip olan farklılıklarla yaşama, başa çıkma ve kültürel uyum sürecidir. Bu uyum süreci sadece göçmenleri değil aynı zamanda yerel halkı da yakından ilgilendirmektedir. Çünkü hem yerel halkın hem de göçmenlerin öteki ile karşılaşma, ötekini algılama biçimleri bütünleşme veya ayrışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, göç olgusu ve göçmenler, çok kültürlülük, ötekileştirme ve uyum boyutuyla ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Göç, Göçmen, Bütünleşme, Ayrışma, Öteki. Jel Kodu: F22.
ABSTRACT Migration, which is as old as human history, is not only a movement of individuals from one region to another, but also a social and dynamic process that changes the physical, demographic, social, cultural and economic structure of societies. In this process, immigrants bring elements such as religion, language and culture, which undertake the carrier duty of their cultures, with the places where they migrate. At this point, the immigrants' most important problem is the process of living, coping and cultural harmonization with differences that have a different background than they have never experienced before. This harmonization process is closely related not only to immigrants but also to local people. Because both the local people and the immigrants are confronted by the encounter with the other, the way they perceive the other as integration or separation. In this study, immigration and immigrants will be dealt with in terms of multiculturalism, otherization and adaptation. Keywords: Migration, Immigrant, Integration, Separation, The Other. Jel Code: F22.
1. GİRİŞ İnsanlık tarihi kadar eski ve evrensel bir toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye, olgu olan göç geçmişten günümüze kadar bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim devam etmektedir. yerine gitme işi, taşınma, hicret, muhaceret” (Türk Dil Kurumu, 2017) Sözlük anlamı ile göç; “ekonomik, olarak tanımlanmaktadır. toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya
1287 ATEŞ – YAVUZ 2017
Bir yerleşim birimi olumsuz koşulları ile yüzünden zorunlu, daha iyi yaşam bireyi bir başka yerleşim birimine iten yani standartları elde etmek için ise gönüllü “itici” konumdayken, bir başka yerleşim olarak göç etmişlerdir (Ünal, 2014: 66; birimi ise içinde barındırdığı olumlu Yılmaz, 2014: 1685). Gönüllü olarak koşullar ile bireyi çekerek “çekici” yapılan göçlerde göçmenlerin göç ettikleri konumda olabilmektedir (Es ve Ateş, 2004: yerleşim birimlerine uyumları daha kolay 218, İçduygu vd., 1998: 216-217). olurken, zorunlu yapılan göçlerde kültürel Dolayısıyla birey göç sürecinde “itici” ve farklılıklar da göz önüne alındığında “çekici” faktörlerden etkilenmektedir. göçmenlerin yeni yaşam alanındaki toplum ile uyum ve entegrasyon konusunda Bu bağlamda bir olgu olarak göçü itici ve zorluklar yaşadıkları görülmektedir çekici unsurları da içine alan şekilde (Tümtaş ve Ergun, 2016: 1348). tanımlarsak göç; siyasal, sosyal, ekonomik, kültürel sebepleri içeren (Bülbül ve Köse, Zorunlu ya da gönüllü olarak sayısı 15 2010: 79, Koçak ve Terzi, 2012: 164); milyonu aşan köleler işgücü olarak 15. ve siyasi istikrarsızlık, devletlerarası savaş, 18. yüzyıllar arasında Afrika’dan Güney ve etnik grup/bölge çatışmaları, dinsel, dilsel, Kuzey Amerika’ya gönderilerek ırksal sivil çatışmalar ya da ileride savaş çalıştırılmışlardır. 19. yüzyılda ise bazı veya çatışma çıkma olasılığı, sosyal/politik Avrupa ülkelerinden Almanya, İtalya, ayaklanmalar, devrim denemeleri, baskıcı Polonya ve Rusya’ya insan gücü olarak rejimler, sürgün, siyasal baskı, doğal göçmenler gitmişlerdir. 1914’te Alman afetler, çevre sorunları, insan hakları sanayisinin hızlı bir şekilde büyümesinde ihlalleri ve bunların bir sonucu olarak sayıları 2 milyona yaklaşan yabancı yaşanan güvenlik sorunları (Türkoğlu, işçilerin rolü büyüktür (Keskin, 1988’den 2011: 105-109), artık bölge şartlarının akt. Şahin, 2001: 58). Sonrasında ise II. insanların yaşam koşullarının gerektirdiği Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan standartları karşılayamaması, yaşama dair Almanya’nın tekrar eski gücünü toplamak asgari gereksinimlerin bulundukları ve rekabet gücüne sahip olmak adına 1954 yerleşim alanında yetersiz olması veya hiç yılında İspanya, Portekiz, Tunus, Türkiye, olmaması, sağlık problemleri, ayrımcılık, Yugoslavya ve Yunanistan’dan ucuz işgücü yüksek gelir elde etme isteği, kendine ve temin etmesi göç tarihinde önemli bir ailesine daha iyi bir yaşam standardı gelişme olarak karşımıza çıkmaktadır sağlama düşüncesi, ekonomik fırsatlar gibi (Şahin, 2001: 58). çeşitli sebeplerden ötürü bireylerin ya da Türkiye’nin tarihindeki somut göç toplulukların kendi yerleşim alanından örneklerini; on binlerce Yahudi’nin ayrılarak yaşamlarının bütününü ya da bir 1492’de İspanya’dan gemiler ile bölümünü geçirmek üzere başka bir yere kurtarılarak Osmanlı topraklarına yerleşmeleri olarak tanımlanmaktadır getirilmesi, 1709 yılında İsveç Kralı Şarl’ın (Tümtaş ve Ergun, 2016: 1347). Ruslara yenilerek Osmanlı’ya sığınması, Görüldüğü üzere göç kavramının ortak Prens Lajos Kossuth ve 3 bin Macar’ın özelliği topluluklar arasında bir yerden Macar Özgürlük Savaşını kaybederek başka bir yere yerleşme amaçlı gerçekleşen 1849’da Osmanlı İmparatorluğu’na coğrafi yer değiştirme hareketidir (Bogue, gelmeleri, Bolşevik İhtilali’nden sonra 1969, Es ve Ateş, 2004: 211, İçduygu vd., Vrangel’in beraberindeki yaklaşık 135 bin 1998: 215). kişiyle birlikte 1917’de Osmanlı İmparatorluğundan koruma talep etmesi, Göç bugüne özgü bir olgu değildir. Göç ve 1922-1945 yılları arasında Yunanistan, göçün beraberinde getirdiği değişimler Balkanlar ve Almanya’dan yaklaşık 1 insanlık tarihinden günümüze kadar milyon 185 bin kişinin, 1988-2000 yılları süregelmiştir. arasında ise Irak, Bulgaristan, Bosna ve İnsanlık tarihiyle birlikte toplumlar baskı, Kosova’dan yaklaşık 900 bin kişinin zulüm, afet, sürgün, savaş gibi sebepler Türkiye’ye gelmesi şeklinde özetleyebiliriz
1288 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük
(T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel milyarlarca emek göçmeninin yardımıyla Müdürlüğü, 2017: 23). İsviçre, Fransa, İngiltere, Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Brezilya ve Wimmer ve Glick Schiller (2003: 586-594) Arjantin’de sanayileşmiş ekonomiler ise ulus devlet ve göç ilişkisini dört kurulmuştur. Kalıcı ve geçici göç dönemde değerlendirmektedir. Bu hareketleri daha planlı hale getirilmeye dönemler: 1870-1918, 1919-1945, 1946- çalışılmıştır. Bu dönemde yaşanan en 1989, 1990 ve sonrasıdır. 1870-1918 önemli gelişme ise asimilasyon politikaları döneminde ulus-devlet inşası fikri artarak yerine entegrasyon ve çok kültürlü gelişmiş, küreselleşme ve işgücü göçü ilk toplumsal yapılar geliştirmek istenmesidir. kez ciddi ve yoğun bir şekilde görülmüştür. Soğuk Savaş sonrası 1990 ve sonraki Ulusal çıkar kavramlarına bağlı gelişen yıllarda “küreselleşme” ve “ulus-aşırı” bir ticari rekabet yeni bir sömürge dönemi döneme girilmesi, toplumsal yapılarda çok başlatmıştır. Bu dönemde göç kısıtlamaları kültürlü değerlerin artışı, göç ve sığınma yoğun bir şekilde görülmemiştir. Hatta bazı hareketlerinin yoğunlaşması, ulusallaştırma ülkelerde göçmenlerin vatandaşlık korkuları, toprak sınırlamaları, göç kazanmaları bile kolay olmuştur. Ancak karşıtlığı, göçe ihtiyaç gibi başlıkların sonrasında göçmenler ulusal egemenlik ve tartışılır hale gelmesine sebep olmuştur. güvenlik açısından tehdit, vatandaşlık, egemenlik ve devlet arasındaki izomorfizmi Tarih boyunca devam eden göçler, tehlikeye sokan ulusal veya ırksal temelde devletlerin bugünkü yapısını, nüfus farklı ve siyasi olarak tehlikeli kişiler olarak dağılımını, toplumların siyasal, sosyal, görülmeye başlanmıştır. Seçmenler de ekonomik ve kültürel dinamiklerini dâhil ulus devlet kurucuları, devlet değiştirerek onu yeniden biçimlendirmiştir görevlileri ve entelektüeller, siyasi liderler, (Tümtaş ve Ergun, 2016: 1347, Ünal, 2014: Avrupa ve Amerika’nın sanayileşme 66). Göç, bu bağlamda basit bir coğrafi yer halindeki tüm devletlerinde var olan ulusal değiştirme hareketi ve sosyal bir olgu değil, çeşitliliği silmek, inkâr etmek, homojenize nedenleri ve sonuçları ile ekonomik, sosyal, etmek için sistemli çalışmalar siyasal alanları da etkisi altına alarak başlatmışlardır. 1919 - 1945 döneminde toplumsal yapıyı etkileyen, onu değiştiren göçmenlerin serbest dolaşım hakları ve dönüştüren, bireyler üzerinde önemli kısıtlanmış, “etnik kıyım” hareketleri etkileri olan bir süreçtir (Bülbül ve Köse, artmış, sınır kontrolleri, göçmenlerin 2010: 76, Taşkesen, 2017: 21). asimilasyonu, sınırlama, kontrol etme ve Göç konusu yalnızca göç alan devletlerde göçü denetleme konuları ön plana çıkmıştır. değil, küreselleşmenin yoğun olarak Bazı kişiler toplumsal müdahale planlarını yaşandığı tüm dünya devletlerinde gündem formüle etmek yerine, göçmenlerin kültürel konusu olmuştur. Dünya genelinde entegrasyon ve asimile olma süreçlerinin neredeyse her ülke göçten etkilenmiştir. birkaç nesil boyunca normal ve doğal Göç, II. Dünya Savaşı’ndan itibaren olarak gerçekleştiği bir "ırk-ilişki döngüsü" günümüzde en yoğun şeklini yaşamaktadır. önererek asimilasyonu savunmuşlardır. Bu 20. yüzyılın ikinci yarısında toplu nüfus dönemde göç ve göçmenler ulus-devlet hareketleri yaşanmış, göçmen nüfusunda inşası karşısında birer tehdit olarak hızlı bir artış görülmüştür (T.C. İçişleri görülmeye başlanmıştır. Soğuk Savaş yılları Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, olarak görülen 1946-1989 döneminde 2017: 23). “ulus-devlet”, “devlet sınırları” ve “milliyet” kavramları belirginleşerek temel Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu’nun 2015 kavramlar haline gelmişlerdir. Özellikle verilerine göre, 244 milyon kişi, başka bir Batı ve Kuzey ülkelerinde işgücü deyişle dünya nüfusunun yüzde 3,3’ü kendi ihtiyacının diğer ülkelerden göçmen kabul doğduğu ülkenin (menşe) dışında başka bir edilerek karşılandığı görülmüştür. ülkede yaşamaktadır (UNFPA, 2015). Fabrikalar, tarlalar ve madenlerde çalışan Uluslararası Göçmen Teşkilatı (IOM)’nın
1289 ATEŞ – YAVUZ 2017 yıllık raporunda, göçmen sayısındaki artış iletişimi ve etkileşimi sonucunda her iki bu hızla devam ederse 2050 yılına grubun da değişmesiyle ortaya çıkmıştır gelindiğinde dünyadaki göçmen sayısının (Güvenç, 1999: 122). Bu bağlamda 400 milyonu aşabileceği öngörülmektedir kültürleşme; eski ile yeninin, yerli ile (BBC, 2010). Rakamlar Castles ve yabancının birlikte rol alarak inşa edildiği Miller’in (2008) günümüzü “göçler çağı” bir süreçtir (Güllü, 2015). olarak adlandırmasını doğrular niteliktedir. Bu süreç sonucunda göçmenler ve yerli “Göçler çağı”ndan sonra günümüz çağı halk ya birbirlerinin karşısında yer alarak “bilgi çağı” kavramını da ortaya çıkarmış, ötekileşmekte ya da birbirlerine uyum bilgi çağı küreselleşmenin de etkisi ile sağlayarak çok kültürlülüğü iletişim ve ulaşım kaynaklarının gelişmesini yakalayabilmektedirler. sağlamıştır. Bununla birlikte sınırlar daha Bu çalışmada göçmen sorunu; toplumda kolay erişebilir ve hatta aşılabilir bir yapıya yarattığı algı, çok kültürlülük, ötekileştirme, bürünmüştür. Bu durum bölgeler ve kıtalar uyum kavramları çerçevesinde çeşitli arası insan hareketliliğine yol açarak göç indeksler ve raporlardan yararlanılan hareketlerinin yoğunlaşması ve göçmen istatistikî veriler eşliğinde sayısının artmasına sebep olmuştur değerlendirilecektir. Beş bölümden oluşan (Nakhoul, 2014: 1). Yoğun göçün diğer bir çalışmanın birinci bölümünde göç sebebi de gelişmiş ülke ekonomilerinin kavramının çeşitli tanımları üzerinde sunduğu istihdam olanakları ve ekonomik durularak “itici”, “çekici”, “zorunlu”, fırsatlardır (Erbaşı Çuhadar, 2014). “gönüllü” göç örnekleri üzerinden tarihte Ancak uluslararası göç, mülteci ve yaşanan göçlere dönemsel olarak sığınmacı sorunsalı, yoğun ve kontrolsüz değinilmiştir. İkinci bölümde göç ve göç olarak gerçekleştiğinde göç alan ülkelerde sürecine ilişkin kavramlar açıklanmış, siyasi, sosyal ve kültürel yapı değişmekte, üçüncü bölümde göç; çok kültürlülük ve yabancı korkusu, yabancı düşmanlığı, etnik ötekileştirme bağlamında incelenmiş, şiddet gibi tehditler yaşanabilmektedir dördüncü bölümde ise entegrasyon kavramı (Deniz, 2014: 177). Bu tehditlerin irdelenmiştir. Sonuç bölümünde ise göç görülmesinin başlıca nedenleri; süreci ve göçmenlere ilişkin önerilere yer göçmenlerin işgücü piyasasında ücretleri verilmiştir. düşürerek yerli nüfus içerisinde işsizliği artırmaları, doğurgan olmaları sebebiyle sosyal sistemi olumsuz şekilde etkilemeleri, 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ulusal kimlik üzerinde tehdit olarak algılanmaları (Özekmekçi, 2010: 44) ve göç Bireylerin bir ülke, bölge, kıtadan başka bir edenlerin çoğunun üreme çağındaki ülke, bölge, kıtaya yerleşmelerini ifade eden göç her çağda süregelen, önemini kadınlardan oluşması sebebiyle (UNFPA, yitirmeyen bir süreç olarak günümüzde de 2015) nüfus artışının gerek göçmenler artarak devam etmektedir. gerekse göç edilen ülke açısından getireceği zorluklardır. Göçmenleri ekonomik ve Dünya var oldukça da bu süreç devam kültürel anlamda bir zenginlik olarak gören edecektir. Göç kimi zaman bir ülkenin ülkelerin ise sınırlı olduğu görülmektedir. doğuşu (ABD) olarak karşımıza çıkarken kimi zaman Kavimler Göçü örneğinde Öte yandan göç sırasında sadece insanlar olduğu gibi dünyayı değiştiren bir olay, değil kültürler de taşınmış, böylelikle hem kimi zaman da Filistin’e Yahudilerin göçü göç eden hem de göç alan ülkelerin insanları karşılıklı olarak birbirlerinin örneğindeki gibi çatışmaların kaynağı yaşamlarını etkilemişlerdir. olabilmektedir. Aynı zamanda göç insanın insan üzerinden (kaçakçılar-insan tacirleri) Kültürleşme; toplum içerisindeki birey ve bir geçim kaynağı olarak karşımıza grupların taşınan bu kültürlerin özünde olan çıkmaktadır (Deniz ve Etlan, 2009: 474). maddi ve manevi öğeler ile kültürel
1290 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük
Göç hareketleri hem nicel hem de nitel anlamda çatışma ve düzensizlikle bu derece olarak öngörülemeyen bir biçimde değişim ilişkilendirilmemiştir”. ve farklılık göstermiştir. Küreselleşme Dünyada göç ve uluslararası göç olgusunun unsuru ile birlikte göç hareketleri eskiye önem kazanması ile birlikte bu süreci nazaran çeşitlenmiş, yoğunlaşmış, çok açıklayan farklı tanımlamalar kullanılmaya sayıda insan ve ülke göç süreçlerinde yer başlanmıştır. almıştır. Bu da göç süreçlerinde yer alan hedef, kaynak ve transit ülkelerin çeşitlilik Göçmen, genel olarak ülkesinden zulüm, göstermesine sebep olmuştur. Bu durum baskı gibi sebeplerden değil yani ülkesinde aynı zamanda göçün türleri, nedenleri ve zulme uğrama endişesi taşımayan, çoğu sonuçlarında da değişmeler yaşanmasına zaman daha iyi bir yaşam standardına sebep olmuştur (T.C. Kalkınma Bakanlığı, erişmek için ekonomik nedenlerle kendi 2014: 3). Dolayısıyla göç; karmaşık, uzun isteği ile ülkesinden ayrılan kişi olarak süreçli, kendi içerisinde farklılaşan tanımlanmaktadır. tiplemelerden oluşan bir olgudur (İçduygu Ancak, sadece azgelişmişliğin, vd., 1998: 216). yoksulluğun, ekonomik nedenlerin tek Castles ve Miller’a (2009: 10) göre beş adet başına göç için önemli bir itici unsur olduğu göç biçimi bulunmaktadır. Bunlar, göçe da düşünülmemelidir. Göç teorisinde dâhil olan birey sayısının artması ekonomik göçmenlerin birçoğunun en neticesinde “göçün hızlanması”, göç düşük gelir düzeyindeki ülkelerdeki fakir süreçlerinde farklı göçmen sınıflarının tabakalara ait olmadıkları bilinmektedir ortaya çıkması sonucu “göçün (Castles vd., 2003: 23). Dolayısıyla farklılaşması”, uluslararası göç hareketleri ekonomik zorluklar, siyasi karşıklıklar, içinde yer alan göçmenlerin yarısını baskı gibi etkenler yoksulluk ile kadınların oluşturmasıyla birlikte “göçün birleştiğinde bireylerin yer değiştirmesine kadınlaşması”, göçün uluslararası gündeme sebep olmaktadır. girmesi sonucu “göçün politikleşmesi”, göç Yer değiştirme eylemi her zaman yasal veren ülkelerin göç alan transit ülke yollarla gerçekleşmemektedir. Göç ettiği pozisyonuna geçmesi ile beraber “göçün ülkede kalmak için yasal hakka sahip dönüşmesi”dir. olmayan bu kişilere belgesiz – düzensiz göçmen adı verilmektedir. Belgesiz- Eskiden sosyo – ekonomik ve siyasi düzensiz göçmen olmak iki şarta nedenlerden dolayı önem verilen göç, son bağlanmıştır. Birincisi, sınır kontrollerinden zamanlarda küresel siyasetin başlıca kaçarak ya da sahte belge ile ülkeye yasa konuları arasında yer almış ve “ulusal dışı yollardan gelen göçmenlerdir. İkincisi güvenlik”, “küresel çatışma”, “bölgesel ve ise yasal yollardan ülkeye girmekle birlikte uluslararası ilişkileri” de içine alan bir sonrasında yasa dışı nitelik kazanan mesele haline dönüşmüştür (Karaca, 2013: göçmenlerdir. Bu tür göçmenlere, ülkeye 70). Castles ve Miller (2008: 405) bu mülteci olarak giriş yaptıktan sonra konuyu şu şekilde açıklamaktadırlar: başvuruları reddedilmesine rağmen tekrar “Kitlesel göçler, son beş yüz yıl boyunca ülkelerine geri dönmeyenler, yasal olarak sömürgecilik, sanayileşme, ulus devletlerin ülkeye giriş yapmalarına rağmen kaçak ortaya çıkışı ve kapitalist Dünya pazarının olarak çalışanlar, üçüncü ülkeye geçmek gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. için ilk göç edilen ülkeyi kullananları, Bununla birlikte, uluslararası göç, hiçbir gerekli belgelere sahip olmadan ülkede zaman bugünkü kadar yaygın ya da sosyo- kalan kişiler ile turist olarak gelip süresi ekonomik ve siyasal açıdan belirgin içerisinde dönmeyenleri örnek olarak olmamıştır. Siyasetçiler daha önce hiçbir verebiliriz. Günümüzde her yıl milyonlarca zaman göç konularına bu şekilde öncelik insan ekonomik, sosyal, yoksulluk gibi vermemişlerdir. Uluslararası göç, hiçbir nedenlerle göç etmekte ve bu insanların zaman ne ulusal güvenlikle ne de küresel birçoğu göç sürecinde belgesiz göçmen
1291 ATEŞ – YAVUZ 2017 haline dönüşmektedir. Devletler yasa dışı potada eritip tarihin kültürel zenginliğinin girişleri engellemek için çeşitli önlemler hoyratça harcanmasına zemin hazırlayan alsa da her yıl düzensiz göçlerin artarak uygulamaları sadece kâr ve güç adına devam ettiği görülmektedir. Düzensiz dünyaya pazarlayan, demokrasi ve insan göçün öznesi olarak değerlendirilen bir haklarını bütün dünyanın gözleri önünde başka göç türü de döngüsel-dairesel ve hiçe sayan zihniyetlerin temsilcisi” olarak çalışma amaçlı göçtür. Bu göç türünde yer tanımlamaktadır. Frankenberg’e (1993: 47) değiştirme eylemi ekonomik sebeplerle göre öteki “başka bir ülkede doğan, bir yapılmaktadır. Bu göçmenler ülkeye ülkeye sonradan gelen, devlete yabancı, sıklıkla yasal yollardan girmelerine rağmen vatanı olmayan, konuk, bir yere ait ülkede kalış şartlarını ihlal etmekte ya da olmayan, mülteci ya da turist”tir. vize sürelerini aşmaktadırlar (Dündar ve Göç sürecinin sonucunda birbirinden farklı Özer, 2015: 13). kültüre, dile, dine, geçmişe sahip bireyler birlikte yaşamı deneyimlemektedirler. 3. ÇOK KÜLTÜRLÜLÜK VE Farklılıkların birlikte yaşaması çok kolay ÖTEKİLEŞTİRME DAVRANIŞLARI olmamaktadır. Birçok kültürün birlikteliği Uluslararası göçün ve iletişim kanallarının zaman zaman birbirlerinin inanç ve artması, ulaşımın kolaylaşması, sınırların değerlerini yargılama, baskılama daha ulaşabilir olması ile birlikte insanlar davranışına dönüşebilmektedir. Çok ve dolayısıyla kültürler de birbirine kültürlü toplum yapısının birey açısından yaklaşmıştır. Kültürlerin bir arada olumlu ve olumsuz yanları bulunmaktadır. bulunması “çok kültürlülük” veya “kültürel Çok kültürlü bir ortamda yaşama çeşitlilik” olarak adlandırılmaktadır deneyimine sahip olan kişiler, farklı inanç, (Rodoplu, 2014). Göçlerin yoğun olarak değer ve kültürlerle birlikte yaşama, yaşanması ile birlikte çok kültürlülük, öteki farklılıklarla büyüme, daha açık görüşlü ve ve ötekileştirme kavramları sorgulanır hale kozmopolit olma imkanına sahip gelmiştir. olmaktadırlar. Çok kültürlülüğün olumsuz Göçün uluslararası niteliği arttıkça, yanı ise, bireylerin göç ettikleri topluma ekonomik konularla beraber “kimlik”, alışamamaları, toplumun kültürünü “uyum”, “birlikte yaşama”, “öteki”, benimseyememeleri, bir kimliği seçmek “asimilasyon”, “çok kültürlülük” gibi zorunda kalmaları ya da ne kendi konuların da ön plana çıktığı görülmektedir toplumları ne de göç ettikleri toplumların (Erdoğan vd., 2013: 424-423). kimliklerini benimseyememe dolayısıyla kimlik karmaşası yaşamalarıdır (Rodoplu, Çok kültürlülük; farklılıkların kendilerine 2014). has özellikleri ile var olabilmesidir. “Öteki”ni farklılıkları ile kabul etmek Canatan (2002: 331)’e göre çok demek onun farklı olmasına devam kültürlülüğün olumsuz yanları ise; etmesini sağlamak anlamına gelmektdir . Çok kültürlü toplumda farklı etnik (Ceceli Köse, 2012’den akt. Şeker vd., gruplardan dolayı uzlaşma mümkün 2015: 55). Başkaları ile kıyaslama olamamakta, çatışmalar yaşanabilmektedir. yapmadan, toplumun sahip olduğu değerin başlı başına bir değer kabul edilmesi çok. Göçmenlerin kendi kültürlerinden kültürlülüğün en önemli dayanağıdır kopamamaları sebebiyle göçmenler göç (Özensel, 2012: 59). Dolayısıyla çok ettikleri toplum tarafından dışlanmakta ve kültürlülük kavramının iki boyutu olduğunu yerleşik topluma entegre olamamaktadırlar. söyleyebiliriz. Birinci boyutu, farklılıkları . Batı kültürü üstün bir kültür olarak tanımlayan, ikinci boyutu ise farklılıklara görüldüğünden Batı dışındaki kültürlerin değer veren yapısıdır (Özbudun, 2003: 32). Batı toplumuna katkısı olmamakta, hem Öteki kavramını ise Tekinalp (2005: 83), yerel halka hem de göçmenlere sorun “çoğulculuğu yok eden, kültürleri bir çıkarmaktadırlar.
1292 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük
. Entegrasyon problemi ise tam veya Irkçı şiddetin görülmesi ve göçmen karşıtı sınırlı asimile etme ile sağcı hareketlerin artması, bazı politika çözülebilmektedir. yapıcılarını göçü kamu düzeni ve sosyal uyum açısından bir tehdit olarak görmeye Parekh (2000: 6) çok kültürlü toplumlarda yöneltmiş, ulusal hükümetler sınır kültürel çeşitliliğe iki biçimde tepki kontrollerini güçlendirme önlemleri verildiğini belirtmektedir. Birincisi; halk almışlardır (Castles vd., 2003: 3). Bu kültürel farklılıkları olumlu karşılar, ona dönemde “biz” ve “öteki” kavramları ön saygı duyar ve onu anlamaya çalışır. Göç plana çıkmıştır. kökenlilerin varlıklarını sürdürme konusundaki taleplerinin değerlendirilmesi Transatlantik Eğilimler’in yaptığı noktasında onlara karşı çıkmaz. İkincisinde araştırmada Avrupa’nın yüzde 57’si göçün ise; topluluklar çok kültürlülük içerisinde kendileri için sorun olduğunu belirt- asimile edilmektedirler. mişlerdir (Transatlantic Trends, 2013: 7). Bu sebeple devletler göçmen kabul Barem Research, WIN/ Gallup International edecekken kolay asimile olabileceklerini Association ile birlikte 2012 yılında düşündüklerini tercih etmektedirler. kamuoyunun göçmenlere bakışını saptamak Örneğin, ABD ve Kanada’ya Çinlilerin göç için gerçekleştirdiği “Göçmenliğe Destek etmeleri engellenirken, Avustralya sadece İndeksi” araştırmasında ise dünyanın yüzde beyazları kabul etmektedir (Kymlicka, 38’i göçmenliği “kötü bir şey”, yüzde 34’ü 1998: 42-43). ise “iyi bir şey” olarak değerlendirmektedir. Araştırma 59 ülkede yapılmış olup, “Çoğunluk toplumu”nun kendisinden farklı göçmenlere sadece 21 ülke olumlu ve yabancı olana önyargılı, öteki yaklaşmaktadır. 38 ülke ise göçmenlere yaklaşımını önceleyen biçimde davranması, olumsuz bakmaktadır. Tarihinde pek çok “azınlık vurgusunu belirginleştirme” çabası kez göç veren Türkiye ise araştırmaya göre toplumsal kültürel gelişmeleri olumsuz göçmenlere sıcak bakmamaktadır. Türk yönde etkileyerek birlikte yaşamayı halkının yüzde 61’i göçmenlerin gelmesine zorlaştırmaktadır (Güllü, 2015). Bir başka olumsuz bakarken sadece yüzde 15’i deyişle asimilasyon kaygısı ve ayrımcılık olumlu bakmaktadır. “Araştırmanın içeren bilgisizlik göçmenlerin sonuçlarına göre teknolojik olarak entegrasyonuna katkı sağlamamaktadır “sınırsız” denilen dünya, sınırlararası göçler (Pöttker, 2015: 9). Bu durum ekonomiden söz konusu olduğunda ciddi biçimde istihdama, sosyal ilişkilere kadar sorunları ayrışıyor” (Barem Research, 2012: 1-3). da beraberinde getirmektedir. Transatlantik Eğilimler 2013 Raporuna 1990’lı yılların başlarında ABD’nin bazı göre Türk halkının yüzde 60’ı yasal göçten bölgelerine iş bulmak amacıyla belgeleri endişe duymaktadır. Yasa dışı göçmen için olmadan gelen göçmenler yerli halkta değerlendirildiğinde bu oran yüzde 69’a göçmen karşıtı duyguların yaşanmasına çıkmaktadır(Transatlantic Trends, 2013: 6). sebep olmuştur. 1985’te ABD’ye sığınma başvurusu yapanların sayısı 20,000 iken bu Karaca (2013: 71) her 33 kişiden birinin sayı 1990’da 148,000’i bulmuştur göçmen olduğunu ancak her 10 göçmenden (BMMYK, 2001: 178). 1990’da Doğu 9’unun da sığınma talebinin geri Avrupa ve Afrika’dan Avrupa ülkelerine çevrildiğini belirtmektedir. Karaca’ya göre; olan göç, “yoksulların işgali”, “Avrupa’nın “Dünya üzerinde sığınma başvurusuna saldırıya uğraması” şeklinde değerlen- olumlu yanıt almış insan sayısı ise dirilmiştir (Özekmekçi, 2010: 44). Göçe uluslararası göçmen nüfusun ancak onda karşı olan sağ siyasetçiler de göçmenleri biri, yani herhangi bir göçmen için ikinci ekonomik ve sosyal çıkmazlar yaratmakla bir ülkede hem fiziken hem de sosyo- suçlayarak kamuoyunun korkularını psikolojik bakımdan “yerleşik” olabilmek, artırmışlardır (BMMYK, 2001: 178). resmi bir aidiyet kurabilmenin zorlukları yüzünden pek de olası değil.”
1293 ATEŞ – YAVUZ 2017
Birbirinden farklı kültür, tarih ve fiziksel ve toplumsal kimliklerinden dolayı coğrafyaya sahip bireylerin karşılaşmasında iletişim, dışlanma, mesafe ve ön yargı gibi bazı kırılmaların ve sorunların yaşanması çeşitli olumsuz yaklaşımlarla karşı karşıya muhtemel bir durumdur (Güllü, 2015). kalmaktadırlar. Bu yaklaşımlar sosyo- kültürel birleşmeyi de engellemektedir Bu sorunları genel anlamda; güvenlik, (Güllü, 2015). istikrarsızlık, göçmenlerin pazarlık etme şanslarının olmamasından dolayı Göçmenler “kültüre”, “etnik saflığa” bir kendilerinden (yerel halk) daha düşük tehdit olarak görülmektedir (Friedman, ücretle çalıştırılmayı kabul etmeleri ve 2002: 178). bunun sonucunda kendilerinin işsiz Londra merkezli Chatham House’un 10 kalacakları düşüncesi, göçmenlerin devlete Avrupa ülkesinde gerçekleştirdiği ankete yük olacağı düşüncesi ve bunun sonucunda göre katılımcıların yüzde 55’i ekonomik sorunların ortaya çıkmasına Müslümanların çoğunlukta olduğu neden olacakları inancı, ekonomik ülkelerden göçmen kabul edilmesine karşı kaynakların paylaşılmasındaki isteksizlik, çıkmaktadırlar. Ankete göre Müslüman sosyal hizmetlerdeki yükün artacağı göçmenlere en çok karşı çıkanlar yüzde 71 düşüncesi, ülkenin ekonomik gücünde ile Polonyalılar olmuştur. Polonyalıları zayıflıkların görüleceği, konut ihtiyacından yüzde 65 ile Avusturyalılar, yüzde 64 ile dolayı kiraların artması, göçmenlerin Belçikalılar ve Macarlar, yüzde 61 ile kentteki ekonomik getiriden pay almaları Fransızlar, yüzde 53 ile Almanlar, yüzde 51 gibi başlıklar altında toplayabiliriz. ile İtalyanlar takip etmektedir. Bu oran UNDP’nin 2016 yılı İnsani Gelişme İngiltere’de yüzde 47, İspanya’da ise yüzde Raporu’nda sıklıkla azınlıklar, mülteciler ve 41’dir (Hürriyet Gazetesi, 2017). göçmenlerden oluşan yoksul, Bu ötekileştirmeye ek olarak 2011 yılında ötekileştirilmiş, korunmasız grupların Danimarka Maliye Bakanı Claus Hjört insani gelişmelerinin en geride olduğu Frederiksen tarafından Müslüman belirtilmektedir.1 göçmenlerin Danimarkalılardan daha düşük Özellikle sağlık hizmetlerine dezavantajlı ücretle çalıştırılması ve hatta sosyal ve azınlık grupları erişememektedir haklardan da yararlanmaları için puan (Stanley, 1977: 616). Ancak Amerika’nın toplamaları gerekeceğinin gündeme yüzde 57’si Avrupa’nın yüzde 50’si getirilmesi göçmenler arasında da alt göçmenlerin sosyal hizmetler için yük ayrışmaların yaşandığı gerçeğini olduğunu belirtmektedirler (Transatlantic göstermektedir (Radikal, 2011). Batı kendi Trends, 2013: 7). coğrafyası dışındaki coğrafyalardan göç eden insanları “öteki” olarak 2004 yılı Birleşmiş Milletler İnsani Gelişme konumlandırmaktadır (Tekinalp, 2005: 75). Raporu’nda; bireylerin kendi dil, din, etnik kimliklerini devam ettirme hakları olduğu Göçmenlerin kültürel uyumunun ve ekonomik küreselleşmenin başarısının sağlanması için eğitim, sağlık hizmetleri, kültürel özgürlüklerin korunması şartına kamu politikalarına erişim, işgücüne katılım bağlı olduğu belirtilmektedir (Ataman, konularında diğer ülkenin vatandaşları ile 2007). eşit şekilde yararlandırılmaları gerekmektedir. Göçmenler yerleştikleri ülkede kendilerinden farklı olan bir toplumda Göç ve Entegrasyonu Politika İndeksi kendi kültürleri ile var olmaya (Migrant Integration Policy Index- çalışmaktadırlar. Her ne kadar göçmenlerin MIPEX)’in 2015 yılı raporunda içlerinde bazıları Avrupa’da büyümüş te olsalar Türkiye’nin de bulunduğu 38 ülkenin göçmenlerle ilgili politikaları değerlendirilmiştir. İndekse göre Türkiye 1 Detaylı bilgi için Bkz. UNDP, 2016 İnsani son sırada yer almaktadır. Türkiye’nin Gelişme Raporu, Herkes İçin İnsani Gelişme, 2016.
1294 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük göçmenlere yönelik işgücüne katılım, Almanya, İspanya ve Fransa sırasıyla 16, eğitim, sağlık politikalarının yetersiz 16, 20, 21. sırada yer almaktadır. Türkiye kaldığı, göçmenlerin siyasi hakları ise yüzde 5 ile 37. sırada yer almaktadır.3 konusunda yeterli düzeyde iyileşmenin Göçmenler kendilerine hak talebinde sağlanmadığı belirtilmiştir. Ayrımcılık bulunduklarında ise milli miras, milli ruh konusunda gelişmeler yaşansa da için tehdit olarak algılanmaktadırlar uygulamada göçmen karşıtlığının devam (Friedman, 2002: 178). Göçmenlerin hiç ettiği vurgulanmıştır. MIPEX, Türkiye’ye şüphesiz siyasi katılım ve vatandaşlık mültecilere ayrımcılık yasasının ve haklarından yararlanma konusunda talepleri ayrımcılık kontrol makamının kurulmasını bulunmaktadır. Bu taleplerin önermektedir (Habertürk, 2015; Mipex, gerçekleştirilmesi ise ülkelere göre farklılık 2015). göstermektedir. Göçmen ve yerli halkın bir diğer sorunu da Siyasi katılımda ilk sırayı Norveç alırken, işgücünün paylaşımı ile ilgilidir. Toplum İsveç, 7. sırada yer almaktadır. Aynı kendileri işsizken bir göçmenin iş sahibi kategoride Almanya 11, Fransa 17, İngiltere olmasına karşı çıkmaktadır. Ne iş olursa 19, ABD 22 ve Türkiye 36. sıradadır. Son olsun yapmaya hazır bekleyen bir işsiz sırada ise Romanya yer almaktadır.4 işgücü piyasasında rakip olarak Vatandaşlık haklarına erişim konusunda ise görülmektedir. Göçmen işgücü piyasasında yüzde 86 ile Portekiz ilk sırada, İsveç yüzde kendisine gelecek sırayı beklemelidir. 73 ile 2. sırada, Almanya ise 3. sırada yer Onlara göre toplumdan artan işlerde almaktadır. Türkiye yüzde 34 ile 27. sırada çalışmalıdır (Politeknik, 2015: 3). bulunmaktadır (Mipex, 2015).5 İsveç’in Birleşmiş Milletler’in 2017 yılında yapmış Avrupa ülkeleri arasında en etkili olduğu çalışmaya göre göçmen işçi entegrasyon politikasına sahip ülke olduğu sayısının 150 milyon olduğu görülmektedir. belirtilmektedir. Göçmen çalışanların Farklılıkların karşılaşması bazı sorunları yarısına yakını iki bölgede yoğunlaşmıştır. beraberinde getirmekle birlikte, karşılıklı Bu bölgeler Kuzey Amerika, Güney ve Batı “beslenme ve zenginlik kaynağı işlevini” de Avrupa’dır (Un News Centre, 2017). görmektedir. Dünün misafir işçileri bugün Özellikle yaşlı nüfusun yoğun olduğu ve yaşadıkları yerde toplumsal hayatın önemli doğum oranlarının düşük olduğu Batı bir unsuru haline gelmişlerdir. Bugünün Avrupa ülkelerinde pek çok hizmet akademisyeni, sporcusu, siyasetçisi olarak alanında göçmenler çalışmaktadır (BBC, toplumsal hayatın bütün alanlarında güçlü 2010). Göçmen işçilerden 106,8 milyonu bir aktör olarak karşımıza çıkmaktadırlar yüzde 71,1’i hizmet sektöründe, 26,7 (Güllü, 2015). milyon yüzde 17,8’i imalat sanayi ve inşaat sektörünü içeren endüstride, 16,7 milyon yüzde 11,1’i ise tarım sektöründe 4. GÖÇMEN ENTEGRASYONU çalışmaktadır (Un News Centre, 2017). Göçün evreleri yer değiştirme, konma, MIPEX İndeksine göre işgücü piyasası hareketliliğinde İsveç yüzde 98 ile ilk konaklama, yerleşme, uyum ve sırada yer almaktadır. İsveç’i yüzde 91 ile bütünleşmedir (Çakır, 2011: 131). Portekiz, yüzde 90 ile Norveç takip Uyum; toplumsal çevreye ve sisteme etmektedir. Türkiye yüzde 15 ile 38 ülke entegrasyon anlamına gelmektedir. arasında son sırada yer almaktadır.2 Eğitim alanında politikaların en iyi uygulandığı ülke ise yüzde 77 ile İsveç’tir. Gelişmiş 3 Bkz., MIPEX, Education, http://www.mipex.eu/ ülkeler olarak sayabileceğimiz Avusturya, education 4 Bkz., MIPEX, Political Participation, http://www.mipex.eu/political-participation 2 Bkz., MIPEX, Labour Market Mobility, 5 Bkz., MIPEX, Access Nationality, http://www. http://www.mipex.eu/labour-market-mobility mipex.eu/access-nationality
1295 ATEŞ – YAVUZ 2017
Göç, her zaman insanlar için uyum duygusu, yalnızlık duygusu, boşluk sürecinin başlamasına sebep olan toplumsal duygusu, özlem duygusu, kişilik sorunu, bir olgudur. Bu süreçte göçmenlerin çoğu köksüzlük, anavatandaki değer yargılarının daha önce deneyimlemediği sorun, aşağılanması, aşağılık duygusu, kırgınlık, karmaşıklık ve farklılıklarla kuşguculuk, ön yargı ve suçluluk karşılaşmaktadırlar. Uyum sorunu, göç duygularıdır (Göhler, 1990’dan akt. Şahin, eden birey ve yerel halkın kültürel 2001: 64). farklılıkları arttığında daha da belirgin hale Bazen göçmen ne kendisi ne de başkası gelmektedir. Çevreye uyum, ekonomik olabilmektedir. Chambers’in (2005:16) zorluklar, barınma, giyim kuşam, gelenek dediği gibi; “başka yerlerden gelmek, ve kültürel farklılıklar göç sürecinin başlıca “buralı” değil de “oralı” olmak ve sorunlarını oluşturmaktadır. Bu sorunlar ise dolayısıyla da aynı anda hem “içeride” hem uzun vadede çözülebilmektedirler. Sürecin de “dışarıda” olmak, tarihlerin ve uzun veya kısa olmasını ise, göçmenler ve hafızaların kesiştiği yerlerde yaşamaktır.” yerlilerin ilişkileri belirlemektedir. Aynı dil, Onlar artık ne geçmişe ne de bugüne din, kültüre ait benzer çevrelerin aittirler. Yeğenoğlu (1995: 80)’dan alınan oluşturduğu alanlarda uyum konusunda bir ifade ile “göçmen kimliği ne arkaik ne sorunlar azalırken, farklı kültür ve değere moderndir, ne geçmişe ne de şimdiye aittir. sahip olan bireyler çeşitli ciddi sorunlar ile Bu kimlik ne o’dur, ne de bu’dur, aynı anda karşılaşabilmektedirler (Deniz ve Etlan, her ikisidir”. 2009: 482). Bu sebeple göçün nereye yapılmasını şekillendiren iki etmen Öte yandan ilk kuşak göçmenler bulunmaktadır. Bunlar; göç alan ve göç kültürlerine karşı daha duyarlı davranış veren yerleşim yerlerinde konuşulan dil sergilerlerken ikinci kuşak göçmenler ev veya din birliğidir (Karaca, 2013: 71). sahibi ülkenin kültürüne daha kolay entegre olabilmektedirler (Adıgüzel, 2016: 184). Elbette ki yüzyıllardan beri kazanılan Yapılan araştırmalarda ikinci kuşak gelenek, yaşam tarzı ve alışkanlıklardan göçmenlerin ilk kuşak göçmenlere göre kopmaları göçmenler için hiç te kolay daha iyi entegre oldukları, değişime daha olmamaktadır. Göçmenlerin, toplumsal ve iyi ayak uydurdukları belirtilmektedir. İlk komşuluk ilişkilerinin yoğun yaşandığı, kuşak göçmenlerin entegre olmaları toplumun çoğunun birbirine sıcak konusunda Birleşik devletlerde yüzde 61, davrandığı, sorunlarına kulak tıkamadığı bir Avrupa’da yüzde 52 çoğunluk entegre çevreden ayrılıp, ilişkilerin son derece oldukları yönünde görüş bildirirken sınırlı olduğu, komşuluk ilişkilerinin hiç Türkiye’de yüzde 74, İsveç’te yüzde 61, başlamadığı yeni bir yerleşim alanına Fransa’da yüzde 53, Almanya’da yüzde 48 gelmeleri onların çıkmaza girmesine sebep çoğunluk göçmenlerin entegre olmaktadır (Deniz ve Etlan, 2009: 483). olamadıklarını belirtmişlerdir. İkinci kuşak Göçle birlikte yeni bir mekana yerleşen göçmenlerin entegre olmalarına ise göçmenler bir taraftan bu mekanda Amerikalıların yüzde 68’i, Avrupalılar’ın kendilerine yer edinmeye çalışırlarken diğer yüzde 59’u olumlu cevap vermiştir taraftan da hayatta kalma ve sahip oldukları (Transatlantic Trends, 2013: 7). kimliklerini kaybetmeme çabasına girmektedirler (Cengiz, 2010: 188). Göçün Göçmenlerin entegrasyonunda sadece sonucunda farklı kültürel, sosyal, etnik sisteme entegrasyon değil aynı zamanda kökene sahip bireyler bir arada yaşama sosyal entegrasyon da sağlanmalıdır. deneyimi ile karşılaşmaktadırlar. Esser’e (2000: 56-66) göre sistem Göçmenler yaşı, göç etme nedenleri, entegrasyonu, göç alan ülkede, göçmenler, cinsiyetleri, eğitim düzeyleri, sınıfları ne yerel halk ve gruplar arasında çok fazla olursa olsun göç olgusu ile gerilim yaşanmadan göçmenlerin topluma karşılaştıklarında çeşitli duygular dâhil edilmesi sürecidir. Bilindiği gibi yaşamaktadırlar. Bunlar; yabancılık göçmenler işgücüne katkı sağladıkları ve
1296 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük vergi ödemelerinden dolayı ekonomik dönüş, ikincisi göçün ve göçmenlerin yapıda yer almaktadırlar. Esser’e göre “kültürlerarası iletişim”i de kapsayacak göçmenler, ekonomiye katkıda özgürlükçü düşünceyi öneren bakış açısının bulundukları, vergilerini ödedikleri ve var olması eğilimidir (İçduygu vd., 2014: yasalara uygun davrandıkları zaman 66-67). sisteme entegre olmuşlardır. Fakat sosyal Hollifield (2000: 137-138) göç ile ilgili entegrasyon, göçmenlerin topluma entegre yapılacak politikaların “kontrol”, olmasını salt vergi vermesi, yasal “uluslararası ilişkiler”, “göçmenlerin sorumluluklarını yerine getirmesi, uyumu” olmak üzere üç kategoride ekonomiye katılması bakımından değil, göç değerlendirilmesi gerektiğini ettikleri ülkenin dilini çok iyi bilmeleri, belirtmektedir. yerel hak ile iletişim halinde olmaları, toplumun kültürüne uyum sağlamaları Çok kültürlü bir toplum için devletlerin gerekliliklerini dikkate alarak ele göçmen politikalarını “eşitlik”, “kendisine almaktadır. benzemeyene/farklılıklara saygı” gibi kavramlar üzerine temellendirmesi Kısacası entegrasyon bir madalyonun iki gerekmektedir. yüzü gibi çift taraflıdır. Bir yüzünde topluma entegre olmaya çalışan küçük bir Göçmen kökenlilerin fiziksel, toplumsal, grup, diğer tarafta ise bu küçük grubu kabul yapısal olarak tek bir biçime edecek büyük bir grup yer almaktadır dönüştürülmeye çalışılması yerine kültürel, (Çetin, 2013). sosyal, dinsel ve dilsel isteklerin ev sahibi
ülke vatandaşları ile eşit statüde değerlendirilmesi gerekmektedir (Güllü, 5. SONUÇ 2015). Göç fiziksel bir yer değiştirme eylemi Göçmenlerin yerleştikleri yerlerde olmasının yanı sıra aynı zamanda toplumsal sömürülmelerinin yasal tedbirler alınarak bir olgudur (Ela Özcan, 185). engellenmesi gerekmektedir. Göçmenlere Tarihsel süreç içerisinde göç ve göçmen kendi kültürlerini koruyabilme imkânının hareketleri dört dönemden geçmiştir. tanınması ülkeye uyum sağlamalarını Yirminci yüzyılın başından İkinci Dünya kolaylaştıracaktır (Yılmaz, 2014: 1699). Savaşı’na kadar olan ilk dönemde Farklılıkların bir arada yaşaması asimilasyon kavramı ortaya çıkmıştır. Bu sonucundan kaynaklanan diğer bir unsur da dönemde ülkelerin kendi etnik ve dini “öteki”dir. Göç edilen toplumlarda sıklıkla yapısına uygun olan göçleri etnosentrik davranış biçimleri cesaretlendirdiği diğerlerinin ise kısa sürede görülmektedir. asimile olmalarını savunan bir görüş hâkimdi. İkinci Dünya Savaşı’ndan Öteki algısını besleyen tarihsel, kültürel, 1970’lerin ortasına kadar olan ikinci yapısal, fiziksel önyargıların eleştirel bir dönemde farklılıkların asimilasyonunun bakış açısı ile tekrar değerlendirilip, kendi zorluğu kavranarak farklılıkların kültürünü “en iyi”, “en üstün”, ötekinin kabullenilmesi, en azından göçmenlerin kültürünü ise “değersiz”, “işe yaramaz” farklı özelliklerini kaybetmeden de gören, şiddet hareketlerini, işkenceleri, uyumlarının sağlanabileceği fikri ve zorbalığı içeren etnosentrik davranışların entegrasyon kavramı ön plana çıkmıştır. engellenmesi gerekmektedir (Güllü, 2015). Üçüncü dönemde (1970 ortası-1990 Göçmenler göç ettikleri ülkede yabancı sonları) göçmenlerin kendi kimlik kültüre uyum sağlamada çeşitli güçlüklerle özelliklerini koruma, geliştirme ve birlikte karşılaşmaktadırlar. yaşama kültürünü içeren çok kültürlülük önem kazanmıştır. 1990’lardan günümüze Göçmenlerin yeni çevrelerinde yeni kadarki olan dönemde ise iki farklı eğilim insanlar, yeni sosyo-kültürel yapılanmalar, görülmektedir. Birincisi asimile etmeye geri yeni yeme – içme, giyinme, gündelik yaşam
1297 ATEŞ – YAVUZ 2017 alışkanlıkları kazanmak zorunda olmaları edilmektedirler. Göçmenler sadece göçmenleri zorlayan unsurlardır (Deniz ve ekonomiye getirisi olan bir unsur olarak Etlan, 2009: 483). görülmemelidir. Göçmenler ev sahibi ülkelerde genellikle Göçmenleri azınlık, işgücü, salt bir düşmanlık taciz ve şiddetle ekonomik unsur olarak değerlendirmek karşılaşmaktadırlar (UNDP, 2016: 5). yerine aşırılıkları eriterek kültürlerin Göçmen kadınlar diğerlerine göre daha etkileşim halinde olduğu bir anlayış düşük ücretlerde çalıştırılmaktadır. Bu paradigması geliştirerek farklılıkların bir sebeple göç sürecinde cinsel ve işgücü arada yaşaması sağlanmalıdır. yönüyle sömürülen kadın ve çocuklar için Unutulmamalıdır ki Batı’nın bugünkü refah destekleyici ve koruyucu önlemler alınmalı, seviyesine ulaşmasında göçmenlerin bu iki savunmasız grup ayrı kategoride kültürel, ekonomik, sosyal çok boyutlu değerlenirilmelidir (Yılmaz, 2014: 1699). katkısını yok saymak mümkün değildir (Güllü, 2015). Göç ve göçmenlerle ilgili diğer bir sorun da devletlerin kimi zaman göçe sınırlandırma Göç çok boyutlu ve dinamik bir süreçtir. getirmeye çalışırken kimi zaman da ucuz Dolayısıyla göç sürecinin yönetimi de işgücünü sağlamak için göçe göz siyaset, sosyoloji, ekonomi, sağlık, sosyal yummalarıdır (Canbay Tatar, 2012: 72). güvenlik, çevre, farklılıkların yönetimi gibi konuları içeren çok yönlü sistematik bir Özellikle Avrupa’da, göçmenler yerli yapıyı gerektirmektedir (Erdoğan vd., 2013: halkın yapmak istemediği ikincil sektör iş 424-423). grubunda olan işler için talep
KAYNAKÇA 1. ADIGÜZEL, Y. (2016). “Göçmenlerin KOMİSERLİĞİ. (2001). Dünya Kültürel Entegrasyonu”, Wald Dünya Mültecilerinin Durumu İnsani Yerel Yönetim ve Demokrasi Yardımın Elli Yılı 2000. Cenevre: Akademisi Vakfı, 171-194. Oxford University Press. 2. ATAMAN, S. (2007). “Türkiye’de 6. BOGUE, D. J. (1969). Principles of Sığınmacıların Yaşadıkları Sorunlar: Demography, John Wiley and Sons Van İli Örneği”, http://www.multeci. Ltd, New York, United States. net/tr/makale/T%C3%BCrkiye_de_S% 7. BÜLBÜL, S., ve KÖSE, A. (2010). C4%B1%C4%9F%C4%B1nmac%C4 Türkiye’de Bölgelerarası İç Göç %B1lar%C4%B1n_Ya%C5%9Fad%C Hareketlerinin Çok Boyutlu Ölçekleme 4%B1klar%C4%B1_Sorunlar_Van_ili Yöntemi ile İncelenmesi. İstanbul _%C3%96rne%C4%9Fi, 17.04.2017. Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 3. BAREM RESEARCH. (2012). “Türk 39(1): 75-94. Halkının Yüzde 61'i Yabancı Göçmene 8. CANATAN, K. (2002). “Hollanda’da Sıcak Bakmıyor”, http://smtp.barem. Çokkültürlü Toplum Tartışmaları ve com.tr:8080/map.nsf/0/C79B63E53D2 Karşı-Çokkültürcü Söylemin Analizi”, 0F543C2257A7600542B10/$FILE/Bar Avrupa Günlüğü, (2): 317-332. em_Research_Gocmenlik_Basin_Bulte 9. CANBAY TATAR, H. (2012). ni.pdf, 05.05.2017. “Sürgünler Mekanı Dünya: Göç, 4. BBC. (2010). “Dünyada Göçmen Çokkültürlülük Ve Ötekileştirme”, E- Sayısı 2050'de 400 Milyonu Aşacak”, Journal Of New World Sciences http://www.bbc.com/turkce/haberler/20 Academy, 72-81. 10/11/101129_migrants, 17.09.2017. 10. CASTLES, S., LOUGHNA, S., ve 5. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER CRAWLEY, H. (2003). States of MÜLTECİLER YÜKSEK Conflict: The Causes Of Forced
1298 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük
Migration To The EU, Institute For bitmeyen-cilesi-goc-ve-multecilik, Public Policy Research, London. 18.09.2017. 11. CASTLES, S., ve MILLER, M. J. 22. ERDOĞAN, M., DEVLET (2008). Göçler Çağı, Modern Dünyada KARAPINAR, Y., ve AYDINLI, D. Uluslararası Göç Hareketleri, İstanbul (2013). “Türkiye'nin Göç Politikası”, s. Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul. 422-465, (Ed). YILDIZ, M., ve 12. CASTLES, S., ve MILLER, M. J. SOBACI, M. Z., Kamu Politikası (2009). The Age Of Migration: Kuram ve Uygulama, Adres Yayınları, International Population Movements In Ankara. The Modern World, The Guilford, 23. ES, M., ve ATEŞ, H. (2004). Kent London. Yönetimi, Kentlileşme ve Göç: 13. CENGİZ, S. (2010). “Göç, Kimlik ve Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Sosyal Edebiyat”, Zeitschrift für die Welt der Siyaset Konferansları Dergisi, (48): Türken, 2(3): 185-193. 206-248. 14. CHAMBERS, L. (2005). Göç, Kültür, 24. ESSER, H. (2000). Integration and Kimlik, (Çev.) TÜRKMEN, İ., ve Ethnic Stratification” Towards BEŞİKÇİ, M., Ayrıntı Yayınları, Emerging Ethnic Classes in Europe? İstanbul. Volume 1 Workshop Proceedings, Project Conclusions, Integration and 15. ÇAKIR, S. (2011). “Geleneksel Türk Ethnic Stratification, Ethnic Economy Kültüründe Göç ve Toplumsal and Social Exclusion. Freudenberg Değişme”, Süleyman Demirel Stiftung Gmbh, Weinheim. Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (24): 129-142. 25. FRANKENBERG, G. (1993). Zur Alchemie Von Recht Und Fremdheit. 16. ÇETİN, İ. (2013). “Türkiye'de Suriyeli Die Fremden Als Juridische Göçmenler ve Müstakbel Entegrasyon Konstruktion”. (Ed.) BALKE, F., Meselesi”, Birikim, Schwierige Fremdheit, Über http://www.birikimdergisi.com/guncel- Integration und Ausgrenzung In yazilar/516/turkiye-de-suriyeli- Einwanderungsländern, Frankfurt a.M. gocmenler-ve-mustakbel-entegrasyon- meselesi#.WcgDMbJJbIU, 27.09.2017. 26. FRIEDMAN, L. (2002). Yatay Toplum, (Ed.) FETHİ, A., İş Bankası 17. DENİZ, O., ve ETLAN, E. (2009). Yayınları, İstanbul. “Kırdan Kente Göç Ve Göçmenlerin Uyum Süreci Üzerine Bir Çalışma: 27. GÜLLÜ, İ. (2015). “Fayda Odaklı Göç Van Örneği”, Uluslararası İnsan Algısı ve Çok Kültürlü Toplum”, Bilimleri Dergisi, 6(2): 472-498. http://www.perspektif.eu/2015/02/01/fa yda-odakli-goc-algisi-ve-cok-kulturlu- 18. DENİZ, T. (2014). “Uluslar Arası Göç toplum/, 17.05.2017. Sorunu Perspektifinde Türkiye”, Tsa Dergisi, 18(1): 175-204. 28. GÜVENÇ, B. (1999). İnsan ve Kültür. Remzi Kitabevi, Ankara. 19. DÜNDAR, T., ve ÖZER, E. (2015). Türkiye'de Göçmen Olmak, Göçmen 29. HABERTÜRK. (2015). “Türkiye, Göç İşçiler Araştırması, Aşama Matbaacılık Endeksinde 38.inci”, http://www. Ltd. Şti., İstanbul. haberturk.com/dunya/haber/1094626- turkiye-goc-endeksinde-38inci, 20. ELA ÖZCAN, E. (tarih yok). “Çağdaş 30.05.2017. Göç Teorı̇leri Üzerı̇ne Bı̇r Değerlendirme”, İş ve Hayat, 184-215. 30. HOLLIFILED, J. F. (2000). The Politics of International Migration: 21. ERBAŞI ÇUHADAR, A. (2014). How Can We “Bring the State Back “İnsanoğlunun Bitmeyen Çilesi: Göç In” Migration Theory Talking Across ve Mültecilik”, http://www.lacivertderg Discipline, (Ed.) BRETTEL, C. B., ve i.com/dosya/2014/10/30/insanoglunun-
1299 ATEŞ – YAVUZ 2017
HOLLIFIELD, J. F., Routledge, http://www.mipex.eu/labour-market- Newyork & London. mobility, 30.06.2017. 31. HÜRRİYET GAZETESİ. (2017). 42. MIPEX. (2015). “Political “Avrupalıların Çoğu Müslüman Participation”, http://www.mipex.eu/ Göçmen İstemiyor”, Hürriyet: political-participation, 30.06.2017. http://www.hurriyet.com.tr/avrupalilari 43. NAKHOUL, T. E. (2014). Uluslararası n-cogu-musluman-gocmen-istemiyor- İşgücü Göçü ve Türkiye, Uzmanlık 40361605, 16.09.2017. Tezi, T.C.Çalışma ve Sosyal Güvenlik 32. İÇDUYGU, A., SİRKECİ, İ., ve Bakanlığı, Ankara. AYDINGÜN, İ. (1998). Türkiye'de 44. ÖZBUDUN, S. (2003). Kültür Halleri; İçgöç ve İçgöçün İşçi Hareketine Geçmişte, Ötelerde, Günümüzde. Etkisi. Migration Ütopya Yayınevi, İstanbul. Letters:http://www.migrationletters.co 45. ÖZEKMEKÇİ, M. (2010). “Tehdit m/sirkeci/Icduygu_Sirkeci_Aydingun_ Sınırını Geçemeyen Göçmen”, Hayat 1998_turkiyede_icgoc.pdf, 16.12.2017. Sağlık Dergisi, (2): 44-48. 33. İÇDUYGU, A., ERDER, S., ve 46. ÖZENSEL, E. (2012). “Çokkültürlülük GENÇKAYA, Ö. F. (2014). Uygulaması Olarak Kanada Türkiye'nin Uluslararası Göç Çokkültürlülüğü”, Akademik Politikaları, 1923-2023: Ulus-devlet İncelemeler Dergisi, 7(1): 55-70. Oluşumundan Ulus-Ötesi Dönüşümlere. MireKoç, Koç 47. PAREKH, B. (2000). Rethinking Üniversitesi Göç Araştırmalar Merkezi. Multiculturalism, Cultural Diversity and Political Theory, Macmillan Press 34. KARACA, S. (2013). “Savaş Ltd. Palgrave, London. Coğrafyasında Daimi Mültecilik Döngüsü”, Analist, 27. 48. POLİTEKNİK. (2015). “İyi Bir Göçmen Nasıl Olmalı?”, Politeknik, 35. KYMLICKA, W. (1998). Çokkültürlü (5): 1-16, http://politeknik.de/wp- Yurttaşlık, Azınlık Haklarının Liberal content/uploads/2015/03/PoTe_Sayi_0 Teorisi, (Çev.) YILMAZ, A., Ayrıntı 5.pdf, 04.05.2017. Yayınları, İstanbul. 49. PÖTTKER, H. (2015). Başarılı 36. KOÇAK, Y., ve TERZİ, E. (2012). Bir Entegrasyon Modeli mi? Ruhr Türkiye'de Göç Olgusu, Göç Edenlerin Polonyalıları Almanya'yı Haklı Kentlere Olan Etkileri ve Çözüm Nedenlerle Terketti”, Politeknik, (5): 1- Önerileri. Kafkas Üniversitesi, İktisadi 16, http://politeknik.de/wp-content/ ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, uploads/2015/03/PoTe_Sayi_05.pdf, 3(3): 163-184. 05.05.2017. 37. MIPEX. (2015). “Access Nationality”, 50. RADİKAL. (2011). “Danimarka'da http://www.mipex.eu/access- 'Müslüman Göçmene Az Maaş' nationality, 30.06.2017. Teklifi”, http://www.radikal.com.tr/ 38. MIPEX. (2015). “Countries – dunya/danimarkada-musluman- Sweden”, http://www.mipex.eu/ gocmene-az-maas-teklifi-1039357/, sweden, 30.06.2017. 09.09.2017. 39. MIPEX. (2015). “Countries – Turkey”, 51. RODOPLU, U. (2014). “Olumlu ve http://www.mipex.eu/turkey, Olumsuz Yönleriyle Çokkültürlülük”, 30.06.2017. http://akademikperspektif.com/2014/12 40. MIPEX. (2015). “Education”, /16/olumlu-ve-olumsuz-yonleriyle- http://www.mipex.eu/education, cokkulturluluk/, 21.09.2017. 30.06.2017. 52. STANLEY, S. (1977). “Community 41. MIPEX. (2015). “Labour Market Mental Health Services To Minority Mobility”, groups: Some Optimism, Some
1300 C.22, Göç Özel Sayısı (G)öçmen (Ö)tekileştirme ve (Ç)ok Kültürlülük
Pessimism”, American Psychologist, 61. TÜRK DİL KURUMU. (2017). 616-624. “Online Sözlük”, www.tdk.gov.tr, 53. ŞAHİN, C. (2001). “Yurt Dışı Göçün 18.06.2017. Bireyin Psikolojik Sağlığı Üzerindeki 62. TÜRKOĞLU, O. (2011). Mülteciler ve Etkisine İlişkin Kuramsal Bir Ulusal/Uluslararası Güvenlik. Uludağ İnceleme”, Gazi Eğitim Fakültesi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 21(2): 57-67. Fakültesi Dergisi, 30(2): 101- 118. 54. ŞEKER, B., SİRKECİ, İ., ve 63. UN NEWS CENTRE. (2017). “UN YÜCEŞAHİN, M. (2015). Göç ve Agency Data On Labour Migration Uyum, Transnational Press London, Shows 150 Million Migrants In Global London. Workforce”, 55. T.C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI GÖÇ http://www.un.org/apps/news/story.asp İDARESİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. ?NewsID=55914#.Wb5x7LJJbIX, (2017). 2016 Türkiye Göç Raporu, 17.09.2017. T.C. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi 64. UNDP. (2016). 2016 İnsani Gelişme Genel Müdürlüğü, Ankara. Raporu Herkes İçin İnsani Gelişme, 56. T.C. KALKINMA BAKANLIĞI. (Ed.) UYANIK, F. ve CİHAN, C., (2014). “Onuncu Kalkınma Planı (Çev.) BIÇAKSIZ, A., United Nations (2014-2018) Göç Özel İhtisas Development Programme, New York. Komisyonu Raporu”, 65. UNFPA. (2015). “Migration”, http://www3.kalkinma.gov.tr/DocObje http://www.unfpa.org/migration, cts/View/15961/oik_goc.pdf, 30.06.2017. 30.04.2017. 66. ÜNAL, S. (2014). “Türkiye'nin 57. TAŞKESEN, M. Ö. (2017). Beklenmedik Konukları: "Öteki" Küreselleşme Sürecinde Türkiye'de İç Bağlamında Yabancı Göçmen ve Göç ve Çalışma Hayatı. Bilge Mülteci Deneyimi”, Zeitschrift für die Uluslararası Sosyal Araştırmalar Welt der Türken Journal of World of Dergisi, 1(1): 20-35. Turks, 6(3): 65-89. 58. TEKİNALP, Ş. (2005). “Küreselleşen 67. WIMMER, A., ve GLICK SCHILLER, Dünyanın Bunalımı: Çokkültürlülük”, N. (2003). Methodological Journal Of Istanbul Kültür University, Nationalism, the Social Sciences, and (1): 75-87. the Study of Migration: An Essay In 59. TRANSATLANTIC TRENDS. (2013). Historical Epistemology. International “Transatlantik Eğilimler Temel Migration Review, 37(3): 576-610. Bulgular 2013”, 68. YEĞENOĞLU, M. (1995). Sömürge http://trends.gmfus.org/files/2013/09/T Sonrası Dünyada Göçmen Kimliği. T2013-Key-Findings-Report-in- Mürekkep, 78-82 . Turkish.pdf, 06.06.2017. 69. YILMAZ, A. (2014). “Uluslararası 60. TÜMTAŞ, M. S., ve ERGUN, C. Göç: Çeşitleri, Nedenleri ve Etkileri”, (2016). Göçün Toplumsal ve Mekansal Turkish Studies - International Yapı Üzerindeki Etkileri. Süleyman Periodical For the Languages, Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Literature and History of Turkish or Bilimler Fakültesi Dergisi, 21(4): Turkic, 9(2): 1685-1704. 1347-1359.
1301 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1303-1315. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1303-1315.
ULUSLARARASI GÖÇ, KİMLİK VE MEKÂNSAL KÜMELENME-AYRIŞMA
INTERNATIONAL MIGRATION, IDENTITY AND SPATIAL CLUSTERING-SEGREGATION
M. Murat YÜCEŞAHİN* * Doç. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, [email protected]
ÖZ Bu yazı, kimlikleri ve kültürel pratikleri yönünde uluslararası göçmenlerin yerleştikleri ülkelerdeki hem çeşitli pratiklerini ve deneyimlerini hem de teorik bağlamda sosyo-mekânsal kümelenmelerini ve ayrışmalarını konu edinmektedir. Yazıda, sosyal grupların kümelenmesini azınlık gruplarının mekânsal ayrışmasını dikkate alan alan yazındaki çeşitli terminolojiyi kullanarak açıklamaya çalışıyorum. Batı dünyasında uluslararası göçmenlerin hareketliliğine maruz kalan özellikle metropollerdeki deneyimden yola çıkarak sosyo-mekânsal ayrışma süreçlerindeki teorik düzeyli mekanizmaları tartıştıktan sonra göçmen kimliği ile azınlık gruplarının mekânsal kümelenme sürecindeki yapısal faktörlerine değiniyorum. Daha sonra dışsal faktörler çerçevesinde azınlık grubu göçmenlerin karakteristiklerini değerlendirip yerleşim oluşturmadaki ayrımcılığa ve yapısal faktörlerine değiniyorum. Öte yandan, gruplardaki dayanışma ve uyum süreçlerini kümelenme çatısı altında inceliyorum. Böylece, dünyanın çeşitli kentlerindeki örnekleri dikkate alarak ve eklektik bir yaklaşımı benimseyerek çeşitli toplumsal gruplar ve uluslararası göçmenlerin koloni oluşturma, içe kapanma ve gettolaşma gibi pratiklerine mekânsal bir bakış açısı ve açıklama getirmeye çalışıyorum. Anahtar Kelimeler: Uluslararası Göç, Göçmenler, Kimlik, Mekânsal Kümelenme-Ayrışma. Jel Kodları: F22, J68, R23.
ABSTRACT This paper explores international immigrants – in the axis of their identities and cultural practices – and their socio-spatial clustering and segregation in the context of both theory and in various actual cases and experience in the cities of the countries that they settle in. I primarily attempt to address social groups clustering by explaining various terminologies used in the literature of minority groups’ spatial segregation. After discussing theoretical-level mechanisms relating to the socio- spatial segregation processes taken especially from cases experienced in metropolises of the Western world receiving international immigrants’ movements, I continue to address immigrant identity and minority groups’ spatial gathering process in terms of structural factors. Then I touch on discrimination and structural factors that occur in social dwellings, and evaluate the characteristics of minority immigrant groups in the framework of external factors. Conversely, I examine the processes of solidarity within groups and harmonization under the context of clustering. Thus, by making use of cases from various cities of the world and with an eclectic approach, I attempt to bring spatial perspective-based explanations into practices undertaken by various social groups and international immigrants such as forming a colony, social closure, and ghettoization. Keywords: International Migration, Immigrants, Identity, Spatial Clustering-Segregation. Jel Codes: F22, J68, R23.
1303 YÜCEŞAHİN 2017
1. GİRİŞ özelliğiyle sosyo-demografik ve sosyo- ekonomik karakteristiklere göre değişken Dünyada uluslararası göçmenlerin sayısı yoğunluklarla bireyler ve/veya hane halkları 1980 ve 2010 yılları arasında 103 uluslararası göç hareketlerine iştirak milyondan 220 milyona yükseldi ve bu sayı etmekte. Böylelikle göç hızları, yaş, eğitim, sadece geçmiş otuz yılda iki kattan daha medeni durum, ekonomik durum, etnik fazla arttı. Nüfus Referans Bürosu (PRB, köken, uyruk, din-mezhep, toplumsal 2015) ile Birleşmiş Milletler’in (UN, 2015) cinsiyet kimliği ve yaşam tarzı gibi bireysel yakın zamanlı verileri, sırasıyla, dünyada karakteristiklere ve ülkelere göre belirgin uluslararası göçmen sayısının 2013 yılı farklılıklar gösteriyor (Newbold, 2010: 138- sonu itibariyle 232 milyona; dünya 139). nüfusunun ise bu tarih itibariyle yedi milyarı aşan bir büyüklüğe eriştiğini Uluslararası göçmenlerin, nüfuslarında gösteriyor. Böylece dünya nüfusundaki payı belirgin bir ağırlık teşkil ettiği bugünün uzun yıllar %2-2,5 civarında seyreden dünyasının büyük kentlerinde belki de en uluslararası göçmen büyüklüğünün yirmi başat araştırma konularından biri, çeşitli birinci yüzyıla girişle birlikte %3 civarında avantajlı ve dezavantajlı toplumsal seyretmeye başladığını; 2013 yılı itibariyle grupların mekânda belirgin yoğunluklarla bu payın daha da arttığını (%3,23) bir araya gelişleridir. Önemli düzeyde göç belirtmek mümkün. Uluslararası göç hedefi olan kentlerin sosyal coğrafyasını akımlarının yakın geçmişteki ve şekillendiren bu toplumsal ve mekânsal günümüzdeki eğilimini dikkate alarak pratikler, kent toplumlarında -mekâna özgü gelecekte uluslararası göçlerin daha da yansımalarla birlikte- farklılıkları, artacağını tahmin etmek zor değil. Nitekim kümelenmeleri ve ayrışmayı beraberinde Nüfus Referans Bürosu, bu büyüklüğün getiriyor. Böylece çeşitli sosyal grupların 2050 yılında 400 milyonu aşacağını ve bu gruplar içerisinde de özellikle belirtiyor (PRB, 2015). uluslararası göçmenlerin kentlerde yaşamak ve toplumsal ilişkileri sürdürmek adına Uluslararası göçmenlerin yoğunluğu gerçekleştirdikleri eylemlere özgü mekânsal dünyanın çeşitli bölgelerine göre önemli örüntüler, “sosyo-mekânsal farklılaşma- farklılıklar gösterse de bu tür göç kümelenme-ayrışma” çatısında altında ele hareketlerine ev sahipliği yapan belli başlı alınıyor. ülkeler uluslararası göç konusundaki deneyimleri ve barındırdıkları göçmen Kentler, neo-liberal yeniden yapılanmanın nüfusları bakımından ön planda yer alıyor. konuşlandığı yerler olmakla kalmayıp, Bu nedenle, örneğin, tarihsel geçmişlerinde bilakis son otuz-kırk yıldır neo-liberalizmin yoğun uluslararası göç akımlarının ardı arkası kesilmeyen yeniden yapılanma yöneldiği ABD, Kanada, Avustralya, Yeni ve mutasyona uğrama biçimiyle yeniden Zelanda ve Birleşik Krallık gibi ülkeler alan üretildiği merkezler haline dönüşmekte. yazında ve kamuoyunda “ulus ötesi ülkeler” Bunu belirgin kentleşme süreci geçiren neo- veya “göçmen ülkeleri” unvanıyla liberalizmin kentlerdeki kurumsal anılıyorlar (Bounds, 2004: 177-178; yenilikleri, politik-ideolojik projeleri ve bir Newbold, 2010: 125; Habermas, 2015: 27). dizi politika deneylerinden (Brenner ve Theodore, 2002: 375) anlamak Pek çok göç teorisi bireylerin ya da hane mümkündür. Böyle olunca da; kentlerdeki halklarının ekonomik, sosyal ve çevresel sosyo-mekânsal yapıların açıklanması ile durumlarını iyileştirmek amacıyla göç kentlerin neo-liberal yeniden yapılanmaları etmekte oldukları konusunda ortak bir üzerine sürdürülen tartışmalara odaklanan çerçeveye sahip. Az gelişmiş ve gelişmekte pek çok akademisyen, göçmenlerin olan dünyanın ülkelerinden gelişmiş yerleşimi ve ulus-ötesileşmesini çalışan dünyaya doğru gerçekleşen yoğun göçmen etnograflarla etkin bir işbirliğine yöneldi hareketliliğine rağmen herkes göç (Çağlar ve Schiller, 2011: 1). Son yıllarda, etmemekte. Göçün “seçici” olması özellikle Batı sosyal bilim pratiğinde,
1304 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma sosyal grupların kentsel mekânda bir süreçmiş gibi algılanmasını pek de ayrışmasını konu edinen araştırmalara değiştirmiyor. akademik bir ilginin olduğu gözlerden Sosyo-mekânsal ayrışmanın / kaçmıyor (Nightingale, 2012: 6; Johnston kümelenmenin kökleri -tarihsel bakımdan vd., 2014: 13). Bu odakta özellikle Amerika avantajlı grupların güç ve zenginliği Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık’ın karşısında diğer grupları hiyerarşik olarak kentlerinde ortaya çıkan mekânsal alt basamaklara konumlandıran sınıfsal- ayrışmanın (Bounds, 2004: 182) mekânsal farklılaşma ölçeğinde- dinamiklerinin ve yapısının açıklanması ve Mezopotamya’nın antik kentlerine sosyo-mekânsal ayrışmanın derecesinin dayandırılabilecek kadar geriye gidiyor ölçülmesi konusunda bir araştırma (Nightingale, 2012: 2). Tarihsel ağırlığının bulunduğu da açıktır (Johnston kökenleriyle, kentlerin mekânına yansıyan vd., 2014: 13). Bu tür akademik sınıfsal ayrışmalarla, sosyo-demografik ve uğraşlardaki yoğunlaşmanın arkasında kültürel özelliklerin iç içe geçtiği bu kentlerdeki sosyo-mekânsal ayrıklıkların, yapılanma biçimi çoğu kez sanki işin uluslararası hareketliliğin gittikçe doğasıymış gibi algılanma haliyle artmasının, sosyo-demografik ve ekonomik sıradanlaşıyor. Oysa kentsel mekânda koşullardaki değişmelerin önemi bulunuyor hizmetlere erişim ve ayrımcılık, çeşitli (French, 2014: 389). Uluslararası göçmen grupları ve özellikle de göçmenleri daha da yoğunluğunun fazla olduğu kentlerde çeşitli dezavantajlı hale büründürüp eşitsiz ulus ötesi ve sosyal grupların bir araya kılarken, kimilerini daha avantajlı / gelerek ama başka gruplardan ayrışarak ayrıcalıklı hale getiriyor. Gerçekte, kentlere oluşturduğu köklü ve yeniden mekânsal yerleşen uluslararası göçmenlere yapılanmalar kentlerin sosyo-mekânsal uygulanmaya çalışılan uyum politikaları farklılıklarında (sosyal coğrafyalarında) sürecinin bir parçası / boyutu olarak önemli bir dinamik olarak yer alıyor (Knox planlanması gereken sosyo-mekânsal ve Marston, 2014: 414). Kentlerdeki bu tür yapılanma çoğu kez göz ardı ediliyor. yapılanmaların arkasında duran dinamikleri Böyle olunca da göçmen grupların uyum gün yüzüne çıkarmayı amaçlayan süreçlerinde karşılaştıkları dezavantajlar araştırmaların son zamanlarda çoğalmasının onların kendi içkin mekânsal kümelenme asıl nedeni ise, bu tür konularla ilgili eylemleriyle grup içi dayanışmanın bir alanyazına -özellikle teorik- katkı parçası olarak çözüme kavuşturulmaya sağlayacak bulguların keşfine yönelik artan çalışılıyor. Ama kimi zaman bu tür motivasyondur (Hatz, 2009: 486). Öte kümelenmeler kentlere, buralarda yaşayan yandan dünya nüfusunun % 60’a yaklaşan; gruplara ve yerel yönetimlere bazı başa gelişmiş ülkelerin toplumlarının ise % 75’i çıkılması güç sorunlar da getirebiliyor. aşan düzeylerde yaşamak için daha çok kentsel yerleşim birimlerini tercih etmesi, Bir tarama-değerlendirme çalışması olan bu artan nüfus hareketliliğinin ve uluslararası makale, uluslararası göçmenlerin göçmen hareketlerinin kentsel alanlara yerleştikleri ülkelerin kentlerinde yönelimini doğal olarak tetikliyor. deneyimledikleri sosyo-mekânsal Dünyanın değişik yerlerinde çeşitli kümelenme ve ayrışmayı hem teorik toplumların gittikçe daha fazla bir araya bağlamda hem de çeşitli örnekler üzerinden geldiği mekânsal kümelenmeler, pek çok ve göçmenlerin kimlikleri ve kültürel kentin sosyo-mekânsal yapısına özgü pratikleri ekseninde tartışmakta. Çalışmada, yeniden yapılanmalardan ve bu yapılara öncelikle sosyal (özellikle de göçmen) dair özgün çıktılardan sorumlu oluyor. grupların bir araya gelişleri Aslında göçmen-etnik azınlıkları kimi (kümelenmeleri) ve azınlık grupların zaman avantajlı kimi zaman da dezavantajlı mekânsal ayrışması alanyazında kullanılan konuma sürükleyen bu yapılanma, sosyo- çeşitli terimlerin açıklaması yapılarak mekânsal farklılaşmanın-ayrışmanın kentsel incelenmektedir. Özellikle Batı dünyasının yerel yönetimlerce işin doğasında var olan yoğun uluslararası göçmen hareketlerine ev
1305 YÜCEŞAHİN 2017 sahipliği yapan büyük kentlerinin çıktısı, kent toplumu içinde özel bir grubun deneyimlerinden derlenen sosyo-mekânsal ayrışmasıyla (segregation) ayrışma süreçlerine ilişkin mekanizmalar sonuçlanmaktadır. Mekânsal ayrışma, kimi teorik düzlemde tartışıldıktan sonra, zaman, toplumsal gruplar arasındaki göçmen kimliği, azınlık gruplarının çatışmanın asgari düzeye gerilemesine mekânda bir araya geliş süreçleri ve yapısal yardım etse de; kümelenme, grup içi sosyal faktörler açısından ele alınmaktadır. Daha kontrolü, dayanışmayı ve birtakım grupların sonra sosyal mekânda ortaya çıkan ya da sadece bir grubun kimliğiyle ilgili “ayrımcılığa ve yapısal etkenlere” siyasi sesin ön safa geçmesini sağlamakta değinilerek “dışsal faktörler” çatısı altında ve toplumsal kontrolün derecesinin artışıyla azınlık-göçmen grupların karakteristik pekişmektedir. Her koşulda gönüllü olarak özellikleri değerlendirilmektedir. Buna gerçekleşmese de kentsel mekânda çeşitli karşılık, grup içi dayanışma ve uyum göçmen grupların kümelenmesi, çoğu kez süreçleri “kümelenme” çatısı altında grup üyelerinin kendi grup kimlikleri ile incelenmektedir. Böylece çeşitli sosyal yaşam tarzlarını korumak istemeleriyle grupların ve uluslararası göçmenlerin alakalıdır (Knox ve Pinch, 2010: 165; Knox koloni oluşturma, içe kapanma ve ve Marston, 2014: 414). gettolaşma pratiklerine çeşitli ülkelerin Sosyal mekânda grup normlarıyla ortaya kentlerinden örneklerle ve eklektik bir çıkan ayrışmanın temel mekanizmalarından yaklaşımla mekânsal bakımdan açıklama birini toplumsal, dinsel, etnik veya ırksal getirilmektedir. Çalışmanın tartışma ve bakımlardan gruplar arası evliliği sonuç bölümündeyse, uluslararası göçün destekleyen değerler, ama kimi zaman da küreselleşme ve yerelleşme kıskacında yer bu tür evlilik örüntülerine karşı olan grup edimi çabasına dair eleştirel bir normları oluşturmaktadır (Knox ve Pinch, değerlendirme yapılmaktadır. 2010: 165). Farklı mekânsal alanlara yerleşmeyi ve buralarda yaşamayı amaç edinen sosyal grupların ve özellikle 2. KAVRAMSAL ALTYAPI VE göçmenlerin yerleşim organizasyonu, MEKANİZMALARIN AÇIKLANMASI “dışarı / öteki” olarak nitelendirilen Yoğun uluslararası göçmen nüfusu toplumsal etkileşimi sınırlandırmayı barındıran kent toplumlarında gözlemlenen kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle bireyler, mekânsal ayrışma ve / veya kümelenmenin kendi sosyal grupları ve / veya komşuları teorik olarak pek çok nedeni bulunsa da, içerisinden toplumsal statü bakımından grup kimliğinin oluşumunda ilk adım, kendilerininkiyle denk olduğunu ayrımcı-statik algılar ve kalıp yargılar düşündükleri bireylerle evlenmeye ve başka yoluyla “ötekiler”in kimler olduğunun türden toplumsallaşma pratiklerini kendi belirlenmesi veya tanımlanmasıyla (“biz”e kimliklerine yakın gördükleri bireylerle icra karşılık “onlar” ifadesine dayalı toplumsal etmeye eğilimli oluyorlar. Hiç kuşkusuz temsille) gerçekleşir (Knox ve Marston, mekânsal ayrışmanın getirdiği olumsuz 2014: 414; Van Dijk vd., 2015: 91). sonuçlar da söz konusudur. Grup üyelerini Böylece sosyo-mekânsal diyalektikte temsili kimliklerle bir araya getiren “toplanma” (congregation), bir göçmen- (kümelenme) ama diğerlerinden ayrık hale azınlık grubunun kent içinde bölgesel ve (ayrışma) dönüştüren bu yapı, “ötekiler” ikamete dayalı kümelenmesini anlatır. olarak nitelendirilen diğer sosyal gruplarla Çeşitli toplulukların kentsel mekânda bir olabilecek temasa ilişkin çekinceleri; araya geliş biçimi, grup dışında kalan kaygıları ve bazen de korkuları; sınıf, halklara ve mekânsal komşuluk birimlerine kültür, toplumsal cinsiyet, etnik ve ırksal (mahalle) karşıt olarak birleşmede ve grup özellikler bakımdan bireysel ve kimliğinin oluşumunda rol oynar. Kentsel kurumsallaşmış ayrımcılıkları da mekânda çeşitli toplulukların barındırmaktadır (Nightingale, 2012: 4; kümelenmesini sağlayan şeylerin ortak Knox ve Marston, 2014: 414; French, 2014:
1306 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma
389). Toplumsal grup olmayı mekânla ilişkin ayrışmanın ölçülmesi ise çeşitli bağdaşık hale dönüştüren süreçler ise üyelik endekslerle / ölçütlerle belirlense de bunlar ölçütlerine (köken, göçmenlik, dil, din, dış arasında en yaygın kullanım alanı olan ve görüntü); özel amaçlara (çıkarlar, yabancı “Gini” eşitsizlik endeksini andıran “ayrıklık bir ülkede dayanışma gibi); her tür kültürel endeksi”dir (dissimilarity / segregation pratikleri içeren kurallara, grup ilişkilerine index). Teorik olarak bu endeks, “0” ve kaynak paylaşımına dayanmaktadır (Van (ayrışmanın olmayışı) ilâ “100” (tam Dijk vd., 2015: 43). ayrışma varlığı) aralığında değerleri üretebilen bir algoritmayla Sosyo-mekânsal kümelenme ve ayrışma oluşturulmaktadır. Örneğin, ABD konusunda göçmenlerin ve çeşitli grupların kentlerinde mahalle nüfusları arasındaki yerleştikleri kentlerdeki sosyo-demografik etnik-göçmen nüfusların dağılımları esas özelikleri ve sosyo-ekonomik statüleri, alınarak yapılan araştırmalar, Afro- “kentsel sosyal coğrafya” alanında “azınlık Amerikalıların 80 endeks değeriyle grubu”, “yerli / ev sahibi toplum” ve mekânsal bakımdan en fazla ayrışmış grup “asimilasyon-uyum” terimleriyle de olarak yaşadıklarını göstermektedir (Knox ilişkilendirilerek açıklanmaktadır. “Azınlık ve Pinch, 2010: 167). Benzer şekilde Porto- grubu” (minority group) terimi yaygınlıkla Rikolular, Kübalılar ve bunlara göre daha ırk veya etnik köken, din, dil, uyruk ve yeni bir göçmen grubu olarak kentlerde kültürel özelliklerle örtüştürülen belirginleşen Meksikalı ve Asyalılar için bu dezavantajlı bir grubu nitelendirmek için değer 60’ı aşmaktadır. Avrupa kentlerinde kullanılır (Flanagan, 2002: 125; Knox ve azınlık / göçmen grupların mekânsal Pinch: 2010: 167). Bu tür grupların ayrışma derecesi çoğu kez daha düşüktür. kentlerdeki varlığı geçmişte veya halen Örneğin, Birleşik Krallık’da Afro- sürmekte olan göç hareketleriyle Karayipliler, Pakistanlılar, Hintliler ve bağlantılıdır. Amerikan kentlerindeki Afro- Afrikalıların ayrışma dereceleri -mahalle ve Amerikalılar, Porto-Rikalılar (genel olarak ilçe düzeyine göre değişmekle birlikte- 40 siyahi Latinler), İtalyanlar, Yahudiler, ilâ 70 arasındadır. Buradaki en önemli Meksikalılar, Vietnamlılar ve Asyalı- istisna, Bangladeşlilere aittir ki, bu grubun Hintliler; Birleşik Krallığın kentlerindeki ayrışma derecesi Amerikan kentlerindeki Afro-Karayipliler, Asyalılar ve İrlandalılar; Afro-Amerikalılarla hemen hemen aynı Fransız kentlerindeki Cezayirliler ve düzeydedir (Knox ve Pinch, 2010: 167). İspanyollar; Alman kentlerindeki Türkler Kıta Avrupası’nda ise işgücü göçmen ve Hırvatlar yoğun uluslararası göçmen hareketinin yoğunlaştığı ülkelerin alan ülkelerin kentlerindeki en bilindik kentlerinde ayrışma derecesi azdır. Ancak azınlık grupları arasındadır (Knox ve Pinch, ayrışma endeksi mekânsal ölçeğe çok 2010: 167; Nightingale, 2012: 427). Ev bağımlı olduğundan bu konuda kentler arası sahibi / yerli / yaygın toplumun (charter karşılaştırma yapmak kolay değildir. group) da homojen olamayacağı gibi, bu Örneğin, Knox ve Pinch (2010: 167), grubun arasına katılan yeni grupların varlığı Türklerin, Yunanlıların, İspanyolların ve ve kimliğiyle azınlık grubu ve kültürü Pakistanlıların Alman ve İsviçre oluşmaktadır. kentlerindeki ayrışma derecesinin 35 ilâ 50 Bir azınlık grubunun yerli halktan mekânsal aralığında olduğunu belirtmektedir. Hiç ayrışmasının derecesi elbette bir kentten kuşkusuz kentsel mekânda ölçek değerinin diğerine değişiklik arz eder. Mekânsal daha küçük seçildiği mekânsal birimlerde ayrışma, azınlık grubunun kent nüfusunun azınlık / göçmen grupların mekânsal geri kalanına göre kentteki yerleşim alanına yoğunluğu ve ayrıklık endeksi daha yüksek homojen bir biçimde (veya eşit oranda) çıkabilir. Nitekim Asyalıların, dağılıma sahip olmadığını; belli bir alanda Karayiplilerin, Türklerin ve Kuzey yoğunlaştığını anlatır. Bu ayrışmanın Afrikalıların Avrupa kentlerinde bir cadde derecesi ise geniş bir aralığa (ranj) sahiptir. ya da sokak gibi daha küçük mekânsal Kentsel mekânda çeşitli göçmen gruplara birimler özelinde ayrışma endeksinin 80-90
1307 YÜCEŞAHİN 2017 civarında çok yüksek değerler gösterdiği 3. DIŞSAL FAKTÖRLER: örneklere rastlanabilmektedir (Knox ve AYRIMCILIK VE YAPISAL Pinch, 2010: 167). ETKENLER SETİ Mekânsal ayrışmanın bir endeks değeriyle Azınlık grupları / göçmenler göç etme açıklanmasının bir başka zorluğu da aynı sürecini takiben yerleşirken yerli halkın bölgede yaşasalar bile azınlık gruplarının onları istemedikleri algısıyla ve çeşitli kendi içlerindeki mekânsal bölünmeye mekanizmalar aracılığıyla kendilerini bağlı dağılım farklılıkları barındırmasıyla mekânsal bakımdan izole olmuş bir halde ilgilidir. Örneğin, Birleşik Krallığın bulurlar (Knox ve Pinch, 2010: 169). Ama kentlerinde Asyalıların ayrışması Hintliler, öbür yandan kentin yerli sakinleri ile daha Pakistanlılar ve Bangladeşlilerin dağılım önceden gelen azınlık gruplarının kentin örüntülerinde olduğu gibi uyruğa göre de mahallelerinin istila edilmesine farklılıklar sunar. Fakat çoğu kez, azınlık / gösterdikleri direnç biçimleri bir tür baş göçmen grupların sosyo-ekonomik etme stratejisi olarak yeni göçmenlerin statülerine (sınıfsal veya hanehalkı yerleşiminde önemli mekanizmalardan biri özellikleri) göre ayrışmalarından ziyade yer olur. Böylece hem toplumsal hem de seçimi tercihlerine göre olan mekânsal mekânsal kapanımı sıkı olan kümelenme ayrışma kentlerde daha belirgin tezahür dokusu, azınlık / yerli / öteki olarak eder. algılanan grupların kendi yaşam alanlarında toplumsal muhalefeti sağlama ve evlerini Böylece yerli gruplarla karşılaştırıldığında kiraya vermeme veya satmama gibi azınlık / göçmen gruplar için düşük sosyo- eylemlere dönüşen tepkileri barındırır. ekonomik statü, mekânsal ayrışmanın sadece bir boyutunu oluşturur. Ancak Böylece toplumsal kapanım derecesi ayrışma yapısının belki de en önemli yüksek olan kümelenme, kente yeni gelen taraflarından birini azınlık grubunun uyum sakinler karşısında, yerleşik gruplar için düzeyi belirler. Bu ise mekânsal özelliklerin çeşitli yollarla mülkiliklerini (territoriality)1 ötesine geçen bir toplumsallaşma pratiği (ve mahallelerini) savunma ve ötekilerin derecesine bağımlı kalır ki uyum düzeyi, zorla girişine karşı bir tür koruma sistemi gruplara özel bir şekilde sürecin ilerleme olarak iş görür. Örneğin, 1950-60’larda Batı hızına, gerçekleşme biçimine ve yerli halk Hint adaları, Hindistan ve Pakistan’dan ile azınlık grubu arasındaki toplumsal temas gelenler Birleşik Krallığı pek çok yönden ve mesafe dereceleriyle ilişkilidir. Ve konuk sevmez bulmuşlardı. O yıllarda açık ayrıca, yerli nüfusla ortak kültürel yaşamın ırksal ayrımcılık yasaldı ve iş-ev reklamları icrasını nitelendiren davranışsal uyum, yerli çoğu zaman başka ırklara “hayır” diyordu nüfusun sosyal ve mesleki tabakalaşma (Bilton vd., 2009: 165). yapısında azınlık grubunun yer edimi Yerleşik grupların yoğun yaşadığı alanlara sürecinden daha hızlı da olabilir. Bu diğer azınlık grubu üyelerinin yerleşimi noktada uyum sürecinde bir kültürün (sözde istilası) belli bir düzeye ulaştığında diğerine olan geçişkenliği yeni melez önceki sakinlerin bu alanlardan kaçış süreci kimliklerin oluşumuyla sonuçlanabilir. başlamakta ya da hızlanmaktadır. Azınlık Ancak bir azınlık grubunun uyum derecesi grubu hane halklarının oranı belli bir ve hızı iki etken setiyle ilişkilidir. İlki, yerli çoğunluğa ulaştığında önceki mahalle halkın tutumu, kurumsal ayrımcılık olup sakinlerinin bu alanlardan kaçışı ikametgâh olmadığı ve yapısal etmenleri içeren dışsal değiştirme biçiminde kent içi toplu göç faktörler setidir. İkincisi, grup içi eylemlerine dönüşür ki alan yazında bahsi dayanışma / tutunumun derecesidir. Bütün geçen çoğunluk oranı "taşma noktası" bu etkenler sadece azınlık grupları ile yerli (tipping point) olarak kavramsallaştırılır halk arasındaki çatışma / uyumun doğasını ve derecesini belirlemekle kalmayıp, kümelenme ve ayrışmanın mekânsal 1 Bu terim, mekânsal sahiplenme, bölgecilik örüntüsü ve yapısını da tayin etmektedir. veya mahallecilik anlamında kullanılmıştır.
1308 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma
(Knox ve Pinch, 2010: 169). Bu eşik değer yaşam alanı bulmak zorunda kalmalarıdır ile ilgili belli bir oran sunmak mümkün (Knox ve Pinch, 2010: 169-170). Böylece olmasa da Knox ve Pinch (2010: 169), pek çok gelişmiş ülkenin kentinde kent ABD örneğinde Afro-Amerikalıların merkezi ve civarında beyaz olmayanların beyazlardan kazandıkları kent içi alanlarda yoğunluğunun yüksek olmasından bu azınlık grubuna ilişkin hanehalkı anlaşılabileceği gibi, bu üç madde azınlık oranının %30’u bulduğunda beyazların ya da göçmen grupların yer seçimini toplu göçlere başladığını belirtmektedir. önceleyen hazır bir sınırlık olarak Yerli halkın başka mahallelere doğru geri sunulmaktadır. çekilişi, aslında her iki grup arasında yer kazanımına özgü bir çekişme sürecidir. Diğer bir ifadeyle, kent içi yer değiştirme 4. KÜMELENME: GRUP İÇİ mekanizması, hem azınlık gruplarının bir DAYANIŞMA, TUTUNUM VE yerde alan kaybederken başka bir yerde MÜLKİLİK alan kazanma stratejisiyle, hem de Başka coğrafi ölçeklerde olduğu üzere, toplumsal gruplar arasındaki mekânsal kentlerde "mülkilik", topluluklar için grup ayrışmayı var eden hareketin yönelimiyle ilgilidir. üyeliğini inşa etmeye yardım eden ve onlara bir tür korunma sağlayan tampon Azınlık gruplarının mekânsal (buffer) bir mekanizma şeklinde var izolasyonunda konut piyasasının ayrımcı olmaktadır (Knox ve Marston, 2014: 414). uygulamaları da rol sahibidir ki bu Yerleşik nüfus grubunun tutumları ve uygulamalar kentsel dokuda çoğu kez yapısal etkenler, mekânsal ayrışmayı azınlık gruplarını daha küçük bölgelerle belirleyici rollere sahip olsa da azınlık sınırlandırma eğilimindedir (Hatz, 2009: gruplarının ayrık halde kalmasını ve onların 488; Knox ve Pinch, 2010: 169-170). homojen mekânlarda kümelenmelerini Ancak, azınlık ya da uluslararası göçmen bütünüyle açıklayamaz. Bu kümeler aynı grupların bu tür bir mekânsal dezavantaja zamanda dışsal etkenlere karşı savunmacı sahip olmaları, konut piyasası şartlarının ve tutucu bir toplumsal örgütlenme ille de kasti bir ayrımcılığa sahip olduğunu biçimidir. Özellikle uluslararası göstermez (Knox ve Pinch, 2010: 169-170). göçmenlerle ülke içi göçmenler kendi Bu yapının yaratımı ve sürdürülmesi kendi aralarında inşa ettikleri grup içi içinde -sözde- bir "doğallığa" dayandırılır. dayanışmayla ve köktencilikle öteki olarak Bu anlamda uluslararası göçmenlerin ve gördükleri gruplara ilişkin geliştirdikleri azınlık gruplarının kamusal sektörde yabancı algısıyla ve toplumsal karşıtlıkla ayrımcı müdahalelerle nasıl da (Tümtaş, 2012: 65) kimi zaman tehditler de ayrıştırıldıklarına dair derin bir alan yazın hissederler. Aslında grup içi dayanışmayı söz konusu olduğu söylenebilir. Örneğin başlatan ve kimi zaman daha da güçlendiren Birleşik Krallık’da ırksal grupların kamu bu durum, azınlık gruplarının toplumsal ve sektöründe kendilerini dezavantajlı olarak kültürel bakımlardan birbirlerine bulmalarına yönelik üç önemli husus tespit tutunmaları ve grup kimliği inşa etmeleri edilmiştir. İlki, bu grupların öncelikle yerel bakımından önemlidir. Bu bağlamda azınlık yönetimin sorumluluğundaki alanlarda gruplarının kentsel mekânda bir araya geçirdikleri sınırlı süreyle ilintili olarak gelmelerini sağlayan dört temel mekanizma herhangi bir kamu konutuna yeniden söz konusudur. Knox ve Pinch (2010: 172), yerleşmek için çoğu kez kısıtlayıcı kimi zaman azınlık / göçmen grubu kurallarla ve zorluklarla yüzleşmeleridir. üyelerinin kendi aralarında inşa ettikleri İkincisi, bu grupların çoğunlukla eskimiş dayanışmanın derecesini belirleyecek kadar dairelerden oluşan düşük kaliteli konutlara önemli olabilen bu mekanizmaları yerleşmeleridir. Üçüncüsü ise, bu grupların "savunma", "destek-yardımlaşma", genellikle kentlerin pek de yaşamak için "korunma" ve "aksiyon" olarak popüler olmayan bölgelerinde kendilerine kavramsallaştırır.
1309 YÜCEŞAHİN 2017
4.1. Savunma Amacıyla Kümelenme desteklemesi de söz konusudur. Bu tür destek mekanizmaları formel azınlık Hem yerli nüfusun hem de yerleşik azınlık kurumları, sivil toplum kuruluşları, gruplarının yoğun, çok görünür ve dernekler ve birlikte iş yapmaktan; mekânsal kutuplaşmanın da keskin olduğu enformel şekilde geliştirilen arkadaşlıklara, hallerde azınlık kümelerinin savunmacı rolü hemşericiliklere ve akrabalık bağlarına öteki olarak gördükleri gruplardan onlara kadar uzanan bir yelpazede gerçekleşir yönelebilecek hasımlık ve husumetin bir (Knox ve Pinch, 2010: 172-173; Knox ve karşılığı olarak var olur. Örneğin, Rönesans Marston, 2014: 414). Mekânda bir araya döneminde Venedik’te Yahudi nüfusun geliş ve grup kimliğini inşa etme, ayrıcalık zorunlu olarak yerleştirildiği ayrışık bölgeyi grubundan gelebilecek tehditler, tanımlamak adına "getto" terimi ayrımcılıklar ve husumetler karşısında grup geliştirilmiştir (Erder, 2006: 3; Knox ve içinde dayanışmayı artıracak ama üyelerin Pinch, 2010: 172). Bu dönemde Yahudiler kendilerini güvensiz hissetmelerinin tefecilikle inşa ettikleri ticari yapıyla derecesini azaltacaktır. Dolayısıyla bu Venedik’in statüsüne önemli katkıda türden bir araya geliş (kümelenme) aslında bulunmuşlardı. Ancak onların bu başarısı bir tür tampon mekanizmadır. Örneğin, yerli halkın ve aktivistlerin husumetiyle Birleşik Krallığın kentlerindeki Sih sonuçlanmış ve Yahudiler kent içinde tapınakları ve Müslüman camileri ilgili küçük bir bölgeye zorunlu olarak yeniden azınlık gruplara özgü bir sosyal iskân edilmişti. Hatta mahalleleri büyük yardımlaşma sistemi olarak yemek, kapılarla donatılmıştı (Knox ve Pinch, barınma, eğlence, eğitim ve dinsel-kültürel 2010: 172). Böylece Ortaçağ Avrupası’nın ihtiyaçlar konusunda dayanışma ve hizmet kentlerinde Yahudi gettoları savunmacı aracı olarak iş görür. Bu yüzden kentlerde kümeler şeklinde rol kazanmıştı. Tarihsel göçmenler ve pek çok azınlık grubu, kendi olarak bu duruma benzer pek çok örnekle etnik kökenleri ve ulusal bağları üzerinden karşılaşılsa da; bugünün kentlerinde bir enformel yardımlaşma ağları ve bu ağların araya gelişlerin bir tür savunma güdüsüne bağlantı noktalarını oluşturan yerler-binalar dayandırıldığı ve bunun eş zamanlı olarak (kiliseler, camiler, barlar, restoranlar vb.) mekânsal kümelenme-ayrışmanın önemli tesis eder. İşte bu tür sosyal yardımlaşma bir mekanizması olarak işlediği mekânları grup üyeleri için hem maddi hem belirtilebilir. Aslında azınlık gruplarının de toplumsal-kültürel bir destek kendi aralarında inşa ettikleri dayanışma ve mekanizması olarak önemlidir (Bounds, kültürel kapanım, kendiliğinden, başka 2004: 178-179). gruplar için bir tür tampon mekanizma görevi görmektedir. Özellikle kentlerin Öte yandan, kümelere dışarıdan gelebilecek toplumsal bölgelerini meydana getiren bu etkilere karşı ayrışmış azınlık nüfuslarının kümelerin geçişkenliğinin zayıf olduğu içe kapanımı, kültürel bakımdan etnik bir durumlarda bir mahalleden ötekine hareket teşebbüs (ethnic enterprise) olma etmek kültürel bakımdan başka bir dünyaya bağlamında onlara hem meşru hem de gayri doğru yer değiştirmeyi anlatabilecek kadar meşru koruma sağlamaktadır. Azınlık keskin olabilir. İşte bu bölgeler, aşağıda teşebbüsü, hitap ettiği topluluğun iç uyumu çeşitli boyutlarıyla incelenen bakımından kümelenmenin önemli bir kümelenmelerde azınlıklara özgü bileşenidir. Bu sistem, grup içi kültürlerin korunup sürdürülmesi ve dayanışmanın derecesini artırırken, azınlık savunulması sürecinde de işe yarar grubu üyelerinin toplumsal ve ekonomik gözükmektedir. bakımdan ötekilerce ve yerli halkça kontrol altında tutulan piyasa koşullarının da 4.2. Yardımlaşma Amacıyla Kümelenme istenildiğinde pas geçilmesinde işe "Azınlık kümeleri"nin (minority clusters) yaramakta veya çalışma çağındaki nüfusa iş savunma işleviyle ilintili bir biçimde grup bulma konusunda kapı aralamaktadır. üyelerinin çeşitli yollarla birbirini Almanya’da ve Birleşik Krallık’da
1310 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma uluslararası göçmenlerin sahip olduğu yandan da grup kimliğinin gelişimini, bankalar, kasaplar, marketler, fırınlar, kültürün pekiştirilmesini ve bütün bunların seyahat acenteleri, sinemalar, giyim gelecek kuşaklara aktarımını sağlar. Fakat mağazaları vb. kuruluşlar çoğu kez Asyalı bunların icra edilmesi sürecinde mekânsal toplulukların giyim ve yemek kültürlerini ayrıklık durumu ve gruplara özgü inşa tanıtan, sürdüren, grup içi üyelere bu tür edilmiş yapılar kilit derecede öneme hizmetlere erişim sağlayan sosyo-ekonomik sahiptir. Aksi halde, bu tür pratiklerin sistemler olarak dayanışma ve koruma seyrek ve grup içi dayanışmanın ve amacını da gütmektedir (Knox ve Pinch, bilinçliliğin zayıf olduğu durum ve yerlerde 2010: 172-173). grup üyeleri arasındaki bağlar yüzeysel kalmakta; grup kimliği oluşturmaya dönük 4.3. Kültürel Korunma Amacıyla mekanizmalar işlevsel olamamaktadır. Ve Kümelenme bütün bunlar bir süre sonra grup kimliğiyle Kültürel pratiklerin korunması ve beraber mekânsal kümelenmeyi erozyona sürdürülmesini esas alan bir mekanizma da uğratabilmektedir. azınlık kümeleri üyelerinin kendilerine 4.4. Direnç Mekânları: Aksiyonu özgü ve yaygın grubun özelliklerine göre Kolaylaştırmak Amacıyla Kümelenme ayrık kalan, kültürel miraslarını koruma ve gelecek kuşakları bu pratikleri sürdürmeye Azınlığın mekânsal yoğunluğunun önemli teşvik etme amacıyla var olur. Azınlık işlevlerinden bir diğeri, grup üyelerinin grubunun bu tür bir mekanizmayı kullanma varlıklarını sürdürme ve yaşamalarını ihtiyacı kimi zaman onlara yönelen dışsal koruma altına alma amacıyla teşkil ettikleri baskıların da sonucu olabilir. Dünyanın aksiyon ve güce dayalı direnç mekânları çeşitli kentlerinde özellikle siyahilere ve (spaces of resistance) oluşturmalarıyla Afrikalılara beyazlarca yöneltilen baskılar ilintilidir. Ancak "aksiyon" ("karşı hamle", ve ayrımcılıklar ilgili alan yazında geniş bir bkz. Tümtaş, 2012: 74) işlevinin genellikle yer sahibidir. Fakat pek çok göçmen ve hem barışçıl hem de meşru olduğuna dikkat azınlık grubu üyesi için ev sahibi toplumun çekmek gerekir. Grup üyelerinin mekânsal veya ayrıcalıklı grubun bütünüyle yoğunluğu siyasi bağlamda dikkat çekici bir asimilasyonuna maruz kalma tehlikesine seçmen gücünü de temsil eder. Bu yapı, karşılık kendi kültürel kimliklerinin sıklıkla azınlık gruplarının kentsel görünürlüğünün artırılarak sürdürülmesi politikada resmi temsiliyetini ve söz sahibi kümelenmenin kendi içinde nasıl da olmalarını sağlar. Örneğin, ABD’de Afro- meşruiyet edindiğini göstermesi Amerikalıların kentsel politikada ve ülke bakımından önemlidir. siyasetinde etkin rol alabilmelerinin böylesine bir mekanizmayla doğrudan ilgisi Mekânsal kümelenme, etnik bulunur. Keza bu tür gruplardan bazılarının kurumlaşmanın oluşumuna yardım etmekle etnik-seçmen kimliğiyle siyasal bakımdan kalmayıp, hısımlığa / kökene / hemşeriliğe güç mekânları (spaces of power) dayalı evlilik örüntüsünün de mekânsal oluşturmaları da söz konusudur (Knox ve organizasyonunu açık eder. Gelişmiş Pinch, 2010: 173; Knox ve Marston, 2014: dünyanın pek çok kentinde özellikle de 414). Asyalı nüfusa ve Yahudilere özgü mekânsal kümelerde bu tür sosyalleşme Kimi zaman keskin mekânsal ayrışmayı organizasyonlarının izlerine rastlamak pek içeren azınlık kümeleri ayrıcalıklı olasıdır. Bazı azınlık / göçmen grupların gruplardan gelebilecek tehditlere / mekânsal kümelenmesi bizatihi dinsel ve saldırılara karşı bir koruma sağlar. Azınlık yemek kültürü pratiklerinin ve ritüellerin gruplarının arasında kimi zaman gayri sürdürülmesi amacına dayalıdır (Knox ve meşru yollarla da olsa barınabilen isyancı Pinch, 2010: 173; Knox ve Marston, 2014: gruplar ve kent gerillaları gerektiğinde 414). Bu pratikler bir yandan grup içi kendi bölgelerinde kolaylıkla görünmez dayanışmanın derecesini artırırken diğer hale gelebilmektedir. Böylece isyancıları
1311 YÜCEŞAHİN 2017 kısa süre de olsa görünmez kılan, sessizlik göçmenlerin hayatlarını olumsuz etkiler içinde kamufle olabilmelerini sağlayan (Wacquant, 2011: 11). sosyo-mekânsal bileşenler, onların grup kimliklerine dayalı olarak inşa ettikleri kümelerdeki etkin kültürel-politik ağları; 5. TARTIŞMA VE SONUÇ: akrabalık, arkadaşlık, memleketlilik ULUSLARARASI GÖÇÜN bağlarını, göçmen kimliği ağını ve kimi KÜRESELLEŞME VE YERELLEŞME zaman marjinal ağları içerebilir. Nitekim KISKACINDA YER EDİMİ ÇABASINA Knox ve Pinch (2010: 173-174), İrlanda BAKMAK Kurtuluş Ordusu (IRA) ve loyalist (kralcı) Çalışmanın bu son bölümünde uluslararası milis organizasyonunun 1980’ler ve 1990’lardaki eylemlerinde Birmingham, göçmenlerin daha iyi yaşam olanaklarına Londra, Liverpool ve Southampton’da sahip olmak amacıyla göç ettikleri ülkelerin kentlerinde neden kümelenmekte ve gerçekleştirilen terörist saldırılarda IRA’nın dolayısıyla ayrışmakta oldukları makro- kentlerdeki İrlandalıların ayrışık toplumsal dönüşümler üzerinden kümelerindeki sosyo-mekânsal kümelenme- tartışılmaktadır. Bu tartışmanın ayrışma yapısının avantajını kullanmalarını bu hususa örnek olarak sunarlar. geliştirilmesinde ise yerele ve küresele ait özgülükler arasındaki gerilimlerin daha ABD’de getto; Fransa’da banliyö görünür hale geldiği ve önceki bölümlerde (banlieue); İtalya’da dış mahalleler veya konu edinilen uluslararası göçmenlerin yoksul mahalleler (quartieri periferici / yerleştikleri yerlerde ortaya çıkan sosyo- quartieri degradati); İsveç’te sorunlu mekânsal pratikler ile onlara özgü bölgeler (problem mområde); Brezilya’da stratejilerden faydalanılmıştır. teneke mahalleler (favela); Arjantin’de Uzun tarihsel geçmiş ve en azından on sefalet mahalleleri (villa miseria) gibi dokuzuncu yüzyıldan bu yana ulus- metropolü meydana getiren mekânların devletlerin kendi uluslarını yaratma çabaları hiyerarşisinde en altta yer alan, adı kötüye bugün neredeyse dünyanın her yerinde öyle çıkmış bu kent içi bölgeleri isimlendirmek için Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Güney ya da böyle bir sonuç vermiştir. Bu sonucun Amerika’nın kentlerinde toplumların altında daha önceki yüzyıllarda toplumsal farklılıkların kökünde yatan ırksal ve geliştirdiği pek çok terim söz konusudur sınıfsal ayrışmalar, zenginliğin her zaman (Wacquant, 2011: 11). Bu tür mahalleler yeniden bölüşümünde üst sınıfların daha medyanın, siyasetçilerin, resmi idarecilerin fazla avantaj edimi ve daha birçok husus ilgisini fazlasıyla çekse de; onlara gösterilen ilginin haddinden fazla olumsuz toplumların dil, din, ırk, toplumsal cinsiyet, olması bir başka gerçekliktir. Böylece kültürel pratikler vb. gibi pek çok özelliğe göre bölünmesine de yol açmaktadır. şiddetin, ahlaksızlığın, mahrumiyetin, terk Geçmişin ve bugünün toplumlarında edilmişliğin egemenlik kurduğu ama öbür neredeyse hiç değişmeden kalan bu tür yandan bu mekânlara özgü meselenin karşı toplumsal ikilikler (binaries), siyasi taraftan nasıl algılandığı da sorunun diğer boyutunu oluştur. Ve bu tür mahalleler kültürde de olduğu üzere sosyal grupların sosyo-mekânsal ayrışmanın had safhaya yaşam pratiklerini ve kentlerin sosyal coğrafyalarını tayin edici başat faktör ulaşmış olduğu "marjinallik" kisvesi olarak yerini korumaktadır. altında, karamsar ve tek renkli bir ses tonuyla yeniden tanımlanır. Böylece bu tür Fransa, Birleşik Krallık, İspanya gibi pek mekânları bir tehlike ve korku halesi çok gelişmiş ülkenin uzun yıllardır örerken, mahalle sakinleri çoğu kez hor sürdürdüğü yayılmacı politikaları dünyanın görülür ki; bu küçümseme biçimi çeşitli yerlerinde kültürleri yıkıma mülksüzleştirilmiş hane halklarının, uğratırken eşitsizliğin kalıplarını yeniden ailelerin, aşağılanmış azınlıkların, üretip çoğaltmıştır (Bilton vd, 2009: 25). haklarından mahrum bırakılmış Modern devlet yapısı ve onun milliyetçiliği,
1312 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma
Batı Avrupa ile sınırlı kalmadı elbette. işgücü açıklarıyla karşılaşıp dünyanın Genişlenmeye odaklanmış olarak değişik yerlerinden gelen göçmenler için Avrupalılar, Latin Amerika’yı, Asya’yı ve kapılarını aralamaya mecbur kalıyor. Bu, Afrika’yı etkileri altına aldılar. Avrupalı ironik bir biçimde, özellikle gelişmiş emperyalistler, milliyetçiliği kendine bağlı dünyanın kentlerinde neredeyse hayatın halklara tanıttılar. Tam bütünleşmeleri ve doğal akışı içerisinde birbiriyle karşılaşma daha önceden parçalanmış olan bölgeleri olasılığı hiç olmayan dünya halklarının bile yönetmeleri sayesinde, örneğin, bir araya gelmesine istemeden de olsa göz Hindistan’da İngilizler, Çinhindi’nde yummak anlamına gelmiyor mu? Gelişmiş Fransızlar, Endonezya’da Hollandalılar ve dünyanın kentlerinin etnik farklılıklara Afrika’yı bütünsel bir şekilde kontrol altına dayalı ayrışmadaki başat ve öğretici rolleri alan Avrupalılar bir hak sahibi olarak (Wright vd., 2014; French, 2014: 389) ile bağımsız olmayı ve düşünmeyi yerli ulus ötesi göçlerin gelişmiş ülkelerdeki ve halklara tanıtıp öğrettiler. Sonunda, özellikle Avrupa’daki ayrımcılığa yol açan Batı’nın dünya bütününde yayılması, tarihsel-toplumsal süreçleri tetikleyen temel modern toplumların oluşumunda hayati bir bir unsur (Çayır, 2013: 8) olarak yer edimi etmen oldu (Bilton vd., 2009: 25-26). Ve de ironik değil mi? bugün; Roskin’in (2009: 4) belirttiği gibi, Özellikle on dokuzuncu yüzyılın ikinci neredeyse dünyanın her tarafı kendi egemen yarısı ile yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde bağımsızlığına düşkün ve pek çoğu da ulus-devlet biçimlerinin kendi uluslarını milliyetçiliğin hareketlendirdiği ulusal yaratma çabasına dayalı olarak kitlesel devletlerle doludur. üretimin ve sistemlerin her alanda ürettiği Öte yandan bugünün dünyasında toplumlar tek tipleşmeye yönelen tepkiler bir araya kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, gelince 1970’lerden sonra "farklılık" erişim ve ulaşımın kolaylaşmasıyla yüceltilen bir değer olarak var oldu (Türkün geçmişte olduğundan çok daha fazla ve Kurtuluş, 2005: 14). Toplumsal küreselin içine çekilip yönlendirilirken, yapılarda sınıfsal tabakalaşmanın yerelde toplumsal cinsiyet-sınıf-iktidar çeşitlenmesi ve bu tabakalara özgü yeni biçimleri üçgeninde yeniden yapılanan üretim işlevleri ile tüketim kalıplarının devletler Orta Doğu, Afrika, Asya ve Latin ortaya çıkışı azınlık ve göçmen grupların Amerika’da olduğu üzere eşitsizliğin etnik köken, kültür, ideoloji, değer kalıplarını çoğu kez veya öncelikle kendi sistemleri, toplumsal normlar ve yaşam toplumlarını haksızlığa uğratacak şekilde stillerine dayalı özgülükleriyle iç içe geçti. yeniden yapılandırıyorlar. Sonuç, ortaya Bütün bunlar, sonuçta, kentlerde azınlık / çıkan siyasi ve ekonomik krizlerle binlerce göçmen grupların görünürlüğünü artırıp ve uluslararası göçmenin kendilerine yeni farklı olmanın güç elde edimini sağlayarak yaşam alanları belirlemek üzere yer ayrışmanın kentsel yapılanmayı yeniden arayışlarında ve nüfusların küresel belirlemesinde etken oldu. hareketlilik örüntülerinde kendini Böylece toplumsal gruplara özgü yerel gösteriyor. değerlerin ve normların iç içe geçtiği siyasi Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler kültürler bir yandan ülkelerin toplumlarını gelişmişlerin ekonomik güçlerinden ve bölerken dil, din, etnik köken, toplumsal sorun çözücü politikalarından ithal-ikameci cinsiyet rejimleri, ağır patriyarkal yapılar modellerle faydalanmaya çalışırken, vb. özellikleri de bünyesine alan gelişmiş dünya yirminci yüzyılın başından milliyetçilikle bütün bu rejimlerin gruplar- bu yana yaşanan demografik dönüşümün kültürler arası etkileşimde korunma altına bir sonucu olarak belirgin bir biçimde alınmak istenmesi göçmenlerin ve yerli demografik dinamizmini kaybediyor. nüfusların fazlaca olduğu yerlerde çeşitli Gelişmiş dünyanın özellikle de başat türden karşıtlıkları ve gerilimleri üretiyor. ülkeleri yaşlanmış nüfuslarının bir karşılığı Bu zıtlıkların keskinleşmesiyle olarak istihdam sektöründe ortaya çıkan kutuplaşmanın derecesi artarken grupların
1313 YÜCEŞAHİN 2017 farklılıklara yönelik tahammülü zorlaşıyor. biçiminin uluslararası göçmenler / yeni Bu nedenle bünyesinde farklı etnik azınlık gruplarıyla değişime uğrama nüfusları barındıran devletlerin / ülkelerin olasılığını artırıyor. Böylece Türkiye ulusunu bölünmelerden kurtarma kentlerinin yakın gelecekteki yeniden koşullarını arayışı, ülkelerin gündemlerinde yapılanma biçimlerinde sosyo-mekânsal gittikçe öncelikli bir konu haline geliyor ayrışmanın yeni belirleyicilerinden biri (Habermas, 2015: 26-27). Üstelik dünya olmaya aday gözüken “uluslararası göçmen çapında kolaylaşan ve gelişen teknolojiler, statüsü”nün yer edinme olasılığı gittikçe ulaşım olanaklarının artışı zıtlıkların bu güçleniyor. Son yıllarda Türkiye nüfusunda türden karşılaşma olasılığını daha da önemli paylar elde etmeye başlayan artırıyor. Ulus-devletlerin ortak bir dünya Suriyeli, Afgan, Afrikalı vd. ulus ötesi toplumu yaratma gibi bir gayesi de göçmenlerin Türkiye kentlerinde yerleşme olmayınca göçmenler gittikleri yerlerde bir süreçlerinin özellikle büyük kentlerdeki yandan kendi kültürlerinin savunuculuğunu sosyo-mekânsal yapıları nasıl etkileyeceği yapmaya koyulurken, diğer yandan oralara önemli bir araştırma konusu olarak toplumsal ve ekonomik bağlamlarda belirginleşiyor. tutunmayı "göçmen" olarak etiketlenip indirgendikleri yeni kimliklerle icra etmeye çalışıyorlar. Aslında göçmenlerin KAYNAKÇA yerleştikleri ülkelerin yerel donanım ve 1. BILTON, T., BONNETT, K., JONES, yapılanmaları da mekânsal kutuplaşmalarda P., LAWSON, T., SKINNER, D., rol üstleniyor. Bu nedenle göçmenlerin ve etnik grupların yerleşim örüntüleri, STANWORTH, M. ve WEBSTER, A. kentlerin sunduğu konut, istihdam ve (2009). Sosyoloji, (Çev.) İNAL, K., KARTAL, Y., ÖZKALE, N., kültürel olanaklara ilişkin mekânsal TORAMAN, K., ÖZKAN, Y. ve yapılanmadan açık bir biçimde etkileniyor GÜNGEN,A. R., Siyasal Kitabevi, (Bounds, 2004: 178). Ankara. Öyle ya da böyle, göçmenlerin yoğun olduğu coğrafyalar, ulusalcı grupların 2. BOUNDS, M. (2004). Urban Social yaygın ve baskın olduğu nispeten homojen Theory: City, Self, and Society, Oxford University Press, Oxford. coğrafyalarda yaşayan toplumlardan farklı - melez (hybrid)- bir toplumsallaşma süreci 3. BRENNER N. ve THEODORE N. geliştiriyor. Uyum süreci, yerli nüfuslar ile (2002). “Cities and the Geographies of azınlıklar arasında etnik-kültürel bağların Actually Existing Neoliberalism”, olduğu kimi yerlerde daha kolay ve hızlı Antipode, 34(3): 349-379. gerçekleşirken, kültürel farklılığın keskin olduğu yerlerde göçmen kimliğiyle 4. ÇAYIR, K. (2013). Ayrımcılık: Çok ayrışmak neredeyse zorunlu bir hal alıp Boyutlu Yaklaşımlar, (Der.) ÇAYIR, K. mekânsal kutuplaşmayı da beraberinde ve AYAN CEYHAN, M., İstanbul Bilgi getiriyor. Türkiye gibi gelişmekte olan Üniversitesi Yayınları, İstanbul. ülkelerin pek çoğunda nüfusun ülke içi 5. ÇAĞLAR, A. ve SCHILLER, N. G. hareketliliği, kentlerin hem sınıfsal hem de (2011). “Introduction: Migrants and sosyal yönlerden yeniden mekânsal Cities”, s. 1-22, (Ed.) SCHILLER, N. G. yapılanmasında önemli mekanizmalardan ve ÇAĞLAR, A., Locating Migration: biri olarak sorumlu oldu. Ama son yıllarda Rescaling Cities and Migrants, Cornell Türkiye, Suriyelilerin kitlesel akınıyla University Press, New York. uluslararası göç ağlarında belirginleşen bir hedef ülke konumuna da geldi. Bu yeni 6. ERDER, S. (2006). Refah Toplumunda eğilim, en azından büyük kentlerin bilindik Getto, Birinci Baskı, İstanbul Bilgi sosyo-ekonomik farklılıklara dayalı olan Üniversitesi Yayınları, İstanbul. ağırlıklı sosyo-mekânsal farklılaşma
1314 C.22, Göç Özel Sayısı Uluslararası Göç, Kimlik ve Mekânsal Kümelenme-Ayrışma
7. FLANAGAN, W. G. (2002). Urban 16. PRB (Population Reference Bureau). Sociology: Images and Structure, Allyn (2015). “The Global Challenge of and Bacon Press, Boston. Managing Migration”, http://www.prb.org/Publications/Reports 8. FRENCH, K. N. (2014). “Exploring /2013/global-migration.aspx, 2.12.2015. socioeconomic characteristics of ethnically divided neighbourhoods”, s. 17. ROSKIN, M. G. (2004). Çağdaş Devlet 389-412, (Ed.) LLOYD, D., Sistemleri: Siyaset, Coğrafya, Kültür, SHUTTLEWORTH, I. G. ve WONG, D. (Çev.) SEÇİLMİŞOĞLU, B., Adres W. S., Social-Spatial Segregation: Yayınları, Ankara. Concepts, Processes and Outcomes, 18. TÜMTAŞ, M. S. (2012). Kent, Mekân Policy Press, Bristol. ve Ayrışma: Kentsel Mekânda Ayrışma 9. HABERMAS, J. (2015). “Öteki” Olmak Dinamikleri, Detay Yayıncılık, Ankara. “Öteki”yle Yaşamak: Siyaset Kuramı 19. TÜRKÜN, A. ve KURTULUŞ, H. Yazıları, (Çev.) AKA, İ., Yapı Kredi (2005). “Giriş”, s. 9-24, (Haz.) Yayınları, İstanbul. KURTULUŞ, H., İstanbul’da Kentsel 10. HATZ, G. (2009). “Features and Ayrışma: Mekânsal Dönüşümde Farklı Dynamics of Socio-Spatial Boyutlar, Bağlam Yayınları, İstanbul. Differentiation in Vienna and the Vienna 20. UN (United Nations). (2015). “World Metropolitan Region”, Tijdschriftvoor Population Prospects, the 2015 Revision Economische en Sociale Geografie / Data Base”, Journal of Economic and Social http://esa.un.org/unpd/wpp/DataQuery/, Geography, 100(4): 485-501. 12.12.2015. 11. JOHNSTON, R., POULSEN, M. ve 21. VAN DIJK, T., WILSON, J., FORREST, J. (2014). “Segregation FAIRCLOUGH, N., GRAHAM, P., Matters, Measurement Matters”, s. 13- ÇOBAN, B., ATAMAN, B., 44, (Ed.) LLOYD, D., SPRINGER, S., NAIL, T. ve KÖSE, D. SHUTTLEWORTH, I. G. ve WONG, D. (2015). Söylem ve İdeoloji, İkinci Baskı, W. S., Social-Spatial Segregation: Su Yayınları, İstanbul. Concepts, Processes and Outcomes, Policy Press, Bristol. 22. WACQUANT, L. (2011). Kent Paryaları: İleri Marjinalliğin 12. KNOX, P. L. ve MARSTON, S. A. Karşılaştırmalı Sosyolojisi. (Çev.) (2014). Human Geography: Places and DOĞAN, M., Boğaziçi Üniversitesi Regions in Global Context, Pearson, Yayınevi, İstanbul. Essex. 23. WRIGHT, R, ELLIS, M. ve 13. KNOX, P. ve PINCH, S. (2010). Urban HOLLOWAY, S. R. (2014). Social Geography: An Introduction, “Neighbourhood Racial Diversity and Sixth edition, Prentice Hall, London. White Residential Segregation in the 14. NEWBOLD, K. B. (2010). Population United States”, s. 111-134, (Ed.) Geography: Tools and Issues, Rowman LLOYD, D., SHUTTLEWORTH, I. G. & Littlefield Publishers, Inc., Lanham. ve WONG, D. W. S., Social-Spatial Segregation: Concepts, Processes and 15. NIGHTINGALE, C. H. (2012). Outcomes, Policy Press, Bristol. Segregation: A Global History of Divided Cities, The University of Chicago Press, Chicago.
1315 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1317-1327. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1317-1327.
KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE GÖÇMEN İLİŞKİLERİ AĞININ ÖNEMİ
THE IMPORTANCE OF MIGRANT SOCIAL NETWORKS IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION
Melih GÖRGÜN* * Yrd. Doç. Dr., Yeditepe Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, [email protected]
ÖZ Tarihi, insanlık tarihi kadar eski olan göç olgusu, beraberinde birçok karmaşayı da barındırır. Göç olgusunu açıklamak ve sürecin tüm dinamiklerini anlamak için tek bir yaklaşım geliştirilmesi olanaksız görünmekle beraber, böylesine geniş bir olgu, ulus boyutunda olsun ya da uluslararası boyutta olsun sosyal, kültürel ve ekonomik alanlar ile sürekli etkileşim halindedir. Küreselleşmenin yaygınlaşan, derinleşen ve hızlanan doğası da gözönüne alındığında göç konusu anlaşılması daha da zor bir sürece dönüşür. Küreselleşme, teknolojiden iletişime, ulaşımdan sağlığa birçok alanda büyük dönüşümler sağlarken bir yandan da küresel adalet sorunsalını gündeme getirir. Yoksul ve zengin ülkeler, az gelişmiş, çok gelişmiş coğrafyalar ya da iklimsel farklılıklar dünyanın değişik bölgelerinde yaşayan insanları huzursuz ederken, toplumların daha iyi hayat standartlarına kavuşma özlemi giderek artar. Bir başka söylem ile göç olgusu da tüm bu gelişmelerle çok yakından ilişkilidir. Sistem içindeki tüm değişkenler ele alındığında, göçmen ilişkileri ağı yaklaşımı, içinde bulundurduğu çeşitli dinamikler sebebiyle diğer yaklaşımlardan farklı özellikler sergiler. Bu çalışmada göç olgusunda sosyal ağların belirleyici unsurları incelenerek konunun dinamiklerinin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Anahtar Kelimeler: Göç, Uluslararası Göç, Göçmen İlişkileri Ağı, Küreselleşme Jel Kodları: F22, K37.
ABSTRACT The history of migration, which dates as far back as that of humankind, brings with it many complexities. Although it is improbable to define this notion and comprehend all the dynamics of the process from a single point of view, such wide notion has to be in constant interaction with the social, cultural and economic realities both nationally and internationally. Considering the spread of globalization, its acceleration and depth, migration becomes an even more difficult process to comprehend. Globalization – whilst providing countless benefits from technology to communication, transportation to health – brings along the problem of global justice. While the poor and rich countries, the developed and underdeveloped regions, or climatic/environmental differences bother people who live in different parts of the world, the societies’ longing for better living standards continue to increase. In other words, the notion of immigration is closely related to these developments. When all the variables within the system are considered, the approach to network of migrants relations display different intrinsic properties as a result of the various dynamics within, than other approaches. The aim of this article is to analyse the defining properties of the social networks within the notion of migration, thus identify the dynamics of the subject. Keywords: Migration, International Migration, Migration Networks, Globalization Jel Codes: F22, K37.
1317 GÖRGÜN 2017
1. KÜRESELLEŞME Endüstri devriminden itibaren giderek fikirler ve insanlar gibi farklı unsurların yoğunlaşan karşılıklı ilişkiler sistemleri en artan bir biçimde sınırlar arası dolaşımı ve kapsamlı tanımını küreselleşme ifadesi ile çok farklı konumlardan kontrol edilen bulmuştur. Bu kavram aralarında ticaret, ulusaşırı ağların yaygınlaşması olarak ifade iletişim, işbirliği, kültürel etkileşimler başta eder. (Castells, 2010: 1) Küreselleşen olmak üzere birçok uluslararası aktör dünyanın karşılıklı bağımlılık ilişkileri arasında oluşan eğilimlerle alakalı bir arttıkça, küreselleşme sürecinin süreçtir. Eric Hobsbawm, Devrim Çağı yaygınlaşma, derinleşme ve hızlanma1 isimli kitabında onsekizinci yüzyılın özellikleri de giderek yoğunlaşmıştır. Bu dünyasını çok büyük olarak tasvir ederken, bağlamda dünyanın herhangi bir bölgesinde haberleşme, ekonomik ilişkiler, seyahat ve yaşanan gerek ekonomik, toplumsal, bilgi paylaşımı gibi konulara atıfta teknolojik ya da kültürel gelişmelerin bulunarak, insanlığın henüz emekleme sadece o bölge ile sınırlı kalması ve dönemini yaşadığını belirtmiştir. dünyanın geri kalanını etkilememesi (Hobsbawm, 2008:17) Aslında tasvirde olanaklar dahilinde değildir. bahsedilen dünya, küreselleşme deneyimini Karşılıklı bağımlılık özellikle ekonomik henüz içinde bulunduğumuz yüzyılın ilişkilerde zaman zaman olumlu gelişmeler gelişmeleri ile yaşamamış olan düzendir. göstermişse de bilhassa uluslararası kriz Küreselleşmenin ne olduğunu ifade etmenin dönemlerinde devletler için bir tehdit de bir yolu da bu kavramın ne olmadığını oluşturmuştur. Örneğin İkinci Dünya anlamakla ilintilidir. Bir başka ifade ile Savaşı’ndan sonraki yaklaşık kırk yıllık küreselleşme süreci ile anlatılan ilişkiler ağı dönem boyunca dünya gayrisafi milli bir topyekün bütünleşme süreci değildir. hasılası üçe katlanmıştır ve liberaller Kavramın farklı perspektiflerini aşağıdaki devletlerin hızlı bir biçimde birbirlerine satırlarda ele almadan önce sürecin ne eklemleneceğini düşünmüşlerdir. (Gilpin, olmadığı şu önemli saptama ile 2015:413) Yine bu bağlamda 1950 ve 1980 desteklenebilir: arası dönemde dünya çapında yoksulluk oranı2 yaklaşık yüzde elli azalmıştır. “… Bütünleşme, küreselleşmenin (Bourguignon & Morrison, 2002:732-738) berisinde yer alan bir kavramdır. Ancak seksenli yılların ortalarına doğru Diyalektiğin terimleriyle azgelişmiş ekonomilerin borçlarını konuşacak olursak, bütünleşme ödeyememesi ve bu sürecin küresel içeriktir, küreselleşme biçim. ekonomik sistemin çarklarını yavaşlatması Küreselleşme teorisi bu içeriğin da ekonomik bağımlılığın önemli mutlaka bu biçimi alması olumsuzlukları arasında gösterilebilir. gerektiğini savunan, içerik ile biçimi ayrılmaz biçimde birbirine Küreselleşme sürecinin olumlu sonuçları bağlayan, hatta özdeşleştiren bir olduğu kadar, olumsuz izdüşümleri de teoridir. Bu yüzden teorinin ileri sürdüğü biçimin doğruluğuşna 1 Burada sözü edilen yaygınlaşma kavramı, inanmayan ama arı anlamında dünyanın herhangi bir yerinde olan bir hadisenin bütünleşmeyi vurgulamak isteyen geriye kalan bölgelerde de ciddi sonuçlara sebep biri küreselleşme kavramına olabileceğidir. Örneğin bir ekonomik kriz ya da yeni bir teknolojik gelişme gibi. Derinleşme ise, başvurmamalıdır. Bütünleşme yaygınlaşma sürecinin sebep olduğu etkilerin olgusuna küreselleşme adını yoğun ve güçlü bir şekilde hissedilmesini ifade verebilmek için ek özgül eder. Küreselleşmenin hızlanma özelliği ile belirlenimler gerekir…” (Savran, vurgulanmak istenen de, yaygınlaşma ve derinleşme sürecinin yarattığı gelişmelerin çok 2008:22) hızlı bir şekilde yaşanması gerçeğidir. 2 Castells, küreselleşmenin en çarpıcı Yoksulluk oranı ile ifade edilen ekonomik gösterge, günlük 1 Dolar’dan az kazanan insanların özellikleri yatırım, ticaret, kültürel ürünler, dünya çapındaki toplam sayısıdır.
1318 C.22, Göç Özel Sayısı Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi vardır. Bir başka ifade ile tüm uluslararası sürecin dinamik3 doğası incelendiğinde, aktörler, ekonomik kriz, istikrarsızlık ya da uluslararası para akışının hızlanması göç sorunları ile bir anda yüzleşebilir. Bu küreselleşmenin ekonomik etkilerini büyük denklemin tüm bilinmeyenleri giderek arttıracaktır. düşünüldüğünde, süreci anlamak ve analiz Bir başka yaklaşıma göre küreselleşme, o etmek farklı yaklaşımların geliştirilmesini kadar da olumlu etkileri olan bir süreç gerekli hale getirmiştir. değildir. Bu bağlamda her her uluslararası 1.1. Küreselleşme Sürecine Farklı aktör bir diğeri simetrik olarak (eşit şekilde) Yaklaşımlar entegre olamayabilir. Yani güçlü ve zayıf ekonomiler arasındaki uçurum, küreselleşen Etkilediği ve etkilendiği dinamikler ne ekonomik ilişkiler bağlamında daha da olursa olsun, küreselleşen ilişki ağının artabilir. Bu görüş aynı zamanda politik ekonomik faktörlerle oldukça yoğun bir ekonominin milliyetçi söylemlerinden de ilişkisi vardır. Bir yaklaşıma göre küresel izler taşımaktadır. Daha korumacı ve bir düzen ve değişen ilişki biçimleri liberal başka söylem ile daha devletçi bir ekonomi ile yakından ilintilidir ve ekonomik sistemde öncelikli hedef Ekonominin küreselleşmesi en yalın ifadesi sanayileşme ve milli güvenlik olmakla ile artan ekonomik bağımlılıklar ve sınırları beraber, kendine yeterli bir sistem büyük aşan boyutta para, servis, hizmet, mal ve önem taşımaktadır. Yine bu görüşe ek işçi akışının yoğunlaşmasıdır. (Fischer, olarak ekonomik milliyetçiliği savunan 2003:3) görüş, uluslararası ekonomide karşılıklı Bir başka ifade ile liberal ekonomi, serbest bağımlılıkların simetrik olmamasından piyasa koşulları ve devlet müdahalesinin şikayet ederken, bu yapının da uzun vadede minimum seviyede olması gerektiği görüşü bir çatışma unsuru olabileceğini ile, küreselleşme sürecini hızlandırmıştır. vurgularlar. (Gilpin, 2015:50-51) Ayrıca Robert Gilpin’in liberal ekonominin doğası bölgesel ekonomik entegrasyonlar ile ilgili yaptığı şu saptama oldukça sonucunda, dışlayıcı bir mekanizma önemlidir: oluşabileceği de bu yaklaşımın öngördüğü esaslardandır. “… Esasında Liberaller ticari ve ekonomik bağlantıların ülkeler arasındaki Küreselleşme ile ilgili bir diğer görüş ise barışın kaynağı olduğuna inanırlar, çünkü dönüşümcüler olarak adlandırılan gruba ticaretin karşılıklı faydaları ve ulusal aittir. Bu görüş çerçevesinde uluslararası ekonomilerin genişleyen bağımlılıkları örgütler4 devlet egemenliğini kırabilecek işbirliği ilişkilerini besleyecektir. Siyaset güce sahiptir ve uluslararası örgütler insanları bölerken, ekonomi birleştirecektir. güçlendikçe devlet otoritesi giderek Uluslararası liberal ekonomi, karşılıklı çıkar ilişkileri ve hali hazırdaki 3 duruma bağlılık oluşturacağından Dinamik ifadesi ile vurgulanmak istenen husus, zamanla değişen yapıdır. Herhangi bir sistemdeki uluslararası siyaset üzerinde ılımlı dinamik değişkenlerin incelenmesi sonucunda, bir etki bırakacaktır…” (Gilpin, 2015:46) sistemin geçmiş ve şimdiki yapısı ele alınarak değşimin hangi yöne doğru olduğu belirlenebilir. Küreselleşme uluslararası ekonomik sistem Gerek fen bilimlerinde gerek sosyal bilimlerde ile entegre olabilmiş ekonomilere şüphesiz herhangi bir sistemin dinamik olarak irdelenmesi önemli fırsatlar sunmuştur. Yine bu oldukça önemlidir. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. KIM, D. (1999), Introduction to System Thinking, bağlamda uluslararası aktörlerin önem Pegasus Communications, Willston. sıralaması da sürekli güncellenmektedir. 4 Uluslararası örgütlerin küresel ekonomik Çok uluslu şirketler, bölgesel işbirlikleri ve ilişkilerdeki ağırlığı giderek artmaktadır. Örneğin uluslararası örgütler hem uluslararası Avrupa Birliği genel ekonomik gücü bağlamında ele alındığında bugün dünyanın en büyük siyasette hem de uluslararası ekonomide her ekonomik gücüne sahiptir. Yine bazı çok uluslu geçen gün etkisini arttırmaktadır. Ayrıca şirketler piyasa değerleri bakımından incelendiğinde birçok ülkenin ekonomisinden daha büyük bir ekonomik güze sahiptirler.
1319 GÖRGÜN 2017 azalacaktır. Ve bu sayede küresel niteliği de taşır. Bu yolculuğun bağımlılıklar devletlerin tekelinden çıkarak dinamiklerini anlamak, göç sürecinin uluslararası örgütlerin küresel siyaset ve başlangıç ve bitiş noktalarındaki ekonomideki önemi giderek artacaktır. farklılıkları anlamakla oldukça ilintilidir. Bir başka söylem ile göçün nedenlerini Küreselleşme, ekonomi, siyaset, büyük ölçüde bu farklılıklar oluşturur. uluslararası yaşam standartarı, iklim, terör ve benzer konuları yakından etkilerken, Bu denli karmaşık ve etkileri hem kısa küresel göç olgusu da yaşanan bu değişim vadede hem de uzun vadede çok derin olan süreci ile yakından alakalıdır. İnsanların bu süreç için, “tüm toplumlar göç neden göç ettiği birçok sebep ile olgusunun ürünüdür” tanımı yerinde olur.5 açıklanabilir. Ekonomik sebepler, yaşam (Moses, 2006:11) Sosyal bilimlerde standartları, mesafeler, imkanlar, refah ve uluslararası göç kavramı özellikle endüstri bu bağlamda daha iyi bir seviyeye devrimi ile başlamış olmakla beraber, gelebilecek her kriter olasılıklar dahilinde yirminci yüzyılda yaşanan iki büyük dünya değerlendirilebilir. Küreselleşme sürecinde savaşı, göç sürecini büyük ölçüde tüm bu kriterler dinamik bir yapı etkilemiştir. Sanayi ülkelerinin yoğunlaşan sergilediğinden, küreselleşme ve göç işgücü talebi, kırdan kente ve az gelişmiş kavramları modern dünyada iç içe endüstrilerden çok gelişmiş endüstrilere geçmiştir. Küresel göç günümüzde sadece doğru hareketi de arttırmış olup, yaşanan düzenli göçmenleri ve yeni bir coğrafyaya tüm bu gelişmelerin gerek toplumsal, gerek transfer olan işgücünü değil aynı zamanda kültürel gerek ekonomik birçok alanda birçok düzensiz göçmeni, sığınmacı ya da farklı yansımaları ve sonuçları olmuştur. mülteciyi de kapsayan karmaşık bir olgu Küreselleşen uluslararası sistem haline gelmiştir. (Yıldız, 2017:42) çerçevesinde uluslararası göçmen sayıları incelendiğinde, göç sürecinin artan önemini Birleşmiş Milletler’in 2015 Göç 2. GÖÇ KAVRAMI Raporu’nda beş senelik periyodlar Göç süreci en yalın ifadesi ile insanların halindeki değişimden de anlamak geçici ya da kalıcı olarak bulundukları mümkündür: coğrafyadan başka bir coğrafyaya hareketi olarak tanımlanabilir. Bununla beraber göç kavramı siyasi, kültürel, sosyal ve ekonomik dinamiklerle yoğun bir ilişki ağı içindedir. Ayrıca göç kavramı tanımlanırken zaman, mesafe ya da kalıcılık gibi unsurlar da dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda mesafe ve zaman boyutu da önemli bir kriterdir. (İnan, 2016:15) Ülkelerin siyasi, sosyal ya da ekonomik yapılarına bağlı olarak ifade edilebilecek göç tipleri iç göç ya da dış göç olarak da gruplandırılabilir. Genellikle kırsal alandan 5 kent yaşamına ülke içi bir coğrafya Burada yeralan ifadede, tarihsel süreç incelendiğinde dünyadaki tüm toplumların aslında değişimi olara adlandırılan göç tipi iç göç yaşadığı coğrafyayı terkettikten sonra yeni yaşam olarak ifade edilir. Uzun mesafeli ve ülkeler alanlarına yerleşip, bu yaşam alanları ile olan arası olan cağrafya değişimi ise dış göç ya etkileşimleri sonucunda geçirdikleri değişimden da uluslararası göç olarak adlandırılır. söz edilir. Atıfta bulunulan yazar eserinde bir bakıma insanoğlunun sıklıkla bu tarihsel dönüşümü Göç süreci ister ulus sınırları içinde, ister gözardı edip göç olgusuna kısa vadeli ve dönemsel değişimler süreci olarak bakmasını eleştirir. Bir uluslararası olsun, bir bakıma değiştirilen başka ifade ile “göç tarihi insanlık tarihi kadar coğrafyalar arasındaki farklılıklara cevap eskidir” ifadesini vurgular.
1320 C.22, Göç Özel Sayısı Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi
Tablo 1: 2000-2015 Yılları Arasında Küresel Göç Rakamları 2000 2005 2010 2015 173.000.000 191.000.000 222.000.000 244.000.000 Kaynak: (UN-International Migration Report, 2015:5)
Castles ve Miller uluslararası göç olgusunu 8. Sosyoloji : Toplumsal dinamikler ve şu açıklamayla ifade eder: göç olgusu arasındaki ilişkiler (Brettel & Hollifield, 2015:4) “… Soğuk Savaş sonrası dönemi tanımlayan özelliklerden bir diğeri ise Göçmenlerin içinde bulunduğu göç uluslararası göçün dünyanın dört bir sürecinin salt bir yer değiştirme ya da tarafında belirgin bir şekilde artmasıydı. taşınma süreci olarak değerlendirilmesi Uluslararası göç, 1970’li yılların kesinlikle eksik kalır çünkü bu ortalarından bu yana karmaşık bir süreç mobilizasyon çok daha derin anlamlar ve olarak giderek ivme kazanan küreselleşme etkiler taşır. Göç ve yerleşme, göçmenin hareketi içerisinde kilit bir dinamik olarak geriye kalan hayatını kuşatabilecek ve yerini aldı…” (Castles & Miller, 2008:3) sonraki kuşakları da etkileyecek uzun soluklu bir süreçtir. (Castles & Miller, 2.1. Göç Olgusunda Genel Yaklaşımlar 2008: 28) Göçmenler bu süre zarfında Bugüne kadar göç olgusu ile ilgili tüm sadece kendilerini, yakınlarını ya da fiziksel değişkenlerin ve dinamiklerin dahil olduğu eşyalarını değil, yaşam tecrübelerini, ve kapsayıcı genel bir göç teorisi yeteneklerini, kültürlerini ve hayallerini de geliştirilemedi. Ancak farklı dsiplinlerin de beraberinde götürür. Bu ifadeden de yardımıyla konuya çeşitli kriterler anlaşılacağı üzere, göç edenin hem ayrıldığı bağlamında önemli yaklaşımlar hem de yolculuk ettiği düzeni etkileyecek sergilenirken göç konusunun karmaşık unsurları beraberinde barındırdığı bir doğası biraz daha aydınlandı. Brettel ve değişim süreci söz konusudur. Hollifield yaptıkları araştırmalar Ravenstein’ın ilk olarak 1885 yılında bağlamında göç olgusunu aşağıdaki yayımladığı Göç Kanunları6 adlı disiplinlerle ilişkilendirmiş ve araştırma makalesinden bu yana göç olgusu farklı konularını şu şekilde sıralamıştır: biçimlerde sınıflandırıldı ve yaşanan süreç 1. Antropoloji : Göç olgusu, kültürel farklı kriterler çerçevesinde değişim ve kimlik arasındaki değerlendirilmiştir. Örneğin Everett Lee, bağlantılar süreci itici ve çekici etkenler olarak iki 7 2. Demografi : Yerleşik toplum ve o gruba ayırırken , göç kararının nasıl topluma göç eden bireyler arası verildiğine dair, yaşanan yer ile ilgili ilişkiler faktörler, gidilmesi düşünülen yer ile ilgili faktörler, işe karışan engeller ve bireysel 3. Ekonomi : Ekonomik etkenlerin faktörler başlıkları altında çeşitli göç sürecindeki rolü sınıflandırmalar yapmıştır. (Lee, 1966:50) 4. Coğrafya : Sosyo-Mekansal kalıplar ve göç ilişkisi İtici ve çekici unsurlar biraz daha derinlemesine incelendiğinde, bu unsurların 5. Tarih : Göç olgusu ve dinamiklerinin zamana bağlı değişimi 6 Konu ile ilgili detaylı bilgi E.G Ravenstein’ın 1885 6. Hukuk : Hukuğun göç yılında Journal of the Statistical Society of London olgusu üzerindeki etkileri dergisinin 48. sayısında yayınlanan “The Laws of Migration” isimli makalesinden elde edilebilir. 7. Siyaset Bilimi : Devletlerin göç 7 Düşük gelir, kötü hayat standartları, siyasi baskılar olgusuna yaklaşımları ya da ekonomik açıdan gerekli fırsatların olmayışı itici faktörler olarak tanımlanırken, işgücü talebi, yeni çalışma alanları ve fırsatları ya da daha geniş siyasi özgürlükler çekici unsurlar olarak tanımlanır.
1321 GÖRGÜN 2017 altında yatan asıl sebeplerin ne olduğu uygulanan işçi/işveren siyasetleri de sorusu gündeme gelir. Bu sebepleri gözönüne alınmalıdır. inceleyen William Petersen göç çeşitlerini, Konunun bir başka önemli boyutu da yurt ilkel göçler, zorunlu göçler, yönlendirilen dışına gidecek olan işçi nüfusunun ileride göçler, serbest göçler ve kitlesel göçler yaratabileceği olası sorunlarını barındırır. olarak beş kategoride ele almıştır. Bu noktada Nermin Abadan Unat’ın (Petersen, 1958: 259-263) Bu bağlamda incelemesi oldukça önemlidir: oluşturulan göç tipleri, bir bakıma bireysel ve toplumsal dinamikleri de hesaba katıp “… Yurt dışına işçi göç sosyolojisi için önemli bir analiz de gönderilmesinin, işçi gönderen ülkeler için içerir. yarattığı dezavantajların gelecekte de ihmal edilemeyecek boyutlara varacağı Konunun bir başka önemli boyutu da anlaşılmaktadır. Akdeniz ülkeleri genellikle iklimsel/çevresek faktörlerin göç olgusu nüfusun dağınık yerleşme birimlerinde üzerindeki etkileridir. Öyle ki iklim yaşamakta olduğu ülkelerdir: dağınık değişiklikleri ve doğal afetler, insanların tarzda yerleşmiş köylerin bir altyapıya ülke içinde yer değiştirmesine hatta kavuşturulması ancak büyük masraflarla ülkelerini terk etmelerine sebep olabilecek ve köylerin tecrit edilmiş bir olabilmektedir. (Ekşi, 2016:13) Hatta iklim tarzda yerleşmiş topluluklar olması, göçmenleri (çevresel göçmenler) konusu gelişme için ciddi bir engel teşkil edecektir. ulıslararası ilişkiler bakımından o denli Köylerden uluslararası nitelikte bir önemlidir ki, Ekşi’nin de belirttiği gibi, bu demografik erozyonun işlerlikte olması da konuda işbirliği sağlamak adına yolların yapılmasına, elektriklendirmenin milletlerarası birtakım andlaşmalar gelmesine ve bazı kaynakların getirilmiş yapılmıştır. (Ekşi, 2016:14) bulunmasına rağmen, bu ülkelerdeki köy Boyd’un da belirttiği gibi uluslararası topluluklarının nüfusca artmasını ve ekonomik sistem küreselleşen ortamda kalabalık merkezler haline gelmesini hızla etki alanını arttırır ve bu sayede ulusal önlemekte, gelişimlerini engellemektedir.” ekonomiler, ulusal iş gücü ve uygulanan (Abadan-Unat vd., 1975:4) siyasalar göç alan ya da göç veren ülkeler Yine ekonomi perspektifi ile ele için daha da önemli hale gelir. (Boyd, alındığında, genç ve eğitimli nüfusun göç 1989:645) 1990 ve 2016 yılları arasında, konusuna –uzun vadeli beklentiler ve gelişmekte olan ülkelere yapılan yabancı ekonomik getirilerin önemini düşünerek- yatırımın %1800 oranında arttığı ve yaşı ilerlemiş nüfustan daha meyilli gelişmiş ülkelere yapılan yabancı yatırımın oldukları birçok çalışmada incelenmiştir. da %488 arttığı gözönüne alınırsa, Parrado ve Cerrutti bu yaklaşımı küreselleşen uluslararası sistemin ekonomik “yeteneklerin transferi”adı altında ele alır. açıdan ne kadar fazla karmaşık ilişkiler ağı (Parrado & Cerrutti, 2003:104) içerdiği daha da netlik kazanmış olur. (unctadstat.unctad.org, 2017) 2.2. Sosyo-Kültürel Yaklaşımlar Göç olgusunu ekonomik dinamiklerle ele Yukarda ele alınan farklı perspektiflerin alan yaklaşımlar temelde emek ve çoğu birbirleriyle bağlantılı olup, göç sermayenin coğrafi açıdan eşitsiz bir sürecini ele alıan bir başka yaklaşım da şekilde dağılmış olmasına vurgu yaparken, sosyo-kültürel kuramlardır. Bu bakış açısı, modernleşme sürecine girmiş ya da Denge Kuramı, Merkez-Çevre Kuramı, Göç modernleşmiş endüstri toplumlarının Sistemleri Kuramı ve Göçmen Ağı Kuramı istihdam ihtiyacını da ele alır. (Massey vd., olarak farklı alt gruplarda sınıflandırılır. 1993:433) Bu bağlamda ülkeler arası Denge Kuramı daha çok modernleşme çalışan ücretleri, yetenekli/yeteneksiz düşünürleri tarafından geliştirilmiş olup, işgücü, işgücü piyasasının dinamikleri ve dünyanın az gelişmiş ve çok gelişmş ülkeler bazında her hükümet tarafından bölgeleri arasındaki göç hareketinin etkileri
1322 C.22, Göç Özel Sayısı Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi
üzerine yapılandırılmış bir yaklaşım göçmenler ve göçmen olmayan kişiler biçimidir. Bu bağlamda yaşanacak arasında ortak köken, soydaşlık ve dostluk mobilizasyon sürecinde endüstrileşme bağlantılarından oluşan kişiler arası açısından zayıf ve güçlü ülkeler arasında bağlantılar bütünü olarak ifade eder. zaman içerisinde bir dengenin söz konusu (Abadan-Unat, 2002: 18) Massey, olacağını ve göçün modernleştirici bir oluşturulmuş bu ağın avantajlarını etkisinin olacağı savunulmuştur. irdelerken sıklıkla “azalan masraflar ve azalan riskler” kavramlarına atıfta bulunur. Merkez-Çevre Kuramı’nda ise gelişmiş (Massey vd., 1993: 449) ülkelerin merkez unsurları, az gelişmiş ülkelerin çevre ülkeler olarak düşünüleceği Nasıl ki her birey sosyal ağlara sahipse (aile ve bu bağlamda göç hareketinin genellikle bağları, komşuluk ilişkileri, iş arkadaşlıkları çevre ülkelerden merkez ülkelere doğru vs.) göçmenler de bu bağlamda diğer olacağı savunulmuştur. Böylesine tek taraflı bireylerden farklı değildir ve ağlar, grupları, bir akış süreci ele alındığında ülkeler arası toplulukları ve diğer sosyal oluşumları dengsizliklerin uzun vadede artacağı kapsayan açık ilişki şekilleri olarak öngörülmüştür. Bu bakış açısının önemli karşımıza çıkar. (Bartram vd., 2017: 206) O savunucuları, göç olgusunun göç veren halde bireyin içinde olduğu ve erişim coğrafyayı sürekli kayıplara uğratırken sağlayabildiği tüm sosyal ağlar, hayatını kaynakları (insan gücü ve emek açısından) etkileyecek yeni süreçte adaptasyon ve yeni da sürekli tükettiğini savunmaktadırlar. koşullara uyum açısından ona avantaj (Çakır, 2011:136) sağlayacaktır. Bir başka yaklaşım olan Göç Sistemleri Uluslararası göçler ile iç göçler arasında bir Kuramı en yalın ifadesi ile ülkelerin kıyaslama söz konusu olduğunda, göçmen karşılıklı göçmen değşimleri üzerinden ağları olgusunun önemi daha da artar. kurduğu sistem etrafında şekillenen, Başka bir ifade ile uluslararası göçlerde ekonomik ve siyasi boyutları ağırlıklı olan göçmen ağları çok daha kritik bir öneme yaklaşımdır. Bu okulun mensupları, kurulan sahiptir. Uluslararası düzeyde göçmenlerin bu ilişki ağında ülkelerin ticari yüzleşeceği problemler daha da karmaşık yakınlıklarını göç sürecinin önemli bir olduğu için (izin belgeleri, yasal bağlantı mekanizması olarak düşünürler. prosedürler, göçmen statüleri vs.) (Bean & Brown, 2015:142) Yine bu uluslararası göçmenlerin daha fazla desteğe çerçevede göç sistemleri kuramı göç eden ve bilgiye ihtiyacı vardır. (Faist, 2002:121) bireyler arası bağlardan ziyade, tarihsel Ayrıca göç serüveni çok karmaşık ve farklı perspektifte ülkeler arası kurulmuş bağlara dinamikler etrafında şekilllenirken yoğunlaşır ve uzun vadede göç sürecinin göçmenler, içine dahil olacakları toplumun ülkeler arası bağları daha da mevcut düzeni ve adaptasyon süreci büyük güçlendireceğini öngörür. önem taşır. Göç süreçleri sonucunda farklı toplumsal grupların karşılaşması ile 2.2.1. Göçmen İlişkileri Ağı gerçekleşen etkileşim hem göç eden hem de Sözü edilen diğer yaklaşımlar, temelinde göç alan toplum için uyum, uyumsuzluk, çoğunlukla bir kıyaslama ve tercih çatışma ortamı ya da barış ortamı gibi farklı seçenekleri süreci oluştururken, göçmen gelişmelere de sebep olabilir. (Erçin & ağları yaklaşımı bu bağlamda diğer Adıgüzel, 2017: 172) yaklaşımlardan daha farklı bir yapı sergiler. İnsanlar doğdukları andan itibaren, aileleri, Öncü göçmenler yoluyla temeli atılan bu akrabaları, eğitim hayatları, medya ve bağ sonraki süreçte göç konusuna muhattap benzeri kurumlar ile zaman içerisinde kendi olacak bireyler için bir ön model ya da davranış kalıplarını oluştururlar. Bu sayede “kullanıcının el kitabı” şeklinde de sırası ile değerler, inançlar ve davranışlar anlamlandırılabilir. Abadan-Unat’a göre yapısı da şekillenmiş olur. Bir başka ifade göçmen ilişkiler ağı, geldikleri ülke ile yeni ile insanlar davranış kalıplarını bir şekil yerleştikleri ülkede, eski göçmenler-yeni
1323 GÖRGÜN 2017 toplumsallaşma ile öğrenirler. Göç, hedef ülkenin çevresel/iklimsel şartlarına göçmenlerin doğal toplumsallaşma sürecini uyum gibi önemli konular göçmenlerin kesintiye uğratır ve göç edenlerin eski sağlığını doğrudan etkileyebilecek toplumsal normlara göre bildiği neredeyse hususlardır. Bu denli hassas ve sorun teşkil her şey geçerliliğini yitirir. (Adıgüzel, edebilecek konularla da ilgili göçmen 2016:173) Sonuç olarak göçmenlerin yüz dayanışma ağları yol gösterici bir unsur yüze geleceği yeni bir toplumsallaşma olarak hesaba katılabilir. Göçmen ağları, süreci başlar ki bu da göçmenlerin başa göçmenlerin sağlıklarını, bazen sağlık çıkması gereken önemli sorunlardan biri hizmetlerini almak için ziyaret ettikleri, olarak ifade edilebilir. köken ülkeleride olduğu gibi, sağlık hizmetlerine ulaşımını destekleyerek Göç hareketleri sürecinde göç alan ülkeler koruyabilir. (Bartram vd., 2017:211-212) de uluısal göç siyasetlerinde yeni stratejiler Ayrıca, göçmenlerin hedef toplumun ve geliştirmek durumunda kalırlar. yeni coğrafyanın beslenme biçimlerine Hükümetler, toplumsal barışı ve uyum sürecini kolaylaştırması bakımından, entegrasyon sürecini zaman zaman köken ülkenin beslenme alışkanlıkları ve çokkültürlülük tarzı siyasi çözümler ile biçimlerine, bir başka ifade ile göçmenler şekillendirirken zaman zaman da için geleneksel sayılabilecek olan beslenme asimilasyon (eritme potası/akültürasyon) tarzını en azından bir süreliğine devam gibi olumsuz yaklaşımlar sergileyebilirler. edebilmesini sağlayabilecek koşulların Demek ki hem göç eden bireyler hem de oluşturulmasında, yine göçmen ağlarının göç alan toplumlar açısımdan sosyo- yardımları ve yol göstericiliği önemlidir. kültürel bir boyut da ortaya çıkmaktadır. Eğitim ve dil konuları da göçmenlerin Göçmenler açısından aşılması zor bir engel yaşayacağı potansiyel sorunlardan biridir. olan uyum süreci sorunu, hedef ülke/toplum Şüphesiz bu iki konu, uyum sürecini de açısından da, doğru bir altyapı ile sağlıklı yakından etkileyecektir. Özellikle genç bir entegrasyon süreci yönetimi gerçeği göçmen nüfusun hedef ülkeye entegrasyonu vardır. Genel olarak ifade edilirse açısından eğitim konusu büyük hassasiyet entegrasyon göçmenlerin hedef ülkeye taşır. (Akıncı vd., 2015:71) Göçmenlerin vardıklarında yaşadıkları değişim sürecini yaşayacağı yeni coğrafyanın dilini ifade eden bir tanımlamadır. (Bartram vd., öğrenirken, eğitim sistemine de katılıp 2017:181 ) Aksi durumlarda, yani hem kendilerini ya da çocuklarını yetiştirmeleri uyum sürecinin hem de entegrasyon süreci ve sisteme adapte olmaları oldukça yönetiminin rasyonel olarak sağlanamadığı önemlidir. bir durumda hem göçmenler hem de ev sahipleri açısından sorunlu bir süreç Ortak bir göç tecrübesine sahip olmak ve bu başlayacaktır. Karmaşık toplumlardaki süreç boyunca yaşanılan benzer sorunlar, farklılıklar nasıl çözümlenmelidir? sonrasında da yeni gidilen ülkedeki sosyo- kültürel çevrede varoluş çabası göçmenler Uzlaşı da çatışma da olası cevaplar arasındaki ilişki ve dayanışma sürecini arasındadır. Bu alternatifler gerek güçlendirir. Siyasi, dini ya da kültürel göçmenler, gerek ev sahibi toplum amaçlı kurulan derrnekleri bir birleştirici açısından merak uyandıran durumlardır. unsur olarak göstermek yanlış olmaz. Göçmen ilişkileri ağları yine bu bağlamda Guilmoto ve Sandron’un da altını çizdikleri göçmenlerin sağlıklı bir uyum süreci gibi, göç eden bireyler, geride bıraktıkları geçirmesine olanak sağlayacak bir yol çevreye ve düzene benzer yapıda bir mikro gösterici unsur olarak karşımıza çıkar. düzeni yeni göç ettikleri coğrafyada kurma Göçmenlerin sağlık durumları da göç süreci eğiliminde oldukları gibi bu tecrübeyi daha bakımından ele alınması gereken bir başka önce yaşamış olanlar sonradan gelenlere önemli konudur. Hedef ülkenin beslenme yardımcı olma eğilimindedirler. (Guilmoto alışkanlıkları, bu alışkanlıkların sağlık & Sandron, 2001:146) üzerindeki olumlu ya da olumsuz etkileri,
1324 C.22, Göç Özel Sayısı Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi
Göçmen ağları yaklaşımı altında göç akımı vadede köken ülke ve hedef ülke arasında nisbi anlamda seçici bir niteliğe sahiptir. Ve sağlanan para transferlerine de dönüşüp bu özellik ağ yaklaşımının bir başka önemli sınırlar ötesi ekonomik boyutlara da olanak gerçeğidir. İşte bu seçim aşamasında, sağlayabilir.8 göçmen ağları seçimi yapacak olan birey ya da gruplara önemli bir model oluşturur. Bu bağlamda Bartram ve arkadaşlarının yaptığı SONUÇ saptama önemlidir: Küreselleşme süreci özellikle ekonomi, “… İnsanlar basitçe dünyanın teknoloji ve bilişim alanlarında insanoğluna etrafına bakıp, nereyi seçip gitmek çığır açan fırsatlar sağlarken farklı istediklerine soyut oılarak karar boyutlarıyla da çeşitli problemleri veremezler. Göç riskli olabilir ve beraberinde getirmiştir. Çevresel çoğu potansiyel göçmenler göç edecekleri problemler, küresel adalet, terör ve göç zaman riskleri azaltma arayışındadırlar bunlardan sadece bazılarıdır. Göç olgusu, ve o nedenle onlara yardım edebilecek ister düzenli ya da planlanmış olsun ister bireylerin ve kuruluşların var olduklarını düzensiz olsun (sığınmacılar, mülteciler, bildikleri yerlere gitmeyi tercih yasa dışı göçmenler vs.) küreselleşen ilişki ederler…” (Bartram vd., 2017:207-208) ağı içimde birçok sorunu beraberinde getirir. Bu bağlamda küreselleşme ve göç Böylece sosyal ağlar göç sürecini daha olguları birbirini etkileyen sürekli bir kolay ve olanaklı hale getirmek için döngü, bir başka ifade ile bir çeşit neden insanların ihtiyaç duyduğu bağlantı türlerini sonuç sarmalını andırır. sağlar ve bu sayede daha önce göç edenlerle potansiyel göç ediciler birbirlerine Çeşitli sebeplerden dolayı mevcut bağlanmış olurlar. Bir başka ifade ile durumlarından rahatsız olan insanlar için göçmen ilişkileri ağlarının bir başka önemli göç konusu bir çıkış yolu alternatifi olarak ayırt edici özelliği ise göçe sebep olabilecek değerlendirilirken, karar alma süreci ve unsurlarla beraber, göç sürecinin devamına sonrasında izlenecek süreçte, olası birçok etki eden ve sürece muhattap tüm bireyleri problemden söz etmek mümkündür. ve coğrafyaları birbirine bağlayan bir yapısı olmasıdır. Ayrıca sosyal ağların alternatif Ele alınan perspektiflerde belirtildiği üzere, göçmen ağlarının göç sürecine birçok kurulum biçimleri ile ilgili köken ülke ve önemli etkisi vardır. Gerek kişiler arası hedef ülke arası evlilikler ve akraba olsun gerek kurumlar arası olsun ziyaretleri de önemli bir yere sahiptir. oluşturulan bu ağlar sayesinde göç edecek (Boyd, 1989:650-651) insanların karar alma süreçleri derinden Göçmen ağlarının bir başka önemli boyutu etkilenir. Ortak ya da benzer bir göç da konunun ekonomik yansımalarıdır. tecrübesine sahip olan bireyler, Göçmenler ekonomik açıdan da bir oluşabilecek potansiyel sorunlarla ilgili birliktelik ve ilişki ağı içinde olabilir. Yani birbirlerine yardımcı olabilir ve süreç göçmenler, oluşturulmuş sosyal ağlar boyunca doğabilecek risklerin minimum sayesinde yeni iş imkanları bulabilirler. düzeyde tutulmasına katkıda bulunabilirler. Örneğin Amerika ve Birleşik Krallık’ta sıklıkla rastlanan “Çin Mahellesi, Küçük İtalya, Kore Mahellesi” ya da Almanya’da Türklerin yoğunlukta olduğu bölgelerde 8 Örneğin Almanya’nın Köln kentinde bulunan Türk “Türk Mahallesi” olarak adlandırılan Mahallesi’nde açılmış olan gıda, giyim ya da süs bölgeler oluşturması, bu bölgelerde etnik ve eşyaları mağazalarında gerek beslenme gerek kültürel anlamda benzer koşulların ve iş giyim gerekse eşya bazında olsun, geleneksel motifler ve ürün yelpazeleri de sıklıkla yer alır. Bu imkanlarının sağlanması ile göçmenler arası sektörlerde genellikle aynı kökene mensup ekonomik bir destek mekanizması da insanlara iş olanakları sağlanırken, genel tedarik ve kurulmuş olur. Bu tarz oluşumlar uzun taşıma süreci düşünüldüğünde, ülkeler arası ekonomik bir boyuttan da söz etmek gerekir.
1325 GÖRGÜN 2017
Göç edilecek yer ile ilgili resmi prosedürler, 3. Hedef Ülkenin Kanunları, Göçmen izinler ve yeni düzene uyum sağlayabilme Siyaseti göç edecek olan birey ya da bireylerin 4. Göçmenlerin Sahip Olduğu Haklar karşılaşabileceği olası problemlerin başında 5. Sağlık gelir. Sürecin ekonomik boyutu da düşünüldüğünde, göç olgusu daha da 6. Eğitim karmaşık ve hesaplanabilmesi zor bir 7. Ekonomik Sıkıntılar ve İş İmkanları denkleme dönüşür. Ayrıca göç süreci ele 8. Uyum Süreci (Toplumsal ve Kültürel alındığında iki farklı toplumun birbiri ile Süreç, Adaptasyon) karşılaşmasında ortaya çıkabilecek yeni 9. Dil etkileşim ve ilişki kurma biçimlerinin farklı bir kültürleşme sürecine de sebep olacağı Göçmen dayanışma ağları ve sosyal ağlar, unutulmamalıdır. Bu bağlamda hemşehrilik, göçe sebep verecek ve bireylerin karar alma akrabalık ya da göçmenlerin oluşturduğu ve mekanizmasını etkileyen önemli unsurlar dahil olduğu ağlar, genel sürecin sorunlarını oldukları gibi göçün devamlılığını en aza indirme kaygısı ile oluşturulmuştur. sağlayabilecek etkili mekanizmalar olarak da karşımıza çıkar. Bu yapılar özellikle Hedef ülke/toplum ve göç eden bireyler düşünüldüğü zaman gerek hedef ülkedeki olası risk unsurlarını en alt seviyede siyasi mekanizma gerek ev sahibi toplum tutabileceği gibi sürece dahil olacak yeni göçmenler için de bir yol haritası işlevi gerek göç edenler, sağlıklı bir uyum süreci görürler. yaşanması ve sosyo-kültürel sorunların yaşanmaması için gerekli stratejileri Göçmen ilişki ağları yaklaşımı, sürekliliği izlemelidir. ve organik yapısı bakımı ile diğer Göç sürecinin başlamasıyla, göçmenlerin yaklaşımlardan daha farklı bir konuma sahiptir. Bu yaklaşım, göç olgusunun karşılaşabileceği ve göçmen ilişki ağları neden-sonuç ilişkilerinden çok, göç sürecini yardımıyla çözülebilecek sorunlar özetle şu ayakta tutmaya yarayan ve göç edecek şekilde sıralanabilir: birey ya da bireylerin bağlı olacakları yeni 1. Karar Alma Süreci yaşam alanlarında daha kolay ayakta 2. Yasal Prosedürler ve İzinler durmalarını sağlayacak dinamiklere sahiptir.
KAYNAKÇA 1. ABADAN-UNAT, N. (2002), 4. AKINCI, B., NERGİZ, A., GEDİK., Bitmeyen Göç, İstanbul Bilgi E., (2015), “Uyum Süreci Üzerine Bir Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Değerlendirme: Göç ve Toplumsal Kabul”, Göç Araştırmaları Dergisi, 2. ABADAN-UNAT, N. & Keleş, R. & Penninx, R. & Renselaar, H. & Velzen, No.2, s. 58-83. L. & Yenisey, L. (1975), Uluslararası 5. BARTRAM, D. & POROS, M. & İşçi Göçünün Boğazlıyan İlçesindeki MONFORTE, P. (2017), Göç Etkileri Üzerine Bir İnceleme: Göç ve Meselesinde Temel Kavramlar (Çev. Gelişme (Çev. Ünsal Oskay), Ankara Itır Ağabeyoğlu Tuncay), Hece Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara. İskan ve Şehircilik Enstitüsü, Ankara. 6. BEAN, F. D., BROWN, S. K. (2015), 3. ADIGÜZEL, Y., (2016), “Göçmenlerin “Demographic Analyses of Migration”, Kültürel Entegrasyonu”, Esen, A., Brettel, C. B., Hollifield, J. F. (Ed.), Duman, M. (Ed.), Türkiye’de Geçici Migration Theory: Talking Across Koruma Altındaki Suriyeliler: Tespitler Disciplines, Routledge, New York. ve Öneriler, WALD Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 171-194.
1326 C.22, Göç Özel Sayısı Küreselleşme Sürecinde Göçmen İlişkileri Ağının Önemi
7. BOYD, M. (1989), “Family and 18. FAIST, T. (2002), The Volume and Personal Networks in International Dynamics of International Migration Migration: Recent Developments and and Transnational Social Spaces, New Agendas”, The International Oxford University Press, New York. Migration Review, No. 3, s. 638-670. 19. FISCHER, S. (2003), “Globalization 8. BOURGUIGNON F., MORRISON, C. and Its Challenges”, The American (2002), “Inequality among World Economic Review, No. 2, s. 1-30. Citizens: 1820-1992”, The American 20. İNAN, C.E. (2016), “Türkiye’de Göç Economic Review, No. 4, s. 727-744. Politikaları: İskan Kanunları Üzerinden 9. BRETTEL, C. B., HOLLIFIELD, J. F., Bir İnceleme”, Göç Araştırmaları (2015), Migration Theory: Talking Dergisi, No:3, s. 10-33. Across Disciplines, Routledge, New 21. LEE, E. (1966), “A Theory of York. Migration”, Demography, No.1, s. 47- 10. CASTELLS, M. (2010), The Rise of 57. the Network Society, Wiley-Blackwell 22. MASSET, D. & ARANGO, J. & Publications, Oxford. HUGO, G. & KOUAOUCI, A. & 11. CASTLES, S. & MILLER, M. J. PELLEGRINO, A. & TAYLOR, E. (2008), Göçler Çağı. Modern Dünyada (1993), “Theories of International Uluslararası Göç Hareketleri (Çev. B. Migration: A Review and Appraisal”, Uğur Bal ve İbrahim Akbulut), Bilgi Population and Development Review, Üniversitesi Yayınları, İstanbul. No. 3, s 431-466. 12. ÇAKIR, S. (2011), “Geleneksel Türk 23. MOSES, J. W. (2006), International Kültüründe Göç ve Toplumsal Migration: Globalization’s Last Değişme”, SDÜ Fen Edebiyat Frontier, Zed Books Ltd., New York. Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24. PETERSEN, W. (1958), “A General N.24, s. 129-142. Typology of Migration”, American 13. EKŞİ, N. (2016), “İklim Mültecileri”, Sociological Review, No.3, s. 256-266. Göç Araştırmaları Dergisi, No. 2, s. 25. PARRADO, E., CERUTTI, M. (2003), 10-58. “Labor Migration between Developing 14. ERÇİN, Ö., ADIGÜZEL, Y. (2017), Countries: The Case of Paraguay and “Fransız Kamusal Alanında Argentina”, The International Bütünleşmeşme Stratejisi”, Göç Migration Review, No.1, s. 101-132. Araştırmaları Dergisi, No.1, s. 170- 26. SAVRAN, S. (2008), Kod Adı 188. Küreselleşme: 21. Yüzyılda 15. GILPIN, R. (2015), Uluslararası Emperyalizm, Yordam Kitap Basım ve İlişkilerin Ekonomi Politiği (Çev. Yayın Ltd. Şti., İstanbul. Murat Duran, Selçuk Oktay, Kadir 27. UNITED NATIONS, (2016), Ceyhan, Gürkan Polat), Kripto International Migration Report-2015, Yayınları, Ankara. Department of Economic and Social 16. GUILMOTO, C. & SANDRON, F. Affairs, New York. (2001), “The Internal Dynamics of 28. YILDIZ, A. (2017), “Göç ve Migration in Developing Countries”, Entegrasyon Politikalarında Population: An English Selection, Vatandaşlık”, Göç Araştırmaları No.2, s. 135-164. Dergisi, No.1, s. 36-68 17. HOBSBAWM, E. (2008), Devrim 29. (http://unctadstat.unctad.org/wds/Table Çağı:1789-1848 (Çev. Bahadır Sina Viewer/tableView.aspx?ReportId=967 Şener), Dost Kitabevi Yayınlar, Ankara 40, 03.11.2017)
1327 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1329-1341. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1329-1341.
KONAR-GÖÇERLİKTEN YERLEŞİKLİĞE, YÜZER-GEZERLİKTEN YERELLİĞE GÖÇ…
MIGRATION FROM MIGRANT SETTLER TO SITUATEDNESS, FROM FLOATINGNESS TO LOCALITY…
Erkan POLAT*, Müge SUCU POLAT** * Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, [email protected] ** Uzman, Süleyman Demirel Üniversitesi Kurumsal İletişim Araştırma ve Uygulama Merkezi, [email protected]
ÖZ İnsanların bir yere yerleşme ve yer değiştirme kapasiteleri bir taraftan köklerinin güçlendirilmesine bir taraftan ise köksüzlüğüne referans verir. İnsan için yaşadığı yerde “mesken tutmak” varoluşunun en doğal şeklidir. İnsan yapısı gereği çevresi ve kent kültürü arasında düzenli ve uyumlu bir ilişki sağlamak arzusuyla ‘yüzer-gezer’ bir zihin ya da ‘konar-göçer’ bir canlı olarak varlığını sürdüremez, belli bir ‘yer’e ait olmalıdır. Bu aidiyetin tabanını oluşturan mekân zamanla birlikte ‘yoğunlaştıkça’ - zamanla bir kültür ona kök saldıkça- bir ‘yer’e dönüşür, tanım ve anlam kazanır. Bu bir kendiliğinden ‘özdeşleşme’ durumudur, yersizlik (placeness) ya da olmayan yer (non-place) karşıtı bu durum, bireyin bir “varoluş noktası” na sahip olması yani bir yerde “mesken tutması”, kendisini orasıyla özdeşleştirmesi anlamına da gelir. Geçmişteki izleri taşıyan ve anlatan ‘Zeitgeist’ diye ifade edilen zamanın ruhu ile ‘genius loci’ olarak tanımlanan mekânın ruhu bu özdeşleşmenin sacayaklarıdır. Anahtar Kelimeler: Göç, Zaman-Mekân, Özdeşleşme, Varoluş, Yer. Jel Kodları: O15, F22, J15, K37, R23.
ABSTRACT The settlement and displacement capacities of people once refer to the strengthening of their roots on one side and the rootlessness on the other. Where we live for human beings, "to stay" is the most natural form of existence. Human structure must belong to a certain 'place', which can not sustain its existence as a 'floating-minded' mind or 'situatedness' living creature in order to maintain a regular and harmonious relationship between the environment and the city culture. The place that forms the basis of this belonging turns into a 'place', a definition and a meaning, as time goes 'together' (with time a culture rooting on it). This is a spontaneous 'identification' and this means that the individual has an "existence point", that is to say, a place to "keep a residence" and to identify itself with it and it is also the opposite of placeness or non-place. The soul of this space identified as 'genius loci' with the spirit of time, which is expressed as 'Zeitgeist', bearing and describing the traces of the past, is the fallacy of this identification. Keywords: Migration, Time-Space, Identification, Existence, Place. Jel Codes: O15, F22, J15, K37, R23.
1. GİRİŞ bugün 1/33’ü göçmendir. 214 milyon insan, gelişmemiş olandan gelişmiş olana İnsanlar tarih boyunca durmaksızın bir göçmektedir; üstelik 2050’ye kadar da bu yerlere hareket etmekte. Dünya nüfusunun
1329 POLAT – SUCU POLAT 2017 sayının 405 Milyon olacağı tahmin Sığmazken atalarımız güne, yarına, edilmektedir. (IOM, 2012). Düşmüşüm vay, düşmüşüm ben el kapılarına” Tüm küredeki göçmenler bir araya toplanıp Göçenlerin, yerleşilen yerin yerleşik bir “göçmenler ülkesi” kursalar, günümüz sakinleriyle ırki veya etnik bağlarının olup dünyasının en fazla 4. nüfusuna sahip olmaması, aynı ya da farklı dillere sahip Endonezya ile 5. nüfusuna sahip Brezilya olup olmaması kentleşme aşamasında arasında bir yerde olacak kadar fazla nüfusa önemli etkenler olarak ortaya çıkmaktadır. sahipler; Rusya’dan, Japonya’dan, Farklı etnisiteye ve farklı lisana sahip Almanya’dan ve Türkiye’den daha fazla bir yüzer-gezer nüfusun mekânsal, sosyo- nüfustur bahsedilen. Bugün durum çok kültürel ve ekonomik açıdan uyum açıktır; küresel dünyada göç, oldukça sağlaması ve kent kültürüyle donanmaları gerçek “bir ikon” dur. konar-göçerlik anlamında da bir zorunluluktur; gelir-geçer bir durum Kentleşmeyle ilgili tahminler 2014-2050 değildir. arasında kentsel nüfusun tüm kürede 3,8 ile 6,3 milyar kişi arasında olacağı üzerine Bu çalışmada, yerin aidiyeti ve zaman- (UN, 2014: 20). Bunların 2,5 milyarının mekân sarmallığı bakımından göç eden kentsel alanlara göçeceği, informal ve insan ve göç edilen yer arasındaki yüzer- plansız alanlarda ya da planlı bölgelerde gezer ilişkinin gücü, köklerinin alındığı yaşayacağı tahmin edilmektedir memleketten köklerin salındığı yeni yere (Werthmann and Bridger, 2015). doğru oluşan yeni konar-göçer yaşamsal süreçler tartışılarak, mesken tutmanın ya da Göç ister ülke içinde; kırdan kente, küçük orasıyla özdeşleşmenin ‘oralı olabilme’ nin kentten büyük kente, ister ülkeden ülkeye bağlamsal boyutları üzerinden tartışma olsun, maruz kalanlar açısından ciddi yapılıp öneriler getirilecektir. sorunlar ve travmalar oluşturabilmektedir. Göçün gerekçeleri değişse de sonucu pek fazla değişmez. Ne şekilde gerçekleşirse gerçekleşin göç olgusu aslında bireylerde 2. GÖÇME(N), GÖÇEN, GÖÇER ve toplumlarda bir kayba yol açar. Öyle ki, İbn-i Haldun, kendi yaşadığı çağda ve doğulan ve kök alınan ya da kopup gelinen coğrafyada meydana gelen önemli yerle, köklerinin salındığı yeni ikamet toplumsal değişimleri açıklarken, eski ve coğrafyası arasında bir “kimlik ve yer yeni yaşam biçimini anlatan “bedevilik bunalımı” ortaya çıkabilmektedir. (göçebelik)” ve “hadarilik (yerleşiklik)” Yerleşilen kente bağlanma, aidiyet hissinin kavramlarını kullanmış. O, insanların oluşması ve kent kültürüne olumlu bir toplumsal bir yaşam kurmak zorunda katkıda bulunma hali ya çok az olmakta ya olduklarını, insanlık için göçebe ve yerleşik da hiç olamamaktadır. Aksine bu durum yaşam tarzlarının birbirlerini takip eden kentsel yapıya, yaşama, dokuya ve kent doğal ve zorunlu iki aşama olduğunu kültürüne türlü çelişkiler de yaşatmaktadır. belirtmiştir. Toplumsal gerçekçi ünlü şairimiz Dağlarca O’na göre ister göçebe ister yerleşik olsun (1977) “Almanya’da Çöpçülerimiz” isimli toplumsal yaşamın temeli ekonomik şiirinde, yaralayan ve derin izler bırakan etkinliklere bağlıdır. Ne zaman ki, insanlar göç olgusunu, Ülkemizden Almanya’ya kendi ihtiyaçlarından fazla (artı(k) ürün) bir toplu göçlerin yaşandığı dönemlerde şu zenginlik ve büyüme elde ederler, işte o dizelerle ifade eder: zaman yerleşik yaşama geçmeye başlarlar. “Ne duruyoruz be kardeş, aylık bin yeşil mark Yerleşik yaşama geçtikten sonra önce Varalım dağılalım kartal Anadolu'dan yeryüzüne köyler ve kasabalar kurmaya çalışan Beyler altın uykularından uyanmak üzere, haydi insanlık, daha sonra daha kalabalık yollarını temizleyelim nüfusları barındıran kentler kurmaya Al güneşten bile utanmadan; pis el, pis yürek yönelmiştir. Böylece avcılık-toplayıcılıktan
1330 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten göçebeliğe oradan da yerleşikliğe geçişin olarak, kendi içerisine kapanarak, “uçuş rotası (line of flight)” bugün, yalnızlığıyla baş başa kalır; hafızasında kentleşmeden aşırı büyümeye, tuttuğu anılar ve nesnelerle intibak azmanlaşmaya oradan da kent-bölgelere, kuramadığı kent yaşamından uzaklaşır. ekümenopolislere hatta küreselleşmeye Şair Gülten Akın, yoğun olarak yaşanan kadar giden bir bilinmez yöne doğru kırdan kente göçün sosyal, siyasal, kaymıştır. ekonomik, kültürel boyutunu sonuçlarıyla İnsanlar artık kendi ihtiyaçlarından fazla birlikte sorunsallaştırır ve dizelerine şöyle olanı elde edince -tam tersi biçimde- yansıtır: yerleşik hayattan ya da sedantif yaşamdan “Ağıtla başlarız yaşamaya “konar-göçer” bir yaşam tarzına yönelmiştir. Küreselleşmenin ve Konuşmadan önce sövmeyi biliriz kentleşmenin baskısının bir sonucu olarak, Yarısı alkışsa sözlüğümüzün sadece para değil insanlık da bu “yüzer- Gerisi ilenç gezer” yolculuğunu daha fazla arttırmıştır. Bizim kadar çabuk hangi desti dolar 2.1. Mesken Tutmak ve Aidiyet Akar hangi böğet En gergin tel biziz Bugünün yerelden küresele kadar uzanan Amma dünya politikasında, insanların bir yere yerleşme kapasitelerinden (konar-göçerlik) Kaç Eyüp şaşkına döner sabrımızdan çok, yer değiştirme kapasiteleri (yüzer- Dağları tutmuşuz boylarımızla gezerlik) geliştirilmeye çalışılmaktadır. Bu Ayakta bir halkız sosyo-politik dalgalanmada insanların Kentlerde simgemiz kondularımız köklerinin güçlendirilmesinden ziyade Bin duran uygarlık eskittik “köksüzlüğüne” daha fazla önem ‘Göçtür göç’ü vuran davulumuz verilmektedir (Tekeli, 2009). Eskimemiştir. Her ne kadar köksüzlüğe bir yönelme Kente son kapıdan giriyoruz. izlense de insan için “kök salmak” en Karanlığın usul ustaları önemli yaşamsal durumlardan biridir; yaşadığı yerde oturmak1, ikamet etmek ya Keskin dişli bir köpeği da “mesken tutmak” varoluşunun en doğal Üç kişinin yedeğiyle gezdiriyorlar oluş biçimidir. İnsan, yapısı gereği, çevresi Bize kimliğimizi soruyorlar ve kent kültürü arasında düzenli ve uyumlu Mayısların hesabını soruyorlar bir ilişki sağlamak arzusuyla ‘yüzer-gezer’ Söylüyoruz bir bilinç ya da ‘konar-göçer’ bir canlı Okusunlar!” olarak varlığını çok fazla süre sürdüremez, belli bir ‘yer’e ‘ait olmak’ ister ve (Gülten Akın, Seyran Destanı) olmalıdır da. Agnew (1987), analitik olarak fiziksel bir Bu durumda, ait olduğu mekândan ayrılan yerin bir birini tamamlayan üç boyutu insan, sadece sılada değil, “inceliksiz olduğuna dikkat çeker: Mahal, mevki ve yer ilişkiler ağıyla çevrilen yaban şehirde” de hissi. Mahal, bir yerin yapılanmış mikro- unutularak, varlığının silikleşmesine ve sosyolojik içeriğine karşılık gelir. Bu zamanla da kendine ait olan izlerin anlamda mahal günlük yaşamın geçtiği silinmesine maruz kalır. Bunun sonucu fiziksel alandır. Mevki, coğrafik mekân üzerindeki makro düzenin etkisini temsil eder ve ‘yerler arasındaki ilişkiden doğan 1 İlginç biçimde insanın dinlenmek için oturma pratiklerin ve fikirlerin yerel toplumsal eylemine referans veren oturmak kelimesi, bir etkileşimdeki temsiline karşılık gelir’; yer yerde sürekli olarak kalmak, ikamet etmek hissi ise orada yaşamaktan doğan öznel anlamına gelir. Kelime, bir süre sonra kalıcılık ifade etmeye başlar (temelin oturması, yörüngeye kimliktir (Agnew, 1987: 5). oturmak, yemeğin oturması gibi).
1331 POLAT – SUCU POLAT 2017
Bu, bir yere ‘aidiyet’ in tabanını oluşturan uzaklaşması (time-space distanciation)’ mekân zamanla birlikte ‘yoğunlaştıkça’ –ya da yaratır; bu aslında tam da bir da zamanla bir kültür ona kök saldıkça- ve “yöresizleşme ya da yerelliğin yoğruldukça bir ‘yer’e dönüşür, tanım ve bozulması/delokalizasyonu” anlamına anlam kazanır. Bu bir ‘kendiliğinden gelecektir. özdeşleşme (self-identification)’ 2.2. Tersine Kentleşme; Göçebelikten durumudur, yersizlik (placeness) ya da Yerleşik Hayata Geçiş olmayan yer (non-place) karşıtı bu durum, bireyin bir “varoluş noktası” na sahip Göç, bir sosyo-mekânsal ya da kültürel olması yani bir yerde mesken tutması, birimin sosyal, siyasi, ekonomik, kültürel kendisini orasıyla özdeşleştirmesi anlamına ve mekânsal anlamda değişmesine sebep da gelir. Geçmişteki izleri taşıyan ve olan bir nüfus hareketidir. Göç bir mekânsal anlatan ‘zeitgeist’ diye ifade edilen yer değiştirme durumudur. Bu mekânsal zamanın ruhu kavramı ile ‘genius loci’ değişiklik, hem arkada bırakılan sosyo- olarak tanımlanan mekânın ruhu kavramı mekânsal birim –memleket– için hem de bu özdeşleşmenin sacayaklarıdır. yeni gelinen sosyo-mekânsal birim için sosyal, siyasi, ekonomik, kültürel ve Başka yerlerdeki başka insanların adetleri mekânsal etkiler yaratır. ve hayat biçimleri ile bir “volksgeist (halk ruhu)”2 oluşması insanların özü, kültürleri Aslında ne kadar insanların göç ettiği ve dillerine yansıyan asal kimliklerinin düşünülse de sadece insanlar göçmez, mutlaka o zamanın ve mekânın ruhuyla birçok şey de birlikte taşınır; kültür, yaşam, örtüşmesini gerekli kılar. hastalık, başka türden bir kentsellik ve bunlara dayalı alan kullanım Özgün yerellikler (memleket/anavatan/baba biçimlenmeleri (kültürel, dini vb). toprağı)3 kültürel zamanının bir mekânsal uzantısı ve yansımasıdır. Bu yüzden de Gittiği yerin yabancısı olmak, oraya oluşan göçe dayalı kimliğin bir tarafında, yabancılaşmak aslında sadece fiziken değil uzantısı olarak ‘memleket’ kavramı ve daha çok zihnen gerçekleşir; artık eski diğer tarafında da yeni bir yaratım olarak yaşantılar ve yaşamlar hükümsüzdür. ‘yerellik’ yer alır. İnsanın doğduğu ve Böylece, geçmiş denilen durum da köklerini aldığı yerden köklerini saldığı, korunamaz hale gelir (Adorno’dan akt. yaşadığı yere uzanan, etkileri oradan da Said, 2006: 21). tersine yönelen bir etkilenme durumu Memleket denen yerde ise bu çatışma oluşturur. yoktur. Doğduğu yer insanın yaşamsal Bu karmaşıklığın ortasında çok-kültürlülük tecrübelerini ilk kazandığı yerlerdir. İnsanın göç edilen yer için pozitif bir güç ve insan doğduğu yerdeki nesneler ve bütün dış deneyimini geliştiren “bir varoluş modu” dünya sanki kendi kişiliğinin bir uzantısı gibi görünse de, göçülen yer için bir gibidir, zaten rahatlık/kendindenlik hissi de ‘zaman-mekân sıkışması (time-space buradan gelir (Eliot’dan akt. Said, compression) ya da ‘zaman-mekân 2006:28).
Bu durumu eserlerinde göçü anlatan 2 Halkın ruhu ya da milli ruh; bir halkın, kültüründe sanatçılarımız ortak bir cümle ile şöyle ve özellikle lisanında ifadesini bulan organik özetlerler: “Göçmenin iki yükünden biri kimlik. bavulu; diğeri de anılarıdır.” 3 “Anavatan” olarak memleket kavramının “baba/ata toprağı” olarak memleketten daha siyasi olduğu ve Kent ve göç iç içe geçmiş kavramlar; ulus fikriyle anlam kazandığı, baba toprağı nitekim kentler, sahip oldukları nüfusun anlamında memleketin ise daha eskiye referans doğal artışının yanında, diğer yerleşim vererek, daha fazla kültürel içeriği olduğu ve bir coğrafik mekânla tanımlandığı ileri sürülebilir. alanlarından gerçekleşen göçlerle de nüfusu Çalışmada göçmenlik açısından memleket artan mekânsal birimlerdir. Göç, etnik ve kavramının her ikisine birden referans verilmesiyle kültürel çeşitliliğe katkı yaptığı gibi daha anlamlı olacağı düşünülmektedir.
1332 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten demografik, ekonomik ve sosyal Özellikle büyük kentlerimizde toplanan bu dinamiklerin biçimlenmesine de nüfusun, kentsel alanlarda ihtiyaç yardımcıdır (Giddens and Sutton, 2013). duydukları kentsel kamusal hizmetleri alabilmeleri ve kente uyum
sağlayabilmeleri için kent yönetimleri kısa 3. TÜRKİYE VE GÖÇ ve uzun vadeli kentsel politikalar geliştirmek zorundadır. Türkiye, bir geçiş/transit ülkesi olarak tarihte her zaman dış göçün yoğun 3.1. Türkiye Açısından Mevcut Durum yaşandığı bir ülke olmasına rağmen son TÜİK’in 2007-2016 dönemi için yıllık dönem ortaya çıkan Suriye iç savaşı olarak yayınladığı ADNKS göç sonucu, ekonomik, politik, sosyal, kültürel istatistiklerine göre, ülke toplam nüfusunun yaşamını derinden etkilemekte olan mülteci yaklaşık olarak %3,1 ila %3,5'inin bir krizi ile karşı karşıya kalmıştır. Bu durum önceki yıla göre ikamet ettikleri illeri Türkiye’nin artık bir “hedef ülke” değiştirdiği görülmektedir. 2015-2016 konumuna geldiği şeklinde yorumlanabilir. dönemi için iller arası göç eden nüfus Farklı sebeplerle ülkemize göçle ya da toplamının 2.619.403 kişi olduğu dikkate savaş ve zulüm korkusu nedeniyle alındığında, bu kişilerin göç ettikleri iller gelenlerin ağırlıklı kısmı, yaşam alanı açısından yeni ihtiyaçlara yol açacağı olarak kentsel mekânları tercih etmektedir. açıktır (Tablo 1).
Tablo 1: Yıllara Göre İller Arası Göç Eden Nüfus, 2008-2016
Yıl Toplam nüfus İller arası göç eden nüfus Oran (%) 2008 71.517.100 2.273.492 3,2 2009 72.561.312 2.236.981 3,1 2010 73.722.988 2.360.079 3,2 2011 74.724.269 2.420.181 3,2 2012 75.627.384 2.317.814 3,1 2013 76.667.864 2.534.279 3,3 2014 77.695.904 2.681.275 3,5 2015 78.741.053 2.720.438 3,5 2016 79.814.871 2.619.403 3,3 Kaynak: ADNKS, TÜİK, 2016 Göç İdaresi Genel Müdürlüğü (GİGM) üzerindeki bir artışla yaklaşık 2,5 katına kayıtlarına göre ikamet izni Türkiye'de çıkmıştır. Nitekim 2015 yılında yaklaşık bulunan yabancıların sayısının 2005-2016 650 bin kişi olan yabancıların sayısı döneminde 178.964'den 461.217'ye %25,5'lik bir artışla 2016 yılında yaklaşık yükseldiği görülmektedir. Buna göre, söz 816 bin kişiye ulaşmıştır (Tablo 2). konusu dönemde ikamet izinleri %150'nin Tablo 2: Yıllara Göre Yabancı Nüfus, 2013-2016
Yıl Yabancı nüfus Yıllık değişim oranı (%)
2013 456.506 - 2014 518.279 13,5 2015 650.308 25,5 2016 816.410 25,5 Kaynak: ADNKS, TÜİK, 2016
1333 POLAT – SUCU POLAT 2017
Ülkemizde yasal olarak ikamet eden 4.1. Memleket ve Yerellik yabancı nüfus tabiiyet açısından ‘Memleket’ bir taraftan ulusun toprağı, değerlendirildiğinde, 2016 yılında en ulusun yerleştiği ve/veya kök saldığı yüksek orana sahip ülkelerin Irak (%18,3), coğrafyayı yani anavatanı tanımlar. Diğer Suriye (%9,2), Almanya (%9,2) ve taraftan, ailenin toprağıdır orası (baba/ata Afganistan (%7,3) olduğu görülmektedir. toprağı), ailenin yerleşip kök saldığı coğrafyadır. Bu türden memleket anavatanın içinde veya dışında olabilir, ama 4. NERESİ SILA, NERESİ GURBET? anavatan imgeleminden daha dar bir Anderson’a (1991) göre, coğrafik mekânla coğrafik mekâna gönderme yapar. doğrudan bağ kuran toplumsal ilişkiler Bu bakımdan memleket imgelemi, herkesin herkesi yüz yüze temas ilişkisi Anderson ve Brah’ın kavramlaştırmalarının içinde bilmenin ötesine geçmesinden kesişiminde bir yerlerdedir. Ayrıca, retorik itibaren, toplumsal ve siyasi olarak olarak hemşehrilik ilişkisine kaynak olan muhayyeldir. Brah (1996) ise bir yerden ‘memleket’ ve dolayısıyla baba/ata toprağı, ayrıldığımızda, ayrıldığımız yer ve oranın anavatan kavramıyla birlikte ve yan insanları hakkında geliştirdiğimiz hayali yanadır. Biri diğerinin yerini almaz. durumdan bahseder. Mekânsallık devreye girince fiziksel mekân Brah’ın kavramlaştırması bağlamında kendiliğinden sorgulanır olur; insan belirtmek gerekirse, bir yere ilişkin “oraya kavramlaştırmasının ötesinde ve iktidar ait olma hissi” ve bunun öznel anlamları ilişkileri dışında kendiliğinden anlamlı bir yerden başka bir yere göç etmenin arzu değildir. Tam da tersine, bir fiziksel edilmeyen/beklenilmeyen bir sonucu olarak mekânın varlığı ve imgelemleri inşa edilmiş ortaya çıkar. Bu durumda coğrafik mekân, olur (Allen, 2003; Massey, 1995). kişisel olarak hayali/sanal bir olgu olur. Memleket kavramı da sosyo-kültürel ve İnsan, ayrı/ayrılmış olduğu mekânla mekânsal olan, göreceli, melez ve inşa düşünsel ve ilişkisel olarak bağ kurar. edilmiş daha çok siyasi bir olgu olarak Yüzer-gezerlik tam da burada anlam tartışılır olur. kazanır. Sıla gurbet olur; daüssıla. Böylece, hemşehriliğe dayalı kimlikler, Cemal Süreya’nın: “gurbet yavrum, garba mikro-sosyolojik hayatın yanı sıra ve düşmektir gurbet” dediği ya da Yüksel ötesinde, doğrudan ve dolaylı olarak makro Pazarkaya’nın: “incindiğin yerdir gurbet” siyasal düzen ve yapılanmalarla ilişkilidir. dediği yerdir gurbet… Yerellik (locality) her zaman kırlılaşma Murathan Mungan’ın “Dönmek” şiiri (ruralization)-kentleşme (urbanization) ile yüzer-gezerliği en iyi anlatan dizelerle küreselleşme-yerelleşme karşıtlıkları örülmüştür: arasında bir yerlerde kalan önemli bir “Dönmek mümkün mü artık dönmek kavram. Arada kalmışlığın bir sonucu Onca yollardan sonra yeniden yollara düşmek olarak da, baskı altında; buna rağmen hala Neresi sıla bize neresi gurbet ilişkisel, hibrit ve dinamik. Al bizi koynuna ipek yolları Bir yerin özgün karakteri olarak Üstümüzden geçiyor gökkuşağı tanımlanabilecek yerellik kavramı, bir yerin Olmamış yaşamlar eksik yarınlar küreselliğine ve jenerik karakterine referans veren ancak evrensel olanın karşıtı olarak Hatırlatır her şey eski aşkları da anlaşılabilir. Yerellik, belki de en çok Neresi sıla bize neresi gurbet refere edilen Christian Norberg-Schulz’un Yollar bize memleket” (1980) “Genius Loci” adlı kitabında “herhangi bir yerde herhangi bir oluş” tur. “Mekânın ruhu” olarak dilimizde
1334 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten kullanılan kavram “o yere özgü olmak” ı 4.2. Memleket ve Hemşehrilik da anlatır. Hemşehri sözcüğü toplumsal yapı Diğer taraftan bakıldığında, Edward içerisindeki bir kişiyi tanımlar; aile kökeni Relph’in (1976) “Place and Placelessness aynı coğrafik mekândır ve hemşehrilik (Yer ve Yersizlik)” i fenomenolojik bir bağıyla tanımlanır. bakışla, yeri coğrafyanın bir fenomeni Aynı yerde yüz yüze temasa dayalı ilişkiler olarak tarifler. O’na göre modernlik içinde bulunan insanlar, Dubetsky’nin süreçleriyle birlikte yersizlik baskın bir güç (1976) belirttiği gibi, birbirlerini hemşehri haline gelse de, aslında yer, insan yaşamı olarak değil, akraba, okul arkadaşı, komşu, için bir vazgeçilmezdir. iş arkadaşı gibi bağlara göre tanımlarlar. Augé (2008) yerin ne karakterinin, ne Eğer bir komşu hemşehri olarak ruhunun ne de yerelliğinin olmadığını tanımlanıyorsa, bu komşuluk ilişkisi ancak savunarak buraları “olmayan yerler (non- göç ettikten sonra göç edilen yerde ve göç places)” olarak tarifler. O’na göre, daha etmeden önce aralarında bağ olmayan nötral/tarafsız bir pozisyon alarak olmayan- kişilerin ilişkisini tanımlar. Bu durumda yer: “Bir mekân ilişkisel, tarihi ve kimlikle hemşehri, memleketi aynı yer olan kişidir ilişkili olarak tariflenebiliyorsa, aslında o ve birbirlerini hemşehri olarak tanımlayan mekân ilişkisel ya da tarihi ya da kimlikle kişiler memleket dışındandırlar. Kısacası, ilişkili olarak tariflenmiyorsa bir olmayan- göç edilmiş olan yerde memleket, soyut bir yer olacaktır” (s. 63). coğrafya; hemşehri ise oradan gelen kişidir. Buraya kadar özetlemek gerekirse: Hemşehrilik ise hemşehriler arasındaki bir durumsal ilişkidir; ortak paydaları aynı • Yerellik önemlidir: İnsan yaşamının coğrafik mekâna kök salmış olan iki kişiden önemli bir tümleyenidir ve yarın da birinin diğerine göre durumunu niteler. olacaktır (Relph, 1976: 1). Yerellik Hemşehrilik aynı zamanda, memleketleri insanın yabancılaşmasının ve çevrenin aynı coğrafik mekân olan veya aynı yere ait bozulmasının önleyicisidir (Norberg- olma hissini taşıyan kişiler arasındaki Schulz, 1980: 23). ilişkileri ve bağlar ile bu bağlardan doğan • Yerellik baskı altındadır: Modern çağda farklı kimlikleri de tanımlar. Birbirlerini evrenselliğe doğru giden üstsel bir eğilim tanımayan kişiler, birbirlerinin fiziksel vardır. Olmayan-yerlerin kendi raison görünüşüne, konuşmasına vs. bakarak bir d’être’leri ve önemli işlevleri vardır; bu birlerini coğrafi mekâna referansla yüzden de yerellik hep olacaktır. kategorileştirirler ve birbirlerini ‘biz’ ve Augé’ye (2008: 86) göre, yerler ve ‘onlar’ kategorilerinde değerlendirirler. olmayan-yerler birbirlerine geçmiştir ve Aynı coğrafik mekâna ait olma hissini çift taraflı ilişkileri vardır. taşıyan kişiler arasındaki bağlar kimi zaman • Yerellik ilişkiseldir: Her yerin içsel ve kişisel kimliğin de konusu olur: Hemşerim dışsal ilişkileri vardır, bu sistemik yapıda memleket nire? yerle yerel olan sürekli ilişkidedir. Kişisel kimlik anlamında özdeşleşme • Yerellik hibrittir: Yerelliğin bireyin sembolik olarak bir yer ve oraya sağlanmasında birçok etmen ilişkin toplumla ya da toplulukla kendi kaynaşmıştır; topoğrafya, bitki örtüsü, arasında özdeşlik kurması veya toplumsal su, kültür, sosyallik ya da semboller gibi. ilişki ağlarına dâhil olmak yoluyla • Yerellik dinamiktir: Augé’ye (2008: 64) gerçekleşebilir. göre, bir yer yeniden yazılmış bir Hemşehrilik özellikle göçen açısından parşömendir (palimpsest) ve sürekli kendisini öznel olarak ‘biz’ ve ‘onlar’ yeniden yeniden yazılır. Buz yüzden de ayrımında coğrafik mekânla ve oraya ait yerellik, hem geçmişi, bugünü hem de olan diğer insanlarla, oranın kültürü ve yarını içerir. çevresiyle özdeşleştirir. Yani, düşünsel
1335 POLAT – SUCU POLAT 2017 olarak bir kişi kendisini o memlekete ait Ancak insan o zaman belli bir ‘yer’e ait hissedebilir. Bu durumda tanımlanacak olan olur. kimlik hemşehrilik değil, memleket Heidegger’e göre “dünyada-olmak”, yani bağlantılı olacaktır. Ancak, memleket aidiyet vurgusu ancak dünyada “evde bağlantısının ötesine geçildiğinde ve olmak” yani mesken tutmakla mümkündür. hemşehrilik ile ilişkilendiğinde, yeni kimlik ‘Yer’ kavram olarak, herhangi bir lokasyon hemşehrilerle kurulan ilişkilerden doğar. ya da konum belirtmez, sınırları daha Yani, ilişkiseldir. belirsiz ve esnektir. Mekân ise zamanla Kısacası, gerek anavatan anlamında birlikte yoğruldukça ya da ‘yoğunlaştıkça’ memleket aracılığıyla ifade edilen ve kök ve zaman içinde bir kültür ona kök salınan yere ait öznel kimlik ilişkisini saldıkça, ‘yer’e dönüşür. Yani ‘yer’, sabit tanımladığında, gerek ata toprağı anlamında değerlerin -geleneklerin, davranış ve memleketleri aynı yer olan kişilerin bir düşünce alışkanlıklarının- taşıyıcısıdır, birlerine göre durumlarını tanımladığında, insanları kendine ve kültür aracılığıyla gerekse bir toplumsal ilişkinin konusu birbirlerine bağlar (Tümer, 2009). İşte olduğunda hemşehrilik bir coğrafik “mesken tutmak” da; böyle bir bütünsel mekândan ve ona ilişkin imgelemden doğan yapının parçası olmakla mümkündür. Bir bir olgudur. kültür, bir ‘yer’, bir insan topluluğu arasındaki armonik bütünselliğe dayanır. Dolayısıyla hem sosyo- kültürel yapıyla ve İşte bu noktada, bir yerin anlamlı coğrafik mekânla hem de hemşerilik kavranması onunla ‘özdeşleşme’ ve orada ağlarına katılamayınca göçmenlik kimliği ‘oryantasyon’dur (Tümer, 2009). ayrışmaya, yabancılaşmaya, dışlanmaya ve kopuşa yönelir. Artık ‘biz’ ve ‘onlar’ Norberg-Schulz’a göre bireyin bir “varoluş ayrımında coğrafik mekânla ve oraya ait noktasına” sahip olması yani “mesken olan diğer insanlarla, oranın kültürü ve tutması” için, önce kendisini çevreyle çevresiyle özdeşleşememe durumu tartışılır özdeşleştirmesi gerekir. Norberg-Schulz, olur. “insanın kimliği, öncelikle bir yerin kimliğini gerektirir.” diye devam eder. 4.3. Yerleşilen Yer ile Özdeşleşme ve Birey belli bir kimliğe sahip olmaya ihtiyaç Yerleşiklik duyar; ama bu kimlik, bir mekânla Doğduğu yerden yaşadığı yere giden insan özdeşleşmeli ve oryante etmeli yani nerede bu yeni yerle özdeşleşmek için ilkin orada olduğunu bilmelidir. İşte “bu iki psikolojik mesken tutmak durumundadır (Heidegger, fonksiyon” sayesinde birey tam anlamıyla 1996). Bu ilişki, kentsellik bakımından ise kimliğine kavuşur (Norberg-Schulz’dan mekânla özdeşleşmek için yeni bir kimlik akt. Tümer, 2009). yaratmak durumunu anlatır (Norberg- Mekân değiştiğinde ya da yer Schulz, 1980). Heidegger için, mesken değiştirildiğinde gerçekleşen değişim tutmak insan varoluşunun en doğal sadece fiziksel, kimlik veya zihinsel alanda biçimidir. İnsan, çevresi ve kent kültürü ile olmaz. “Yeni yaşam alanı” aslında sürekli düzenli ve uyumlu bir ilişki kurmak ister. hareket halindeki bir mekâna gönderme Kaosa karşı düzeni amaç edinme, aslında yapar. Kent hareketin nesnesi haline gelir. orasıyla özdeşlemenin gerçekleşme koşulu Hiçbir şey değişmese sokağın adı değişir gibidir. (Sunay, 2010). İnsan hayatta kalmak için mağaralardan 4.4. Orası Neresi? çıkmış avcılık-toplayıcılıktan yerleşik düzene geçmeye zorlanmıştır. “Dişi kuş Kişiler, milliyet bağını devletlerin hukuk yapar yuvayı, sıvayı sıvayı” atasözü sistemlerine göre farklı şekillerde elde insanın dünyada ‘yüzer-gezer’ bir yaşam ederler. Özellikle Avrupa ülkelerinin olarak varlığını sürdüremeyeceği için, çoğunda vatandaşlık 19. Yüzyılın bir kalıtı mesken edinmesinin gereğini gösterir. olan klasik doğum yerini esas alan hak olan
1336 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten jus soli (toprak hakkı ‘right of the soil’ birbirinden ayırt edilebilir olan etnik ya da toprak hukuku) ile doğumla grupların homojenliğini ve yerel toplumun kazanılan hak olan jus sanguinis (kan sivil kimliğini ifade etmek üzerine hakkı ‘right of blood’ ya da kan hukuku) temellenen bir etnik etkileşimi kabul etme (Brubakers, 2009) bölünmeleri arasında de dâhildir (Goldberg, 1994; Willett, 1998). sıkışmıştır. İlki yani toprak hakkı zorunlu Bundan başka, bu etkileşim, farklılaşma ve bir bölünmeyken, kan hakkı (kan bağına çeşitlilik kültürel yapıdaki ilişkileri bağlı vatandaşlık) zorunlu değildir. şekillendirmede yaygın bir mekanizma Birincisi, ulusallık ya da hemşeriliğe ait bir olup, belli bir gücü olan baskın hâkim devlet teritoryasındaki her bireysel doğum gruplar arasında hiyerarşik bir eksen yerine olarak ele alınabilirken (örn. Fransa’da), yatay bir düzlemde eşit biçimde ikincisinde bireyin bir devletin hemşerisi ya gerçekleştirilir olduğunu varsayar (Polat, da bir ulusa bağlı ailede doğmuş olması 2014). gerekir (örn. Almanya’da) (Polat, 2014).
Daha sonraları ise Avrupa ülkelerinin çoğu 5. YERLEŞİKLİKTEN YERELLİĞE bir araziye/toprağa/teritoryaya ait olma KENT VE MEKÂN temelli bir ‘öznel ulusallık’ yerine ‘kan, ırk ya da dil temelli’ bir Alman konsepti olan Büyük kentlerin çoğu (buna İstanbul da ‘nesnel ulusallık’ ı tercih etmiştir. Öznel ya dâhildir) sadece nüfus büyüklükleri ya da da nesnel ulusallık ekseninde küresel ekonomik konumlanmaları ile değil tartışılabilecek bir çok-kültürlülük, çeşitlilik içerisindeki çeşitlilik, çok-kültürlülük ve ve farklılaşma bağlamında ‘kültürlerarası farklılaşmalar nedeniyle de, bugün ‘dünya kent’ kavramı tam da bu noktada sahneye kentleri’ olarak anılacak bir düzeye çıkar. İngiltere, Almanya, Avustralya ve gelmiştir (Polat, 2014). Örneğin Londra’da Kanada gibi ülke örneklerinin de gösterdiği 300’den fazla dil konuşulmaktadır, gibi, bu kültürlerarasılık tam da politik 600.000’den fazla Müslüman yaşamaktadır alternatif bir yaklaşım olarak kentin ve ‘Beyaz İngilizler’ sadece yüzde 59.8’lik yapısındaki kültürel çeşitliliğin ve bir orana sahiptir (Kyambi, 2005). farklılaşmanın değişimini anlatır. Kentte yer alan farklılıkların bazen aynı Bu değişim sonucunda neredeyse tüm potada erimesi bazen de birbirinin gelişmiş ülkelerde çeşitlilik, farklılaşma ya gözeneklerine geçmemesinin sağlanması, da kültürlerarası etkileşimi kentsel doğru yönetilmesiyle ve planlanmasıyla karşılaşma (urban encounter) bağlamında mümkündür. Kentte sosyal yapının ve ele alan farklı örnekler de görmek kültürün izleri arandığında ‘kozmopolitan’ mümkündür: Fransa’da deneyimlenen ‘sivil terimi doğru başlangıç noktasıdır. Yunanca kültürel uyum’ yaklaşımları; Almanya (ve dünya anlamına gelen cosmos ve kent, halk Avusturya) örneğindeki ‘etnik ulusalcılık’ ve kentlilik anlamına gelen polis ten ya da ‘gurbetçilik (gasterbeiter)’ sistemi; türeyen kozmopolitan kelimesi genelde İtalya, İspanya ve Portekiz gibi Güney literatürde ‘dünya vatandaşlığı’ anlamında Avrupa yaklaşımı; ABD’nin ‘eritme potası kullanılmıştır. Bugün İstanbul, Roma, Paris, (melting pot)’ anolojisi; Kanada, Londra ve Tokyo gibi kentler dinamik Avustralya ve Yeni Zelanda’da denenen kozmopoller olarak dikkat çeker (Polat, ‘kültürel mozaik’ yaklaşımı; Hollanda ve 2014). İngiltere’deki ‘kurumsal çokkültürlülük’ Çoğunluğun ayrıcalığıyla sınırlanmış olan yaklaşımı gibi (Polat, 2014). azınlıkların dağınık gereksinimlerinin Bu kadar farklı eksenlerde olsa da çok- tekdüzeliğini zorlayan bir yapıya sahip bu kültürlülük kavramı kendi içerisinde bir kentler kültürel yanlış anlaşılmalar ya da etkileşim, farklılaşma ve çeşitlilik olmasını hatta düşmanlıklar ağırlaştığı zaman, da barındırır; mekânsal, din, dil, ırk, ya da sorunlarını çözmenin daha da zorlaştığı zamansal ayrışma, kültürel özgünlük adına yerlere dönüşürler. Bu durumda, pazar
1337 POLAT – SUCU POLAT 2017 mekanizmaları ‘çok-kültürlü kozmopol Çeşitlilik ya da çok-kültürlülük küresel bir kentler’ de mekânsal yapıda doğrudan ve toplumda pozitif bir güçtür ve insan farklılaşan etkilere yol açar ve karmaşıklık deneyimini geliştiren “bir varoluş modu” giderek artar. dur (Talen, 2008). Kent, farklılıkların ve çeşitliliğin odağında olduğu için tam Sandercock (2003, 2004), çok-kültürlülüğü saygıyı hak eder; Lefebvre (1991) ve kent üzerinden yeniden kuramsallaştırarak Harvey’in (2000) bu konudaki titiz buna ‘kültürlerarasılık (interculturalism)’ çalışmaları bu noktada entelektüel bir diyerek kentsel planlama ve yönetim döngü yaratır. Kentsel kültürel çeşitlilik sistemlerinde reform sağlayacak şu ekonomik kalkınmanın bir aracı olarak önerilerde bulunur: pazarlanan ve satılan yerlerde bile (Lang et • İnsanların kültürel gömülülüğü (cultural al., 1997), kronopol kentlerde çeşitli kentsel embeddedness) kaçınılmazdır. Ancak yaşam biçimlerinin oluşturulması temel bir bazı farklı kültürel kimlik biçimlerinin varlık olarak kabul edilir (Zukin, 1998). olması ve ait olma kaçınılmaz bir Kentsel planlama ve tasarım alanında temel durumdur. fikir şudur: Faaliyetlerin karışımlarının • Kültür durağan, zorunlu ve sonsuz bir kombinasyonları, -ayrı kullanımları değil- şey olarak anlaşılmamalıdır. O daima başarılı kentsel yerlerin anahtarıdır gelişen, dinamik ve melez bir (Montgomery, 1998: 98). gerekliliktir. Appadurai (1998: 182), göçmenlerin ‘yer • Pozitif ve kültürlerarası bir diyalog kurma’ ve ‘yerellik üretimi’ (production olarak kültürel çeşitlilik kültürel açıdan of locality) pratikleri üzerine ve aynı farklılaşan toplumların gerekli bir bağlamda göçmenin belleği üzerine elementidir. düşünürken, maddi kültür unsurları ile • Çoklu kimliklerin erdemlerini ya da törensellik ve kimlik ilişkisini, sadece farklı hak taleplerini tartışan farklı performatif kültürel pratikler değil, imgeler kamusal yapılar olarak kültürlerarasılığın ve imgelemler düzleminde de birbirine politik mücadelesi kaçınılmazdır. sıkıca bağlar. • Gündelik bir politik pratik olarak Kimliğin, mekânsal ve zamansal, aidiyet ve kültürlerarasılığın merkezinde iki hak iyelik ilintilerinin sürekli inşa edileduran vardır: Farklı olma hakkı ve kent hakkı. dinamiğini izlemeye çalışırken, Raymond • Kültürlerarasılığın merkezindeki ‘farklı Williams’dan ödünç aldığı ‘duygu yapısı’ olma hakkı’ sürekli olarak diğer haklarla kavramını öne çıkarır. Göç etmiş (insan hakları gibi) rekabet etmek toplulukları değerlendirirken, yerellik ve zorundadır ve yeni formülasyonlara ve yurt üretiminin ne tür bir ‘duygu yapısı’na yeniden gözde bulundurmalara uygun (structure of feeling) yaslandığını olarak yeniden tanımlanmalıdır. sorgulamak gerektiğini vurgular. Nitekim • Kültürlerarasılığın ebedi tartışması yaşamımızın ayrılmaz bir parçası olan agonistik/kavgacı demokratik bir politika görsel nesneler ve içerikler, zamana ve anlamına gelir. mekâna demirleyen kültürel belleği görünür • Kültürlerarası bir topluma ait olma kılmada, duygu yapısına temas eden duyusu ırka, dine ya da etnisiteye nitelikleriyle açıkça aktördürler. bağlanamaz. Appadurai’den özetlenen bu çerçeve, çalışma boyunca ‘yurt olarak ev’ ve ‘yuva • Hoşgörüsüzlüğü ve korkuyu azaltmak olarak ev’ bağlamlarıyla birlikte ‘tanınma’nın kültürel boyutları kadar düşünülmelidir. maddi boyutlara da bağlıdır. Kuhn’un (1995: 2) tanımı bize kılavuzluk 5.1. Yerin Yerelliğe Dönüşümü edebilir. Yazara göre aile basit ama yoğun Hem kent plancıları hem de kentbilimciler bir ifadeyle “zengin bir aidiyetler arasında yaygın bir bakış açısı vardır: bütünü” olarak görülmelidir. Nitekim
1338 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten ailenin mitik gücü ile ulusun mitik gücü Artık ne geçmişini kapsayan bir arasındaki bağlantı bu katmanlı aidiyetler memleketi ne de geleceğini yöneten bir yelpazesini boydan boya kat etmektedir. yaşamsallığa sahip olamaz; arada kalır. Fakat ulus, aile, bellek etrafında genişleyen Tüm kültürler diğerlerinden bir şey konunun detayları bu çalışmanın konusu öğrenir ve diğerine katkı sağlar ve olamayacak kadar kapsamlıdır. kültürler sosyal etkileşimlerin gündelik pratikleriyle gelişirse, kültürler örtüşemezse; arada kalır. 6. SONUÇ Çoklu kimliklerin erdemleri ya da farklı Tarde (1999), bir farklılıktan ötekine hak talepleri açısından farklı kamusal geçmek için gerekli olan köprünün kimlik yapılar olarak kültürlerarasılığın politik yerine “sahiplik” olduğunu iddia eder. mücadelesindeyse; arada kalır. Aidiyet hali bu noktada önemlidir ve Farklı olma hakkı ve kent hakkı edinim “ait olma” yı gerektirmektedir. Bu açısından meşruluğunun farkına varmak karşılıklı bir etkileşimdir: Sen bir şeye ile kamusal mekâna sahip olmak ve sahipsen o sana aittir. burada var olmak arasında sıkışıyorsa; İnsanların bir yere yerleşme arada kalır. kapasitelerinden (konar-göçerlik) çok, yer Kültürlerarasılığın merkezindeki ‘farklı değiştirme kapasitelerinin (yüzer-gezerlik) olma hakkı’ sürekli olarak diğer haklarla geliştirilmeye çalışıldığı günümüz (insan hakları gibi) rekabet ettiriliyorsa; dünyasında, yerin aidiyeti ve zaman-mekân arada kalır. sarmallığı bakımından, göç eden insan ve göç edilen yer arasındaki yüzer-gezer Kültürlerarası bir topluma ait olma ilişkinin gücü köklerinin alındığı duyusu ırka, dine ya da etnisiteye memleketten köklerin salındığı yeni yere bağlanamazsa da politik bir topluluğa doğru oluşan yeni konar-göçer yaşamsal bağlı gereksinimler varsa; arada kalır. süreçler oluşturmaktadır. Göçen insan yeni Hoşgörüsüzlüğe maruzsa ve korkusunu mekânda mesken tutma ya da orasıyla azaltamıyorsa; arada kalır. özdeşleşme yani “oralı olabilme” çelişkisi Politik ve ekonomik güç eşitsizliklerine yaşar; sahiplenme olmayınca da “ait maruzsa; arada kalır. olmama/aidiyetsizlik” durumu ortaya Ulusal ve yerel kimliğin ve ait olmanın çıkar. sembollerini geliştiremiyorsa; arada Yeni mekân artık farklılaşmıştır, çok- kalır. katmanlıdır, çok-kültürlüdür … (/kültürlerarasıdır), çeşitlenmiştir ve melezdir. Bu mekâna eklemlenmeye çalışan Arada kalınmayan bir toplum ve kent, kişi (göçmen) oralı olamaz, ait olamaz, sadece göçmenler için değil herkes için arada/arafta kalır: evrensel bir haktır. Üstüste örtüşmeyen yüzer-gezer Kökünü reddetmek mümkün mü? Yanıt ne kapasiteleri konar-geçer mesken kadar “hayır” ise, yere sağlam basmak da o tutmaya ya da yer edinmeye kadar “evet” ister. Köksüz kalınca dönüştüremez; arada kalır. kaybolacağını düşünerek sarılıyorsun yılan Doğduğu yerden getirdiği gömülü da olsa tutunacağın şey. Dalgaların kültür, alışkanlıklar, sosyo-kültürel vuruşuna kendini bırakıp her salınımda bir yapılar, etnisite, dil vb. olguları, yeni başka bilinmeyene doğru yelken açmak mekânla örtüştüremez ya da belki büyük hazların kaynağıdır. Ama çakıştıramaz; arada kalır. batmamak, boğulmamak için tutunmak önemli bu deryada; çevreyle ilişki kurarak bir kimlik oluşturmak için.
1339 POLAT – SUCU POLAT 2017
Güven ve güvenlik ortamı her canlı için bir 6. BRAH, A. (1996). Cartographies of temel gereksinim ise, anlaşılır bir olgudur Diaspora: Contested Identities, tutunma isteği de. Çevresini korumak ister Routledge, London. insan, kendini koruyabilmek için. Ama göç 7. BRUBAKERS, R. (2009). Citizenship topraklarının kendi gerçekliğini de and Nationhood in France and unutmadan. Göç topraklarının duygularını Germany, Harvard University Press, incitmeden; göç topraklarının huzurunu Cambridge. ürkütmeden; göç topraklarında yaşayan halklarla uyumu hep gözeterek. Göç 8. DUBETSKY, A. (1976). ‘Kinship, topraklarında özgürlüğü geliştirerek. Göç Primordial Ties, and Factory topraklarında göçmenliği aşarak. Organisation in Turkey: An Anthropological Approach’, Gurbet! Göçmen için yüklü bir bohça kadar International Journal of Middle East hafif, biber oyalı bir mendil gibi ağır. Studies, 7 (3), pp. 433-51. Gurbete “çıkılır” da, “düşülür” de. Refik Durbaş “Çırak Aranıyor” adlı şiirinde 9. GIDDENS, A., SUTTON, P. W. “Gurbet ne yana düşer usta/ Sıla ne yana/ (2013). Sociology, Seventh Edition, Hasret hep bana/ Bana mı düşer usta?” diye Polity Press, Cambridge. sorar. 10. GOLDBERG, D. T. (1994). Bir yiğit gurbete gitse, gör başına neler Multiculturalism: A Critical Reader, gelir… Blackwell, Oxford. Kendisini bir “yeryüzü sürgünü” olarak 11. HARVEY, D. (2000). Spaces of Hope, tanımlayan ünlü İspanyol edebiyatçı Juan University of California Press, Goytisolo’ nun da dediği gibi: Berkeley. “İnsan ağaç değildir. Kökü olmaz, kalkar 12. HEIDEGGER, M. (1996) Being and yürür, gider!” Time, Trans. Joan Stambaugh, State U of New York, Albany.
13. INTERNATIONAL KAYNAKÇA ORGANIZATION FOR MIGRATION 1. AGNEW, J. (1987). Place and Politics: (IOM), (2012). World Migration The Geographical Mediation of State Report 2012, International and Society, Boston, Allen & Unwin. Organization for Migration, Geneva. 2. ALLEN, J. (2003). ‘Power’ in Agnew, 14. KUHN, A. (1995). Family Secrets: John; Mitchell, Katharyne; Toal, Acts of Memory and Imagination, Gerard (eds.), A Companion to Verso, London, New York. Political Geography, Blackwell, 15. KYAMBI, S. (2005). Beyond Black Malden. and White: Mapping New Immigrant 3. ANDERSON, B. (1991). Imagined Communities, Institute for Public Communities: Reflections on the Policy Research, London. Origin and Spread of Nationalism, 16. LANG, R. E., HUGHES J. W., London, Verso. DANİELSEN, K. A. (1997). 4. APPADURAI, A. (1998). Modernity at “Targeting the Suburban Urbanites: Large: Cultural Dimensions of Marketing Central-city Housing”, Globalization, University of Minnesota Housing Policy Debate, 8, 437-470. Press, London. 17. LEFEBVRE, H. (1991). The 5. AUGÉ, M. (2008). Non-sites, An Production of Space, Blackwell Introduction to Supermodernity, Verso, Publishers, Oxford. London.
1340 C.22, Göç Özel Sayısı Konar–Göçerlikten Yerleşikliğe, Yüzer–Gezerlikten
18. MONTGOMERY, J. (1998). “Making Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim a City: Urbanity, Vitality and Urban Sempozyumu, TEPAV, Ankara. Design”, Journal of Urban Design, 30. TÜİK (2017). “Adrese Dayalı Nüfus 3(1),93-116. Kayıt Sistemi Sonuçları”, 19. NORBERG-SCHULZ, C. (1980). https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95 Genius Loci: Towards a &locale=tr, 15.05.2017. Phenomenology of Architecture, 31. TÜMER, G. (2009) “Mea Achitectura Rizzoli, New York. Mea Culpa. Pipoyu, Elmayı, 20. MASSEY, D. (1995). ‘Imagining the Ayasofya’yı, Le Corbusier’yi World’ in Allen, John; Massey, Doreen Yadsımak”, Mimarlık 348(Çevrimiçi), (eds.), Geographical Worlds, Oxford http://www.mo.org.tr/mimarlikdergisi/i University Press, Oxford. ndex.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi= 362&RecID=2155. 21. POLAT, E. (2014). Çeşitlilik, Çok- kültürlülük ve Farklılaşma Lensleri ile 32. UNITED NATIONS (UN). (2014). Kente Bakmak içinde: Toplumsal World Urbanization Prospects: The Çeşitlilik Yeni Söylem, Politikalar, 2014 Revision, United Nations, New Mekânsal Planlama ve Uygulamalar, York. Bildiriler Kitabı, KBAM, Ankara. 33. WERTHMANN, C., BRIDGER J. 22. RELPH, E. (1976). Place and (2015). Metropolis Nonformal, Applied Placelessness, Pion Limited, London. Research and Design Publishing, Novato. 23. SAID, E. (2006). Kış Ruhu: Edward W. Said’den Seçme Yazılar, Çev. 34. WILLETT, C. (1998). Theorizing Tuncay Birkan, Metis Seçkileri, Multiculturalism: A Guide to the Ankara. Current Debate, Blackwell, Oxford. 24. SANDERCOCK, L. (2003). 35. ZUKIN, S. (1998). “Urban Lifestyles: Cosmopolis 2: Mongrel Cities of the Diversity and Standardization in 21st Century, Continuum, NY. Spaces of Consumption”, Urban Studies, 35(5), 825-839. 25. SANDERCOCK, L. (2004). “Reconsidering Multiculturalism: Towards an Intercultural Project”, In Wood, P. (ed) The Intercultural City Reader, Comedia, Stroud. 26. SUNAY, S. (2010) Dosya: Küreselleşen İstanbul, İstanbul, Yarını Olmayan Bir Mümkün. Mimarlık, 356. 27. TALEN, E. (2008). Design for Diversity, Exploring Socially Mixed Neighborhoods, Elsevier, Oxford. 28. TARDE, G. (1999). Monadologie et Sociologie, Les Empecheurs Depenseren Rond, Paris. 29. TEKELİ, İ. (2009). Sosyal Sermaye Kavramına Verilen Önemin Bölgesel Gelişme Sorununa Yaklaşmakta Getirebileceği Yeni Mantık Üzerine, 4.
1341 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1343-1353. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1343-1353.
21. YÜZYILDA GÖÇ OLGUSU: ULUSLARARASI GÖÇ TEORİLERİNİN EKONOMİ POLİTİĞİ
MIGRATION FACT IN THE 21ST CENTURY: THE POLITICAL ECONOMY OF INTERNATIONAL MIGRATION THEORIES
Erdem Selman DEVELİ* * Uzman, İller Bankası A.Ş. Adana Bölge Müdürlüğü. [email protected] Doktora Öğrencisi, Çukurova Üniversitesi İİBF, İktisat Ana Bilim Dalı. [email protected]
ÖZ Göç kavramı; kişilerin ekonomik, kültürel, politik ve/veya doğal afetler gibi toplumsal birtakım nedenlerle yaşadıkları yeri değiştirme eylemi olarak tanımlanabilir. Bireysel ya da toplumsal faktörler tarafından ortaya çıkan göç olgusunu açıklamak için özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren farklı teoriler geliştirilmiştir. Bu teorilerden bazıları; Neoklasik iktisadın mikro ve makro göç teorisi, dünya sistemleri teorisi, ikiye bölünmüş emek piyasası teorisi, yeni ekonomi teorisi, network kuramı ve göç sistemleri teorisidir. Günümüzde ise göç dalgası, özellikle 2010 yılında Arap Baharı ile başlayan ve domino etkisi göstererek şuan başta Suriye olmak üzere Arap dünyasında ortaya çıkan savaşlar sebebiyle insanların doğup büyüdüğü topraklardan ayrılmak zorunda kalmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu dönemden sonra daha çok üstünde durulan ve artık sadece ekonomik faktörlerle açıklanamayan göç olgusunun, 21. yüzyılın en önemli sorunlarından biri olduğu görülmektedir. Bu çalışmanın amacı, uluslararası göç teorilerinin küresel birtakım nedenlerle özellikle Arap dünyasında (Müslüman coğrafyada) ortaya çıkan 21. yüzyıldaki göç dalgasını ne kadar açıklayabildiğini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda çalışmada, tarihsel inceleme ve karşılaştırmalı analiz yöntemi tercih edilmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda uluslararası göç teorilerinin günümüz şartlarında yenilenmesinin ya da alternatif teorilerin geliştirilmesinin daha faydalı olacağı düşünülmektedir. Anahtar Kelimeler: Göç, Uluslararası Göç Teorileri, Arap Baharı, Suriye, Ekonomi-politik. Jel Kodları: F22, P16.
ABSTRACT Migration concept, can be defined as the act of changing the place wehere people live for economic, cultural, political and/or social reasons as a naturel disasters. Different theories have been developed since the second half of the 20th century in order to explain the phenomenon of migration, which is caused by individual or social faktors. Some of these theories are; the theory of micro and macro migration of Neoclassical economics, world systems theory, dual labor market theory, new economics theory of migration, network theory and migration systems theory. Today, the immigration wave has emerged, especially since the Arab Spring started in 2010 and the domino effect led to the emergence of people from the lands that originated in the Arab World, especially in Syria. After this period, it is seen that immigration, which has been emphasized more and can not be explained by economic factors anymore, is one of the most important problems of the 21st century. The purpose of this study is to examine how international theories of migration can explain the emergence of migration in the 21st century, especially in Arab World (Muslim geography) for some global reasons. For this purpose, historical review and comparative analysis method have been preferred. As a result of the examinations carried out, it is considered that the renewal of international migration theories in today’s conditions or the development of alternative theories will be more benefical. Keywords: Migration, international migration theories, Arab Spring, Syria, economy-politics. Jel Codes: F22, P16.
1343 DEVELİ 2017
1. GİRİŞ (Arango, 2000:285) ve ayrıca macera isteği, güvenlik ihtiyacı gibi (terör, kan Ekonomik, politik vb birtakım zorunlu davasından kaçış vb) daha pek çok sebepten sebeplerle insanların doğup büyüdüğü ortaya çıktığı düşünülen göç kavramını topraklardan ayrılmak durumunda kalması açıklamaya yönelik, farklı zamanlarda veya bununla birlikte macera tutkusu, daha farklı araştırmacılar tarafından birçok iyi bir yaşam arzusu gibi keyfi istekler göç çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların kavramının ortaya çıkmasına neden bazılarında göçe ilişkin bir sınıflandırma olmuştur. yapılarak, iç ve dış göç ayrımının üzerinde Bu kavramı açıklamaya yönelik olarak 19 durulmuştur. Mesela International ve 20. yüzyıllarda birçok teori Organization for Migration (IOM)’a göre iç geliştirilmiştir. Farklı araştırmacılar göç; bireylerin herhangi bir amaç veya yeni tarafından ele alınan bu teoriler, göçe sebep ikamet yeri kurmak için ülke içindeki bir olan faktörleri incelerken birey, aile ve bölgeden başka bir bölgeye hareketidir. Bu emek arz/talebi gibi faktörlerin üzerinde hareket geçici veya kalıcı olabilir. durmuşlardır. Her bir faktörü ayrı ayrı ele Dolayısıyla bireyler göç etse bile kendi alıp farklı yönlerden inceleyen çalışmalar; ülkelerinde kalırlar. Dış göç ise bireylerin neoklasik göç teorisi, dünya sistemleri ikamet ettikleri ülkeden ayrılarak, geçici teorisi, ikiye bölünmüş emek piyasası veya kalıcı olarak başka bir ülkede teorisi, yeni göç teorisi, network kuramı ve yaşamasıdır (2004:32-33). göç sistemleri teorisidir. Bu teorilerin hepsi Ballyn’e göre ise göç, bir kişinin doğduğu ortaya çıktıkları dönemde var olan göç yerden başka bir yerde geçici veya kalıcı hareketlerini açıklamaya çalışmışlardır. olarak yaşamasıdır (2011:6). Ballyn’e 21. yüzyıla gelindiğinde ise dünyanın tekrar benzer bir şekilde açıklama yapan Everett yüzleşmek zorunda kaldığı göç dalgası, Lee’ye göre ise göç; genel olarak kalıcı güncel teoriler ile açıklanmaya ihtiyaç yada yarı kalıcı olarak yaşanılan yerin duymaktadır. değiştirilmesidir. Lee bu tanımlamasıyla hareketin mesafesi, gönüllü veya gönülsüz Bu açıklamalar doğrultusunda çalışmanın olması yada iç ve dış göç konusuna bir giriş kısmını takip eden 2. bölümünde göç ayrım getirmemiştir (1966:49). kavramının üzerinde durulacaktır. Farklı araştırmalara konu olan göçün, bu Göç kararına etki eden faktörlere de çalışmalarda nasıl tanımlandığıyla ilgili değinen Lee bu faktörleri; çıkış yerine bilgiler verilecektir. Göç kavramının doğru ilişkin faktörler, varış yerine ilişkin bir şekilde tanımlanması, konunun tam faktörler, araya giren engeller ve bireysel manasıyla ele alınıp incelenmesi açısından faktörler olarak belirtmiştir (Lee, 1966:49- önem taşımaktadır. Çalışmanın 3. 50). Göçten beklenen net getirinin göç bölümünde 19. ve 20. yüzyıllarda göç kararında etkili olduğunu söyleyen ve bu konusunda geliştirilen teoriler, erken dönem durumu bir formülle açıklayan diğer bir göç teorileri ve modern göç teorileri olmak çalışma ise varış yeri için net getirinin üzere iki ayrı başlıkta ele alınacaktır. pozitif olması durumunda rasyonel Çalışmanın 4. bölümünde ise 21. yüzyılda bireylerin göç edeceğini, negatif çıkarsa göç ortaya çıkan göç dalgasının ekonomi-politik etmeyeceğini ve sıfır çıkması durumunda bir analizi yapılacaktır. da birey için göç etme veya etmeme arasında bir fark olmayacağını belirtmiştir (Massey vd, 1993:435). Todaro göç kararını 2. GÖÇ KAVRAMI kentsel-kırsal gelir, göç maliyeti, uzaklık, eğitim, bilgi akışı gibi ekonomik ve Sosyolojik açıdan önemli bir hareket olarak ekonomik olmayan faktörlerle açıklarken kabul edilen (Petersen, 1978:533), emek ve (1980:366), Hagen-Zenker ise göç kararını sermayenin coğrafi dağılımındaki ortaya çıkartan faktörleri mikro, makro ve eşitsizliğinden kaynaklandığı belirtilen orta düzey faktörler olarak üçlü bir ayrıma
1344 C.22, Göç Özel Sayısı 21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç tabi tutmuş ve bu faktörlerin göç E.G.Ravenstein’ın (1834-1913), 1885 maliyetlerini ve göç sonucunda ortaya çıkan yılında yayımlanan “The Laws of Migration faydaları etkileyebileceğini belirtmiştir (Göç Kanunları)” isimli makalesi göç (2008:18-19). çalışmaları için başlangıç noktasını oluşturmaktadır (Lee, 1966:47). Göç kavramı ile ilgili literatür taraması Ravenstein’ın bu çalışmasında ortaya yapıldıktan sonra, göç konusunda ortaya koyduğu yedi kanun şöyle özetlenebilir atılan teorilerin ele alınması, bu konuya (1885:198-199): olan yaklaşımın tam manasıyla kavranabilmesi açısından önem 1. Göç edenlerin büyük çoğunluğu taşımaktadır. yalnızca kısa mesafeli göçleri tercih ederler. Nüfus hareketinin yönü,
ticaretin ve endüstrinin büyük 3. ULUSLARARASI GÖÇ TEORİLE- merkezlerine doğrudur. RİNİN KISA BİR DEĞERLEN- 2. Bu göç hareketinin doğal bir sonucu, DİRMESİ hızlı büyüyen şehirlere yakın Antropoloji, ekonomi, coğrafya, tarih, bölgelerden gelen göçün artmasıyla hukuk, siyaset bilimi, sosyoloji ve kırsal alanda ortaya çıkan boşluklar, uluslararası ilişkiler gibi farklı disiplinlerin daha uzak bölgelerdeki göçmenler ilgi alanına giren (Brettel & Hollifield, tarafından doldurulur. 2000:4) göç olgusunu açıklamaya yönelik 3. Bu yayılma süreci göç sürecinin birçok teorinin olması (Kurekova, 2011:14) tersidir, ancak onunla benzer özellikler göçle ilgili kapsamlı bir teorinin olup gösterir. olmadığı konusunda birtakım soruları da 4. Her ana göç akımı, kendisini beraberinde getirmiştir (Portes, 1997:810). dengeleyen bir karşı akım meydana Ancak neredeyse insanlık tarihi kadar eski getirir. bir kavram olan göç konusunda (Sandal, 5. Uzun mesafelere doğru ilerleyen Hançerkıran & Tıraş, 2016:462), tek bir göçmenler, ticaretin yada endüstrinin model veya teori üzerinde anlaşma olasılığı yoğun olduğu merkezlerden birini düşüktür (Brettel & Hollifield, 2000:3). Bu tercih ederler. sebeptendir ki göç sürecini açıklamaya yönelik birtakım teoriler geliştirilmiştir. 6. Kentte yaşayanlar, ülkenin kırsal bölgelerinde yaşayanlara göre daha az 3.1. Erken Dönem Göç Teorileri göç etmektedirler. Göç olgusunun ekonomik analizinin 7. Kadınların göç eğilimi erkeklerden geçmişi Adam Smith’in “Milletlerin daha yüksektir. Zenginliği (1776)” isimli çalışmasına kadar Ravenstein’ın bu analizi göç konusunda götürülebilir. Smith eserinde, göçün kendisinden sonra yapılan araştırmaların potansiyel olarak emek piyasalarındaki temelini oluşturmuştur (Grigg, 1977:41). mekânsal dengesizlikten kaynaklandığına Ravenstein’ın kanunlarından birkaçına işaret etmektedir. Smith’ten yaklaşık 150 dayanan Zipf ise, göç konusunu bir yıl sonra ise Hicks (1932), başta ücret denklem yardımıyla açıklamaya çalışmıştır farklılıkları olmak üzere net ekonomik (Bodvarsson & Berg, 2013:30). avantajlardaki farklılıkların göçün başlıca “P(1)*P(2)/D Hipotezi” olarak anılan ve nedeni olduğunu ileri sürmüştür. Bu iki formüle edilen bu denklemde; P(1) çıkış ismin dışında ise E.G.Ravenstein (1885- yerindeki nüfus, P(2) varış yerindeki nüfus, 1889), H.Jerome (1926) ve G.K.Zipf (1946) D ise çıkış ve varış yeri arasındaki erken dönemlerde göç ile ilgili ön plana mesafedir. Bu denkleme göre bireylerin göç çıkan araştırmacılardır (Bodvarsson & kararları; çıkış ve varış yerindeki nüfus ile Berg, 2013:29-30). doğru orantılı, iki bölge arasındaki mesafe ile de ters orantılıdır (Zipf, 1946:677).
1345 DEVELİ 2017
Ravenstein’ın analizinden yola çıkarak bir Bu çalışmada ise erken dönem göç teori oluşturmaya çalışanlardan biri de teorilerinden sonra geliştirilen ve modern Everett Lee’dir. Lee 1966 tarihli A Theory göç teorileri olarak ele alınan teoriler, of Migration (Göç Teorisi) isimli ortaya çıkış zamanlarına göre çalışmasında göç kararında ve göç incelenecektir. sürecinde etkili olan itme-çekme faktörleri 3.2.1. Neoklasik Göç Teorileri üzerinde durmuş ve bu faktörleri; çıkış yerine ilişkin faktörler, varış yerine ilişkin Göçle ilgili ilk ve belki de en çok üstünde faktörler, araya giren engeller ve bireysel durulan teori; fayda maksimizasyonu, faktörler olarak belirtmiştir (Lee, 1966:49- beklenen net getiri, rasyonel beklentiler, 50). faktör hareketliliği ve ücret farklılıkları gibi birtakım ilkelere dayandırılan neoklasik göç 3.2. Modern Göç Teorileri teorisidir (Arango, 2000:285). Neoklasik Erken dönem göç teorilerinin analiz teori göç konusunda mikro ve makro olmak edilmesiyle yakın dönemlere ait birtakım üzere iki farklı yaklaşım geliştirmiştir. teoriler geliştirilmiştir. Robert Bach ve Makro yaklaşıma göre uluslararası göç (iç Alejandro Portes yaptıkları bir çalışmada, göç gibi) emek arz ve talebinde ortaya mevcut göç teorilerinin dört farklı kategori çıkan coğrafi farklılıktan etrafında toplanabileceğini ileri kaynaklanmaktadır. Sermayeye nazaran sürmüşlerdir. Bunlar; göçün kökenleri göç emek piyasası sınırlı olan ülkeler yüksek akımlarının yönü ve devamlılığı, göçmen ücret düzeyine sahipken; emek fazlası olan emeğinin kullanımı ve göçmenlerin sosyo- ülkelerin ise ücret düzeyleri düşüktür. kültürel adaptasyonudur (Portes & Bach, Ortaya çıkan bu ücret farkı, düşük ücretli 1985; Aktaran Portes, 1997:810). Bu ülkede çalışan işçilerin yüksek ücretli kategorilerin her biri dar ve geniş bir bakış ülkelere göç etmesine neden olur (Massey açısıyla ele alınabilse de (Portes, vd, 1993: 433; Massey, 1999:35). 1997:811), göçün bu dört farklı yönünü Makro yaklaşım ile bağlantılı olan mikro açıklayabilen bir teori geliştirmek, göç bakış açısı ise, göç kararında bireysel teorilerinin nihai hedefidir (Arango, 2000; tercihlerin belirleyici olduğunu Aktaran, Kurekova, 2011:3). belirtmektedir (Todaro & Maruszko, Göçle ilgili farklı teorik katkıların 1987:102; Sjaastad, 1962:85; Massey, yapılabilmesi için, çeşitli sınıflama 1999:35). Buna göre rasyonel hareket eden yöntemleri geliştirilmiştir. Bu doğrultuda en bireysel aktörler, bir maliyet-fayda analizi temel ayrım göçün süresi üzerinden yaparlar. Bu analizin sonucunda olumlu bir yapılmış ve kalıcı, yarı kalıcı ve geçici göç net parasal kazanç elde edeceklerine kavramları üzerinde durulmuştur inanırlarsa, göç etmeye karar vereceklerdir. (Olejarova, 2007:9-10). Kriger göç Bu doğrultuda hareket edildiğinde söz teorilerini ekonomik ve ekonomik olmayan konusu olan uluslararası göç, insan teoriler olmak üzere ikiye ayırırken sermayesine yapılan bir tür yatırım olarak (2004:85); Faist (2000) ise göç teorilerini düşünülebilir (Massey vd, 1993:434). mikro, makro ve orta düzey göç teorileri Görüldüğü gibi neoklasik teori göçmenleri, olmak üzere üçe ayırmıştır (Aktaran atomistik ve maksimum fayda amaçlayan Krieger, 2004:85). Bu ayrıma göre mikro bireyler olarak görme eğilimindedir. Bunun düzey göç teorileri bireysel göç kararları dışında hane halkı, aile ve topluluk gibi göç üzerinde yoğunlaşırken, makro düzey göç hareketine neden olan diğer faktörleri de teorileri toplu göç eğilimlerini göz ardı etmektedir (de Haas, 2010:231). incelemektedir. Mikro ve makro düzeyin arasında yer alan orta düzey göç teorileri ise 3.2.2. Göç Sistemleri Teorisi hem hane halkı hem de toplum düzeyinde “Sistem yaklaşımı” ilk olarak Akin göçün sebeplerini ve kalıcılığını açıklamaya Mabogunje’un kırsal-kentsel göç ve göç- çalışmaktadır (Hagen-Zenker, 2008:5). bölgesel kalkınma üzerine yaptığı
1346 C.22, Göç Özel Sayısı 21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç
çalışmalarda ortaya atılmıştır (1970a, hareketliliği olasılığı artırılabilir. Varış yeri 1970b). O yıllarda zayıf ampirik temeller için hiçbir bağlantıları olmayan ilk üzerine kurulduğu ileri sürülen ve daha göçmenler için, göç maliyetlidir. İlk sonra Kritz ve Zlotnik (1922) tarafından göçmenlerden sonra ise bu göç edenlerin geliştirilen bu yaklaşım (Dewaard, Kim & arkadaşları ve akrabaları için göçün Raymer, 2012:2), göç araştırmaları için muhtemel maliyetleri azalır. Çünkü kapsamlı bir çerçeve sunmaktadır (Arango, akrabalık ve dostluk yapılarının gereği 2000:292). Bu teoriye göre uluslararası göç olarak her yeni göçmen varış ülkesi ile sisteminin merkezinde genellikle bir ülke sosyal bağları olan bir grup insan yaratır veya ülke grubundan oluşan çekirdek bir (Massey vd, 1993:448-449). alıcı bölge, bu bölgenin etrafında ise 3.2.4. Dünya Sistemleri Teorisi olağandışı büyüklükteki göçmen akımları ile buraya bağlı olan göç veren ülkeler Göç konusunu tarihsel-yapısalcı bir bulunmaktadır (Fawcett, 1989:671-680). yaklaşımla ele alan (Kurekova, 2011:8) ve Wallerstein’ın (1974) çalışmalarına Sistem yaklaşımı üzerine birçok çalışma dayanan bu teori uluslararası göçün yapılmasına rağmen, “göç sistemleri kökenlerini belirli ulusal ekonomilerde yaklaşımı”nın neleri kapsadığı konusunda işgücü piyasasının ikili yapısından değil, tam manasıyla bir birlik sağlanamamıştır 16. yüzyıldan beri gelişen ve genişleyen (Fawcett, 1989:672). Ancak önceki teoriler dünya pazarının yapısına bağlamıştır. Bu kadar farklı genellemeler içeren ayrı bir teoriye göre, kapitalist ekonomilerin teori olmasa da, göç sistemleri yaklaşımı da kapitalist olmayan toplumlara nüfuz etmesi, birtakım hipotezler geliştirmiştir. Bu ülke dışına göç etmek isteyen hareketli bir hipotezler şöyle sıralanabilir (Massey vd, nüfus yaratmaktadır (Massey vd, 1993: 1993:454): 444). 1. Göç olgusunda fiziki faktörlerden Dünya sistemleri teorisine göre göç, ziyade siyasi ve ekonomik ilişkiler ön kapitalist gelişme sürecinde kaçınılmaz planda olduğu için, ülkelerin coğrafi olarak ortaya çıkan bozulmaların ve yer açıdan yakın olup olmamaları çok fazla değiştirmelerin doğal bir sonucudur. bir önem taşımamaktadır. Kapitalizm; Batı Avrupa, Kuzey Amerika, 2. Bir ülke birden fazla göç sistemine Okyanusya ve Japonya’daki çekirdeğinden dahil olabilir. Ancak bu durum göç dışarıya doğru genişlediğinden, dünyanın alan ülkeler açısından daha yaygındır. her yerinden daha büyük bölgeler ve insan 3. Siyasi ve ekonomik koşulların nüfusunun artan payları, dünya pazar değişmesiyle birlikte sitemler de ekonomisine dahil edilmiştir. Çevre gelişir. Bu sebeple istikrar sabit bir ülkelerde var olan toprak, hammadde ve yapıya sahip değildir. Ülkeler işgücü kapitalist ülkelerin genişlemesi toplumsal değişime, ekonomik sonucu dünya piyasasının etkisi altına dalgalanmalara veya siyasi kargaşaya girdiğinden, göç kaçınılmaz olarak tepki olarak bir sisteme üye olabilir gerçekleşmektedir (Massey, 1988; Aktaran veya bir sistemden çekilebilir. Massey vd, 1993:445). 3.2.3. İlişkiler Ağı (Network) Teorisi 3.2.5. İkiye Bölünmüş Emek Piyasası Teorisi Göçmen ağları; mevcut göçmenler ile eski göçmenleri akrabalık ilişkileri ve dostluk Göçe sebep olan gerçeklerin daha iyi gibi paylaşımlarla birbirine bağlayan kişiler anlaşılmasına katkıda bulunmak amacıyla arası bir yaklaşımdır. Dolayısıyla bu Michael Piore (1979) tarafında geliştirilen bağlantı, göç edecek olan kişiler için bu teori (Arango, 2000:288), bir taraftan toplumsal bir sermaye olarak düşünülebilir. bireylerin göçle ilgili karar alırken rasyonel Bu ilişki sayesinde hareket maliyetleri ve davranıp davranmadığını sorgularken, diğer riskler azalarak uluslararası göç taraftan da uluslararası göçün modern
1347 DEVELİ 2017 endüstriyel toplumların içsel emek Buraya kadar incelenen erken dönem ve taleplerinden kaynaklandığını modern göç teorileri birlikte ele savunmaktadır (Olejarova, 2007:14). alındığında, bu teorilerin hepsi içinde Dolayısıyla bu teoriye göre göç, geçici bir yaşanılan dönemde ve geçmiş yıllarda var çekme faktörü (yüksek ücret, düşük işsizlik, olan göç hareketlerinin nedenlerini işgücüne duyulan ihtiyaç) yani gelişmiş açıklamaya çalışmışlardır. Ancak 21. ülkelerdeki güçlü yapısal işgücü talebi yüzyıla gelindiğinde dünyanın tekrar sonucu ortaya çıkmaktadır (Hagen-Zanker, yüzleşmek zorunda kaldığı göç dalgası, 2008:7). yukarıda bahsedilen teorilerin birçoğu ile açıklanamayacak boyutlardadır. Dolayısıyla Gelişmiş endüstriyel toplumların dört temel günümüz dünyasında yaşanan göç özelliği (yapısal enflasyon, motivasyonel dalgasının, uluslararası göç teorilerinin problemler, ekonomik düalizm ve işgücü biraz dışına çıkarak incelenmesinde fayda arzının demografik yapısı) bu ülkelerin bulunmaktadır. göçmen emek talebinde bulunmalarına neden olmaktadır. Özellikle işgücü arzının demografik yapısına bakılırsa, mesleki 4. 21. YÜZYILDA GÖÇ OLGUSU hiyerarşi açısından alt sıralarda yer alan birtakım işlerde kötü koşullarda ve düşük Uluslararası göç tarihi; Ticari Dönem ücretlerle çalışacak olan işçiler için kalıcı (1500-1800), Sanayi Dönemi (1800-1925), bir talep yaratmaktadır. Geçmişte bu işler Sınırlı Göç Dönemi (1925-1960) ve Sanayi için duyulan ihtiyaç kadınlar ve gençler Sonrası Göç Dönemi (1960 ve sonrası) tarafından karşılanırken, sonraları göçmen olmak üzere kabaca dört döneme ayrılabilir işgücü talebi tarafından giderilmiştir (Massey, 1999:34). Bu dönemsel ayrımda (Massey vd, 1993:441-443). göçe neden olan faktörlerin belirleyici olduğu söylenebilir. Özellikle coğrafi 3.2.6. Yeni Göç Teorisi keşifler, sömürgecilik, sanayi devrimi ve Bu teori, son yıllarda neoklasik yaklaşımın dünya savaşları sonrasında Batılı güçlerin temel varsayımlarının bir eleştirisi olarak nitelikli ve niteliksiz emek taleplerinin ortaya çıkmıştır (Stark & Bloom, 1985; ortaya çıkması birçok bölgenin göçe Aktaran, Massey, 1999:36). Bu yaklaşıma muhatap olmasını zorunlu kılmıştır. göre göç kararı, sadece beklenen geliri üst Göç konusunda yapılan çalışmalar düzeye çıkartmak için değil aynı zamanda neticesinde ortaya konulan teoriler ile birtakım riskleri de minimize etmek birlikte, bunun pratikteki yansıması ele amacıyla bireysel aktörlerden ziyade aileler alındığında, 21. yüzyılda yaşanan göç tarafından alınmaktadır (Stark, 1984; dalgasının günümüzün en önemli Aktaran, Massey vd, 1993:436). sorunlarından biri olduğu görülmektedir. Dolayısıyla göç kararı, bir aile stratejisidir Eskiden göç denilince ekonomik sebepler (Lauby & Stark, 1988:473-477). Bu daha ağır basarken, şimdi ise özellikle stratejinin belirlenmesindeki en önemli Müslüman coğrafyanın maruz kaldığı aktör ise, kaynakların dağılımını yoğun savaşlar, bu toprakların gittikçe daha çeşitlendirerek, ekonomik açıdan ortaya çok göç vermesine neden olmaktadır. çıkabilecek olan riskleri kontrol etmek isteyen bir bütün halindeki hane halkı 2010 yılına gelindiğinde ise Tunus’ta üyeleridir (Massey vd, 1993: 436). başlayıp Mısır, Libya, Suriye, Bahreyn,
1348 C.22, Göç Özel Sayısı 21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç
Şekil 1.En Çok Göçmen Bulunduran Ülkeler-2017
Kaynak: www.un.org.
Ürdün, Yemen gibi ülkelere de sıçrayan ve konusunda isteksiz davranmış ve bunun Arap Baharı olarak adlandırılan toplumsal sonucunda da çok az ve yetersiz sayıda protestolar, yeni bir göç dalgasını da göçmen kabul etmişlerdir. Bu doğrultuda beraberinde getirmiştir. Kuzey Afrika ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Ortadoğu’da yaşanan bu protestolar Birleşmiş Milletler (BM) önderliğinde 19 sonucunda Muammer Kaddafi ve Hüsnü Eylül 2016 tarihinde 193 üye devletin Mübarek gibi bölgenin en önemli iki lideri tamamının oybirliği ile kabul edilen ve son devrilip, Beşşar Esad’ın akıbeti hala zamanlarda yaşanan göçler konusunda tartışılırken, bölge ülkeleri de iç savaşa küresel dayanışma ve mültecilerin doğru sürüklenmiştir. Bu savaşların korunması için kilometre taşı olarak Müslüman coğrafyada yaşanması bir kader belirtilen New York Mülteci ve Göçmenler değil, özellikle Batılı güçlerin açık veya Deklarasyonu’ndan (UNHRC:2), ayrılmıştır gizli bir şekilde yürüttüğü bölge üzerindeki (www.voanews.com). Ayrıca ABD, bazı hakimiyet mücadelesinin bir ürünüdür. ülkelere uyguladığı vize ve ülkeye giriş yasağı ile göçmenlere olan yaklaşımını açık Bu coğrafyadaki ülkelerin benzer sebeplerle bir şekilde ortaya koymuştur. iç savaşa maruz kalmaları, küçük gruplar veya toplu halde bu bölgeden kaçışı da BM’nin 2017 yılı Aralık ayı içerisinde beraberinde getirmiştir. Ülkelerini terk “Uluslararası Göç” üzerine yaptığı bir etmek zorunda kalan bu insanların, tabi ki araştırmaya göre dünya genelinde 2000 gidecek bir yerleri olmalıydı. Ancak yılında 173 milyon göçmen varken, bu sayı Avrupalı devletler göçmenleri kabul etme 2010 yılında 220 milyona ve 2017 yılında
1349 DEVELİ 2017 da yaklaşık olarak 258 milyona yılı içerisinde dünya genelindeki yükselmiştir. 2000 yılında dünya genelinde göçmenlerin sayısı yaklaşık olarak 258 toplam 706 bin Suriyeli göçmen varken, milyon civarındadır. ABD yaklaşık 50 2017 yılında ise yaklaşık 6,9 milyon milyon ile en çok göçmen bulunduran ülke Suriyeli göçmen bulunmaktadır durumundadır. (www.un.org). Ancak, son yıllarda özellikle Suriye Yine aynı araştırmaya göre sınırları merkezli ortaya çıkan ve günümüz göç içerisinde en çok göçmen bulunduran ilk 5 tartışmalarına neden olan bu göç dalgasının ülke ABD, Suudi Arabistan, Almanya, çok az bir kısmı bu ülkelerce Rusya ve Birleşik Krallık’tır. Bu durum karşılanmaktadır. Bu durum Tablo 1’de Şekil 1’de gösterilmiştir. Buna göre 2017 gösterilmektedir.
Tablo 1: En Çok Göçmen Bulunduran İlk 5 Ülkedeki Suriyeli Göçmenler
2010 2015 2017 ÜLKELER TOPLAM SURİYELİ YÜZDE TOPLAM SURİYELİ YÜZDE TOPLAM SURİYELİ YÜZDE ABD 44.183.643 61.003 0,14 48.178.877 80.830 0,17 49.776.970 83.511 0,17 S.ARABİSTAN 8.429.956 515.803 6,12 10.771.336 659.067 6,12 12.185.284 745.580 6,12 ALMANYA 9.812.263 42.959 0,44 10.220.418 44.761 0,44 12.165.083 83.277 0,44 RUSYA 11.194.710 3.203 0,03 11.643.276 3.265 0,03 11.651.509 3.267 0,03
BİRLEŞİK KRALLIK 7.604.583 8.858 0,12 8.411.021 7.761 0,09 8.841.717 8.158 0,09 TÜRKİYE 1.367.034 5.311 0,11 4.131.302 2.768.494 67,01 4.881.966 3.271.533 67,01 TOPLAM 1.079.749 6.238.472 6.864.445 DÜNYA TOPLAMI 220.019.266 247.585.744 257.715.425
Kaynak: www.un.org
2010, 2015 ve 2017 yıllarına ait verilerin toplam göçmenlerin içerisinde Suriyeli incelendiği Tablo 1’e göre, her üç dönemde göçmenlerin payı %0,11’dir. 2017 yılında de en çok göçmen bulunduran ülke olan ise Türkiye toplam 4.881.966 göçmene ABD, Suriyeli göçmenler konusunda ise kapılarını açarken, Suriyeli göçmen sayısı son derece sınırlı bir yaklaşım içerisindedir. ise 3.271.533’tür. 2010 yılında %0,11 olan ABD’de yaşayan göçmenler içerisinde bu oran, 2017 yılına gelindiğinde % 67,01’e Suriyelilerin payı yaklaşık olarak %0,15 yükselmiştir. seviyelerindedir. 2017 yılı için Almanya Tüm bu açıklamalar göstermektedir ki 21. %0,44, Rusya %0,03 ve Birleşik Krallık ise yüzyıldaki göç dalgasını, bu zamana kadar %0,09’luk bir Suriyeli göçmen payına geliştirilen ve daha önceki bölümlerde sahiptir. incelenen teoriler kapsamında Türkiye ise Batılı devletlerin tutumunun değerlendirmek, göç kavramının bütünlüğü aksine, göçmenlere kapılarını sonuna kadar açısından eksik kalabilir. Çünkü bu zamana açmıştır. Türkiye’ye gelen göçmenler kadar ortaya atılan teoriler, genel olarak konusunda özellikle devlet tarafından meselenin ekonomik boyutu üzerinde yapılan harcamalar ve yardımların ülke durmuşlardır. Günümüzdeki göç dalgası ise ekonomisine zarar verdiği düşüncesi, siyasi ekonomik faktörlerden ziyade ülke arenada zaman zaman tartışmaları da içerisinde yaşanan savaşlar dolayısıyla beraberinde getirmektedir. Tablo 1’de de bireylerin yaşadıkları topraklardan ayrılmak görüldüğü gibi Suriye krizi başladığından durumunda kalmasıyla ortaya çıkmıştır. beri en çok göçmen kabul eden ülke
Türkiye’dir. 2010 yılında Türkiye’deki toplam göçmenlerin sayısı 1.367.034 iken, Suriyeli göçmenlerin sayısı ise sadece 5.311 idi. Yani 2010 yılında Türkiye’deki
1350 C.22, Göç Özel Sayısı 21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç
SONUÇ savaşlara ve Avrupalı güçlerin açıktan veya gizli olarak birtakım müdahalelerine maruz 16. yüzyıldan beri toprak ve hammadde kalmaları, bu ülkelerin göç vermesinin en peşinde koşan kapitalist ülkeler, bu hedef önemli nedenlerindendir. Ülkelerini terk doğrultusunda farklı zamanlarda Amerika etmek zorunda kalan bu insanların, tabi ki Kıtası, Afrika ve Asya’yı birer ameliyat gidecek bir yerleri olmalıydı. Ancak masasına dönüştürmüşlerdir. Bu Avrupalı devletler sınırlarını göçmenlere bölgelerden ülkelerine götürdükleri açma konusunda son derece temkinli göçmenler ise o ülkelerin kalkınmasında yaklaşırken, ABD de benzer bir tutum itici bir faktör olarak ön plana çıkmışlardır. sergileyerek hem New York Mülteci ve Bu yüzyıllarda büyük güçlerin çalıştırmak Deklarasyonu’ndan ayrılmış, hem de bazı için zorunlu olarak ülkelerine götürdükleri ülkelere vize ve ülkeye giriş yasağı göçmenlerin yerini, günümüzde ise doğup koymuştur. büyüdüğü topraklardan yine Batılı güçler tarafından uzaklaştırılan göçmenler Türkiye ise göçmenler konusunda en hassas almıştır. Bireyleri göçe zorlayan etkenler davranan ülkelerden biri olarak, göçmenlere kısmen farklı olsa da, iki durumda da kapılarını sonuna kadar açmıştır. Her ne zorunlu göç kavramı karşımıza çıkmaktadır. kadar dünya üzerinde en çok göçmen 16. yüzyılda insanları zorla ülkesine bulunduran ülkeler arasında 19. sırada yer götüren Batılı güçler, 21. yüzyılda yine alsa da (www.un.org) günümüzde oluşan toprak ve hammadde talepleriyle insanları göçmen hareketlerine en çok duyarlı olan göçe zorlamaktadırlar. ülke Türkiye’dir. Günümüzde ise göç dalgası, özellikle 2010 21. yüzyıldan önce ortaya atılan ve göç yılında Tunus’ta başlayıp Mısır, Libya, hareketlerini açıklamaya çalışan teoriler, Suriye, Ürdün gibi Arap ülkelerini mikro bakış açısıyla, göçü daha çok başta etkileyen ve genel olarak bir bunalım ekonomik olmak üzere birtakım faktörlerin dönemini olmakla birlikte Bahar sonucu olarak görmüşlerdir. Dolayısıyla nitelendirmesi yapılan savaşlar sebebiyle göç olgusuna daha dar bir çerçeveden insanların doğup büyüdüğü topraklardan yaklaşan uluslararası göç teorilerinin ayrılmak zorunda kalmasıyla ortaya günümüz şartlarında yenilenmesinin ya da çıkmıştır. Savaşan ülkelerin Müslüman alternatif teorilerin geliştirilmesinin daha ülkeler olması ve benzer sebeplerle iç faydalı olacağı düşünülmektedir.
KAYNAKÇA 57, (Ed.) Bodvarsson, Ö.B. & Berg, H.V., The Economics of Immigration, 1. ARANGO, J. (2000). Explaining Springer: New York. Migration: A Critical View. 283-296. 5. DE HAAS, H. (2010). “Migration and 2. BALLYN, S. (2011). “The Why and Development: A Theoretical the ‘Therefore’ of Human Migration: Perspective”, International Migration A Brief Overview”, s.6-15, (Ed.) Review, 44(1); 227-264. Renes, M., Lives in Migration: Rupture and Contunity, Australian Studies 6. DEWAARD, J., KIM, K. & Centre Publications. RAYMER, J. (2012). “International Migration Systems: Evidence from 3. BRETTEL, C.B. & HOLLIFIELD, J.F. Harmonized Flow Data. Demography, (2000). “Migration Theory: Talking 49(4); s.1307-1333. Across Disciplines”, New York: Rouledge. 7. FAWCETT, J.T. (1989). “Networks, Linkages and Migration Systems”, 4. BODVARSSON, Ö.B. & BERG, H.V. International Migration Review, 23(3); (2013). “The Determinants of 671-680. International Migration: Theory”, s.27-
1351 DEVELİ 2017
8. GRIGG, D.B. (1977). “E.G. Population and Development Review, Ravenstein and the Laws of 19(3); 431-466. Migration”, Jornal of Historical 18. MASSEY, D.S. (1999). “Why Does Geography, 3(1), 41-54. Immigration Occur? A Theoretical 9. HAGEN-ZANKER, J. (2008). “Why Synthesis”, s.34-52, (Ed.) Hirschman, do People Migrate? A Review of the C., Kasinitz, P. & De Wind, J., The Theoretical Literature”, MPRA Handbook of International Migration: Working Paper. The American Experience, Russell Sage Foundation: New York. 10. IOM, (2004). International Migration Law: Glossary on Migration. 19. PETERSEN, W. (1978). “International International Organization for Migration”, Annual Review of Migration: Switzerland. Sociology, (4): 533-575. 11. KRIGER, H. (2004). “Migration 20. PORTES, A. (1997). “Immigration Trends in an Enlarged Europe”, Theory for a New Century: Some European Foundation fort he Problems and Opportunities, The Improvement of Living and Working International Migration Review, 31(4); Conditions. 799-825. 12. KUREKOVA, L. (2011). “Theories of 21. RAVENSTEIN, E.G. (1885). “The Migration: Conseptual Review and Laws of Migration”, Journal of the Emprical Testing in the Context of the Statistical Society of London, 48(2); EU East-West Flows”, 167-235. Interdisciplinary Conference on 22. SANDAL, E.K., HANÇERKIRAN, M. Migration: Economic Change, Social & TIRAŞ, M. (2016). “Türkiye’deki Change için hazırlanmıştır, 06-09 Suriyeli Mülteciler ve Gaziantep Nisan 2011, University College İlindeki Yansımaları”, Gaziantep London. University Journal of Social Sciences, 13. LAUBY, J. & STARK, O. (1988). 15(2), s.461-483. “Individual Migration as a Family 23. SJAASTAD, L.A. (1962). “The Cost Strategy: Young Women in the and Returns of Human Migraiton”, Philippines, Population Studies, 42(3); Journal of Political Economy, 70, 80- 473-486. 93. 14. LEE, E.S. (1966). “A Theory of 24. STARK, O. & BLOOM, D.E. (1985). Migration”, Demography, 3(1); 47-57. “The New Economics of Labor 15. MABOGUNJE, A.L. (1970A). Migration”, The American Economic “Systems Approach to a Theory of Review, 75(2); 173-178. Rural-Urban Migration”, Geographical 25. OLEJAROVA, E. (2007). “Labor Analysis, s.1-18. Migration As a Socio-Economic 16. MABOGUNJE, A.L. (1970b). Phenomenon: Slovakia and the Czech “Migration Policy and Regional Republic in a Comparative Development in Nigeria”, The Perspective”, Central European Nigerian Journal of Economic and University, International Relations and Social Studies, 12(1); s.243-262. European Studies 17. MASSEY, D.S., ARANGO, J., 26. TODARO, M.P. (1980). “International HUGO, G., KOUAOUCI, A., Migration in Developing Countries: A PELLEGRINO, A. & TAYLOR, J.E. Survey”, s.361-402. (Ed.). Easterlin, (1993). “Theories of International R.A. Population and Economic Change Migration: A Review and Appraisal”,
1352 C.22, Göç Özel Sayısı 21. Yüzyılda Göç Olgusu: Uluslararası Göç
in Developing Countries. The 29. ZIPF, G.K. (1946). “The P1P2/D University of Chicago Press: London. Hypothesis: On The Intercity Movement of Persons”, American 27. TODARO, M.P. & MARUSZKO, L. Sociological Review, 11(6); 677-686. (1987). “Illegal Migration and US Immigration Reform: A Conceptual 30. https://www.voanews.com/a/us-backs- Framework”, Population and out-of-migration-pact/4147078.html. Development Review, 13(1); 101-114. Erişim Tarihi: 20.12.2017 28. UNHRC. The New York Declaration 31. http://www.un.org. UN Department of for Refugees and Migrants. Economic and Social Affairs, http://www.unhcr.org/584689257.pdf. Population Division, International Erişim Tarihi: 19.12.2017. Migration. Erişim Tarihi: 20.12.2017
1353 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1355-1367. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1355-1367.
METROPOLLERDE YAŞAYAN SURİYELİLERİN YAŞAMLARINDA SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ ROLÜ: İZMİR ÖRNEĞİ
THE ROLE OF CIVIL SOCIETY INSTITUTIONS IN THE LIFE OF SYRIA LIVING IN THE METROPOL: İZMİR SAMPLE
Rasim AKPINAR* * Doç. Dr., Manisa Celal Bayar Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Muradiye Kampüsü, Manisa, [email protected].
ÖZ Sanayileşme ve kentleşmeye koşut olarak kentlerin hızla büyüdüğüne şahit oluyoruz. Bu gelişmeye paralel olarak dünyada nüfusu kalabalık kentlerin yönetimi için özel yönetim şekilleri geliştirilmektedir. Zira metropollerde karşılaşılan sorunlar sayı itibarıyla arttığı gibi muhteviyatı da gün geçtikçe değişmektedir. Ülkemizde metropollerin yaşadığı kentsel suç, gecekondulaşma, yoksulluk, çevre, trafik, afet gibi birçok soruna ilave olarak göçler de eklenmiştir. Son dönemde Ortadoğu’da yaşanan olaylar neticesinde ülkemize göç eden Suriyelilerin önemli bir kısmı metropol olarak kabul edilen kentlere akın etmiştir. Bu metropollerden biri de hiç şüphesiz İzmir kenti olmuştur. Bu çalışmada İzmir kentinde mültecilere yönelik faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşları üzerinde sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemi uygulanmıştır. Çıkan bulgular üzerine politika önerileri getirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Metropol, sivil toplum kuruluşları, göç, Suriyeliler, İzmir. Jel Kodları: R23, F22.
ABSTRACT We are witnessing the rapid growth of cities in parallel to industrialization and urbanization. Parallel to this development, special management forms are being developed for the management of crowded cities in the world. Because the problems encountered in the metropolises increase in number and the content changes day by day. Immigration has been added to our country in addition to many problems such as urban crime, slum, poverty, environment, traffic and disaster. As a result of the recent events in the Middle East, a significant part of the Syrians who migrated to my country flocked to the cities considered as metropolis. One of these metropolises was undoubtedly Izmir city. In this study, qualitative research method was applied in social sciences on NGOs operating in İzmir for refugees. Policy recommendations have been made on emerging findings. Keywords: Metropolitan, non-governmental organizations, migration, Syrians, Izmir. Jel Codes: R23, F22.
1. GİRİŞ Mültecilik bir hukuki statü olarak yeni devlet sınırları içerisinde yer değiştirmektir. tanımlanmış bir kavram olsa da göç olgusu Zamanı, boyutları ve sebepleri ne olursa neredeyse uygarlık tarihi kadar eski bir olsun insanların yer değiştirdikleri nüfus kavramdır. Sözlük anlamı olarak göç; hareketleridir(Çiçekli, 2009: 23). devletlerarası bir sınırı geçerek veya bir Türkiye’ye yönelik gerçekleşen göçlerin
1355 AKPINAR 2017 tarih boyunca farklı milletlerden farklı yönelik nitel bir sürecin izlendiği araştırma” sayılarda gerçekleştiği bilinmektedir. Fakat olarak tanımlamak mümkündür(Yıldırım ve son dönemde Ortadoğu’da yaşanan savaşın Şimşek, 2008, s.39). Bu çalışmada, nitel etkisiyle Suriyeliler tarafından başlayan ve araştırma yöntemlerinden biri olan tüm dünyayı etkileyen büyük bir göç derinlemesine mülakat metodu dalgası yaşanmaktadır. Bu şekilde gün uygulanmıştır. Nitel araştırmamızda geçtikçe daha da artan bu göç hareketleri örnekleme belirlenirken araştırma evrenini ülkemizin sosyal ve ekonomik yapısını temsil eden amaca yönelik örnekleme birçok yönden etkilemektedir. kullanılmak suretiyle İzmir’de üye sayısı ve etki alanı itibarıyla en büyük sivil toplum Göç İdaresi Genel Müdürlüğü tarafından kuruluşu olan “İzmir Suriyeli Mülteciler verilen bilgilere göre 1 Aralık 2016 Derneği” yönetim kurulu üyeleri ile odak itibarıyla Türkiye’de kayıt altına alınan ve grup toplantısı yapılmıştır. Sonrasında kendilerine “Geçici Koruma” statüsü olasılıklı olmayan örnekleme çeşitlerinden verilen Suriyeli mülteci sayısı 2.783.617’ye biri olan kartopu örnekleme yöntemiyle ulaşmıştır. Bu sayıya ilaveten 300 bin zincirleme ulaşım prensibi uygulanmıştır. civarında ön kayıtları yapılmış ve “İzmir Suriyeli Mülteciler Derneği” ile kendilerine “Geçici Koruma” verilmek yapılan odak grup çalışmasında, diğer ilgili üzere güvenlik soruşturmaları yapılan sivil toplum kuruluşları yetkililerinin Suriyeli de halen Türkiye’de isimleri alınmıştır. Çalışma; mülteci sivil bulunmaktadır. Yani Türkiye’de en az 3,1 toplum kuruluşlarının İzmir’de yaşayan milyon Suriyeli yaşamaktadır. Nisan 2011 Suriyelilerle ilgili olarak sosyo-psikolojik sonrasında Suriyelilerin “açtığı kapıdan” işlev yüklenip yüklenmediğini; ekonomik Irak, Afganistan, Somali, Pakistan gibi işlev yüklenip yüklenmediklerini ve son ülkelerden de Türkiye’ye 300 bini aşkın olarak kültürel ve siyasi/diplomatik işlev mülteci geldiği bilinmektedir. Sonuç olarak yüklenip yüklenmediğini ortaya koymuştur. Türkiye, kendi nüfusunun neredeyse % Çalışmaya konu olan sivil toplum 5’ine ulaşan sayıda mülteci kuruluşlarının diğer kamu kurumlarıyla barındırmaktadır. Bu durum 2014 yılından (valilik, kaymakamlık, belediye gibi) bu yana Türkiye’nin dünyada en fazla problem yaşayıp yaşamadığı da gün yüzüne mülteci barındıran ülke haline gelmesine çıkartılmıştır. Ayrıca göç hususunda temel neden olmuştur (Erdoğan, 2017;21). Göç kamu birimi olan Göç İdaresinin mülteci İdaresi Genel Müdürlüğü’nün 2016 sivil toplum kuruluşları nezdinde bakış açısı verilerinden Türkiye’de Geçici Koruma da alınmıştır. Altında Bulunan Suriyelilerin İllere Dağılımına bakıldığında; toplam 2.790.767 Sonuç olarak; bu makalede küreselleşmeyle Suriyelinin 97.453 kişisi İzmir birlikte kamu yönetiminde önemli bir aktör metropolünde yaşamaktadır. olarak ortaya çıkan sivil toplum kuruluşlarının yeni misyonlar edinerek Ülkemizde metropollerin kendine has kendilerine önemli politika alanları açtıkları kentsel sosyo-ekonomik problemler görülmüştür. Dahası göçle ilgili merkezde yaşadığı düşünülecek olursa, yaşanılan ve yerelde kamu siyasası belirleyicilere bir problemlerin üzerine gelen Suriyeli göç dizi politika önerileri sunulmuştur. faktörünün bu büyük, karmaşık yerleşim yerlerini doğrudan etkilediğini söylemek pek yanlış olmaz. 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE Sosyal bilimlerde nitel araştırma Literatürde; metropol, metropolis, yöntemlerini “gözlem, görüşme ve metropolitan alan, anakent, anakentsel, doküman analizi gibi nitel veri toplama büyükşehir gibi değişik kelimelerle tekniklerinin kullanıldığı, algıların ve birbirinin yerine kullanılan metropolitan olayların doğal ortamda gerçekçi ve alan kavramının çok çeşitli tanımları bütüncül bir biçimde ortaya konmasına yapılmakla birlikte, ulusal ve uluslararası
1356 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında kabul görmüş veya görebilecek bir tanımını sağlandığı en büyük kenti veya bu vermek oldukça zordur (Eke, 1985). kentlerden herhangi biri olarak Ülkelere konulara ve gelişmişlik tanımlamaktadır [Keleş, 1998]. derecelerine göre değişen tanımları vardır. Metropoliten alan ise en genel anlamıyla; Genelde, metropoliten alan yüksek nüfusun yoğun olduğu ekonomik, sosyal ve yoğunluklu büyük bir merkez ile onu yönetim açısından o bölgenin merkezi çevreleyen ve onunla sıkı günlük durumunda olan merkezi şehir ve ya ekonomik, sosyal, kültürel, vb. ilişkisi olan şehirlerin çevre kentleriyle oluşturdukları kent ve köylerden oluşan ileri aşamada bir birim şeklinde tanımlanır (Görmez, 1993: toplumun üzerinde oturduğu ve üretim 19). Metropoliten alan idari yönden ziyade, yaptığı toprakların tümü olarak ekonomik ve sosyal bakımdan merkezi bir tanımlanabilir(İsbir, 1982:70-71). konuma sahiptir. Metropoliten alan yalnızca Günümüzde kentleşme oranın giderek sahip olduğu nüfusun fazla olması arttığını görüyoruz. Kentleşme süreci sebebiyle değil aynı zamanda kamu ve özel içerisinde, metropoller bu sürecin sosyo- sektör iş kollarının buralarda faaliyet ekonomik ve fiziksel boyutlarıyla göstermesi, eğitim ve sanat yönünden birer odaklaştığı ve yoğunlaştığı mekânsal merkez olmaları nedeniyle küresel anlamda bütünlükler olmaktadır (Erdurmlu,1982:7- sembol şehir konumundadırlar (Bal, 2008: 9). Günümüzde global ilişkiler içinde 8). Barlas Tolan metropoliten alanı “Belirli dünyada meydana gelen ekonomik ve bir coğrafi, ekonomik, toplumsal, kültürel, politik gelişmeler, bölgesel gelişmelerle idari, siyasal organizasyon ve kontrol birlikte, ağırlıklı olarak metropoliten sisteminin mekânda odaklaşma noktası” kentleri etkilemektedir. Ülkelerin ve olarak görmektedir. Ona göre metropoliten bölgelerin kalkınmasında itici güç rolü alan işlevini ve gücünü çok yönlü çevre- oynayan metropoliten kentler, finans, çekirdek alışverişinde ve ilişkilerinde sermaye, işgücü, ticaret ve hizmetlerin ağırlığını hissettirmekle ve karar merkezi olduğundan ülkelerin gelişme mekânizmaları aracılığıyla çevrenin farklı odakları durumundadır. Metropoliten alanlardaki gelişmesini kontrol etmekle kentlerin gelişmelerinin kazanmaktadır (Tolan, 1977: 3). değerlendirilmesinde, sadece metropoliten Metropoller, ülkelerin gelişme odakları bölge ya da daha geniş hinterlandlarının durumundadırlar. Finans, işgücü, mal ve değil, global ekonomik ve politik yapı ile hizmet akımlarının merkezinde yer alırlar. bütünleşme düzeylerinin ve bu yapı Bu nedenle ülkelerin ya da bölgelerin içindeki fonksiyonlarının göz önüne kalkınmasında itici güç rolünü oynarlar. alınması gerekliliği, ülke kalkınma planı Metropoller aynı zamanda kentsel özel ihtisas komisyonu raporlarında ifade problemlerin en yoğun, en çarpıcı yaşandığı edilmektedir (DPT, 2000). yerler konumundadır. Ekonomik, sosyal, fiziksel ve çevresel sorunlar metropollerde Metropol ve metropoliten alan olgusu 19. hem tek tek, hem de sinerjik olarak yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başlarında ortaya büyümektedirler (Keleş ve Ünsal, 1982). çıkmıştır. Genel anlamda metropoller, bir ülkenin ya da bölgenin çevresindeki tüm Metropoller, ekonomik büyümelerin ve kentsel ve kırsal topluluklara ekonomik nüfus yoğunlaşmalarının odak noktası yönlerden egemen olan ve genellikle olduğu kadar kentleşme sorunlarının da ülkenin başka ülkelerle olan ilişkilerinin de büyüme ve odak noktaları olduğu sağlandığı, büyük kentlerdir (Tekel, 2002: görülmektedir. Metropollerin yaşadığı 42-43). Keleş, metropoliten kent ekonomik, sosyal, fiziksel ve çevresel kavramını; bir ülkenin ya da bölgenin sorunları bu mekânların aldığı göçler de çevresindeki kentsel ve kırsal yerleşim daha da karmaşık hale getirmektedir. yerlerine ekonomik ve toplumsal yönlerden Onat göç için genel bir tanımlama yaparak egemen ve genellikle ülkenin başka göçü, kişilerin kendilerine has nedenlerle ülkelerle olan her türlü ilişkilerinin bir yerden başka bir yere doğru yer
1357 AKPINAR 2017 değiştirmesi olarak tanımlamıştır (Onat, toplumsal anlamda lobi çalışmalarında 1993:3). Göçün, sadece bir mekân değişimi bulunurlar. STK’lar ikna ve aktif eylemde olarak görülmesi onun ortaya çıkardığı bulunma yoluyla çalışan, üye ve maliyetleri görmemizi engelleyebilir. faaliyetlerinde çalışma grubunu yaratacak Herşeyden önce her göç, insanları ruhsal bireyleri gönüllü olma ve gönüllülük streslerle karşılaştırır. Kişinin uzun bir durumu ile bir araya getiren, kâr gütme kuşaklar tarihi ile kökleşip uyum sağladığı, amacı olmayan ve gelirlerini üye aidatları, çevresinde oluşturduğu dengenin, ağır veya bağışlar veya bunun gibi ödemeler ile hafif, geçici veya sürekli olsun yeni çevrede sağlayan kuruluşlardır. Kuruluşların bunun bozulmaması ihtimali çoktur (Balcıoğlu, yanı sıra başka bir amacı ise, insanları 2007:145). eğitim faaliyetleri ile bilinçlendirmede bulunmak, maddi ve manevi huzur ve Bununla birlikte basit bir bireysel mekân yaşamlarına katkı sağlamak ve kent değişimi olarak düşünülen göç olayı, yer yaşamına dahil ederek yurttaşlık kavramı değiştirme olayından ziyade toplum ve yaratmak olmuştur (Çaha, 2005, ss.156- bireyler üzerinde büyük etkiler 158). yaratmaktadır. Türkiye’de yer alan STK’ların çalışma Kalkınma Planı’nda göçle birlikte alanları arasında bilimsel araştırma, aile, kentleşme olgusunun bir kültür değişimi çocuk, eğitim, enerji, ekonomi, gazetecilik, sorununu meydana getirdiğine kadın sorunları, girişimcilik, insan değinilmiştir. Buna göre kente göç kaynakları, hukuk, gıda, sürdürülebilir edenlerin kent hayatına uyum kalkınma, turizm, yardımseverlik, ticaret, sağlayamamaları gibi birçok sorun ormancılık, temiz toplum, spor, doğal kalkınma ve gelişmeyi olumsuz felaketler, sağlık, kültür sanat, sendikacılık, etkilemektedir. Kentlere doğru yoğun nüfus kooperatifçilik, çocuk hakları, gençler, hareketlerinin altyapı sorunları, çevre yoksulluk gibi çok sayıda konu kirliliği ve kültür çatışmalarına neden oluşturmaktadır. olduğu belirtilerek bu durumun özellikle gençlerin içe kapanmalarıyla sonuçlandığı ya da tam tersi bir durum olarak gençlerin 3. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ illegal örgütlere ve suça yönlendiği belirtilmiştir (DPT, 1997:17). Araştırmalar temel aldıkları bakış açısına göre nicel ve nitel araştırma olarak ikiye Günümüzde metropollerin, yüz yüze ayrılırlar (Yıldırım ve Şimşek 2008, Kuş geldikleri yoksulluk, sağlık, eğitim, çevre, 2012, Kümbetoğlu 2005). Nitel araştırma, fiziksel gibi karmaşık problemlerin disiplinler arası bütüncül bir bakış açısını çözümünde sivil toplum kuruluşlarının esas alarak, araştırma problemini akıllarından yararlandığını görüyoruz. yorumlayıcı bir yaklaşımla incelemeyi Sivil toplum kuruluşları (STK), özel ve benimseyen bir yöntemdir. Üzerinde kamu sermayesinden bağımsız, beşeri araştırma yapılan olgu ve olaylar kendi sermayenin örgütlenmesi yoluyla bağlamında ele alınarak, insanların onlara kurulurlar. İnsani yardımlaşma, dayanışma yükledikleri anlamlar açısından yorumlanır içerisinde yaşanılan günlük sorunlar ile (Altunışık ve Diğerleri, 2010: 302). ilgili sorumluluk alma ve bu sorunların Sonuç olarak nitel araştırma, insanın kendi çözümleri ile ilgili öneri ve fikir sırlarını çözmek ve kendi çabasıyla geliştirmek, ortaya çıkan sorun ve biçimlendirdiği toplumsal sistemlerin çözümlerin sosyal hareketler ile dile getirip derinliklerini keşfetmek üzere geliştirdiği devlet ve toplum ilişkisinde bir platform bilgi üretme yollarından birisidir (Özdemir oluşturmak, vb. gibi amaçlar 2010) Araştırmada nitel araştırma hedeflemektedirler. Sivil toplum kuruşları, yönteminin tercih edilmesinin en önemli sosyo-kültürel, hukuki, politik ve çevrenin nedeni kuşkusuz nitel araştırmanın temel menfaatlerini amaçlayan siyasal ve
1358 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında karakteristiği olan ve tanımlarda da ön toplum kuruluşları yetkililerinin isimleri plana çıkan araştırma öznelerinin bakış alınmıştır. açılarını ve anlam dünyalarını ortaya Odak grup görüşmelerinde çalışmamızı koyması (Kuş 2012) ve bununla birlikte zenginleştirecek 5 temel soru yöneltilmiştir: nitel araştırmanın, disiplinler arası bütüncül bir bakış açısını esas alarak, araştırma 1. Derneğinizin kaç aktif üyesi var? problemini yorumlayıcı bir yaklaşımla Derneğinizin ana faaliyet alanları incelemeyi benimseyen bir yöntem olması nelerdir? olmuştur. 2. Derneğinizin İzmir’de yaşayan Genel olarak nitel araştırmada “amaçlı Suriyelilerle ilgili olarak sosyo- örneklem” türünün tercih edildiği Punch psikolojik işlev yüklendiğini düşünüyor (2005) tarafından ifade edilmektedir. musunuz? İzmir’de yaşayan Suriyelilerin Amaçlı örneklem, çalışmanın amacına bağlı sosyo-psikolojik anlamda iyileşmesi için olarak araştırmacının araştırma hangi faaliyetleri problemlerine cevap bulacağına ve bilgi yapıyorsunuz/yapacaksınız? (sosyo- açısından zengin olduğuna inanılan kişilerin psikolojik örneğin; metropolde kendini seçilerek derinlemesine araştırma yalnız hissediyor olabilir, sahipsiz, yapmasına olanak tanır (Kuş 2012, savunmasız, güçsüz hissediyor olabilir Altunışık ve ark 2010). bunun gibi örnekler çoğaltılabilir) 3. Derneğinizin İzmir’de yaşayan Bu bağlamda ilkin "İzmir kentinde yaşayan Suriyelilerle ilgili olarak ekonomik işlev Suriyelilere yönelik hangi sivil toplum yüklendiğini düşünüyor musunuz? kuruluşları hizmet veriyor?" sorusu İzmir’de yaşayan Suriyelilerin ekonomik üzerinde durulmuştur. Bu soru üzerinden anlamda iyileşmesi için hangi faaliyetleri hareketle örnekleme belirlenirken araştırma yapıyorsunuz/yapacaksınız? (ekonomik evrenini temsil eden amaca yönelik örneğin; metropolde yoksul olabilir, işsiz örnekleme kullanılmak suretiyle İzmir’de olabilir, kiralık ev bulamayabilir, ön üye sayısı ve etki alanı itibarıyla en büyük yargılar olabilir gibi) sivil toplum kuruluşu olan “İzmir Suriyeli Mülteciler Derneği” yönetim kurulu üyeleri 4. Derneğinizin İzmir’de yaşayan ile odak grup toplantısı yapılmıştır. Suriyelilerle ilgili olarak kültürel işlev Örneklemin (araştırma grubunun) yüklendiğini düşünüyor musunuz? seçilmesinde kullanılan diğer bir örneklem İzmir’de yaşayan Suriyelilerin kültürel yöntemi kartopu örneklemi olmuştur. anlamda iyileşmesi için hangi faaliyetleri Kartopu örneklem zengin bilgi kaynağı yapıyorsunuz/yapacaksınız? (kültürel olabilecek birey veya durumların örneğin; milli kimliğinizi korumak saptanmasında özellikle etkilidir. Kartopu arzusu, dilinizi, mezhepsel örneklemde, evrene dâhil olabilecek ve farklılıklarınızı, vatan özleminizi araştırmanın amacına uygun örnek olayla gidermek arzusu olabilir) ilişki kurmak ve daha sonra temas kurulan 5. Derneğiniz diğer kamu kurumlarıyla kişinin yardımıyla bir başkasıyla, daha (valilik, kaymakamlık, belediye) ilişkiye sonra yine aynı yolla bir başka örnek olayla geçiyor mu? Geçiyorsa sıkıntı yaşıyor temas kurulur ve bu şekilde kartopu etkisi musunuz? Ne tür problemler gibi örneklemin büyütülmesi amaçlanır yaşıyorsunuz? Göç idaresinin faaliyetleri (Altunışık ve ark 2010, Kuş 2012). Odak sizler için destekleyici mi? Bu kurumun grup görüşmesinden sonra olasılıklı sizlere ne gibi faydalarını gördünüz? olmayan örnekleme çeşitlerinden biri olan kartopu örnekleme yöntemiyle zincirleme ulaşım prensibi uygulanmıştır. “İzmir Suriyeli Mülteciler Derneği” ile yapılan odak grup çalışmasında, diğer ilgili sivil
1359 AKPINAR 2017
4. BULGULARIN YORUMU aynı sofrada mültecilerle paylaşmaya davet ettik. Yüzlerce insan bu süreçte 4.1. Sosyo-psikolojik işlev: duyarlılık gösterdi. Haftanın 3 yada 4 günü İzmir Müzisyenler Derneği hem yüzlerce mülteciye herkesin kendi müzisyenlerin kendi arasında bilgi imkanlarıyla hazırladığı yada getirdiği paylaşımı, ekonomik ve sosyal yiyecekleri giyecekleri dağıttık bunu dayanışmasını esas alan hem de sanat yaparken de dostluk ilişkileri kurduk müzik toplum ilişkilerini güçlendirme amacı yapmayı da ihmal etmedik. İlişki taşıdığını iddia eden kentte 5 yıl önce kurduğumuz insanlarla ve özellikle kurulmuş bir sivil toplum kuruluşudur. çocuklarıyla ritm atölyeleri, müzik koroları, Yapılan odak grup görüşmelerinde derneğin psikolog gönüllülerimizin katıldıkları çocuk 100’e yakın üyesi olmakla birlikte etkinlikleri düzenlemeye başladık. gönüllüler ve etkinliklerine katkı sunanlar anlamında yaklaşık 400 civarında bir ilişki Mültecilerin temel ihtiyaçları için mülteci ağına sahip olduğu bilgisi alınmıştır. dayanışması adıyla bir gönüllü dayanışma Ayrıca bu görüşmelerde derneğin, ağı oluşturduk. Basmane Kapılar'da bir engelliler, çocuklar, kadınlar, haklarını dostumuz deri-tekstil atölyesinin alt katını arayan emekçiler, öğrenciler, köylüler, bizlere tahsis etti. Halen her gün onlarca çevre ve ekoloji mücadelesi veren insanlar, mültecinin uğradığı ve topladığımız cezaevlerinde kalan çocuklar ve kadınlar, dayanışma malzemelerinin onlara hastanelerde tedavi gören çocuklar, ulaştırıldığı, hem hukuki sorunları, hem huzurevleri, sosyal hizmet kurumları, sağlık ve eğitim ile ilgili sorunları ile ilgili ayrımcılığa uğrayan kimlik, din ve inançlar olarak kurduğumuz dayanışma ağı yoğun ile dayanışma etkinlikleri düzenlemekte bir şekilde çalışma yürütmektedir. Resmi olduğu bilgisi de alınmıştır. olmamakla birlikte bir çok mülteci kurumu gibi etkin ve ihtiyaçları karşılama Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek noktasında oldukça güçlü bir hareket haline yöneticisi, İzmir Müzisyenler Derneğinin geldi. Biz dernek olarak ortak insani mültecilerle ilgili sosyo-psikolojik işlev vicdani duyarlılıklar için herkesin kendisini yüklenip yüklenmediğine dair şunları ifade hem bireysel olarak hem de kurumsal etmiştir: olarak katabildiği yatay ve üretim-iş- “İzmir Müzisyenler Derneği olarak İzmir'de paylaşım odaklı bir toplumsal örgütlülüğü oyuncak köprüsü adıyla bir kampanya savunuyoruz. Bu anlamda herkesin başlattık. Otuza yakın çeşitli kurum, dernek kendisini katabildiği, kendi mesleği, ve stk ile birlikte mülteci çocuklar için 10 yetenekleri, bilgisi ve duyarlılıklarıyla bin oyuncak yaptığımız atölyeler alanda, kendisini bir engelle karşılaşmadan düzenledik. Savaş nedeniyle ülkesini ifade edebildiği bir ortam oluşturduk. terketmek zorunda kalan, çok büyük Yaklaşık 3.5 yıldır derneğimizin ana yıkımlar yaşayan ve geldikleri yerlerde çok çalışma kalemlerinden birisi de Mülteci büyük yoksunluklarla mücadele etmek çalışmalarıdır.” zorunda kalan mülteci dostlarımız için İzmir Mültecilerle Dayanışma Derneği toplumsal dayanışmaya çağırdık insanları. kentte mülteciler odaklı faaliyet gösteren Suruç'taki kamplarda tiyatrocu bir diğer sivil toplum kuruluşudur. Yapılan dostlarımızla beraber 5 gün süren bir odak grup görüşmelerinde derneğin etkinlikler dizisi gerçekleştirdik. 2.5 ay yaklaşık 70 üyesinin bulunduğu ve dört yıl orada kaldık ve İzmir'den Suruç'a orada önce kurulduğu anlaşılmıştır. kurulan kadın üretim çadırında kullanılması için malzemeler toplayıp Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek gönderdik. Aynı süreçte İzmir'de de yeryüzü yöneticisi, İzmir Mültecilerle Dayanışma sofraları adıyla mültecilerle ekmeğimizi, Derneğinin mültecilerle ilgili sosyo- suyumuzu, sevgimizi paylaşıyoruz diyerek psikolojik işlev yüklenip yüklenmediğine insanları evlerinde yaptıkları yemekleri dair şunları ifade etmiştir:
1360 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında
“Derneğimiz Sosyo-psikolojik destek Yine bu görüşmeler neticesinde Konak vermektedir, savaşın izlerini kayıplarını Kent Konseyi Mülteci Meclisi silme, azaltma konularında özellikle kadın çalışmalarının mülteciler için değil ve çocuklara yönelik özel çalışmalar (örnek mültecilerle beraber yapma anlayışını olarak mültecilerin kendilerini daha iyi benimsediği; içerisinde muhtarların da ifade etmeleri için çalışma bulunduğu 50 civarında kurumsal arkadaşlarımızın Arapça bilmeleri onlar oluşumun temsil edildiği bilgileri de için çok önemli zira çok acil durumlarda alınmıştır. tercüme desteği sağlıyoruz bunun yanı sıra Yapılan yüz yüze görüşmelerde meclis sağlık için hastanelerden randevu sistemine başkanı, Konak Kent Konseyi Mülteci yardım ederek muayene desteği Meclisinin mültecilerle ilgili sosyo- sağlıyoruz.” psikolojik işlev yüklenip yüklenmediğine Halkların Köprüsü Derneği kentte dair şunları ifade etmiştir: mülteciler odaklı faaliyet gösteren bir diğer “Mülteci Meclisi içinde şu an kadın, çocuk sivil toplum kuruluşudur. Yapılan odak ve spor çalışma grupları bulunmakta, grup görüşmelerinde derneğin yaklaşık odaklanarak çalışmalar yapılması kayıtlı 342 üyesinin bulunduğu ancak bu öngörülmektedir. (En kısa sürede Çalışma rakamın saha çalışmaları ile derneğin aktif Yaşamına ilişkin yeni bir grup oluşturma faaliyetlerine katılanların bini geçtiği amacındayız.)Örneğin pilot çalışma olarak bildirilmiştir. ilkokula giden Suriyeli çocuklara gönüllü Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek öğretmenlerle (öğretmen ve üniversite yöneticisi, Halkların Köprüsü Derneğinin öğrencileri) Türkçe ve Matematik dersleri mültecilerle ilgili sosyo-psikolojik işlev verilmekte. 1 ve 2. sınıflar ile 3. ve 4. yüklenip yüklenmediğine dair şunları ifade sınıflara giden öğrencilere ayrı olarak etmiştir: verilen derslere ikişer öğretmen girmektedir. Bu çalışmanın önümüzdeki “Bir Kadın Bir Hikaye etkinliği yaptık öğrenim döneminde yaygınlaştırılması örneğin bu ay. Ve bu kadın buluşmalarımızı amaçlanmaktadır. her ay yapmaya karar verdik. Konuklarımız arasında Suriyeli Arap, Kürt ve Türkmen Yine Meclisimiz bünyesinde bulunan İzmir kadınlar ve en küçüğü 10 günlük dört çocuk Müzisyenler Derneği ve Türk Psikologlar vardı. Mülteci dostlarımızla savaş öncesi Derneği ile yapılan ortak etkinlikte Suriyeli Suriye’deki yaşamlarını, mülteci olarak çocuklarla müzik ve ritm çalışması yaşamanın zorluklarını, kendilerine yönelik yapılırken, anneleri ile sanat terapisi önyargıları, kaygılarını, dertlerini, acılarını çalışması yapılmıştır. Etkinlik sonunda konuştuk. Onlar konuştukça hafifledi; biz kadınlar duygularını ifade etmiş olmaktan dinledikçe ağırlaştık… Yükümüz şimdi daha dolayı mutlu olduklarını belirtmişlerdir. da ağır. Çünkü artık onları adlarıyla, Ayrıca Kapılar bölgesinde mülteci ve hikayeleriyle, özlemleriyle, kaygılarıyla vd. Türkiyeli çocuklarla 6 hafta süren yaz birer kişi olarak tanımaya, arkadaş olmaya etkinliğinde drama, müzik ve ritm, çamur, başladık…” barış için turna kuşu çalışmaları yapıldı. Kentte mülteciler odaklı bir diğer sivil Amaç çocukların üretken işler yaparak kurum ise Konak Kent Konseyi Mülteci eğlenmelerini ve birlikteliklerini Meclisidir. Yapılan odak grup sağlamak.” görüşmelerinde bu meclisin, özellikle 4.2. Ekonomik işlev: Suriyelilerin İzmir'de yoğunlaşmasından dolayı konu ile ilgili, duyarlı oluşum ve Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek kişilerin biraraya gelip, Mültecilerin yöneticisi, İzmir Müzisyenler Derneğinin sorunlarına ortak çözümler yaratmak amacı mültecilerle ilgili ekonomik işlev yüklenip ile kurulduğu bilgisi alınmıştır. yüklenmediğine dair şunları ifade etmiştir:
1361 AKPINAR 2017
“Gönüllülerimiz mültecilere ev eşyası, karşılamadığı ilaçları alma, iş fırsatları gıda, kışlık kıyafetler, bot, mont, kırtasiye sunma...)” malzemeleri, bebekler ve kadınlar için Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek hijyen malzemeleri, kira-gıda vb nakdi yöneticisi, Halkların Köprüsü Derneğinin dayanışma başta olmak üzere hemen mültecilerle ilgili ekonomik işlev yüklenip hemen her alanda çalışma yürüttüler. Hatta yüklenmediğine dair şunları ifade etmiştir: dernek olarak ev taşıma işine girip, hamallık ederek taşıdığımız evlerden “İzmir mülteci emeği sömürüsünün en ihtiyaç fazlası malzemeleri almak, taşıma yoğun yaşandığı kentlerden biridir. Suriyeli için ücret almak şeklinde kaynak mülteciler kent merkezinde yaratarak mülteci çalışmalarına aktardık. patronlar/işverenler, kırsalda ise Sadece geçtiğimiz yaz 20 ye yakın ev taşıma dayıbaşları tarafından kayıtdışılığın yaygın işi yaptık. Müzisyenler Derneği olarak olduğu emek yoğun ve aynı zamanda işçi mültecilerle dayanışma amacıyla diğer örgütlülüğünün sıfıra yakın olduğu kurumları da kapsayarak 10 a yakın sektörlerde çalıştırılıyorlar. Bornova dayanışma konseri yaptık. İkinci el ev Doğanlar civarında yaşayan Suriyeliler eşyaları başta olmak üzere bizlere ulaşan Işıkkent Ayakkabıcılar Sitesi'nde, Buca insanların vermek istedikleri yardımları Gediz ve Karabağlar civarında yaşayan gönüllü nakliyeci dostlarımızın da Suriyeliler tekstil atölyelerinde, Konak yardımıyla mültecilerin yaşadıkları Kadifekale, Agora, Basmane ve Ballıkuyu evlere, semtlere taşıdık. civarında yaşayanlar ise bu bölgelerdeki Dayanışma konserlerimizde ücret yerine merdiven altı tekstil atölyelerinde ve az da 'Bilet yok dayanışma var! Diyerek olsa inşaat sektöründe çalışmaktadır. gelenlerin, kırtasiye malzemeleri, oyuncak, Ayrıca Buca, Karabağlar civarında müzik aletleri, battaniye, gıda-erzak, yaşayan Suriyeliler günü birlik nakliye kıyafet, çocuk bezi, kadın pedi başta olmak sektöründe çalışırken ve Konak'ta üzere mültecilerin ihtiyaçlarını yaşayanlar ise atık toplama işinde veya karşılayacak malzemeler getirmesi çağrısında bulunduk. Bu tür çalışmalarımız 'dilencilik' yaparak hayatlarını sürdürmeye sürekli olarak devam ediyor. Mülteci çalışıyor. Suriyeli mülteciler arasında en yoğun işsizlik oranı da Konak civarında Dayanışması grubumuz 2000 insana ulaştı yaşayanlar arasında görülmektedir. ve dünyanın bir çok yerinden gelen Yetişkinlerin iş bulamaması çocukları akademisyenler ve gazeteciler başta olmak çalışmaya zorlamakta, enformel ve kayıt üzere mülteci hakları için çalışan yada bir duyarlılık oluşturmak isteyen insanlara dışı sektörler çocuk emeğiyle dolup rehberlik de yaptık.” taşmakta, bu sektörler çocuk emeğiyle ayakta durmaktadır. Suriyeli çocuklar kağıt Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek toplamakta ya da mendil satmaktadırlar. yöneticisi, İzmir Mültecilerle Dayanışma Suriyeli mülteci kadınların çalışma Derneğinin mültecilerle ilgili ekonomik yaşamına dair yeterli veri bulunmamakla işlev yüklenip yüklenmediğine dair şunları beraber özellikle Konak civarında ifade etmiştir: yaşayanların merdiven altı tekstil atölyelerinde çalıştığı bilinmektedir. Kent “Derneğimiz Mülteci topluluğuna ekonomik merkezi dışında Foça, Torbalı ve desteklerde bulunmaktadır örnek olarak Seferihisar gibi ilçelerdeki (Ev bulmada yardımcı olmak, gıda giyim ve Suriyeli mülteciler tarım sektöründe ihtiyaca yönelik yönlendirmeler ve tabikide çalışmaktadır. Bu bölgelerde yaşayan bu konularda yerel halkın desteği de oluyor Suriyeli mültecilerin iş durumu bölgedeki mesela iyi durumu olan esnaf tarım ürününe göre değişkenlik gösteriyor. vatandaşlarımızdan topladığımız Genellikle geçici olarak bu bölgelerde yardımlarla dağıtım yada ihtiyacı bulunuyorlar. Dayıbaşları tarafından bu karşılama(ev kirasını ödeme, eczanelerın bölgelere getirilen Suriyeli mülteciler ya
1362 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında tarla civarındaki boş, harabe evlere ya da Meclisi bileşeniyiz ve Mülteci-Der başta çadırlara yerleştirilmektedir. Foça'daki olmak üzere kentimizde mültecilerle çalışan Suriyeli mülteciler yoğun olarak domates ve yerli ve yabancı hemen hemen tüm zeytin hasadında çalıştırılırken, Torbalı ve kurumlarla ortak etkinliklerimiz oluyor. Seferihisar civarındakiler ise mandalina, Mesela bir sağlık taraması için çadırlarda lahana gibi ürünlerin toplamında yaşayan mültecileri ziyaret ettiğinde bir çalıştırılıyorlar. Daha öncesinde bölge kurum, bizler de müziğimizle orada illerinden Kürt tarım işçilerini getiren oluyoruz. Arapça repertuarımız baya gelişti dayıbaşları şimdi daha da ucuza diyebilirim. çalıştırabildikleri Suriyeli mültecilere yönelmiş durumdadır. Biz Tam da bu süreçte 22 dilde şarkılar bunları raporluyoruz. Kamuoyunu doğru söylediğimiz yeryüzü şarkıları korosu' nu bilgilendirmeye, yöneticileri tedbir almaya kurduk. Koro'da 5 mülteci dostumuz var. çağırıyoruz.” Mülteci müzisyenlerle de düzenlediğimiz kadınlara ve çocuklara yönelik etkinliklerde Yapılan yüz yüze görüşmelerde meclis sahnemizde beraber müzik icra ederek başkanı, Konak Kent Konseyi Mülteci güzel bir gönül bağı kurduk. Meclisinin mültecilerle ilgili ekonomik işlev yüklenip yüklenmediğine dair şunları Mültecilerle mümkün olduğunca siyasal- ifade etmiştir: mezhepsel-etnik tartışmalara girmemeye “Özellikle STK'ların bu alanda işbirliğini çalışıyoruz. Kapalı toplum yapısı ve oldukça önemsemekteyiz. Bu konuda örnek muhafazakar aile kurumu baskın olan vermek gerekirse; mülteci dostlarımız, çocuklarını bize emanet ettiklerinde bir çok önyargıyı da İzmir Büyükşehir Belediyesi süt kuzusu aştılar. Bir çok kara çarşaflı kadının bizim projesi kapsamında 1 - 5 yaş arası etkinliklerimizde gülümseyerek şarkılar çocuklara süt dağıtmakta. Bu projenin söylediğine, darbuka yada bendir mülteci çocukları da kapsaması için çaldığına, halay çektiğine, kız ve erkek İzmir'de 220 oluşumla (dernek, vakıf, oda, çocukların dans ettiği, birlikte oynadığı ve sendika v.b.) İBB'ye toplu dilekçe verilmiş, eğlendiği etkinliklerimizde buna karşı bir mülteci çocukların da süt kuzusundan reaksiyon göstermediğine tanık olduk. Bir yararlandırılması yönünde karar alınması kardeşleşme ortamı yarattık bu anlamda sağlanmıştır.” mutluyuz.” 4.3. Kültürel işlev: Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek yöneticisi, İzmir Mültecilerle Dayanışma yöneticisi, İzmir Müzisyenler Derneğinin Derneğinin mültecilerle ilgili kültürel işlev mültecilerle ilgili kültürel işlev yüklenip yüklenip yüklenmediğine dair şunları ifade yüklenmediğine dair şunları ifade etmiştir: etmiştir: “İzmir Müzisyenler Derneği olarak “Derneğimiz Kültürel anlamda da mültecilerin kentimizle entegrasyonunu faaliyetler sunmakta bu konuda sağlamak amacıyla aynı kentin çocukları Entegrasyona yönelik çalışmalarımız aynı adıyla bir kampanya başlattık. Aynı kenti zamanda kültürel faaliyetlerimiz paylaşan mülteci ve Türkiyeli çocukların desteklemektedir örneğin piknik ve birlikte olduğu, eğlendiği, birbirine şarkılar okullarda verilen derslerin yanı sıra öğrettiği, folklorik özelliklerini paylaştığı merkezimizde cumartesi ve pazar ek olarak onlarca etkinlik düzenledik. Mülteci Günü yardım destek dersleri mesela matematik ve kapsamında bir çok yerde Türkçe, Kürtçe, dil kursları kendi dilleriyle okullar Arapça başta olmak üzere farklı dillerde açmalarına yardımcı olmak yerel halkla şarkılar söyledik, Mültecilerin de faaliyetler oluşturmak Dünya Mülteci sahnemizde müziğini paylaşmasını gününde Arap ve Türk şairleriyle barış sağladık. Konak Kent Konseyi Mülteci şiirleri okumak artı ressamları aynı şekilde
1363 AKPINAR 2017 ortak alanlarda aslında aynı coğrafyayı futbolcu olduğunu, ama statülerinden paylaştığımızı farkındalığını sürmek ve dolayı takımlarda ve liglerde (amatör değil) ortak kültürü birleştirme aktiviteleri oynayamadıklarını, bu yüzden çalışmak ya yapmak, bu alanın gurur kaynağı ise 3 yıl da tehlikeli yollardan Batıya gitmek önce kurduğumuz Suriyeli mülteci futbol durumunda kaldıklarını öğrendik. Bundan takımı halen bucadaki külübte turnuvalara sonrasına yönelik 6 aylık program katılması.” oluşturularak kadın, çocuk ve gençlerin hem spor yapmaları, hem de bu vesile ile Yapılan yüz yüze görüşmelerde dernek spor ve kent yaşamına katılmaları yöneticisi, Halkların Köprüsü Derneğinin sağlanacak. mültecilerle ilgili kültürel işlev yüklenip yüklenmediğine dair şunları ifade etmiştir: Kültürel boyutta Mülteci şairler ve Türkiyeli şairlerle ortak şiir etkinliği “Suriyeli sanatçılar ile Türkiyeli sanatçıları düzenlendi, birlikte şiirler okundu, müzik biraraya getirdiğimiz bir grubumuz var. Bir yapıldı. En sonuncusu yeni oluşturulan yıldır birlikte müzik, resim, heykel, tiyatro "Suriyeli Edebiyatçılar ve Yazarlar Derneği vb gibi. alanlarda üretim yapıyorlar. 13 İzmir Şubesi" ile birlikte yapıldı. Bu Mayıs 2017'de bir büyük etkinlikle bu çalışmalarda Suriyeliler dışındaki üretimleri İzmirlilerle paylaşacağız. Bir mülteci şair ve yazarların da katılmasına mültecinin yazdığı oyun sahnelenecek. özen gösterildi. Bir ay kadar önce Mülteciler ve gönüllülerimiz tiyatro Türkiye’nin değişik yerlerinden gelen yapacaklar. Konserler olacak. Resim "Suriyeli Mülteci Sanatçılar Sergisi - Sanat sergisi açılacak. Kültür -Sanat grubumuz Sınır Tanımaz" adı altında resim ve heykel bu işlerle ilgileniyor. sergisi düzenlendi. Bu çalışmalar Yöneticileri, mültecilerin 'Suriye mültecilerin kültür ve sanat aracılığıyla sevdalarına' duyarlı olmaya çağırdık hep. kentimize olumlu kazanımlar sağlayacağını Asimilasyona karşıyız. Artık iletişim düşünüyoruz. imkanları çok yüksek bir çağdayız. Onların Mültecilerin hem kendi yaşamları, hem de kalpleri burada atacak kulakları Suriye'de kentsel, sosyal, kültürel alanda en büyük olacak. Zaman içinde bir ayakları burada yaşadıkları engelin dil olduğu aşikardır. bir ayakları Suriye'de olacak. Bütün bu Bu konuda, Milli Eğitim, Halk Eğitim ve gerçeklere uygun bir uyum politikası çeşitli kuruluşların verdiği kursların geliştirmek zorundayız.” ulaştıkları kitle açısından yetersiz olduğu Yapılan yüz yüze görüşmelerde meclis saptamasından hareketle 20 gönüllümüze başkanı, Konak Kent Konseyi Mülteci TÖMER'den "Yabancılara Türkçe Öğretme Meclisinin mültecilerle ilgili kültürel işlev Kursu" aldırdık. Bu yüklenip yüklenmediğine dair şunları ifade gönüllüler mültecilere onların bulundukları etmiştir: bölgelerde ücretsiz Türkçe öğreteceklerdir, hatta bu kurslara başlamış bulunmaktadır. “Ara ara çocuk şenlikleri yapıldı, Amacımız eğitici eğitimleriyle daha fazla çocukların tiyatrolara gitmeleri sağlandı, gönüllü öğretmen yetiştirerek bu kursları spor grubumuzun oluşması ile yaygınlaştıracağız. birlikte mülteci çocuklarımızla çok yönlü ve süreklilik ilkesiyle ilgilendik. Spor Mültecilerin uzun süredir burada kaldıkları grubumuzun oluşumuyla beraber ve kalmaya devam etmeleri gerektiğinden çoğunluğu kadın olmak üzere 100 civarında hareketle yardıma dayalı yasamdan Suriyeli Konak Belediyespor ve Antalya çıkarak, ekonomik, sosyal, kültürel Döşemealtı Belediyespor 1. Kadın Futbol boyutlarına destek olmak amacıyla Ligi maçına götürüldü, trübün onlarla süreklilik içeren geniş kesimi ilgilendiren canlandı. Ayrıca "Mülteciler, Kent ve Spor" çalışmaları yaygınlaştırmak amacı paneli yapıldı. Bu panelde İzmir'de çok içindeyiz. Bundan sonra gerek kamu, gerek sayıda Suriyeli Profesyonel nitelikte de yerel yönetimlerle daha etkin ilişkilerle
1364 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında daha kapsamlı çalışmalar yapma, İzmir Mültecilerle Dayanışma Derneği yapılan/yapılacak çalışmalara destek yöneticisi ile yapılan görüşmelerde vermek ve söylemlerimizi yaşama geçirmek kurumsal yönetişime ilişkin şunları ifade amacındayız etmiştir: Son olarak kentlerin çok kültürlü, heterojen “Derneğimiz 2011’den İtibaren Türkiye’de yapılar olduğundan hareketle bulunan Resmi ve Yasal Kurumlar, sivil mültecilerin de kendi kültürlerini buraya da toplum kuruluşları, iş adamları ve iş taşıyarak ve bu kentin kültürel yaşamını kadınları ile Mültecilere yardım etmek için zenginleştireceğini düşünüyoruz. Bunun hep bir iletişim içindeyiz buna ilaveden örneğini bu yıl 8 Mart nedeniyle Valilikler, Kaymakamlıklar, belediyeler, düzenlenen kadın kursları fuarında Konak Sağlık Müdürlüğü ve diğer Resmi Kent Konseyi standında Suriyeli kadınların Kurumlarla da iletişim içindeyiz, Şu an yaptıkları yemeklerı ücretsiz olarak İzmirle faaliyet olarak Konak Kent Konseyi Mülteci tanıştırmaları ve beğeni almalarını Komisyonuyla Süt kuzusu Projesini hayata gösterebiliriz.” Geçirdik (Sadece Türklere Süt dağıtımı olmaması buna Mülteci çocukların da hakkı 4.4. Kurumsal yönetişim: olduğunu söyledik ve şu an artık süt herkese İzmir Müzisyenler Derneği yöneticisi ile dağıtılıyor) bunun yanı sıra Mültecilerin yapılan görüşmelerde kurumsal yönetişime yoğunluk gösterdiği mahallelerde ilişkin şunları ifade etmiştir: muhtarlarla iletişime geçip yardım sağlamak. Göç İdaresinin Faaliyetleri “Konak Kent Konseyi Mülteci meclisi bizim için çok destekleyici çünkü kendi üyesiyiz. Mülteci Meclisi duyarlı vatandaşlarımıza ilk önce Arapça tercüman insanlardan oluşmakta ancak mültecilerin sağlamaları bizim yükümüzü azaltıp, özellikle kendi aramızdaki dayanışma ile ellerinden gelen çabayı sağladıklarına canı çözemeyeceğimiz ciddi ve kapsamlı gönülle inanmaktayız.” sorunları için destek istediğimizde çoğu zaman ya hiç yanıt alamıyoruz yada çok Halkların Köprüsü Derneği yöneticisi ile gecikmeli oluyor. Yaptığımız bir çok kadın yapılan görüşmelerde kurumsal yönetişime ve çocuk etkinliğinde belediyeden bütçe geç ilişkin şunları ifade etmiştir: çıktığı yada çıkmadığı için kendimiz “Sorunun kısa yanıtı tüm yetkililerle vali gerçekleştirmek yada iptal etmek zorunda yardımcısı, kaymakamlar, belediye kaldık. Halen gerçekten etkin bir çalışma başkanları, AFAD, Kızılay yöneticileri ile yürütmediği inancındayız kurumların. yüzyüze ya da dilekçeler vererek temas
etmeye çalışıyoruz. Göç İdaresi eskiden Kimliği olmayan ve sağlık noktasında adeta bir polis teşkilatı gibi kurulduğundan desteğe ihtiyacı olan mülteciler için yeni durum için bir evrim geçirmesi kurumlarla görüşmelerimiz olabiliyor. Kira gerekiyor, bu da çok zaman alıyor. İlişki yardımı vb için de kaymakamlık yada geliştirmek oldukça zor!” belediyeden destek isteyebiliyoruz. Ancak bu noktada çok da yeterli değil gelen destek. Kendi belirledikleri ailelere düzenli 5. SONUÇ yardım yaparken, henüz geçici kimlik alamamış yüzlerce aile büyük Sivil toplum kavramı çok eski tarihlere mağduriyetler yaşamakta. Bu sorunları da kadar uzanmaktadır. Bununla birlikte genelde kendi dayanışma ağımızla çözmeye özellikle 1980’den sonra sivil toplum çalışıyoruz. Göç İdaresi ile bir kaç kavramının dünyada ve Türkiye’de politik temasımız oldu. Ancak bağımsız faaliyetleri alanda ve akademik çevrelerde daha sıklıkla yada proje-hibe programı şeklinde kullanıldığını müşahede ediyoruz. Bu yürümeyen çalışmaları desteklemiyorlar.” gelişmeye paralel olarak küreselleşmenin ve kentleşmenin etkisiyle kentsel siyasette yeniden şekillenmeler de olmuştur.
1365 AKPINAR 2017
Metropol ölçeğinde kentlerin yönetimi için Çalışmamızın ortaya koyduğu bulgular yeni kurumsal arayışlar gerçekleşmiştir. ışığında metropollerde uygulanması Zira bu kentler yeni problem alanlarıyla amacıyla aşağıdaki politika önerilerini karşılaşmış yeni hizmet talepleri ortaya sunabiliriz: çıkmıştır. Eskiden beri sürdürdükleri kamusal hizmetlerin niceliği ve niteliği İlkin, Suriyeli mültecilerin yaşadıkları değişmiştir. Mülteci göçleri de metropol kente uyumuna ve sosyal yaşama alan yönetiminde ortaya çıkan yeni ve entegrasyonuna yönelik olarak, başta karmaşık bir sorun olarak önümüzde Suriyeli mülteciler ve yerelde yer alan durmaktadır. Demokrasinin olmazsa olmazı temel aktörler olmak üzere, ilgili bütün kentsel siyasette daha aktif roller üstlenen kamu, özel ve sivil toplum taraflarının STK’ların çalışma alanları giderek etkin katılımını ve yönetişimini gerekli genişlemiştir. Bu örgütlerin çalışma kılacak katılımcı ve bütünsel bir alanlarına özellikle metropollerde artık çalışma süreci önerilmektedir. eğitim, kadın sorunları, çocuk hakları, Sonrasında, kentte yaşayan Suriyeliler gençler, yoksulluk, mülteci hakları gibi çok ile ilgili güncel ve kapsamlı mevcut sayıda konu girmiştir. durum analizi raporunun hazırlanması gerekir. Çalışmamızda ülkemizin üç büyük metropolünden biri olan İzmir kentinde Mevcut durum analizi üzerine inşa yaşayan mültecilere yönelik faaliyette edilecek kentin mültecilerine münhasır bulunan hak temelli sivil toplum kuruluşları orta vadeli bir strateji belgesi ile nitel araştırma gerçekleşmiştir. oluşturulmalıdır. Çalışmanın bulgularına göre İzmir’de Metropollerde faaliyet gösteren kent mülteciler odaklı faaliyet gösteren sivil konseyleri, kalkınma kurulları benzeri toplum kuruluşlarının sosyo-psikolojik işlev mahalli, katılımcı demokratik yüklendiğini söylemek mümkündür. Ayrıca mekanizmaların mültecileri de içerecek çalışmamız neticesinde; İzmir’de mülteciler biçimde genişletilmesi gerekmektedir. odaklı faaliyet gösteren sivil toplum STK temsilcilerinin öneri ve fikirleri kuruluşlarının ekonomik işlevler de merkezi idarede, bakanlıklarda ve yüklendiğini söyleyebiliriz. Bir diğer husus TBMM’de tartışılmalıdır. İzmir’de mülteciler odaklı faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının kültürel işlevler Ülkemizde faaliyet gösteren mülteci yürütmesidir. Son olarak, çalışmamızda STK’larının online olarak sürekli İzmir’de mülteciler odaklı faaliyet gösteren iletişim kanalları kurulmalıdır. sivil toplum kuruluşlarının kurumsal yönetişime ihtiyaç duyduğunu ifade etmeliyiz.
KAYNAKÇA 1. ALTUNIŞIK, R., vd., 2010. Sosyal 4. ÇAHA, Ö., 2005. Sivil Toplum bilimlerde araştırma yöntemleri spss Üstüne. Sivil Toplum ve Demokrasi. uygulamalı, 6. Baskı, Sakarya Kaknüs Yay., İstanbul. Yayıncılık, Sakarya. 5. ÇİÇEKLİ, B.,2009. Göç Terimleri 2. BAL Hüseyin, 2008. Kent Sosyolojisi, Sözlüğü, Cenevre: Uluslararası Göç Fakülte Kitabevi, Isparta. Örgütü Yayınları No: 18. 3. BALCIOĞLU, İ. 2007. Sosyal ve 6. Devlet Planlama Teşkilatı. 1997. Psikolojik Açıdan Göç. İstanbul: Elit Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Kültür Yayınları. (1996-2000), Ankara: DPT Yayınları.
1366 C.22, Göç Özel Sayısı Metropollerde Yaşayan Suriyelilerin Yaşamlarında
7. Devlet Planlama Teşkilatı, 2000. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Bilimler Dergisi, 11(1). Bölgesel Gelişme Özel İhtisas 19. PUNCH, KF, 2005. Sosyal Komisyonu Raporu, Ankara. araştırmalara giriş nicel ve nitel 8. EKE, A. E., 1985. “Anakent Yönetimi yaklaşımlar. Ankara, Siyasal Kitabevi. ve Yönetimler Arası İlişkiler: Batı 20. TEKEL, A. 2002. “Metropoliten Deneyimi ve Türkiye”, Amme idaresi Planlamanın Önemi ve Gerekliliği Dergisi, C.18, S.4. Üzerine”. Çağdaş Yerel Yönetimler 9. ERDOĞAN, Murat, 2017. “kopuş”tan Dergisi, 11(1), 42-55. “uyum”a kent mültecileri Suriyeli 21. TOLAN, Barlas, 1977. Büyük Kent Mülteciler ve Belediyelerin Süreç Sorunlarına Toplu Bir Bakış, AİTİA Yönetimi: İstanbul Örneği”, Marmara Yayınları, Ankara. Belediyeler Birliği Kültür Yayını. YILDIRIM A, Şimşek H, 2008. Sosyal 10. ERDUMLU, G., 1982. Türkiye’de 22. bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Metropoliten Yönetim sorunları ve Bir Ankara, Seçkin Yayınevi. Sistem Önerisi, Ankara.
11. GÖRMEZ, Kemal, 1993. “Türkiye’de Anakent Yönetiminin Sorunları”. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 2(1), 19-29. 12. İSBİR, Eyüp Günay, 1982. Kentleşme Metropoliten Alan ve Yönetimi, Ankara. 13. KELEŞ, R. ve A. Ünsal, 1982. Kent ve Siyasal şiddet, AÜSBF Yayınları, Yayın No:507, Ankara. 14. KELEŞ, Ruşen, “Kentbilim Terimleri Sözlüğü”, İmge Kitabevi, Ankara, 1998. 15. KUŞ E, 2012. Nicel-nitel araştırma teknikleri sosyal bilimlerde araştırma teknikleri nicel mi? Nitel mi? Ankara, Anı Yayıncılık. 16. KÜMBETOĞLU B, 2005. Sosyoloji ve antropolojide niteliksel yöntem ve araştırma, İstanbul, Bağlam Yayınevi. 17. ONAT, Ü. 1993. “Gecekondu Kadınının Kente Özgü Düşünce ve Davranışlar Geliştirme Süreci”. Ankara: T.C. Başbakanlık Kadın ve Sosyal Hizmetler Müsteşarlığı Yayınları. 18. ÖZDEMİR, M., 2010. Nitel veri analizi: Sosyal bilimlerde yöntembilim sorunsalı üzerine bir çalışma. Eskişehir
1367 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1369-1383. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1369-1383.
MÜLTECİ SORUNUNUN ÇÖZÜMÜNE İLİŞKİN YENİ BİR YAPILANMA: GÖÇ İDARESİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
A NEW STRUCTURING RELATED TO SOLVE THE PROBLEM OF REFUGEE: THE GENERAL DIRECTORATE OF IMMIGRATION AUTHORITY
İ. Ethem TAŞ*, Hatike KOÇAR**, Yeter ÇİÇEK*** * Doç. Dr., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Yönetim Bilimi ABD, [email protected] ** Öğr. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi, Aksu Mehmet Süreyya Demiraslan MYO, Yerel Yönetimler Programı, [email protected] *** Arş. Gör., Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Kamu Yönetimi Bölümü, Kentleşme ve Çevre Sorunları ABD, [email protected]
ÖZ Günümüzde ülkeleri önemli ölçüde etkileyen göç olgusu karşısında Türkiye de göçmen veren ülkeler ile göçmen alan ülkelerin arasında bir kavşak durumundadır. Türkiye gerek coğrafi konumu gerekse stratejik konumu nedeniyle tarih boyunca göç hareketlerinin durağı olmuş ve milyonlarca göçmene ev sahipliği yapmıştır. Bu sebeplerden dolayı, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de göç konusuna daha rasyonel bakabilmek, göç konusunda etkin politikalar belirleyebilmek ve uygulayabilmek için yeni düzenlemeler yapılmakta ve bu kapsamda kurumlar oluşturulmaktadır. Bu düzenlemelerin en önemlisi 04/04/2013 tarihli ve 6458 sayılı "Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu" ile kurulan tam adı “Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü” veya kısa adıyla “Göç İdaresi Genel Müdürlüğü”dür. Bu kapsamda çalışmada; Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün mülteci sorununun çözümüne ilişkin olarak yaptığı politika ve stratejileri incelenecek olup, çalışmada yıllık göç raporları ve göç istatistikleri dikkate alınarak Türkiye’deki mülteci sorunu incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Göç, Mülteci, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü Jel Kodları: K4, K37, K39, K40
ABSTRACT Turkey has a junction position between the countries which give the immigrant and the countries which take the immigrants against the fact of immigration which affects significantly on the countries today. Turkey has become the station for the immigration acts with both its geographical position and strategic position throughout the history and it hosted for the immigrants in millions. Thus, the new regulations have been done in order to consider rationally about the immigration in Turkey, to determine the effective policies about the immigration and to apply them, and the institutions are established within this scope. The most important one in these regulations is “ Turkish Republic, The Ministry of Internal Affairs, The General Directorate of Immigration Authority “ as its full name or as its brief name “The General Directorate of Immigration Authority “ which was established with 04/04/2013 dated and 6458 numbered “ The Law of Foreign and International Protection”. In the study within this scope; the policies and strategies that The General Directorate of Immigration Authority made about the solution of refugee problem will be reviewed, the refugee problem in Turkey will be examined in consideration with the annual immigration reports and immigration statistics in the study. Keywords: Immigration, Refugee, General Directorate of Immigration Authority Jel Kodları: K4, K37, K39, K40
1369 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
1. GİRİŞ Farklı zaman ve değişik dönemler boyunca göç hareketleriyle karşı karşıya kalan Göç, insanları yaşadıkları yerden çeşitli Türkiye, özellikle son dönemde “Arap ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel Baharı” adı verilen ve çok yakın coğrafyada nedenler dolayısıyla başka bir yere hareket gerçekleşen siyasi ve toplumsal olaylar etmelerini içeren ve bütün insanlığı neticesinde şimdiye kadar olmadığı ilgilendiren bir olay olarak büyüklükte göç hareketleriyle yüzleşmek tanımlanabilmektedir. İnsanın farklı zorunda kalmıştır. Türkiye’nin söz konusu ülkelere, kentlere ve bölgelere göçü göç hareketlerine ilişkin uyguladığı insani geçmişte olduğu gibi günümüzde de devam nitelikteki “açık kapı” politikası göçmen etmekte ve yoğunluğu daha da artmaktadır sayısının artması ve devam etmesi (Bahar- Bingöl, 2010: 44). nedeniyle günümüzde yürütülemez hale Günümüzde ülkeleri önemli ölçüde gelmiştir (Soyupek, 2016: 179). Çünkü bu etkileyen göç olgusu Türkiye’yi de göç olayı son zamanlarda karşılaşılan en etkilemektedir çünkü Türkiye göçmen büyük hareket olmakta ve bu olaya taraf veren ülkeler ile göçmen alan ülkeler olanlar bununla başa çıkmanın yoluna arasında bir köprü konumundadır. aramaktadırlar. Türkiye’nin bu özelliğinin sebepleri Bu sebeplerden dolayı, dünyada olduğu gibi arasında coğrafi ve stratejik konumunun Türkiye’de de göç konusuna daha rasyonel büyük etkisi vardır. Bundan dolayıdır ki bakabilmek, göç konusunda etkin tarih boyunca kitlesel sığınma hareketleri politikalar belirleyebilmek, kriz de dâhil olmak üzere, geniş anlamda göç durumlarında kararları etkin ve verimli hareketlerinin durağı olmuş ve milyonlarca uygulayabilmek için yeni düzenlemeler göçmene ev sahipliği yapmıştır yapılmakta ve bu kapsamda kurumlar (23.09.2017, www.goc.gov.tr ). oluşturulduğu görülmektedir. Bu Ülkeye göç ile gelen nüfus yoğunluğu ve düzenlemelerin en önemlisi 04/04/2013 göç hareketliliği, geçmiş ile kıyaslandığında tarihli ve 6458 sayılı "Yabancılar ve son yıllarda değişim yaşandığı Uluslararası Koruma Kanunu" ile kurulan görülmektedir. Bu değişim neticesinde tam adı “Türkiye Cumhuriyeti İçişleri Türkiye hedef ülke konumuna gelmiştir Bakanlığı Göç İdaresi Genel (23.09.2017, www.goc.gov.tr). Müdürlüğü” veya kısa adıyla “Göç İdaresi Genel Müdürlüğü”dür (23.09.2017, Geçmiş ile kıyaslandığı zaman Türkiye’ye www.goc.gov.tr). Genel Müdürlüğün yönelik artan ve çeşitlenen ve Türkiye’yi kurulmasındaki amaç ise; bu alandaki hedef ülke konumuna getiren göç çalışmaların uzmanlık sahibi, yenilenmeye hareketleri, Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve uluslararası işbirliğine açık, güncel ve demografik yapısını, kamu düzenini ve bilgileri ve gelişmeleri yakından takip eden; güvenliğini derinden etkilediği ve yeni bir kısacası süreçlerin dinamik yapısına ayak göç yönetimi anlayışına olan ihtiyacı da uydurabilen mekanizmalar tarafından beraberinde getirdiği görülmektedir yönetilebilmesini sağlamaktır (23.09.2017, (23.09.2017, www.goc.gov.tr). www.goc.gov.tr). Özelikle son yılarda Türkiye’nin yakın komşularında yaşanan iç istikrarsızlıklar neticesinde buradaki insanların Türkiye 2. GÖÇ, MÜLTECİ, SIĞINMACI, başta olmak üzere, dünyanın çeşitli GÖÇMEN VE MİSAFİR ülkelerine yoğun bir kitsel dış göç olayında SURİYELİLER ÜZERİNE bulunmaları, ülkemizin “göç yönetimi” Göç, özellikle ulus ötesi bir hareket olarak, konusunda çağın gereklerine ve dünyadaki Asya, Pasifik ve küresel ölçekte ekonomik örneklerine uygun adım atmayı zorunlu ve sosyal gelişmede giderek daha önemli kılmıştır. bir bileşen haline gelmektedir (UNESCAP, 2007: 4).
1370 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma:
Göçlerin tarihi insanlık tarihi kadar eskidir. hareketi bireysel ya da küçük topluluklar Zaman içerisinde göçlerin çeşitlerinde ve halinde olabildiği gibi, özellikle savaş niteliğinde bazı değişimler meydana durumlarında kitlesel düzeyde de gelmiştir. Toplumlar geçmişten günümüze olabilmektedir” (Aksoy, 2012: 293). göç olgu ile karşıya karşıya olmakla Ekonomik veya başka kazançlar elde etmek beraber ilk zamanlarda yaşanan göç olayı için klasik göçmen ülkelerine (Tunç, 2015: daha çok açlık, savaş, kıtlık ve iklim 31) doğru göç eden göçmenlerden oluşan koşulları gibi nedenlerden kaynaklanırken “gönüllü göç” hareketlerinin aksine günümüzde bu nedenler yerini kültürel, “zorunlu göç” hareketlerinde ise, göçmenler siyasi, iktisadi, dini, eğitim, sanayileşme, çatışmadan, şiddetten kaçmakta ve insanlar gereksinim vb. nedenlere bırakmıştır. silahlı çatışma ve şiddet olayları yüzünden (Akıncı vd, 2015: 60). Ayrıca günümüzle yurtlarını ya da içinde yaşadıkları birlikte yapılan göçlerin niteliği de değişmiş toplumları terk etmek (Gökçan, Açıkyıldız uluslar arası olarak gerçekleşen göçler ve Ataman, 2015) zorunda kalmaktadırlar. günümüzün temel odak noktası haline BM Nüfus Bürosunun tanımına göre ise gelmiştir. Bu durum çok disiplinli bir göç, “kişinin köken yerinden başka bir yere kavram olmakta ve ekonomi, sosyoloji, giderek orada kalıcı yerleşmesi ve böylece psikoloji, coğrafya, kültür, hukuk, siyaset ikamet yerinin değişmesi” anlamına bilimi, uluslararası ilişkiler, demografi gibi gelmektedir. Bahsi geçen tanımlardan da disiplinlerini de yakından alakadar anlaşılacağı üzerine göç kavramı çok etmektedir (Wickramasinghe- boyutlu ve oldukça karmaşık bir yapıya Wimalaratana, 2016: 27). sahiptir. Göç, daha iyi istihdam olanakları ile zulüm Göç kavramının bu çok boyutlu yapısı arasında değişen çeşitli nedenlerle göçün sınıflandırmasında da çeşitliliğe yol bireylerin veya insan gruplarının bir açmaktadır. Göç olgusunun dinamik bir coğrafik yerden diğerine geçici veya kalıcı yapıya sahip olması farklı türlerinin ortaya olarak taşınması olarak da çıkmasına sebep olmuştur. nitelendirilmektedir (Hagen-Zanker, 2008: “Bireysel göç” toplumdaki kişilerin siyasi, 4). sosyal, ekonomik olmak üzere çeşitli Türk Dil Kurumu (TDK) Sözlüğü’ndeki sebeplere dayanarak bireysel veya tanımına göre göç; “ekonomik, toplumsal aileleriyle birlikte başka bir yere gitme veya siyasi sebeplerle bireyler ile kararı olarak tanımlanabilirken; “toplu göç” toplulukların bir ülkeden başka bir ülkeye, ise toplumların veya belli bir bölgede bir yerleşim yerinden başka bir yerleşim yaşayan insanların çeşitli sebeplerle yer yerine gitme işi, taşınma, hicret, değiştirmesi olarak ifade edilebilir. (Akıncı muhaceret” olarak tanımlanmaktadır vd, 2015: 63). Bir başka kategoriye göre (23.09.2017, tdk.gov.tr). “Bireysel ya da ayrım yapılacak olursa ‘kitlesel göç’ belirli kitlesel yer değiştirme eylemi” (Şahin, zaman diliminde çok sayıdaki kişinin ait 2001: 59) olarak da göç ifade bulmaktadır. olduğu ülkesi dışındaki başka ülkelere Daha geniş kapsamlı bir göç tanımı düzensiz gruplar şeklinde hareket etmesi yapılacak olursa; “bir yerden başka bir olarak tanımlanabilir. Bir diğer kategori yere yapılan, sosyo-kültürel, politik ve için, “isteğe bağlı” ya da “zorunlu yapılan bireysel dinamiklerden etkilenen, kısa-orta göç” kavramlarına da değinmek ve uzun vadeli olabilen bu eylemin, geriye gerekmektedir. İsteğe bağlı göç ise; “kişinin dönüş, planlı veya sürekli yerleşim hedefi göç ederken başka birinin herhangi bir güden bir yer değiştirme hareketi olduğu” etkisi altında kalmadan gerçekleştirdiği göç anlaşılmaktadır (Yalçın, 2004: 12-13). türü olarak ele alınırken”; diğer taraftan Başka bir tanıma göre ise göç, “toplumsal zorunlu göç ise “siyasal baskılar, savaşlar düzeni ve ülkelerin politikalarını etkileyen ve doğal afetler gibi etkenler sebebiyle sosyal bir olgu olarak kabul edilmektedir. kişiyi göç etmeye zorlayan ve kişinin isteği İnsanların farklı coğrafyalar arasındaki bu dışında gerçekleşen göç hareketi” ifade
1371 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
edilmektedir (Tümertekin - Özgüç, 2004: giden kişidir” 236). (23.09.2017, pictes.meb.gov.tr) şeklinde literatürde yerini bulmaktadır. Temel olarak ülkelerin siyasi ve sosyal sebeplere bağlı olarak bir başka göç Yukarıda anlatılanlar kapsamında kategorisi olan “iç göç” ve “dış göç” değerlendirildiğinde, Suriye’de yaşanan kavramları karşımıza çıkmaktadır. TDK’ olaylar neticesinde gerek Türkiye’ye ya göre iç göç; “bir ülke sınırı içerisinden gerekse de dünyanın çeşitli ülkelerine genellikle daha küçük yerleşim yerlerinden kitlesel iç ve dış göç başlamış ve bu daha büyük yerleşim yerlerine geçici ya da ülkenden sığınmacılar gelmiştir. Türkiye sürekli olarak kalma amacıyla yapılan göç Suriye krizinin başlamasından bu yana açık hareketi” olarak tanımlanmaktadır. Daha kapı politikası benimsemiş ve “Suriyelileri yalın bir ifadeyle kırsaldan kente yapılan Misafir Suriyeli” statüsünde ülkeye bir göç türüdür ve bu yönüyle iç göçün almıştır. Buna göre Türkiye Cumhuriyeti ekonomik ve toplumsal sonuçları yönüyle Devleti tarafından, uluslararası hukukta işgücü piyasaları ve işsizlik açısından kabul gören “geçici koruma” statüsüyle yapısal bir özellik taşıdığı ifade edilebilir. koruma altına alınmış Suriyelilerdir. Her (Bahar- Bingöl, 2010: 45). Dış göç, ise türlü imkânları devlet tarafından “siyasi bir sınırın aşılması ve yerleşmek karşılanmakta, bir anlamda “misafir” amacının güdülmesi, sürekli ya da geçici konumunda barındırılmaktadırlar (TBMM bir yerleşimin söz konusu olmasıdır” İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, 2012: (Bayraklı, 2007: 20). 11-12). Göç olayı neticesinde çeşitli kavramlar ortaya çıkmıştır. Bu kavramlar; Mülteci; 3. TÜRKİYE’DE GÖÇ VE GÖÇ “zulme uğrayacağından haklı sebeplerle YÖNETİMİNE İLİŞKİN POLİTİKA- korktuğu ve devleti kendisini koruyamadığı LAR yahut korumadığı için ülkesinden kaçan kişidir”. Bir ülke, bir kişiyi mülteci olarak Uluslararası göçün dünya siyaseti tanıdığında, söz konusu kişiye menşe üzerindeki etkisini anlamak için, devletlerin ülkesinin sağlamadığı koruma yerine stratejik kazançlar için göçü nasıl uluslararası koruma sağlar (Akpınar, 2017: şekillendirdiğini ve kontrol ettiğini 17). Daha kapsamlı tanımı ise 1951 tarihli bilinmesi gerekmektedir. Keza bu Mültecilerin Hukuki Durumuna İlişkin kapsamda tarihsel süreçte 20. yy daha da Cenevre Sözleşmesi’nde yer almaktadır. dar kapsamda 1945’ten beri gelişmiş sanayi Buna göre; “Menşei ülkesi dışında bulunan, demokrasilerinde göçün giderek artığı ırkı, dini tabiiyeti, beli bir toplumsal gruba gözlenmektedir (Hollifield, 2012: 2). mensubiyeti veya siyasi görüşü sebebiyle Dünya genelinde yaşanan göç olayından zulüm görmekten haklı nedenlerle korku hemen hemen her ülke etkilenmekte ve duyan ve ülkesinin korunmasından özellikle de küreselleşmenin etkisinin yararlanamayan ya da yararlanmak hissedildiği ya da yoğun olarak yaşandığı istemeyen veya zulüm korkusu nedeniyle buraya dönmek istemeyen kişi” mülteci tüm coğrafyalarda ülke gündeminin ilk olarak tanımlanmaktadır. Sığınmacı ise, sıralarında yer almakta, herkesi ve her yapıyı ilgilendirmektedir (23.09.2017, “ülkesini terk etmiş ve mülteci olduğu www.goc.gov.tr). Göç, siyaset, ekonomi, iddiasıyla bir başka ülkeye sığınan ama sosyal ve kültürel yaşam gibi pek çok henüz mülteci olup olmadığı hakkında yetkili merciler tarafından karar verilmemiş toplumsal olgu ile yakından ilgilidir. kimseler” şeklinde ifade edilmektedir Özellikle uluslararası göç söz konusu olduğunda birden fazla devleti aynı anda (Deniz, 2014: 177-178). Göçmen, “bir etkilemektedir. Bu göç türü söz konusu ülkeden diğerine geçici ya da kalıcı olarak olduğunda göç edilen ülke için nitelikli iş yaşamak ve genellikle çalışmak ya da aile gücünün ülkeye gelmesi gibi bir olumlu üyeleriyle yeniden bir araya gelmek için
1372 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma: etki söz konusu olurken göç veren ülke grupla birlikte Osmanlı içinse bu durum nitelikli iş gücünün İmparatorluğuna sığınması, ülkeden çıkması gibi olumsuz bir etkisi de 1718 Pasarofça Antlaşması’nın olmaktadır. Dolayısıyla göç, göçmenlerin ardından Macar Kralı II. Rakoczy yerleştikleri ülkeler kadar arkalarında Ferenc’in Osmanlı İmparatorluğuna bıraktıkları ülkeleri de ilgilendirmekte ve sığınması, bu ülkeler arasındaki etkileşimi şekillendirip kalıcı izler bırakmaktadır 1830 Polonya İhtilali’nin liderlerinden (23.09.2017, www.goc.gov.tr). bugünkü Polonezköy’ün kurucusu Prens Adam Czartorski’nin 1841 Türkiye sahip olduğu coğrafi konumu senesinde Osmanlı İmparatorluğu’na sebebiyle doğu ile batıyı birleştiren doğal iltica etmesi, bir köprü konumundadır. Türkiye’nin bu 1848 Macar Özgürlük savaşını özelliliği göç yolları düşünüldüğünde de kaybeden Prens Lajos Kossuth ve etkisini kaybetmeden devam etmektedir. yaklaşık 3 bin Macarın 1849’da Türkiye’nin doğal bir köprü olmasının diğer Osmanlı İmparatorluğu’na gelmeleri, sebebi ise, Türkiye'nin artan ekonomik Farklı istatistikî veriler bulunmakla gücü ve sahip olduğu siyasi istikrardır. Göç birlikte, 1856-1864 senesinde ise Rus hareketleri açısından Türkiye'nin "geçiş Ordusundan kaçan yaklaşık 1.500.000 ülkesi" konumu son yıllarda değişime Kafkas nüfusu Osmanlı İmparatorluğu uğramış ve ülkemiz aynı zamanda bir topraklarına kabul edilerek, "hedef ülke" konumuna gelmiştir Balkanlar’a ve Anadolu’nun çeşitli (23.09.2017, www.goc.gov.tr). Bu yerlerine yerleştirilmiştir. nedenledir ki Anadolu coğrafyası tarihin 1917 Bolşevik İhtilali’nin ardından her döneminde zorunlu ya da gönüllü göç Vrangel’in yaklaşık 135 bin kişiyle olgusu ile karşı karşıya kalmış olan bir birlikte Osmanlı İmparatorluğundan coğrafya ve medeniyet olmuştur (ORSAM, koruma talep etmesi. 2012: 15). Türkiye’nin maruz kaldığı bu göç dalgasını Cumhuriyet öncesi dönem ve Cumhuriyet sonrası dönemde yaşanan göç Cumhuriyet sonrası dönem olarak iki grup olaylarına bakmak gerekirse (23.09.2017, şeklinde incelemek çalışma kapsamında www.goc.gov.tr); yararlı olacaktır. 1922-1938 yılları arasında Cumhuriyet öncesi dönemde öne çıkan Yunanistan’dan 384 bin kişinin, kitlesel ve bireysel sığınma hareketlerinin 1923-1945 yılları arasında başlıca örnekleri şu şekildedir (23.09.2017, Balkanlar’dan 800 bin kişinin, www.goc.gov.tr ): 1933-1945 yılları arasında 1492 yılında on binlerce Yahudi’nin Almanya’dan 800 kişinin, İspanya’dan gemilerle kurtarılarak 1988 yılında Irak’tan 51.542 kişinin, Osmanlı İmparatorluğu topraklarına getirilmesi, 1989 yılında Bulgaristan’dan 345 bin kişinin, 1672 Thököly Ayaklanması’nın ardından matbaacılığın öncüsü 1991 yılında I. Körfez Savaşı’ndan İbrahim Müteferrika ile itfaiyeciliğin sonra Irak’tan 467.489 kişinin, öncüsü Kont Ödön Seçenyi (Seçenyi 1992-1998 yılları arasında Bosna’dan Paşa)’nin ve 1699 yılında Macar Kralı 20 bin kişinin, Thököly Imre ve eşinin Osmanlı 1999 yılında Kosova’da meydana İmparatorluğuna iltica etmeleri, gelen olaylar sonrasında 17.746 1709 yılında İsveç Kralı Şarl’ın kişinin, beraberindeki yaklaşık 2 bin kişilik 2001 yılında Makedonya’dan 10.500 kişinin,
1373 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
Nisan 2011- Eylül 2013 arasında Türkiye’nin göç politikalarını şekillendiren Suriye’de yaşanan iç karışıklıklar üçüncü gelişme Cenevre sözleşmesini nedeniyle yaklaşık 500 bin çekince koyarak imzalanmasıdır. Bu kişinin Türkiye’ye gelişi. dönemde uygulamalarını NATO politikalarına ve büyük ölçüde Cenevre Türkiye’nin göç yönetimi ile ilgili olan Sözleşmesine koymuş olduğu çekinceye literatür incelendiğinde ise üç önemli faktör dayandıran Türkiye soğuk savaşın sona ile karşı karşıya kalınmaktadır (ORSAM, erdiği ve küreselleşmenin hız kazandığı 2012: 15-16). Ayrıca bu faktörlerin dışında 1990’lı yıllarda küresel göçün yeni yüzü ile Türkiye’nin AB’ye üyelik süreci ve 2011 tanışmıştır yılından sonra ülkemizin komşusu Suriye’de yaşanan gelişmeler ve gelen Türkiye’nin göç politikalarını derinden yoğun göç dalgası Türkiye’nin göç etkileyen en önemli unsurlardan bir diğeri politikasını şekillendirmiştir (Örselli- ise Türkiye’nin Avrupa Birliğine üyelik Babahanoğlu, 2016: 2065). Bahsi geçen bu süreci olmuştur. Özellikle üyelik faktörler şu şekilde sıralanabilir (ORSAM, müzakerelerinin başlaması ile beraber göç 2012: 15): politikaları AB göç politikalarının etkisi alanına girmiş ve bu alanda yapılan tüm İlk olarak, 1923- 1960 yılları arasını düzenlemeler AB ölçüsünde kapsayan göç politikaları Türkiye’nin şekillendirilmeye çalışılmıştır. kuruluş yıllarında ulus devlet, milli kimlik ve aidiyet duygusu kurmaya yönelik olan Ancak Son yıllarda özellikle 2011 yılından çabalardır. Bundan dolayı milli kimlik ve itibaren Suriye’de yaşanan gelişmeler aidiyet oluşturma anlayışı çerçevesinde sonucunda Türkiye’nin yoğun mülteci Türk soyu ve kültürü taşıyan göçmenlerin göçüne maruz kalması ile göç yönetimi ülkeye yerleştirilmesi şeklinde göç konusunda sağlam temellere dayandırılmış politikalarına yansıyan bir takım yasal kamu politikasının gerekliliğini ortaya düzenlemeler bu dönemde hayata çıkmıştır (Tekelioğlu, Doğan ve Çelebi, geçirildiği görülmektedir. Bu bağlamda; 2015: 23). 1932 tarihli ve 2007 sayılı “Türkiye’deki Türkiye’ye gelen göçmenler “Geçici Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat koruma” statüsü ile uluslararası koruma ve Hizmetler Hakkında Kanun” ile bazı altına alınmış ve özellikle de barınma, mesleklerin yalnız Türk vatandaşları topluma entegrasyonu, çalışma ve iaşe tarafından yapılması; ayrıca 1934 tarihli ve maliyetleri gibi sorunları Türkiye’nin göç 2510 sayılı İskân Kanunu’nda Türkiye’ye politikalarını büyük ölçüde etkilemiştir göç etme hakkının sadece “Türk soyundan (Tekelioğlu, Doğan ve Çelebi, 2015: 23). meskûn veya göçebe” kişilere verilmesi hüküm altına alınmıştır (Örselli ve Türkiye’nin göç yönetim mevzuatına Babahanoğlu, 2016: 2069). bakıldığında oldukça dağınık sayılabilecek mevzuat metinleri ve belirli bölümlerde bir İkinci faktör, Türkiye’nin göç takım başlıklar altında göç ve göçmene politikalarının soğuk savaş döneminde ilişkin düzenlemelere yer verildiği NATO’ya girmesi ile beraber bir cephe görülmektedir (Örselli- Babahanoğlu, 2016: ülkesi haline gelmesidir. Soğuk savaş 2066). Osmanlı Devleti döneminde göç ve döneminde sınır kapılarının önemli bir göçmene yönelik sayılabilecek olan ilk kısmını resmen veya fiilen kapalı olan düzenleme Tanzimat Devrinde kurulan Türkiye’nin göç politikaları temel olarak İdare’i Muhacir Komisyonu’dur. Bu güvenlik eksenine oturmuş ve göç komisyon Çarlık Rusya’sından kaçıp gelen politikaları tamamen güvenlik kurumlarının Kırım ve Kafkas göçmenleri ile ilgili yasal inisiyatifi altında gelişmiştir. Bu durum göç düzenlemeler yapmıştır (Elma, 2016: 5). gibi sosyal, ekonomik, siyasal birçok Türkiye’de 1934 tarihli ve 2510 sayılı İskân boyutu bulunan son derece stratejik bir Kanunu, ( 2510 Sayılı İskân Kanunu”, 21 gelişim unsurunun alanını daraltmıştır. Haziran 1934 Tarih ve 2733 Sayılı Resmi
1374 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma:
Gazete.) göçmen, serbest göçmen, münferit Kanunu ve 4817 sayılı Yabancıların göçmen ve toplu göçmen gibi çeşitli Çalışma İzinlerini Düzenleyen Yasa ve bu göçmen türlerini tanımlamıştır. İskân yasada yapılan değişikliklerle göç unsurları bakımından Türkiye’yi 3 bölgeye ayıran ile ilgili çeşitli düzenlemeler yürürlüğe kanun, Türkiye’ye yönelen göç hareketleri konulmuştur (Akçapar, 2015: 568-569 akt. ile sığınma taleplerini ve bu kişilerin (Örselli ve Babahanoğlu, 2016: 2069).). iskânlarını düzenlemiştir İlgili kanun 2006 Türkiye’nin AB’ye üye olma çabaları, yılına gelindiğinde ise yerini aynı adla 5543 çalışmaları ve açık kapı politikası sayılı kanuna bırakmıştır. uygulaması neticesinde yoğun bir kitlesel 5543 sayılı İskân Kanunu farklı göçmen bir göç hareketi ile karşı karşıya kalması türlerini tanımlamakla birlikte soydaş göç mevzuatında da yeni düzenlemelere odaklı düzenlemelere yer verdiği için sınırlı gidilmesine neden olmuştur (Örselli- bir yapı oluşturmuştur. Bu bağlamda Babahanoğlu, 2016: 2067). Budan dolayı, kanunda yer alan göçmen, serbest göçmen, Türkiye göç konusunda daha etkin iskânlı göçmen, münferit göçmen ve toplu politikalar belirleyebilmek ve göçmen gibi çeşitli göçmen tanımlarında uygulayabilmek için yeni düzenlemeler izlemiş olduğu sınırlayıcı yaklaşım, getirmiştir. Bu düzenlemelerin en önemlisi, bugünün koşullarında düzenli, düzensiz göç 11.04.2013 tarih ve 28615 sayılı Resmi ve uluslararası koruma alanlarını içeren göç Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren kavramından uzak kalmaktadır (5543 6458 Sayılı Yabancılar ve Uluslararası Sayılı İskân Kanunu”, 26 Eylül 2006 Tarih Koruma Kanunu’dur (23.09.2017, ve 26301 Sayılı Resmi Gazete) www.goc.gov.tr). Yabancılara ilişkin iş ve işlemler ise 1950 Yabancıların Türkiye’ye girişleri, yılında çıkarılmış olan 5682 sayılı Pasaport Türkiye’de kalışları ve Türkiye’den Kanunu ve 5683 sayılı Yabancıların çıkışları; Türkiye’den uluslararası koruma Türkiye’de İkamet ve Seyahatleri Hakkında talep eden yabancılara sağlanacak Kanunlarla yürütülmüştür (23.09.2017, korumanın kapsamı ve uygulanmasına www.goc.gov.tr ). ilişkin usul ve esaslar ile İçişleri Bakanlığına bağlı Göç İdaresi Genel Türkiye; 1951 tarihli Cenevre Sözleşmesi Müdürlüğünün kuruluş, görev, yetki ve ve 1967 tarihli Cenevre Protokolü’ne taraf sorumluluklarını düzenlemek amacıyla üç olan bir devlet olarak, göç hususunda bir bölüm şeklinde yürürlüğe konulan kanunda takım düzenlemeleri hayata geçirmiştir. düzenlenen başlıca konu başlıkları şunlardır Özellikle, iç hukuk mekanizmasında yasal (6458 Sayılı Yabancılar ve Uluslararası düzenlemelere ağırlık verilerek sistemin Koruma Kanunu, 11 Nisan 2013 Tarih ve işlerliğine hız kazandırılmıştır. Bu 28615 Sayılı Resmi Gazete); bağlamda Uluslar arası Koruma (İltica) alanında Türkiye’de yürürlüğe konulan ilk Türkiye’ye giriş ve Türkiye’den çıkış politika belgesi 1994 tarihli Mülteci hükümleri Yönetmeliği olarak da bilinen Türkiye’ye Vizelere ilişkin hükümler İltica Eden veya Başka Bir Ülkeye İltica Etmek için Türkiye’den İkamet İzni Talep İkamet izni ve türleri Eden Yabancılar ile Toplu Sığınma Vatansız kişi ve hakları Amacıyla Sınırlarımıza Gelen Yabancılara Sınır dışı etme Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’ tir. Bunun yanı sıra 5237 Sayılı Kabul ve Barınma Merkezleri ile Geri Türk Ceza Kanunu’nda göçmen kaçakçılığı Gönderme Merkezleri ve insan ticaretinin tanımlamaları yapılmış Uluslararası koruma ve türleri olup bu suçları işleyenler hakkında ağır Geri göndermeme ilkesi müeyyideler öngörülmüştür. Takip eden yıllarda ise 403 sayılı Türk Vatandaşlığı Geçici koruma
1375 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
Uyum (20.09.2017, www.goc.gov.tr). Söz konusu Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün bu düzensizliklerin Türkiye ölçeğinde güçlü kuruluşu ve görevleri bir göç yönetimi yapısı oluşturulması ile çözüleceği ve çalışmalar yapılırken Göç Politikaları Kurulu dünyadaki örneklerine uygun adımların Merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatı, atılması gerektiği bilinmektedir. Dünya hizmet birimleri ülkelerinde bu noktada göç hareketlerinin Sürekli kurul ve komisyonlar. gerçekleşmesi neticesinde genel yaklaşım ve politika 4 aşamadan ibaret olmaktadır, bunlar (11.12.2017, COUNCİL OF 4. TÜRKİYE’DE YENİ BİR POLİTİKA EUROPE, 2002: 17): ARACI OLARAK GÖÇ İDARESİ Düzenlilik GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Koruma Türkiye’de de diğer pek çok ülkede olduğu gibi, uluslar arası ilişkiler, göç ve vize İşbirliği politikası ile ekonomik ve refah politikası Entegrasyondur. ile yakından ilgili olmakta ve yıllarca göç Göçün ev sahibi toplumlara etkisi, esasen veren bir ülke konumundan göç alan bir manzara/görünüm değişikliğinden ziyade ülke konumuna geçtiği görülmektedir sosyal ve ekonomik etkiler bakımından (Duvell, 2014: 43). Bu durumun sonucunda toplumları geniş ölçüde etkilemesidir (Bell, gerçekleşen göç politikası ve yönetimi de Alves, Oliveira & Zuin, 2010: 6). Ayrıca uzun zamandır devletler tarafından kabul günümüzü en çok tartışılan konuları arasına edilen bir olgu olmakta ve devletlerin giren göç, bunun akabinde bu alanda ayrıcalıklarından biri olarak devlet çalışma yapanların ve taraf olan toplumların politikalarına yerleşmektedir (Skeldon, göç sebebiyle yaşanan olaylardan dolayı 2010: 21). sorumlulukları da artırdığı gözlenmektedir. Geçmişten günümüze kıyaslandığı zaman Ancak göç incelemesinin ya da göçe Türkiye’ye yönelik artan ve çeşitlenen göç yönelik çalışmaların karşılaştığı en büyük hareketleri, Türkiye’nin ekonomik, sosyal zorluk ise, göçün şekilleri, türleri, süreçleri, ve demografik yapısını, kamu düzenini ve aktörleri, motivasyonları, sosyo-ekonomik güvenliğini derinden etkilediği ve yeni bir ve kültürel bağlamlarda aşırı çeşitli göç yönetimi anlayışına olan ihtiyacı da olmasıdır (Arango, 2000: 295). Çünkü göç beraberinde zorunlu kılmıştır (20.09.2017, tüm toplumlarda aynı şekilde kendini www.goc.gov.tr). göstermemektedir. Bu kapsamda göçe ev sahipliği yapan devletlerin göçle ilgili Yaşanan bu göç hareketliliğinin altında zorlukları çözmek adına yaptıkları yatan temel nedenin insancıl güdüler işbirliğinin derinleştiği ve günümüzde olduğu aşikârdır. Ancak devletler açısından bunun kaçınılmaz olduğu aşikârdır ele alınması gereken bir diğer önemli konu (Sutherland, 2013: 3). da bu durumu güvenlikli bir ortamda sağlamaktır. Devletler açısından göç Göç hareketleri içinde, Türkiye’nin ev kapsamında düşünüldüğü zaman güvenlik, sahibi ülke konumu ve “açık kapı “ülkenin kamu düzeni ve güvenliğiyle politikası” da dikkate alınarak ve göç birlikte umut yolculuğunda insanların alanını daha iyi yönetmek amacıyla köklü hayatlarını kaybetmeyi önlemeye yönelik değişiklikler öngören, şeffaf ve katılımcı önlemleri” olarak ifadelendirilmektedir. Bu hukuki reform çalışmaları yürütülmüştür açıdan yapılan çalışmalar göstermektedir ki, halen de yürütülmektedir. Göçün 2015 yılında önceki yılların ortalamasına kaçınılmazlığını göz önünde bulunduran göre üç kat artarak 150.000’e yaklaşan çalışmalarda, hassas gruplar başta olmak düzensiz göçmen yakalamaları, 2016 yılı üzere, tüm göçmenlerin haklarına saygılı, içerisinde sürekliliğini devam ettirmiştir insan odaklı bir yaklaşım benimsenmeye
1376 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma:
çalışılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda, uluslararası düzenlemeler, devletlerin Türkiye’de bütüncül bakış açısına sahip bir sığınmacılar ile ilgili yapmış olduğu iç göç yönetimi yapısı kurulmasının temelini hukuk kurallarını olumlu bir şekilde oluşturan 6458 sayılı Yabancılar ve etkilemektedir. Bu kapsamda ülkemizde Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK) sığınmacılarla ilgili kabul edilen yasal kabul edilmiştir (Göç İdaresi Genel düzeydeki ilk temel düzenleme 4.4.2013 Müdürlüğü, 2013: 17-18). tarih ve 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunudur (YUKK) Bu kapsamda çalışmalarla uyumlu olarak, (Dost, 2014: 43). göç ve uluslararası koruma (iltica) alanında stratejilerin belirlendiği, insan hakları İçişleri Bakanlığının hazırladığı rapora göre temelli, yönetilebilir ve kurumsal bir (2016: 22) kanunun amacı; yabancıların yapılanma için, önemli mevzuat ve altyapı Türkiye’ye girişleri, Türkiye’de kalışları ve çalışmaları mevcut olmakta, bunların Türkiye’den çıkışları; Türkiye’den başında ise Yabancılar ve Uluslararası uluslararası koruma talep eden yabancılara Koruma Kanunu gelmektedir (20.09.2017, sağlanacak korumanın kapsamı ve www.goc.gov.tr). uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar ile İçişleri Bakanlığına bağlı Göç İdaresi Türk hukukunda, Yabancılar ve Genel Müdürlüğünün kuruluş, görev, yetki Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK) ve sorumluluklarını düzenlemektir. yürürlüğe girinceye kadar, uluslararası koruma ile ilgili hususları düzenleyen temel Kanun, üç ana kısımdan oluşmaktadır: bir kanun bulunmamakta ve insan haklarını, millî güvenliği ve uluslararası ilişkileri Yabancılar, doğrudan etkileyen bu son derece önemli Uluslararası koruma, konu uygulamada çoğunlukla idarî Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün düzenlemeler aracılığıyla yürütülmeye kuruluşu ve görevleri çalışılmaktaydı. Kanunla düzenlenen başlıca konu başlıkları YUKK, uluslararası korumanın şunlardır: uygulanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemesi yanında, hem uluslararası Türkiye’ye giriş ve Türkiye’den çıkış koruma başvurusunda bulunan hem de hükümleri uluslararası korumadan yararlanan Vizelere ilişkin hükümler yabancıların hak ve yükümlülüklerini de İkamet izni ve çeşitleri belirlemiştir (Çelik, 2015: 67). Amacı ise gelen göçlerin sosyal yaşantı içerisinde Vatansız kişi ve hakları ayrışık şekilde durmasını engellemek, göç Sınır dışı etme eden bireylerin yaşam standartlarını insani Kabul ve Barınma Merkezleri ile Geri koşullarda tutmak ve uyum sürecini Gönderme Merkezleri hızlandırmak ve kolaylaştırmak olan bu kanun ilan tarihinden bu güne dikkatleri Uluslararası koruma ve çeşitleri üzerinde toplamıştır. Geri göndermeme ilkesi Sığınmacılık ile ilgili uluslararası Geçici koruma düzenlemelerin tarafı olan devletler, bu Uyum konuyu genellikle iç hukuk kurallarına göre Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün düzenlemiştir. Ancak devletler kuruluşu ve görevleri sığınmacılıkla ilgili bu düzenlemeleri yaparken; suçluları adaletten kaçırma Göç Politikaları Kurulu amacıyla yapmaması gibi bir takım Merkez, taşra ve yurt dışı teşkilatı, uluslararası bazı şartlara dikkat etmek hizmet birimleri zorundadır. İnsan hakları ile ilgili olanlar Sürekli kurul ve komisyonlar başta olmak üzere mültecilik ile ilgili
1377 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
Bu kanun Türkiye’nin göç ve uluslararası ilgili iş ve işlemlerden sorumlu Göç koruma (iltica) alanında örnek bir ülke Politika ve Projeleri Dairesi olma yolundaki kararlılığını, hak bazlı ve Başkanlığı, Türkiye’deki koruma alanını geliştirecek Yabancıların toplumla olan niteliğe sahip olmaktadır. uyumlarına ilişkin iş ve işlemlerden Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu sorumlu Uyum ve İletişim Dairesi (YUKK) ile “yabancıların her aşamada Başkanlığı, bireysel hak ve özgürlüklerinin gözetilerek, Genel Müdürlüğün görev alanıyla yeterli personel ve uzmanlığa sahip, göç ilgili devletler ve uluslararası sürecine ilişkin gerekli tüm işlemlerin en kuruluşlarla iletişim, işbirliği, kısa sürede sonuçlandırılacağı ve göç koordinasyon gibi konulardaki iş ve politikalarının öngörülebilir hedefler işlemlerden sorumlu Dış İlişkiler doğrultusunda siyasi irade tarafından Dairesi Başkanlığı, belirleneceği, göç olgusunun bütün Strateji geliştirme ve mali hizmetlere aşamalarını kapsayan bütünsel bir ilişkin iş ve işlemlerden sorumlu yaklaşıma dayanan ve kurumlar arası etkin Strateji Geliştirme Dairesi Başkanlığı, işbirliğini imkân sağlayan güçlü bir göç yönetiminin temeli atılmış” ve Göç İdaresi Hukuk hizmetlerinin yürütülmesine Genel Müdürlüğünün kurulması ile de ilişkin iş ve işlemlerden sorumlu mevzuat ve altyapı çalışmaları Hukuk Müşavirliği, sürdürülmüştür (20.09.2017, Genel Müdürlüğün görev alanındaki www.goc.gov.tr). konulara ilişkin bilgi sistemlerinin Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu kurulması, işletilmesi, işlettirilmesi ve (YUKK) doğrultusunda hukuki Kanun kapsamındaki ilgili iş ve düzenlemelerin yapılması ve hayata işlemlerden sorumlu Bilgi geçirilmesi için görevlendirilen Göç İdaresi Teknolojileri Başkanlığı, Genel Müdürlüğü, Emniyet Genel Genel Müdürlüğün insan gücü Müdürlüğü’nün göç alanı ile ilgili görev ve politikası ve planlaması ile insan sorumluluklarını devralarak merkez, taşra kaynakları sisteminin geliştirilmesine ve yurt dışı şeklinde teşkilatlandırılarak ilişkin iş ve işlemlerden sorumlu İnsan örgüt yapısı oluşturulmuştur (Örselli ve Kaynakları Dairesi Başkanlığı, Babahanoğlu, 2016: 2069). Genel Müdürlüğün taşınır ve Genel müdürlüğün Merkez Teşkilatında taşınmazları, genel evrak ve arşiv aşağıdaki hizmet birimleri yer almaktadır faaliyetleri, bilgi edinme başvurularına (21.09.2017, www.goc.gov.tr): ilişkin iş ve işlemlerden sorumlu Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, Düzenli ve düzensiz göçle ilgili iş ve Genel Müdürlüğün görev alanıyla işlemlerden sorumlu Yabancılar ilgili eğitim faaliyetlerine ilişkin iş ve Dairesi Başkanlığı, işlemlerden sorumlu Eğitim Dairesi Uluslararası koruma ve geçici Başkanlığı. korumaya ilişkin iş ve işlemlerden sorumlu Uluslararası Koruma Dairesi YUKK ilgili hükümlere bakıldığında Göç Başkanlığı, İdaresi Genel Müdürlüğü Taşra Teşkilatlanması, 81 İl Göç İdaresi İnsan ticaretiyle mücadele ve Müdürlüğü ve 148 İlçe Göç İdaresi mağdurların korunmasına ilişkin iş ve Müdürlüğü içermekte olup, taşra teşkilatı işlemlerden sorumlu İnsan Ticareti geri gönderme merkezleri, kabul ve Mağdurlarını Koruma Dairesi barınma merkezleri ve insan ticareti Başkanlığı, sığınma evlerini de kapsamaktadır. Göç alanında politika ve stratejiler belirlenmesine yönelik çalışmalar,
1378 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma:
Genel Müdürlük, 13 Aralık 1983 tarihli ve Türkiye’de bulunan vatansız kişileri 189 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının tespit etmek ve bu kişilerle ilgili iş ve Yurtdışı Teşkilatı Hakkında Kanun işlemleri yürütmek, Hükmünde Kararname esaslarına uygun Uyum süreçlerine ilişkin iş ve olarak Yurt Dışı Teşkilatı kurmaya da işlemleri yürütmek, yetkilidir. YUKK ilgili hükümleri gereğince Göç İdaresi Genel Müdürlüğü Yurt Dışı Geçici korumaya ilişkin iş ve işlemleri Teşkilatı, 15 Göç Müşavirliği ve 85 Göç yürütmek, Ataşeliğinden oluşmaktadır. Düzensiz göçle mücadele edilebilmesi amacıyla kolluk birimleri ve ilgili Son olarak, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü kamu kurum ve kuruluşları arasında bünyesi altında Sürekli Komisyon ve koordinasyonu sağlamak, tedbirler Kurullar bulunmaktadır. Bu komisyon ve geliştirmek, alınan tedbirlerin kurulların Göç Danışma Kurulu, uygulanmasını takip etmek, Uluslararası Koruma Değerlendirme Komisyonu ve Düzensiz Göçle Mücadele Kamu kurum ve kuruluşlarının göç Koordinasyon Kurulundan oluştuğu alanına yönelik faaliyetlerinin görülmektedir (Göç İdaresi Genel programlanmasına ve Müdürlüğü, 2016: 34). projelendirilmesine yardımcı olmak, proje tekliflerini değerlendirmek ve Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün en temel onaylamak, yürütülen çalışma ve görevini ise şu şekilde belirtmek projeleri izlemek, bu çalışma ve mümkündür; ulusal ve uluslararası hukukta projelerin uluslararası standartlara yer alan düzenlemeler doğrultusunda uygun şekilde yürütülmesine destek Türkiye’nin göç yönetimini oluşturarak, vermektir. göç politikalarını belirlemek ve bunu dünya ülkelerine de örnek olacak tarza Kanun kapsamında Emniyet Genel uygulamaya koymaktır. Müdürlüğün Müdürlüğü tarafından yürütülmekte olan başlıca görevleri ise YUKK’ da ilgili iş ve işlemler 11 Nisan 2014 tarihinde sayılmaktadır (Örselli ve Babahanoğlu, Göç İdaresi Genel Müdürlüğüne 2016: 2069; YUKK, md.104): devredilmiştir. İl Emniyet Müdürlüğü Yabancılar Şube Müdürlükleri tarafından Göç alanına ilişkin, mevzuatın ve idari yapılan yabancılara ait bütün işlemler, 18 kapasitenin geliştirilmesi, politika ve Mayıs 2015’ten itibaren İl Göç İdaresi stratejilerin belirlenmesi konularında Müdürlükleri tarafından yürütülmeye çalışmalar yürütmek ve Bakanlar başlanmıştır. Kurulunca belirlenen politika ve stratejilerin uygulanmasını izlemek ve koordine etmek, 5. SONUÇ Göç Politikaları Kurulunun sekretarya Ülkemiz coğrafi konumu gereğince hizmetlerini yürütmek, Kurul yüzyıllar boyu göç alan bir ülke olmuştur. kararlarının uygulanmasını takip Geçmişten günümüze doğru bakıldığı etmek, zaman özelikle de yakın tarih olarak 2011 Göçle ilgili iş ve işlemleri yürütmek, yılında Suriye’de yaşanan iç savaş sonucu 19/9/2006 tarihli ve 5543 sayılı İskân Türkiye’nin ‘açık kapı politikası’ Kanununda Bakanlığa verilen uygulaması ile günümüze kadar görevleri yürütmek, milyonlarca göç faaliyeti gerçekleşmiş ve bu göçlere izin verilmiştir. İnsan ticareti mağdurlarının korunmasına ilişkin iş ve işlemleri Özellikle yakın tarihte gözlemlenen yürütmek, sığınmacı ve mülteci olaylarının yoğun olarak yaşanması ve görünen o ki sürekliliğinin de devam edeceği endişesi
1379 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
göç yönetimine yönelik politikaların dünya dolayısıyla insanların hayatında meydana ülkelerine örnek olacak şekilde revize gelen köklü ve sıkıntılı değişiklikleri edilmesini gerektirmiştir. Bununla birlikle minimize etmeyi, en azından yerleştikleri gelen göçmenlere geçici koruma altındaki yeni yerlerinde kuracakları yaşantıları için yabancılar statüsü verilerek bu statülerini destek olmayı amaçlayan geçici koruma kayıt altına almak amacı ile Göç İdaresi kanunu kapsamında Suriyelilere geçici Genel Müdürlüğü kurulmuş, Türkiye’de koruma kimlik kartı verildiği ve bu yolla etkin bir göç yönetim politikası bireylerin kayıt altına alındığı oluşturulmaya çalışılmıştır. görülmektedir. Sosyal anlamda uyum sürecini hızlandırdığı bilinse de toplumsal Bu kapsamda İç işleri Bakanlığı Göç anlamda bir merak oluşturduğu ve tam İdaresi Genel Müdürlüğünün temel amacı, olarak anlaşılmamasından kaynaklı bir “Göç alanına ilişkin politika ve stratejileri takım korkulara sebep olduğu dikkat uygulamak, bu konularla ilgili kurum ve çekmektedir. Bu alan ile ilgili çalışmaların kuruluşlar arasında koordinasyon teşvik edilmesi, elde edilen sonuçların sağlamak, yabancıların Türkiye’ye giriş ve resmi makamlar ve bilimsel ortamlar Türkiye’de kalışları, Türkiye’den çıkışları yanında yerel halk ile de paylaşılması ve ve sınır dışı edilmeleri, uluslararası yerel halkın bilinçlendirilmesi böylesine koruma, geçici koruma ve insan ticareti ciddi bir sorunun yükünün paylaşılması mağdurlarının korunmasıyla ilgili iş ve noktasında gereklilik arz etmektedir. işlemleri yürütmek” olmaktadır. Bu noktada değerlendirildiği zaman Çeşitli göçler dolayısıyla insanların Türkiye ile çoğu Avrupa ülkesinde göç hayatında meydana gelen köklü ve sıkıntılı hareketlerini gerçekleştiren taraflara değişiklikleri minimize etmeyi, en azından yönelik yaklaşım ve tutumun birbirinden yerleştikleri yeni yerlerinde kuracakları farklılık arz ettiği de görülmektedir. Arap yaşantıları için destek olmayı amaçlayan Baharının başlangıcından itibaren Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, sosyal, Türkiye’nin uyguladığı “açık kapı” ekonomik ve toplumsal anlamda uyum politikası ve göçmenlere kapıları sonuna sürecine olumlu katkılar sağlayacağı kadar açma durumu ile göçmenleri görülmektedir. ülkelerine sokmamak için sınırlarda Bu kapsamda değerlendirilecek olursa, önlemleri artıran hatta sınırlara duvar ören, yüzyıllar boyu birçok ülkeden göç alan tel örgü çeken Avrupalı devletlerin durumu Türkiye yaklaşık son 6 yıldır Suriye’de birbirinden ayrılmaktadır (Soyupek, 2016: yaşanan iç karışıklıktan dolayı yoğun göç 183). almaya devam etmektedir. Buna bağlı Türkiye her ne kadar göçe yaklaşımında olarak ülke içerisinde kamu sağlığının ve insani değerleri öncelikli olsa da ve güvenliğinin sağlanması açısından birçok Avrupalı ülkelerden farklı bir tavı alsa da yasal düzenlemeler yapılmıştır. Geçici göç ve iltica konularında yeterli bir koruma statüsünün verilmesi de hukuksal politikasının olmadığı görülmektedir. çerçevede verilen bir statü olmuştur. Buna Günümüzde özellikle de AB düzeyinde bir bağlı olarak verilen Geçici Kimlik Belgesi takım düzenlemeler yapılmış ve bu ile Suriyelilere Türkiye’de yaşama hakkı çerçevede AB’nin etkisi ve baskısıyla Geri yanında eğitim, sağlık, ekonomi gibi sosyal Kabul Anlaşmasını imzalanmış, sınır hakları da içerisine alan birçok imkân yönetimi, yabancılar ve uluslararası koruma tanınmıştır. Ciddi anlamda yoğun bir nüfus konularında hem uluslararası standartlara hareketi yaşandığından dolayı Türkiye’de hem de AB standartlarına uygun yasal anlamda ihtiyaç duyulan alanlarda düzenlemeler yapmıştır. Yürütülen gerekli düzenlemelerin yapıldığı da müzakereler neticesinde mevzuat görülmektedir. düzenlemeleri, eşleştirme projeleri, ülkeler Yine bu kapsamda Türkiye’de oluşturulan arası çalışma ziyaretleri, ortaklaşa eğitimler politika bağlamında; zorunlu göç gibi yöntemler geliştirilmiştir. Tüm bu
1380 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma: faaliyetler neticesinde AB’nin Türkiye 7. AKPINAR, T. (2017). Türkiye’deki üzerindeki etkisinin zayıflamasına rağmen Suriyeli Mülteci Çocukların ve halen devam ettiği de günümüzde Kadınların Sosyal Politika Bağlamında görülmektedir (Soyupek, 2016: 183). Yaşadıkları Sorunlar, Balkan ve Yakın Doğu Sosyal Bilimler Dergisi, 03 (03). Ancak yapılan tüm bu çalışmalar neticesinde de görünen o ki; dünyada ve 8. AKSOY, Z. (2012). Uluslararası Göç Türkiye’de göç hareketlerine dair bir sonun ve Kültürlerarası İletişim, Uluslararası gelmeyeceğidir. Bundan dolayı bu alan ile Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5 ilgili çalışmaların daha da derinlemesine Sayı: 20. yapılması, teşvik edilmesi ve uygulamaya 9. ARANGO, J. (2000). Explaining konulacak olan politikaların güncelliğini Migration: A Critical View, yitirmemesi gerekmektedir. Ayrıca elde International Social Science Journal, edilen sonuçların resmi makamlar ve 52(165): 283-296ss. bilimsel ortamlar yanında yerel halk ile de paylaşılması ve yerel halkın 10. BAHAR, O. ve İNGÖL, F. (2010). bilinçlendirilmesi böylesine ciddi bir Türkiye’de İç Göç Hareketlerinin politikanın olumlu sonuçlar İstihdam ve İşgücü Piyasalarına alınabilmesindeki yükünün paylaşılması Etkileri, Süleyman Demirel noktasında gereklilik arz etmektedir. Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15(2): 43-61ss.
11. BAYRAKLI, C. (2007). Dış Göçün KAYNAKÇA Sosyo-Ekonomik Etkileri: Görece 1. “2510 Sayılı İskân Kanunu”, 21 Göçmen Konutları’nda (İzmir) Haziran 1934 Tarih ve 2733 Sayılı Yaşayan Bulgaristan Göçmenleri Resmi Gazete. Örneği, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat 2. “5543 Sayılı İskân Kanunu”, 26 Eylül Anabilim Dalı Basılmamış Yl Tezi. 2006 Tarih ve 26301 Sayılı Resmi Gazete. 12. BELLS, S., ALVES, S., OLIVEIRE, E. S., Z, A. (2010). Migration and 3. “6458 Sayılı Yabancılar ve Land Use Change in Europe: A Uluslararası Koruma Kanunu”, 11 Review, Living Reviews in Landscape Nisan 2013 Tarih ve 28615 Sayılı Research, 4, http://lrlr.landscapeonline Resmi Gazete. .de/Articles/lrlr-2010-2/download/lrlr- 4. 2016 TÜRKİYE GÖÇ RAPORU, 2010-2Color.pdf, 11.12.2017. http://www.goc.gov.tr/files/files/2016_ 13. COUNCİL OF EUROPE, European goc_raporu_.pdf, 20.09.2017. Committee On Migration, 5. AKÇAPAR, Ş. (2015).“Uluslararası https://www.coe.int/t/dg3/migration/ar Göç Alanında Güvenlik Algılamaları chives/documentation/Migration%20m ve Göçün İnsanı Boyutu”, anagement/Towards_Migration_Mana Küreselleşme Çağında Göç: gement_Strategy_en.pdf, 11.12.2017. Kavramlar, Tartışmalar, IHLAMUR- 14. ÇELİK, N. B. (2015). “Türk ÖNER, S. Gülfer ve ÖNER, N. A. Hukukunda Uluslararası Koruma Şirin (Der.), İstanbul: İletişim Başvurusunda Bulunan veya Yayıncılık: 563-575. Uluslararası Korumadan Yararlanan 6. AKINCI, B. - NERGİZ, A. ve GEDİK, Yabancıların Hak ve Yükümlülükleri”, E. (2015). Uyum Süreci Üzerine Bir İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Değerlendirme: Göç ve Toplumsal Dergisi, Cilt 1. Kabul, Göç Araştırmaları Dergisi, 1(2): 58-83.
1381 TAŞ – KOÇAR – ÇİÇEK 2017
15. DENİZ, T. (2014). Uluslar Arası Göç 28. http://www.goc.gov.tr/icerik3/teskilat- Sorunu Perspektifinde Türkiye, Tsa semasi_273_274_281#, 21.09.207. Dergisi, 18 (1): 175- 204ss. 29. http://www.goc.gov.tr/icerik6/genel- 16. DUVELL, F. (2014). International gerekce_327_328_330_icerik, Relations and Migration Management: 23.09.2017. The Case of Turkey, Insight Turkey, 30. http://www.tdk.gov.tr , 23.09.2017. 16 (1): 35-44ss. 31. https://pictes.meb.gov.tr/izleme/Conte 17. DOST, S. (2014). “Ulusal ve nt/Dosyalar/02171217_ArastYrma_ve Uluslararası Mevzuat Çerçevesinde _raporlar.pdf, 23.09.2017. Ülkemizdeki Suriyeli Sığınmacıların Hukuki Durumu”, S.D.Ü Hukuk 32. https://www.tbmm.gov.tr/komisyon/in Fakültesi Dergisi, 4 (1): 27- 69ss. sanhaklari, 23.09.2017. 18. ELMA, F. (2016). “Suriyeli Sığınmacı 33. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI GÖÇ Krizi ve Türk Kamu Yönetimine İDARESİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, Etkisi: Göç Yönetiminde Yeniden http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_t Yapılanma”, Turkish Migration asar%C4%B1m_icler.pdf, 20.09.2017. Conference, University of Vienna, 12- 15 Temmuz 2016, Vienna, Austria. 34. ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ (2012). 19. GÖKÇAN, G.- AÇIKYILDIZ, Ç. ve Küresel Göç ve Avrupa Birliği İle ATAMAN, S. (2015). Göç ve Türkiye’nin Göç Politikalarının Mültecilik Gelişimi, Ankara: ORSAM Rapor No: http://multeci.net/index.php?option=co 123 m_contentveview=articleveid=58%3:g ocvemultecilikvecatid=35%3:goc-ve- 35. ÖRSELLİ, E. ve BABAHANOĞLU, V. (2016). “Türkiye’nin Göç Yönetimi mültecilikveItemid=14velang=tr, ve Göç Politikalarının Gelişimi: Bir 23.09.2017. Kamu Politikası Analizi”, Uluslararası 20. HAGEN-ZANKER, J. (2008). Why do Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (43): people migrate? A review of the 2063- 2072ss. theoretical literature, Munich Personal RePEc Archive, 25ss. 36. SKELDON, R. (2010). Managing Migration for Development: Is 21. HOLLIFIELD, J. F. (2012). Why do Circular Migration the Answer?, The states risk migration?, Whitehead Journal of Diplomacy & http://paperroom.ipsa.org/papers/paper International Relations, 21-33ss. _25254.pdf, 11.12.2017. 37. SOYUPEK, Y. (2016). Türk Kamu 22. http://www.goc.gov.tr, 23.09.2017. Yönetiminde Göç Politikaları ve Göç Yönetiminin Belirlenmesinde Avrupa 23. http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman Birliği ve Avrupalı Değerlerin Yeri, 19.pdf, 23.09.2017. http://tplondon.com/books/978191078 24. http://www.goc.gov.tr/files/files/2016_ 1364/978191078136423.pdf, goc_raporu_.pdf, 23.09.2017. 12.12.2017. 25. http://www.goc.gov.tr/icerik/goc- 38. SUTHERLAND, P. D. (2013). tarihi_363_380, 23.09.2017. Migration İs Development: How Migration Matters To The Post-2015 26. http://www.goc.gov.tr/icerik/hakkimiz Debate, Migration and Development. da_308_309, 23.09.2017. 39. ŞAHİN, C. (2001). Yurt Dışı Göçün 27. http://www.goc.gov.tr/icerik/hakkimiz Bireyin Psikolojik Sağlığı Üzerindeki da_308_309, 23.09.2017. Etkisine İlişkin Kuramsal Bir
1382 C.22, Göç Özel Sayısı Mülteci Sorununun Çözümüne İlişkin Yeni Bir Yapılanma:
İnceleme. Gazi Üniversitesi Gazi les/SDD_PUB_Perspectives_on_Gend Eğitim Fakültesi Dergisi, 21(2), er_and_Migration.pdf, 11.12.2017. Ankara. 44. Yabancılar ve Uluslararası Koruma 40. TEKELİOĞLU, M.- DOĞAN, M. ve Kanunu (YUKK), ÇELEBİ, A. (2015). “Türkiye’de Göç http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatM Politikalarının Gelişimi ve Mevcut etin/1.5.6458.pdf, 21.09.2017. Durum”, Disiplinler arası Göç ve Göç 45. YALÇIN, C. (2004). Göç Sosyolojisi, Politikaları Sempozyumu, İstanbul: Anı Yayıncılık, Ankara. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları, 3-25ss. 46. WİCKRAMASİNGHE, A. A. I.N.- WİMALARATANA, W. (2016). 41. TUNÇ, A. (2015). Mülteci Davranışı International Migration And Migration ve Toplumsal Etkileri: Türkiye’deki Theories, Social Affairs: A Journal for Suriyelilere İlişkin Bir Değerlendirme, the Social Sciences, 1 (5), 13- 32ss. Tesam Akademi Dergisi, 2 (2). 29 – 63 ISSN: 2148-2462 42. TÜMERTEKİN, E. & ÖZGÜÇ, N. (2004). Beşeri Coğrafya: İnsan Kültür Mekân, Çankaya Kitabevi, İstanbul.
43. UNESCAP, (2007). Perspectives On Gender And Migration, United Nations
Publication, http://www.unescap.org/sites/default/fi
1383 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1385-1410. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1385-1410.
TÜRKİYE’DE MÜLTECİLERE YÖNELİK YERLEŞİM POLİTİKALARI VE UYDU KENTLER: GÜVENLİK KISKACINDA YAŞAMLAR1
SETTLEMENT POLICIES FOR REFUGEES IN TURKEY AND SATELLITE CITIES: LIVES IN THE GRIP OF SECURITY
Özlem KAHYA NİZAM*, Songül SALLAN GÜL** * Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, [email protected] ** Arş. Gör. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, [email protected]
ÖZ Bu makalenin amacı Türkiye’de mültecilere yönelik yerleşim politikalarının tarihselliği temelinde uydu kent uygulamasının özgünlüğünü tartışmaktır. 1950’li yıllarda başladığı belirtilen ancak özgün ve yaygın uygulama modeli olarak 2000’li yıllarda 20 civarında kent ile başlayan uydu kentlerin sayısı 2011’de 51’e, günümüzde ise 62’ye kadar yükselmiştir. Uydu kentlerin en önemli özelliği, küçük/orta ölçekli kentler olmasıdır. Isparta, Burdur, Konya ve Denizli gibi görece muhafazakâr Anadolu kentlerindeki bu uygulama ile toplumsal kontrolün hızlı ve denetlenebilir niteliği, kamusal güvenlik kurumları aracılığıyla da işlevselleştirilmektedir. Bu bağlamda mültecilerin ontolojik güvenliği daha belirlenebilir olmakta, kentlerde kentin mekânsal sıkışmışlığı ve yerel halkın benzeşikliği, gelen mültecilerin sosyal ve kamusal-asayiş kontrolünü kolaylaştırmaktadır. Özellikle mültecilerin ırk, tensel ve inanç farklılıkları yerel toplumsal ilişkilerde daha görünür olmakta, toplumsal farklılaşmalar yeni çatışma alanlarını öne çıkarmaktadır. Bu makalede, Isparta örneğinde, uydu kent uygulaması 2014 yılında tamamlanan saha çalışmasının ve Isparta’da yapılan diğer mülteci araştırmalarının bulguları ışığında, güvenlik sorunsalı temelinde tartışılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Mülteci, Yerleşim Politikası, Güvenlik, Uydu Kent, Isparta. Jel Kodları: F22, F52, O18 ABSTRACT The aim of this article is to discuss the authenticity of satellite city practice on the basis of settlement policies history of refugees in Turkey. Historicaly the first pilot applications had been practiced in over 20 cities, the number of satellite cities that were 51 in 2011 is now 62. The most significant feature of satellite cities is that they are small / medium sized cities. The rapid and auditable quality of social control is also functioned through public security institutions with this application in the relatively conservative Anatolian cities like Isparta, Burdur, Konya and Denizli. In this context, the city's spatial jam and the resemblance of the local people also facilitate the social control of the refugees. Refugees’ racial, somatic and religious dissimilarities become more visible especially in local social relations, and social differentiation makes new conflict areas visible in the context of race, ethnicity and language. In this article, satellite city application in the case of Isparta is discussed in the light of the field work completed in 2014 and findings of other refugee researches made in Isparta. Keywords: Refugee, Settlement Policies, Security, Satellite City, Isparta. Jel Codes: F22, F52, O18
1 Bu çalışma, Özlem Kahya’nın, Prof. Dr. Songül Sallan Gül’ün danışmanlığında, 2014 yılında tamamlamış olduğu, “Türkiye’de Sığınmacıların Çalışma Dinamikleri: Batı Akdeniz Örneği” adlı yüksek lisans tezinin bulgularından yararlanılarak oluşturulmuştur. Mültecilerin istihdam süreçlerinin sosyolojik analizinin tüm yaşam deneyimlerinden yola çıkılarak yapılmaya çalışıldığı saha araştırması sonucunda mültecilerin uydu kentteki güvenlik sorunsalı dikkat çekmiş, bu nedenle tezde tartışılmayan güvenlik boyutu ile ilgili veriler ilk kez bu makalede değerlendirilmiştir.
1385 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
1. GİRİŞ Coğrafi konumu nedeniyle günümüzde mülteci olarak tanınmaktadır. Sözleşmeye göçler ülkesi olarak kabul edilen Türkiye, ‘coğrafi sınırlama’ ilkesi ile imza atmış 1980’li yıllara kadar uluslararası göç olan Türkiye, sadece Avrupa ülkelerinde haritasında kaynak ülke olarak öne meydana gelen olaylardan dolayı gelen çıkmıştır. Ulus-devlet olma niteliğinin kişilere mülteci statüsü vermekte, Avrupa inşasının devam ettiği bu dönemde Türkiye, kökenli olmayan mültecilerin ise, geçici dış göçle gelen göçmenleri “Türk soyu ve olarak ikamet etmelerine izin vermektedir2. kültürü”ne bağlı olma ilkesi temelinde Cenevre Sözleşmesi’nde “Hiçbir Taraf yurttaşlığa kabul ve yerleştirme politikası Devlet, bir mülteciyi, ırkı, dini, tabiiyeti, benimsemiştir. 1980’li yıllara gelindiğinde belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya ise, Türkiye’ye yönelen göçün niteliği siyasi fikirleri dolayısıyla hayatı ya da farklılaşmış, önceki dönemde hakim olan özgürlüğü tehdit altında olacak ülkelerin soydaş göçü yerini ‘yabancı’ların göçüne sınırlarına, her ne şekilde olursa olsun geri bırakmıştır. Göçmenin değişen profilinin göndermeyecek veya iade etmeyecektir” yanında ülkenin göç haritasındaki yerinin maddesine dayalı olarak “geri de değişmesi, kaynak ülke konumunun bir gönderilememe” ilkesi esastır. Bu nedenle hedef ülke ve göçe transit ülke konumuna Türkiye, Avrupa kökenli olmayan dönüşmesi de oldukça önemli bir gelişme mültecilere güvenli bir üçüncü ülkeye niteliğindedir. Bu durum, Türkiye’ye yerleştirilene kadar ev sahipliği yönelik uluslararası göçlerin hacminin yapmaktadır. Türkiye’nin 2013 tarihli son artması ve emek göçmenleri, transit yasal düzenlemesi olan Yabancılar ve göçmenler, sığınmacı ve mülteciler gibi Uluslararası Koruma Kanunu’nun 63. farklı göçmenlik kategorilerinin ortaya maddesine göre bu kategoride yer alan çıkması anlamına gelmektedir. Türkiye’nin mültecilerin, üçüncü bir ülkeye farklı kategorilerde yer alan ‘yabancı’ yerleştirilmek şartıyla Türkiye’de göçmenlerle karşılaşması, göçmen gruplara ikametlerine izin verilmiş, hukuksal statü yönelik yeni politikalar üretmesi ihtiyacını bağlamında ise “şartlı mülteci” ya da doğurmuştur. Bu bağlamda, yeni gelenlerin “ikincil koruma” statüsü sahibi olarak ülkede kalma ve yerleşimlerine ilişkin tanımlanmıştır. Bu kapsamda Birleşmiş mekânsal çözümler bulma çabası Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği sonucunda yerleşim politikası ihtiyacı da (BMMYK)’nin son paylaştığı 30 Haziran öne çıkmıştır. Bir politika olarak 2017 tarihli Türkiye istatistiklerine göre, yerleşimlerinin düzenlenmesi gereken grup 136 bin Afganistanlı, 134 bin Iraklı, 32 bin ise, sığınmacı ve mülteciler olmuştur. İranlı, 4 bin Somalili, 9 bin diğer uyruklara 1951 yılında imzalanan ve evrensel bir sahip mülteci Türkiye’de üçüncü bir ülkeye sözleşme olan Mültecilerin Hukuki yerleştirilmek için beklemektedir. Durumlarına İlişkin Cenevre Sözleşmesi’ne İstatistiklere göre Avrupa kökenli olmayan Türkiye de taraf ülkelerden biridir. Cenevre mülteciler kategorisinde, 3 milyon Suriyeli Sözleşmesi’ne göre “Irkı, dini, tabiiyeti, de bulunmaktadır. belli bir toplumsal gruba mensubiyeti veya Yerleşim politikaları açısından bakıldığında siyasi düşünceleri yüzünden, zulme ise, şartlı mülteciler ve ikincil koruma uğrayacağından haklı sebeplerle korktuğu statüsünde bulunan mültecilerin uydu kent için vatandaşı olduğu ülkenin dışında uygulaması temelinde yerleşimleri söz bulunan ve bu ülkenin korumasından yararlanamayan, ya da söz konusu korku nedeniyle, yararlanmak istemeyen yahut tabiiyeti yoksa ve bu tür olaylar sonucu önceden yaşadığı ikamet ülkesinin dışında 2 Bu çalışmada Cenevre Sözleşmesi’ndeki tanım bulunan, oraya dönemeyen veya söz konusu temel alınarak Türkiye’de uluslararası koruma talebinde bulunan her kişi mülteci olarak ele korku nedeniyle dönmek istemeyen her kişi” alınmıştır.
1386 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları konusudur.3 Ancak Türkiye’de Suriyeli ve iki boyutlu olarak ele alınmaktadır. İlk Iraklı mültecilerin statüsü uydu kent olarak, devletin güvenliği anlamına gelen bağlamında özgün koşula sahiptir. kurumsal-kamusal güvenlik boyutu Suriyeliler Türkiye’de geçici koruma Isparta’da mültecilere yönelik bürokratik statüsünde kabul edilen ama uydu kentlere uygulamalar bağlamında tartışılmaktadır. yasa kapsamında yerleştirilmeyen kişiler İkinci boyutta ise, Isparta’ya yerleştirilmiş iken, Iraklılar ikincil koruma statüsünde mültecilerin güvenliklerine ilişkin uydu kentlere yerleştirilmektedir. Aslında deneyimleri Giddens’ın ontolojik güvenlik uydu kent uygulaması, diğer dünya kavramı çerçevesinde ırk, etnisite, dil, ülkelerinde mültecilere yönelik temel inanç, cinsel yönelim ve tensel farklılıklar yerleştirme politikalarından olan ve bazı temelinde değerlendirilmektedir. dönemlerde Türkiye’nin de başvurduğu Uydu kentlerin, güvenlik sorunsalı barınma merkezi, gözaltı merkezi ya da odağında değerlendirilmesi uluslararası kamp gibi uygulamalardan farklı, literatürde tartışılan bir konu olmasına Türkiye’ye özgü, benzersiz bir yerleşim rağmen, Türkiye’de yeni yeni politikasıdır. Türkiye’de çok da bilinmeyen çalışılmaktadır. Çalışmanın bu bağlamda, bir yerleşim politikası olan uydu kent literatüre katkı sağlaması beklenmektedir. uygulaması, hem güvenlik, hem de Ayrıca, Türkiye’de sosyolojik bağlamdaki göçmenlerin niteliği bağlamında kabul göç yazını daha çok göçmenlerin görmüş, başlangıçta 20’nin üzerinde olan tanımlanmaları ve sorunları üzerinedir. uydu kent sayısı, günümüzde 62’ye Güvenlik sorununun Giddenscı anlamda ulaşmıştır. Uydu kent uygulamasının ontolojik bağlamını ele alan bu çalışma bu ilklerinden olan Isparta da bu uydu bağlamda göç sosyolojisi alanına da katkı kentlerden biridir ve mültecilere yönelik sağlayacaktır. çalışmalarıyla öne çıkmıştır.
Bu makalede, Türkiye’de göçmenlere yönelik yerleştirme-iskân politikaları ele 2. TÜRKİYE’DE GÖÇMENLERE alınmakta, uydu kent yerleştirme politikası YÖNELİK GELENEKSEL YERLEŞİM temelinde Isparta örneği güvenlik sorunsalı POLİTİKASI: TÜRK KÜLTÜRÜNE odağında değerlendirilmektedir. Çalışma, BAĞLI OLMAK YA DA OLMAMAK Kahya’nın 2014 yılında tamamlamış olduğu Türkiye’de göçmenlere yönelik yerleştirme araştırması kapsamında Isparta’ya (iskân) politikalarının tarihselliğine yerleştirilmiş Somalili, İranlı, Afganistanlı bakıldığında, yerleştirme işleminin özellikle ve Sudanlı toplam 15 mülteci ile yapılmış görüşmelerden elde edilmiş bulgulara 1950’lere kadar olan dönemde, iskân olarak dayanmaktadır. Bu çalışmaya (Kahya, adlandırıldığı görülmektedir. Uluslararası göç olgusu ile birlikte ele alındığında ulus 2014a) ek olarak, Isparta’daki mültecilere devletlerin homojen bir nüfus yaratma ilişkin yapılmış diğer çalışmaların sürecinde başvurdukları araçlardan biri bulgularından ve gazete haberlerinden de (Yardımcı ve Aslan 2008; İçduygu, 2010) yararlanılmıştır. Çalışmada, güven kavram göçmenlerin belli politikalar temelinde yerleştirilmesidir. Tekeli (1990)’ye göre 3 Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu’na yerleştirme, nüfusun salt mekânsal göre, şartlı mülteci ve ikincil koruma statüsü sahibi kişiler, Genel Müdürlük tarafından, kamu düzeni dağılımından öte bir anlam ifade eden, veya kamu güvenliği nedeniyle belirli bir ilde toplumsal sonuçlarını anlamak için devletle ikamete tabi tutulabilir. (Madde 82). Geçici birey arasındaki ilişkiye bakılması gereken Koruma Yönetmeliği’ne göre, geçici koruma bir kavramdır. Öyle ki her zaman zorunlu statüsündekiler Genel Müdürlük tarafından belirlenen ilde, geçici barınma merkezinde veya göç olgusunun bir yanında devlet belirli bir yerde ikamet edebilir (Madde 33/a). bulunurken, diğer yanında birey bulunur. İkincil korumadakiler ve şartlı mültecilerin Bu nedenle, bir göç deneyiminin toplumsal yerleşimleri belirlenen kentlerle sınırlıyken, geçici sonuçlarını anlayabilmek için, devletin korumdakiler daha geniş ikamet hakkında sahiptirler. zorunlu yer değiştirme kararlarını nasıl
1387 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 meşrulaştırdığına ve bireyin o toplumdaki Balkanlar’dan 1,3 milyon Müslüman haklarının neler olduğuna bakmak gerekir. Türkiye’ye gelmiş ve yaklaşık 3 milyon gayrimüslim Türkiye’den ayrılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin yerleştirme İçduygu (2012: 11), 2005 yılına siyaseti, tarihsel olarak devraldığı mirasla, gelindiğinde, ülke içindeki Müslüman aynı zamanda güvenlik endişeleriyle ve sayısının yaklaşık 6 kat artarken, güvenlik kavramının özünde yer alan gayrimüslim nüfus oranının neredeyse yok dışarıdan gelene karşı beslenen tehdit ve denecek kadar azaldığını ileri sürmektedir. risk algılamasıyla şekillenmiştir. Bu Bu durum uluslararası raporlarda da kendini doğrultuda, siyasi, ekonomik ve toplumsal göstermektedir. 2009 Focus Migration bir güç olarak nüfusun niceliksel olarak Country Profile Turkey Raporu’nda geçen artırılmasına ek olarak, niteliksel olarak da rakamlara göre Türkiye nüfusunu 2005 yılı benzeştirilmesini temel alan bir yerleştirme itibariyle %99,8 oranıyla Müslümanlar politikası anlayışı benimsenmiştir (Emek oluşturmaktadır. Bu dönemde ulus devlet İnan, 2016: 12). Ulus devlet kurgusu sürecinin bir yansıması olarak Türk soylu içerisinde benzeşik bir nüfus yaratma olmak, yani soydaşlık temelinde bir konusunda genellikle bir etnik kimlik, ortak göçmen politikası Türkiye’ye hâkim bir geçmiş, ortak bir söylenceler ve anılar olmuştur. dizini, ulusal bir marş, atalarının uğruna öldüğü bir toprak parçası, ulusal bir Türkiye’de göçmenlerin yerleştirilmelerini ekonomi ile birlikte yasal haklar ve ödevler temel alan ilk yasal düzenleme 1934 Tarihli bütünü gibi objektif unsurlar temel ve 2510 Sayılı İskân Kanunu’dur. Kanunun alınmıştır (Kaya, 2003: 162). 1. Maddesine göre, Türkiye’de yerleşimlerde temel ölçüt Türk kültürüne Birinci Dünya Savaşı sonrasında, bağlılıktır. Bu temel ölçüt bağlamında ise, Wilson’un kendi kaderini tayin ilkesi ile iskan (yerleştirme) haritası üç alana, gündeme gelen bu kurgu, pek çok ülkede kanunda geçen kullanımı ile mıntıkaya nüfus politikaları bağlamında bir bölünmüştür. Birinci alan, Türk kültürlü ötekileştirme ve arındırma projesini nüfusun yoğunluğunun istendiği alandır. başlatmıştır (Özgür, 2012: 203). Savaş İkinci alan, Türk kültürünü temsili istenilen sonrasında imparatorlukların yıkılmasıyla nüfusun nakil ve yerleştirme ayrılan birlikte homojen nüfusa sahip olmayan yeni alanlardır. Üçüncüsü ise, sağlık, ekonomi, devletler ortaya çıkmış, bu devletler kültür, siyaset, askerlik ve güvenlik milliyetçilik akımının etkisiyle nedenleriyle boşaltılması istenen, benimsedikleri zorunlu göç politikası yolu yerleştirilmesi ve yerleşimi yasak olan ile homojen nüfuslar yaratma kararı alanlardır (Madde 2). Kanuna göre, Türk verince, büyük çapta uluslararası göç soyundan olan ve Türk kültürüne bağlı hareketleri oluşmuştur. Yunan, Yahudi, olanların Türkiye’ye yerleşmelerine izin Polonyalı, Macar, Bulgar, Sırp ve Türk verilir ve bunlara “muhacir” denir (Madde kökenli nüfus grupları kendilerine yeni bir 3). Türk kültürüne bağlı olmayanlar, yurt bulmaya koyulmuşlardır. Böylece Türkiye’ye muhacir olarak alınmazlar 1920’li yıllar büyük çapta nüfus değiş- (Madde 4)4. tokuşu sürecine sahne olmuştur (Abadan- Unat, 2006: 48). Kirişçi (2005: 84–85)’ ye göre Türkiye’de 1920’lerin sonundan itibaren ortaya Biehl ve İçduygu’ya göre (2012: 3) bu konulan ulusal kimlik tanımının süreçte Türkiye de ulus devletleşme sürecini etnik arındırma ve ötekileştirme politikaları çerçevesinde yaşayan 4 Yasada muhacir, “Balkanlarda, Osmanlı yönetimi ülkelerden biri olmuş, heterojen Osmanlı altında yaşamış ve kendilerini Osmanlı ile ilişki biçimlerine göre tanımlayan, etnik temizlik nüfusundan Türk ve Müslüman bir ulus hareketlerine maruz kalmış, birbirinden çok farklı yaratma çabasına girmiştir. Bu dönemde etnik ve kültürel kökene sahip olan, göçe zorlanmış uygulanan nüfus politikaları sonucu ya da kendi çabalarıyla ve isteyerek Türkiye’ye gelenler” olarak tanımlanmaktadır.
1388 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları uygulamada farklı sonuçlar doğurması, değerlere ve kimliklere sahip olan laiklik karşıtı köktenci İslamcı hareketler ve “yabancı”ların göçü tartışmalarına bıraktığı Kürt ayaklanmalarının da etkisiyle, devletin görülmektedir. Bu tartışmalar bu yabancı siyasal bütünlük ve sınırlar konusundaki göçmenlerin kategorileştirilmesini de endişelerini ön plana çıkarmıştır. Bu beraberinde getirmiştir. Türkiye’ye gelen endişeler, ulusal kimliğin yurttaşlık göçmenler gelme amaçlarına göre transit temelinde kavranışından sapılarak göçmenler, emek göçmenleri ve türdeşliğin ve etnik anlamda “Türklük”ün sığınmacılar/mülteciler olmak üzere üç vurgulanmasına ve göçmen tanımının da kategoriye ayrılmaktadır (Kirişçi, 2008; “Türklük” temelli bir kimlik tanımı İçduygu, 2012). Transit göçmenler, üçüncü olmasına neden olmuştur. Görüldüğü gibi, bir ülkeye geçmek amacıyla Türkiye’ye 1920’lerde etnik temelli zorunlu göç gelen göçmenlerdir. Özellikle 1990’lardan hareketleri birçok ülkede göç ve yerleştirme beri Türkiye, Afganistan, Bangladeş, Irak, politikalarının belirleyici öğesi olmuştur. İran ve Pakistan’dan gelen düzensiz göçmenler için transit bir rota üzerinde
konumlanmıştır (IOM, 2008: 11). Emek 3. TÜRKİYE’DE ULUSLARARASI göçmenleri Türkiye’ye çalışmak amacıyla GÖÇÜN FARKILAŞAN DİNAMİK- gelenlerdir. Bu grupta yer alan göçmenler, LERİ VE ‘YABANCI’ LARIN Türkiye’yi hedef ülke olarak gören YERLEŞİMLERİ göçmenlerin başında gelmektedir. Bu dönemde Türkiye için ön plana çıkan temel 1934 Tarihli 2510 Sayılı İskan Kanunu, nokta Türkiye’nin emek göçü alan ve 2006 yılına kadar yürürlükte kalmış, 72 yıl göçmen istihdam eden bir ülke konumuna boyunca düzenlenmemiştir. Bu durum, gelmesidir (Dedeoğlu, 2011: 33). Üçüncü Erder (2007)’in günümüzde Türkiye’ye grupta ise, 1980’li yıllarda özellikle gelen Türk soyu ve kültüründen olmayan 1990’ların sonunda Türkiye’de göçmenleri “Yabancısız Kurgulanan görünürlükleri başlayan, 2000’li yıllardan Ülkenin Yabancıları” tanımlamasına olanak sonra ise kayda değer biçimde farklılaşan sağlamıştır. 1980’lere gelindiğinde ise, ve sayıları artan sığınmacı ve mülteciler yer Türkiye’ye yönelen göçün değişen almaktadır. dinamiklerine paralel olarak Türkiye’nin küresel göç rejimi içerisindeki konumu ve Türkiye’de yerleşim politikası ele gelen göçmenin özellikleri de alındığında geleneksel yerleştirme farklılaşmıştır. 1960 sonrasında küresel politikasını değiştiren göçmen kategorisi göç rejimlerine kitlesel emek gücüyle aslında sığınmacı ve mültecilerdir. katılan ve kaynak ülke kimliği pekişen 1980’lere kadar Türk soyu ve kültürüne Türkiye, yakın tarihinde ilk kez, bağlılığı temel alan etnisite, “soydaşlık” “yabancıların” göçü ile karşılaşan ve “göç temelli olan ve göçmenlerin mesleki veren ülke” kimliğinin yanında “hedef deneyimlerini ve toplumsal kökenlerini ülke” ve göçe “transit olan ülke” kimliğini gözetilerek gerçekleştirilen, “kalıcılığa” atıf de edinmeye başlayan bir coğrafya olmaya yapan yerleştirme politikası (Tekeli, 1990), başlamıştır (Erder, 2007; Kirişçi, 2008; bu dönemde eski önemini kaybetmiştir İçduygu, 2012). Bu süreçte göçmenlere (Erder, 2014). Yeni dönemde “geçiciliğe” yönelik yerleşim politikaları da vurgunun yapıldığı yerleşim politikaları öne farklılaşmış, yasal düzlemde 1934 Tarihli çıkmıştır. 2510 Sayılı Kanun, 2006 yılına 2000’li yıllarda Türkiye daha yoğun gelindiğinde 26301 Sayılı Kanun’la mülteci göçü ile karşı karşıya kalmış, gelen değiştirilmiştir. mültecileri sınırlarda tutmanın temel Uluslararası göç literatürüne bakıldığında, alındığı kamp uygulaması gibi yerleşim 1980’lerle birlikte Türk soyu ve politikasına ek uydu kent uygulamasını kültüründen olan “soydaş” göçü ortaya çıkarmıştır. Uydu kent tartışmalarının yerini farklı kültürel uygulamasının çıkış noktası, 1951 yılında
1389 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
Cenevre Sözleşmesi’ne Türkiye’nin mültecilere yönelik yerleştirme “coğrafi çekince” ile taraf olması olmuştur. politikasında oldukça önemli bir yere sahip Türkiye, mülteci statüsünü coğrafi olan uydu kent kavramından farklıdır. sınırlama hakkını kullanarak “Avrupa Türkiye, farklı tarihsel dönemlerde ülkelerinden gelen sığınmacıları” farklılaşan niteliklere sahip göçmen/mülteci kapsayacak şekilde tanımlamıştır. grupları ile karşı karşıya kalmış, gelen Geçmişten günümüze bu sınırlamayı halen göçmenleri belli yerlere yerleştirmek ya da sürdüren Türkiye’nin mülteci politikası sınır bölgelerinde kamplar kurmak gibi uluslararası hukuktan farklı olarak “Avrupa mekânsal çözümler üretme konusunda da kökenli olmaya” dayalıdır. Buna göre farklılaşan politikalara başvurmuştur. Türkiye’den sığınma talep eden bir kişinin Uydu kent uygulaması, zorunlu göçün mülteci statüsü alabilmesi için Avrupa öznesi olan mültecilerin yerleşimlerine ülkelerinden birinden gelmesi gerekir. ilişkin bir uygulamadır. Tüm ülkelerde Cenevre Sözleşmesi’nin “geri mültecilerin yerleşimlerine ilişkin öne çıkan gönderilememe” ilkesinden dolayı ise uygulamalardan biri olan kamp, gözaltı Türkiye, Avrupa kökenli olmayan merkezleri, barınma merkezi gibi mültecilere güvenli bir üçüncü ülkeye yerleştirme uygulamalarından farklıdır, bu yerleştirilene kadar ev sahipliği bağlamda Türkiye’ye özgü, eşsiz bir yapmaktadır. Türkiye’de üçüncü bir ülkeye uygulamadır (Sert ve Yıldız, 2013: 135). yerleştirilme şartıyla yaşamalarına izin Bu durum uydu kentler üzerine yapılan verilen bu kişiler “şartlı mülteci” ya da çalışmaları önemli kılmaktadır. “ikincil koruma” statüsüne sahiptir (Yabancılar ve Uluslararası Koruma Uydu kent uygulamasının tarihsel olarak ne Kanunu Madde 63). Uydu kentler, bu zaman yürürlüğe konduğuna bakıldığında, kategorilerde yer alan, çoğunlukla Afrika ve sağlıklı bir bilginin olmadığı söylenebilir. Asya ülkelerinden olan mültecilerin Araştırmacıların bir kısmının (Frantz, 2003; bekleme sürelerinde ikamet etmeleri USCRI, 2009; Jureidini, 2010; Sert ve zorunlu tutulan kentlerdir. Türkiye’de en Yıldız, 2013; Kahya, 2014b) uydu kent yoğun mülteci nüfusa karşılık gelen ve uygulamasını, 1950 yılında çıkarılan 5683 Avrupalı olmayan Suriyeli mülteciler ise, Sayılı Türkiye’de Yabancıların İkamet ve Geçici Koruma statüsü sahibi olarak Seyahatleri Hakkındaki Kanun’a tanınmışlardır. Bu statü bakımından dayandırdığı görülmektedir. Bu Suriyeli mültecilerin üçüncü bir ülkeye düzenlemede (Madde 17), “Siyasi sığınma başvurusunda bulunma hakları sebeplerle Türkiye’ye sığınan yabancılar, bulunmamaktadır. Dolayısıyla da uydu ancak İçişleri Bakanlığınca izin verilecek kentlere zorunlu olarak yerleştirilmeleri söz yerlerde ikamet edebilir” denmektedir. konusu değildir. Kirişçi’den öğrenildiğine göre, 1950–1980 döneminde Türkiye’ye yönelik mülteci 3.1 Uydu Kent Uygulamasının Yasal göçü, BMMYK ile işbirliği içerisinde Dayanakları yönetilmeye çalışılmış, Sovyetler ve çevre Göç sosyolojisinde Frank’ın tanımladığı ülkelerden gelen ve sayıları 20 bini aşan kavramdan farklı bir kavrama karşılık gelen mültecilerin üçüncü bir ülkeye “uydu” 5 (satellite) kavramı, Türkiye’nin yerleştirilmeleri söz konusu olmuştur (Kirişçi, 2008: 15). Bu durum, yasada her ne kadar kent vurgusu yapılmamış, ‘yer’ 5 Frank’ın kullandığı uydu kavramı, gelişme ifadesi kullanılışmışsa da, günümüzdeki sosyolojisinin temel kavramlarından biri olup, uydu kent uygulamasının temellerinin bu metropol-uydu ikilemi ile birlikte anılmaktadır. Dünya ülkelerinin azgelişmişlik mekanizmasını bu yasal düzenlemeyle atılmış olabileceğini iki kavram çerçevesinde açıklamaya çalışan Frank, düşündürmektedir. gelişmiş olarak tanımlanan Batı ülkelerinin (metropol), ekonomik ve kültürel olarak sömürdükleri koloni bölgelerinden gelen artı değeri bölgelere kurdukları yeni yerleşim bölgelerine kendilerine aktarabilmek için kendilerine uzak uydu adını vermektedir (Cirhinlioğlu, 1999: 141).
1390 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
Mültecilerin Türkiye’deki yerleşimlerini ele kentten başka bir uydu kentte yerleştirilme alan bir diğer düzenleme, 1994 Tarihli talepleri de olabilecektir. Yerleştirildiği Sığınma Yönetmeliği’dir. Bu yeni uydu kentte sağlık problemi çözülemeyen yönetmelik ile birlikte, mültecilerin mülteciler için de aynı talep söz konusudur. yerleşimleri de yeniden ele alınmıştır. Türkiye’nin yönetmelikleri düzenleyerek, Yönetmelikte doğrudan bir “uydu kent” mültecilerle ilgili çıkardığı son kanun olan kavramının kullanımı söz konusu olmayıp, ve 2013 yılında kabul edilen, 6458 Sayılı “Türkiye’ye iltica eden veya başka bir Yabancılar ve Uluslararası Koruma ülkeye iltica etmek üzere Türkiye’den Kanunu’na göre ise, “Sığınma başvurusu ikamet izni talep eden yabancıların sahibine kendisine gösterilen kabul ve taleplerinin kabul edilmesi durumunda barınma merkezinde, belirli bir yerde veya yabancı, İçişleri Bakanlığı tarafından kentte ikamet etme zorunluluğu uygun görülecek bir misafirhanede getirilebilir” (Madde 71). Bu yasal barındırılır ve İçişleri Bakanlığınca uygun düzenlemede ise, mültecilerin gösterilecek bir yerde ikamet edebilir” yerleşimlerinde “ulusal güvenlik” (Madde 6) denmektedir. Mültecilerin vurgusunun öne çıktığı görülmektedir. yerleştirilecekleri yerler ise, “dini serbestlik “Sığınma talep eden kişiye kamu düzeni ilkesi” çerçevesinde belirlenecektir. veya kamu güvenliği nedeniyle belirli bir Kişilerin, din ve mezheplerinin ibadet ve kentte ikamet etme, belirli süre ve usullerde ayinlerini yapabilmesi temelinde bildirimde bulunma yükümlüğü yerleşimleri esastır. getirilebileceği” (Madde 82/1) vurgusu 2006 Tarihli Uygulama Talimatı (57 Sayılı dikkat çekmektedir. Bu durum da, uydu Genelge)’nda ise “Türkiye’de kentlerde yaşayan mültecilere ilişkin yaşamalarına izin verilen sığınmacılar tartışmalarda güvenlik boyutunun ele İçişleri Bakanlığı tarafından belirlenmiş alınmasının gerekliliğini öne çıkarmaktadır. bazı kentlere yerleştirilir ve Bakanlıktan Mültecilerin yerleşimlerinde temel alınan statülerine ilişkin talimat gelene kadar bu akrabalık bağlarının olması, dini ritüellerin kentlerde serbest ikamete tabi tutulur” yerine getirilebilmesi gibi insani ölçütlerin (Madde 5/d) denmektedir. Bu düzenlemede yerini ulusal güvenlik ölçütüne bıraktığı de yine uydu kent isminin kullanılmadığı görülmektedir. ancak diğer yasal düzenlemelerden Mültecilerin yerleştirilmesi ile ilişkili son ayrılarak yer gibi daha muğlak bir kavram yasal düzenleme, 17 Mart 2016 tarihinde yerine ilk kez kent vurgusunun yapıldığı Resmi Gazete’de yayınlanan Yabancılar ve görülmektedir. Ayrıca, kentlerdeki serbest Uluslararası Koruma Kanununun ikamet ifadesi de uydu kent uygulamasının Uygulanmasına İlişkin Yönetmelik’tir. Bu günümüzdeki işleyişine uymaktadır. Bu yönetmelikte de uydu kent (uydu il) durum da, uydu kent uygulamasının tanımlaması yer almaktadır. Yönetmelikte günümüzdeki kullanımıyla en belirgin uydu kent, “uluslararası koruma talebinde şekilde bu genelgeyle ortaya konduğunu bulunan yabancılara, Göç İdaresi Genel düşündürmektedir. Üstelik 57 Sayılı Müdürlüğü tarafından belirlenen ve ikamet Genelge 2010 yılına gelindiğinde yeniden etme zorunluluğu getirilen il” (madde 3/hh) düzenlenmiş ve bu değişiklikte “uydu il” olarak tanımlanmıştır. Türkiye’de yasal tanımlaması yer almıştır. Düzenlenmiş düzenlemeler “uydu kent” kavramının ilk genelgede mültecilerin uydu kentlere olarak 2010 yılında düzenlenen 57 Sayılı yerleşimlerinde kentlerin kapasitelerinin ve Genelge’de kullanıldığını göstermektedir. mültecilerin taleplerinin göz önünde Ancak, Elizabeth Frantz’ın 2003 yılında bulundurulacağı bilgisi yer almaktadır. Bu hazırlamış olduğu “Report on the Situation genelgeye göre, mültecilerin anne, baba, of Refugees in Turkey: Findings of a Five- çocuk, eş, kardeş, büyük anne ve büyük week Exploratory Study December 2002- baba ile sınırlı olan akrabalık bağlarının January 2003” adlı raporunda Türkiye’de olması durumunda bulundukları uydu mültecilerin yerleştirildikleri 24 tane uydu
1391 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 kent (satellite city) olduğu bilgisi yer almaktadır (Frantz, 2003: 18). Bu bağlamda, rapor, uydu kent uygulamasının bu yönetmelikten daha önce var olduğunu ortaya koymaktadır. 3.2 Türkiye’de Uydu Kentlerin Coğrafi Görünümleri ve Dinamikleri Uydu kent uygulamasının ilk ne zaman yürürlüğe girdiği ile ilgili farklı fikirler olduğu gibi, sayıları ile ilgili de farklı araştırmacıların farklı rakamlar kullandıkları görülmektedir. Çünkü, kentlerin sayılarındaki artışı, süreç içerisinde hangi kentlerin dahil edildiğini gösteren resmi istatistiklere ulaşmak olanaklı değildir. Kaynakların yayın tarihlerine göre, bir çıkarım yapmak gerekirse, Frantz (2003: 18)’a göre, 2003 yılında Türkiye’deki uydu kent sayısı 24’tür. HYD’nin Mülteci El Destek Kitabı (2007: 18)’ndan öğrenildiğine göre, 2007 yılında bu sayı, 28 olmuştur. Süreçle yakından ilgili bir resmi kurum olan Yabancılar Hudut İltica Dairesi Başkanlığı (2013) sitesinde ise, uydu kent sayısının 2011 yılına kadar 30 iken, 2011 yılında 51’e, 2013 yılına gelindiğinde ise 62’ye çıkarıldığı bilgisi yer almaktadır. Bazı kaynaklar ise uydu kentlerin sayısını 63 olarak vermektedir (Kılıç, 2014; Yıldız, 2017). Aşağıda yer alan harita, 2017 yılında, Türkiye’deki uydu kentlerin coğrafi dağılımını göstermektedir6.
6 Son olarak Karadeniz Bölgesi’nin kentlerinin dahil edildiği (Kılıç, 2013) uydu kentler, Ağrı, Amasya, Bilecik, Burdur, Çankırı, Çorum, Eskişehir, Gaziantep, Hakkari, Isparta, Kastamonu, Kayseri, Kırşehir, Konya, Kütahya, Nevşehir, Niğde, Sivas, Tokat, Van, Yozgat, Aksaray, Karaman, Kırıkkale, Şırnak, Adana, Afyonkarahisar, Erzurum, Hatay, Kahramanmaraş, Çanakkale, Bolu, Uşak, Denizli, Yalova, Siirt, Balıkesir, Batman, Şanlıurfa, Kilis, Ardahan, Malatya, Kars, Iğdır, Düzce, Sakarya, Erzincan, Gümüşhane, Bayburt, Mardin, Sinop, Zonguldak, Samsun, Manisa, Karabük, Adıyaman, Elazığ, Giresun, Trabzon, Artvin, Ordu’dur (Yabancılar Hudut İltica Dairesi Başkanlığı, 2013).
1392 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
Şekil 1: Türkiye’de Mültecilerin Yerleştirildikleri Uydu Kentler
Kaynak: (Leghtas ve Sulivan, 2016: 6). Rakamlar üzerinden bir değerlendirme 3.3 Uydu Kent Uygulamasının Sosyolojik yapmak gerekirse, uydu kentlerin sayısının Bağlamı: Güvenlik Nasıl? Kim İçin? gözle görünür bir biçimde arttığı, -2011 Uydu kent kavramı, sosyolojik bir bakış yılında 30 iken 2013 yılında 62 olması- iki açısıyla ele alındığında ilk olarak güvenlik yıl gibi oldukça kısa bir zaman diliminde temelli bir uygulama olması dikkat iki katına çıktığı ve coğrafi olarak da ülke çekmektedir. Burada sözü edilen güvenlik genelinde yaygılaştığı görülmektedir. 2011 kavramı, literatür incelendiğinde, sürecin yılı, Suriyeli mültecilerin Türkiye’ye aktörleri olan devlet ve mülteciler açısından göçünün başladığı yıldır. Suriye’de farklılaşan biçimlerde ele alınmakta, olayların devam etmesi ile birlikte göçün devletle ilişkili olan kısmı mültecilerden hacminin de artmasını, uydu kentlerin kaynaklanabilecek risk ve tehditleri baz sayısının çoğaltılmasında Suriyeli mülteci alan kamusal güvenlik temelinde göçünün rol oynadığını düşündürmektedir. tartışılmaktadır. Mülteciler açısından ise, Frambach (2011: 5) da, uydu kentlerin yerleştirme politikasının toplumsal kontrol sayısının sürekli değişmesinde ve ve denetim mekanizması işlevi artmasında Türkiye’nin aldığı yoğun göçe sorgulanmakta, mültecilerin güvenli yaşam ve kentlerdeki kapasite yokluğuna dikkat nitelikleri ele alınmaktadır. Uydu kent çekmektedir. uygulamasının güvenlik boyutu uluslararası Avrupa Komisyonu (AK)’nun Türkiye literatürde yer almakla birlikte Türkiye’de 2011 Yılı İlerleme Raporu’nda uydu yeni tartışılmaya başlanan bir konudur. Bu kentlerin sayısının artırılması, olumlu bir bağlamda çalışmanın literatüre katkı gelişme olarak kaydedilmiştir. Ayrıca, sağlaması beklenmektedir. Türkiye’nin uydu kent sisteminin genel Ulusal literatürde uydu kentlerin güvenlik kapasitesini artırması ve mülteci nüfusun boyutu, ağırlıklı olarak kamusal-kurumsal ülke geneline daha dengeli bir şekilde güvenlik odağında ele alınmaktadır. yayması da gerekliliği de vurgulanmıştır. Özellikle uygulama ilk ortaya çıktığı Bu durum uydu kentlerin sayısının zamanlarda çoğunlukla İç Anadolu Bölgesi artırılmasında, Türkiye’nin aldığı mülteci ve çevresinde yer alan kentler olan uydu göçünün hacminin büyüklüğü kadar, kentlerin emniyet ve asayiş açısından sorun sığınma sisteminin Avrupalılaştırılması yaşanmayan ve yabancıların kontrollerinin sürecinin de rol oynamış olabileceğini de zor olmadığı kentler olduğu resmi ortaya koymaktadır. kurumlar tarafından (Yabancılar Hudut İltica Dairesi Başkanlığı, 2013; Emniyet Genel Müdürlüğü, 2015) vurgulanmaktadır.
1393 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
Kamusal-kurumsal güvenlik bağlamında polisi tarafından yapılmış olmasıdır7. Polise mültecilerin yerel nüfus içerisinde kayıt olma, polisten izin alma gibi işlemler, görünmez olmasının önemli olduğuna polisin mülteciler üzerinde daha fazla dikkat çeken Kılıç (2013), mültecilerin kontrol sahibi olmasına izin vermektedir. ağırlıklı olarak yaşadıkları kentlerin Van, Sözde, mültecileri ülkenin her yerine Kayseri, Konya, Afyon, Isparta, Burdur, dağıtarak onların korunmasını sağlamak Nevşehir ve Gaziantep olduğunu, diğer anlamına gelen uydu kent uygulaması kentlerde neredeyse görünmez olduklarını pratikte, hareket özgürlüğünü kısıtlayan bir ileri sürmektedir. Ayrıca Türkiye’nin probleme dönüşmektedir (Frantz, 2003; Ankara, İstanbul, İzmir, Antalya gibi Zapparoli vd., 2015). Sert ve Yıldız’a göre, metropol kentlerinde sığınma başvuruları Türkiye’nin uydu kent uygulaması gibi bir alınmasına rağmen bu kentlerde uygulama ile mültecilerin hareket mültecilerin ikametlerine izin verilmemesi, özgürlüğünü engellemesi, Türk “mültecilerin çoğunun taşraya gitmeye otoritelerinin mültecileri bir güvenlik zorlanması” (USCRI, 2009), mülteci nesnesi olarak gördüklerini ortaya nüfusun küçük ve orta büyüklükteki koymaktadır (2011: 33). Hatta bu durum kentlerde daha denetlenebilir olmasının bir sınırlar içerisindeki mülteciler kadar yeni sonucu olarak okunabilir. gelenler için de bir kontrol mekanizması işlevi görmektedir (Ünlüer, 2015: 62). Mültecilerin yerleştirildikleri kent içerisinde zorunlu ikamete tabi tutulması, Bu kontrol mekanizması sürecinde hareket özgürlüğünü kısıtlayan, sıra dışı ve mültecilerin bulundukları uydu kentlerdeki başka bir ülkede görülmemiş olan bir bildirim yükümlülükleri, polis merkezine uygulamadır (Sert ve Yıldız, 2013: 135). haftanın bazı günlerinde imza atma Yıldız’a göre, İçişleri Bakanlığı’nın zorunluluğu başat rol oynamaktadır. mültecilerin yerleştirilmesinde temel aldığı Mülteciler için imza atma zorunluluğu, hem uydu kentlerin düzen ve güvenlik açısından fiziksel hem de duygusal olarak sorunlu bir sorunsuz olması ölçütü, bir kentti sorunsuz durumdur. Haftanın belli bir günü polis yapan şeyin ne olduğu ve kimin merkezine gitmek fiziksel bir çaba güvenliğinin göz önünde bulundurulduğu gerektirirken, suçlularmış gibi gidip polisle noktasında açık değildir. Güvenlik ‘ulusal konuşmak da psikolojik bir çaba toplum’ için midir? Sığınmacılar için gerektirmektedir (Sert ve Yıldız, 2013: midir? Kamusal düzen için midir? Yoksa 145). MÜLTECİ-DER’in raporunda bu sığınmacıların düzeni için midir? sorularını zorunluluk, bir nevi “denetimli serbestlik” yönelten ve cevabın belirsiz ve çelişkili biçiminde ikamet olarak tanımlanmaktadır olacağına dikkat çeken Yıldız, bu belirsizlik (2015: 8). Kılıç (2014) uydu kentleri, halinin mülteciler için güvensizliği de “İçişleri Bakanlığının mültecileri ikamete beraberinde getirdiğine dikkat çekmektedir. mecbur ettiği ve çoğu zaman açık hava Ona göre, bir mültecinin yaşadığı uydu cezaevi koşulları taşıyan kentler” olarak ele kentten ayrılması durumunda belli almakta ve mültecilerin bu koşullara cezalandırmalar yoluyla baskı yaratılmakta, dayanamayarak bu kentlerden kaçtıklarına mülteci devlet ve kamu için ‘bela/sorun’ dikkat çekmektedir. Bu da, kurumsal- olarak gösterilip sınır dışı bile kamusal güvenliğin uydu kentlerde sıkı edilebilmektedir (2017: 213). denetime tabi olduğunu göstermektedir. Uydu kentlerin kamusal-kurumsal güvenlik Uydu kent uygulamasının güvenlik ile ilgili temelinde ele alınmasının bir diğer nedeni, daha çok uluslararası literatürde ele alınan uydu kentlere gönderilen mültecilerin kayıt boyutu ise, kurumsal-kamusal denetimin işlemlerinin yakın zamana kadar uydu kent yanı sıra toplumsal denetim mekanizması
7 2015 yılından bu yana mültecilerin kayıt ve izin işlemleri ile Göç İdaresi İl Müdürlükleri ilgilenmektedir.
1394 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları işlevi de görmesidir. Toplumsal denetim 4. ISPARTA’NIN UYDU KENT OLMA sürecinde seçilen kentlerin nitelik olarak DENEYİMİ: BİR BAŞARI ÖYKÜSÜ metropol kentler olmayıp, ülke genelinde MÜ? daha az gelişmiş (Frambach, 2011: 5), Isparta, Avrupa kökenli olmayan ve “şartlı küçük-orta ölçekli ve çoğunlukla mülteci” ya da “ikincil koruma” statüsünde muhafazakar kentler (ECRE, 2003; Frantz, yer alan mültecilerin İçişleri Bakanlığı 2003; Frambach, 2011; Jafari, 2013) olması tarafından yerleştirildiği uydu kentlerden önemli rol oynamaktadır. İnsan Hakları bir tanesidir. Isparta’nın kamp Araştırmaları Derneği (İHAD), uydu uygulamasından farklı olan uydu kent kentleri, “mültecilerin gözetim altında uygulamasına ilk olarak ne zaman dâhil tutuldukları kentler” olarak tanımlamaktadır edildiği konusunda sağlıklı bir bilgiye (İHAD, 2009: 2). ulaşılamamıştır. Yaman (2003)’ın Uluslararası literatürde uydu kentlerin Genelkurmay Personel Başkanlığı Askerî toplumsal denetim işlevinin ağırlıklı olarak Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) LGBT mültecilerin yaşam deneyimleri kurumunun belgelerinden derlediği üzerinden tartışıldığı görülmektedir. çalışmasında daha önceki dönemlerde HYD&ORAM’ın raporuna göre, Isparta’da bir mülteci kampı olduğu Türkiye’de LGBT mültecilerin en çok bilgisine ulaşılmıştır. Araştırmacıdan yerleştirildikleri kentler, Kayseri, Nevşehir, öğrenildiğine göre, 1942 yılında, yabancı Isparta ve Eskişehir’dir (2009: 10). Jafari ordulara mensup olan ve Türkiye’den (2013: 17) de, LGBT mülteciler üzerine sığınma isteyen kişilere mahsus "kuvve Kayseri, Nevşehir ve Kırşehir’de yapmış cetveli" hazırlanmış; bu cetvele askeri olduğu çalışmasında bu uydu kentleri mülteci olarak Yunan, Alman, Fransız, “metropolitan olmayan, sıklıkla İtalyan, Rus, Bulgar, İngiliz, Amerikan, muhafazakar bir biçimde dindar olan ve İspanyol, Irak adları ile adlar yazılmış, göçmenlerin hareketlerini kontrol ederek kamplardan biri de Isparta’da yer almıştır8. sınırlayan” kentler olarak ifade etmektedir. 25 Temmuz 1942 tarihli verilere göre, 3’ü Jafari’ye göre, uygu kent uygulaması, subay, 32’si erbaş, 63’ü er, 3’ü askeri İçişleri Bakanlığı’nın mültecileri kontrol personel toplam 101 Fransız mülteci Isparta etmek için kullandığı bir taktiktir ve kampına yerleştirilmiştir (Yaman, 2003: uygulama yalnızca hareketliliği 154). Bahsi geçen dönem II. Dünya engellememekte, mültecilerin özgürlüğüne Savaşı’nın olduğu dönemdir ve Isparta, de elinden almaktadır (2013: 183–184). henüz 1951 Cenevre Sözleşmesi’nin Yine aynı çalışmada, toplumsal denetim imzalanmamış olduğu bu dönemde işlevi niteliğinde cinsel yönelim temelli mültecilere ev sahipliği yapmıştır. Yıldız’ın olarak başvuruda bulunanların, genellikle, çalışmasına göre ise, 1990’lardaki Körfez Isparta, Kayseri, Nevşehir ve Niğde gibi Savaşı ile beraber Isparta, sığınma talep muhafazakâr ve küçük kentlere gönderildiği eden kişileri kabul etmiştir (Yıldız, 2012: bulgusuna ulaşılmıştır. Yapılan 41). Uydu kent politikası bağlamında araştırmalar, özellikle LGBTİ mülteciler bakıldığında ise ulaşılabilen kaynaklar için seçilen kentlerin muhafazakârlık arasında en erken tarihli çalışma olan biçimlerinin mültecilerin yaşantılarını ciddi Frantz’ın raporu Isparta’nın 2003 yılında 24 ölçüde sınırladığını, böyle muhafazakâr uydu kentten (satellite city) biri olduğunu kentlerde, zorunlu yerleşimin, mültecilerin ortaya koymaktadır (Frantz, 2003: 18). kötü olan durumlarını daha da Ulaşılabilen ilk kaynaktan yola çıkarak kötüleştirdiğini (HYD&ORAM, 2009; mültecilerin yerleştirilmesi bağlamında Jafari, 2013; Simunaniemi, 2014; KAOS Isparta’nın “uydu kent” olarak en azından GL, 2016) ortaya koymaktadır.
8 Kampların yer aldığı diğer kentler, Niğde, Ankara, Yozgat, Erdek, Sivas, Adana.
1395 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
2003 yılından beri yaklaşık 14 yıllık bir Suriyeli ve Iraklı mültecilerin yerleşimleri geçmişi bulunmaktadır. söz konusu değildir (Kahya, 2014a: 112). Ancak 2014 yılından sonra yapılan Isparta’ya yerleştirilen mültecilerin çalışmalar (Önal, 2015; Kariman 2015) sayılarının ve demografik bilgilerinin Isparta’ya Suriyeli ve Iraklı mültecilerin de düzenli olarak yer aldığı bir istatistik yerleştiklerini ortaya koymaktadır. platformu yoktur. Mültecilerle ilgilenen Günümüzde Isparta’ya yerleşmiş durumda kuruluşların sitelerinde yer alan ya da olan en büyük mülteci nüfusu Suriyelilere araştırmalar kapsamında BMMYK’dan/İl aittir. Göç İdaresi Genel Müdürlüğü Göç Emniyet Müdürlüğü’nden alınan veriler, İstatistikleri’ne göre, 06.09.2017 tarihi Isparta’nın yerleştirme sürecindeki itibariyle, 6 bin 731 Suriyeli mülteci dinamikliğini ortaya koyabilmek açısından Isparta’ya yerleşmiştir11. Ancak, Suriyeli yol göstermektedir. BMMYK’nın 2007 yılı mülteciler, farklıklaşan hukuksal istatistiklerine göre, Isparta’ya statülerinden dolayı uydu kent yerleştirme yerleştirilmiş mülteci sayısı, 298’dir. politikasına dahil olmayıp, Türkiye Kıratlı’nın çalışmasından öğrenildiğine içerisinde daha geniş bir hareket göre, BMMYK’nın 2008 yılı verilerinde özgürlüğüne sahiptir (Norman, 2016). Bu Isparta’ya yerleştirilen mülteci sayısı 393 nedenle çalışmada, Isparta’da yaşayan olmuştur (Kıratlı, 2011: 31). Isparta İl Suriyeli mültecilere ilişkin durum Emniyet Müdürlüğü’nden alınan bilgiye değerlendirme dışında bırakılmıştır. göre, Ekim 2012 itibariyle 835 mülteci Isparta’ya yerleştirilmiştir. BMMYK’ya Literatürden yola çıkarak, bu makalede göre, Kasım 2013’e gelindiğinde güvenlik kavramı iki boyutlu olarak yerleştirilen mülteci sayısı, 870’e değerlendirilmektedir: kurumsal-kamusal yükselmiştir (Kahya, 2014a: 7). Isparta İl güvenlik-asayiş ve ontolojik güvenlik. Emniyet Müdürlüğü Mart 2015 verilerine Kurumsal-kamusal güvenlik-asayiş, bir göre, 1071’i Somalili, farklı uyruklardaki uydu kent örneği olarak Isparta’da toplam 3405 mülteci Isparta’ya mültecilerle birlikte yaşama deneyiminde yerleştirilmiştir (Önal, 2015: 77–78). devletin ve yerel kamusal otoritelerin Rakamlar, yıl geçtikçe kentte yerleştirilen güvenlik anlayışına karşılık gelmektedir. mülteci sayısının önemli derecede arttığını Bu bağlamda, Isparta’da mültecilere göstermektedir. yönelik yürütülen faaliyetler ve bu faaliyetlerin mültecilerin ontolojik güven Isparta’nın, mültecilik alanında çalışan inşasındaki rolü ele alınmaktadır. Ontolojik araştırmacılar tarafından en çok araştırılan güvenlik boyutunda ise, Isparta’da ırk, uydu kent olduğunu söylemek mümkündür. etniste, din, tensel farklılık gibi farklı Isparta’da yaşayan mültecilerin gündelik özelliklere sahip mültecilerin yerleşik yaşam deneyimlerine odaklanan kapsamlı olanlarla birlikte yaşama deneyimi, bir literatürün9 oluştuğu belirtilebilir. mültecilerin gözünden anlaşılmaya Kentte yerleştirilen mültecilere ilişkin çalışılmaktadır. istatistikler ve yapılan çalışmalar, Isparta’ya daha çok Asya ve Afrika kökenli Ontolojik (varoluşsal) güvenlik kavramı, mültecilerin, ağırlıklı olarak da Somalili sosyolog Anthony Giddens’a ait bir kavram mültecilerin yerleştirildiğini ortaya olup, güvenlik duygularının bir biçimidir. koymaktadır10. 2014 yılına kadar, Isparta’da Ancak Giddens (1992) bunun basit bir ilişkiye karşılık gelmediğine, güvenin çok önemli bir biçimi olduğuna dikkat çekmektedir. Giddens ontolojik güvenliği, 9 Kıratlı, 2011; Sert ve Yıldız, 2011; Yıldız, 2012; Kahya ve Sallan Gül, 2013; Kahya, 2014a; Kariman, 2015; Yüksel Oktay ve Es, 2015; Önal, Çankırı’ya, bazı Afrikalılar Isparta’ya 2015; Özdemir ve Göker, 2016. yerleştirilmektedir (2011: 33). 10 Mültecilerin bazı uydu kentlere yerleşimlerinde 11 Kaynak: http://www.goc.gov.tr/icerik3/ikamet- Sert ve Yıldız’a göre, uyruk temelli bir politikadan izinleri_363_378_4709, (Erişim Tarihi: söz edilebilir. Örneğin, Iraklılar Eskişehir ve 23.09.2017).
1396 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
“çoğu insanın kendi öz kimliklerinin bina ile başlamıştır. Binaların sürekliliğine ve çevredeki toplumsal ve bulunduğu/yakın olduğu mahalleler, nesnel eylem ortamlarının sabitliğine Yedişehitler, Bağlar ve Gülistan duydukları itimat” olarak tanımlamaktadır. mahalleridir. Bu mahalleler kentin Kişi ve şeylerin inanılır oldukları duygusu çeperinde yer alan, yerleşik yoksullarının güven kavramında olduğu gibi, ontolojik yaşadığı, bakımsız ve sobalı evlerin güvenlik kavramının da merkezinde yer bulunduğu, ev kiralarının da düşük olduğu almaktadır. Bu durumda kişi, çevresindeki mahallelerdir. Süreç içerisinde Isparta’ya kişi ve olaylara karşı güven duymuyorsa, yerleştirilen mültecilerin sayılarının güven duygusu geliştiremiyorsa, ontolojik artmasıyla mülteciler kendi buldukları kaygıyla karşı karşıya kalmaktadır konutlarda yaşamaya başlamışlardır (Giddens, 1992: 85). (Kıratlı, 2011: 68). Mültecilerin belirlenen mahallelerdeki binalara yerleşimleri, 4.1 Isparta’da Mültecilerin Yerleşimleri barınma desteği olarak okunabileceği gibi, ve Kurumsal-Kamusal Güvenlik kurumsal-kamusal güvenliği gözeten bir Yazılı kaynaklardan en erken tarihli uygulama olarak da tanımlanabilir. kaynağa (Frantz, 2003: 18) göre Isparta’nın Kahya ve Sallan Gül’ün Isparta’da 2003 yılından bu yana uydu kentler mültecilerle ilgili faaliyetlerde bulunan arasında olduğu görülmektedir. İçişleri kamu kurumlarındaki yetkili bürokratlarla Bakanlığı tarafından Isparta’ya yerleştirilen yapmış oldukları görüşmelerden mülteciler öncelikle kayıt işlemleri için İl mültecilerle en çok ilgilenen kurumların İl Emniyet Müdürlüğü Yabancılar Şubesi’ne Emniyet Müdürlüğü Yabancılar Şubesi ve başvurmaktadır. Kayıt işlemleri valiliğe bağlı Sosyal Yardımlaşma ve tamamlandıktan sonra mülteciye emniyet Dayanışma Vakfı (SYDV) olduğu tarafından kimlik belgesi niteliği taşıyan anlaşılmaktadır. Mültecilerin ihtiyaçları yabancı tanıtım kartı12 verilmektedir. Alan doğrultusunda bu kurumlarla işbirliği araştırmasının tamamlandığı yıl olan içerisinde, Isparta İl Milli Eğitim 2014’de, Isparta’da mültecilerin kayıt Müdürlüğü, Halk Eğitim Merkezi, İl Aile işlemlerinden ve güvenliklerinin ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, İl sağlanmasından sorumlu kurum, İl Emniyet Müftülüğü dolaylı yollardan hizmet Müdürlüğü Yabancılar Şubesi’dir. sağlamaktadır ( 2013: 145). Kentte, Mültecilerin BMMYK ile görüşmeler vb. BMMYK ile koordineli bir biçimde çalışan durumlarda izin alma işlemleri ile de sivil toplum kuruluşu olan Sığınmacı ve emniyet personeli ilgilenmektedir (Kahya Göçmenlere Dayanışma Derneği (SGDD) ve Sallan Gül, 2013: 144–145). Ancak, bir bulunmaktadır. yıl sonra, 18.05.2015 tarihi itibariyle Isparta Valiliği İl Göç İdaresi Müdürlüğü 2009 yılında, Isparta Valiliği SYDV’nin kurulmuş, mültecilere ilişkin iş ve işlemleri mültecilere yönelik barınma ve sosyal devralmıştır. Kurum kendi ifadesiyle, yardım alanlarında sağladığı destek ve “nitelikli personeliyle ve sağlam bir alt hizmetler Isparta’nın uydu kentler arasında yapıyla donanmış, “insan odaklı” bir örnek bir kent olarak gösterilmesine neden şekilde hizmet ve faaliyetlerine devam olmuştur (MÜLTECİ-DER, 2010: 21). 31 etmektedir” (Isparta Valiliği İl Göç İdaresi Ağustos 2011 tarihli “Somalili mültecilere Müdürlüğü Resmi Sitesi, 2015). yakın ilgi” başlıklı haberde, Isparta Vali Yardımcısı Tahir Demir’in Emniyet Genel İçişleri Bakanlığı tarafından Isparta’ya Müdürlüğü istatistiklerinde Türkiye'deki yönlendirilen ilk mültecilerin yerleşimleri, mülteciler arasında en iyi şartlarda Isparta Valiliği tarafından kiralanan iki ayrı yaşayanların Isparta'da olduğunu belirttiği bilgisi yer almaktadır. Haberde, Demir, 12 Kıratlı, tanıtım kartında uydu kentin isminin kamp Isparta’da yaşayan mülteciler için olarak geçtiğini, bunun devletin mültecilere yönelik “Isparta'da yaşayan yaklaşık 830 mülteciye, bakış açısını sorgulanması gereken bir durum olduğunu ifade etmektedir (Kıratlı, 2011: 64). hayırsever vatandaşlarımızın katkıları hariç,
1397 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 aylık 50 bin TL'nin üzerinde yardım çoğu yalnız ve çocuklu kadınlardan oluşup; yapılıyor. Bir de vatandaşlarımız, az sayıda da olsa çocuklu ailelere de yer kendilerince ilimizde yaşayan mültecilere verilmektedir (MÜLTECİ-DER, 2012; hem nakdi, hem de ayni yardımlarda Yıldız, 2012; Yüksel Oktay ve Es, 2015). bulunuyorlar. Emniyet Genel Pansiyonda kalan her kadın aylık 50 TL Müdürlüğü'nün istatistiki bilgilerine göre para yardımı da almaktadır. Kadınlar de, en iyi şartlarda yaşayan mültecilerin pansiyonlarda ücretsiz kalmakla birlikte, Isparta'da olduğu açıklandı. İlimizde günde 3 öğün ücretsiz yemek verilmektedir. yaşayan mülteciler, en şanslı mülteciler Mülteci kadınlar için ortak bir mekânda konumundalar” ifadelerini kullanmıştır yaşamak, anıları ve acıları paylaşmak, (Hürriyet Haber, 31.08.2011)13. birlikte gülmek, birlikte ağlamak, güçlü durmak ve birbirine tutunmak anlamına Isparta SYDV yetkilisinden öğrenildiğine gelmektedir (Özdemir ve Göker, 2016: göre, Isparta’daki mültecilere en çok destek 105). olunan alan sağlıktır. 2013 yılında, mültecilerin ilaç masraflarının %80’ini Ayrıca, kentte refakatsiz çocuklar olarak da vakıf tarafından sağlanmaktadır. Reçete tanımlanan mülteci çocukların Isparta Aile durumuna göre, 400 TL’ye kadar da ve Sosyal Politikalar Bakanlığı İl hastane masrafları karşılanmaktadır (Kahya Müdürlüğü çatısı altındaki yetiştirme yurdu ve Sallan Gül, 2013: 146). Kentte, Isparta tarafından barınma ve bakım ihtiyaçları Valiliği tarafından, ikamet tezkeresi olan karşılanmaktadır. Kurum, ayrıca her mülteciye sağlık karnesi verilerek sağlık mültecilere özürlü evde bakım ücreti ve haklarından büyük bir kolaylıkla aileye nakdi yardım desteği sağlamaktadır yararlanmaları sağlanmaktadır. Mültecilere (Kahya ve Sallan Gül, 2013). SYDV’nın bir yönelik sağlık giderlerinin SYDV diğer barınma desteği, kira yardımıdır. tarafından karşılanması, Türkiye’de çok az Pansiyon dışında ikamet eden mülteciler sayıda uydu kentte uygulamaya konmuştur. için düzenli olarak aylık yardımlar Isparta, Erzurum ile birlikte örnek yapılmaktadır. Bekâr bir kişi için aylık 50 gösterilen kentler arasındadır (MÜLTECİ- TL; bir aile için ise aylık 200 TL kira DER, 2015: 22). Mültecilerin sağlık yardımı verilmektedir (MÜLTECİ-DER, hizmetlerinden yararlanabilmeleri için ilk 2012). Ancak, 2013 yılına gelindiğinde defa Isparta SYDV tarafından, kapağında kentte ayrılan ödeneklerdeki kısıtlılık sağlık hizmetlerinden yararlanmalarını gerekçesiyle kira yardımı kalkmıştır (Kahya kolaylaştırmayı amaçlayan Türkçe, ve Sallan Gül, 2013: 146). İngilizce ve Arapça kuralların yazılı olduğu Isparta’da mültecilere yönelik sosyal sağlık karnesi uygulamasının da Isparta’da yardım alanlarından biri de beslenme, gıda başlatıldığını belirtmek gerekir (Yıldız, yardımıdır. Mülteciler için haftanın 6 günü, 2012: 43). günde bir öğün, üç çeşit sıcak yemek ve kişi Uydu kentlere yerleştirilen mülteciler, başı bir ekmek dağıtımı yapılmaktadır barınma ihtiyaçlarını kendi olanakları (Yıldız, 2012). Isparta SYDV yetkilisinden içinde karşılamak durumundadır. Ancak, alınan bilgiye göre, günde bir kere verilen Isparta, barınma konusunda da mültecilere yemek iki öğün yetecek kadar kadardır çeşitli destekler sağlayan bir uydu kenttir. (Kahya ve Sallan Gül, 2013: 146). Isparta Isparta Valiliği, barınma konusunda Vali Yardımcısı Tahir Demir basına yaptığı özellikle yalnız kadınlara destek sağlamak bir açıklamada SYDV tarafından 0–6 yaş amacıyla 140 kişilik iki pansiyon arası çocukları olan mültecilere, süt, kiralamıştır. Bu pansiyonlarda kalanların yumurta, peynir, şeker vb. gıda yardımları yapıldığını da ifade etmiştir (Hürriyet Haber, 31.08.2011). 13 MÜLTECİ-DER Isparta’ya ilişkin 2012 yılında hazırladığı raporunda, model olarak öne çıkan Yabancı kimlik numarasının yer aldığı kenttin, iyi uygulama örneklerinin kısıtlandığı tanıtım kartına ek olarak, Isparta’ya gözlemlemiştir (MÜLTECİ-DER, 2012).
1398 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları yerleştirilen mültecilerin Sosyal Yapılan araştırmalar, Isparta’ya yerleştirilen Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı (SYDV) mültecilere yetersiz ve düzensiz de olsa tarafından sağlanan yardımlardan kamu kurumlarına ek olarak, yerel halkın faydalanabilmek için ikamet tezkeresinin de ve kentteki STK’ların da yardım ettiklerini olması gerekmektedir (MÜLTECİ-DER, ortaya koymaktadır. Özellikle SYDV’nin 2012). Isparta SYDV tarafından sağlanan ve yerleşik halkın, mültecilere yardım yardımlardan bir diğeri ise, Isparta’ya etmesi, mültecilerin Isparta’daki yerleştirilen mültecilerin neredeyse hiç yaşamlarını ve yerleşik olanlarla olan birinden ikamet tezkeresi parası ilişkilerini olumlu olarak tanımlamalarında alınmamasıdır. Isparta İl Emniyet etkili olmaktadır (Kıratlı, 2011; Sert ve Müdürlüğü Yabancılar Şubesi Müdürü Yıldız, 2013; Kahya, 2014a; Önal, 2015). Isparta’nın bu yönüyle diğer uydu Isparta ayrıca mültecilere yönelik sosyal kentlerden farklılaştıklarını ifade etmiştir faaliyetlerle de öne çıkan bir kenttir. (Kahya, 2014a: 202). Örneğin, 2007 yılında il emniyet personeli ile mülteciler arasında voleybol Mültecilerin yerleştikleri kentle müsabakaları düzenlenmiştir. Aynı yıl bütünleşmeleri açısından eğitim oldukça Süleyman Demirel Üniversitesi’nde önemlidir. Isparta Valiliği, İl Milli Eğitim mülteciler için iftar yemeği verilmiştir Müdürlüğü ile koordineli bir biçimde (Yıldız, 2012: 45). Diğer yandan, 2011 mülteci çocukların eğitime katılmaları yılından bu yana 23 Nisan Ulusal konusunda da çaba göstermektedir. Zorunlu Egemenlik ve Çocuk Bayramı kapsamında eğitim yaşında olan çocuklar, okullara Gökçay Mesireliğinde mülteci çocuklar için ücretsiz kayıt olabilmektedir (MÜLTECİ- Uçurtma Şenliği düzenlenmektedir. Kentin DER, 2012; Yıldız, 2012; Önal, 2015). mültecilere yönelik sosyal yardımlarının iyi Ayrıca, Isparta’ya yerleştirilen mültecilerin, olmasının yanı sıra kurumsal sosyal Isparta Halk Eğitim Merkezi (HEM) faaliyetlerinin de toplumsal bütünleşme tarafından Türkçe öğrenme kursları başta açısından önemli rol oynadığı söylenebilir. olmak üzere kendilerini geliştirebilecekleri Güvenlik açısından değerlendirildiğinde, kurslara katılımı sağlanmaktadır (Yıldız, Isparta kamu bürokratlarının kamusal- 2012; Önal, 2015). Türkçe öğrenmek kurumsal güvenliği, mülteciler üzerinde amacıyla HEM’e başvuran mülteciler yaş katı uygulamalar dayatarak değil, onları da gruplarına göre ayrılarak, sadece kent yaşamına dâhil ederek sağladığı mültecilerden oluşan sınıflarda eğitim görülmektedir. almaktadırlar. Mülteciler, 4–5 ay içerisinde dertlerini anlatacak kadar Türkçe öğrenmiş 4.2 Isparta’daki Mültecilerin Gündelik olmaktadırlar (Kahya ve Sallan Gül, 2013: Yaşam Deneyimleri ve Ontolojik 146). Güvenliğin İnşası Türkiye’de mültecilerin çalışmaları izne Isparta’da 2014 yılında tamamlanan alan tabi olduğu için Isparta’da çalışan araştırması (Kahya, 2014a) kapsamında 4 mültecilerin büyük bir çoğunluğunun Somalili, 2 Sudanlı, 2 Afganistanlı, 7 İranlı çalışma hakkından yararlanamamaları söz olmak üzere toplam 15 mülteci ile konusudur (Kahya, 2014a). Kariman’ın derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. 2015 yılında 200 mülteci ile yapmış olduğu SGDD Isparta temsilciliğinden ilk katılımcı çalışmasında, mültecilerden yalnızca mülteciye ulaşılmış, sonraki katılımcılara 23’ünün çalışma izni olduğu ortaya ise, kartopu örneklemi aracılığıyla konmuştur (2015: 64). Isparta Valiliği erişilmiştir. Türkçe bilmeyen ya da yeterli İŞKUR’la işbirliği içerisinde çalışma düzeyde konuşamayan, Arapça, Farsça ve yaşında olan ve çalışabilir durumdaki Somalice dillerini konuşan mülteciler ile mültecilere ve öncelikle sakat ve daha çok tercümanlar aracılığıyla görüşmeler ihtiyaç sahibi olanlara iş olanakları yapılmıştır. Mültecilere istihdama sağlamaktadır (Önal, 2015: 75). girmelerine ilişkin sorular ağırlıklı olmak üzere Isparta’daki gündelik yaşam
1399 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 deneyimlerini de öğrenmeyi amaçlayan düşünceden yol çıkılarak bu çalışma ortaya sorular sorulmuştur. Alan bulgularında konmuştur. Aşağıdaki tabloda çalışma farklı özelliklere sahip mültecilerin kapsamında görüşülen mültecilerin sosyo- yaşadıkları deneyimler, güvenlik odaklı bir demografik özelliklerini göstermektedir. çalışmanın gerekliliğini düşündürmüş, bu Tablo 1: Görüşülenlerin Sosyo-demografik Özellikleri Görüşmeci Cinsiyeti Yaşı Eğitim Ülkesinde Medeni Uyruğu Durumu Yaptığı İş Durumu 1 İlkokul Erkek 39 Çiftçi Evli Somali Mezunu 2 Hiç Erkek 28 Serbest meslek Evli Somali Okumamış 3 Üniversite Erkek 40 Gıda Mühendisi Evli Sudan Mezunu 4 Erkek 33 İlkokul Terk Seyyar Satıcı Evli Somali 5 İlkokul Erkek 45 Terzi Evli Somali Mezunu 6 Erkek 33 Lise Mezunu Devlet Memuru Bekar Sudan 7 Ortaokul Kadın 24 Çalışmıyor Bekar Afganistan Mezunu 8 Ortaokul Erkek 24 Serbest Meslek Bekar İran Mezunu 9 Erkek 28 Ön Lisans Çalışmıyor Bekar İran 10 Bilgisayar Erkek 29 Ön Lisans Bekar İran Operatörü 11 Erkek 48 Lise Mezunu Kuaför Bekar İran 12 Erkek 37 İlkokul Terk Şoför Evli Afganistan 13 Transseksüel 46 Lise Terk Seks İşçisi Bekar İran 14 Erkek 44 Lise Terk Kuaför Boşanmış İran 15 Erkek 26 Lise Mezunu Müzisyen Bekar İran
Genel olarak değerlendirildiğinde Daha önceki bölümde tartışıldığı gibi, katılımcıların büyük çoğunluğunun İranlı Isparta, kurumsal-kamusal güvenlik sorunu ve erkek olduğu görülmektedir. Yaşları 24- olmayan, mültecileri dışlayarak değil, 46 yaşları arasında değişen grupta hiç içerilmelerini sağlayarak politikalar okumamış mülteci de üniversite mezunu üretmeyi başarmış bir uydu kenttir. Yapılan mülteci de bulunmaktadır. Katılımcıların araştırmalar, özellikle savaştan kaçıp gelen yarısından fazlası bekârdır. İranlı mülteciler için Isparta’nın verdiği en önemli mültecilerin Türkiye’ye gelme nedenleri, şeyin güvenlik olduğunu ortaya cinsel yönelim, din değişikliği gibi kişisel koymaktadır. Araştırmalar özellikle savaş nedenlere dayanırken, diğer mülteciler mültecilerinin Isparta’da olmaktan mutlu ülkelerindeki savaş ve iç karışıklıklardan olduğunu ve kentte şu ana kadar dolayı gelmiştir (Kahya, 2014a: 109). mültecilerden kaynaklı çatışmaların yok Mülteci olma halinin kaynakları ve denecek kadar az olduğunu göstermektedir süreçleri farklı olsa da, hepsi daha güvenli (Kıratlı, 2011; Yıldız, 2012; Kahya, 2014a; bir yaşam arayışıyla yola çıkmıştır. Bu Önal, 2015; Kariman, 2015). Ancak, nedenle, ontolojik güvenlik, mültecilerin kurumsal-kamusal güvenliğin neredeyse çevresindeki insanlara ve süregelen olaylara sorunsuz bir biçimde işlemesi, ontolojik duydukları güven, hayatlarının merkezinde güvenliğin inşasında toplumsal alan ve yer alan bir gerçekliktir. ilişkilerde sorun olmadığı anlamına gelmemektedir. Isparta’ya yerleştirilen mültecilerin ontolojik güven inşasında ırk,
1400 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları etnisite, tensel farklılık, inanç farklılığı, dil yaşamında, hem sosyal yardımlardan gibi değişkenler önemli bir rol yararlanma süreçlerinde, hem de yerleşik oynamaktadır. halkla olan ilişkilerinde ayrımcılığa uğradıklarını ve dışlandıklarını ifade “Bana niye kömür yermiyorlar. Ben etmişlerdir. Isparta örneğinde, mültecilerin İranlıyım, Hıristiyan’ım diye mi? Kış yaşam koşullarını ele alan Sert ve Yıldız, sadece Somalililere, Müslümanlara mı dinsel temelli ayrımcılığın kent temelli bir var? Bizim evde her zaman güneş mi başka boyutuna dikkat çekmektedir. 1994 var?” Tarihli Sığınma Yönetmeliği’ne göre, Isparta uydu kent örnekleminde yerleşik mültecilerin kentlere yerleştirilmesi olanlarla mültecilerin aynı toplumda ölçütünün dini ibadetlerini yerine birlikte yaşama deneyiminde ontolojik getirilebilmesi olduğunu hatırlatan yazarlar, güvenlik bağlamında ele alınması gereken Isparta’da yerleştirilmiş olan Hıristiyan en belirleyici faktörün din olduğu mülteciler olduğuna ancak Isparta’da söylenebilir. Isparta’nın inanç açısından kilisenin olmadığına, dolayısıyla da inanç Müslüman/Sünni ağırlıklı nüfusu, benzeşik özgürlüğünün olmadığına vurgu özelliklere sahip olan mülteciler için bir yapmaktadırlar (2013: 145). sosyal dayanışmaya karşılık gelebilirken, 44 yaşındaki İranlı, din değişikliğinden farklı dinsel inançlara sahip olan mülteciler dolayı mülteci olan, erkek mülteci için dışlanmaya ve ontolojik güvenlik inancından dolayı karşı karşı kaldığı sorununa dönüşebilmektedir. Kahya ayrımcılığı sosyal yardım alma sürecindeki (2014a)’nın çalışmasında dinsel temelli deneyimi çerçevesinde açıklamıştır. dayanışmanın temel grubu olarak özellikle Mülteci, dininden dolayı Somalili Somalili Müslüman mültecilerin ön plana mültecilere yardım verilirken, kendisine çıktığı anlaşılmıştır. Somalili mültecilerin verilmediğini ileri sürmüştür. Emek tümü, yerleşik halkın ve kent süreçlerinde de mültecinin dini inancı, iş bürokrasisinin, özellikle Isparta SYDV bulmasını zorlaştıran ya da çalışmaya çalışanlarının kendilerine karşı olumlu bir devam etmesi için sessiz kalması gereken bakış açısına sahip olduklarını dile bir faktör olarak öne çıkmaktadır: getirmiştir. Sert ve Yıldız’ın Isparta’da yaptıkları alan çalışmasının bulgularında da “SYDV ilk geldiğimde yirmi çuval kömür yerleşik olanların Müslüman olmalarından verdi, ondan sonra bir daha vermedi. Dedim dolayı Somalili mültecilere daha sempatik ‘niye?’ ‘Valilik’ dedi. ‘Herkes alıyor’ yaklaştıkları gözlemlenmiştir (2013: 145). dedim. ‘Sana vermem’ dedi, ‘tamam’ Araştırmalarda “din-ümmet” temelli dedim. Bir gün de baktım Somalililere dayanışmada Somalilerin bu kadar ön plana kamyonla kömür dağıtıyorlar. Onlara çıkmasının nedeni ise, Isparta’ya en çok veriyor, bana vermiyor. Bana niye kömür yerleştirilen mültecilerin Somalililer olması vermiyorlar. Ben İranlıyım, Hıristiyan’ım ve Somalilerin de neredeyse tümünün diye mi? Kış sadece Somalililere, Müslüman olmasıdır (Yıldız, 2012: 68). Bu Müslümanlara mı var? Bizim evde her durum, Somalilerin Isparta’dan en memnun zaman güneş mi var? Önemli olan insanlık, ve toplumla en kaynaşmış mülteci grubu insaniyetlik varsa ben dini hiç olmasını da beraberinde getirmektedir. önemsemiyorum. Yahudi, Müslüman, Hıristiyan... Adam Hindistan’da fareyi Dinsel anlamda çatışma grubu olarak seviyor. İnsaniyetlik varsa tamam ama tanımlanan mülteciler Isparta örneğinde yoksa at hepsini, hiç bir şey yok. İranlı mültecilerdir. Cinsel yönelim, din SYDV’den hiç memnun değilim. İşte de değişikliği gibi nedenler ile Türkiye’den öyle. ‘Dinin ne?’ diyor. ‘Hıristiyan’. ‘O sığınma talep eden ve Isparta’ya zaman sen bekle’. İş vermiyor, problem yerleştirilen İranlı mülteciler, Müslüman oluyor iş konusunda. İş yerinde fazla olmadıkları düşüncesiyle Somalililer ile şeylere karışmam ben. Çünkü zaten benzer muameleyi görmediklerini, hem iş beğenmiyor, ‘Hıristiyan o’ diyecek. Onun
1401 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 için ben hiç konuşmam. İş yerinde benim dolayı değil, kıyafetim de vardı, kendim bir arkadaşım var, Hıristiyan olduğu için seçtim değiştirmeyi. Dedim ki ‘yapamam kötü davrandılar ona. Ben söylemiyorum. böyle artık burada, böyle kıyafetlerle iş ‘Din var, allah var’ diyorum yani fazla bulamam’. Mecburen böyle yaptım. konuşmam ben. Çünkü konuştuğunda Alıştırdım kendimi. Burada yaşamak tartışma çıkıyor’. istedim, çalışmak istedim. O şekilde olmazdı yani, kendimi değiştirmek zorunda Kıratlı’nın çalışmasında da, 43 yaşındaki kaldım” (Kahya, 2014a). İranlı bir kadın mülteci “Isparta’dan memnun değilim, burası çok küçük şehir. Bir başka görüşmeci, 29 yaşındaki, İranlı Çok küçük bakıyorlar burada. Birçok eşcinsel erkek mülteci ise, Türkiye’nin insana kira parası veriyorlar ama bize LGBT’ler için iyi bir ülke olduğunu ancak vermiyorlar. Hıristiyanlara vermiyorlar, Isparta’nın yaşanabilir bir kent olmadığı, ama Müslümanlara veriyorlar. yaşadığı bir olay üzerinden şöyle dile Müslümanlara daha çok yardım getirmiştir: veriyorlar” (2011: 79–80) sözleriyle “Türkiye iyi bir ülke ama Isparta eşcinseller yaşadığı din temelli ayrımcılığı dile için, LGBT’ler için çok iyi bir yer değil. getirmiştir. Isparta’da yapılan çalışmalarda Mesela benim ev sahibim çok iyi bir insan, (Kıratlı, 2011; Sert ve Yıldız, 2013) da çok seviyor beni. Bir gün mesela saçlarımı dikkat çekildiği gibi din ontolojik güvenin arkadan top(ar)lamıştım. Hiç hoşuna ana belirleyici öğesi olarak öne gitmedi, söyledi ‘kızlar gibi olmuşsun’. çıkmaktadır. İnsan korkuyor, güvenlik yok. Hep kendi “Onların bazıları ne kadın, ne erkek. Bu, kendine dikkat etmek gerekiyor. Çok iyi bizim geleneklerimize ve dinimize ters”14 değil yani. Biz burada rahat değiliz. Mesela bir kere biz İyaşpark’a gitmiştik. Ele ele Isparta’da ontolojik güvenlik bağlamında gidiyorduk, kaç kişi bizi dövecektiler. Biz ele alınması gereken ikinci belirleyici etken kendimizi çok belli etmiyoruz, normal ise, mültecilerin cinsel yönelimleridir. geziyoruz. Başkaları var daha belli oluyor HYD&ORAM (2009: 10)’ın raporuna göre, yani eşcinsel oldukları. Onlara daha çok Türkiye’de LGBT mültecilerin en çok sıkıntı yaşatmışlar burada. Burada bazen yerleştirildikleri dört kentten biri partnerimle sokağa çıkıyoruz yürümek için. Isparta’dır. Isparta gibi küçük ve Hep düşünüyoruz öyle yürümeyeceğiz, muhafazakâr nitelikli bir uydu kentte (Sert böyle yürüyeceğiz. Bize bakıyorlar, ne ve Yıldız, 2013: 145), farklı cinsel olacak? Hep düşünüyoruz, böyle yapacağız, yönelimlere sahip olan mültecilerin en fazla öyle giyinmeyip böyle giyineceğiz. Tüm dışlanmaya maruz kalan ve güvenlik tehdidi zamanımız, enerjimiz buna gidiyor”. ile karşı karşıya kalan mülteciler olduğu söylenebilir. Mülteciler için kıyafet ve saç HYD&ORAM’ın Isparta’da yaptıkları alan değişikliği yaparak, ‘Türk erkeği’ çalışmasında, LGBT mültecilere cinsel görünümüne bürünmek, kentteki yaşamını yönelimlerinden dolayı iş verilmek güvenle sürdürmek için De Certaucu (2009: istenmediği ve mültecilerin yaşamlarını 103) deyimle bir direniş taktiği olarak sürdürmek için seks işçisi olarak çalışmak ortaya çıkmaktadır. 28 yaşındaki İranlı zorunda kaldıkları bilgisi ortaya çıkmıştır eşcinsel bir erkek mülteci, kente uyum (2009: 25). Isparta bürokrasisi ile yapılan sağlayabilmek ve iş piyasasına dahil görüşmelere dayanan alan araştırmasında da olabilmek için kendisini değiştirmesi yetkililerden biri, mülteci bir kadının gerektiğini dile getirmiştir: fuhuşa zorlandığı bilgisinin olduğunu ve bu mültecinin bir başka uydu kentte “İlk geldiğimde sıkıntı yaşıyordum aktarıldığını ifade etmiştir. Yetkili Isparta kıyafetlerimden dolayı falan. Sonra hepsini için “ Sığınmacılar çok açıklar bu tür duruma göre değiştirdim. Maddi durumdan şeylere, özellikle de Isparta’da yaygın bir fuhuş sektörü var, bu tehlikeye açıklar” 14 Sert ve Yıldız (2013: 145)
1402 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları açıklamasını yapmıştır (Kahya ve Sallan Fiziksel görünüş açısından kendini Gül, 2013: 150). gizleyemeyen ya da değiştiremeyen siyahi mülteciler, gündelik yaşamlarında ırkçı Araştırma bulgularında dikkat çeken bir söylemlerle daha fazla karşılaşmaktadır. nokta ise, cinsel yönelimin sıklıkla dinsel Benzer bulguları tartışan Sert ve Yıldız’a referanslarla birlikte dile getirilmesidir. göre, bu durumun temel nedeni, Isparta Isparta’daki LGBT mülteciler, cinsel halkının büyük çoğunluğunun farklılıkların yönelimlerinin “bir Müslüman’a olduğu bir kültürel geçmişe sahip yakışmadığı” söylemleri ve zaman zaman olmamasıdır. Bu durum, siyahi mültecilere da şiddet eğilimleri ile karşı karşıya yamyam, aç, fakir ya da futbolcu gibi kalıp kalmaktadırlar. 48 yaşındaki, İranlı, erkek yargılarla yaklaşılmasına yol açmaktadır mültecinin deyimiyle Ispartalıların ‘İslamcı (2013: 145). 22 Aralık 2010 tarihli T24 düşünmeleri’ kendi yaşantılarını her alanda Haber’in “Isparta’daki Somalili Siyah sınırlayarak yaşamalarına neden olmaktadır. Kadınlar: Siyahız Diye Ev Vermiyorlar” Somalili mülteciler ise, Müslüman başlıklı haberine göre, Somalili kadınlar olmalarından dolayı daha rahat bir yaşam Isparta Valiliği önünde siyahi olmaları sürmektedirler (Kahya, 2014a): nedeniyle kendilerine ev verilmemesini “Türkiye insanları mezhebi düşündükleri protesto etmiştir (T24 Haber, 2010). Isparta için, İslamcı düşündükleri için çok dikkat bürokrasisiyle yapılan araştırmada da ediyorum yanlış bir şey yapmamaya. yetkililere, Somalili ve Sudanlıların İstemiyorum, bilmesinler benim eşcinsel aşağılanmaya maruz kaldıkları, olduğumu. Çalıştığım yerde bildiler beni, arkalarından “Arap” diye seslenildiğinin eşcinselim. Onlar düşünüyorlardı ki ben hiç bilgisinin geldiği ortaya çıkmıştır (Kahya Allaha güvenmiyorum, hiçbir dinim yok ve Sallan Gül, 2013: 149). falan. Orada 18–19 yaşında biri çalışıyordu, Sudanlı, 40 yaşındaki, erkek bir mülteci, beni dövmek istiyordu. Diyordu ki ‘sen ne Isparta’nın farklı ten rengindeki insanların biçim Müslümansın, neden eşcinselsin?’ yaşadığı bir kent olmamasından dolayı bu falan. Somalililer daha şeyler, Müslüman tür davranışlarla karşı karşıya kaldıklarını oldukları için onları daha seviyorlar. Ben iş ayrıntılı bir biçimde şu sözlerle ifade yerinde oturuyordum, sürekli birileri etmiştir: geliyordu. Diyordular ‘bak, eşcinsel’. Hep aşağılıyordular, rahatsız ediyordular. Orada “Bütün Isparta’da bir şey var. Tanımıyorlar benim dışımda patron ve iki çalışan daha insanları, bizi mesela, Afrika’dan gelenleri. vardı. Biri benimle iyiydi. Diğer ikisi yok. Aralarına mesafe koyuyorlar. Isparta küçük Birisi eşcinsel olmam konularına girdi, bir şehir olduğu için mi böyle yoksa tüm kavga edecekti benimle. Bana küfür falan Türkiye’de mi böyle bilmiyorum. İlk ettiler. Susuyordum, hiçbir şey demedim”. geldiğimizde bir arkadaşımla pazara gittik. Alış veriş yapıyorduk. Yaşlı bir kadın bizi “Biz Allah yarattı böyleyiz. Siyah olmak görmüş, kaçtı, korktu yani. İnsanlar dedi ki ya da beyaz olmak iyiliğini belli etmez ‘bu yaşlı kadın köyden gelmiş, ilk defa insanın”. görüyor hayatında siyah bir insan’. Bazı Kahya (2014a)’nın çalışmasına göre, her ne insanlar biz siyah olduğumuz için bizi kadar İranlı mülteciler tarafından özellikle anlamıyorlar. Bazen belli ediyorlar, yolda Somalili mülteciler dinsel referanslara yürürken biri görüyor seni gülüyor. Biri dayandırılarak bir sosyal dayanışma grubu sana garip bir şekilde bakıyor, bir şey olarak tanımlansalar da Afrikalı söylemiyor gidiyor. Beni insan olarak mültecilerin, ten renklerinin siyahî olması, düşünmüyor öyle hissediyorum. Daha önce kentteki görünürlüklerini artırmaktadır. bir olay olmuştu. Boya yapan bir dükkana Kentte birçok Afrika ülkesinden siyahi gittik, işçi olarak çalışıyordum. Yeni boya mülteci bulunmasına rağmen, tüm yaptık ama bir yerde silik bir şey olmuştu. siyahilerin Somalili olarak tanımlanması Yanındaki kişi bizim Türkçe anladığımızı yönünde bir eğilim olduğu gözlenmiştir. bilmiyordu. ‘Onlar duvarlara ellerini
1403 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 basmışlardır, böyle olmuştur’ dedi. Sonra Türkçe, o yüzden zorlanmıyorum. Orada usta kızdı. ‘Onlar bizim gibi insan, o siyah hem Özbekçe var, hem Türkmence. Biz Allah yarattı. Onların elleri iz bırakmaz’. Türkmen geçiyoruz. Benim Türk Çalışan diğer mülteci arkadaş gömleğini arkadaşlarım fazla. Birbirimizin evlerine sıvayıp duvara kolunu sürdü ‘bak’ dedi. gidip geliyoruz. Onlarla Türkçe ‘Bir şey kaldı mı’ dedi. ‘Biz Allah yarattı konuşuyorum. Eşim ve çocuklarım da böyleyiz. Siyah olmak ya da beyaz olmak Türkçe biliyorlar. Çoğunlukla Türklerle iyiliğini belli etmez insanın’”. iletişime geçiyorlar. Türkçe bilmesem adam bana bir bardak su getir dese, ben 4 saat Siyahi olmayan mültecilere göre de, peşinden koşarım bardak ne diye. Somalili mültecilerin ten renkleri Muhabbetimiz daha iyi, sıcak, ‘yabancılık’larının daha anlaşılır olmasına oturduğumuzda güzelce muhabbet neden olmaktadır. 37 yaşındaki, ediyoruz. Birbirimizi anlıyoruz. Yağa yağ Afganistanlı erkek mülteci “Ten rengi diyoruz, yumurtasından, buğdayından, milletin dikkatini çekiyor. Şimdi diyelim ki şekerinden aynı dili konuşuyoruz. bir Somalili buradan geçse millet ‘illa bu Müşterilerin evlerine gidiyorum. yabancı’ diyor. Ama bize diyemiyorlar, ‘Nerelisin?’ diyorlar, ‘yabancıyım’ yabancı mıyız değil mi anlaşılmıyor” diyorum, ‘yok sen yabancı değilsin, bizimle sözleriyle fiziksel olarak yerleşik halkla dalga geçiyorsun’ diyorlar. Konuşunca benzeşikliğin getirdiği avantajı ortaya biraz biraz dil farklı geliyor, ya diyorlar sen koymaktadır. Siyahi mültecilerin Hataylı, senin doğumun bu yanlardan görünürlüğünün kolay olması, iş yaşamına diyorlar. Yabancıyım diyorum, kabul girmelerini de zorlaştırmaktadır. Çalışma etmiyorlar”. izni olmayan siyahi mültecilerin maliye tarafından denetlenmesi, diğer mültecilere Aslında Isparta uydu kent örneğinde göre daha kolay olmakta, ten rengi yerleşik halk ile mülteciler arasında toplumsal olduğu kadar kurumsal-kamusal ontolojik güven bakımından soydaşlık denetimi de artıran bir niteliğe temelinde güçlü bir bağ yoktur. Daha çok bürünmektedir (Kahya, 2014a). mülteciler ‘yabancı’ olarak tanımlanmaktadır. Türkçe bilmemek, “Senin doğumun bu yanlardan diyorlar. dillerini anlamadıkları bir toplumda Yabancıyım diyorum, kabul etmiyorlar” yaşamaya çalışmak ontolojik güvenliğin Mültecilerin yerleştirildikleri uydu inşasında tüm mülteci gruplar için en kentlerdeki ontolojik güven inşasında etkili önemli sorun alanı olarak karşımıza olan bir diğer faktör, dildir. Farklı sosyo- çıkmaktadır. Isparta uydu kentine demografik özelliklere sahip olsalar da, yerleştirilen mültecilerin Somalice, Farsça mültecilerin Türkçe konuşuyor olmaları, gibi bilinme oranı düşük olan dilleri hem yerleşik halkla olan iletişimlere olanak konuşuyor olmalarına ek olarak, yerleşik sağlamakta, hem de sağlık hizmetlerinden halkta İngilizce gibi yaygın bir yabancı dili yararlanmalarında ya da çalışma yaşamına bilme oranın düşüklüğü de durumu olumsuz katılmalarında kolaylık sağlamaktadır. Ana etkilemektedir. dili Türkçe olan 37 yaşındaki, Afganistanlı erkek mülteci, Isparta’da aynı dili konuşuyor olmanın yaşattığı aidiyet ve 6. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME bütünleşme duygusunu şu sözlerle ifade Uydu kent uygulaması, pek çok ülkede etmiştir (Kahya, 2014a): yaygın olan mültecilerin zorunlu ikamete “Bizim Ispartalılarla ilişkilerimiz iyi. Bir tabi tutuldukları kamplar ve gözaltı şikayetimiz yok, iyi anlaşıyoruz. merkezleri gibi yerleştirme politikalarından Üzmüyorlar bizi. Komşu olarak farklıdır. Türkiye’de uydu kentlere muhabbetimiz var, oturuyoruz, yerleştirilen mültecilerin kent içi konuşuyoruz. Çünkü bizim anadilimiz hareketliliklerine izin verilen uygulamada, Türkçe. Afganistan’dayken biliyorduk serbest ikamet ilkesi benimsenmiştir.
1404 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
Temelde uydu kentlerde kamusal-kurumsal Nisan Uçurtma Şenliği, Ramazan aylarında güvenlik olgusunun önemli bir yere sahip iftar organizasyonları gibi düzenlemelerle, olduğu söylenebilir. Bir başka ifadeyle sosyal etkinlikler ve dindaşlık-inanç mültecilerin kent içi dolaşım dinamikleri temelinde mültecilerle birlikte yaşama yasal mevzuat ve güvenlik güçleri deneyimini güçlendirmektedir. Somalili aracılığıyla denetlenmektedir. Mültecilerin Müslüman mültecilerin ağırlıklı kent içerisinde serbest ikamete tabi yerleştirildiği bir uydu kent olan Isparta’da tutulmasına rağmen, ülke içi yerleşik olanlarla mülteciler arasında ciddi hareketliklerinin engellenmesi ya da kent bir çatışmadan söz etmek de oldukça içerisinde varlıklarını güvenlik birimlerine güçtür. Yine kentin, kurumsal-kamusal parmak izi ya da imza karşılığında bildirim güvenlik politikalarının çok da katı yükümlülüğü, kamusal-kurumsal olmamasının mültecilerin kamusal ve güvenliğin gündelik yaşamdaki ontolojik güven inşasına olumlu katkı görünürlüğünde önemli bir denetim olanağı sağladığı da söylenebilir. sağlamaktadır. Diğer yandan, büyük Uydu kent yerleşim politikaları temelinde çoğunluğu küçük ve orta ölçekteki Isparta’da, inanç, Müslüman mültecilerin muhafazakâr Anadolu kentleri olan uydu ontolojik güven inşasını kolaylaştıran en kentlerde kurumsal-kamusal denetime ek önemli faktördür. Ancak, kent muhafazakar olarak toplumsal denetim mekanizmaları da yapısı nedeniyle, Müslüman olmayan önemli rol oynamaktadır. Kentlerde giyiniş, mülteciler için bir çatışma alanına dönüşme davranış ve kültürel farklılıklarıyla potansiyeli taşımaktadır. Farklı dinsel görünürlükleri artan mültecilerin toplumsal inançlara sahip olan mültecilerin ibadethane farklılıklarının kontrolü de uydu kentleri ihtiyacının karşılanmadığı bir uydu kent diğer denetim mekanizması olarak öne olan Isparta, yine yerleşik halkın çıkarmaktadır. muhafazakâr bakış açısı nedeniyle Uydu kentlerde, asayişin etkin rolü Müslüman olmayan mülteciler için kurumsal-kamusal güvenlik işlevini yerine ontolojik güven temelinde olumsuzluklar getirirken, kentlerin kültürel ve sosyal taşımaktadır. Farklı ten rengine ya da cinsel açıdan benzeşik nüfus profili kendisinden yönelime sahip mültecilerin kentteki farklı olan mültecileri denetleme işlevini görünürlüklerinin kolay olması, farklılıklar yerine getirmektedir. Bu durum, kamu temelinde dışlanmalarına neden olmaktadır. düzeni ve ulusal güvenlik açısından yararlı Sonuç olarak Isparta örneğinde, kent olarak tanımlanabilirken, kente yerleştirilen bürokrasinin esnek güvenlik önlemleri ve mülteciler açısından ırk, etnisite, tensel ve sosyal yardımların yaygınlığı bağlamında inançsal farklılıklar ya da benzerlikler kurumsal-kamusal güven inşasında başarıyı temelinde ontolojik güven inşasında yakalamış bir uydu kent olduğu ifade belirleyici olabilmektedir. Isparta örneğinin edilebilir. Özellikle Isparta’da Müslüman ele alındığı bu makalede, mültecilerin olan ve ortak tarihsel kültürel dinamikleri kentin yerelinden ayrışan özellikleri güçlü olan mülteciler için, ontolojik güven arttıkça, farklılıklar belirginleştikçe temelinde yerleşik halkla bütünleşik bir mülteciler açısından olumsuzlukların artığı yaşam söz konusudur. Ancak tensel, da belirlenmiştir. Hatta cinsel yönelim gibi inançsal farklılıklar ve cinsel yönelim etkenler mültecilerin bir tehdit olarak temelinde ayrışan mülteciler için bir uydu görülmelerine kadar uzanabilmektedir. kent olarak Isparta, kurumsal-kamusal ve Benzer biçimde Isparta’da mültecilere inşa edilemeyen ontolojik güvenlik yönelik kamusal sosyal yardımların kıskacında bir yaşama karşılık gelmektedir. mültecilerin gündelik yaşamlarında oldukça Oysa tüm insanlar, yerleşik ya da mülteci, önemli bir yere sahip olduğu ve ontolojik eşit ve adil bir yaşamın öznesi olmalıdır. güven inşasında kente olan güveni artırıcı Kadın-erkek-LGBT, Müslüman-Hıristiyan- bir öğe olduğu görülmektedir. Isparta uydu Yahudi, inançlı-inançsız, beyaz-siyahi, kent bürokrasisi, futbol müsabakaları, 23 Türkçe konuşan ya da diğer dilleri konuşan
1405 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017 insanlar olarak insan olmanın her özelliği, Bu çalışma, bir uydu kent olarak Isparta’ya ayrıştırıcı değil, bir arada yaşama yerleştirilmiş mültecilerin güvenliğe ilişkin deneyimini güçlendirici olmalıdır. Bu deneyimleri ile sınırlıdır. Farklı uydu nedenle uydu kentlere yerleştirilen kentlerde yaşayan kent mültecilerinin mültecilere yönelik politikaların analizinde kurumsal ve ontolojik güvenliklerine ilişkin Isparta örneğinde belirtilen değişkenlerin durum ve eğilimleri ise araştırılması dikkate alınması ve katı güvenlik önlemleri gereken bir olgu olarak önemini yerine, “insan olma”, birlikte yaşama ve korumaktadır. Diğer kentlerdeki dayanışma temelinde, ekonomik ve deneyimlerin güvenlik bağlamında daha toplumsal hayata katan, içerici kamusal ve fazla araştırılması, karşılaştırmalar toplumsal politikalar geliştirilmesi yapılabilmesi bakımından önemlidir. gerekmektedir. Çalışma bu bağlamda, yapılacak diğer çalışmalara ışık tutacaktır. KAYNAKÇA 1. 1951 Mültecilerin Hukuki Durumuna 7. 6458 Sayılı Yabancılar ve Uluslararası İlişkin Cenevre Sözleşmesi, Koruma Kanunu Uygulanmasına http://www.hyd.org.tr/?pid=294, İlişkin Yönetmelik (2016). 09.09.2017. http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman 5.pdf, 07.10.2017. 2. 1994 Yönetmeliği, Türkiye'ye İltica Eden veya Başka Bir Ülkeye İltica 8. ABADAN-UNAT, N. (2006). Etmek Üzere Türkiye'den İkamet İzni Bitmeyen Göç: Konuk İşçilikten Ulus- Talep Eden Münferit Yabancılar ile Ötesi Yurttaşlığa, 2. Baskı, İstanbul: Topluca Sığınma Amacıyla Bilgi Üniversitesi Yayınları. Sınırlarımıza Gelen Yabancılara ve 9. AK (2011). Avrupa Komisyonu. Olabilecek Nüfus Hareketlerine Türkiye 2011 Yılı İlerleme Raporu, Uygulanacak Usul ve Esaslar Komisyon Çalışma Dökümanı, Hakkında Yönetmelik, http://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskiler http://www.hyd.org.tr/?pid=296, i/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/201 09.09.2017. 1_ilerleme_raporu_tr.pdf, Erişim 3. 2006 Uygulama Talimatı (57 Sayılı tarihi: 06.07.2017. Genelge), 10. BİEHL, K. , İÇDUYGU, A. (2012) http://www.egm.gov.tr/Documents/uyg Giriş, Kentler ve Göç, Türkiye, İtalya, ulama_talimati_2010_genelge.pdf, İspanya, 1. Baskı, İstanbul: Bilgi 09.09.2017. Üniversitesi Yayınları. 4. 2510 Sayılı İskan Kanunu (1934) 11. BMMYK. (2007). 2007 Yılı Türkiye http://www.nvi.gov.tr/Files/File/Mevzu İstatistikleri, at/Nufus_Mevzuati/Kanun/pdf/IskanK http://www.unhcr.org.tr/?page=12, anunu.pdf, 09.09.2017. Erişim Tarihi: 09.09.2017. 5. 5683 Sayılı Yabancıların Türkiye'de 12. BMMYK (2017).UNHCR Türkiye İkamet ve Seyahatleri Hakkında Kanun İstatistikleri, “UNHCR Türkiye: Kilit (1950), Veriler ve Sayılar Haziran 2017”, http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatM http://www.unhcr.org/tr/unhcr-turkiye- etin/1.3.5683.pdf, 09.09.2017. istatistikleri, Erişim Tarihi: 6. 6458 Sayılı Yabancılar ve Uluslararası 26.09.2017. Koruma Kanunu (2014) 13. CİRHİNLİOĞLU, Z. (1999). http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/ Azgelişmişliğin Toplumsal Boyutu, 2013/04/20130411-2.htm, 09.09.2017. Ankara: İmge Kitabevi.
1406 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
14. CENEVRE SÖZLEŞMESİ. (1951). Prof. E.B. Zoomers/Msc. J. Schapendonk, August 2011. 15. DE CERTEAU, M. (2009). Gündelik Hayatın Keşfi I, çev. Lale Arslan 24. FRANTZ, E. (2003). “Report on the Özcan, Ankara: dost Kitabevi Situation of Refugees in Turkey: Yayınları. Findings of a Five-week Exploratory Studt December 2002-January 2003. 16. DEDEOĞLU, S. (2011). “Türkiye’de Göçmenlerin Sosyal Dışlanması: 25. GIDDENS, A. (1992). Modernliğin İstanbul Hazır-Giyim Sanayinde Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul: Çalışan Azerbaycanlı Göçmen Ayrıntı. Kadınlar Örneği”, Ankara Üniversitesi 26. GÖÇ İDARESİ GENEL SBF Dergisi, 66(1), ss: 26–48. MÜDÜRLÜĞÜ GÖÇ 17. ECRE (2003). European Council on İSTATİSTİKLERİ. (2017). Refugees and Exiles, “Responding to http://www.goc.gov.tr/icerik3/ikamet- the Asylum and ceess Challenge”, An izinleri_363_378_4709, (Erişim Tarihi: Agenda for Comprensive Engagement 23.09.2017). in Protracted Refugee Situations, April 27. IOM, (2008), A Country Report: 2003. Turkey, Geneva 18. EMEK İNAN, C. (2016). “Türkiye’de 28. HÜRRİYET HABER (2011), Göç Politikaları: İskan Kanunları 31.08.2011 Tarihli “Somalili Üzerinden Bir İnceleme”, Göç Mültecilere Yakın İlgi” Haberi, Araştırmaları Dergisi, 2(3): 10–33. http://www.hurriyet.com.tr/somalili- 19. EMNİYET GENEL MÜDÜRLÜĞÜ multecilere-yakin-ilgi-18618199, (2015), İltica Göç İşlemleri, Erişim Tarihi: 29.09.2017. http://www.egm.gov.tr/Sayfalar/iltica- 29. HYD. (2007). Helsinki Yurttaşlar goc-islemleri.aspx, Erişim Tarihi: Derneği “Uydu Kentlerde Mülteciler: 08.08.2017. Terel Stk’lar İçin Bir Değitim 20. ERDER, S. (2007). “Yabancısız” Programı Projesi, Mülteci El Destek Kurgulanan Ülkenin “Yabancıları” , iç. Kitabı. Türkiye’de Yabancı İşçiler, 30. HYD&ORAM. (2009). Unsafe Haven: Uluslararası Göç, İşgücü ve Nüfus The Security Challenges Facing LGBT Hareketleri, (der. F. Aylan Arı), Asylum Seekers and Refugees in İstanbul: Derin Yayınları. Turkey, June 2009. 21. ERDER, S. (2014). “Balkan 31. ISPARTA VALİLİĞİ İL GÖÇ Göçmenleri ve Değişen Uygulamalar: İDARESİ MÜDÜRLÜĞÜ RESMİ İskan Kurumunun Dostları”, iç. SİTESİ. (2015). Türkiye’nin Uluslararası Göç KURUMSAL/Hakkımızda, Politikaları 1923-2023: Ulus Devletin http://isparta.goc.gov.tr/tr/page/kurums Oluşumundan Ulus Ötesi al-hakkimizda, Erişim Tarihi: Dönüşümlere”, Mirekoç Proje 03.09.2017. Raporları, 1/2014. 32. İÇDUYGU, A. (2010). Türkiye’ye 22. FOCUS MIGRATION (2009). Turkey Gelen Uluslararası Göçün Toplumsal Country Profile, No: 5, April 2009. ve Siyasi Koşulları, iç. Türkiye’ye 23. FRAMBACH, N., (2011). Refugees in Uluslararası Göç Toplumsal Koşullar - Istanbul Lost between Policiy and Bireysel Yaşamlar içinde, (der. Practice,Master Thesis, Faculty of Barbara Pucsh, Tomas Wilkoszewski), Geosciences: MA International çev. Mutlu Çomak-Özbatır, İstanbul: Development Studies, Supervisors: Kitap Yayınevi
1407 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
33. İÇDUYGU, A. (2012). Kentler ve Dericioğulları Ergun ve Cem Ergun, Göç, Türkiye, İtalya, İspanya, 1. Baskı, Bağlam Yayıncılık, İstanbul. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları. 41. KAOS GL. (2016). “Tekin Olmayı” 34. İHAD. (2009). İnsan Hakları Beklerken: LGBT Mültecilerin Ara Araştırmaları Derneği, “Türkiye İltica Durağı Türkiye”, Alan Araştırmasını ve Sığınma Hakkı 2008 İzleme Yapan ve Yayına Hazırlayan: Hayriye Raporu, Şubat 2009. Kara ve Damla Çalık, Temmuz 2016. 35. JAFARI, F. (2013). Silencing 42. KARİMAN, S. (2015). “Türkiye’ye Sexuality: LGBT Refugees and The Göç Eden Mültecilerin Sosyal Hayata Public-Private Divide in Iran and Uyum Sürecinin İncelenmesi: Isparta Turkey, The Unıversity of Arizona, Örneği”, Süleyman Demirel Doctor of Philosophy. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri 36. JUREIDINI, R. (2010). “Mixed İlişkileri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Migration Flows: Somali and Tezi, Isparta. Ethıopıan Migration to Yemen and Turkey Final Report”, Centre for 43. KAYA, A. (2003) Ulusal Yurttaşlıktan Migration anf Refugee Studies Çoğul Yurttaşlığa? Yurttaşlık American University in Cairo, May Kuramlarına Eleştirel Bir Yaklaşım, iç. 2010. Uluslararası İlişkilerde Sınır Tanımayan Sorunlar, Göç, Yurttaşlık, 37. KAHYA, Ö. ve SALLAN GÜL, S. İnsan Hakları, Toplumsal Cinsiyet, (2013). "Bir Uydu Kent Örneği Olarak Küresel Adalet ve Güvenlik, (der. Isparta’dan Sığınmacılık Sorununun Ayhan Kaya ve Günay Göksu Görünümleri", Uluslararası Katılımlı Özdoğan), İstanbul: Bağlam VII. Sosyoloji Kongresi, Yeni Yayıncılık. Toplumsal Yapılanmalar: Geçişler, Kesişmeler, Sapmalar Bildiri Kitabı II, 44. KILIÇ, T. (2013). “Kentlerdeki Editör: Muammer Tuna, 02-05 Ekim Mülteciler”, 2013, Muğla, s.141- 158. http://www.multeci.org.tr/wp- content/uploads/2016/10/Kentlerdeki- 38. KAHYA, Ö. (2014a). “Türkiye’de Muleciler-Av.Taner-Kilic- Sığınmacıların Çalışma Dinamikleri: 18.09.2013.pdf, Erişim Tarihi Batı Akdeniz Örneği”, Süleyman 27.07.2017. Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, 45. KILIÇ, T. (2014). “Türkiye’de Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Mültecilerin Uyum Meselesi”, Dr. Songül Sallan Gül, Isparta. http://multeci.net/?p=397, Erişim Tarihi: 04.09.2017. 39. KAHYA, Ö. (2014b). "Türkiye'de Sığınmacılık ve Uydu Kent Deneyimi", 46. KIRATLI, T. (2011). Türkiye’de II. Uluslararası Davraz Kongresi Sığınmacı ve Mültecilerin Toplumsal Küresel Sorunlar ve Çözüm Arayışları Görünümleri: Türkiye Örneği”, Bildiriler Kitabı,Süleyman Demirel Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Üniversitesi, 29-31 Mayıs 2014, Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Isparta,ss. 4081–4114. Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. 40. KAHYA NİZAM, Ö. (2016). “Uydu 47. Kirişçi, K. (2005) Eski ve Yeni Göç Kentlerden Sınır Kentlere Türkiye’de Modelleri ile Türkiye’nin Ulusal Kent Mültecileri ve Gündelik Yaşam Kimliği, Türk(iye) Kültürleri içinde, Deneyimleri”, iç. Kente Dair, yay. (der. Gönül Putlar-Tahire Erman), haz. Mim Sertaç Tümtaş, Ayşe Tetragon Yayınları, Ankara.
1408 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye’de Mültecilere Yönelik Yerleşim Politikaları
48. KİRİŞÇİ, K. (2008). “Osmanlı ve 56. ÖZGÜR, N. (2012). Modern Cumhuriyet Türkiye’sinde Göç ve Türkiye‘nin Zorunlu Göçmenleri: Sığınma”, Düşünce Gündem Muhacirler, İskanlılar, Mübadiller, Mültecilik Özel Sayısı, Sayı: 44, Yıl: İslamlar, Soydaşlar, G Grubu, 4, Temmuz 2008, s. 12–15. Mülteciler, Tekne Mültecileri, iç. Küreselleşme Çağında Göç, 49. LEGHTAS, I., SULLİVAN, D. (2016). Kavramlar, Tartışmalar, (der. İ. Gülfer “Tanrı’dan Başka Kimsemiz Yok: Ihlamur-Öner, N. Aslı Şirin Öner), Türkiye’deki Suriyeli Olmayan İstanbul: İletişim Yayınları. Mülteciler İçin Kalıcı Çözümlerin Bulunmayışı”, Refugees International 57. SERT,D.,YILDIZ, U. (2011). “To be Alan İnceleme Raporu, Şubat 2016. or not to be: The Case of Refugees in Satellite Cities of Turkey”, Proceeding 50. MÜLTECİ-DER. (2010). “İltica ve of Internaitonal Human Security Göç Alanında Yaşanan Gelişmelere Conference on Human Security: New Genel Bakış”, Challanges, New Perspectives, 27-28 http://www.madde14.org/images/4/4a/ October 2011. MulteciderGenelBakis2010.pdf, Erişim Tarihi: 19.09.2017. 58. SERT,D.,YILDIZ, U. (2013). “Autonomy Despite Restrictions: 51. MÜLTECİ-DER. (2012). Isparta, Asylum Seekers in Isparta, Istanbul http://multecilericin.org/sehirdetay.asp and Yalova”, Marmara Üniversitesi x?sehir=isparta, Erişim Tarihi: Siyasal Bilimler Dergisi, Yıl: 2013, 07.07.2014. Cilt: 1, Sayı:1, p.135–153. 52. MÜLTECİ-DER. (2015). “Türkiye’de 59. SUMINANİEMİ, M. (2014). “Exit to Mültecilerin Kabul Koşulları Hak ve Exist: The Situation of LGBT Asylum Hizmetlere Erişimleri Uydu Kentler Seekers in Turkey”, Unıversity of İzleme ve Raporlama Projesi Raporu, Uppsala (Home), University of Egeus Matbaacılık, İzmir. Strasbourg (Host) Master Thesis, 53. NORMAN, K.P. (2016). “Access to Stockholm, August 2014. Legal Residency for Refugees in the 60. T24 HABER. (2010). “Isparta’daki Middle East: Bureaucracy, Deterrence, Somalili Kadınlar: Siyahız Diye Ev and Prolonged Impermanence”, Vermiyorlar”, http://www.mei.edu/content/map/acces http://t24.com.tr/haber/ispartadaki- s-legal-residency-refugees-middle-east, somalili-kadinlar-siyahiz-diye-ev- Erişim Tarihi: 04.09.2017. vermiyorlar,118341, Erişim Tarihi: 54. ÖNAL, A. (2015). “Isparta’da Yaşayan 20.09.2017. Mülteci ve Sığınmacıların Sağlık 61. TEKELİ, İ. (1990). “Osmanlı Hizmetlerine Erişimde Yaşadıkları Devleti’nden Günümüze Nüfusun Sorunlar Üzerine Bir Araştırma”, Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskan Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Sorunu”, Toplum ve Bilim Dergisi, 50. Bilimler Enstitüsü Sağlık Yönetimi Sayı. Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. 62. USCRI. (2009). United States Committee for Refugees and 55. ÖZDEMİR, B., GÖKER, M.(2016). Immigrants, World Refugee Survey “Cultural Adaptation of Somali Female 2009 - Turkey, 17 June 2009, available Asylum Seekers in Isparta”, Eroğlu, at: D., Cohen, J.H., Sirkeci, I. (eds.), http://www.refworld.org/docid/4a40d2 Turkish Migration 2016 Selected b480.html [accessed 5 July 2017. Papers, London: TPL.
1409 KAHYA NİZAM – SALLAN GÜL 2017
63. ÜNLÜER, E. (2015). “Externalization 70. ZAPPORALI, A. vd. (2015). “The of The Refugee Responsibility: The Making of the Iranian Refugee: From Role Of Turkey within the Revolution to Asylum”, University of International Refugee System with Toronto, Trudeau Centre for Peace, Special Regard to Afghan Refugees”, Conflict and Justice, The Kiessling METU School Of Social Sciences, Papers, November 2015. Master Thesis, Ankara. 64. YABANCILAR HUDUT İLTİCA DAİRESİ BAŞKANLIĞI. (2013). http://www.yabancilar.pol.tr/Sayfalar/S IK%C3%87A%20SORULAN%20SO RULAR.aspx, Sıkça Sorulan Sorular, Soru: 42- 43, (Erişim Tarihi: 30.08.2017). 65. YAMAN, A.E. (2003). “II. Dünya Savaşında Türkiye'de Askeri Mülteciler ve Gözaltı Kampları (1941– 1942)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 33 Cilt: 21, ss. 143– 166, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18 /29/215.pdf, Erişim Tarihi: 20.09.2017. 66. YARDIMCI, S., ASLAN, Ş. (2008). “1930’ların Biyopolitik Paradigması: Dil, Etnisite, İskan ve Ulusun İnşası”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, 11(44): 131–153. 67. YILDIZ, M.S.(2012). “Isparta’ya Gelen Yabancı Sığınmacıların Sosyal Çevre Farklılıklarından Kaynaklanan Uyum Sorunları”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Isparta. 68. YILDIZ, U. (2017). “Tracing Asylum Journeys: Transnational Refugee Mobility to Canada via Turkey”, Carleton University, PhD Thesis Political Sicence, Ottowa, Ontario. 69. YÜKSEL OKTAY, E., ES, M. (2015). “Türkiye’ye Sığınan Kadınların Problemleri: Isparta Örneği”, Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 16. Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Kongresi Özel Sayısı.
1410 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1411-1425. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1411-1425.
TÜRKİYE, MISIR, IRAK, ÜRDÜN VE LÜBNAN’DA BULUNAN SURİYELİ MÜLTECİLER: RAKAMLARLA GERÇEKLER
SYRIAN REFUGEES IN TURKEY, EGYPT, IRAQ, JORDAN AND LEBANON: FACTS AND FIGURES
Cansu ÜNVER ERBAŞ* * Yrd. Doç.Dr., Çağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası Finans ve Bankacılık Bölümü, [email protected]
ÖZ Bu makalede , 2011 Mart sonrası Suriye’den göç eden mültecilerin göç ettikleri hedef ülke üzerinde ekonomiye olan etkileri gözlemlenmiştir. UNHCR kayıtlarına gore Eylül 2017 itibariyle, 3168757 Suriyeli mültecinin Türkiye’de, 122203 mültecinin Mısır’da, 244235 mültecinin Irak’ta, 654582 mültecinin Ürdün’de ve 1011366 mültecinin Lübnanda yaşadığı bilinmekte. (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=122,01.09.2017) Böylesine büyük bir mülteci kitlesinin hedef ülkeler içinde ucuz işçi sağlaması beklenilebilir bir durum. Diğer taraftan, oldukça yüklü miktarlarda yapılan finansal yardımlardan da bahsedilecek olunursa, $556.765.964,00 ile en büyük yardım Lübnan’a, $ 431.185.844,00 ile en büyük ikinci yardım Ürdün’e ve $300.505.418,00 ile en büyük üçüncü yardım Türkiye’ye yapılmıştır.(UNHCR, September 2017). Bu makalede, Suriyeli mültecilerdeki yüzdelik değişimlerle hedef ülkelerdeki bazı makroekonomik değişkenlerin ( GSYİMH, TÜFE, ithalat, ihracat, işsizlik) yüzdelik değişimleri arasında belirli bir ilişki bulunup bulunmadığı gözlemlenmiştir. Sonuçlar, bu ilişkinin olumlu olduğu yönündedir. Anahtar Kelimeler: Suriye’li mülteci,GSYİMH, TÜFE, ithalat, ihracat, işsizlik, yüzdelik değişim. Jel Kodları: F66, J01, J15, J61
ABSTRACT This paper looks at the impact of economics growth across most Syrian refugees host countries after the civil war in Syria in March 2011. Based on the figures by UNHCR, as of September 2017, there are 3168757 Syrian refugees living in Turkey, 122203 in Egypt, 244235 in Iraq, 654582 Jordan and 1011366 in Lebanon. (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=122 ,01.09.2017). It is inevitable that the massive influx of Syrian refuges into those countries provides cheap informal labour. Not to mention, there are high volume of funding flowing into host countries with the largest $556.765.964,00 to Lebanon, second largest $ 431.185.844,00 to Jordan and finally the third largest $300.505.418,00 to Turkey based on the figures by UNHCR (September 2017). This paper compares whether there is any sensible link between the percentage change in the number of Syrian refugees and some of the main macroeconomic variables such as GDP, CPI, import, export and unemployment in the host country. Findings support that the percentage change in the number of Syrian refugees and macroeconomic variables move along the same direction. Keywords: Syrian refugees, GDP, CPI, import/export, unemployment, percentage change in difference Jel Codes: F66, J01, J15, J61
1411 ÜNVER ERBAŞ 2017
1. INTRODUCTION destination countries, such as Turkey, classified Syrian refugees as guests but not Syrian refugee crisis was first thought to be a refugee, Özden (2013:5). With this, it is temporary but then worsen since the March problematic for the survival of Syrian 2011 until the present day. Although mostly refugees in the longer term- if needed- affected the neighbour countries, it therefore they most likely to seek for concerns the whole world. When the crisis shelter, outside of refugee camps. Thus, has started and the first wave of refugees with the unclear prediction as to how long have sought for safer places to move, more it will take and with the unknown countries sharing border with Syria end up state of the refugees, the question here is to with large number of refugees. Due to the ask varies. (1) Did they already adopted in fact that it was unclear how long it would the host countries, (2)Do they have any take, ‘temporary’ destination countries did impact on the labour market or economy not immediately react. However, the across the destination countries, (3)Or does situation worsen and alarmed the world, it not have any serious impact as it is and the increasing/ or unknown state of thought at all. number of refugees those seeking for safer places until the conflict in their home is This paper will provide some figures and settled- which is unknown- has become of facts on the number of refugees across the one of the world’s number one issue. destination countries: Turkey, Egypt, Iraq, Jordan and Lebanon. The percentage Due to previous relationships with Syria, difference of Syrian refuges between 2011 Turkey welcomed all refugees coming from to 2016-2017 (where possible) will be Syria, and has the largest proportion of the presented along with some macroeconomic Syrian refuges from the beginning. figures such as: total unemployment (% of According to UNHCR-Mid Year Trend total labour force), consumer price index (June 2016) (CPI) with 2010 index, total labour force, (http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/ real gross domestic product (GDP), export 58aa8f247/mid-year-trends-june-2016.html, and import volume index (2000 = 100). All 10.10.2017), Turkey itself host nearly a comparisons are made for each country million more Syrian refugees than in separately. As it has roughly 7 years European countries all combine. With this background, any research on the Syrian large number of refugees, Syria is, by far, refugee crisis brings along some limitations the largest source country of refugees and it which will be covered along with the accounts for an increasing proportion of the concluding remarks. global population. Based on UNHCR-Mid Year Trend (June 2013), 2. RELATED LITERATURE (http://www.unhcr.org/statistics/unhcrstats/ 52af08d26/mid-year-trends-june- Since the civil war in Syria in 2011, people 2013.html,10.10.2017), 17 per cent of all who are in danger seek for safer places to refugees in the world were Syrian, and this live. As majority of migration literature is nearly doubled to 32 per cent in only suggest, people mostly tend to migrate to three years’ time (UNHCR-Mid Year Trend closer areas as the closer the distance the (June 2016), and no clear prediction to be less the migration cost. (Mayda, 2008:1264 made regarding this figures in the near Pedersen et al., 2008:18 Karamera, 2000: future at this very instant. As of September 1751,Ünver, 2015:89). Most Syrian refuges 2017, there are 5201143 Syrian refugees have moved towards Turkey, Egypt, Iraq, living in Turkey, Egypt, Iraq, Jordan, and Jordan and Lebanon. Not to mention, Lebanon with the latest updated figures considering the fact that all these countries provided by UNHCR share the same religious background, (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/countr majority of Syrian refugees feel safer in y.php?id=12,01.09.2017). With the these countries. The question to ask is, how unknown pattern of the refugees, some those refuges adopted in the host countries-
1412 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan if so- and how those refuges have an impact it is issue for the Syrian refuges in turkey as on the economy. getting a work permit to be able to work Özden (2013:7), stated in her report that the and survive is not easy- they need proper Syrian refuges were recorded as guests in passports, work permit, and comparing to Turkey which means that they do not have Turkish citizens they positioned more a work permit, but have a right to stay in difficult. İçduygu (2015:7), the conflict in refugee camps. This is problematic in terms Syria has been longer than it has predicted of refugees in regards of self-sufficiency, in which Turkey had to deal with the rising because they will need to depend on the number of Syrian refuges for mostly financial aids for uncertain time period. political reasons. Having no better This is the case in Jordan as well. Abisaab alternative but to leave your home country et al. (2014:9), pointed the issue for the is no one’s best dream, especially not survival of Syrian refugees in Jordan as knowing what to expect in the destination they have no legal permit to work which is country. critical for self-sufficiency of refugees. As to the direct impact of refugees in the Although, Turner (2015:5), pointed that economy on the host countries, Cagaptay encampment is a way of protecting the and Menekse (2014:4), showed various possible negative impact of Syrian refugees economic impact of Syrian refugees on the on the labour market due to a sudden southern of Turkey where majority of increase in the migrants both in Lebanon refugees located. The figures shows that and Jordan, by not including them in the due to the closing of border the trade labour market might be even greater issue. between turkey and Syria have negative For instance, Aranki and Kalis (2014:1), consequences, but an increase in self- also pointed out the difficulties that Syrian employed refugees balance this out. Also, refugees are facing in terms of their legal the increased number of refugees in specific status, as such majority of them have no southern cities in turkey will result in an work permit which impulse them to go increase in the cost of living and under illegal work, face their identities for unemployment. Ceritoglu et al. (2017:3), their survival. Similarly, Thibos (2014:4), showed a detrimental employment impact pointed how problematic the Syrian of Syrian refugees- either by displacing refugees are in Lebanon as they have no native workers by taking informal jobs-by legal rights to settle or work properly. In using a quasi-experimental design. Yet, this fact, including refugees in the labour impact is still limited- due to the lack of market where needed most would have a data, unregistered refugees etc. Akgündüz definite positive impact on the market. For et al. (2015:12), using the difference-in- instance, Sak et al. (2017:12) also proposed difference method (before and after 2012), the importance of supporting refugee they showed that the price of houses and entrepreneurship globally to G20 countries food- which are mostly needed in survival- or Dahi (2014: 13) pointed that including have increased due to an increase in the refugees in the main sectors could lessen number of Syrian refugees, but due to the tension between host community and perhaps not adopting Turkish labour market refugees in Lebanon and Jordan. they have not have any significant impact It is serious because there is no clear agenda on natives’ employment. Bahcekapili and as to when it will all settle. Kirişci (2014), Cetin (2015:9), applied difference-in- pointed that at the beginning of the Syrian difference method by examining Southern conflict it was not seen how long it would Anatolia and the rest of Turkey separately take thus Turkey have received generous for pre and after 2000-2012 and pre and amount of Syrian refuges with the prospect after 2013-2014 periods, respectively. They of new Syria establishment will bring highlighted an improvement in Turkey’s goodwill amongst Turkey and Syria. trade since the arrival of Syrian refugees in However, it is still an on-going unease and
1413 ÜNVER ERBAŞ 2017
April 2011, but showed detrimental effect On the other hand, Refaat, and Mohanna of unemployment and regional inflation. (2013:763), based on figures obtained from Aiyar et al. (2016:12), looked at various Amel Association International. Syrian refugee effects across European countries refugees appear to have a severe pressure by statistics provided from IMF, and mostly on health sector not to mention on economy observed small but positive impact on GDP in Lebanon. Having such a traumatic event in the short run, with accelerating long run in their home countries, there is no doubt impact which depends upon the integration for Syrian refugees to get involved with of refugees in the labor market. Balkan and health issues such as post-traumatic stress Tumen (2016:676), by applying difference- disorder. Indeed, Alpak et al. (2015:49), in-difference method, they look at the showed that in their empirical analysis impact of Syrian refugees on the CPI in the based on 352 random refugees quite the regions of Turkey and found that the high share of refugees face with the post- increased number of refugees decreased the traumatic stress disorder with the highest level of consumer prices especially in percentage in woman and those who has informal-labour intensive sectors as they similar health background history. With the provide cheap informal labour. Achilli pressure of the high share of refugees, the (2015:9), showed that after the arrival of host countries have to deal with not only Syrian refugees Jordan faced with an extra labour market but also health sector as well. pressure on infrastructure which eventually El-Khatib et al (2013:2), mentioned the result in an increased border restrictions difficulties that Syrian refugees facing in until 2015, this reflects the decreasing term of health issues in Lebanon and refugee registration trend in Jordan. Stave Jordan. For instance, Murshidi et al and Hillesund (2015:40), looked at the (2013:207) pointed the issue in health impact of Syrian refugees on the labour sector which become even more severe market in Jordan upon their arrival. Having after the arrival of Syrian refugees, as the statistically showed that comparing to need for treatment has increased but the Jordanian population that refugees have necessary labour (doctor, surgical lower educational background and lower professions etc.), capital has risen in Jordan work experience and the fact that very in 2013. small share of Syrian refugees have work As can be spotted there are only very few permit, they fail to be complement in the empirical studies available in terms of labour market. Fakih and Ibrahim Syrian refugees and their impact on the host (2016:15), empirically showed that the countries economy. Indeed, Yazgan et al large number of Syrian refugees have no (2015:187), reviewed Syrian refugee crisis significant impact on the Jordan labour related papers and point out the lack of market by applying vector auto regressive empirical studies due to mostly the method. One should argue that with availability of data, mostly political and different educational background, or social issues regarded large influx of Syrian demographic share, or work experience refugees has been on issue. In few more Syrian refugees may somewhat have impact years’ time, when more record of Syrian on the labour market. However, having refugees are available, appropriate short time period might have bias results. econometric model can be set and it may (so it would have been better analysed with help to investigate the impact of refugees more time dimensions), Also, vast majority on any economic point of view the host of Syrian refugees do not have work permit country in a broader aspect . so they work in informal jobs which make it difficult to track down and the see the 3. DATA AND DESCRIPTIVE impact of unrecorded refugees on the labour STATISTICS market. Latest updated data on the number of Syrian refugees are obtained from UNHCR
1414 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan
(http://data.unhcr.org/syrianrefugees/region Egypt, Iraq, Jordan, and Lebanon, al.php,17.09.2017). The shares of male and respectively. To begin with, Table.1 female refugees are available for 2016 and provides some demographic statistics for 2017 only. Table.1- 5 shows the Turkey as follows; demographics of Syrian refugees in Turkey, Table 1: Demographics of Syrian refugees in Turkey 2016 2017 Male Female Male Female Overall 53.19% 46.81% 53.19% 46.81% 0 - 4 7.1 6.6 7.1 6.6 5 - 11 8.2 8 8.2 8 12 - 17 8 6.8 8 6.8 18 - 59 28.3 23.6 28.3 23.6 60 + 1.6 1.7 1.6 1.7
In Turkey, the share of male is greater than that individuals escaping from their home female for the last two years. The share of countries due to the civil war have limited working age (i.e. 18-59) have the largest options- if so- to survive in the destination proportion amongst all both in 2016 and countries and one of them is to provide 2017, which may reflect to the high number cheap labour. If anything better, but still of potential cheap workers in the minority, those who can establish their destination countries. Not being able to business will be in better condition. identify their educational background with Table.2 shows similar figures for Syrian current databases available, one can assume refugees in Egypt as:
Table 2: Demographics of Syrian refugees in Egypt 2016 2017 Male Female Male Female Overall 55.81% 49.19% 51.21% 48.79% 0 - 4 5.61 5.3 5.6 5.4 5 - 11 10.1 9.6 9.9 9.5 12 - 17 6.5 6 6.6 5.8 18 - 59 26.3 26 26.6 25.7 60 + 2.3 2.2 2.5 2.4
The highest shares of refugees are those refugees are most likely to settle where they who are able to work within the range of already are because (1) they will adjust in age 18-59. Not to mention this share is the new destination countries, (2) they will potentially in an increase as the share of 0- be less likely to move across as it will be 17 in total is quite high as well. Figures costly and risky, (3) even the Syrian from 2016 have almost not changed in borders are open, with an on-going crisis, 2017. One can consider that most refugees refugees might tend to stay and not take an who settled in Egypt already have not unknown journey. This situation is not any moved elsewhere but stayed there. Within better in Iraq as can be seen from Table 3. few years- if the crisis is still present- most
1415 ÜNVER ERBAŞ 2017
Table 3: Demographics of Syrian refugees in Iraq 2016 2017 Male Female Male Female Overall 53.99% 46.01% 53.79% 46.21% 0 - 4 8.3 8 8.3 7.9 5 - 11 8.5 8.1 8.7 8.3 12 - 17 5.3 4.6 5.2 4.6 18 - 59 30.7 24 30.4 24 60 + 1.1 1.3 1.2 1.4 Only in Iraq, quite the high share of 11 from 16% to 20% of total refugees. refugees (ranging from 30.7 % to 30.4 % Studies both in Jordan and Lebanon express for male and 24% for female) are at the difficulties that Syrian refugees are working age group comparing to Turkey facing in terms of healt issues and that the and Egypt (where the share of working age burden these destination countries have ( was around 26-28%). This share for Jordan El-Khatib et al., 2013:3; Murshidi et and Lebanon is the lowest in comparison to al.,2013:206). The small share of working Turkey, Egypt and Iraq as can be seen from age group of Syrian refuges might bring Table.4 and 5 respectively. Curiously, both more severe impact on the destination in Jordan and Lebanon, second largest countries. group of refugees are children with age 0- Table 4: Demographics of Syrian refugees in Jordan 2016 2017 Male Female Male Female Overall 49.41% 50.59% 49.53% 50.47% 0 - 4 7.9 7.5 8 7.5 5 - 11 11.3 10.7 11.3 10.7 12 - 17 6.9 6.6 6.9 6.6 18 - 59 21.7 23.6 21.8 23.4 60 + 1.5 2.2 1.5 2.2
Table 5: Demographics of Syrian refugees in Lebanon 2016 2017 Male Female Male Female Overall 47.55% 52.45% 47.47% 52.53% 0 - 4 9 8.6 8.5 8.1 5 - 11 12.2 11.7 12.4 11.8 12 - 17 6.8 6.5 7.1 6.8 18 - 59 18.3 24.1 18.3 24.3 60 + 1.2 1.5 1.2 1.5
Having millions of refugees generate request. The following tables from Table.6 financial burden that not only destination to Table.10 shows the funding requirement countries should dealt with but the rest of figures for these countries in 2016 and 2017 the world since it of concern all around the which are obtained from UNHCR world. Thus, the most essential refugee (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/region destination countries: Turkey, Egypt, Iraq, al.php, 17.09.2017) Jordan and Lebanon have had financial
1416 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan
Table 6: Funding Requirements in Turkey
2016 2017 % Appeal 842928806 890172034 5.45 Received 557423456 300505418 -59.89 Gap 285505350 589666616 69.51 Coverage 66.00% 34.00% -64.00 Updated Jan-2017 Sep-2017 Source: UNHCR, monetary variables are in US$.
As can be checked from Table.6, only 66% refugees amongst other four destination of what appealed has been covered by countries, they were only able received 2016, and this figured has worsen by 64% 40% of what they claimed in 2016, and this in the following year. With the drop by 22% per cent by next years’ appeal. unpredictable number of refugees year by The contrast between the unstable need of year and having not enough funding for refugees and the decreasing funding that are their temporary settlement in destination received might be explained by the fact that country may cause both political and Syrian refugee crisis is becoming financial issues long run if not paid overwhelming for the world. Thus, one attention. Particularly, in Turkey- where the might expect that the destination countries highest shares of Syrian refugees are experience even more considerable located- this issue is crucial. pressure. Similar figures are observed for Egypt in Table.7. With the minimum number of
Table 7: Funding Requirements in Egypt
2016 2017 Appeal 146578016 129664428 -12.25 Received 58676325 41422623 -34.47 Gap 87901691 88241805 0.39 Coverage 40.00% 32.00% -22.22 Updated Jan-2017 Sep-2017 Source: UNHCR, monetary variables are in US$.
Not for long ago, Iraq has experienced to host refugees might be even more similar yet not as severe crisis as Syria challenging. By hosting large amount of itself. Right after the recovery has started in Syrian refugees, the financial demands Iraq, it has become one of the essential made by Iraq in 2016 were only comprised destination countries for Syrian refugees. by 61%, which drop by almost 35% in With the serious political and economic 2017. (Table.7). remaining of civil war in Iraq, its position Table 8: Funding Requirements in Iraq
2016 2017 Appeal 285633934 228144832 -22.38 Received 173986183 97619755 -56.23 Gap 111647751 130525077 15.59 Coverage 61.00% 43.00% -34.62 Updated Jan-2017 Sep-2017 Source: UNHCR, monetary variables are in US$.
1417 ÜNVER ERBAŞ 2017
following year. The figures for previous Jordan, have no better picture in terms of years are not available. Perhaps, at the financial aid that gained in regards of beginning- right after the Syrian crisis Syrian refugees who are located in there at started- the percentage of funding covered this present (Table.9). Over 60 % of what is were higher, yet due to the cumulative requested has been covered in 2016, yet it pressure of refugees overwhelm the rest of declined by more than 50 per cent in the the world. Table 9: Funding Requirements in Jordan
2016 2017 % Appeal 1105517045 1189871547 7.35 Received 683377874 431185844 -45.25 Gap 422139171 758685703 57.00 Coverage 62.00% 36.00% -53.06 Updated Jan-2017 Sep-2017 Source: UNHCR, monetary variables are in US$.
As the home of the second largest share of questions remain unanswered in the sense Syrian refugees (as of 17 September 2017), how the destination countries would deal Lebanon have similar pattern in terms of with the large- and an unstable repetition- financial requests’ coverage. Only in share of refugees with a declining funding, Lebanon, the funding that covered was yet unknown outcome of civil war in Syria. dropped substantially by almost 70%. Many Table 10: Funding Requirements in Lebanon
2016 2017 Appeal 1902410103 2034796909 6.72 Received 1051948838 556765946 -61.56 Gap 850461265 1478030945 53.90 Coverage 55.00% 27.00% -68.29 Updated Jan-2017 Sep-2017 Source: UNHCR, monetary variables are in US$.
With this question in mind, we obtained some main macroeconomic variables from 4. RESULTS World Development Indicators such as; Results vary for each of the destination unemployment, total (% of total labour country, thus, are presented separately. force, modelled ILO estimate); consumer price index (2010 = 100) only for Lebanon 4.1Turkey it is missing in year 2011, and for Iraq it is Table.11 presents the number of Syrian missing in 2016; total labour force; GDP refugees fled into Turkey since 2011. As (constant 2010 US$); export volume index can be viewed, the number of refugees has (2000 = 100), not available for year 2016 never stopped increasing in Turkey, for neither of the countries sampled; and although it decelerated. Comparing to 2016, similarly import volume index (2000 = the number of refugees increased by only 1 100), not available for year 2016 for neither per cent reaching up to about 3 million of the countries sampled. Next section refugees in 2017, although this may be delivers some statistics and percentage justified by the oversupplied refugees change in difference of the number of previously. As one would expect, in 2012- a Syrian refugees along with the year after the civil war started- the number macroeconomic variables to make of refugees grew fifteen times greater, and comparison. the following year almost grew four times
1418 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan greater. This sudden increase slowed down pattern is still upward. In Table.12, we from 2013 onward due to the fact that presented some macroeconomic variables majority of refugees have found a path to and how they differenced during the large destination places and started settling since influx of refugees into Turkey to be able to then, thus the percentage difference in the compare with the percentage change in the number of refugees decreased. Yet, the number of refugees. Table 11: Syrian refugees in Turkey Year Ref Ref % Ref 2011 8000 - - 2012 104920.3 96920.3 1.716614287 2013 391874.4 286954.1 1.155222022 2014 727177 335302.6 0.599262223 2015 1891412 1164235 0.889207942 2016 2737115 845702.7 0.365430624 2017 2994015 256900.5 0.089650892 Source: UNHCR, calculated based on figures obtained from UNHCR As can be seen, the percentage change in detrimental impact on the main economic difference has a positive sign in almost all indicators. Having said that, however, the the cases. Although the gap between the narrowing difference comparing to the percentage changes in all variables, having previous year might leave a question to be a positive sign in the difference may lead us answered as to the impact of refugees to think that Syrian refugees have no would play out in the long run.
Table 12: Macroeconomic variables for Turkey
CPI Unemp Labforce GDP Import Export 9.467021674 -0.64699936 506263 41081374989 1.888107083 45.30530352 8.687406577 0.583000183 726483 76314864361 18.51983582 -1.777179637 11.03512706 1.147999763 839549 50378111817 -2.276105381 17.14285524 10.40639013 0.355999947 568758 62116980108 3.24146951 3.449268837 11.35696936 0.093000412 569140 31282425424 . .
% CPI Unempr Labforce GDP Import Export 0.08513096 -0.076364635 0.018819919 0.046779058 0.00829345 0.149723369 0.072224962 0.069071757 0.026401478 0.081454804 0.077858136 -0.005479077 0.084791753 0.123361244 0.029666283 0.050365785 -0.009252902 0.051628839 0.073875111 0.035394705 0.019609691 0.058795488 0.013151527 0.010075672 0.074841816 0.009044533 0.01924534 0.028356284 . . Calculated based on the figures obtained from World Development Indicators. Years 2011-2015, each row , respectively 4.2 Egypt countries. This might be fact that the eruption went during 2011-1014 in Egypt. As can be observed from Table.13, except The numbers of Syrian refugees have in 2014 and 2015, there is an upward increased again in 2016. This is a state pattern in the number of refugees that is where refugees seek for a destination better highest in 2012 and 2013 following up the than worst one at the time, confirming how first wave of refugees sought for destination dramatic the situation has been in Syria.
1419 ÜNVER ERBAŞ 2017
Table 13: Syrian refugees in Egypt
Year Ref Ref % Ref 2011 . . . 2012 7308.033 69279.33 1.65156452 2013 76587.36 60591.77 0.566896801 2014 137179.1 -6614.44 -0.049408705 2015 130564.7 -13065.4 -0.105339176 2016 117499.3 3044.727 0.025581292 2017 120544 . . Source: UNHCR, calculated based on figures obtained from UNHCR Apart from macroeconomic variables, one result of the eruptions in Egypt- closed should include the political stability of a borders due to eruptions, lack of entrust country to control for an exact impact of cross borders, but not the increasing Syrian refugees on the economy, and due to number of Syrian refugees. If anything that limited data availability this shall wait for keeps GDP improving it can be explained later on studies. Nevertheless, the by the recovery of labour force by the high increasing percentage difference in GDP is per cent of working age group of Syrian promising in regards of country’s well- refugees (Table.2 above). Yet, an being in parallel with the increasing number econometric model is still needed to control of refugees. The increasing negative for both political instability and of the percentage difference in the volume of number of Syrian refugees on the economy import and export however, indicates the in Egypt. worsening trade pattern which may be a Table 14: Macroeconomic variables for Egypt
CPI Unemp Labforce GDP Import Export 7.833809071 0.670000076 633940 4936014071 42.32863647 -6.944667752 11.10688233 0.539999962 707848 4976735913 -30.61663443 -1.028823946 13.08753568 -0.03999996 539051 6785221915 29.23615555 -6.84322411 14.71614336 -0.32999992 696319 10470182113 11.09033975 9.195910588 21.6611164 -0.82600021 566368 10742134895 . .
% CPI Unempr Labforce GDP Import Export 0.068735216 0.05431699 0.022055208 0.021913331 0.186086697 -0.035565787 0.089977133 0.041731063 0.024064825 0.021618429 -0.131219796 -0.005378745 0.096559632 -0.003032598 0.017945834 0.028740101 0.125674987 -0.0365284 0.098475121 -0.02537485 0.022714435 0.042784909 0.043870657 0.048780488 0.129220698 -0.066468191 0.018102519 0.042072749 . . Calculated based on the figures obtained from World Development Indicators. Years 2011-2015, each row , respectively 4.3 Iraq The general figures for the macroeconomic variables have a steady increase as Considering Iraq has just evaded from civil presented in Table.16. The percentage war in 2011, the number of Syrian refugees change in difference of total labour force are still the highest in 2012. Still, it is a case has increased stable at around 4%- the slow of deciding better of the worse. However, recovery aftermath of the war with the new the number of refugees has decreased working group of people from Syria. With a gradually since 2015 might be explained 6-7 years of on-going in Syria, yet the the fact that they fled into other alternative largest refugee share of all world by far, it destination places. might still take several more years to play
1420 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan out the impact of the Syrian refugees on the destination countries.
Table 15: Syrian refugees in Iraq Year Ref Ref % Ref 2011 . . . 2012 33059.97 105357.1 1.228818899 2013 138417.1 83170.22 0.462051153 2014 221587.3 24996.46 0.106783453 2015 246583.8 -4677.41 -0.019150475 2016 241906.4 -2885.36 -0.011999166 2017 239021 . . Source: UNHCR, calculated based on figures obtained from UNHCR Table 16: Macroeconomic variables for Iraq
CPI Unemp Labforce GDP Import Export 6.442352627 0.050000191 307533 20761078739 38.31107752 12.27315664 2.109620135 -0.13100052 327079 11154988530 25.30527368 -1.567304095 2.556913012 -0.15499973 333864 1266201402 -8.139378277 11.13548649 1.628947193 0.494999886 336108 8743301563 -18.06033733 17.66202876 . 0.567000389 318476 20998495921 . . % CPI Unempr Labforce GDP Import Export 0.059091883 0.003279992 0.038704684 0.130285713 0.168050808 0.11384173 0.018619999 -0.008616471 0.039583884 0.063630649 0.097409891 -0.013850108 0.022112526 -0.010291805 0.038851189 0.006975585 -0.030329586 0.094411766 0.013836906 0.032500568 0.037644857 0.046875 -0.070751479 0.13345473 . 0.035973758 0.034408698 0.104265403 . . Calculated based on the figures obtained from World Development Indicators. Years 2011-2015, each row , respectively
4.4 Jordan justified by the new group of working age refugees. Both the percentage change in Jordan- the destination country with the CPI and import seem to be decreased from third largest share of Syrian refugees as of 2014 onward, but the percentage change in September 2017 (UNHCR), demonstrates the volume of export remained an ever rising number of refugees, although decelerating (Table.17). Looking at the increasing. According to Achilli (2015), macroeconomic variables during the same with the uprising pressure of Syrian period in Table.18, the percentage change refugees, Jordan has come up with border in GDP is steady at around 2%. The restrictions until 2015 which might result in percentage change in total labour market trade constraint eventually. has a growing pattern which may be Table 17: Syrian refugees in Jordan
Year Ref Ref Ref 2011 . . . 2012 53297.38 378614.2 1.56062328 2013 431911.6 168541.9 0.326516052 2014 600453.4 24608.67 0.040160524 2015 625062.1 24902.3 0.039061614 2016 649964.4 8358.986 0.012778513 2017 658323.4 . . Source: UNHCR, calculated based on figures obtained from UNHCR
1421 ÜNVER ERBAŞ 2017
Table 18: Macroeconomic variables for Jordan CPI Unemp Labforce GDP Import Export 4.708333333 -0.69999981 72815 718493504.2 11.22056489 -15.3971744 5.258333333 0.400000572 59877 787299511.9 10.92654465 14.45810425 3.3 -0.70000076 105730 886009669.2 -2.496609198 2.044675481 -1.025 1.203000069 104222 705570412.7 -2.685624387 1.678724253 -0.91666667 0.138000488 90482 605134283.2 . . % CPI Unempr Labforce GDP Import Export 0.044204514 -0.055776879 0.035767556 0.026157203 0.077685408 -0.089220069 0.047161703 0.03225811 0.028483973 0.027897469 0.070262879 0.08400712 0.028503563 -0.057142919 0.0483905 0.030491248 -0.015630725 0.011336818 -0.00876724 0.096228461 0.045513599 0.023634329 -0.017091372 0.009212685 -0.00790628 0.010476806 0.037902014 0.01983463 . . Calculated based on the figures obtained from World Development Indicators. Years 2011-2015, each row , respectively
4.5 Lebanon has a constant increase at around 1 per cent each year. However, based on figures Lebanon hosts the second largest share of obtained from Amel Association Syrian refugees across the world (UNHCR, International (Refaat and Mohanna as of September 2017). The largest influx ,2013:764), it is pointed that there is a of refugees has been recorded in 2012 with severe pressure on health sector as well as a maintaining increase until 2015, than the economy in Lebanon. When looking at started decreasing afterward (Table.19). By the general figures, the percentage changes looking at the macroeconomic variables in in total labour force is increasing steadily at Lebanon during the same period in around 6 per cent while holding up in 2014 Table.20, the percentage change in GDP onward. Table 19: Syrian refugees in Lebanon Year Ref Ref % Ref 2011 . . . 2012 56888.81 491904.3 1.624299082 2013 548793.1 518708.8 0.641849149 2014 1067502 102902.9 0.091963544 2015 1170405 -1168052 -1.991975607 2016 2352.667 . . 2017 . . . Source: UNHCR, calculated based on figures obtained from UNHCR Table 20: Macroeconomic variables for Lebanon CPI Unemp Labforce GDP Import Export . 0.048000336 116776 852797346.6 11.50865405 0.775702271 6.202542163 0.021999836 125809 356546817.9 4.818994111 -17.98875396 0.885301208 0.006999969 116426 719511478.5 -4.999841986 -45.23802527 -4.46004803 0.308000088 94526 529000828.2 0.494537907 -15.47885279 -0.93296992 0.245999813 73561 727240983.5 . . CPI Unempr Labforce GDP Import Export . 0.007770817 0.068842449 0.021760633 0.067625571 0.00194517 0.05394303 0.003541506 0.069218185 0.008959681 0.027020506 -0.046104045 0.00746919 0.001124222 0.060053985 0.017839445 -0.028048757 -0.126164453 -0.03820505 0.048245627 0.046241864 0.012916046 0.002809831 -0.047162074 -0.00818084 0.036931364 0.034564752 0.017488063 . . Calculated based on the figures obtained from World Development Indicators. Years 2011-2015, each row , respectively
1422 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan
5. CONCLUSION With the increasing number of refugees- though decelerating- the Syrian refugee In general, when looking at the percentage crisis is full of unpredictable outcomes change in difference for the number of which the crisis concerns the all world. Syrian refugees and the main How long more would it take? What would macroeconomic variables, we observe no be the economic and political outcomes of severe negative impact of refugees on the the refugees at country and global level? economy of the destination countries; in Due to the limitation on the data, we will fact the impact is almost always positive leave some limitations and suggestion for and promising. Having said that however, future research in follow up. In order to be without an econometric model we fail to able see the outcomes of the Syrian investigate unobservable variables along refugees on the economy of the destination with the macroeconomic variables. countries, an appropriate econometric With this aside, one shall distinguish model is needed. Due to the data between short run and long run impacts of availability- either time period or possible refugees on the economy of the destination control variables for destination countries, countries. At first, the sudden and it is challenging to establish an econometric substantial increase in the number of Syrian model. Knowing the fact that it is refugees might allow for a shock across problematic to keep a record of Syrian destination countries, but not allowing them refugees – if not in refugee camps- , and to enter in the labour market might create also the fact that majority of them have no even greater pressure. Based on the vast work permit, tracking the exact number of majority of the migration literature, the refugees in the labour market and attempt to impact of migrants mostly depends on the examine their role in the labour market, on time elapsed for their adjustment in the the economy, or any economic activity, is destination countries. Thus, it remains of an growing issue of concern. Perhaps, it unanswered as the appropriate data in this is more satisfactory to explore the impact of regard is inattentive. Syrian refugees at local level (i.e. region, district, area, specific sector in a specific Other issue is the financial aid that the area) with micro elements (i.e. the destination countries obtained in regards of productivity impact of refugees in specific protecting, controlling, and for the survival sector, firm, company). This research area of Syrian refugees. The data on the funding remains multiple unanswered questions. that destination countries received is With the current data availability, macro available for 2016 and 2017 only, for five studies are limited, yet ready to boost once essential destination countries- Turkey, suitable data is available. Egypt, Iraq, Jordan and Lebanon. The massive decrease in the coverage of what demanded comparing to 2016 is alarming.
6. REFERENCE LIST 1. ABISAAB, J., Balsari, S., Siam, Z. A., 2. ACHILLI, L. (2015). Syrian refugees Fuller, A., Hamill, K., & Leaning, J. in Jordan: a reality check. Migration (2014). Syrian Refugees in Jordan: Policy Centre, EUI Urgent Issues and 3. AIYAR, S., Barkbu, B., Batini, N., Recommendations. Boston, MA: The Berger, H., Detragiache, E., Dizioli, A., FXB Center for Health and Human ... & Spilimbergo, A. (2016). The Rights at Harvard University. refugee surge in Europe. Europe: Imfstaff Discussion Note (SDN/16/02).
1423 ÜNVER ERBAŞ 2017
4. AKGÜNDÜZ, Y., Van Den Berg, M., services in Lebanon and & Hassink, W. H. (2015). The impact Jordan. Conflict and health, 7(1), 18. of refugee crises on host labor markets: 13. FAKIH, A., & Ibrahim, M. (2016). The the case of the Syrian refugee crisis in impact of Syrian refugees on the labor Turkey. market in neighboring countries: 5. ALPAK, G., Unal, A., Bulbul, F., empirical evidence from Sagaltici, E., Bez, Y., Altindag, A., ... Jordan. Defence and Peace & Savas, H. A. (2015). Post-traumatic Economics, 27(1), 64-86. stress disorder among Syrian refugees 14. İÇDUYGU, A. (2015). Syrian refugeeS in Turkey: a cross-sectional in Turkey. The Long Road Ahead. study. International journal of Transatlantic Council on Migration. psychiatry in clinical practice, 19(1), Transatlantic Council on Migration, 45-50. Migration Policy Institute. Brussels. 6. ARANKI, D., & Kalis, O. (2014). Available online at http://www. Limited legal status for refugees from migrationpolicy. org/research/syrian- Syria in Lebanon. Forced Migration refugeesturkey-long-road-ahead, Review, (47), 17. checked on, 3(8), 2016 7. BAHCEKAPILI, C., & Cetin, B. 15. KAREMERA, D., Oguledo, V. I., & (2015). The Impacts of Forced Davis, B. (2000). A gravity model Migration on Regional Economies: The analysis of international migration to Case of Syrian Refugees in North America. Applied Turkey. International Business Economics, 32(13), 1745-1755. Research, 8(9), 1. 16. KIRIŞCI, K. (2014). Syrian refugees 8. BALKAN, B., & Tumen, S. (2016). and Turkey's challenges: Going beyond Immigration and prices: quasi- hospitality (pp. 1-46). Washington, experimental evidence from Syrian DC: Brookings. refugees in Turkey. Journal of 17. MAYDA, A. M. (2010). International Population Economics, 29(3), 657-686. migration: A panel data analysis of the 9. CAGAPTAY, S., & Menekse, B. determinants of bilateral flows. Journal (2014). The impact of Syria’s refugees of Population Economics, 23(4), 1249- on southern Turkey. Washington 1274. Institute For Near East Policy, 1. 18. MURSHIDI, M. M., Hijjawi, M. Q. B., 10. CERITOGLU, E., Yunculer, H. B. G., Jeriesat, S., & Eltom, A. (2013). Syrian Torun, H., & Tumen, S. (2017). The refugees and Jordan's health sector. The impact of Syrian refugees on natives’ Lancet, 382(9888), 206-207.Jhjjjj labor market outcomes in Turkey: 19. ÖZDEN, S. (2013). Syrian refugees in evidence from a quasi-experimental Turkey. MPC – MIGRATION design. IZA Journal of Labor POLICY CENTRE Policy, 6(1), 5. 20. PEDERSEN, P. J., Pytlikova, M., & 11. DAHI, O. (2014). The refugee crisis in Smith, N. (2008). Selection and Lebanon and Jordan: the need for network effects—Migration flows into economic development OECD countries 1990–2000. European spending. Forced Migration Review, Economic Review, 52(7), 1160-1186. (47), 11. 21. REFAAT, M. M., & Mohanna, K. 12. El-KHATIB, Z., Scales, D., Vearey, J., (2013). Syrian refugees in Lebanon: & Forsberg, B. C. (2013). Syrian facts and solutions. The refugees, between rocky crisis in Syria Lancet, 382(9894), 763-764. and hard inaccessibility to healthcare
1424 C.22, Göç Özel Sayısı Türkiye, Mısır, Irak, Ürdün ve Lübnan’da Bulunan
22. SAK, G., Kaymaz, T., Kadkoy, O., & security, class and the labour market in Kenanoglu, M. (2017). Forced Lebanon and Jordan. Mediterranean migrants: Labour market integration politics, 20(3), 386-404. and entrepreneurship (No. 2017-61). 26. ÜNVER, C. (2015). Does Broadband Economics Discussion Papers. Facilitate Immigration Flows? A Non- 23. STAVE, S. E., & Hillesund, S. Linear Instrumental Variable (2015). Impact of Syrian refugees on Approach. Ekonomi-tek-International the Jordanian labour market. ILO. Economics Journal, 4(1), 69-104. 24. THIBOS, C. (2014). One million 27. YAZGAN, P., Utku, D. E., & Sirkeci, Syrians in Lebanon: A milestone I. (2015). Syrian crisis and quickly passed. migration. Migration Letters, 12(3), 25. TURNER, L. (2015). Explaining the 181-192. (non-) encampment of Syrian refugees:
1425 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1427-1442. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1427-1442.
GÖÇ KRİZİNİN, BREXIT KARARINA VE AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE MUHTEMEL ETKİLERİ1
POSSIBLE EFFECTS OF THE MIGRATION CRISIS, THE BREXIT DECISION AND THE FUTURE OF THE EUROPEAN UNION
Engin ÇENBERCİ*, Bekir GÖVDERE** * Dr., [email protected] ** Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, [email protected]
ÖZ Bu çalışmada, Avrupa Birliği’nin halihazırdaki en önemli sorunlarından olan göç krizinin Birleşik Krallık’ta yapılan Avrupa Birliği’nden ayrılma referandumuna ve Avrupa Birliği’nin geleceğine olan yansımaları incelenmiştir. Arap Baharı sonrasında Suriye’de ortaya çıkan iç savaş sonrasında başlayan göç krizi ve dünya genelinde yaşanan göçmen sorunu 2000 ve 2015 yıllarına ait istatistikler karşılaştırılarak değerlendirilmiş, incelenen yıllarda en çok göç veren ve en çok göç alan ülkeler belirlenmiş ve 2015 yılında en fazla göçmene Avrupa Kıtasının ev sahipliği yaptığı ortaya çıkmıştır. Elde edilen değerler ışığında küresel krizin ekonomik ve siyasi etkileriyle mücadele eden Avrupa Birliği’nin ev sahipliği yaptığı göçmen ve mültecilerin 2016 yılında Birleşik Krallık’ta yapılan Avrupa Birliği’nden ayrılma referandumuna etkileri incelendiğinde, Birleşik Krallık’ın Avrupa Kıtasında Almanya’dan sonra en fazla göçmene ev sahipliği yaptığı, artan göçmen rakamları sonucunda işçi ücretlerinin düştüğü ve işsizlik oranlarının arttığı, Birleşik Krallık’ta yapılan referandumdan ayrılık kararı çıkmasının diğer Avrupa Birliği ülkelerine de cesaret verdiği, muhalefet partilerinin mevcut hükümetlere referandum kararı alınması konusunda baskı yaptığı, yapılan bu politika sayesinde oylarının arttığı ve önümüzdeki günlerde de Avrupa Birliği’nden ayrılma amacıyla yapılacak yeni referandumların Avrupa Birliği’nin yakın geleceği için en büyük tehdit olduğu ortaya çıkmıştır. Anahtar Kelimeler: Arap Baharı, Göç Krizi, Mülteci, Göçmen, Avrupa Birliği, Brexit. Jel Kodları:F15, G01, O52, R23.
ABSTRACT In this study, the reflections of the immigration crisis, one of the most important problems of the European Union, on the European Union's separation referendum in the United Kingdom and the future of the European Union examined. The migratory crisis that started after the civil war in Syria after the Arab Spring and the migrants problem in the world in general were evaluated by comparing the statistics of the years 2000 and 2015. The countries with the highest number of migrants and the ones with the highest number of immigrants have been identified in the years examined and in 2015 it has emerged that the largest number of immigrants are hosted in European Union. When the influences of immigrants and refugees hosted by the European Union, which is fighting the economic and political effects of the global crisis, are examined in the UK for the referendum on separation from the European Union in 2016, the UK is the most European immigrant homeowners after Germany, lower worker wages and increased unemployment rates as a result of increased immigrant numbers, the decision to split the referendum in the UK, which encouraged other European Union
1 Bu çalışma, Engin ÇENBERCİ’nin Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, “2008 Küresel Krizi ve Avrupa Birliği’ne Etkileri” konulu doktora tezine dayanmaktadır.
1427 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017 countries to oppose opposition parties' referendum on existing governments and new referendums to be held in the coming days to leave the European Union are the greatest threat to the European Union's near future. Keywords: Arab Spring, Migration Crisis, Refugee, Immigrant European Union, Brexit. Jel Codes:F15, G01, O52, R23.
1. GİRİŞ Beşar Esad’ın hem 2000 hem de 2007 yıllarında yapılan referandumlarda %97’nin Suriye, iktidardaki hükümetlerin yıllar üzerinde oy alarak hükümet başkanı boyunca ideolojik temel olarak Arap seçilmesi, halkın yaşanan tüm sosyal ve milliyetçiliğini savunduğu ve halkından da ekonomik zorluklara rağmen onu tam bu ideoloji sayesinden destek gören bir ülke olarak desteklediği ve kendisine karşı her olmuş, ayrıca uzun yıllardır İsrail’e karşı hangi bir ayaklanma olmayacağı direniş gösteren bir ülke olmasının düşüncesinde olmasına yol açmıştır. Ancak, katkısıyla zengin Arap ülkelerinden olaylar Beşar Esad’ın düşündüğünün tersine finansal olarak hep destek görmüştür gelişmeye başlamış ve 2011 yılı Mart (Hinnebusch, 2008: 264). Ülkeyi uzun ayında yıllar yöneten Hafız Esad’ın 2000 yılında ölmesiyle beraber yerine oğlu Beşar Esad Baas rejiminin önde gelen yapılan referanduma tek aday olarak girmiş destekleyicilerinden ülkenin güneyinde yer ve %97,29 oy oranı ile devlet başkanı alan Dera kentinde ilk halk hareketi seçilmiş, 2007 yılında yapılan başlamıştır (Şen, 2013: 59). İlk halk referandumda da %97,62 ile tekrar devlet hareketinin rejimin en fazla başkanı seçilmiştir (Şen, 2013: 58-59). savunucularından olan bir şehirde başlamasının önde gelen sebepleri ise Kuzey Afrika ve Arap ülkeleri, 2011 halkın yaşadığı ekonomik sıkıntı ve senesinde Tunus’ta başlayan ve daha sonra kuraklıktır. Bu sıkıntıları dile getiren Mısır, Libya, Yemen ve son olarak da gençlerin bir başkaldırı olarak duvarlara Suriye’ye sıçrayan halk ayaklanmalarıyla grafitiler çizmesi sonucu hapse atılması bir değişim hareketi içine girmiş ve bu halk hareketinin başlamasına yol açmıştır. hareket uluslararası literatürde “Arap Özellikle bölgede elektrik ve iletişim Baharı” olarak adlandırılmıştır. Değişim yollarının kesilmesi ve ordunun eylem hareketinin ana ortak noktası, otoriter ve tek yapanlara karşı sert tutumu her ne kadar adam yönetimine sahip bu ülkelerde halkın Beşar Esad tarafından istenen reformların özgürlük ve ekonomik haklarını toplu yapılacağına dair söz verilse bile halk olarak hareket ederek yönetimden talep hareketinin diğer şehirlere sıçramasına etmesi şeklinde meydana gelmiştir. engel olamamış ve büyüyen olaylar Gerçekleşen bu halk ayaklanmaları sonucunda iç savaş başlamıştır (USAK, sonucunda; Tunus, Mısır, Libya ve 2011: 21). Yemen’de mevcut yönetimler değişmiş, bazı Arap ülkeleriise yönetimden halkın taleplerini karşılamak için mevcut 2. SURİYE HALKININ ÜLKESİNİ düzenlerinde değişiklikler yapmışlardır TERK ETMESİ (GÖÇ KRİZİNİN (Sandıklı ve Semin, 2014: 193). Suriye’de BAŞLANGICI) ise, aynı coğrafyayı paylaştığı ülkelerde yaşanan ayaklanmalar ve rejim Suriye’de başlayan olayların ülke içinde değişiklikleri Suriye iktidarı tarafından yayılması ve iç savaşın başlamasıyla fazla önem verilmemiş ve Suriye’nin diğer beraber zaten ekonomik ve sosyal sıkıntılar bölge ülkelerinden farklı olduğu ileri yaşayan Suriye halkının bir kısmı rejime sürülerek Arap Baharı’nın Suriye’yi fazla karşı savaşmak için ülkesinde kalmayı etkilemeyeceği öne sürülmüştür. Ayrıca, seçmiş, diğer bir kısmı ise bu çatışmalardan
1428 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin kaçmak için ülkelerini terk edip Suriye’ye içerisinde ulaştığı rakamlar çok büyük coğrafi olarak başta Türkiye olmak sayılara ulaşmıştır. üzere Irak, Mısır, Ürdün ve Lübnan gibi Tablo 1 incelendiğinde kayıtlı mültecilerin yakın ülkelere sığınmaya başlamışlardır sadece %10’unun mülteci kamplarında (Boyraz, 2015: 40-41). Başta Türkiye kaldığı görülmekte, geri kalan %90’ının ise olmak üzere komşu ülkeler Suriye’den hazırlanan kamplar dışında bulundukları sığınma talebiyle gelen komşularına ülkelerde serbest olarak yaşadıkları ortaya kapılarını açmış ve büyük bir kardeşlik çıkmaktadır. örneği göstermiştir. Suriye halkının 2011 yılı içerisinde komşu ülkelere doğru başlattığı göç dalgasının geçen altı sene
Tablo 1: Kayıtlı Suriyeli Mülteci Sayıları Statü Adet Yüzde Toplam Kayıtlı Suriyeli Mülteci Sayısı 4,819,494 %100 Mülteci Kamplarında Kalan Suriyeli Mülteci Sayısı 494,947 %100 Mülteci Kampı Dışında Kalan Suriyeli Mülteci Sayısı 4,324,547 %100 Kaynak: UNHCR tarafından 20.07.2016 tarihi itibariyle yayımlanan rakamlar (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php) (erişim:26.07.2016)
Kamplar dışında kalan mültecilerin bazıları Kayıtlı Suriyeli mültecilerin Tablo 2’de yer göç ettikleri ülkelerde yaşayan alan yaş gruplarına ve cinsiyetlere göre akrabalarının yanında kalmakta ve birlikte dağılımı incelendiğinde ise , 18-59 yaş arası çalışmakta, gelir durumu yüksek olanlar mültecilerin hem kadın hem de erkek kendilerine iş kurmakta, ancak büyük bir mülteciler arasında birinci sırada olduğu çoğunluğu kendilerine iş bulup yeni bir görülmektedir. İkinci sırada ise 5-11 yaş hayat kurmaya çalışmaktadırlar. Ancak grubu onun ardından ise 0-4 yaş grubunun Suriyeli mültecilerin her işi yapmaya geldiği görülmektedir. Cinsiyetlere göre ihtiyacı olduğu için düşük ücretlere razı incelendiğinde ise erkek ve kadın mülteciler olması, onların yoğun olduğu bölgelerde arasında erkek sayısının 18 yaşın altındaki işçi ücretlerinde düşüşe ve o bölgelerde yaş gruplarında kadın mültecilerden daha yaşayan yerleşik halk arasında işsizliğin fazla olduğu anlaşılmaktadır. artmasına yol açmaktadır (Akgül, Kaptı ve
Demir, 2015: 10).
Tablo 2: Kayıtlı Suriyeli Mültecilerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Erkek (%) Yaş Dilimi Kadın (%) 9,5 0-4 8,8 10,7 5-11 10,2 6,9 12-17 6,6 21,6 18-59 22,5 1,5 60+ 1,7 Kaynak: UNHCR tarafından 20.07.2016 tarihi itibariyle yayımlanan rakamlar (http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php)(erişim:26.07.2016)
3. MÜLTECİ VE GÖÇMEN KAVRAMI Mültecilerin Statüsünü Belirleyen Birleşmiş Milletlerin 1951 yılında imzalanan Türk Dil Kurumu sözlüğü göçmen sözleşmesinde “ırkı, dini, milliyeti, belli bir kelimesini “Kendi ülkesinden ayrılarak sosyal gruba mensubiyeti veya siyasi yerleşmek için başka ülkeye giden (kimse, düşünceleri nedeniyle zulüm göreceği aile veya topluluk)” olarak tanımlamıştır konusunda haklı bir korku taşıyan ve bu (TDK, 2016). Mülteci kelimesi ise yüzden ülkesinden ayrılan ve korkusu
1429 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017 nedeniyle geri dönemeyen veya dönmek organizasyonlar tarafından yayımlanan ve istemeyen kişi” olarak tanımlanmıştır bir çok ülke tarafından imzalanan bir çok (UNHCR, 2009). uluslararası sözleşme mevcuttur ve imzalayan ülkeler de sözleşmelerin Kendi topraklarından yaşadıkları baskı ve hükümlerine uymak mecburiyetindedir. şiddet nedeniyle başka topraklara kaçan Bahse konu uluslararası sözleşmeler insanların korunması insanlık tarihinde yer aşağıda belirtilmiştir (Madde14, 2016). alan en eski özelliklerdendir. Tarihi kalıntılar ve metinlerin incelenmesi Birleşmiş Milletler Nezdinde İmzalanan sırasında bunlara ilişkin bulunan bilgiler Sözleşmeler; ışığında günümüzden 3500 yıl öncesinde • İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi dahi kendi topraklarını baskı ve zulüm sebebiyle terk eden topluluklara • Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin rastlanılmıştır. Ancak mülteci ve göçmen 1951 Cenevre Sözleşmesi kavramının esas önemli sayılmaya • Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin başlandığı zaman 2’nci Dünya Savaşı 1967 Protokolü sonrasıdır. 1951 tarihinde imzalanan • BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Mültecilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme Haklar Sözleşmesi uyarınca kurulan UNHCR (Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek • BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi Komiserliği)’nin temel kuruluş amacı da 2’nci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan • BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşme mülteci sorununu Birleşmiş Milletler adına • Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek ele almaktır. Günümüzde yaşanan küresel Komiserliği Tüzüğü göçler incelendiğinde, hem mültecileri hem • Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin de göçmenleri kapsadığı ortaya çıkmaktadır Haklarının Korunmasına Dair ancak yolculuk tipleri aynı olsa da Uluslararası Sözleşme mültecilik ve göçmenlik öz olarak tamamen birbirinden farklıdır ve uluslararası hukukta • Vatansız Kişilerin Statüsüne İlişkin da düzenlemeleri birbirinden farklıdır. Sözleşme Göçmenler, daha refah bir gelecek yaşamak • İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık için yeni iş ve çalışma olanakları aramak Dışı veya Onur Kırıcı Muamele veya için bulundukları bölgeyi terk ederler ancak Cezaya Karşı Sözleşme mülteciler hayatlarını kurtarmak için • Ülkesinde Yerinden Edilmiş Kişilere yaşadıkları bölgeleri terk ederler çünkü İlişkin Kılavuz İlkeler yaşadıkları zulmün kaynağı kendi • Sınıraşan Örgütlü Suçlara Karşı Birleşmiş yöneticileridir ve bu nedenle mülteciler Milletler Sözleşmesi sığındıkları ülkeler tarafından koruma altına alınmazlar ise veya kendi ülkelerine geri • İnsan Ticaretinin, Özellikle Kadın ve gönderilirler ise yaşamları tehdit altına girer Çocuk Ticaretinin Önlenmesi, Ortadan (UNHCR, 2016). Örnek verecek olursak Kaldırılması ve Cezalandırılmasına halihazırda yaşanan göç krizinde Avrupa İlişkin Protokol Birliği ülkelerinin kapılarına dayanan bir • Kara, Deniz ve Hava Yoluyla Göçmen çok insan vardır ancak hepsi mülteci Kaçakçılığına Karşı Protokol değildir. Kosova vatandaşı olup Avrupa • BM İnsan Hakları Savunucularının Birliği’ne göç etmek için sınır kapılarına Korunması Belgesi giden insanlar ile ülkelerinde yoğun tehdit • Devlete Sığınmaya İlişkin Beyanname altında yaşayan Suriye vatandaşlarını da iyi bir şekilde ayırt etmek gerekmektedir. • Herhangi Bir Biçimde Tutulan veya Hapsedilen Kişilerin Korunması için Mültecilerin ve göçmenlerin hukuki Prensipler Bütünü haklarını belirleyen Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği ve diğer hukuki
1430 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin
• Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin • Asya-Afrika Hukuksal Danışma Komitesi Haklarının Korunması Komitesi Göçmen Mültecilere Karşı Muameleye İlişkin ev işçileri hakkında 1 No’lu Genel İlkeler Yorum • Arap Ülkelerinde Mültecilerin Durumunu • Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Düzenleyen Sözleşme Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası • Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi Sözleşme Anlaşması • Kanun Dışı, Keyfi ve Yargısız İnfazların İkinci Dünya Savaşı sonrasında bir çok Etkili Bir Şekilde Önlenmesi ve insanın ülkelerini terk etmek zorunda Soruşturulması Hakkında Prensipler kalması ve savaş sonrasında iki kutba • Zorla Kayıp Edilmeye Karşı Herkesin ayrılan dünyada Sovyetler Birliği’nde Korunmasına Dair Bildiri oluşan rejimden başka ülkelere kaçmak Avrupa Konseyi / Avrupa Birliği zorunda kalan bir çok insanın olması Nezdinde İmzalanan Sözleşmeler sonucunda ortaya çıkan göç ve sığınma sorunlarının gerektirdiği çözüm ihtiyacına • Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Birleşmiş Milletler daha fazla kayıtsız • Göçmen İşçilerin Hukuki Statüsüne kalamamış ve önce 1948 tarihinde İnsan İlişkin Avrupa Sözleşmesi Hakları Evrensel Beyannamesini • Vatansızlığın Azaltılmasına Dair yayımlamış (Ergüven ve Özturanlı, 2013: Sözleşme 1016), daha sonra ise mülteciler ile sığınmacıların hukuki statülerini ve • Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin sığındıkları ülkelerin sorumluluklarını Avrupa Sözleşmesi düzenleyen Cenevre Sözleşmesi 1951 • Schengen Yürütme Anlaşması yılında hazırlanmış ve 1954 yılından • AB Dublin II Yönetmeliği itibaren uygulanmaya başlanmıştır. • Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Sözleşmenin temelinde İnsan Hakları İçtüzüğü Evrensel Bildirgesi baz alınmış ve ayrımcılık yapmama ilkesi benimsenmiştir. • Sığınma isteyenlerin ülkeye kabulüne Ancak Cenevre Sözleşmesi özellikle hem ilişkin asgari standartları belirleyen 27 Avrupa kıtasını merkeze aldığı hem de Ocak 2003 tarihli 2003/9/EC Sayılı kişilerin konumlarından dolayı eşit olarak Konsey Yönergesi değerlendirilmediği konusunda bir çok • AT Konsey Tüzüğü EURODAC eleştiri almıştır. Bu sebeple, 1967 yılında • Tampere Başkanlık Sonuç Bildirisi yapılan Ek Protokol ile eleştirilen konularda Kararları 1999 düzenlemeye gidilmiştir ancak hem • Seville Başkanlık Sonuç Bildirisi metinde geçen Avrupa kelimesi kaldırılsa Kararları 2002 dahi uygulamada ayrımcılığın devam etmesi hem de doğal afet, kıtlık ve ülke içi • Brüksel Başkanlık Sonuç Bildirisi kargaşalar sebebiyle ortaya çıkan mülteci Kararları'na Ek 2004 akımlarına net bir cevap verememesi Diğer Uluslararası Sözleşmeler sebebiyle Cenevre Sözleşmesi ve Ek Protokol eleştirilmeye devam etmiştir • Cartagena Mülteciler Bildirisi (Barkın, 2014: 337-338). • Afrika Birliği Örgütü Mülteci Göç politikalarına Avrupa Birliği Sorunlarının Özel Yönlerini Düzenleyen Sözleşme perspektifinden bakıldığında ise, Avrupa Birliği’nde göç politikası Adalet, İçişleri ve • Afrika Birliği Kampala Sözleşmesi Vatandaşlık politikası başlığı içinde yer • Harp Zamanında Sivillerin Korunmasına almakta ve halihazırda en aktif İlişkin 1949 Cenevre Sözleşmesi politikalardan biri olarak öne çıkmaktadır. Göç politikasının gelişiminin ilk adımı
1431 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
1957 yılında imzalanan Roma geliştirilmesi kararı alınmıştır (Sönmez, Antlaşmasının 48’inci maddesinde 2015: 215-216). 2010 Lizbon atılmıştır, bu maddeye göre antlaşmayı Antlaşmasında ise, Avrupa Birliği içinde iç imzalayan ülkelerin işçileri eğer başka üye sınırların kaldırılması ve esas güvenlik bir ülkede iş bulabilirse serbest dolaşım alanının dış sınırların olduğu belirtilmiş, hakkından yararlanabilecektir (Şemşit, sığınma ve göç talebinde bulunacak diğer 2010: 84). İkinci adım ise 1985 yılında ülke vatandaşlarına karşı ortak bir politika imzalanan Schengen Antlaşması ile benimsenmiş, göç politikasının Avrupa atılmıştır, Schengen Antlaşmasında yer alan Birliği’nin güvenlik politikası nezdinde iç sınırlar arasındaki pasaport kontrollerinin değerlendirilmesine değinilmiş, en son ve kaldırılmasıyla beraber antlaşmayı önemli olarak da üye ülkeler adına üçüncü imzalayan ülkeler arasında sığınma ve göç ülkelerle geri kabul anlaşması konularında ortak bir yöntem geliştirme imzalanabilmesi için Avrupa Birliği’ne süreci başlamıştır. 1986 yılında imzalanan yetki verilmiştir (Sönmez, 2015: 217). Tek Avrupa Senedi ile de Avrupa Birliği ilk Yukarıda bahsi geçen hukuki mevzuat kez göçe dair kararlar mevzuata girmiştir. ışığında; Avrupa Birliği’nin kendisine üye Artık Avrupa vatandaşı olmayanlara karşı olmayan ülkeler tarafından kaynaklanan ortak bir mevzuat oluşturulmasının ilk aşırı bir insan göçüne maruz kaldığı ve bu adımları atılmıştır. 1990 yılında imzalanan göçün hem sosyolojik hem de politik Dublin Anlaşmasında ise sığınma sorunlara yol açtığı anlaşılmaktadır. Avrupa başvurusunda bulunanlar için ortak kurallar Birliği’ne üye ülkelerin ve kurumlarının ise kabul edilmiştir. Bunlardan en önemlisi her hem var olan göç sorununa karşı tedbirler hangi bir üye ülkeye sığınma başvurusunda almakta hem de uymak zorunda oldukları bulunup ret cevabı alan bir kişiye diğer hem Birleşmiş Milletler düzeyinde başvuracağı üye devletlerden de ret cevabı imzalanan sözleşmeler hem de Lizbon verilmesi gerektiği kuralıdır (Sönmez, Antlaşması ile yaptırım gücü artan Avrupa 2015: 210-211). 1992 yılında imzalanan Birliği Temel Haklar Şartı uyarınca insan Maastricht anlaşmasında ise sığınma, göç hakları kurallarına saygılı davranmaları ve vize konuları topluluğun ortak çıkarı gerekmektedir (Özkan, 2011: 187). olarak belirlenmiş, Adalet ve İçişleri (günümüzde Güvenlik Güçleri ve Adalet Alanında İş Birliği) sütununa dahil edilerek üye hükümetler arası seviyede ele alınmaya 4. AVRUPA BİRLİĞİ’NİN GÖÇ başlanmıştır. 1997 yılında imzalanan KRİZİNE BAKIŞ AÇISI Amsterdam Antlaşması ile, göç politikası Birleşmiş Milletler tarafından yayımlanan başlığı Avrupa Parlamentosu, Avrupa 2015 yılına ait göç raporunda, geçen son on Komisyonu ve Avrupa Birliği Adalet beş yılda uluslararası göçmen sayısının hızlı Divanı kapsamı içine alınmış ve daha önce bir şekilde arttığını ve bu sayının 2015 yılı imzalanan Schengen antlaşması da Avrupa için 244 milyon kişi olduğu belirtilmiştir. Birliği hukukunun bir parçası olmuştur. 2000 yılında 173 milyon kişi olan Ayrıca “Kişilerin Serbest Dolaşımı, uluslararası göçmen sayısı 2000-2005 Sığınma, Göç ve Vize ile İlgili Diğer yılları arasında yıllık %2 artarak 2005 Politikalar” başlığı Avrupa Birliği’nin üç yılında 191 milyon kişiye ulaşmış, 2005- sütunlu yapısında birinci sütuna 2010 yılları arasında ise yıllık artış hızı aktarılmıştır (Şemşit, 2010: 89-90). 1999 %3’e çıkarak 2010 yılında uluslararası yılında yapılan Tampere Zirvesinde, göçmen sayısı 222 milyon kişiye ulaşmıştır. Avrupa Birliği’nin yaşadığı göç sorununa 2010-2015 yılları arasında ise yıllık artış karşı üye ülkelerin beraber hareket hızı %1,9’a gerilemiş ve 2015 yılında 244 etmelerinin gerekliliği bir kez daha ortaya milyon kişi olarak gerçekleşmiştir (UN konmuş ve Avrupa Birliği’nde DESA, 2016: 5). Yine aynı raporda, gerçekleştirilen sınır kontrollerinin uluslararası göçmenlerin 2/3’üne OECD arttırılması ve bu yönde projeler tarafından yüksek gelir grubuna sahip
1432 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin
ülkeler olarak tanımlanan ülkeler ev olarak dağılım göstermektedirler (UN sahipliği yapmaktadır. 2015 yılını baz DESA, 2016: 5). alacak olursak, 222 milyon kişi olan Göçmenlerin dağılımını kıta bazında uluslararası göçmenlerin %71’i olan inceleyecek olursak; 2015 yılında Avrupa yaklaşık 173 milyon kişinin 124 milyonu kıtasında ikamet eden göçmen sayısı 76 OECD üyesi yüksek gelir grubu ülkelerde, milyon kişi hemen ardından gelen Asya 49 milyonu ise OECD üyesi olmayan ancak kıtasında ise bu sayı 75 milyon kişi olarak yüksek gelir grubuna sahip ülkelerde belirlenmiştir. Tablo 3’de 2000 ve 2015 yaşamaktadırlar. Geriye kalan %29 yani yıllarında uluslararası göçmenlerin kıtalara yaklaşık 71 milyon kişi ise orta ve düşük göre dağılımı verilmiştir. Tablo 3 gelir grubuna sahip ülkelerde incelendiğinde 2000-2015 yılları arasında yaşamaktadırlar. Bunların 61 milyonu orta en fazla artışın Asya kıtasında gerçekleştiği gelir grubuna sahip ülkeler, geri kalan 10 görülmektedir (UN DESA, 2016: 6). milyonu ise düşük gelir grubu ülkeler Tablo 3: 2000 ve 2015 Yıllarında Uluslararası Göçmenlerin Kıtalara Göre Dağılımı 2000 Yılına 2015 Yılına Ait Kıta Ait Göçmen Sayısı Göçmen Sayısı (Milyon Kişi) (Milyon Kişi) Avrupa 56 76 Asya 49 75 Kuzey Amerika 40 54 Afrika 15 21 Latin Amerika ve 7 9 Karayipler Okyanusya 5 8 Kaynak: (UN DESA, 2016: 6) Göçmenlerin kaynaklarını kıta bazında kıtalara göre çok daha fazla artış gösterdiği inceleyecek olursak; hem 2000 yılında hem anlaşılmaktadır (UN DESA, 2016: 15). de 2015 yılında Asya kıtasının en önde yer Tablo 4’de 2000-2015 yılları arasında aldığı, ayrıca Asya kıtasından göç edenlerin göçmenlerin kaynaklarına göre kıta bazında 2000-2015 yılları arası incelendiğinde diğer dağılımı gösterilmiştir. Tablo 4: 2000 ve 2015 Yıllarında Uluslararası Göçmenlerin Kaynaklarına Göre Kıta Bazında Dağılımı 2000 Yılına Ait Giden Göçmen 2015 Yılına Ait Kıta Sayısı Giden Göçmen Sayısı (Milyon Kişi) (Milyon Kişi) Avrupa 52 62 Asya 68 104 Kuzey Amerika 3 4 Afrika 23 34 Latin Amerika ve 26 37 Karayipler Okyanusya 1 2 Kaynak: (UN DESA, 2016: 15)
En fazla göç alan ülkeleri incelediğimizde ise Amerika Birleşik Devletleri hem 2000 hem de 2015 yıllarında en önde yer almakla beraber özellikle Avrupa ülkeleri 2000 yılı ile kıyaslandığında 2015 yılı rakamlarına göre daha üst sıralara çıkmışlardır. En fazla göçmene ev sahipliği yapan ilk 20 ülkenin 2000-2015 yıllarına ait istatistikleri Şekil 1’de gösterilmiştir.
1433 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
Şekil 1: 2000 ve 2015 Yıllarında En Fazla Göçmene Ev Sahipliği Yapan Ülkeler
Kaynak: (UN DESA, 2016: 7)
Şekil 1 incelendiğinde Avrupa Birliği’nin varması yasadışı olarak deniz yoluyla lokomotif ülkelerinden olan Almanya, Avrupa ülkelerine kaçarken botlarının Birleşik Krallık, Fransa, İspanya ve İtalya batması sonucu boğulan ve karaya vuran 41 milyon göçmene ev sahipliği çocuk bedenlerinin yazılı ve görsel yapmaktadır ve dünyada en çok göçmene medyada infial uyandırması sonucunda sahip ilk 20 ülkenin içinde yer olmuştur (Ercan, 2016: 5). almaktadırlar, ayrıca diğer Avrupa ülkeleri Göç krizinin artışıyla beraber Schengen de geri kalan 35 milyon göçmene ev anlaşması kapsamındaki sınır kapılarında sahipliği yapmaktadırlar. Kuşkusuz, Avrupa artan denetim sonucunda Orta Doğu ve Birliği ülkelerinde görülen mülteci Kuzey Afrika’dan Avrupa’ya gitmek sayısındaki artışın en büyük sebebi Suriye isteyen mülteciler sınır geçişi yönünden krizi sonrasında gelişen Suriyeli mülteci daha kolay ancak hayati tehlike bakımından göçüdür. Sadece 2015 yılı ele alındığında daha zor olan deniz yolunu seçmeye ise Avrupa Birliği’nin 1.1 milyonunu başlamışlar ve sahip olduğu bir çok ada sadece Almanya kabul etmiş, toplam 1.2 sebebiyle daha erişilebilir olan başta milyon mülteciye kapılarını açmıştır Yunanistan olmak üzere İtalya ve İspanya (Martin, 2016a: 307). 2011 yılında başlayan gibi Akdeniz’e kıyısı olan Avrupa Birliği göç dalgası karşısında Avrupa Birliği’nin ülkelerini ilk varış noktası olarak göçmenlere kapılarını gecikmiş bir şekilde seçmişlerdir. Şekil 2’de de görülmektedir ki ancak 2015 yılında açmasının en önemli Orta Doğu ülkelerinden gelenler öncelikli sebebi ise her siyasi açıklamalarında olarak Yunanistan’a, Kuzey Afrika insanlık onuru, demokrasi ve insan hakları ülkelerinden gelenler ise öncelikli olarak gibi söylemlerin en başlı savunucularından İtalya ve İspanya’ya girmektedirler. olan Avrupa Birliği’nin mülteci krizinin ne kadar önemli bir kriz olduğunun farkına
1434 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin
Şekil 2 : Ocak-Aralık 2015 Tarihleri Arasında Deniz Yoluyla Yunanistan, İtalya ve İspanya’ya Gelen Mültecilerin Milliyetlerine Göre Sayı ve Dağılımı
Kaynak: http://reporting.unhcr.org/sites/default/files/regionalupdates/Monthly%20Arrivals%20by% 20Nationality%20to%20Greece%2C%20Italy%20and%20Spain%20-%20Jan-Dec%202015.pdf (erişim:02.08.2016)
Avrupa Ülkelerine Şekil 3’de gösterilen (Ercan, 2016: 5). Bunun üzerine Almanya deniz yolunu kullanarak yasadışı yolla Başbakanı Merkel tarafından, Dublin geçmeye çalışan ve bu yolu kullanırken bir sözleşmesi hükümleri hilafında göçmenlere çok kişinin hayatını kaybetmesi Avrupa kucak açılarak (Dublin sözleşmesi uyarınca Birliği ülkelerinin göçmen alımı konusunda göçmenlerin ilk ulaşım noktalarında kayıt kararını değiştirmiştir. Başta Almanya ve altına alınmaları ve ihtiyaçlarının Avusturya olmak üzere diğer Avrupa karşılanması gerekmektedir) göçmenlerin Birliği ülkeleri sınır kapılarını açmış, ancak direk olarak Almanya’ya sığınmacı daha sonra açılan bu kapılar tekrar başvurusu yapabileceği açıklanmış ve 12 kapatılmış ve Şekil 3’de gösterilen göç Eylül 2015 tarihinde 12,000’den fazla rotası üzerinde yer alan ülkeler tarafından göçmen Almanya’ya ayak basmıştır sınırlara göçmenlerin girişini engellemek (Martin, 2016a: 309-310). için dikenli telden barikat oluşturulmuştur
1435 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
Şekil 3 : Türkiye-Almanya Arası Göç Rotaları
Kaynak: (Martin, 2016b: 123)
Avrupa Ülkelerinin sınırlarını göçmenlere düşüşün bile durdurulamadığını belirterek kapatmasının ise çeşitli nedenleri vardır; iş gücü sorununu Avrupa Birliği bunlardan ilki hala etkileri süren ekonomik ekonomisinin gelecekteki en büyük kriz içindeki ülkelerin bir de göçmenlerin sorunlarından biri olarak gördüğünü ve ülkelerine alınmasıyla ortaya çıkacak göçmen kabulünün bir gereklilik olduğunu maliyetlerle karşılaşmak istememeleri, belirtmiştir (Euronews, 2016). ikincisi göçmenlerin kabul edilmesiyle Ayrıca Almanya Başbakanı Merkel de beraber yerel halkın işsizlik oranlarının ihtiyacı olan göçmenlere sınır kapılarının artacak olması, üçüncüsü kabul edilen açılmasının bir insanlık görevi olduğunu ve mültecilerin ülke içinde suça karışmaları gelen göçmenlerin de Almanya’ya entegre durumunda artacak güvenlik sorunları ve olacağına inandığını belirtmiştir (Deutsche dördüncü olarak da uzun vadede kabul Welle, 2016), ancak gelen göçmen sayısının edilen göçmenler ile onların birinci ve artması ve Almanya’da suç olaylarına ikinci kuşak çocuklarının Avrupa’ya karışması sonrasında Almanya’da Merkel entegrasyon sorunlarıdır. Özellikle 1970’li karşıtı söylemler artmaya başlamış ve yıllarda Avrupa’daki iş gücü ihtiyacı Merkel’in partisi olan Hristiyan Demokrat sonucunda alınan göçmenlerin birinci ve Birliği bazı eyaletlerde oy kaybetmeye ikinci kuşak torunlarının eğitim ve iş başlamıştır (The Trumpet, 2016). Hatta bazı gücüne katılma oranları çok düşük olmakla ciddi medya organlarında bile uygulanan beraber suça karışma oranları yüksektir göçmen politikasının Merkel’in sonunu (Martin, 2016a: 315). Bu durum sonucunda hazırladığına dair alaycı karikatürler da bu ülkelerin siyasilerinin üzerinde yeni resmedilmeye başlanmıştır (The Telegraph, göçmenlerin alınmaması konusunda 2016). halkları tarafından büyük bir baskı mevcuttur. Ancak tüm bu olumsuz argümanlara 5. AVRUPA BİRLİĞİNİN GÜNCEL rağmen göçmenlerin alınmasına dair VARLIK SORUNLARI: GÖÇ KRİZİ olumlu argümanlar da mevcuttur. Avrupa VE BREXIT Merkez Bankası Başkanı Mario Draghi bir Geçtiğimiz son iki yılda Avrupa Birliği iki açıklamasında Avrupa Birliği ülkelerinde büyük yara almıştır. Bunlardan birincisi bir çok reform yapılmasına rağmen çalışan Avrupa Birliği’nin karşı karşıya kaldığı nüfusun sayısının artırılamadığını hatta göçmen krizi diğeri ise Birleşik Krallık’ın
1436 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin
Avrupa Birliği’nden ayrılmak için yaptığı tarihinde yapılan referandum sonucunda ise referandumun etkisidir ve hala bu iki sorun %52 oranında Avrupa Birliği’nden ayrılma Avrupa Birliği’nin güncel en önemli sonucu çıkmıştır, oyların dağılımına konularını oluşturmaktadır. Özellikle yazılı bakılacak olursa İngiltere Avrupa ve görsel medyada göçmen krizinin Birleşik Birliği’nden çıkmak istemiş ancak İskoçya Krallık’ın Avrupa Birliği’nden ayrılma ve Kuzey İrlanda Avrupa Birliği’nde kalma sürecini hızlandırdığı hatta sebebinin bu yönünde oy kullanmışlardır (The Guardian, olduğuna dair bir çok açıklama vardır, hatta 2016). Referandum sonucunun ayrılma göç krizinin Avrupa’yı etkilemesinin asıl yönünde çıkmasıyla beraber diğer Avrupa mimarı olarak gösterilen Almanya Birliği ülkelerinden Fransa, Hollanda, Başbakanı Angela Merkel de aynı konu İtalya ve İsveç’te de sağcı ve demokrat doğrultusunda hem siyasiler hem de Avrupa muhalefet liderleri kendi ülkelerinde de vatandaşları tarafından suçlanmaktadır. Avrupa Birliği üyeliğinin devam edip Hatta siyasilerin dışında ünlü milyarder etmemesi konusunda referandum yapılması George Soros bile yapılan referandum gerektiği konusunda hükümetlerine çağrıda sonucunda Birleşik Krallık’ın Brexit kararı bulunmuşlardır (BBC, 2016b). Ancak almasının ardında Merkel’in uyguladığı Birleşik Krallık’da yapılan referandumdan yanlış göçmen politikası olduğunu medya Brexit kararı çıkması sonrasında beraber aracılığıyla açıklamıştır (Mail Online, ayrılmayı istemeyen hem halk hem de 2016). siyasilerden referandumun tekrarlanması talepleri de gelmiştir, çünkü İngiliz Birleşik Krallık, Avrupa Birliği’ne üye olma sürecinde dönemin Fransa Parlamentosu açısından bakıldığında hem Lordlar Kamarasında hem de Avam Cumhurbaşkanı De Gaulle tarafından iki Kamarasında Brexit’i isteyenler azınlıktadır kez veto edilmiş, ancak De Gaulle’in siyasi (Wintour, 2016). hayatının sona ermesinin ardından 1973 yılında Danimarka ile beraber o zamanki Ancak, referandumun esas incelenmesi adıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu’na üye gereken kısmı neden %52’lik bir kısmın olarak kabul edilmiştir (Açıkmeşe, 2012: Brexit istemesidir. Şüphesiz 43 yıllık 613). De Gaulle’ün Birleşik Krallığı veto birlikteliğin ardından ayrılık isteğinin bir etmesinin ardındaki neden ise oldukça çok nedeni olmakla beraber en temel iki basittir, çünkü De Gaulle’e göre Birleşik nedeninden birincisi, Birleşik Krallık içinde Krallık yeterince Avrupalı değildir (Bildt, çıkarılacak yasaların Avrupa Birliği 2016). Aradan 43 yıl geçtikten sonra bazı yasalarıyla uyumlu olmak zorunda olması, görüşlere göre ise De Gaulle haklı çıkmıştır ikincisi ve daha ağırlıklı olarak son yıllarda çünkü aradan geçen yıllarda Birleşik ön plana çıkan göçmen krizi ve yeni Krallık Avrupa Birliği’nin karar alma üyelerin Avrupa Birliği’ne alınacak sürecinde bir çok kararı veto etmiş, olmasıdır. Özellikle eski Sovyet bloğu Schengen anlaşmasını imzalamamış ve üyelerinin Avrupa Birliği’ne alınmasıyla ortak para birimini kullanmayı reddetmiştir beraber yaşanan aşırı işçi göçü mavi (Moore, 2016). yakalılar arasında hoşnutsuzluk yaratmıştır, çünkü yeni gelen göçmen işçiler daha Son yıllarda Birleşik Krallık’ta düşük ücretle çalışmakta ve bunun muhafazakar partiler tarafından bir çok kez dile getirilen Avrupa Birliği’nden ayrılma sonucunda da yerleşik halkın işsizlik oranları artmaktaydı (Boyle, 2015). Şekil çağrıları sonucunda, başbakan James 4’de; Ocak-Aralık 2015 tarihleri arasında Cameron 2015 yılı seçimlerini kazanması İngiltere’de yaşayan Avrupa Birliği durumunda Avrupa Birliği’nden ayrılmayı vatandaşları görülmektedir, şekil talep edenler için bir referandum yapılması konusunda söz vermiş ve seçimlerin James incelendiğinde en üst sırada yer alan Cameron tarafından kazanılması sonucunda Polonyalıların büyük bir çoğunluğunun İngiltere’ye çalışmak için gelen mavi yakalı referandum konusu tekrar gündeme işçiler olduğu gözden kaçırılmamalıdır. gelmiştir (BBC, 2016a). 23 Haziran 2016
1437 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
Şekil 4: Ocak-Aralık 2015 Tarihleri Arasında İngiltere’de Yaşayan AB Vatandaşları (Kişi Sayısı x 1000)
Kaynak: http://www.bbc.com/turkce/haberler/2016/06/160616_10soruda_referandum (erişim:05.08.2016)
Ayrıca Suriye’de yaşanan iç savaş ve üyelik için yeni müzakere fasıllarının sonrasında başlayan göç krizi ile ilgili açılmasının gündemde olması sebebiyle Türkiye ve Avrupa Birliği arasında Geri referandum öncesi ayrılma yanlılarının Kabul Antlaşması’nın imzalanması kampanyalarında Şekil 5’de yer alan afiş sonrasında Türkiye Cumhuriyeti bir çok yerde kullanılmış ve ayrılık yanlıları vatandaşlarının vizesiz olarak Avrupa referandum sonucunda istedikleri sonuca Birliği’ne alınma müzakerelerinin ve tam ulaşmışlardır.
Şekil 5: Birleşik Krallık’da Yapılan Referandum Öncesi AB’den Ayrılmayı İsteyenlerin Kullandığı Bir Afiş
Kaynak: https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/may/25/vote-leave-turkey-british- migrants-turks-ankara-eu (erişim:05.08.2016)
1438 C.22, Göç Özel Sayısı Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin
Suriyeli göçmen krizinin ayrılık talebine 6. GÖÇ KRİZİNİN AVRUPA etkisini irdeleyecek olursak; referandumun BİRLİĞİ’NİN GELECEĞİNE yapıldığı tarihte Birleşik Krallık Suriyeli MUHTEMEL ETKİSİ göçmenlere kapılarını açmamış ve ülkede Avrupa Birliği’nin günümüzde karşı Suriyeli göçmenlerin direkt etkileri karşıya kaldığı göç krizi ve Birleşik (işsizliğin artması, güvenlik ve entegrasyon Krallık’da yapılan referandumda Brexit sorunları) görülmemiştir, ancak 2015 yılı kararının alınması, Avrupa vatandaşlarının itibariyle 9 milyon göçmene ev sahipliği Avrupa Birliği’nin geleceği hakkında yapan Birleşik Krallık bu etkilerin hepsini karamsar bir düşünce içine girmesine yol daha önce ülkesine kabul ettiği göçmenler açmıştır. Birleşik Krallık’dan önce hiç bir ile yaşamıştır ve artık yaşamak ülkenin cesaret edemediği Avrupa istememektedir. Ayrıca Türkiye Birliği’nden ayrılma kararına referandum Cumhuriyeti ile imzalanan geri kabul ile halk tarafından karar verilmiş olmasının antlaşması ile Türkiye Cumhuriyeti diğer ülkelere de örnek teşkil edebileceği ve pasaportu sahiplerinin vizesiz seyahat başka üye ülkeler tarafından yeni ayrılık kapsamına alınması ve gelecek yıllarda tam isteklerinin ortaya çıkma ihtimali Avrupa üyeliğin oluşması durumunda Birleşik Birliği savunucularının korkulu rüyası Krallık topraklarında iş gücü dolaşımı olmuştur (Gürlesel, 2016). kapsamında çalışma ve yerleşme ihtimalinin bulunması Birleşik Krallık Avrupa Birliği savunucularının korkusu halkını korkutmuş ve ayrılık yanlısı sebepsiz değildir; çünkü Birleşik Krallık siyasetçiler de referandum öncesi bu halkının referandumda Brexit kararı korkuyu kullanarak hedeflerine vermelerinin altında yatan en önemli neden ulaşmışlardır (Cookman, 2016). göçmen krizidir ve hali hazırda Avrupa Birliği’nin göçmen krizi ile olan mücadelesi Birleşik Krallık’ın Brexit talebinin hukuki devam etmektedir. Özellikle sığındıkları boyutu incelendiğinde ise referandumdan ülkelerden oturma ve çalışma izni alan ayrılık kararı tek başına Avrupa göçmenlerin ucuz iş gücü pazarı yaratması Birliği’nden çıkmak için yeterli değildir; sonucunda yerleşik halk arasında işsizlik öncelikle Birleşik Krallık’da parlamentodan sorunu ortaya çıkmış ve bunun sonucunda ayrılık ile ilgili gerekli yasa ve kararların işsiz kalan halk hükümetlerinin uyguladığı geçmesi gerekmektedir. Gerekli yasaların göçmen politikalarına muhalefet yapmaya geçmesi sonrasında ise Lizbon başlamıştır. Ayrıca bazı Avrupa Birliği Antlaşmasının 50’nci maddesi gereği ülkelerinde göçmenler tarafından işlenen Avrupa Birliği Zirvesi’ne ayrılık talebini suçlar ve terör eylemleri sonucunda yerleşik iletmelidir. Talebin iletilmesini takiben halk arasında güvenlik kaygısı ortaya ayrılığın nasıl ve hangi şartlar çerçevesinde çıkmıştır. Özellikle sağ ve milliyetçi görüşü yapılacağı ayrılmak isteyen üye ve Avrupa savunan partilerin artan göç akını ile Birliği arasında belirlenir ve karşılıklı Avrupalılık Kimliğinin zaman içinde olarak karara varılır. Daha sonra hazırlanan kaybolacağı yönündeki söylemleri halk anlaşma, Avrupa Parlamentosu’nun da tarafından destek görmüştür (Archick, onayı alındıktan sonra Konsey tarafından 2016: 6). Bunun sonucunda da Avrupa nitelikli çoğunlukla karar alınarak Birliği’ne üye ülkelerde muhalefette yer yürürlüğe girer. Tam olarak ayrılık alan sağ görüşü savunan, milliyetçi ve gerçekleştirilene kadar ayrılmak isteyen Avrupa Birliği’nden ayrılmayı savunan ülkenin Avrupa Birliği’nin hukukunu partilere olan destek artış göstermiş ve uygulaması ve yürürlükteki yasalara uyması yakın zamanda bu desteğin daha da artacağı gerekmektedir (Open Europe, 2008: 46). değerlendirilmektedir (Stiglitz, 2016a).
1439 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
7. SONUÇ
Sonuç olarak, göç krizinin Avrupa Birliği’nin geleceğine olan muhtemel yansımaları irdelendiğinde görülmektedir ki; Birleşik Krallık’ın Avrupa Kıtasında Almanya’dan sonra en fazla göçmene ev sahipliği yaptığı, artan göçmen rakamları sonucunda göçmenlere ev sahipliği yapan ülkelerde işçi ücretlerinin düştüğü ve işsizlik oranlarının arttığı, Birleşik Krallık’da yapılan referandumdan ayrılık kararı çıkmasının diğer Avrupa Birliği ülkelerine de cesaret verdiği, muhalefet partilerinin mevcut hükümetlere referandum kararı alınması konusunda baskı yaptığı, yapılan bu politika sayesinde oylarının arttığı ve önümüzdeki günlerde de Avrupa Birliği’nden ayrılma amacıyla yapılacak yeni referandumların Avrupa Birliği’nin yakın geleceği için en büyük tehdit olduğu değerlendirilmiştir.
KAYNAKÇA 1. AÇIKMEŞE, S. A., (2012), Avrupa 6. BBC, (2016b), Brexit: AB'de aşırı sağ Birliği’nde Genişleme, B. Akçay & İ. liderler ülkelerinde referandum istiyor, Göçmen (Dü.) Avrupa Birliği; Tarihçe, http://www.bbc.com/turkce/haberler/20 Teoriler, Kurumlar ve Politikalar içinde 16/06/160624_ab_sag_tepkiler, Erişim (s. 611-630), Ankara, Seçkin tarihi: 04.08.2016. Yayıncılık. 7. BILDT, C., (2016), Saying Yes to 2. AKGÜL, A. vd., (2015), Göç ve Kamu Europe, https://www.project- Politikaları: Suriye Krizi Üzerine Bir syndicate.org/commentary/brexit- Analiz, The Global A Journal of Policy betrayal-uk-european-integration- and Strategy, 1 (2), ss:1-22. legacy-by-carl-bildt-2016-02, Erişim tarihi: 04.08.2016. 3. ARCHICK, K., (2016), The European Union: Current Challenges and Future 8. BOYLE, C., (2015), Just what is the Prospects, Congressional Research UK’s problem with Europe?, Service Report No.44249. http://www.cnbc.com/2015/05/27/why- would-the-uk-want-to-leave-the- 4. BARKIN, E., (2014), 1951 Tarihli eu.html, Erişim tarihi: 05.08.2016. Mülteciliğin Önlenmesi Sözleşmesi, Ankara Barosu Dergisi, (1), ss:331- 9. BOYRAZ, Z., (2015), Türkiye'de 360. Göçmen Sorununa Örnek Suriyeli Mülteciler, Zeitschrift für die Welt der 5. BBC, (2016a), 10 soruda İngiltere'nin Türken, 7 (2), ss:35-58. ABreferandumu,http://www.bbc.com/t urkce/haberler/2016/06/160616_10soru 10. COOKMAN, L., (2016), What if Turks da_referandum, Erişim tarihi: talked about Britons the way Vote 04.08.2016. Leave talks about Turkey?, https://www.theguardian.com/comment isfree/2016/may/25/vote-leave-turkey-
1440 C.22, S.1 Göç Krizinin, Brexit Kararına ve Avrupa Birliği’nin Geleceğine Muhtemel Etkileri
british-migrants-turks-ankara-eu, 19. MARTIN, P. L., (2016a), Europe’s Erişim tarihi: 05.08.2016. Migration Crisis: An American Perspective, Migration Letters, 13 (2), 11. DEUTSCHE WELLE, (2016), Merkel ss:307-319. mülteci politikasını savundu, http://www.dw.com/tr/merkel-mülteci- 20. MARTIN, P. L., (2016b), Amerikan politikasını-savundu/a-19297089, Gözüyle Avrupa’nın Göç Krizi, Göç Erişim tarihi: 03.08.2016. Dergisi, 3 (1), ss:121-134. 12. ERCAN, M., (2016), Mülteci Krizi 21. MOORE, C., (2016), Charles de Gaulle Bağlamında Türkiye-AB İlişkileri ve knew it: Britain does not belong in the Geri Kabul Anlaşması, Bölgesel EU, Çalışmalar Dergisi , 1 (1), ss:1-22. http://blogs.spectator.co.uk/2016/05/ch arles-de-gaulle-knew-it-britain-does- 13. ERGÜVEN, N. S. ve ÖZTURANLI, not-belong-in-the-eu/, Erişim tarihi: B., (2013), Uluslararası Mülteci 04.08.2016. Hukuku ve Türkiye, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 22. OPEN EUROPE, (2008), The Lisbon 62 (4), ss:1007-1061. Treaty and the European Constitution: A side-by-side comparison, 14. EURONEWS, (2016), Migrants could http://www.ecln.net/documents/lisbon/l help tackle eurozone ageing population isbon_- - Draghi, _constitution_side_by_side_open_euro http://www.euronews.com/2016/06/09/ pe.pdf , Erişim tarihi: 28.10.2016. migrants-could-help-tackle-eurozone- ageing-population-draghi, Erişim 23. ÖZKAN, I., (2011), Avrupa İnsan tarihi: 03.08.2016. Hakları Mahkemesi ve Avrupa Birliği Adalet Divanı Kararları Işığında 15. GÜRLESEL, C. F., (2016), Brexit ve Avrupa Birliği’nin Göç ve Sığınma Küresel Etkileri, http://www.moment- Politikası, Ankara Barosu Dergisi, (1), expo.com/brexit-ve-kuresel-etkileri, ss:165-188. Erişim tarihi: 24.10.2016. 24. SANDIKLI, A. ve SEMİN, A., (2014), 16. HINNEBUSCH, R., (2008), Modern Bütün Boyutlarıyla Suriye Krizi ve Syrian Politics, History Compass, 6 Türkiye, A. Sandıklı, ve E. Kaya (Ed.), (1), ss:263-285. Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye 17. MADDE14, (2016), Uluslararası içinde, (s. 193-256), İstanbul, Sözleşmeler, http://madde14.org/ Bilgesam. index.php?title=Kategori:Uluslararası_ 25. SÖNMEZ, P., (2015), Avrupa Sözleşmeler, Erişim tarihi: 12.08.2016. Birliği’nde Yeni Dönem Postkolonyal 18. MAIL ONLINE, (2016), Merkel's open İlişkiler ve Göç Politikaları Diyaloğu, door policy has brought 'chaos' to Doktora Tezi, İstanbul Europe, claims George Soros as Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, German leader is blamed for Brexit İstanbul . over her failure to deal with migrant 26. STIGLITZ, J., (2016a), The Real crisis, Issues Of The Eurozone And How To http://www.dailymail.co.uk/news/articl Solve Them, e-3666511/Merkel-s-open-door-policy- https://www.socialeurope.eu/2016/09/t caused-Britain-leave-EU-German- he-real-issues-of-the-eurozone-and- leader-blamed-Brexit-failure-deal- how-to-solve-them/, Erişim tarihi: migrant-crisis-open-arms-immigration- 25.10.2016. policy.html, Erişim tarihi: 04.08.2016.
1441 ÇENBERCİ – GÖVDERE 2017
27. ŞEMŞİT, S., (2010), Avrupa Birliği 32. THE TRUMPET, (2016), The Fall of Göç Politikasının Güvenlikleştirilmesi Merkel and Rise of a New Germany, ve Dışsallaştırılması: Türkiye’ye https://www.thetrumpet.com/article/13 Yansımaları, Doktora Tezi, Dokuz 658.2.0.0/society/immigration/the-fall- Eylül Üniversitesi/Sosyal Bilimler of-merkel-and-rise-of-a-new-germany, Enstitüsü, İzmir. Erişim tarihi: 03.08.2016. 28. ŞEN, Y., (2013), Suriye’de Arap 33. UN DESA, (2016), International Baharı, Yasama Dergisi , (23), ss:55- Migration Report 2015 Highlights, 79. New York, UN Department of Economic and Social Affairs. 29. TDK, (2016), Güncel Türkçe Sözlük, http://www.tdk.gov.tr/index.php?optio 34. UNHCR, (2009), Mülteci Kimdir?, n=com_gts&arama=gts&guid=TDK.G http://www.unhcr.org/turkey/home.php TS.57ada85b7bf635.17794520, Erişim ?page=29, Erişim tarihi: 12.08.2016. tarihi: 12.08.2016. 35. UNHCR, (2016), Mülteciler, 30. THE GUARDIAN, (2016), EU http://www.unhcr.org/turkey/home.php referendum: full results and analysis, ?page=72, Erişim tarihi: 12.08.2016. http://www.theguardian.com/politics/n 36. USAK, (2011), Mayınlı Arazide g-interactive/2016/jun/23/eu- Yürümenin Adı: Suriye’de Değişimi referendum-live-results-and-analysis, Zorlamak, USAK Raporları No.11-04, Erişim tarihi: 04.08.2016. Ankara. 31. THE TELEGRAPH, (2016), Angela 37. WINTOUR, P., (2016), UK voted for Merkel's historic error on immigration, Brexit – but is there a way back?, http://www.telegraph.co.uk/news/world http://www.theguardian.com/politics/2 news/europe/germany/angela- 016/jun/29/uk-voted-for-brexit-but-is- merkel/12193876/Angela-Merkels- there-a-way-back, Erişim tarihi: historic-error-on-immigration.html, 08.08.2016. Erişim tarihi: 03.08.2016.
1442 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1443-1456. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1443-1456.
AVRUPA BİRLİĞİ’NDE İSTENEN GÖÇMEN PROFİLİ ANALİZİ: EKONOMİK GÖÇMEN Mİ, POLİTİK GÖÇMEN Mİ?
ANALYSIS OF THE DESIRED IMMIGRANT PROFILE IN THE EUROPEAN UNION: ECONOMIC IMMIGRANT OR POLITICAL IMMIGRANT?
Mehlika Özlem ULTAN* * Yrd.Doç.Dr., Kocaeli Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, e-posta: [email protected]
ÖZ Günümüzde göç ve göçmen profilinin incelenmesine yönelik yapılan çalışmaların çoğunun göçlerin nedenlerine yoğunlaştığı görülmektedir. Ancak göçün nedenlerinin yanı sıra, göç alan ülkelerin göç alma nedenlerinin de araştırılması önem arz etmektedir. Göçmen profilinin genellikle ekonomik göçmenler üzerinden değerlendirilmesine rağmen, günümüz siyasi koşullarında savaşlardan etkilenen kişilerin politik amaçlı göçlerine de sıklıkla rastlanmaktadır. Avrupa Birliği ülkelerinin göç politikalarına bakıldığında, her ülkenin kendine uygun olan bir politika izlediği görülmektedir. Avrupa Birliği’nin ortak bir göç politikası çerçevesinde toplanması durumunda, istenen göçmen profilinin niteliklerinin de belirlenmesi gerekmektedir. Avrupa Birliği genelinde göçmen entegrasyonunun kolaylığını ya da zorluğunu belirleyen en önemli faktörlerden biri; ülkelere gelen göçmenlerle, ülkelerin istedikleri göçmen nitelikleri arasındaki ilişki olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Avrupa Birliği ülkelerinin istedikleri göçmen profilini analiz etmek ve ekonomik amaçlı göçmenlerin mi yoksa politik amaçlı göçmenlerin mi alınmasına onay verildiğini incelemek olarak belirlenmiştir. Böylece, göçün nedenlerine yönelik yapılan çalışmalara farklı bir bakış açısıyla bakmak ve Avrupa Birliği ortak göç politikası oluşumuna katkı sağlanıp sağlanamayacağı konusunda fikir sahibi olmak planlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği Göç Politikası, Ekonomik Göçmen, Politik Göçmen, Mülteciler. Jel Kodları: F22, J15, J61.
ABSTRACT Today, most studies on examining migration and immigrant profiles seem to focus on the causes of migration. However, it is important to investigate the causes of migration as well as the reasons why the countries are receiving immigration. Despite the fact that the immigrant profile is usually assessed on economic immigrants, in the present political conditions, political migrations of people who affected by wars are also frequently encountered. When the migration policies of the European Union countries are examined, it is seen that each country follows a policy that is appropriate for itself. If the European Union can create the framework of a common migration policy, the qualifications of the desired immigrant profile need to be determined. One of the most important factors determining the facility or difficulty of migration integration in the European Union is the relationship between the immigrants who come to the country and the immigrant qualification that the countries desire. The aim of this study is to analyze the desired immigrant profile of the European Union countries and to examine whether economic or political immigrants were approved. Thus, it is planned to take a different view of the studies on the causes of immigration, and to have an idea that it would be possible to contribute to the formation of the European Union common migration policy. Keywords: The EU Immigration Policy, Economic Immigration, Political Immigration, Refugees. Jel Codes: F22, J15, J61.
1443 ULTAN 2017
1. GİRİŞ değişimlere nasıl yaklaştığının anlaşılması amaçlanmaktadır. Uygarlık tarihi boyunca göç hareketleri hep gündemde olmuştur. Ancak küreselleşme çağı ile birlikte dünyadaki göç hareketleri 2. GÖÇ OLGUSU oldukça fazlalaşmış ve devletlerin politikalarını etkiler hale gelmiştir. Birçok Göç olgusu, merkezinde insan olmasından nedenden dolayı insanların göç ettiği bir dolayı küreselleşmenin insani boyutu olarak ortamda, hiçbir ülkenin kendisini göçün nitelendirilmekte ve ülkelerin ekonomi meydana getirdiği sonuçlardan uzak tutması politikaları, politik yapıları ve kültürel mümkün olmamaktadır. Günümüzde göç bağları üzerinde oldukça etkili olmaktadır. konusu sadece devletlerin değil, uluslararası Göçün etkileri konusuna değinmeden önce, örgütlerin de gündeminde yer almaktadır. göçün terim olarak incelenmesi, göçmen Ekonomik amaçlı olarak ortaya çıkan, kavramının açıklanması ve göç ile ilgili ancak siyasi olarak da bütünleşmeye önem diğer terimlere değinilmesi gerekmektedir. veren Avrupa Birliği’nin (Saygın, 2017: Göç kavramı kısaca, bir bireyin yaşamını 181), Avrupa kıtasında yaşanan göçmen geçirmek üzere geçici bir süre için ya da trafiğinden fazlasıyla etkilendiği görülmektedir. Avrupa Birliği özgürlük, sürekli olarak bir yerleşim yerinden güvenlik ve adalet alanı oluşturmak için diğerine, yerleşmek amacıyla yer değiştirmesi şeklinde tanımlanmaktadır yürüttüğü faaliyetler kapsamına, göç (Mutluer, 2003: 9). Göç, insanlık tarihi politikalarını da dâhil etmiştir. AB kadar eski bir süreç olduğu için birçok kapsamında düzenlenen ortak politikalar daha çok yasa dışı göçle mücadele ve sınır farklı ve derin kavramsallaştırma kontrolleri üzerinden yürütülmektedir. çalışmaları olduğu bilinmektedir. Ancak süre ve nedenden bağımsız olarak, en yalın Ancak bu çalışma, AB’nin yasa dışı göçle haliyle yer değiştirme hareketi olarak mücadele ve sınır kontrolleri konusundaki nitelendirilmektedir (Hopyar, 2016: 1). Göç politikaları ve görüşlerinden ziyade, AB kavramının ayrıca yasal ve yasa dışı göç ülkelerine gelen ve ülkelerin almak istedikleri göçmen profilini incelemeyi şeklinde ayrıştırılması da mümkün amaçlamaktadır. Bu doğrultuda çalışma, olmaktadır. Yasal göç, göçün genel tanımıyla benzerlik göstererek; “Kişilerin nitel ve nicel verilerden yararlanan bir herhangi bir amaçla kendi ülkelerinin dışına yöntem izlemektedir. Konu hakkında çıkarak, diğer ülkelerde yaşamlarını teorik bilgilerin verilmesinden sonra sürdürmek için gerçekleştirdikleri insan istatistiki bilgiler ışığında Birliğin en az ve en çok göçmen alan ülkelerinin hareketleri” şeklinde tanımlanmaktadır. belirlenmesi ve bu ülkelerin hangi göçmen Yasa dışı göç ise “Bir kişinin yasal olarak bulunduğu ülkeyi terk ederek, başka bir türüne daha çok ihtiyacı olduğunun ülkeye yasa dışı yollardan girmesi; yasal anlaşılması ise çalışmanın en önemli yollardan girdikten sonra süresi içinde amacını teşkil etmektedir. ülkeyi terk etmemek suretiyle, o ülkede Çalışma kapsamında değerlendirilecek olan yasal izin sahibi olmaksızın uzun süreli göçmen profilinin anlaşılabilmesi için olarak yaşaması ve/veya çalışması” öncelikle göç konusunda yaşanan kavram şeklinde ifade edilmektedir (Uluslararası karmaşasının giderilmesi gerekmektedir. Göç Örgütü, 2009: 14-15). Göçün Kavramsal çerçeve çizildikten sonra, kavramsallaştırılması sürecinde nedenlerine göçlerin nedenine yoğunlaşan birçok bağlı olarak zorunlu göç ve gönüllü göç çalışmanın aksine, göç alan ülkelerin ayrımı ortaya çıkmıştır. Zorunlu göç, istedikleri göç profillerine ulaşılmaya bireylerin savaş, doğal afet ve kıtlık gibi çalışılacaktır. Böylece, AB ülkelerinin yasal sebeplerle yaşadıkları yerden ayrılmak yollarla gelen göçmenlerin yol açtığı zorunda kalmaları şeklinde ifade ekonomik, politik, toplumsal ve kültürel edilmektedir. Gönüllü göç ise, bireylerin
1444
C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: ekonomik, eğitim, aile birleşimi gibi tanımlanmaktadır. Başvuru sonucunun nedenlerle göç etmeye kendi iradeleriyle olumsuz olması halinde bu kişilerin ülkeyi karar vermeleri şeklinde tanımlanmaktadır terk etmesi gerekmektedir (Uluslararası (Hopyar, 2016: 1). Göç Örgütü, 2009: 49). Bu doğrultuda sığınmacı, başka bir ülkeye iltica etmek Uluslararası Göç Örgütü’nün 2009 yılında isteyen ve bu amaçla başvuruda bulunan yayınladığı ‘Göç Terimleri Sözlüğü’ne göre kişiyi nitelendirirken; mülteci, iltica göçmen kavramının net bir tanımı hakkına sahip olan kişiyi tanımlamaktadır. bulunmamaktadır. Göçmenin, kişisel Sığınmacı geçici statüye sahipken, mülteci rahatlık amacıyla ve herhangi bir zorlama kalıcı bir statüyü ifade etmektedir (Hopyar, unsuru olmaksızın, kendi kararıyla göç 2016: 2). etmeye karar verdiği bilinmektedir. Bu kapsamda değerlendirildiğinde göçmen; maddi ve sosyal durumlarını iyileştirmek ya 3. AVRUPA’YA YAPILAN GÖÇLERİN da kendileri veya ailelerinin gelecekten SINIFLANDIRILMASI beklentilerini arttırmak için başka bir ülke veya bölgeye göç eden kişi ve aile fertleri Göç hareketleri tüm dünyaya yayılmış, şeklinde tanımlanabilmektedir. Göçlerin birçok ülkeyi etkileyen geniş kapsamlı sebeplerinin ekonomik olmasından dolayı, küresel bir süreç olarak göçmen kavramının bazı kaynaklarda değerlendirilmektedir. Avrupa’nın göç ekonomik göçmen olarak da kullanıldığı da hareketleri açısından tarihi incelendiğinde, görülmektedir (Uluslararası Göç Örgütü, İkinci Dünya Savaşı’na kadar göç veren 2009: 22). Ancak göçmen kavramının kesin konumda olduğu görülmektedir. Bu bir tanımının bulunmaması, farklı dönemden sonra ise göç almaya başlamış, durumlarda farklı çeşitlilikte göçmen kendi göç politikalarını oluşturmaya olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca çalışmış ve bu süreçte en önemli göç alan göçmenlerin sayısının ve ülkelerini ne merkezlerin başında gelmiştir. süreyle terk ettiklerinin net olarak Avrupa Birliği bünyesinde gelişen göç belirlenememesi de, tanımlamanın yapılmasını zorlaştırmaktadır (Koser, 2007: politikalarını tarihsel açıdan kesin çizgiler 16). çerçevesinde değerlendirmek mümkün olmamaktadır. Bunun en önemli nedeni, Göç ve göçmen kavramlarından sonra, Avrupa ülkelerinin göç konusunda göçmen ile ilgili diğer kavramların da tecrübelerinin farklı olmasından tanımlanması gerekmektedir. Mülteci, 1951 kaynaklanmaktadır. Kuzey Avrupa ve Cenevre Sözleşmesi’ne göre, “Irkı, dini, güney Avrupa’nın göç alma ve verme tabiiyeti, belirli bir sosyal gruba dönemleri bile birbirinden farklılık mensubiyeti ve siyasi görüşleri yüzünden göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında, haklı bir zulüm korkusu nedeniyle yapılan sınıflandırmaların genellikle Batı vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan Avrupa odaklı yapıldığı görülmektedir. ve söz konusu korku yüzünden, ilgili Messina’nın (2007: 19) sınıflandırması ülkenin korumasından yararlanmak değerlendirildiğinde, dönemlerin birbiri istemeyen kişi” şeklinde tanımlanmaktadır içine geçtiği, ancak yine de belli olaylar (Uluslararası Göç Örgütü, 2009: 43). Kendi bağlamında çerçevelendirildiği ve döneme kontrolleri dışında gerçekleşen olayların damgasını vuran olaylarla adlandırıldığı sonucunda mülteciler, zorla yerinden edilen anlaşılmaktadır. topluluklar olarak önemli bir sayıya ulaşmışlardır (Kara ve Korkut, 2010: 154- Messina’nın sınıflandırmasına bakıldığında, 155). Sığınmacı, “İlgili ulusal ya da İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’ya yönelik göçleri üç dönemde ele aldığı uluslararası belgeler çerçevesinde bir görülmektedir. 1945-1979 arasındaki ilk ülkeye mülteci olarak kabul edilmek isteyen dönem ‘misafir işçi dönemi’, 1973-2007 ve mültecilik statüsüne dair yaptıkları arasındaki ikinci dönem ‘aile birleşmeleri başvurunun sonucunu bekleyen kişi” olarak
1445 ULTAN 2017 dönemi’ ve 1990 sonrası dönem ise etmeyeceği ve istenilen zamanda göçlerin ‘düzensiz/zorunlu göç dönemi’ şeklinde durdurulabileceği düşünülmekteydi. Ancak sınıflandırılmaktadır. Birbiriyle tarihsel bu süreçte ekonomik duraklama göç olarak çakışan bu dönemleri olaylar hareketini bir süreliğine kesintiye uğratsa çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir da, aile birleşmeleri yoluyla ya da siyasi (Messina, 2007: 19). İlk dönem İkinci sığınma talepleri ile göçmen akışı devam Dünya Savaşı’ndan sonra başlamıştır. etmiş ve göçün istenildiği zaman kolayca Avrupa’nın savaş sonrası yeniden inşa durdurulabilecek bir olgu olmadığı edilmesi ve savaşın yaralarının sarılması anlaşılmaya başlanmıştır (Samur, 2008: 4). sürecinde misafir işçilerin kuzeydeki 1980’lerde işsizliğin arttığı öne sürülerek sanayileşmiş ülkelere alınması söz konusu misafir işçilerin kendi ülkelerine dönmeleri olmuştur. Bu dönemde en büyük dış göçün talebi ortaya çıkmıştır. Bu dönem ayrıca gerçekleştiği ülke Almanya olarak AB’nin göç konusunda yasal düzenlemelere bilinmektedir. Avrupa ülkeleri ve özellikle en çok ağırlık verdiği dönem olarak da Almanya’ya gerçekleşen göç hareketinin karşımıza çıkmaktadır. Göçmenleri istediği temelinde bu ülkeden gelen iş gücü talebi zaman geri gönderemeyeceğini anlayan vardır. İkinci Dünya Savaşından sonra Birlik, vize politikaları oluşturmaya büyük bir nüfus kaybı ile karşı karşıya başlamış, üçüncü ülkelerle göç konusunda kalan Almanya, “Marshall Yardımı ikili anlaşmalar yoluna gitmiş, böylece Planları” çerçevesinde önemli istihdam yasal ve yasa dışı göçü kontrol altında alanları oluşturmuş ve iş gücüne ihtiyaç tutmaya çalışmıştır (Uçarer, 2001: 292). Bu duymuştur (Suğanlı, 2003: 30). İkinci çalışmalardan en önemlisi, 1985 yılında Dünya Savaşı’ndan 1970’lerin sonuna Belçika, Fransa, Almanya, Lüksemburg ve kadar olan döneme misafir iş gücü kavramı Hollanda tarafından imzalanan ‘Schengen damgasını vurmuş ve 1960’lı yıllarda bu Anlaşması’ olarak değerlendirilmektedir. doğrultuda yapılan ikili ticaret anlaşmaları Schengen Anlaşması, imzalayan devletler ön planda olmuştur. Böylece düzenli ve arasındaki sınırları ortadan kaldırmayı planlı göç politikaları uygulanmaya amaçlarken, dış sınırlar üzerindeki denetimi çalışılmıştır. Almanya’nın ardından 1964 artırmaktadır. 1986 yılında imzalanan yılında Avusturya, Belçika ve Hollanda, ‘Avrupa Tek Senedi’ ile serbest dolaşım 1965 yılında Fransa ve 1967 yılında konusunda yeni bir adım atılmış, ayrıca İsveç’in iş gücü anlaşmaları yaptığı Birlik dışından gelen göç hareketlerine bilinmektedir (Yavuz, 2013: 612-613). yönelik çalışmaların da hızlandırılması 1970’lerin sonlarına kadar süren bu planlanmıştır (Güleç, 2011: 97). dönemde Yunanistan, İspanya, İtalya, Düzensiz/zorunlu göç dönemi olarak Türkiye, Portekiz, Doğu Almanya, Polonya, nitelendirilen Soğuk Savaş sonrası dönem Cezayir, Fas, Hindistan, Pakistan gibi ise günümüze kadar uzanmakla birlikte, ülkelerden işçi göçü gerçekleştirildiği Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte görülmektedir (Özerim, 2014: 22). Batı’ya iltica eden insanların ön planda 1973 yılında yaşanan Petrol Krizi, misafir olduğu bir sürecin yaşanmasına sahne işçi döneminin sonlanmasına yol açmış, olmuştur (Güleç, 2011: 86). Bu dönemin en böylece yeni bir dönem ortaya çıkmıştır. önemli özelliklerine bakıldığında, daha çok Bu dönemde yaşanan ekonomik krizin yabancılar yasası, kimlik problemleri, etkisiyle ekonomide durgunluk başlamış, yabancı düşmanlığı, etnik ve dinsel işsizlik oranları artmış, gelişen üretim örgütlenmelerin yaygınlaşması ve siyasal teknolojilerinin ihtiyaç duyduğu işçi profili hak talepleri gibi olayların yaşandığı değişmiş ve misafir işçilerle durumun görülmektedir (Yavuz, 2013: 613). sürdürülmesi mümkün olmamaya Birlik içinde iltica ile ilgili yasal çerçevenin başlamıştır. Misafir işçi döneminde alınan temelini oluşturan Dublin Sözleşmesi’nin göçmenlerin Birlik açısından sorun teşkil imzalanması, 1993 yılında yürürlüğe giren
1446
C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi:
Maastricht Antlaşması’nda oluşturulan 3 ancak Avrupa vatandaşlarının göçmenlere sütunlu yapıda ‘Adalet, Güvenlik ve İç bakışı da göz ardı edilmemesi gerektiği işleri’ kapsamına göç konusunun dâhil düşünülmektedir. Bu doğrultuda, AB’nin edilmesi, 1999 yılında yürürlüğe giren vatandaşlarına yönelik yaptığı anketlerin Amsterdam Antlaşması’nın göç sorgulanması yerinde olacaktır. yönetiminin müktesebata entegre edilmesini 2015 yılında yapılan son Eurobarometer amaçlaması, Tampere, Lahey Zirveleri ve çalışmaları incelendiğinde, 2014 yılıyla Aralık 2009’daki Zirve’de kabul edilen karşılaştırmalı verilere yer verildiği “Stockholm Programı”, AB’nin göçle görülmektedir. 16-27 Mayıs 2015 tarihleri mücadele ve göçmenlerin entegrasyonu arasında 28 AB üye ülkesi, 5 aday ülke ve konusunda bu dönemde yaptığı önemli Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti çalışmalar olarak dikkati çekmektedir vatandaşlarına yapılan anket sonuçlarına (Güleç, 2011: 88-89). göre, göç konusu AB genelinde %38 oranı Avrupa kıtasında İkinci Dünya Savaşı’ndan ile en önemli sorun olarak sonra yaşanan en büyük nüfus değerlendirilmektedir. 2014 yılında 4. hareketlerinin görüldüğü bu dönemde; sırada yer alan göç, 2015 yılında %14’lük 1990’larda gerçekleşen Bosna-Hersek artışla ilk sıraya yerleşmiştir. Ülke bazında Savaşı, Cezayir İç savaşı, Kuzey Afrika ve bakıldığında ise, göçü en önemli sorun Ortadoğu’daki çatışmalar ve Arap olarak gören ülkelerin başında %65 ile Baharının yaşanması politik göçmen olarak Malta gelmektedir. Malta’yı %55 ile nitelendirilebilecek mülteci akınına yol Almanya, %54 ile Estonya ve %50 ile açmıştır (Özerim, 2014: 26). Böylece Danimarka izlemektedir. Portekiz (%16) ve ortaya çıkan yasa dışı göçler ve ilticalar Yunanistan (%27) göçü AB’nin en önemli Avrupa’da göç krizinin artmasına sebep sorunları sıralamasında ilk üçe sokmayan olmuştur (Schierup, Hansen, and Castles, iki ülke olarak göze çarpmaktadır. AB 2006: 21). Mülteci ve sığınmacıların vatandaşlarına ‘ülkenizin karşı karşıya sayısında yaşanan artış, ülkelerde yaşanan kaldığı en önemli sorunlar nelerdir’ terörizm, suç oranlarındaki artış, işsizlik şeklinde sorulan soruya, en çok işsizlik sorunu ve sosyal politikaların çöküşü gibi olarak yanıt verildiği görülmekle birlikte, olumsuz olaylardan, bu kişilerin sorumlu Malta, Almanya, İngiltere ve Danimarka tutulmasına sebep olmuştur (Özerim, 2014: yine göç konusunu en önemli sorun olarak 27). belirtmiştir (Public Opinion in the European Union, 2015: 14-18). 1973 Petrol Krizi öncesinde göç alma konusuna iş gücü olarak bakıldığı ve istenildiğinde durdurulabileceğinin 4. GÖÇ ETME NEDENLERİ düşünüldüğü belirtilmişti. Ancak özellikle Göç, göçmen ve bunlarla ilgili kavramların 1990’lardan sonra sosyal koşullar, politik açıklaması yapıldıktan ve Avrupa’ya göçün etkiler ve kültürel sebeplerle göçmenlerin tarihinden kısaca bahsettikten sonra göçün bulundukları ülkede birçok gerilime yol sebeplerinin de ele alınması gerekmektedir. açtığı gözlenmektedir. Eskiden olduğu gibi Bireylerin göç etme nedenlerinin başında birer ekonomik ya da politik katma değer ekonomik sebepler gelmektedir. Ancak olarak görülmeyen göçmenler, vatandaşlar ekonomik boyutun yanı sıra göçün nezdinde ekonomiye, sosyal yaşama, nedenleri arasında demografik, politik, toplum güvenliğine ve kültürel bağlara birer toplumsal ve sosyo kültürel nedenlerin de tehdit olarak nitelendirilmeye başlanmıştır. olduğunu unutmamak gerekmektedir. Bu Bu durum, göçmenlerin çok kültürlülük ve durum, göçün insan merkezli bir yer entegrasyon kavramlarından ziyade, değiştirme hareketi olmasından dışsallaştırma ve ötekileştirme kavramları kaynaklanmaktadır. Göç hareketinden hem ile eşleştirilmesine sebep olmuştur. göçmenler hem de göç alan ülkeler Göçmenlere ekonomi politikaları etkilenmektedir. Bu durumda göçün sadece bağlamında ihtiyaç duyulduğu görülmekte,
1447 ULTAN 2017 ekonomik gerekçelerle değerlendirilmesi çalışma, konut edinme, ikamet, mal edinme anlamsız hale gelmektedir. hakkı gibi konular kapsamında yabancılarla aynı statüde değerlendirildikleri Göçün sebeplerine bakıldığında itici ve çekici faktörler şeklinde ele alındığı görülmektedir (Cenevre Sözleşmesi, 1951). görülmektedir. İtici faktörler, göçmenleri Gönüllü/isteğe bağlı göçlerin sebeplerini ise göçe zorlayan sebepler olarak karşımıza 4 başlık altında değerlendirmek mümkün çıkarken; çekici faktörler göçmenlerin göç olmaktadır. Bu başlıklardan ilki kazanç ya etme isteğini artıran sebepler olarak ele da ticari amaç taşıyan göçleri kapsamakta; alınmaktadır (Lee, 1966: 50). İtici ikincisi, sistematik kolonizasyon sonucu faktörlerin genellikle zorunlu göçlerle gerçekleşen göçler olarak ele alınmakta; sonuçlandığı düşünülmekle birlikte, çekici üçüncüsü, göç rekabeti sonucu gerçekleşen faktörlerin de gönüllü göçlerin oluşumuna göçler olarak nitelenmekte ve sonuncusu ise imkân tanıdığı bilinmektedir. İlk kısımda iş bulma ve istihdam amaçlı göçler olarak yapılan zorunlu ve gönüllü göç değerlendirilmektedir. Bu durumda gönüllü tanımlarından sonra, bu durumların göçlerin genellikle ülkeler veya bölgeler nedenlerinin irdelenmesi gerekmektedir. arası gelişmişlik farklarından kaynaklandığını söylemek mümkün Zorunlu göçlerin en önemli sebebi politik, olmaktadır (Yavuz, 2013: 611). İş gücü dini ya da toplumsal baskılardan kurtulmak göçü de gönüllü göçler kapsamında şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca savaş, sel, yangın ve deprem gibi felaketler değerlendirilmektedir. Bulundukları ülkenin sonucunda bireylerin yaşamlarını devam sosyo-ekonomik yapısının zayıf olması, istihdam kaygısı, ekonomik güven arayışı, ettirdikleri bir coğrafyadan istekleri dışında hızlı şehirleşme ve sanayileşmenin etkileri göç etmeleri de zorunlu göç kapsamında dolayısıyla refah seviyesi ve sosyal yapıda değerlendirilmektedir. Bu tarz zorunlu göçler yasal ve yasa dışı yollarla ortaya çıkan değişiklikler, iş gücü yapılabilmektedir. Yasa dışı yollarla göç göçlerinin sebepleri arasında sayılabilmektedir. Özellikle alt gelir eden kişilere yasa dışı göçmen denirken, grubuna dâhil olan ve kırsal kesimde yasal yollarla göç eden ve belli onaylardan yaşayan birçok bireyin, kent merkezlerine sonra ülkeye kabul edilen kişiler ise mülteci göç etmesi söz konusu olmaktadır. Bu olarak değerlendirilmektedir. Mülteci tanımından da anlaşılabileceği gibi, durum, iş gücü göçünün az gelişmiş ya da bulundukları ülkede siyasi otoriteyle gelişmekte olan ülkelerden daha gelişmiş ülkelere doğru gerçekleşmesini açıklar anlaşmazlık veya çatışma halinde olan niteliktedir. Dolayısıyla gelişmiş ülkeler mülteciler, bu sebeple can ve mal olarak değerlendirilen Avrupa ülkeleri ve güvenlikleri tehdit altında olduğu için başka Amerika Birleşik Devletleri gönüllü bir ülkeye göç etmektedirler. Kritz ve Keely’ye göre (1981: 18), mülteci göçü, göçlerin başlıca merkezleri haline gelmiştir göçün en dramatik hâli olarak (Yavuz, 2013: 612). görülmektedir. Tarihi açıdan bakıldığında Göçün nedenleri Avrupa bağlamında mülteci göçüne uzun yıllardır rastlanmasına değerlendirildiğinde, Avrupa’nın İkinci rağmen, bu konuda uluslararası alanda Dünya Savaşı’ndan sonra göç alan koruma faaliyetlerine girişilmesi durumu konumda olduğu görülmektedir. Bu göçlere son zamanlarda sıklıkla gündeme hem zorunlu göçler hem de gönüllü göçler gelmektedir. Mülteci statüsünde yer alan dâhildir. Daha özelde ele almak gerekirse kişilerin, 1951 Cenevre Sözleşmesi’ne göre bu dönemde Avrupa, sürekli göçler, geçici birçok hak elde ettikleri bilinmektedir. Bu işçi göçleri, aile birleşmeleri ile gelen kişilere eğitim hakkı, mahkemelere göçler, mülteci göçü, yasa dışı göçler ve müracaat hakkı ve sosyal yardım imkânları düzensiz göçlerin hepsine ev sahipliği açısından, ülke vatandaşlarıyla aynı haklar yapmıştır. Bunların yanı sıra, dönemsel verilmekle birlikte; bu haklar dışında kalan göçler ve emekli göçlerine de rastlandığı
1448
C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: bilinmektedir. Avrupa gelişmişlik düzeyi ve yerine yine ailevi göçler ve iltica yoluyla coğrafi konumu sebebiyle hep göçmenlerin gelen göçmenlerin ağırlık kazandığını ilgisini çeken bir coğrafik konumda söylemek mümkündür. Bu yaş aralığında en bulunmaktadır (Özerim, 2014: 19). çok iltica edilen ülkeler, Avusturya, İsveç, AB vatandaşlarına, ‘göçmenler ülkenize Almanya ve İngiltere olmuştur. Bu durumda tüm yaş aralığında göçmenlerin, sizce hangi amaçla gelmektedirler’ şeklinde hem iltica yoluyla hem de iş bulma yöneltilen soruya birçok ülke vatandaşının amacıyla en çok Almanya’yı tercih ettiğini ortak cevap verdiği görülmektedir. Buna söylemek mümkün olmaktadır (Eurostat, göre, göçmenlerin kendi ülkelerine daha iyi koşullarda yaşamak ve iş bulmak için 2014). geldiklerini düşünenlerin sayısı oldukça fazladır. 2011 yılında yapılan ankete katılan 5. GÖÇ ALMA NEDENLERİ 27 AB üyesi ülkeden 18’inin Göçmenlere duyulan ihtiyaç, bir ülkenin vatandaşlarında ise göçmenlerin iş bulmak demografik koşulları ve sosyal refah düzeyi için geldiği düşüncesi hâkimdir. ile ilişkili olarak belirlenmektedir. Göçmenlerin politik amaçlı geldiğini Ekonomik büyümenin ne kadar sağlandığı düşünen vatandaşların çoğunlukta olduğu da önemli bir kriter olarak ele alınmaktadır. ülke sayısı ise 12’dir. Diğer sebepler, AB ülkelerinde göçmenlere ihtiyaç eğitim, evlilik, transit ülke olarak duyulmasının sebeplerini belli başlıklar kullanmak, kişisel gelişim, daha iyi sağlık altında toplamak mümkün olmaktadır. hizmetleri ve sosyal haklara kavuşmak ve Göçmenlerin en başta yaşlanan nüfusa bir göç edilen ülke ile tarihsel bağların olması çare olabileceği düşüncesinin hâkim olduğu şeklinde sıralanabilmektedir (Migrant görülmektedir. Ayrıca yaşlanan nüfusla Integration, 2011: 22). ilgili olarak emeklilerin çalışan nüfusa Avrupa Birliği’ne gelen göçmenlerin göç bağımlılığının artması da bu sorunun etme sebeplerinin ülkelere göre dağılımının önemini vurgular niteliktedir. 2000’li da incelenmesi gerektiği düşünülmektedir. yıllardan önce bir emekli maaşının Yaş aralıklarına göre bir analiz yapıldığında karşılanabilmesi için 2 aktif işçinin primleri 15-24 yaş aralığında gelen göçmenlerin yeterli olurken, günümüzde 1 emekli için çoğunlukla ailevi sebeplerle geldikleri ancak 4 çalışana ihtiyaç duyulması söz görülmektedir. Eğitim amacıyla gelen konusu olmuştur. Emekli maaşlarına göçmenler İngiltere ve Avusturya’yı tercih yapılan kamu harcamaları da bu bağlamda etmişlerdir. İş bulma amacıyla gelen artmakta ve bunu karşılamak için göçmen göçmenlerin, göç etmeden önce iş işçilere ihtiyaç olduğu ifade edilmektedir. buldukları ülkeler genelde Çek Cumhuriyeti Yaşlanan nüfusa ve doğum oranlarının ve Kıbrıs olurken; göç etmeden önce azalmasına bağlı olarak, çalışan genç herhangi bir iş bulmamış olan göçmenlerin nüfusun da azaldığını söylemek genellikle İspanya, İtalya, Yunanistan ve mümkündür. Göçmenlerin genç, çalışma İngiltere’ye geldikleri görülmektedir. çağında olmaları ve iş gücünün Uluslararası koruma talebiyle ya da iltica verimliliğini artırabilecekleri düşüncesi de yoluyla gelen göçmenlerin çoğunlukla 25- ön planda olmaktadır. Genelde hizmet 54 yaş aralığında olduğu anlaşılmaktadır. sektöründe istihdam edilen göçmenlerin Bu yaş aralığında en çok iltica edilen istihdam oranını da artırdığı ve ekonomi ülkeler ise Slovenya, İtalya, Almanya, sağlamlık endekslerine olumlu katkı yaptığı Fransa, İsveç ve İtalya olmuştur. Bunların iddia edilmektedir (Global Migration, 2008: yanı sıra, eğitim amacıyla, ailevi sebeplerle 27-29). ya da aile birleşmesi yoluyla ve iş bularak Görüldüğü üzere, göçmenlere duyulan ya da iş bulma ümidiyle gelen göçmenlerin ihtiyaç demografik ve ekonomik ihtiyaçlar çoğunluğu da bu yaş aralığında çerçevesinde şekillenmektedir. Ancak bulunmaktadır. 55-64 yaş aralığına ihtiyacın esas sebebinin belirlenebilmesi bakıldığında ise, eğitim ve iş amaçlı göçler için AB ülkelerinin nüfus verilerine ve
1449 ULTAN 2017 ekonomik yapısına bakılması gerektiği düşünülmektedir. Tablo 1: En Çok ve En Az Göç Alan Avrupa Birliği Ülkeleri
Ülkeler Veriler 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Nüfus 81.802.257 80.222.065 80.327.900 80.523.746 80.767.463 81.197.537 Doğum 677.947 662.685 673.544 682.069 714.927 737.575 Almanya Ölüm 858.768 852.328 869.582 893.825 868.356 925.200 Gelen Göç 404.055 489.422 592.175 692.713 884.893 1.543.848 Giden Göç 252.456 249.045 240.001 259.328 324.221 347.162 Nüfus 62.510.197 63.022.532 63.495.303 63.905.297 64.351.155 64.875.165 Doğum 807.271 807.776 812.970 778.358 775.908 776.746 İngiltere Ölüm 561.666 552.232 569.024 574.945 568.840 601.272 Gelen Göç 590.950 566.044 498.040 526.046 631.991 631.452 Giden Göç 339.306 350.703 321.217 316.934 319.086 299.183 Nüfus 64.658.856 64.978.721 65.276.983 65.600.350 65.942.093 66.488.186 Doğum 833.654 824.263 821.844 812.343 819.328 799.671 Fransa Ölüm 551.369 545.221 569.986 569.365 559.435 593.807 Gelen Göç 307.111 319.816 327.431 332.640 339.902 363.869 Giden Göç 269.531 291.594 255.922 286.820 294.082 297.969 Nüfus 2.120.504 2.074.605 2.044.813 2.023.825 2.001.468 1.986.096 Doğum 19.781 18.825 19.897 20.596 21.746 21.979 Letonya Ölüm 30.040 28.540 29.025 28.691 28.466 28.478 Gelen Göç 4.011 10.234 13.303 8.299 10.365 9.479 Giden Göç 39.651 30.311 25.163 22.561 19.017 20.119 Nüfus 5.390.410 5.392.446 5.404.322 5.410.836 5.415.949 5.421.349 Doğum 60.410 60.813 55.535 54.823 55.033 55.602 Slovakya Ölüm 53.445 51.903 52.437 52.089 51.346 53.826 Gelen Göç 13.770 4.829 5.419 5.149 5.357 6.997 Giden Göç 4.447 1.863 2.003 2.770 3.644 3.870 Kaynak: (Eurostat, 2017)
Yukarıdaki tabloda 2015 yılı itibariyle en üzerinden hareket ettiği bilinmektedir. fazla göç alan ilk 3 ülkenin ve en az göç Ancak tahminler yerine geçmiş yıllara alan son 2 ülkenin demografik verilerine dönük incelemeler yapıldığında yer verilmiştir. Göçmenlerin nüfusun göçmenlerin azalan nüfus sorununa tam azalması sorununu çözeceğine yönelik olarak çözüm olacakları ortaya atılan iddiaların, gelecek düşünülmemektedir. En fazla göçmen projeksiyonlarıyla gelmesi istenen ya da (yasal göçmenler ve mülteciler) gelen beklenen tahmini göçmen sayıları ülkelere bakıldığında, ülkeden göç eden
1450
C.22, S.1 Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: Ekonomik Göçmen Mi, Politik Göçmen Mi? kişiler ve ölüm sayıları ile gelen göçmenler grubunda en fazla göçmene ev sahipliği ve doğum sayıları karşılaştırıldığında, yapan ülke %78 ile Lüksemburg olmuştur. göçmenlerin aslında nüfus artışına Lüksemburg’dan sonra %71 ile Almanya, neredeyse hiç katkıları olmadığı %69 ile Kıbrıs, %58 ile de Macaristan ve görülmektedir. Almanya örneğinden Slovenya gelmektedir. 55-64 yaş aralığında hareket edildiğinde; ölüm sayılarının her yıl ise en çok göçmenin refah seviyesinin doğum sayılarından fazla olduğunu Avrupa’da en yüksek olan ülkelerden biri söylemek mümkündür. Ayrıca ölüm sayıları olan Finlandiya (%52,6) ve İsveç’e (%50,4) ve giden göçmen sayıları toplandığında elde geldiği görülmektedir. Almanya yine %51 edilen sonuçtan, gelen göçmen ve doğum oranla bu yaş grubunda da üst sıralarda yer sayıları çıkarıldığında, nüfusun bu sayıya almaktadır. Bu durum Almanya’nın her yaş çok yakın oranda arttığı görülmektedir. grubundan eğitim seviyesi düşük göçmen Göçmenlerin gelişinin nüfusun sürekli aldığını gösterir niteliktedir (Eurostat, azalmasını engellediği ve ölümlerle giden 2014). göçmen sayılarını karşılamaya çalıştığı Avrupa Birliği’nin göçmenlere ekonomik düşünüldüğünde, nüfusun azalmasını bir sebeplerle ihtiyaç duydukları iddiasına süre daha sabit tutabileceği, ancak nüfusun karşın, aslında tüm göçmenlere iş artması için çok daha fazla göçmene ihtiyaç verilmediği anlaşılmaktadır. 2014 yılında duyulacağı anlaşılmaktadır. AB göç yapılan bir çalışmaya göre; AB ülkelerinde politikaları kapsamında bakıldığında, çalışmak isteyen göçmenlerin iş bulma göçmen politikalarını sıkılaştıran, sınır konusunda karşılaştığı sorunlara güvenliğini artıran ve göçmen alımında bakıldığında, ev sahibi ülkenin dilini seçici davranmaya çalışan Birliğin, nüfusun bilmemeleri, niteliklerinin yetersiz olması, azalması sorununu çözecek sayıda göçmen oturma izni alamamaları ve dini ya da almasının çok da mümkün olduğu sosyal sebeplerle iş bulamadıkları düşünülmemektedir. anlaşılmaktadır. Göçmenlerin en çok Avrupa Birliği’ne gelen göçmenlerin Belçika, Finlandiya, İsveç ve Avusturya’da nitelikleri ve ekonomiye katkılarının olup dil bilmeme sebebiyle iş bulamadıkları, olmadığı da değerlendirilmesi gereken İngiltere ve İtalya’da niteliksiz oldukları noktalar arasında yer almaktadır. Bunun gerekçesiyle işsiz kaldıkları, Yunanistan’da için öncelikle göçmenlerin eğitim oturma izinleri olmaması dolayısıyla iş seviyelerine bakılması gerekmektedir. bulamadıkları ve en çok İtalya ve Fransa’da sosyal gerekçelerle iş bulamadıkları 2014 yılı verilerine göre, ilk ve orta öğretim anlaşılmaktadır (Eurostat, 2014). düzeyinin altında eğitim seviyesinde olan göçmenlerden yabancı ülke doğumlu olan Dünyanın bazı bölgelerinde yaşanan 15-64 yaş arası ilk göçmen jenerasyonunun yoksullaşma, ekonomik krizler, işsizlik, AB ülkelerine gelme yüzdeleri siyasal istikrarsızlık, iç savaş gibi sebepler incelendiğinde, en çok göçmenin %62 ile göç hareketlerinin artmasına yol Malta’ya geldiği görülmektedir. Malta’yı açmaktadır. Avrupa gibi gelişmiş ülkelerin %60,1 ile Almanya, %58,5 ile Portekiz bulunduğu bir kıtada, ucuz iş gücüne takip etmektedir. Göçmen yaşlarına daha duyulan ihtiyaç dolayısıyla, az gelişmiş dar çerçeveden bakıldığında; 15-24 yaş ülkelerden gelen göçler de Avrupa ülkeleri arası göçmenlerin %45 ile en çok geldiği tarafından yeniden yapılanma ve ekonomik ülke İngiltere olurken, %30 ile ikinci ülke büyümeyi sağlamak için Almanya olmuştur. En fazla gelen değerlendirilmektedir (Bardakçı Tosun, göçmenin 25-54 yaşları arasında olduğu 2017: 703). anlaşılmaktadır. Diğer yaş gruplarındaki Arap Baharı öncesinde iç savaş veya siyasi göçmenlerin Almanya, İngiltere gibi istikrarsızlıklara sahne olan Irak, ülkelere gittiği, ancak 25-54 yaş grubunun Afganistan gibi ülkelerden başlayan göç tüm AB ülkelerine yayıldığını söylemek dalgasının Arap Baharı sonrasında yaşanan mümkün olmaktadır. Örneğin, bu yaş
1451 2017 ULTAN iç savaşlarla daha ciddi hâle gelmesi, genç iş gücünün azaldığı ülkelerdeki mülteci krizinin AB’nin gündeminde en üst ekonomik büyümenin sağlanması yasal sıraya yükselmesine sebep olmuştur. göçmenlerle sağlanmaya çalışılmakta, hatta Mülteci krizi dolayısıyla AB ülkeleri, yasa dışı göçmenlerin kayıt dışı ekonomide mültecilere yönelik mevzuatı tekrar çalıştırıldığı da bilinmektedir. Yukarıda gündeme getirmiş ve yürürlükte olan verilen tabloda Almanya’nın doğum Dublin Zirvesi kararlarını gözden geçirme oranlarının ölüm oranlarından daha düşük gereği duymuştur. Dublin sistemine göre, olduğu görülmektedir. Hem doğurganlık sığınmacılar Birlik topraklarına hangi oranının az olması hem de yaşlı nüfusun ülkeden giriş yaparlarsa o ülkede iltica fazla olması dolayısıyla Almanya’da başvurusu yapmak zorundadırlar. Bu ekonomik durgunluk yaşanması mümkün durum, özellikle Orta Doğu ve Afrika olmaktadır (Miegel, 2016: 1). Bu duruma ülkelerinden gelen mültecilerin Akdeniz çözüm olarak görülen yasal göçmenlerin ülkelerine giriş yapmak zorunda olmaları ülkeye girişlerinde sürekli artış olması da dolayısıyla o ülkelerde krizin daha yoğun ekonomik büyümenin destekleneceğine yaşanmasına sebep olmuştur (Refugees and yönelik yorum yapılmasına imkân Migration, 2015: 16-17). Bu ülkelerdeki tanımaktadır. Almanya’nın ekonomik sığınmacıların sayısının artması, başta büyüme verileri incelendiğinde, 2015 rahatsız olmayan Orta ve Batı Avrupa yılında gelen 1,5 milyon göçmenle birlikte ülkelerinin de uzlaşmayı kabul etmesinde büyüme oranını 0,1 oranında artırdığı ve sebep olmuştur. Özellikle 2015 yılında 0,325’ten 0,425’e yükseldiği görülmektedir. yaşanan yoğun göçmen gelişi karşısında 2017’nin başında açıklanan büyüme sessiz kalamayan İngiltere, Fransa gibi oranları da bu ortalamanın korunduğunu ülkeler de mülteciler konusunda yeni bir göstermektedir (Almanya, GSYİH Büyüme politika geliştirilmesi gerektiğine karar Oranı, 2017). vermişlerdir (Hopyar, 2016: 5-7). Birçok İngiltere örneğine bakıldığında ise, inişli Avrupa ülkesinin mülteci akınından hoşnut çıkışlı bir grafik izlese de İngiltere’de olmadığı bilinmekle birlikte, konunun doğum sayılarının ölüm sayılarından hep ekonomik açıdan değerlendirilmesinin de daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Ancak unutulmaması gerektiği düşünülmektedir. İngiltere de diğer AB ülkeleri gibi doğum Giderek yaşlanan bir Avrupa Birliği’nde sayılarının her yıl azaldığı ülkelerden çalışma yaşında ve verimli olan biridir. Ülkeden giden göçmenlerin sayısı mültecilerin varlığının değerlendirilmesi azalsa da gelen göçmenler genellikle artış kaçınılmaz olacaktır. Mülteciler arasından göstermiştir. Azalan doğum sayılarının girişimciler çıkması halinde ise ülke artan göç sayıları ile eşitlenmeye çalışılması gelirine farklı açılardan da katkı sağlaması durumu, İngiltere’de de karşımıza söz konusu olacak, bazı AB ülkelerinin çıkmaktadır. Bu durumun ekonomik karşı karşıya kaldığı ekonomik krizin büyümeye yansımasının da aşılmasına da yardımcı olması mümkün değerlendirilmesi gerekmektedir. olacaktır. İngiltere’nin 2014 yılında 0,8 oranında Göçmenlere olan ihtiyacın nüfus ve ekonomik büyüme yaşadığı ancak, 2015 ekonomi çerçevesinde değerlendirilmesiyle yılında bu oranın 0,45’e düştüğü, 2016 birlikte, Almanya ve İngiltere hem en fazla yılında 0,5 dolaylarında olduğu ve 2017 göç alan hem de iltica oranlarının en yüksek yılında ise artış göstererek 0,7’ye çıktığı olduğu ülkeler olarak ön plana görülmektedir (İngiltere, GSYİH Büyüme çıkmaktadırlar. Bu durum sebebiyle, bu Oranı, 2017). Ekonomik büyümenin ülkelerin nüfusları ve ekonomik belirlenmesinde birçok parametrenin durumlarının incelenmesi gerektiği değerlendirilmesi gerekmekte, ancak azalan düşünülmektedir. Ekonomik büyümeyi genç nüfusun olduğu, iş gücünün verimsiz etkileyen birçok parametre olmakla birlikte, hale geldiği ülkelerde ekonomik büyümenin
1452
C.22, S.1 Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: Ekonomik Göçmen Mi, Politik Göçmen Mi? gerçekleşmesi için göçmene ihtiyaç Nüfus ve ekonomi çerçevesinde duyulması kaçınılmaz olmaktadır. değerlendirilebilecek olan Avrupa Birliği’nin göç alma nedenlerinin aslında Göçmenlere olan ihtiyaç konusunda hedeflenen nüfus politikalarını tam olarak vatandaşların fikirleri de önemli olmaktadır. karşılamadığı anlaşılmaktadır. Ülkelerin Göçmenlerin ülkelerine yaptığı katkılar istedikleri göçmen profilinin, Avrupa göç konusunda fikirleri sorulan vatandaşların tarihi incelenirken ortaya çıkan sonuçlardan verdikleri yanıtlar incelendiğinde; ders alınarak şekillendiği düşünülmektedir. göçmenlerin çalışkan oldukları, kültürel AB, günümüzde politik amaçlı gelen çeşitliliğe katkıları olduğu, girişimci göçmenlerin, yerel halkın ve gönüllü göçmenlerin ülke ekonomisine katkıda göçmenlerin çalışmak istemediği işlerde bulunduğu, komşu ülkelerden gelen çalışarak ekonomiye daha fazla katkı göçmenlerin sosyal ve kibar olduklarına sağladığı düşüncesini ortaya koymaktadır. yönelik yanıtlar verdikleri görülmektedir Bu durum, misafir işçi göçlerinin kalıcı (Migrant Integration, 2011: 23). göçmenlere dönüşmesi gibi Göçmenlere yönelik olumlu düşüncelerin değerlendirilmekte ve gelen göçmenlerden olmasına rağmen göçmenlere olumsuz sadece ekonomik amaçlı yararlanılmasının yaklaşan vatandaşların da bulunduğu sağlanması amaçlanmaktadır. Avrupa bilinmektedir. Vatandaşların göçmenlere Birliği’nin de bu sebeple göç politikalarını yönelik olumsuz düşüncelerinin arkasında sıkılaştırdığı, kalıcı olmasını istediği yatan nedenleri ise; yerli halkın çalışacağı göçmenlerin beklenen niteliklerini yüksek işleri ellerinden aldıkları, vergi kaçırarak tuttuğu, ancak politik sebeplerle hayatta yasa dışı yollarla çalıştıkları, suç olaylarına kalmak için gelen mültecileri niteliksiz sıklıkla karışmaları, küstah davranışlarda işlerde çalıştırarak ekonominin ayakta bulunmaları, ülkenin sosyal ve sağlık kalmasını ve hatta büyümesini hedeflediği sisteminden fazla yararlandıkları, topluluk düşünülmektedir. halinde yaşadıkları ve bunun kaynaşmaya engel olduğu, dini farklılıklar sebebiyle bütünleşmeye yanaşmadıkları, ülkenin 6. SONUÇ kendi kurallarına saygılı olmadıkları, çalıştıkları işlerde kalite standardının Avrupa Birliği ülkeleri, İkinci Dünya altında iş çıkardıkları şeklinde sıralamak Savaşı’ndan sonra savaş dolayısıyla ortaya mümkün olmaktadır. (Migrant Integration, çıkan iş gücü açığını kapamak adına 2011: 23-25). göçmenlere ihtiyaç duymuştur. Göçmenler vasıtasıyla yeniden yapılanmanın ve Bu tarz olumlu ve olumsuz düşünceler ekonomik kalkınmanın da sağlanacağı olmasına rağmen, göçmenlerin gelmesinin umulmuştur. Bu yüzden, diğer ülkelerden istenmesinin esas sebebi, göçmenlerin istihdam amaçlı göçler yapılması teşvik azalan genç nüfus sebebiyle iş gücüne olan edilmiştir. Bu dönemde yapılan göçlerin ihtiyacı kapatacaklarının düşünülmesidir. kalıcı olduğunun anlaşılması ve ekonomik Göçmenlerin yerel halkın işlerini ellerinden krizler sonucu işsizliğin ortaya çıkmasıyla, aldığına yönelik düşünceler olduğu ülke vatandaşları göçmenlerin iş gücüne görülmektedir. Ancak göçmenlerin katılmasından rahatsız olmuş ve bu durum çalıştıkları sektörler incelendiğinde, aslında AB göç politikalarının oluşturulmaya bu sektörlerin yerel halkın çalışmayı tercih başlanmasıyla sonuçlanmıştır. Var olan etmediği ya da çalışma ücretini düşük göçmenlerin entegrasyonu konusu ön plana bulduğu işler olduğu anlaşılmaktadır. çıkmış ve yeni alınacak göçmenlerin sosyal Çoğunluğu hizmet sektöründe çalışan gelişmişlik düzeyleri, verimli iş gücü göçmenlerin genellikle, yaşlı bakımı gibi yaşında olmaları ve yerli halk ile kültürel sağlık hizmetlerinde, tarım, inşaat, yol benzerlikleri gibi nitelikleri yapım işlerinde, ev temizliği, hizmetçilik, değerlendirilmeye başlanmıştır. Kültürel tekstil işleri gibi alanlarda faaliyet farklılıkları olan göçmenlerin alınmasıyla gösterdikleri bilinmektedir.
1453 2017 ULTAN
Avrupa Birliği’nin ‘çok kültürlü’ yapısının söylenebilmektedir. Bu kişilerin savaş vurgulanacağı düşünülmekle birlikte, bittikten sonra ülkelerine dönme ihtimali de asimilasyon politikalarının da varlığını göz önünde bulundurulduğunda, aslında AB sürdürdüğü bilinmektedir. İzlenen bu ülkeleri ve politik göçmenler arasında bir politikalar ülkeden ülkeye farklılık kazan-kazan ilişkisi olduğu da göstermekte, ancak göçmenlerin yol açtığı düşünülebilmektedir. Mülteciler savaş düşünülen sorunlara geçici çözümler ortamından uzaklaşarak hayatta kalma bulunduğu gerekçesiyle Birliğin hep mücadelesi verip çalışmak zorundayken, eleştirildiği anlaşılmaktadır. AB ülkeleri de azalan genç nüfuslarına bağlı olarak verimli ve ucuz iş gücüne Ucuz iş gücüne duyulan ihtiyaç dolayısıyla, ihtiyaç duymaktadır. 1951 Cenevre AB ülkelerinin göçmenlere ihtiyaç duyduğu Sözleşmesi’nde belirtilen mülteci hakları düşünülmektedir. Ancak bu noktada kapsamında, mülteci statüsüne geçen politik gönüllü göçmen ve zorunlu göçmen, yani göçmenlerin birçok hakka sahip olduğu bir anlamda gönüllü göçmen ve görülmektedir. Ancak, bu kişilerin mülteci/yasa dışı göçmen arasında bir ayrım ülkelerindeki siyasi ortam nedeniyle ya da yapılması gerekmektedir. Ekonomik amaçla savaş sonucu zorunlu olarak göç ettikleri gelen gönüllü göçmenler ile politik göz önünde bulundurulduğunda, ülke sebeplerle gelen mülteciler ya da yasa dışı vatandaşlarının aksine, daha düşük ücrete göçmenler arasında fark bulunmaktadır. Bu ve daha zor çalışma şartlarıyla çalışmayı farkın da ekonomik göstergelere yansıdığı kabul ettikleri düşünülmektedir. Bu düşünülmektedir. Ekonomik amaçlı gelen kişilerin bir süre sonra ülkelerine dönme yasal göçmenler, yaşlanan nüfusa bağlı ihtimalleri bulunduğu için de gönüllü olarak artan iş gücü ihtiyacını karşılama göçmenler gibi uzun süreli olmamakla konusunda faydalı görülmektedir. AB birlikte, vatandaşlık haklarından ve sosyal ülkeleri gönüllü göçmenlerin nitelikli haklardan yabancı statüsündeki kişiler gibi göçmenler olmasını istemektedir. Bu yararlanabilmektedirler. kişilere oturma, çalışma izni verilmekte, bir süre sonra vatandaşlığa geçebilmekte ve Vatandaşların ve devlet politikalarının ülke vatandaşlarının sahip olduğu haklara göçmenlere bakışı ülkeden ülkeye farklılık sahip olabilmektedirler. Bu şekilde nüfusun göstermektedir. Bu da ortak bir göç artması söz konusu olmaktadır. Ancak bu politikası oluşturulmasını zorlaştırmaktadır. kişilerin doğurganlık oranlarının yüksek Ülkeler yasal göç yollarını sıkı politikalarla olduğu yaş dönemlerinde gelmeleri halinde denetleyerek, Afrika ve Orta Doğu’dan nüfusun büyümesi mümkün olacaktır. Aksi gelecek mülteci akınını engellemeye takdirde, göçler sadece doğumlar ve çalışmaktadır. Ancak yasal yolların ölümler arasındaki sayı dengesinin kapatılması yasa dışı göçü teşvik eden en korunmasına ve nüfusun durağan kalmasına önemli unsurların başında gelmektedir. Bu imkân tanıyacaktır. Nüfusun azalması durum, yasa dışı yollarla gelen göçmenlerin sorunu da uzun bir süre gündemde kalmaya kayıt dışı ekonominin bir parçası olarak devam edecektir. kendilerine yer bulmaya çalışmalarına sebep olmaktadır. Sonuç olarak, AB Konuya zorunlu göçmenler açısından ülkeleri ekonomik amaçlarla gelen gönüllü bakıldığında ise, durumun daha farklı göçmenlere yönelik uyguladığı politikaları olduğu anlaşılmaktadır. Eurostat verileri de sıkılaştırmaya çalışırken, insan hakları incelendikten sonra, aslında göçmenlere bağlamında değerlendirilmesi gereken ekonomik açıdan ihtiyaç duyulduğu savaş mağdurlarının ülkeye girişlerinin bilinmekte; iç savaş ve siyasi kontrolünü de artırmayı hedeflemekte, istikrarsızlıktan kaçarak AB ülkelerine ancak bu durumun yasa dışı göçleri sığınan, mülteci statüsü kazanan kişilerin ya tetiklediğini de inkâr etmemektedir. da yasa dışı göçmenlerin yerli halka oranla ucuz iş gücünü oluşturduğu
1454
C.22, S.1 Avrupa Birliği’nde İstenen Göçmen Profili Analizi: Ekonomik Göçmen Mi, Politik Göçmen Mi?
Bu durumda politik sebeple gelen yasa dışı 706, (Ed.) ÇOMAK, H., göçmenlerin ve mültecilerin, Birlik SANCAKTAR C. ve ÇINAR, H.Y., ülkelerinin ekonomilerinin büyümesine Afrika Politikası 21. Yüzyılda katkıda bulundukları söylenebilmektedir. Güvenlik, Refah ve Demokrasi Arayışı, Yasa dışı göçmenler daha düşük ücrete, Beta Yayınları, İstanbul. esnek çalışma saatlerine karşı çıkamadan 5. CENEVRE SÖZLEŞMESİ, (1951). çalışmayı kabul etmekte, kayıt dışı “Mültecilerin Hukuki Statüsüne İlişkin ekonomiye katkıda bulunmaktayken, Sözleşme”, mülteciler belli haklar çerçevesinde http://www.multeci.org.tr/wp- yabancılara eş statüde çalışabilmekte ve content/uploads/2016/12/1951- yine de ülke vatandaşlarından daha düşük Cenevre-Sozlesmesi-1.pdf, 10.12.2017. koşullarda hayatını idame ettirmektedir. Ayrıca, mültecilerin sahip olduğu haklar 6. ECONOMIST INTELLIGENCE dolayısıyla ülkelerine geri UNIT, (2008). “Global Migration”. gönderilememeleri, Birliğin, mülteciler Barometer, Methodology, Results & yerine yasa dışı göçmenleri tercih edip Findings: 1-32. etmediğinin de sorgulanmasına yol açmaktadır. Ekonomik amaçla gelen 7. EUROPEAN COMMISSION, (2011). gönüllü göçmenlerin ise hem nitelikleri “Migrant Integration”, Aggregate Report: 1-124. dolayısıyla hem de bir zorunluluk hissetmemelerinden dolayı işverenlerin ağır 8. EUROPEAN COMMISSION, (2015). tekliflerini kabul etmedikleri görülmektedir. “Public Opinion in the European Tüm bu açılardan bakıldığında, aslında Union”, Eurobarometer 83: 1-44. cevabı baştan belli gibi görünen ‘ekonomik 9. EUROSTAT, (2017). göçmen mi, politik göçmen mi istenir?’ http://ec.europa.eu/eurostat, sorusunun yanıtının politik amaçla gelen 16.03.2017. göçmenler, özellikle de yasa dışı göçmenler olduğu düşünülmektedir. Ekonomik 10. GÜLEÇ, C. (2015). “Avrupa krizlerin etkisini en alt seviyeye Birliği’nin Göç Politikaları ve indirebilmek için, AB göç politikalarının Türkiye’ye Yansımaları”, Tesam çalışma çağında olan politik göçmenler Akademi Dergisi, 2(2): 81-100. üzerinden şekillenmesinin de oldukça 11. HOPYAR, Z. (2016). “Avrupa’da Göç muhtemel bir sonuç olduğu ve Mülteci Olgusu”, Diaspora değerlendirilmektedir. Araştırmaları Merkezi, Ocak 2016 Raporu: 1-12. KAYNAKÇA 12. KARA, P. ve KORKUT, R. (2010). “Türkiye’de Göç, İltica ve Mülteciler”, 1. (2015). “Refugees and Migration”, Kas Türk İdare Dergisi, 467: 153-162. International Reports, 11/12: 1-38. 13. KOSER, K. (2007). International 2. (2017). “Almanya, GSYİH Büyüme Migration: A Very Short Introduction, Oranı”, Oxford University Press, Oxford. http://tr.tradingeconomics.com/german y/gdp-growth, 26.03.2017. 14. KRITZ, M.M. and KEELY, C.B. (1981). Global Trends in Migration, 3. (2017). “İngiltere, GSYİH Büyüme The Center for Migration Studies of Oranı”, New York, Inc., New York. http://tr.tradingeconomics.com/united- kingdom/gdp-growth, 26.03.2017. 15. LEE, E.S. (1966). “A Theory of Migration”, Demography, 3(1): 47-57. 4. BARDAKÇI TOSUN, S. (2017). “İtalya’nın Afrika Politikası”, s. 699-
1455 2017 ULTAN
16. MESSINA, A. (2007). The Logics and 22. SCHIERUP, C., HANSEN, P. ve Politics of Post WWII Migration to CASTLES, S. (2006). Migration, Western Europe, Cambridge University Citizenship, and the European Welfare Press, Cambridge. State: A European Dilemma, Oxford University Press, Oxford. 17. MIEGEL, M. (2016). “Immigration as Survival Strategy”, International 23. SUĞANLI, M. (2003). Almanya’da Reports 4: 1-6. Yaşayan ve TC Merkez Bankasında Hesabı Bulunan Türklerin Sosyo- 18. MUTLUER, M. (2003). Uluslararası Ekonomik Yapısı ve İşçi Dövizleri, TC Göçler ve Türkiye, Çantay Kitabevi, Merkez Bankası Yayını, Ankara. İstanbul. 24. UÇARER, E. (2001). “Managing 19. ÖZERİM, G. (2014). “Avrupa’da Göç Asylum and European Integration: Politikalarının Ulusüstüleşmesi ve Bir Expanding Spheres of Exclusion”, Güvenlik Konusuna Dönüşümü: International Studies Perspectives, Avrupa Göç Tarihinde Yeni Bir 2(3). Dönem Mi?”, Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, 5(1): 1-48. 25. ULUSLARARASI GÖÇ ÖRGÜTÜ, (2009). “Göç Terimleri Sözlüğü”, 20. SAMUR, H. (2008). “Avrupa No.18, Birliği’nde Göçe Yönelik Global http://www.goc.gov.tr/files/files/goc_te Yaklaşım”, Uluslararası İnsan Bilimleri rimleri_sozlugu(1).pdf, 12.03.2017. Dergisi, 5(2). 26. YAVUZ, S. (2013). “Göç, Entegrasyon 21. SAYGIN, D. (2017). “Afrika ve Din: Avrupa’da Yaşayan Türkler Güvenliğinde Cılız Bir Ses: Avrupa Bağlamında Bir Değerlendirme”, Birliği”, s. 181-190, (Ed.) ÇOMAK, Uluslararası Sosyal Araştırmalar H., SANCAKTAR C. ve ÇINAR, Dergisi, 6(26): 610-623. H.Y., Afrika Politikası 21. Yüzyılda Güvenlik, Refah ve Demokrasi Arayışı, Beta Yayınları, İstanbul.
1456
Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1457-1472. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1457-1472.
AB - TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE GÖÇ: İLERLEME RAPORLARI ÜZERİNE İÇERİK İNCELEMESİ
MIGRATION IN EU-TURKEY RELATIONS: A CONTENT ANALYSIS ON ACCESSION REPORTS
Nermin AYDEMİR*, Gökberk KESKİN** * Yrd. Doç. Dr. Antalya Bilim Üniversitesi, [email protected] ** Antalya Bilim Üniversitesi Öğrenci [email protected]
ÖZ Son yıllarda küresel ölçekteki iktisadi ve siyasi sorunların hız kazanması ile birlikte sığınma göçünde ciddi bir artış söz konusudur. AB (Avrupa Birliği) başta olmak üzere gelişmiş ülkelerin giderek içe kapanmaları ise daha önce göç konusuna nispeten uzak kalmış ülkelerde ciddi bir yoğunluğu beraberinde getirmektedir. Bu durumun en çarpıcı örneklerinden biri Türkiye’de yaşanmaktadır. Cenevre Sözleşmesi’nde (1951) konulan coğrafi çekince1 ile ‘iltica meselesinden’ uzun süre uzak kalan Türkiye, 2011’de başlayan Suriye göçü ile birlikte bugün dünyanın en büyük sığınma göçüne ev sahipliği yapmatkadır.2 Bu durum ise Türkiye’nin göç siyasetini şekillendirmekte önemli yer tutan AB ile ilişkileri çok farklı bir boyuta taşımaktadır. Bu çalışmada, AB’nin Türkiye’yi göç bağlamında resmettiği çerçeve üzerinde durulmaktadır. Her yıl AB’nin yayınladığı ilerleme raporlarındaki içerikten yola çıkılarak AB’nin konu hakkındaki bakış açısına yönelik detaylı incelemeler yapılmaktadır. Konu hakkındaki içeriği derinlemesine incelemek, farklı bakış açılarını saptamak ve bunları anlamlandırmak adına nitel içerik analizi yöntemi kullanılmaktadır. 15 yıllık bir dönem kapsandığı çalışmada her bir beş yılı temsilen 2000, 2005, 2010 ve 2015 raporlarını içeren bir örneklem seçilmiştir. Anahtar Kelimeler: İltica, göç, AB, Türkiye, İçerik Analizi Jel Kodları: F22, O15, R23.
ABSTRACT There has been an increasing growth in the asylum related migration with the intensification of economic and political problems worldwide. As the developed countries in general and European Union (EU) countries in particular adopt more restrictive policies, such migratory influx creates new countries of destination. Turkey is one of the most significant cases in this regard. Being largely away from asylum related “issues” with its geographical limitation on the Genova Convention (1951),3 the country now hosts the largest asylum related migration in the World.4 This, in turn, leads EU-Turkey relations into a very different direction as (asylum related) migration lies at the core of EU-Turkey relations. We examine how the EU frames Turkey with regard to the context of migration. Analyzing the content of yearly accession reports by the EU, we examine the EU perspectives on the subject area. We use qualitative content analysis to analyze the content in detail, to unveil existing patterns and to study the underlying factors of different patterns. We analyze the reports of 2000, 2005, 2010 and 2015 to represent the 15 year time period between 2000 and 2015. Keywords: Asylum, Migration, EU, Turkey, Content Analysis Jel Codes: F22, O15, R23.
1 http://www.unhcr.org/protection/convention/3d9abe177/reservations-declarations-1951-refugee- convention.html (Erişim tarihi: 14.12.2017). 2 http://www.unhcr.ie/about-unhcr/facts-and-figures-about-refugees (Erişim tarihi: 15.07.2017) 3 http://www.unhcr.org/protection/convention/3d9abe177/reservations-declarations-1951-refugee- convention.html (Erişim tarihi: 14.12.2017). 4 http://www.unhcr.ie/about-unhcr/facts-and-figures-about-refugees (Erişim tarihi: 15.07.2017)
1457 AYDEMİR – KESKİN 2017
GİRİŞ Türk Devleti her ne kadar son dönemde gibi ihtiyaçları anavatana dönüş düşüncesi aldığı Suriyeli göçü ile gündeme gelse de etrafında karşılanmıştır. Çoğu durumda ise esasen Türkiye Cumhuriyeti göçler üzerine anayurtlarına geri dönen Türklerin kurulmuş ve göçlerle şekillenmiştir. Türkiye’de hâlihazırda yerleşik haldeki İmparatorluk topraklarının önemli bir akrabaları göç ve uyum sürecini oldukça kısmının kaybedilmesi ile birlikte Osmanlı kolaylaştırmıştır. Bu noktada, son derece tebaasından milyonlarca Müslüman büyük sosyolojik olaylar olan bu geniş anayurda ‘geri dönmüştür’. Kesin verilere kapsamlı göçlerin gerek toplumsal hayatta ulaşmak mümkün olmamakla birlikte, 18. gerekse ilgili literatürde çok da fazla Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun gündeme gelmemesini süreç içinde uyumun zayıflamasından 1990’lara kadar geçen kendiliğinden gerçekleşmesi ile zaman dilimi içerisinde Kırım’dan, açıklamaktadır (Çatır, 2016). Diğer taraftan, Kafkaslardan ve Balkanlardan yaklaşık 5,5 bahsedilen göçlerin önemli bir kısmı, milyon göçmenin Anadolu’ya yerleştiği modern iltica rejiminin – dolayısyla düşünülmektedir (Kirisci, 1991). devletlerin sığınmacılara yönelik Cumhuriyet tarihinde ilk kez 1927 yılında sorumlulukların - net olarak belirlendiği yapılan resmi nüfus sayımında ülke Cenevre Konvansiyonunun (1951)7 nüfusunun 13 milyon 6485 bin olduğu öncesinde gerçekleşmiştir. Devlet olarak dikkate alındığında, muhacir nüfusun nasıl Türkiye Cumhuriyeti’nin yükümlülükleri bir kurucu unsur olduğu gözler önüne büyük ölçüde hukuki zeminde değil, ahlaki gelmektedir. sorumluluklar çerçevesinde şekillenmiştir. Türkiye, böylesi bir göç zeminin üzerine Diğer taraftan, Türkiye Cenevre kurulmakla birlikte başta iltica olmak üzere Sözleşmesi’nde bulunan coğrafi çekincesi8 göç mevzuatı ve kurumları açısından son gereği yakın tarihinde doğusundan gelen derece sınırlı bir birikime sahiptir. Mevcut sığınma göçleri ile ilgili olarak bu göçleri literatüre göre, bu çelişkinin en temel sadece hedef ülkelere yönlendirmekle açıklaması, bahsedilen göçün esasen bir sorumlu olmuştur. Bu bağlamda, 1979 İran yurda dönüş olmasıdır. Bu göçlerle birlikte Devrimi sonrası ve 1990’lı yılların başında gelen sığınmacılar, imparatorluğun Körfez savaşları sonrasındaki güvenlik kaybedilen topraklarından anayurda dönen sorunları nedeniyle çevre ülkelerde yaşanan (eski) Osmanlı tebasıdır (İçduygu ve büyük çaplı sığınma hareketlerinde Sirkeci, 1999; Kirisci, 2007; Ozcurumez ve Türkiye’nin hukuki sorumluluklar Şenses, 2011; Yildiz and Uzgoren, 2016). noktasında rezervasyonlarını öne çıkardığı Cumhuriyetin kurulmasının ardından görülmektedir. Nitekim, Türk hukukunda ‘kaybedilen topraklardan’ gelen 1994 yılında Irak’tan gelen yoğun sığınma muhacirlerin büyük bir kısmının bir iltica göçünün ardından kabul edilen İltica ve hukukuna değil, İskân Kanuna6 tabi Göç Yönetmeliğine kadar spesifik bir tutulmuş olması bu durumun en temel hukuki düzenleme olmadığı görülmektedir. göstergelerindendir. Gelen sığınmacılar – Türkiye’nin iltica ile ilgili ilk hukuki zaman zaman farklılıklar gösterse de – düzenlemesi ancak 1994 yılında Irak’tan başka siyasal sistemin mensuplarından çok gelen kitlesel göçe hukuki bir açıklık vatanlarına dönen Türkler olarak getirebilmek için ancak yönetmelik nitelenmişlerdir (Çatır, 2006; Kirisci, düzeyinde hazırlanmıştır. Benzer şekilde, 2007). Göçmenlerin ülkeye girişlerinin yanı 2013 yılında çıkan Uluslararası Koruma sıra yeme-içme, barınma, sağlık ve eğitim 7 http://www.unhcr.org/3b66c2aa10 (Erişim tarihi: 5 TUIK, 14.12.2017). http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1047 8 http://www.unhcr.org/protection/ (Erişim tarihi: 14.12.2017). convention/3d9abe177/reservations-declarations- 6 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2007/12/ 1951-refugee-convention.html (Erişim tarihi: 20071202-4.htm (Erişim tarihi: 30.10.2017) 14.12.2017).
1458 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine
Kanunu’na kadar uluslararası sorunlar, terör olayları gibi önemli sığınmacıların hukuki statülerini kanun dönemeçler (iltica kökenli) göç düzeyinde tanımlayan hukuki bir metin politikalarının üretilmesinde ne gibi bulunmamaktadır.9 Yine, konuyu tek elden değişimleri beraberinde getirmektedir? Bu yönetecek bir üst kurumsal yapı olan Göç sorulardan hareketle, AB’nin Türkiye ile İdaresi’nin kurulması ancak yukarıda ilişkilerinde göçü nasıl tasvir ettiği üzerinde belirtilen Yabancılar Uluslararası Koruma durulmaktadır. Her yıl yayınlanan ilerleme Kanunu ile birlikte gerçekleşmiştir. raporları üzerinde yaptığımız içerik analizi, Yukarıda da ifade edildiği üzere, Türkiye AB’nin her yıl Türkiye’nin birlik üyeliğine son derece zengin bir göç tarihine ve ilerlemesi niyeti ile kaleme alındığı birikimine sahip olmakla birlikte modern varsayılan ilerleme raporlarında Türkiye’yi dünyanın göç ve iltica ihtiyaçlarını yerine giderek yakınında bir çevre ülke olarak getirmek açısından mevzuat, kurumlar ve konumlandırdığını göstermektedir. yetişmiş personel açısından ciddi iyileştirmelere ihtiyaç duymaktadır. AVRUPALILAŞMA SÜRECİNİN GÖÇ AB, bütün bu kurumsallaşma sürecinde POLİTİKASINA VE PRATİKLERİNE tıpkı diğer pek çok siyasal alanda olduğu ETKİLERİ gibi modern Türkiye’nin göç ile ilgili politikalarını ve pratiklerini Giriş kısmında da ifade edildiği üzere, şekillendirmekte önemli bir aktör olmuştur. modern Türk Devleti, (sığınma)göçleri ile Mevcut literatür, Türkiye’nin göç kurulmuş ve yine büyük ölçüde bu göçlerle konusundaki Avrupalılaşması üzerinde şekillenmiştir (Kirisci, 1991). Bu kadar detaylı incelemelerde bulunmakta ve zengin bir göç zemini üzerinde kurulan AB’nin gerçekçi bir vizyon olduğu Türkiye’nin göçleri düzenleyecek ve dönemde üyelik müzakerelerinin önemli kolaylaştıracak kurumsal yapısının henüz katkısı olduğunu öne sürmektedir (İçduygu, çok zayıf olmasının ise en temel sebebi 2007; Kirişçi, 2003; Özçürümez ve Şenses, gelen göçmenlerin esasen kaybedilen 2011). Bütün bunlarla birlikte, bir taraftan Osmanlı topraklarından anayurda gelen Türkiye ve AB ilişkilerinin giderek Türkler olmalarıdır. Bu noktada, Arap gerginleşmesi diğer taraftan ise Türkiye’nin Baharı sonrasında gerçekleşen göç özellikle çevre ülkelerde yaşanan şiddet hareketleri ile birlikte Türkiye’nin mevcut sonucunda dünyanın en büyük mülteci teamüllerinden uzaklaştığının altı nüfusunu barındıran ülkesi haline gelmesi çizilmelidir (İçduygu ve Aksel, 2013). sonucunda10 ilişkiler üyelikten hayli uzak Modern Türk tarihinin geçmiş bir zeminde devam etmektedir. uygulamalarından farklı olarak eski Osmanlı tebaası kimliğinde bütünleşen AB, büyük kısmı iltica kökenli olmak üzere göçmenlerinden çok farklı bir kompozisyon yoğun bir göçmen nüfusunu barındıran bir söz konusudur. Diğer taraftan, Kırım, Tatar Türkiye’yi nasıl tasvir etmektedir? ve Balkan göçlerinin çok önemli bir kısmı Milyonlarca göçmeni barındıran bir modern iltica sisteminin oluşturulduğu Türkiye’den AB’nin net beklentileri 1951 yılının çok öncesinde yaşandığı nelerdir? Birlik, geçmişte Türkiye ile ilgili görülmektedir. Mültecilerin Hukuki nasıl bir tasvir ortaya koymuş ve nasıl bir Durumuna ilişkin 1951 Cenevre Sözleşmesi gelecek şekillendirme arzusundadır? Göç sonrasında gerçekleşen sığınma göçlerinin konusunda nasıl bir işbirliği/yük dağılımı Türkiye üzerindeki etkileri ise literatürde yapılmaktadır? Aşırı sağın yükselmesi, çokça tartışıldığı üzere mevcut coğrafi İngiltere’nin AB’den çıkışı, ekonomik çekince ile sınırlandırılmıştır (İçduygu ve Sirkeci, 1999; Kirisci, 2007; Ozcurumez ve 9 http://www.goc.gov.tr/files/files/iltica_goc.pdf (Erişim tarihi: 14.12.2017). Şenses, 2011; Yildiz and Uzgoren, 2016). 10 http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/ Türkiye’nin AB ile ilişkileri, yakın tarihte 2013/04/20130411-2.htm (Erişim tarihi: 30.10.2017) ülkenin göç politikasını biçimlendiren
1459 AYDEMİR – KESKİN 2017 etkenlerden en başında gelmektedir. Esasen kurulmasında bu sürecin ciddi katkısı konuya ilişkin akademik literatürün önemli olmuştur. bir bölümünün AB’ye giriş sürecinin Üyelik süreci kapsamında Türkiye’nin göç katkıları üzerinde duruğu gözlenmektedir politikasını değerlendiren yazarların ortak (Aydın ve Kirişçi, 2013; İcduygu, 2007; vurgusu, 1951 Cenevre Konvansiyonu Kirişçi, 2003; Özçürümez ve Şenses, 2011). üzerindeki coğrafi çekincenin hak temelli AB üyeliğinin gerçekçi bir hedef olduğu bir sığınma politikasına yönelik olumsuz zaman dilimi içinde yürütülen üyelik etkileridir. Mevcüt literatürde, Türkiye’nin müzakerelerinde ilgili mevzuatın ve konvansiyon dışı mültecilere yönelik kurumların şekillenmesinde birliğin dışlayıcı yaklaşımı ve belirsizliklerle dolu katkıları görülmektedir. Özellikle AB Göç uygulamaları eleştirmiştir. Türkiye’ye ve Doğu komşularından gelen sığınmacılar, İltica Mevzuatının şekillendiği 1999 mevcut sözleşmelere göre Birleşmiş Tampere Zirvesi’nın hemen sonrasında Milletler Yüksek Komiserliği’nin (BMYK) Helsinki Zirvesi’nin (1999) Türkiye’ye tam koordinasyonu ile geçici süre ile misafir üyelik yolunu açması sonucunda bu alanda edilmekte. Son derece muğlak bir hukuki ve somut ilerlemeler kaydedilmiştir. Bu kurumsal zemin dâhilinde gerçekleşen bu bağlamda, Avrupa Birliği müktesebatının misafirliğin ardından ise sığınmacılar AB sığınmacılar başta olmak üzere göçmenlere üye ülkeleri başta olmak üzere dünyanın yönelik hakların sağlanması, gerekli diğer ülkelerine gönderilmektedir. Esasen, mevzuatın oluşturulması ve idari altyapının AB’nin konu ile ilgili söyleminde ve güçlendirilmesi noktasında etkin dış faktör uygulamalarında çekincenin kaldırılması olarak tanımlamak mümkündür(Özçürümez yönündeki taleplerin son derece merekzde ve Şenses, 2011: s. 247). olduğu görülmektedir (Icduygu, 2004; AB giriş süreci ile birlikte göç yönetimi ve Kirişçi, 1996b; Özçürümez ve Şenses, kontrolü için tasarlanmış tutarlı ve 2011). bütünleşmiş bir politika benimseme ve bu Türk makamları ise AB makamlarının iltica politikayı yürürlüğe koyma noktasında yükünü paylaşmak amacıyla yaptıkları önemli ilerlemeler kat edilmiştir (İçduygu, baskılara uzun süre direnmiştir. 2000’li 2004). Türk tarafı, 2005 yılının Mart ayında yılların ilk döneminde Türkiye, bu yayınladığı İltica ve Göç Ulusal Eylem çekincelerin ancak tam üyeliğin Planını11 AB’nin ilgili mevzuatını göz gerçekleşmesi durumunda kaldırılacağını ederek hazırlanmış; bu konudaki yol tezini savunmuştur (Yıldız ve Üzgören, haritasını ve zaman dilimleri ile ifade 2016). Bu bağlamda, Türkiye’nin İltica ve etmiştir. Bahsedilen plan, Türkiye’nin Göç Ulusal Eylem Planınında (2005) göçmenlik ve sığınma alanlarında ihtiyaç mevcut coğrafi çekincenin kaldırlması duyduğu yasal düzenlemeler yaparak yönünde bir ifade yer almasına rağmen bu ilerlemesi noktasında önemli bir yol hedefin temel vurgulardan biri olmadığı gösterici olmuştur. Bu belge ile dış görülmektedir. Eylem planı detaylı olarak sınırların korunması, İltica alanında AB incelendiğinde, Türk makamlarının geri mevzuatının yürürlüğe konması ve etkin bir kabul antlaşmalarından kasıtlarının daha şekilde uygulanması ile Türkiye’de etkin ziyade kaynak ülkelerle Türkiye arasında bir göç yönetimin uygulanması konularında gerçekleşen akitler olduğu görülmektedir. oldukça ilerici bir vizyon sunulmuştur. Bununla birlikte, AB tarafı son yıllarda Giriş kısmında ifade edilen Yabancılar ve giderek artan bir şekilde coğrafi çekincenin Uluslararası Koruma Kanunu’nun (2013) kaldırılması yönündeki taleplerini kabulünde ve konuyu tek elden yönetecek arttırmaktadır. Bu noktada, konuyla ilgili bir üst kurumsal yapı olan Göç İdaresi’nin değerlendirmeler yapılırken, üyelik müzakerelerinin AB ülkelerine Türkiye 11 http://www.goc.gov.tr/files/files/turkiye üzerinden yoğun bir iltica göçünün _ulusal_eylem_plani(2).pdf (Erişim tarihi: 14.12.2017).
1460 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine yaşandığı zorlu bir dönemde ilişkin olarak kullanılan resmi dil, önceleri gerçekleştiğinin altı çizilmelidir. Suriyeli muhacirleri ‘misafir’ olarak tanımlanmış, misafir ifadesini çoğu zaman
‘mülteci’ kavramı ile eşanlamlı AVRUPA KALESİ VE GÖÇ ÜLKESİ kullanmıştır. Gelen kişilerin sayıları arttıkça TÜRKİYE ise 'geçici koruma altındaki kişiler' ifadesi tercih edilmiştir (Dinçer ve diğerleri, 2013). AB’nin sığınma göçü konusundaki yaklaşımı değerlendirirken değişen Bu noktada, Türkiye’nin bir taraftan uluslararası dengeleri göz önünde sığınmacılara statü vermek noktasında bulundurmak gerekmektedir. Komünist oldukça ağırdan alırken diğer taraftan da blok tehdidinin ortadan kalkması ile birlikte enformel ekonominin kapılarını açtığı mültecilik kavramının 1950’li yıllardaki görülmektedir. Türkiye’nin özellikle bu ideolojik değerini kaybettiği görülmektedir. bölgelerden aldığı göçmenler, bazıları Özellikle 2000’li yılların başındaki Arap kayıtlı ve belgeli olarak işe alınıyor olsa Baharı ile birlikte dünya üzerindeki göçün dahi, çok büyük bir çoğunluğu hem ülkeye önemli bir kısmı Orta Doğu, Güney Batı girişte hem de çalışma konusunda belgeleri Asya ve Afrika ülkelerindeki Müslüman olmadan ve kayıt dışı ekonomiye dâhil nüfustan oluşmaktadır. Yakın dönemde bir olarak çalışmakta ve bu da Türkiye adına taraftan sığınmacı sayısının artması diğer büyük bir sorun oluşturmaktadır taraftan dünya genelinde ekonomik krizin (Ozcurumez ve Yetkin, 2010). Sonuç olarak yaşanması ile birlikte bir dönemin kaynak Türkiye’de bulunan sığınmacıların statüleri ülkeleri sığınmacıları ülke dışında tutmak çok yakın döneme kadar son derece muğlak için giderek daha dışlayıcı bir siyaset olarak tanımlanmıştır. Yakın dönemde benimsemektedir (Ihlamur - Oner, 2013). kabul edilen yasal mevzuatın uygulamadaki Türkiye ise sığınma göçüne hazırlıksız eksiklikleri ise ülkede bulunan yakalanmıştır. Kısa vadede çözüleceği sığınmacıları AB’deki gibi hak temelli bir tahmin edilen Suriye sorununda Suriyelilere iltica politkasının çok uzağında yönelik son derece açık bir yaklaşım bırakmaktadır. Belirsizliklerle şekillenen izlenmiştir. Suriye’deki meselenin sığınma siyaseti ise pekçok mağduriyete beklenilenden çok daha uzun sürmesi ise kapı araladığı gibi uzun dönemde toplumsal geçici olarak görülen ve Acil Durum ve hayat açısından da önemli kırılganlıklara Afet Koordinasyon Merkezi gibi afetlere zemin oluşturmaktadır (Şenses, 2015). yönelik bir kurum önderliğinde ağırlanan
Suriyeliler giderek daha kalıcı hale gelmektedir (İçduygu ve Millet, 2016). GERÇEKÇİ BİR HEDEF OLARAK Türkiye’ye gelen Suriyeli mülteciler BİRLİK ÜYELİĞİ? hükümet tarafından geçici olarak 2000’li yılların ilk yarısında göç ve iltica görülmüştür. Mevcut durumun geçiciliği alanında kaydedilen gelişmeler, üyelik gelen Suriyeli göçmenleri ‘misafir’ olarak sürecindeki sorunlarla birlikte (Aydın- adlandırmayı beraberinde getirmiş bu Düzgit, 2016) sekteye uğramıştır. Birliğe durum ise kendilerine sunulabilecek katılım öncesi şartları yerine getirmek adına herhangi bir yasal hak bulunamamasına gerekli kanun ve mevzuatln İltica ve Göç sebebiyet vermiştir. Sonrasında ise, bu Ulusal Eylem Planı (2005) dâhilinde AB misafir tanımlaması yerini ‘geçici olarak müktesabatını temel alarak reforme etme koruma altına alma’ya bırakmış, 1951 süreci her iki tarafın da üyelik Konvansiyonu’ndaki kısıtlardan dolayı da perspektifinden uzaklaşması ile birlikte entegrasyona ortam hazırlanamamıştır. Bu oldukça yavaşlamıştır (Kirişçi, 2007). noktada, Suriye’den gelen kişilerin yasal Esasen, Türkiye – AB ilişkilerindeki statüsü ile ilgili kafa karışıklığı Türkiye’nin gerilemeyi, yaşanan göç dalgalarından ayrı 'mülteci akınına' hazırlıksız yakalandığının düşünmek çok mümkün değildir. Gerek en temel göstergelerindendir. Konuya 2000’li yılların başındaki reform süreci
1461 AYDEMİR – KESKİN 2017 gerek Arap Baharı ve sonrasındaki kontrollerini sıklaştırmak ve aynı zamanda gelişmeler gerekse AB’nin giderek daha AB sınırları dışında tampon bölgeler kısıtlayıcı politikalara yönelmesi ile birlikte oluşturarak gelen düzensiz göç akımlarının göç hareketlerinin çevre ülkelere kayması olabildiğince azaltılmasına önayak sonucunda bugün Türkiye artık bir göç olmaktır. Bu noktada, Avrupa Birliği’nin ülkesi haline gelmiştir. 2011 yılı sonrasında göçleri kontrol altında tutma güçlü dış insanlık tarihinin en büyük ve en dramatik ilişkiler oluşturmayı da hedeflemektedir göç hareketi olan Suriye göçü bu bağlamda (Memişoğlu ve Ilgıt, 2016). Kirişçi’nin son derece önemli bir yer tutmaktadır (2006) de ifade ettiği üzere, Avrupa Birliği (İçduygu, 2011). Birlik ülkelerinin – başlangıcından bu yana barış ve ortaklık özellikle göç konusunda – AB’nin insani temalı bir anlayış içinde hareket etmiş ve yaklaşımından her geçen gün uzaklaştığı, genişleme politkasını da bu doğrultuda içine kapandığı ve kısıtlayıcı yaklaşımlar şekillendirmiştir. Bununla birlikte, 2005 benimsediği bir dönemde Türkiye – resmi yılında son büyük genişleme dalgası ile verilere göre- 3 milyon 400 binden fazla birlikte AB’de bir genişleme yorgunluğu Suriyeli sığınmacıya ev sahipliği başgöstermektedir. Nitekim bu sürecin yapmaktadır.12 AB ile müzakerelerin henüz ardından AB’nin daha sonraki hamlelerinde başladığı yıllarda bir transit ülkeye daha ziyade Komşuluk Politikalarına ağırlık dönüşmekte olarak nitelenen Türkiye verdiği görülmektedir. AB’nin Türkiye ile (İçduygu, 2009), çok kısa bir sürede 2012 yılında imzaladığı ve esasen büyük dünyanın en büyük sığınmacı nüfusunu önem atfettiği geri geri kabul anlaşmasını barındıran ülke haline gelmiştir. bu bağlamda değerlendirmek mümkündür.13 Günümüzde yalnızca Suriye’den değil, Bu noktada, Batı Balkan ülkeleri ile yapılan diğer bölge ülkelerinden de Türkiye’ye antlaşmalar Türkiye ile yürtülen müzakere sığınabilmek ve buradan Avrupa’ya süreci ile taşıdıkları benzerlikler açısından gidebilmek niyetinde olan göçmen sayısı da kayda değerdir. Bosna-Hersek, Makedonya, artmaya devam etmektedir. Karadağ ve Sırbistan da vize serbestisi elde edebilmek amacıyla AB’nin çizdiği yol Türkiye, 1990’lardan bu yana Afganistan, haritası ışığında geri kabul anlaşmaları Bangladeş, İran, Irak, Pakistan ve birçok imzalamış ve hatta uygulamaya Afrika devletinden gelen göçmenler için geçirmişlerdir. 2009 ve 2010 yıllarında, bu hem bir transit ülke hem de bir durak sayılan ülkelerin vatandaşların Schengen olagelmiştir (Özçürümez ve Şenses, 2011). Bölgesi’nde serbestçe dolaşabilme hakkını Bu durum ise başta sığınmacı göçü olmak elde etmişlerdir (Kirişçi, 2014). üzere her türlü göç hareketinin her gün giderek daha önemli bir sorun olduğu bir Türkiye’nin üyelik sürecinden giderek AB’nin Türkiye ilişkilerinin temel uzaklaşmasının sığınmacıların gelişleri sorunlarından birini oluşturmaktadır. Bu açısından bir sıkıntı teşkil etmemesine bağlamda, göç ve iltica konularında rağmen bu sığınmacıların hakları açısından Türkiye’deki reform sürecinde yaşanan son derece büyük kayıpları beraberinde tıkanıklar, süreçle ilgili genel tıkanıkların getirdiği görülmektedir. Türkiye, yanı sıra tarafların göç politikalarındaki bulunduğu lokasyon nedeniyle AB’nin göç farklılıkların bir sonucudur. Ahlaki açıdan ile ilgili siyasetinde her zamankinden daha bakıldığında, Türkiye’nin çok daha önemli bir aktör haline gelmektedir. Sirkeci özgürlükçü ve kapsayıcı bir göç ve iltica ve Cohen ikilisinin haklı oalrak ifade ettiği politikası izlediği AB’de ise gittikçe içine üzere, Avrupa Göç Rejimi ve politika kapanan dışlayıcı bir üslubun hâkim olduğu görülmektedir (Düvell, 2015). AB’nin ortak stratejilerin asıl hedefleri başlıca sınır 13 Avrupa Birliği’nin Geri Kabul Antlaşmları imzaladığı diğer ülkelerin listesini görmek için bakınız: https://ec.europa.eu/home-affairs/what- we-do/policies/irregular-migration-return- 12 http://www.unhcr.ie/about-unhcr/facts-and-figures- policy/return-readmission_en (Erişim tarihi: about-refugees (Erişim tarihi: 15.07.2017) 30.10.2017)
1462 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine
üretimlerinde Türkiye’ye atfedilmesi yaklaşım benimseyen yazarlar dahi bu gereken sorumluluklar ve bundan antlaşmaların iki tarafı birbirine doğabilecek gelişmeler her iki tarafında yaklaştırdığı kadar uzaklaştırdığını da kabul gündemlerini yoğun bir şekilde meşgul etmektedir. Bu antlaşma ile birlikte aslında etmektedir (Sirkeci ve Cohen, 2016). Ancak birbirinden giderek daha da uzaklaşan iki bu kilit rol, birliğin içinde bir aktörün değil, taraf, antlaşmanın uygulanması noktasında sınırları her geçen gün daha vurgulanan dahi ortak hareket etmekte zorlanmaktadır. Avrupa Kalesinin istikrarına yönelik Mayıs 2016 itibariyle vize serbestisi için 72 tehlikeleri uzakta tutan bir ‘tampon bölge’ önkoşuldan 65’ini tamamlamış Türkiye’nin ülkesinin oynadığı roldür (Aydın – Düzgit, vatandaşlarına yönelik vize 2015). uygulamalarında hâlihazırda önemli sorunlar yaşanmaktadır. Türkiye ise esasen Bu bağlamda, Türk göç literatürünün AB’nin göç akımlarını çevre ülkelere önemli isimlerinden Kirişçi de Türkiye’nin yönlendirmek üzere gerçekleştirdiği Geri AB üyeliğine yönelik haklı bir kötümserlik Kabul Antlaşması’nı tek taraflı olarak içindedir (Kirişçi, 2012). Diğer pek çok feshedebilme hakkını yüksek sesle dile fasılda olduğu gibi iltica ile ilgili üyelik getirmektedir. Esasen, bu noktada müzakerelerinin bazı üye devletlerin vetosu Türkiye’nin AB’den uzaklaşmasının Türk sebebiyle görüşmelere kapalı olması zaten siyasilerinin olduğu kadar birlik ülkelerinin gerçekçilikten hayli uzaklaşmış olan üyelik siyasilerinin de bir tercihi olarak vizyonunun bu alanlardaki muhtemel değerlendirmek mümkündür (Aydın- katkısını ciddi anlamda sınırlamaktadır Düzgit, 2016). (Özkural ve Aka, 2015). Son dönem siyasi tartışmalarının odağında olan Geri Kabul Antlaşması’nda da AB’nin nihai hedefinin METOT daha önceki yıllarda olduğu gibi coğrafi çekinceyi kaldırarak ortak siyasi Bu çalışmada, Avrupalılaşma süreci ile yaklaşımların ve pratiklerin önünü ilgili yoğun tartışmaların olduğu 2000-2015 açmaktan çok AB’nin güvenliğini tehdit yılları arasındaki süreç incelenmiştir. eden sığınmacı nüfusun AB toprakları Özellikle 2000’li yılların ilk yarısında dışına taşıma düşüncesi olduğu yürütülen müzakelereler modern bir iltica görülmektedir. Gerek AB gerekse Türk sisteminin benimsenmesi ve işlemesi makamlarının fayda ilişkisine dayandırdığı açısından önem taşımaktadır. Üyelik bu antlaşma, bir üst yapı içinde var olan yolunun açılmasının ardından gelişen yeni aktörlerin ortak faydalardan ziyade popülist konjönktür ise her iki tarafın da ortak bir taleplere karşılık vermeyi hedefleyen siyasi vizyondan ayrılmasını beraberinde aktörlerin alış-verişidir. AB, bu antlaşma ile getirmektedir (Aydın Düzgit ve Kaliber, birlikte yasadışı olarak tanımladığı 2016). Bu noktada, AB’nin sığınma sığınmacı hareketini yavaşlatarak Avrupa politikaları bağlamında Türkiye’ye yönelik Kalesinin duvarlarını daha fazla söylemini incelemek amacıyla her yıl AB sağlamlaştırmaktadır. Türk tarafı ise vize tarafından Türkiye’nin üyeliği yolunda serbestîsi ödülü ile vatandaşlarına artık önemli geri bildirimlerin ve tavsiyelerin ele üyelik ihtimalinin giderek azaldığı birliğin alındığı öngörülen ilerleme raporları sınırlarına geçişlerini kolaylaştırmaktadır. üzerinde detaylı olarak çalışılmıştır. 2012 yılında imzalanan Geri Kabul ve Vize İnceleme sürecini kolaylaştırmak amacıyla Serbestesi Antlaşmaları ile birlikte uzun her beş yılı temsilen biri rapor örneklenmiş dönem fiiliyatta ciddi sorunlara yol açan ve 2000, 2005, 2010 ve 2015 raporları ele karşılıklı uzaklaşmanın yerini uzlaşmaya ve alınmıştır. İlerleme raporlarında iltica ve işbirliğine dönüştürme ihtimali göç başlıklarının tartışıldığı fasıl olan 24 bulunmaktadır (Kirişçi, 2014). Bununla numaralı Adalet, Özgürlük ve Güvenlik birlikte, antlaşmanın daha olumlu bir zemin fasılının ilgili bölümleri ayrıntılı şekilde hazırlaması ihtimaline dair iyimser bir analiz edilmiştir.
1463 AYDEMİR – KESKİN 2017
İncelenen söylemin analizinde verilerin altı çizilmektedir. Daha sonraki yıllarda ise dikkatli bir şekilde okunmasının ardından mevcut resmin değişmesi ile birlikte esas ilgili metinler tümevarım yöntemi ile öne vurgunun kaçak göçmenlerle mücadele ve çıka belli başlı tartışma alanlarında tasnif yoğun kitlesel göç olduğu görülmektedir. edilmiştir. Belirtilen bölümler; Zaman içerisinde ekonomik ve sosyal (dış)sınırların korunması ve vize refahın derinleştirilmesi ve genişletilmesi politikaları, göç ve iltica, geri kabul üzerine bina edilmiş insani yaklaşımdan antlaşmaları, geri gönderme, ilgili uzaklaşıldığı ve bu refah ortamının harcamalar, kaçak ve düzensiz göçmen, korunmasına dair güvenlikçi bir tavrın sığınmacıların çalışma izinleri bölümleridir. egemen olduğu gözlenmektedir. Bu Bir metnin birden fazla konu alanını bağlamda, ilerleme raporlarında değişen kapsaması durumunda aynı metin birden bağlamla ilintili olarak ilgili bölümlerin çok fazla kategoride tasnif edilmiştir. Tasnif farklı konu alanları ile başladığı sürecinin sonrasında gerçekleşen analiz görülmektedir. sürecinde 'analitik tümevarım' yöntemine 2000 ve 2005 yıllarına dair ilerleme başvurulmuştur. Aynı kategoride raporlarında sığınmacıları baskı korkusu tasniflenen verileri temsil ettiği düşünülen olan ülkeye geri göndermeme ilkesinin ön bir metin seçilerek ilk olarak ön bir plana çıktığı görülmektedir. Daha açıklama yapılmış ve ardından aynı sonrasında bu yöndeki vurgu geri planda kategori içinde yer alan her bir metnin bu kalmış ve yerini geri göndermenin hangi açıklamaya uygun olup olmadığı koşullarda olduğu bırakmıştır. Yine, ilk araştırılmıştır. İlk açıklamanın ardından dönemde birlik içersinde bir ülke olması incelenen metinlerin bu açıklamaya planan Türkiye’nin de sınırı olacak AB uymaması durumunda açıklama yeni sınırlarını koruması yönünde yapılan metinleri de kapsayacak şekilde eşgüdüm çağrıları görülmektedir. Bu değiştirilmiş, bunun mümkün olmaması eşgüdüm vurgusunun daha sonrasında durumunda yeni açıklamalar yapılmıştır. Bu yerini AB dışında ve AB müktesabatından değerlendirme sürecinde örtüşmelerin yanı oldukça farklı bir sığınma pratikleri olan bir sıra farklılıklar araştırılmış ve bu tampon bölgenin AB’nin yakın çevresini benzerlikler ve farklılıklar üzerine güvenliğini sağlamasına bıraktığı saptamalar yapılmıştır (Silverman 1986: görülmektedir. 112). Araştırmanın araştırma birimi, her yıl yazılan rapor metinlerinin ilgili kısımlarıdır. (DIŞ) SINIRLARIN KORUNMASI VE VİZE POLİTİKALARI İLERLEME RAPORLARINDA (SIĞINMACI) GÖÇÜ İLE İLGİLİ Dış sınırların korunması noktasında GENEL SAPTAMALAR devamlı bir vurgunun oluşu incelenen zaman diliminin en istikrarlı politikalarının İlerleme raporları incelendiğinde, ilk başında gelmektedir. Bununla birlikte, bu yıllarda AB politikalarının birlik düzeyinde noktada da 2005 öncesi ve sonrası raporlar amaçlarına vurgu yapıldığı görülmektedir. arasında önemli bir farklılık bulunmaktadır. Türkiye’nin müzakerelere başlama yılı olan 2000 ve 2005 yıllarına dair raporlarda dış 2005 yılının raporunda ilgili bölüm, birliği sınırlardan kastedilenin Türkiye’nin de bir bir özgürlük, güvenlik ve adalet alanı olarak süre sonra içinde olacağı sınırlar olduğu sürdürmek ve daha da genişletmek olan AB açıktır. Bu bağlamda, Türkiye’deki sınır amacına vurgu yaparak başlamaktadır. koruma uygulamalarının ve vize Türkiye’nin göç politikası; bu alandaki politikalarının Schengen müktesebatı ile hukuki ve kurumsal altyapısı ile personeli uyumlu hale getirilmesi yönünde bir de bir birlik ülkesi adayı olarak ele taraftan mevcut durum ve ilerlemeler alınmakta ve Türkiye’nin bu doğrultuda incelenmekte diğer taraftan ise Türkiye’ye gerekli standartlarının olması gerektiğinin ayrıntılı talepler yapılmaktadır. 2000 yılı
1464 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine raporunda somut ilerlemeler sağlamak raporlarında genel olarak benzer konu amacıyla Türk tarafının Eylem Planı’nı alanları tartışılsa da, Türkiye’nin kendi tamamlaması gerektiği üzerinde durulmakta başına ilgili konu alanlarındaki politikaları ve bu yöndeki gelişmeleri denetlemek ve uygulamaları tartışılmaktadır. Bu amacıyla bir Görev Gücü’nden noktada AB ve Türkiye arasındaki bahsedilmektedir. Bu kapsamda, Türkiye ve birlikteliğe yapılan vurgu giderek birlik ülkeleri arasında uygulama azalmaktadır. Örneğin vize ile ilgili alanlarındaki farklar en aza indirilmeye tartışmalarda, AB ve Türkiye birliğin ortak çalışılmaktadır. Örneğin, Türkiye’de AB oyuncularından çok iki farklı aktör olarak ülkelerindeki uygulamadan farklı olarak konumlandırılmaktadır. Bu noktada, AB ile sınır yönetiminde farklı birimlerin olması Türkiye’nin 3. ülkelere yönelik ortak vize üzerinde ayrıntılı olarak durulmaktadır. Bu politikası uygulamaları yönünde bir vurgu noktada, askeri olmayan ve profesyonel bir mevcuttur ancak bu vurguyu yukarıda sınır muhafaza teşkilatının kurulması bahsedilen bulgular sonucunda AB’nin gerekliliğinin altı çizilmektedir. Benzer kendi sınırlarını çevreleyen tampon bölgeyi şekilde, Kara sınırlarının Korunması ve daha güvenli kılma çabası olarak görmek Güvenliği Hakkındaki Kanunun gözden mümkündür. Örneğin bu bağlamda, AB’nin geçirilmesi tavsiye edilmektedir. dış sınırlarını koruyan birlik olan Türkiye’nin AB ile uyumlu bir vize FRONTEX ile Türkiye’deki ilgili politikası takip etmesi gereği, bu konuda makamların ortak çalışması tartışılmakta yapılan iyileştirmeler, gerekli atılımlar ve ancak Türkiye’nin FRONTEX bünyesine ihtiyaç duyulan düzenlemeler ilerleme dâhil edilmesi konu edilmemektedir. Yine, raporlarında sıklıkla vurgulanan diğer konu 2010 yılı raporunda sığınma başvurularında alanlarıdır. Bu çerçeve içinde Türkiye’nin uygulanan harçlar ve bu harçların 3. Ülkelere yönelik vize uygulamalarında ödenmemesi durumunda getirilen cezai AB ile eşgüdümlü çalışmasının arzulandığı yaptırımlar ve uygulamadaki kolaylıklara görülmektedir. Benzer şekilde, vize değinilmekle birlikte bu noktada AB işlemlerinde AB ülkelerindeki pratikler ile müktesebatı ile uyum tartışılmamaktadır. uyumlu pratiklerin yerleşmesi hedeflenmektedir. Örneğin, Türkiye’nin gümrük kapılarında vize vermesi GÖÇ VE İLTİCA uygulaması eleştirilmektedir. Benzer şekilde, özellikle sahte belgelerin tespit Göç ve iltica konularında incelenen bütün edilmesi amacıyla konsolosluk servislerinin dönem boyunca ortak olan nokta, geliştirilmesi önerilmektedir. Türkiye’nin 1951 Cenevre Sözleşmesindeki coğrafi çekincesinin kaldırmasına yapılan Yukarıda da ifade edildiği üzere, diğer konu vurgudur. Yine, iltica ve göç idaresi alanları ile kıyaslandığında farklı zaman kurulması incelenen zaman diliminde dilimleri arasında en az değişimin (dış) üzerinde ısrarla durulan bir konu alanıdır. sınırların korunması vize politikalarında Bu noktaların haricinde, tıpkı diğer konu olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bu başlıklarında olduğu gibi 2000 ve 2005 bağlamda, 2015 yılı raporunun hemen raporları ile üyeliğin gerçekçi bir hedef başında AB'nin, sınır kontrolü, vizeler, dış olmaktan hızla uzaklaştığı 2010 ve 2015 göç ve iltica ile ilgili ortak kuralları yıllarına dair raporlarda AB müktesebatına bulunmaktadır. Ancak yine de daha sonraki uyuma yönelik vurgu açısından ciddi bir raporlar olan 2010 ve 2015 raporlarında fark gözlenmektedir. 2000 yılı Türkiye’nin AB’deki denkleri ile incelendiğinde, Türkiye’nin AB ile göç ve eşgüdümlü çalışacak kurumlara ve yetişmiş iltica alanında eşgüdümünü arttıracak personel ihtiyacına dair konular dış sınırlar reformların detaylı olarak takip edildiği ile ilgili bölümlerin ancak en sonunda; görülmektedir. Örneğin, Birleşmiş Milletler kaçak, düzensiz ve iltica konularının Mülteciler Yüksek Komiserliği ile birlikte ardından tartışılmaktadır. 2010 ve 2015 gerçekleşen personel eğitimi yoluyla
1465 AYDEMİR – KESKİN 2017 yapılan kapasite artırımından bulunan sığınmacıların hukuki statüsünün bahsedilmektedir. Yine, iltica statüsünü birlik müktesebatındaki benzer belirleme prosedürünü iyileştirmek ve uygulamalarla örtüşüp örtülmediği bir hızlandırmak adına iltica alanındaki sorun alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. donanımın (merkez; taşra) ıslahına Türkiye’nin yiyecek – içecek, barınma, değinilmektedir. Veri koruma sahasında sağlık ve eğitim alanlarında sağladığı hazırlanan yeni mevzuat ele alınmakta, bu hizmetlerdeki eksikliklere yer verilse de bağlamda Türkiye’de, kişisel verilerin genel olarak Türkiye’nin sağladığı otomatik işlenmesi bakımından Bireylerin imkânlara yönelik cömert övgüler yer Korunmasına Dair Avrupa Konseyi almaktadır. Özellikle 2011 sonrasında Sözleşmesi’nin onaylaması gereği Türkiye özelinde önemli bir sorun haline vurgulanmaktadır. Benzer şekilde, gelen sığınmacıların hukuki statülerinin AB sığınmacıların barınması için sığınma pratikleri örtüşmemesi, ilerleme merkezleri kurulması noktasında çabaların raporlarında önemli bir sorun alanı olarak artması gereğinin altı çizilmektedir. 2005 karşımıza çıkmamaktadır. Kayıt altına yılı raporunda Türkiye’nin Mart 2005 alınanların eğitim, barınma, gibi yılında Göç ve İltica Müktesebatına uyum sorumluluğu noktasında herhangi bir sağlamak için kabul ettiği Eylem Planı’nın eşgüdüm, ortak çaba veya sorumluluk uygulanmada etkin olması paylaşımından bahsedilmemektedir. vurgulanmaktadır. Bu noktada, Türkiye’nin bir an önce Birlik ile uyumlu kurum, kuruluş ve hukuku normları benimsemesi GERİ KABUL ANTLAŞMALARI gereği ifade edilmektedir. 2005 yılı raporunda kitlesel göçlerle ilgili olarak 2000 ve 2005 yılı ilerleme raporlarında da bahsedilmekle birlikte, daha sonraki Türkiye’nin İltica ve Göç Eylem Planı’nda ilerleme raporlarında Geri Kabul ile ilgili bahsedilen ikincil koruma gibi hususlara vurgunun arttığı gözlemlenmektedir. Bu açıklık getirilmesi istenmektedir. Daha noktada, müzakerelerin başlaması olumlu sonraki raporlarda ise sığınmacıların hukuki statülerinin AB’deki uygulamalardan farklı bir şekilde değerlendirilmektedir. İlerleme olmasının önemli bir sorun alanı olmadığı raporlarında, bir taraftan Türkiye’nin menşei ülkelerle yaptığı ve ülkesine gelen gözlenmektedir. (kaçak, yasadışı) göçmenleri geri İltica başvurularına dair istatistiklerin göndereceği antlaşmalar takdirle ayrıntılı olarak verilmesi, bu konuya verilen karşılanırken diğer taraftan da Türkiye’nin önemin yanı sıra AB ülkelerinin sığınma mevcut coğrafi sınırlamasını büyük ölçüde göçüne yönelik kısıtlayıcı tutumlarının bir yürürlükten kaldıracak olan AB ile yansımasıdır. Bu bağlamda, 2010 yılı yapacağı geri kabul üzerinde durulmaktadır. raporunda iltica sayılarının düşüşünün 2010 yılı raporunda bu yöndeki ilerleme olarak resmedilmesi, AB’nin son müzakerelerde yol alındığına dair olumlu yıllarda giderek daha kısıtlayıcı hale gelen ifadeler yer almaktadır. Yine bu noktada, iltica politikasının bir yansıması olarak somut ve ayrıntılı olarak örneğin görmek mümkündür. Benzer şekilde, 2015 Yunanistan ile Türkiye arasındaki mevcut yılına dair raporda da göç ve iltica ile ilgili geri kabul protokolünün uygulanması detaylı istatistikler verilmektedir. Bu konusunda mevcut protokolün raporda, AB mevzuatına uyma yönünde hükümlerinin daha etkin bir şekilde adımların hızlandırılmasına yönelik uygulanmasına yönelik olarak Türkiye vurgunun azaldığı görülmektedir. 2013 Cumhuriyeti İçişleri Bakanlığı ile yılında Geri Kabul Antlaşmasının Yunanistan Cumhuriyeti Kamu Düzeni imzalanması sonrasında AB’nin 2015 Bakanlığı arasında Mayıs 2010’da yılındaki raporun göç ve iltica alanındaki imzalanan ortak bir bildiriye ifadelerin diğerlerinden daha pozitif olduğu değinilmektedir. Benzer şekilde, görülmektedir. Geçici koruma altında Türkiye’nin Pakistan ile geri kabul
1466 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine anlaşması müzakerelerini tamamladığı ifade yapmakta karşılaştıkları güçlüklerin altı edilmekte; diğer menşe ülkelerle çizilmekte ve Türkiye’nin bu yöndeki (Azerbaycan, Bangladeş, Beyaz Rusya, başvuruları kolaylaştırmak ve BM Bosna-Hersek, Makedonya, Gürcistan, Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) Lübnan, Libya, Moldova ve Özbekistan) ile daha etkin bir işbirliği içinde çalışması görüşmekte olduğu geri kabul gerektiği ifade edilmektedir. Türkiye’de anlaşmalarına değinilmektedir. Geri Kabul geçici olarak ikamet eden bu gruptaki Antlasması etrafındaki tartışmalar özellikle göçmenlere yönelik eğitim, yiyecek – 2010 ve 2015 yılı ilerleme raporlarında içecek ve sağlık gibi temel ihtiyaçların Türkiye ve AB arasındaki sınır üzerinden karşılandığı belirtilmektedir. yürütülmektedir. Bu bağlamda, sınırlardaki Geri gönderme sürecinin çok daha öne “kaçak geçişin” azaldığına dair ayrıntılı çıktığı 2010 yılı raporunda ise gözaltı ve veriler paylaşılmaktadır. Vize serbestîsi ile sınır dışı konularında yaşanan sorunlarının ilişkili kısımlar ise olarak ise reformların çözümünde AB bir paydaş olarak yer başlatıldığı ve AB- Türkiye Ortak Eylem almamaktadır. Mevcut sorunların çözüm Planı’nın AB zirvesi tarafından yolunda gösterilen adresler sivil toplum memnuniyetle karşılandığı ifadeleri ile kuruluşları, uluslararası kuruluşlar ve yetinilmektedir. akademisyenlerdir. Bu bağlamda, daha Geri Kabul Antlaşmasının 2013 yılında önceki yıllarda olduğu gibi net bir yol imzalanmasından sonra kaleme alınan 2015 haritası ve somut konular üzerinden hareket yılı raporunda, önceki raporlardaki eleştirel edilmemektedir. Belirtilen aktörlerle tavırdan çok daha olumlu bir dil işbirliği istişare gibi muğlak bir ifade ile bulunmakta ve Türkiye adalet, özgürlük ve tanımlanmaktadır. Bu noktada, AB güvenlik alanında kısmen hazırlıklı olarak tarafından işaret edilen kurumlar, birlik tanımlanmaktadır. Türkiye’nin 2,2 milyonu veya üye devletlerin makamları değil; AB geçen sığınmacıyı barındırmada gösterdiği tarafından desteklenen ve devam eden ortak insani yardıma yönelik cömert övgüler işbirliği projelerindeki uzmanlık olarak bulunmaktadır. Bu bağlamda, müktesebata tanımlanan muğlak bir aktördür. 2010 yılı uyumun sadece vize politikası ile Schengen raporunda değinilen tek kurumsal yapı; ve dış sınırlar konularında gündeme yasadışı göçle mücadele konusunda gelmesi oldukça dikkat çekicidir. İlk alınacak tedbirlerin tespit edilmesi, dönemde Türkiye’nin üyeliğinin kurumlar arası işbirliği ve koordinasyonun gerçekleşmesi noktasında eğitim, eşgüdüm, güçlendirilmesi ve operasyonel faaliyetlerin müktesebatla uyumlu hareket alanlarındaki izlenmesi amacıyla Şubat 2010’da eleştirel dil daha sonraki dönemlerde sadece Türkiye’nin oluşturduğu Yasadışı Göçle bu alanlarda varlığını korumaktadır. Bu Mücadele Koordinasyon Kuruldur. tartışmalar içinde Türkiye yabancı terörist Raporda, kurulun İçişleri Bakanlığı savaşçılar açısından bir kavsak ve bir Müsteşar Yardımcısı başkanlığında iki ayda kaynak ülke olarak resmedilmekte; çözüm bir toplanması ve Genelkurmay Başkanlığı, olarak da sınır güvenliğinin sağlanması Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Dışişleri adres gösterilmektedir. Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Jandarma Genel Komutanlığı ve Sahil
Güvenlik Komutanlığı temsilcilerinden GERİ GÖNDERME oluşması haricinde herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Kurulun işleyişi, İlk dönem raporlarını (2005) diğer yeterliliği gibi konular üzerinde raporlardan ayıran bir diğer nokta, durulmamaktadır. Türkiye’nin mültecileri baskı korkusu olan ülkeye geri göndermeme (non-refoulement) 2010 ve 2015 raporlarında, göçmenlerin ilkesini titizlikle uygulaması noktasındaki hangi şartlara göre kaçak veya düzensiz vurgudur. Bu bağlamda, özellikle Çeçenler olarak tanımlandığı veya geri göndermenin ve Beyaz Rusların iltica başvurularını haklı gerekçelere dayanıp dayanmadığı
1467 AYDEMİR – KESKİN 2017 sorusu göz ardı edilmektedir. Örneğin, 2015 (Bitlis, Van, Aydın ve Edirne) yılı raporunda bu yöndeki tek eleştiri, inşa/yenileme/donanım çalışmalarının Türkiye’nin geri göndermeme ilkesine devam ettiği belirtilmektedir. Kayıt dışında uymadığı gerekçesiyle sivil toplum bulunan veya kamp dışında yaşayan örgütleri tarafından eleştirildiği kaçak/düzensiz göçmenler ile henüz süreci saptamasıdır. 2010 yılı raporunun ilgili devam eden mülteci başvurularına bölümleri daha çok geri göndermenin değinilmediği gibi AB’nin bu konudaki operasyonel konuları ile ilgilidir. Bu desteği sadece her biri 750 kişi barınma noktada, küçük bir istisna; Eylül 2010’da, kapasitesine sahip iki ilave geri gönderme Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından merkezinin (Ankara ve Erzurum illerinde) yayımlanan genelgede ‘yakalanan yasadışı oluşturulması ile sınırlandırılmaktadır. 2015 göçmenlerin’ avukatla görüşme hakkına yılında ise Türkiye için önemli bir sorun getirilen açıklığa değinilmesidir. Bu ifadesi ile tanımlanan harcamalar sadece bir açıklığın neyi ifade ettiği ve avukatla cümle ile kapsanmaktadır. AB’nin bu görülmede karşılaşılan sorunlara noktada herhangi bir desteğinden değinilmemektedir. Burada yer alan bir bahsedilmemektedir. Daha sonraki yılları diğer önemli konu, sınır dışı edilme ve idari da kapsayan ayrıntılı bir analizin olmaması, gözetim kararına karşı itiraz hakkını açıkça harcamaların ortak göç ve iltica ifade etmektedir. Ancak bunun hangi politikasında önemli eksiklerinden biri koşullarda olacağı veya yine muhtemel olarak karşımıza çıkmıştır. sorunlar raporda tartışılmamaktadır.
KAÇAK VE DÜZENSİZ GÖÇMEN İLGİLİ HARCAMALAR 2010 ve 2015 yıllarına dair raporlarda İlerleme raporları üzerinde yaptığımız göçmenleri tanımlarken kaçak ve düzensiz içerik analizinde öne çıkan bir diğer husus, sıfatlarının yoğunlukla kullanıldığı başta geri kabul merkezlerindeki görülmektedir. Örneğin 2010 yılı ilerleme harcamalar olmak üzere sığınmacılara raporunun 29. Faslı doğrudan Türk Ceza yönelik harcamalarda AB’nin bir ortak Kanunu’nun, göçmen kaçakçılığına ilişkin olarak yer almamasıdır. 2005 yılı ilerleme 79. maddesinde yapılan ve göçmen raporunda, Avrupalı olmayan mültecilerin kaçakçılığına karışanlara verilen cezaları ve iltica başvurusunda bulunmak artıran değişiklik ile başlamaktadır. isteyenlerin maddi ihtiyaçlarının Temmuz 2010’da kabul edilen bu karşılanması noktasında başlıca değişiklik, göç konusunda kat eden sorumluluğun Birleşmiş Milletler ilerlemelere dair bir örnek olarak kabul Mülteciler Yüksek Komiserliği’ne ait edilmektedir. Benzer şekilde, İçişleri olduğu çok kısaca ifade edilmektedir. Aynı Bakanlığı’nın Mart 2010’da düzensiz göçle raporda, Türk makamlarının konuya ilişkin mücadeleye ilişkin bir yayınladığı genelge harcamalarına – yine çok kısaca de bu çerçevede değerlendirmektedir. Söz değinilmekte ve bu destekler sağlık konusu genelgeye göre adli işlemleri hizmetleri, ailesi olmayan çocuklar için tamamlanan düzensiz göçmenlerin geri barınma ve eğitim hizmetlerinin yanı sıra gönderiliş süreçleri detaylı şekilde ele nakit, gıda, giyecek yardımları ve ısınma alınmaktadır. Geçmişteki raporlardan farklı için yakıt şeklinde doğrudan yardımlar olarak bu konuda herhangi bir personel olarak listelenmektedir. 2010 yılı raporunda eksikliği veya personel kapasitesinin ise Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilmesine yönelik hususlara yayımlanan genelgeye atıf yapılmaktadır. değinilmemekte, Türk makamlarının Raporda, Türkiye’de mevcut barınma uygulamaları kendi içerisinde ele kapasitesinin 2.875 olduğu ifade edildikten alınmaktadır. Mevcut pratiklerin, yasaların, sonra her biri 650 kişi barınma kapasitesine personelin veya hukuki ve kurumsal sahip dört geri gönderme merkezinin zeminin birlikteki örneklerle uyumu
1468 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine
üzerinde durulmamaktadır. Bu noktada, ilk edilmelerindeki süreçlerde mevzuata uygun dönemde birliğe katılıma dair köklü ve hızlı hareket edilme çağrısıdır. Yine, bu noktada değişikliklerin titizlikle yapılması gözaltı ve sınır dışı uygulamalarının gerektiğine dair eleştirel dilden haklılığı tartışılmamaktadır. uzaklaşılmasıdır. Yine, 2015 yılında kaçak 2010 yılı raporunda, sığınmacıların – düzensiz göçmen istatistiklerine uzun sayısındaki düşüş, düzensiz göçün uzun yer verilirken bu tanımların hangi azalmasına yönelik ‘olumlu kriterleri esas alarak yapıldığı, iltica değerlendirmelerin’ hemen yanında başvurularına yönelik imkânlarda kısıtlama bulunmaktadır. 2015 yılı raporunda ise 2 olup olmadığı ve uygulamadaki muhtemel milyon Suriyelinin kayıt altına olması bir aksaklıklar ilerleme raporunun dışında ilerleme olarak sunulmakta, bu konuda – tutulmuştur. Bu noktada, Türkiye’de esasen birlik içerisinde son derece önemli mevcut olan düzensiz göçmenlerin veya yer tutan – kayıtdışı göçmenler konusu göz Türkiye içinden çıkan teröristlerin AB ardı edilmektedir. Yine kayıt altına alınan sınırları içine girmemesi noktasında sığınmacılara yönelik Türkiye’nin ev Türkiye’nin etkin denetim sağlamanın yanı sahipliğine cömert övgülerde bulunulmakla sıra Yunanistan ile işbirliği yapması gereği birlikte mevcut uygulamaların yeterliliği vurgulanmaktadır. göz ardı edilmekte, bu noktada AB 2010 yılı raporunda düzensiz veya kaçak pratikleri ile eşgüdüm önemli bir sorun olarak adlandırılan göçmenlerle ilgili olarak alanı olarak karşımıza çıkmamaktadır. Yabancılar Kanunu’na ilişkin olarak kapsamlı bir değişiklik hazırlığının İltica ve Göç Görev Gücü, Uluslararası Göç Örgütü SIĞINMACILARIN ÇALIŞMA İZNİ (IOM) ve BMMYK ile yakın istişare 2010 yılı raporunda, Türkiye’nin halinde gerçekleştirdiği belirtilmektedir. sığınmacılara çalışma izni verilmesi iltica Ancak bu istişarenin nasıl bir zemin konusunda kaydedilen bazı ilerlemelerden üzerinde gerçekleşeceğine ve hangi yol biri olarak, Ocak 2010’da, Yabancıların haritasının izleneceğine dair detaylı tanımlar yapılmadığı gibi bu kurumların ne Çalışma İzinleri Hakkında Kanun’un yönde katkı sunduklarına dair net bir Uygulanmasına Dair Yönetmelikte yapılan değişiklik ile birlikte, sığınmacıların açıklık getirilmemektedir. Benzer şekilde, çalışma izni başvurularının koşullarının (muhtemel) sorunlara dair herhangi bir kolaylaştırıldığı kısaca ifade edilmektedir. eleştiri veyahut çözüm önerisi Ancak çalışma izninin ancak belli sayıda sunulmamaktadır. 2000 ve 2005 yılı raporlarında sıkça rastlanan Türkiye’nin Türk çalışan istihdam edilmesinden sonra AB müktesebatına uygun hareket etmesi, ve son derece kısıtlı iş dallarında olması ve esasen Türkiye’de çalışan sığınmacıların AB kurumları ile eşgüdüm halinde çok büyük bir kısmının kayıt dışı çalışması çalışması gibi eleştirilerin 2010 ve 2015 gibi uygulamada yaşanan zorluklar ilgili yıllarına dair raporlarda olukça azaldığı kapsamın içinde değildir. Aynı gözlenmektedir. Söz konusu eleştiriler, önceki yıllardaki gibi eğitim ve sağlık düzenlemede İçişleri Bakanlığı tarafından alanında değil, gözaltı ve sınır dışı sığınmacı statüsü verilen kişiler için, ikamet izinlerinin geçerlilik süresine bakılmaksızın uygulamalarındadır. 2010 yılı raporunda çalışma izni başvurusunda bulunma hakkı kamu yöneticilerinin düzensiz göçmenlerin getirilmesinin getirebileceği sorunlara dair haklarına ve göç yönetimine ilişkin usullere dair farkındalığının somut tedbirler yoluyla çözüm önerileri veya bu durumun AB artırılmasının kilit önemi haiz bir konu müktesebatı ile uyum derecesi ise raporun kapsamının dışında kalmıştır. Yine, 2015 olduğu vurgulanmakta ancak bu noktada yılı raporunda sığınmacılara yönelik detaylı açıklamalar yapılmamaktadır. Bu çalışma iznine son derece dar bir kapsamda bağlamdaki tek istisna, düzensiz değinilmektedir. Geçici koruma göçmenlerin gözaltı alınması ve sınır dışı kapsamındaki Suriyeli göçmenlerin iş
1469 AYDEMİR – KESKİN 2017 piyasasına erişimlerinin sağlanması, bu olarak tasvir ettiği görülmektedir. kişilerin kendilerine yeterliliklerini büyük 2005 yılı raporunun Adalet ve İçişleri ile ölçüde artıracak ve Türkiye'de saygın bir ilgili olan 24. Faslın hemen başında da şekilde kalmalarına imkân tanıyan bir değinildiği üzere, AB politikalarının amacı, gelişme olarak nitelenmektedir. Bununla Birliği bir özgürlük, güvenlik ve adalet birlikte, bahsedilen çalışma iznine dair alanı olarak sürdürmek ve daha da detaylı bir tartışma veya yaşanan sorun ve geliştirmektir. Sınır kontrolü, vizeler, dış çözüm önerileri raporun dışında göç ve iltica alanlarındaki işbirliğinin bu bırakılmaktadır. ortak özgürlük, güvenlik ve adalet alanı yaratma misyonu ile şekillenmesi esastır. AB üyeliğinin Türkiye açısından gerçekçi SONUÇ bir vizyon olduğu ilk yıllarda, bu Bu çalışmada, AB Komisyonu’nun her sene bağlamında ayrıntılı tartışmalar kaleme aldığı ilerleme raporlarında göç yürütülmektedir. İlk dönemin raporlarında alanındaki bölümlerden yola çıkarak Türkiye’nin önündeki yol haritaları Türkiye’nin değişen zaman zarfı içerisinde titizlikle değerlendirilmektedir. Yukarıda da nasıl resmedildiği incelenmiştir. İçerik ifade edildiği üzere Türkiye’nin göç analizinden yola çıkarak yapılan çalışmada, politikası; bu alandaki hukuki ve kurumsal ilgili veri, (dış)sınırların korunması, vize altyapısı ile personeli de bir birlik ülkesi politikaları, göç ve iltica, geri kabul adayı olarak ele alınmaktadır. Bu bağlamda, antlaşmaları, geri gönderme, ilgili adaylık sürecinde gerekli standartlarının harcamalar, kaçak ve düzensiz göçmen, sağlanması gerektiğinin altı çizilmektedir. sığınmacıların çalışma izinleri olmak üzere Zaman içersinde sığınmacıların haklarını sekiz temel başlık altında ele alınmaktadır. merkeze alan ve eşgüdüm sağlama etrafında Sığınma göçü kapsamında AB’nin şekillenen söylemin yerini giderek sınırların Türkiye’ye yönelik algıları ve siyaseti ile korunması yönündeki vurgunun aldığını ilgili ilerleme raporlarını temsilen seçilen söylemek mümkündür. Özellikle 2010 ve 2000, 2005, 2010, 2015 yılı raporlarına dair 2015 yılı raporlarında temel vurgunun nitel analiz elbette ki sınırlı bir temsiliyete kaçak ve/ya düzensiz göçmenlere yönelik sahiptir ve farklı kaynaklar ile metotlarla tedbirler olduğu görülmektedir. Bu noktada, yapılacak değerlendirmelerle bir arada son yıllardaki raporlarda dış sınırların nitelendirilmelidir. Bununla birlikte, korunmasına yönelik vurgunun yanı sıra çalışmadan yola çıkılarak, giderek daha AB ile Türkiye arsındaki vizenin güvenlikçi bir yaklaşım benimseyen ayrıntılarının sürekli olarak gündeme AB’nin, Türkiye’yi bir üye ülke olarak gelmesi, Türkiye’nin bir tampon bölge değil, göçmenleri durduran bir çevre ülke haline gelmesi tezini haklı çıkarmaktadır.
KAYNAKÇA 1. AYDIN, U. & KİRİŞÇİ, K. (2013). 3. AYDIN-DÜZGİT, S. ve A. KALIBER “With or without the EU: (2016). “Encounters with Europe in an Europeanisation of asylum and Era of Domestic and International competition policies in Turkey”, South Turmoil: Is Turkey a De-Europeanising European Society and Politics, 18(3): Candidate Country?”, South European 375–395. Society and Politics, 21 (1): 1-14. 2. AYDIN-DÜZGİT, S. (2016). “De- 4. AYDIN-DÜZGİT, S. (2015). “Avrupa Europeanisation through Discourse: A Birliği Kurumlarının Türkiye Critical Discourse Analysis of AKP’s Söylemlerinde Bir Güvenlik Topluluğu Election Speeches”, South European olarak Avrupa”, Marmara Avrupa Society and Politics, 21(1): 45-58. Araştırmaları Dergisi, 23(2), 99-122.
1470 C.22, Göç Özel Sayısı AB–Türkiye İlişkilerinde Göç: İlerleme Raporlari Üzerine
5. BURÇ AKA, H. & ÖZKURAL, N. autumn 2013, Vol. XVIII, No. 3. 191- (2015). “Turkey and the European 228. Union: A Review of Turkey’s 13. İÇDUYGU, A. (2011). “The politics of Readmission Agreement”, The demography and international European Legacy: Toward New migration: implications for the EU– Paradigms, 20(3): 255-272. Turkey relationship”, Journal of 6. BÜRGİN, A. (2016). “Why the EU Balkan and Near Eastern Studies, Still Matters in Turkish Domestic 12(1): 59-71. Politics: Insights from Recent Reforms 14. İÇDUYGU, A. (2009). “International in Migration Policy”, South European Migration and Human Development in Society and Politics, 21(1): 105-118. Turkey”, Migration Research Program 7. CIGERCİ, N. (2016). “Bursa – Kırcaali at Koç University (MiReKoc), Hattı: 1989’da Gelen Bulglaristan http://mpra.ub.uni- Göçmenleri Örneği”, s107-134, (Ed.) muenchen.de/19235/ MPRA Paper No. IHLAMUR – ONER, S.G. & SİRİN – 19235, 13 Aralık 2009. ONER, N. A. Küreselleşme Çağında 15. İÇDUYGU, A. (2007). “EU-ization Göç: Kavramlar, Tartışmalar, İletişim matters: changes in immigration and Yayınları, Istanbul. asylum practices in Turkey”, s. 201– 8. ÇATIRCI, G. (2016). “Zorunlu Göç 222, (Ed.) FAIST T., ETTE A., In the Tecrübesinin Devlet Politikalarına Europeanization of National Policies Yanısıması: Bulgaristan’dan and Politics of Immigration, Palgrave Türkiye’ye Kitlesel Göçün Analizi”, s. Macmillan: London. 217-232, (Ed.) IHLAMUR – ONER, 16. İÇDUYGU, A. (2004). “Demographic S.G. & SİRİN – ONER, N. A. Mobility and Turkey: Migration Küreselleşme Çağında Göç: Experiences and Government Kavramlar, Tartışmalar, İletişim Responses”, Mediterranean Quarterly, Yayınları, Istanbul. 15(4): 88-99. 9. DINCER, O. B., E. FERRIS, S. 17. İÇDUYGU, A. & MİLLET, E. (2016). KARACA, K. KIRIŞÇI, E. “Syrian Refugees in Turkey: Insecure ÖZMENEK ÇARMIKLI (2013). Lives in an Environment of Pseudo- Turkey and Syrian Refugees: The Integration”, Global Turkey in Europe, Limits of Hospitality (2013). No:13 (August 2016), 6. http:// Brookings Institute ve USAK, s. 24. www.iai.it/en/node/6690. 10. DUVELL, F. (2014). “International 18. İÇDUYGU, A. & SİRKECİ, İ. (1999). Relations and Migration Management: Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde The Case of Turkey”, Insight Turkey, Göç Hareketleri, 75 yılda Köylerden 16(1):35-44. Şehirlere, Tarih Vakfı Yayını, İstanbul. http://file.insightturkey.com/Files/Pdf/i nsight_turkey_16_1_2014_duvell.pdf. 19. KİRİŞÇİ, K. (2014). “Will the readmission agreement bring the EU 11. HSIEH, H. F. ve S. E. SHANNON. and Turkey together or pull them 2005. “Three Approaches to apart?” CEPS Commentary, Qualitative Content Analysis.” 04/02/2014. www.ceps.eu/book/will- Qualitative Health Research 15: 1277- readmission-agreement-bring-eu-and- 88. turkey-together-orpull-them-apart. 12. IHLAMUR – ONER, S.G. 2013. [Erişim tarihi: 10.09.2014]. “Turkey’s Refugee Regime Stretched 20. KİRİŞÇİ, K. (2012). “Turkey’s New to the Limit? The Case of Iraqi and Draft Law on Asylum: What to Make Syrian Refugee Flows,” Perceptions, of It?”, s. 63-83, (Ed.) PAÇACI
1471 AYDEMİR – KESKİN 2017
ELİTOK, S. & STRAUBHAAR, T., players and ambiguous policies”, Turkey, migration and the EU: Mediterranean Politics, 22(3): 317-338. Potentials, challenges and 28. OKYAY, A. & ZARAGOZA- opportunities, Hamburg University CRISTIANI, J. (2016). “The Leverage Press, Hamburg. of the Gatekeeper: Power and 21. KİRİŞÇİ, K. (2007). “Turkey: A Interdependence in the Migration Country of Transition from Emigration Nexus between the EU and Turkey”, to Immigration”, Mediterranean The International Spectator, 51(4): 47- Politics, 12(1): 91-97. 48. 22. KİRİŞÇİ, K. (2006). “A Friendlier 29. ÖZÇÜRÜMEZ, S. & ŞENSES, N. Schengen Visa System as a Tool of (2011). “Europeanization and Turkey: ‘Soft Power’: The Experience of studying irregular migration policy”, Turkey”, European Journal of Journal of Balkan and Near Eastern Migration and Law, 7(4): 343 – 367. Studies, 13(2): 233-248. 23. KİRİŞÇİ, K. (2003): “The Question of 30. ÖZÇÜRÜMEZ, S. & YETKİN, D. Asylum and Illegal Migration in (2014). “Limits to Regulating Irregular European UnionTurkish Relations”, Migration in Turkey: What Constrains Turkish Studies, 4 (1): 79-106. Public Policy and Why?”, Turkish Studies, 15(3): 442–457. 24. KİRİŞÇİ, K. (1996a). “Refugees of Turkish “Coerced Immigrants” since 31. ŞENSES, N. (2015). “Rethinking 194S Origin: to Turkey”, International Migration in the Context of Precarity: Migration, 34(3): 385-412. The Case of Turkey.” Critical Sociology 1–13. 25. KİRİŞÇİ, K. 1996b. “Is Turkey Lifting the ‘Geographical Limitation’? The 32. SILVERMAN, D. (1986). Qualitative November 1994 Regulation on Asylum Methodology and Sociology: in Turkey,” International Journal of Describing the Social World. Gower: Refugee Law 8(3). Aldershot. 26. KORKUT, U. (2014). “The migration 33. SİRKECİ, İ. & COHEN, J.H. (2016) myth in the absence of immigrants: “Cultures of Migration and Conflict in How does the conservative right in Contemporary Human Mobility in Hungary and Turkey grapple with Turkey”, European Review, 24(3): immigration?”, Comparative European 381-396. Politics, 12(6): 620–636. 34. YILDIZ, A. & UZGÖREN, E. (2016). 27. MEMİŞOĞLU, F. & ILGIT, A. (2016). “Limits to temporary protection: non- “Syrian refugees in Turkey: camp Syrian refugees in İzmir, multifaceted challenges, diverse Turkey”, Southeast European and Black Sea Studies, 16(2): 195-211.
1472 Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences Y.2017, C.22, Göç Özel Sayısı, s.1473-1490. Y.2017, Vol.22, Special Issue on Migration, pp.1473-1490.
AVRUPA’DA YAŞAYAN TÜRKİYELİLERE DAİR GURBETÇİ VE ALMANCI SÖYLEMLERİNİN YENİDEN DÜŞÜNÜLMESİ
RETHINKING GURBETCI AND ALMANCI DISCOURSES TOWARDS TURKISH ORIGIN PEOPLE LIVING IN EUROPE
Gaye GÖKALP YILMAZ* * Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, [email protected]
ÖZ Avrupa’ya Türkiyeli işçi göçü 1960’lı yollardan itibaren önemli bir toplumsal olgu olarak hem Türkiye hem de Avrupa toplumunda önemli toplumsal değişimlerin nedeni olmuştur. “Bir gün dönmek” amaçlı çıkılan göç yolculuğunda, bir türlü dönülmeyen Türkiye, birinci kuşaklar için “vatan ”olarak önemini korumaya devam etmektedir. Ancak, özellikle ikinci ve üçüncü kuşaklar için Türkiye’ye ilişkin düşünceler değişmeye başlamıştır. Dolayısıyla, Avrupa’da yerleşik olan ve artık kendilerini “Euro-Türkler” olarak tanımlayan Türkiye kökenliler için yaklaşık 50 yıldır Türkiye toplumunda egemen olan “Gurbetçi” ve “Almancı” kavramlarının gözden geçirilmesi önem taşımaktadır. Bu iki kavramın taşıdığı “vatan”, “gurbet” ve aşırı tüketime bağlı gösterişli yaşam ve pejoratif yaklaşımlar, özellikle üçüncü kuşaklar için geçerli durumlar değildir. Almanya’nın Duisburg ve Aachen kentlerinde gerçekleştirilen derinlemesine mülakatlarla desteklenen bu çalışma, bu eksende Almanya özelinde değişen “Avrupa’da yaşayan Türkiyeli olma durumunu” tartışmakta ve bu nüfusun “Euro-Türkler” olarak tanımlanma talebinin altını çizmektedir. Ayrıca, çalışma, Euro-Türkler olarak yeninden dikkate alınması gereken “ait olma” biçimlerinin bütünleşmenin de en önemli anahtarlarından biri olduğunu vurgulamaktadır. Anahtar Kelimeler: Türkiyeli İşçi Göçü, Gurbetçi, Almancı, Euro-Türkler Jel Kodları: F22, O15, R23. ABSTRACT Turkish Labour Migration to Europe has been a significant reason for both Turkish and European Societies beginning from 1960’s. Turkey, is still significant as “a homeland” for first generation migrants who have stared their journey of migration with the belief of “returning back one day”. However, especially for second and third generations, attitudes towards Turkey, have started to change. Therefore, it seems crucial for those who define themselves as “Euro-Turk, to rethink concepts “Gurbetci” and “Almancı”, that have been dominant for more than 50 years. Attitudes these two concepts include like “homeland”, “gurbet”, over consumption and other pejorative statements in Turkish society towards people living in Germany, are not considered as valid for third generation living in Germany. This study, enhanced with depth interviews carried in Duisburg and Aachen in Germany, discusses the changing condition of “being the Turk living in Europe” and highlights the demand of the third generation of Turks in Germany to be identified as “Euro-Turks. In addition, this study emphasizes, the necessity to reconsider “the forms of belonging”, as one of the most significant key concepts of the integration. Keywords: Turkish Labour Migration, Gurbetçi, Almancı, Euro- Turks Jel Codes: F22, O15, R23.
1473 GÖKALP YILMAZ 2017
1. GİRİŞ İkinci Dünya Savaşı’nın ardından yıkılan üçüncü kuşak Türkiyeli nüfusu, akademik Avrupa’nın ve özellikle Almanya’nın çalışmalarda da kendi özgün tanımlama ve yeniden inşası sürecinde hız kazanan kavramsallaştırma modelleri içerisinde yabancı işçi alımı ve gerçekleştirilen ikili incelenmelidir ve Türk toplumu, siyaseti, antlaşmalarla, Avrupa’da ve Türkiye’de medyası içerisindeki egemen “Gurbetçi” ve karşılıklı olarak on yıllar boyunca sürecek “Almancı” söylemleri yerini yeni bir toplumsal değişme dalgası ortaya değerlendirmelere bırakmalıdır. çıkmıştır. Bu göç dalgası, Dünyanın en Bu çalışmada bu gereklilik temelinde, büyük üçüncü, Avrupa’nın ise en büyük Almanya’da yaşayan Türkiyelilerle uluslararası göç dalgası olarak kabul gerçekleştirilen on beş derinlemesine edilmektedir (King ve Kılıç, 2013: 3). Söz mülakatın verileri kullanılmıştır. konusu süreç, öncelikle ve çoğunlukla erkek işçi göçü olarak başlamış ve ardından Çalışmanın temel iddiası ise, Türkiye aile birleşimleri yoluyla, yapısal değişikliğe kökenlilere on yıllar boyunca yüklenen tek uğrayarak, yıllar içerisinde “Türkiyeli bir tipleştirici Gurbetçi ve “Alamancı” toplum”un oluşması sürecine dönüşmüştür. söyleminin yerine, Avrupa’da yaşayan Dolayısıyla, aradan geçen 56 yıllık süre Türkiyelileri Euro-Türkler olarak ele alıp, zarfında, bu büyük göç süreci, önemli bir yaşadıkları toplumsal formasyonlarla toplumsal formasyonun temelini bütünleşme sürecine katkı sağlayacak yeni oluşturmuştur. Göç sürecinin ilk 10 yılının söylemlerin temelini atmaktır. ardından aile birleşimleriyle değişmeye başlayan göçün yapısı, özellikle Bu çerçevede araştırma, Türkiye kökenli görüşmecilerin de benzer biçimde Türkiyeliler üzerine olan akademik kendilerini artık, “Gurbetçi” ve “Alamancı” çalışmaların da bakış açılarında değişimi olarak tanımlamadıklarını ve Euro- Türkler beraberinde getirmiştir. olarak, yeni “ait olma” biçimlerinin kabul Bu çalışmada amaçlanan, Avrupa’da ve görmesine ilişkin taleplerini ortaya özellikle Almanya’da yaşayan Türkiyeliler1 koymaktadır. Bu taleplerin ekseninde üzerine gerçekleştirilen araştırmalarda araştırma, görüşülen Türkiye kökenliler kullanılan akademik yaklaşımları da analiz için, özellikle Türkiye ile olan ilişkilerin ederek, artık hukuki statüleri ve vatandaşlık romantize edilmesinin ve tüm aidiyetlerin hakları bağlamında önemli kazanımları olan Türkiye üzerine inşa edilmesinin yerine, Türkiyelilerin, özellikle Türkiye’de ve Türk Avrupalı olmak, yaşanılan toplumsal toplumunda yeniden tanımlanma formasyonla bütünleşmek ve “artık biz de gerekliliklerinin altını çizmektir. “Gurbetçi” buralıyız” diyebilmenin öneminin ya da “Alamancı” gibi çoğunlukla pejoratif vurgulamaktadır. anlamlar içeren tanımlamaların hala egemen olduğu günlük ve akademik söylemlerde, artık kendi yaşam formlarını 2. TÜRKİYELİ İŞÇİ GÖÇÜNE oluşturan ve “misafir olmayan” TARİHSEL BAKIŞ2 Türkiyelilerin, hasret/ gurbet gibi subjektif kavramlarla tanımlanma biçimleri yeniden Toplumsal bir olgu öncelikle dinamik bir gözden geçirilmelidir. Dolayısıyla, yapısı olabileceği ön kabulüyle ele Kaya’nın da belirttiği gibi, yepyeni yaşam alınmalıdır. Başka bir deyişle, toplumsal formlarıyla Avrupa’nın ikinci ve özellikle olaylar, yalnızca gerçekleştikleri süre
1 Araştırmada “Türkiyeli” kavramı, görüşmecilerin 2 Bu çalışmanın, “Türkiyeli İşçi Göçü’ne Tarihsel tamamının Türk vatandaşlığına sahip olmamaları Bakış” başlıklı ikinci bölümü, Gaye Gökalp ve görüşmecilerin, kendi ifadelerinde, sıklıkla göç Yılmaz’ın “Almanya’daki Türkiyelilerin Gündelik edilen “Türkiye’den ve Türkiyeli olmak” Hayat Pratikleri ve Taktikler: Almanya Aachen tanımlama biçimlerini dile getirmelerinden dolayı Örneği” başlıklı doktora tez çalışmasında yer alan kullanılmıştır. ilgili literatür çalışmasının genişletilmiş halidir.
1474 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, zarfındaEU, Turkey, değil, Content öncesinde ve sonrasında da, Senkretik kültür kavramına dayanan üçüncü toplumsalAnalysis hayatı etkileyen izler bırakmakta nesil araştırmalarında ise yapı-birey v e bu izler zaman içerisinde farklı sonuçlar ilişkisinde karşılıklılık bulunması doğurabilmektedir. Dolayısıyla, bu önemlidir. Kaya’ya göre, gerek yapı, çalışmayla amaçlanan, özellikle Avrupa’ya gerekse sosyal aktör kültürel kimliğin, Türkiyeli işçi göçü konusunda, 50 yıldır katılım stratejilerinin ve gündelik yaşamın süre gelen, egemen paradigmaların evde, okulda belirlenmesi süreçlerinde değişmeye başladığı gerçeğinden hareketle, karşılıklı etkileşim halindedir (Kaya, özellikle Türkiye’de medyada, siyasette ve 2011:5). Dolayısıyla dikkate alınması Türk toplumunun gündelik söylemlerinde gereken, Almanya’daki Türkiye kullanılan kavramların yeniden gözden kökenlilerin yaşam modellerinin, kültürel geçirilmesi gerekliliğinin altını çizmektir. incelemelerinde sadece üst yapısal bir analizle ele alınmaması ve karşılıklı Kaya’nın üç gruba ayrıldığını ortaya etkileşim süreçleri sonucunda yeniden ve koyduğu Avrupa’ya Türk göçü üzerine yeniden üretilen hareketli formlar olduğuna çalışmalarında sıkça tartıştığı gibi, dair farkındalığın arttırılmasıdır. Türkiyeli göçmenler, ilk dönem Avrupa’ya Türkiyeli işçi göçü çalışmalarında, 2.1 Bitmeyen Göç değişmeyen ve statik bir kültürel bagaj Uluslararası göç çalışmaları ve özel olarak taşıyor olarak ele alınmıştır. Kaya, Almanya’da yaşayan Türkiye kökenliler Türkiye’de yaşadıkları yerlerin geleneksel üzerine ilgili literatürde büyük önem kültürünün, göçmenlerin yaşadıkları taşıyan çalışmasıyla Nermin Abadan Unat3, yerlerdeki sosyal ve kültürel kimliklerinin 1963 yılında Federal Almanya’da 29 kentte belirleyicisi olarak kabul edildiğini Türk işçileriyle gerçekleştirdiği alan vurgulamıştır (Kaya, 2007: 3). çalışmasıyla elde ettiği verileri ortaya Temel olarak, birinci dönemde yer alan koyarken, öncelikli olarak uluslararası göç çalışmalar, göçün ekonomik boyutları olgusuna kuramsal açıdan da katkı üzerine odaklanmış ve özellikle Türkiye’ye sağlamayı amaçlamıştır. Bu amaç aktarılan döviz rezervlerini, göçmenlerin doğrultusunda, uluslararası göç kuramları geri dönüş planlarını ve karşılaştıkları bölümüyle başlayan eserinde, klasik göç kültür şokunu incelemiştir ve bu çalışmalar kuramlarının yanında, yeni ekonomik arasında Nermin Abadan Unat’ın Batı kuramları, neo-klasik ekonomi kuramı, Almanya’daki Türk İşçileri ve Sorunları dünya sistemleri kuramı, göç sistemleri (1964) sayılabilir (Kaya, 2011:1). kuramı gibi eserin ilk yazıldığı tarih olan 1960’ların sonlarında akademik dünyada İkinci grubu oluşturan çalışmalarda, Türk yeni gündeme gelen kuramları ortaya Göçmenler, diyasporik özneler ve ulus-ötesi koymaya çalışmıştır. Unat’ın belirttiği gibi, kapitalizmin edilgen kurbanları olarak zaman içerisinde göç ve göçmenlere dair değerlendirilir ve genellikle etnisite ve kuramlar ve yaklaşımlar değişmiştir; kültür ekseninde yapılan bu çalışmalarda Türkiye kökenli işçilerin kendi ülkelerinden “O dönemde (Avrupa’ya işçi getirdikleri kültürel bagajı hiç göçünün başladığı 1960’lar) kabul edilen değiştirmeden kullandıkları savı ortaya varsayımlara göre, göç yoluyla ekonominin koyulmaktadır (Kaya, 2011:2). 1980 uluslararası bir karaktere bürünmesi sonrası ivme kazanan üçüncü kuşak insanların yaşam koşullarında duyulur bir çalışmalarda ise, kültür, yurttaşlık ve düzelme sağlayacaktır. Bu nedenle kültürel üretim kavramları devreye gönderen ülkeler, “artan işgücü ihracatına” girmektedir ve kültür kavramının Senkretik, bir çeşit mal mübadelesi gözüyle yani kültürel kimliğin dinamik bir süreç bakmışlardır. O dönemin insana bakışında içinde sürekli değişim sonucunda oluştuğu iddiasıyla, ele alındığı görülmektedir 3 Abadan Unat, N. (2006), Bitmeyen Göç, Konuk (Kaya, 2011:3). İşçilikten Ulus- Ötesi Yurttaşlığa, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
1475 GÖKALP YILMAZ 2017
“Homo Economicus” imgesi egemendir” nosyonuna dayalı çalışmaların ağırlık (Unat, 2006:9). kazanmasının gerekliliği de Unat tarafından vurgulanmaktadır. Unat, Almanya’ya Türk işçi göçü başta olmak üzere, uluslararası göç çalışmalarına, 2.2 Euro-Türkler zaman içerisinde değişen konjonktürel Avrupa‘da ve özellikle Almanya, Belçika yapıyı da dikkate alarak, yeniden ve Fransa’da yaşayan Türkiyeliler üzerine bakılmasının gerekliliğinin altını çizer. çalışmalar yürüten Ayhan Kaya ve Ferhat Çalışmada, küreselleşmeyle birlikte artan Kentel4 2003-2004 yılları arasında sermaye hareketleri ve insan gerçekleştirdikleri araştırmalar ve takip hareketliliğinin sonuçlarının klasik göç eden çalışmalarıyla, Avrupa’da yaşayan kuramlarıyla artık açıklanamayacağını ifade Türkiye kökenliler üzerine yakın zaman eden Unat, küreselleşme ve özellikle çalışmalarında oldukça önemli bir yer 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılması ve tutmaktadır. Çalışma, Euro-Türklerin, Doğu Bloku ülkelerinin dağılmasıyla, anavatanlarında ve ikâmet ettikleri diyasporik/yeni ve bölünmüş kimliklerin ülkelerde klişeleşmiş olan temsil ortaya çıkmaya başladığını biçimlerine meydan okumaya ve bunun vurgulamaktadır. XXI. Yüzyılda, Ulus- yanı sıra onların Avrupa Birliği, devletin işlevleri ve ulus-üstü kurumlar Avrupalılık, anavatan, etnisite, milliyet, tartışılmaya devam ederken ve ulus yurttaşlık, dindarlık, ulus-aşırılık ve ötesicilik (transnationalism) kavramı küreselleşme konularına ilişkin eğilimlerini uluslararası göç çalışmalarında önem anlamayı amaçlamıştır (Kaya ve Kentel, kazanırken, çok kültürlülük kavramı ve 2005:4). Ayrıca çalışmada, Avrupa’da politikaları da yeniden yorumlanmalıdır. yaşayan Türkiye kökenlilerin, Türkiye’nin Unat, yabancı düşmanlığı (xenofobia) ve Avrupa Birliği’ne tam üyelik ya da uyum ırkçılıkla ilişkilendirdiği bu politikalara sürecinde olumlu bir köprü rolü mü yoksa ilişkin olarak; uyumsuzluk sergileyen bir azınlık grubu “Etnik grupların dışlanması ve marjinal olarak engel mi oluşturacağı sorusuna yanıt konuma itilmeleri bize açıkça gösteriyor ki, aranmıştır. kültürel farklılık göçmen kabul eden bir Kaya ve Kentel’in çalışması yakın zaman kısım ülkeler için bir dışlama gerekçesi Avrupa’daki Türkiye kökenliler ve iken azınlıklar için de direniş mekanizması göçmenlik çalışmalarına egemen olabilmektedir. Yaygınlaşan ve yaklaşımlara benzer biçimde, Avrupa’daki küreselleşen kültür ise ananevi kültürel Türkiye kökenlilere dair farklı bir tablo değerleri yapay bir şekilde ortaya koyabilmeyi amaçlamaktadır. Bu yaşatmamaktadır. Bu tür değerler ancak nedenle, edilgen bir biçimde “yaşadıkları bazı koşullar altında milliyetçi ve ırkçı toplum tarafından dışlanan”, “vatan hasreti saldırganlıkları ve dinci taassubu haklı çeken”, “iki kültür arasında yok olup göstermek için kullanılabilmektedir. Bu tür gitmiş”, yine “gurbetçi” olarak kabul edilen hareketleri önleyebilmenin bir yolu çok ve hem Türk hem de Avrupa toplumlarında sayıda senkretik sentezler oluşturulması bu yanlış algılamaya maruz kalan Türkiye olabilir” ifadesini kullanmaktadır kökenlilere dair ön yargıyı yeni bir bakışla (Unat,2006:13). değiştirebilmek çalışmanın öncülleri Ayrıca, Kaya’nın da belirttiği gibi, arasında yer almaktadır. Bu durumu Kaya uluslararası göç çalışmalarında 1980’lere ve Kentel şu şekilde ifade etmektedir; kadar egemen olan ve kültürü kesin “Günümüzde, Batı Avrupa’daki Türkiye sınırlarla tanımlayarak değişmez kabul eden bütünselci kültür yaklaşımının yerine kültürel kimliğin dinamik bir süreç 4 İlgili çalışma için bakınız, Kaya, A., Kentel, F. içerisinde sürekli değişim sonucunda (2005)., Euro- Türkler Türkiye ile Avrupa Birliği oluştuğunu öne süren senkretik kültür Arasında Köprü mü Engel mi?, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
1476 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, kökenliEU, Turkey, göçmenler Content ve onların çocukları, ırksal kimliği tözselleştirmeksizin artıkAnalysis “geri dönüş miti” ile yaşayan geçici tireli ve çoklu kimliklere sahip göçmen toplulukları ya da kapitalist batının olanlar. bir yerlere savurduğu ve sistemin 2. Engel Gruplar (yaklaşık % 40): yabancılaştırdığı, küresel kapitalizmin edilgen zavallı kurbanları olarak Aşırı dindar, milliyetçi ve laik düşünülemezler. Bu insanlar, daha ziyade kişileri/grupları kapsayan, hâlâ anavatana kalıcı sakinler, aktif sosyal aktörler ve karar ilişkin güçlü yönelimleri olanlar. alıcılar haline gelmişlerdir. Örneğin, 3. Asimile Olmuş Gruplar (yaklaşık % bugünün Almanya-Türkleri ile geçmişteki 20): Çoğunluk toplumuna asimile olanlar “konuk-işçi tipolojisi” arasında pek az genel olarak ekonomik açıdan daha ortaklıklar vardır” (Kaya ve Kentel, varlıklı kişi ve gruplar ile Türkiye’de 2005:6) kendilerini dinsel, siyasal ve etnik Araştırma bulgularına göre, Kaya ve nedenlerle dışlanmış olarak gören bazı Kentel, Euro-Türklerin sadece fiziksel güç gruplardır. (Kaya ve Kentel, 2005:155- gerektiren işlerde çalışan ve kalifiye 156) olmayan işçiler olarak Euro-Türkler araştırması ayrıca tireli değerlendirilemeyeceğini ve artık kamusal kimlikler konusunda da, “Tireli kimlikler alanda ve birçok meslek alanında sanatçılar, Euro-Türklerin pek çoğunu karakterize siyasetçiler, esnaflar, işadamları, etmektedir” iddiasında bulunmakta ve bürokratlar, gazeteciler, öğretmenler ve araştırma verilerinin bazı Euro-Türklerin şarkıcılar olarak görünür hale geldiklerini kendilerini, Fransalı-Müslüman-Türk ve ortaya koymaktadır. Ayrıca, araştırmada Almanyalı-Müslüman-Türk gibi tireli vurgulanması özellikle gerekli görülen bir (çoklu) kimliklerle tanımladıklarını ifade diğer bulgu da, Avrupa’daki Türkiye etmektedir. Burada önemli olan, siyasal kökenliler olarak tek tip bir topluluktan kimliğin dini ya da etnik kimlikten önce bahsedilemeyeceğidir. Euro-Türkler gelişidir (Kaya ve Kentel, 2005:159) araştırması, Türkiye kökenlilerin özellikle Fransalı-Türklere kıyasla, Almanyalı- Avrupa toplumları tarafından tek tipleştirici Türkler kendi etnik anklavları5, dini şekilde algılanmasının Türkiye kökenliler adacıkları ve geleneksel dayanışma ve Türkiye’nin Avrupa’yla bütünleşme ağlarından memnun olduklarından, daha az sürecinde en önemli engellerden biri bütünleşme taraftarı gibi görünmektedirler olduğunu iddia etmektedir. Bu nedenle (Kaya ve Kentel, 2005:158) Oldukça geniş Kaya ve Kentel, araştırma bulgusu olarak bir yelpazede bulguları olan Euro-Türkler üçlü bir sınıflandırma yaparak Avrupa’daki araştırması Avrupa-İslam’ını Anadolu Türkiye kökenlileri değerlendirmişlerdir; İslam’ına yakın bir noktada 1. Köprü Gruplar (% 40’tan fazla): konumlandırılmasını öngörmektedir. Ayrıca bir diğer önemli bir sorun olarak, a. Hem anavatan hem de yaşanılan ülke Avrupa’daki Türkiye kökenlilerin medyada ile eşit oranda ilişkili olanlar. klişeler içerisinde temsil edildiğinin ve Kozmopolitan ve senkretik kültürel medyada başarı ve farklılık öykülerinden kimlikler (çok-dilli) taşıyan genç çok, tek tipleştirici bir söylemin egemen kuşaklar bu kategoriye girmektedir; olduğunun altı çizilmektedir. Bu tek b. Hem anavatan hem yaşanılan ülke ile tipleştirici söylem ise sıklıkla “Gurbetçi” ilişkili olan ve Euro-Müslümanlar olmak ve “Alamancı” söylemiyle gibi (Fransa’da Cojepiennes ve beslenmekte ve özellikle Türkiye’de Almanya’da MUSIAD), Türkiye ve Almanya/Fransa’yı birbirine bağlayan dinamik bir ulus aşırı alan inşa eden gruplar; 5 Siyasi coğrafyada, tamamen başka bir siyasi c. Belirli bir siyasal, dini, etnik ya da bölgenin sınırları dahilinde yer alan siyasi bölgeye anklav toprak denilmektedir.
1477 GÖKALP YILMAZ 2017 egemen bir söylem olarak varlığını çalışmasında7, taktikler üzerinden Almanya sürdürmektedir. Türklerinin, tek tipleştirici ve homojen tanımlamalara karşı hareketli kurnazlıkları Euro-Türkler çalışmasından derlenen ve iktidarı çarpıtma biçimleri analiz verilerden hareketle, Almanya’daki Türk edilmektedir. Bu yaklaşıma göre, Türkiye diasporasının cemaat oluşumlarını kökenliler benzer şekilde kendi inceleyen makalesinde Ayhan Kaya6din, topluluklarının sınırlarını çizmekte, etnisite ve milliyet kavramları üzerinden kendilerine ait eylem ve pratikler dünyası kendi cemaatlerini nasıl inşa ettiklerini yaratmakta ve bu dünya içerisinde ortaya koymaya çalışmaktadır. Avrupa’da kendilerine ait materyal olanakları da ötekileştirmeyi ya da etnik yapılanmaları yarattıktan sonra, bir toplumsal yapı güçlendiren tek tipleştirici kültür içerisinde “öteki” olmanın tüm koşullarını politikalarına karşı, etno-kültürel elde etmiş olmaktadırlar. Başka bir deyişle, toplulukların daha güçlü hale geldiği Almanya Türkleri gibi, kendi üreticisi tartışan Kaya, aynı dili, değerleri ve olmadıkları bir egemen yapı içerisinde, normları taşımanın güven verici, birleştirici göçmenler ya da işgale uğrayan bölgelerin ve dayanışmayı arttırıcı yanının altını yerli halkları, egemen düzene karşı kendi çizmektedir. Berlin, Köln, Paris, Brüksel ve kurnazlıklarını geliştirerek, başka bir Amsterdam gibi Avrupa’nın başkentleri ve toplumsal grubun ürünü olan kültürel, önemli şehirlerinde banliyö ya da siyasal ve toplumsal yapılar arasında, kendi gettolarında, Müslüman kökenli diyasporik düzenini oluşturabilmeye çalışmaktadır. toplulukların izlerini görebilmenin mümkün olduğu makalede belirtilirken bu izlerin Avrupa Türklerinin kendilerini tanımlama “Anayurt Türkiye” ile benzer semboller, biçimlerini “Alman” ya da “Türk” olmak renkler, dil, ses, şekil, ifadeler ve jestler ve ikileminden farklı bir düzlemde tartışmanın giyim tarzları olarak tanımlanabileceğini de önemini çizen bu çalışma için Levinas’ın belirtilmektedir (Kaya, 2011:25). Anayurtla Rhizome (kök- gövde) kavramı destekleyici benzer şekilde inşa edilen yaşam biçimleri, olmaktadır. Levinas’ın “İkili bir yapı ötekileştirilen Avrupa’daki Türkiye içerisinde ele almadan üçüncü tarafını kökenliler için kale gibi korunaklı alanları aramak, birey ile öteki arasında üçüncüyü oluşturmaktadır. Bu şekilde yaşadıkları aramak” olarak dile getirdiği ya da, Deleuze ülkelerdeki yapısal sorunlara karşı emniyet ve Guattari’nin “Rhizome” (kök-gövde) mekanizmaları geliştiren Avrupa’daki olarak tartıştığı kavrama göre, rhizomun ya Türkiye kökenliler, kendi ifadeleriyle yok da kök-gövdenin başlangıcı ya da sonu olmaktan kendilerini koruyabilmektedir yoktur, her zaman ortadadır şeylerin (Kaya, 2011:26). arasındadır, ara-oluştur, inter mezzo’dur (Kaya, 2011:12). Bu görüşe dayanarak, Bu noktada, kendi varlıklarını ve kendi Avrupa ya da Almanya Türklerinin Türk ya kimliklerini korumayı amaçlayan da Alman gibi olmak ekseninde değil, kendi Türkiyeliler için gündelik hayatta, “Var inter-mezzo yani ara- oluşlarını kabul olabilme” taktikleri ortaya çıkmaktadır. etmenin gerekliliği dikkate alınmalıdır. Almanya’da yaşayan Türkiyelilerin, Yepyeni üçüncü formların varlığının kabulü egemen yapının düzenleyici stratejilerine ve tarihsel olarak da değişmez biçimde ele karşı, gündelik hayatta üretilen taktiklerini alınan toplumsal analizler ve incelemeyi amaçlayan Gökalp Yılmaz’ın kategorileştirmelerin yeniden düşünülmesi gereklidir. 6 Kaya, A. (2011)., Power of the Weak: Making and Unmaking Communities in the Turkish Diaspora, Ed. S.Ozil, M. Hofmann, Y. Dayıoğlu- Yücel, 7 İlgili çalışma için Bknz. Gökalp Yılmaz, G. (2015). Türkisch deutscher Kulturkontakt und “Almanya’daki Türkiyelilerin Gündelik Hayat Kulturtransfer: Kontroversen und Lernprozesse Pratikleri ve Taktikler: Almanya Aachen Örneği”, (Jahrbuch Turkisch-Deutsche Studien): Yayınlanmamış Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Kontroversen und Lernprozesse. Jahrbuch Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkisch-deutsche Studien, V&R Unipress. Muğla.
1478 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, 2.3EU, Almanya’dakiTurkey, Content Türkler 8 etkinin gözlem alanı olarak gündelik hayat Analysis alanının varlığının ve öneminin altın çizen Göç çalışmalarında yaşanan kuramsal Kalem, Londra’da yaşayan Türkiyeli değişimleri ortaya koyan ve yine göçmenlerin gündelik hayatlarını hangi Almanya’da yaşayan Türkiye kökenliler motivasyonlarla şekillendirdiği, üzerinde çalışmaları bulunan Birsen Şahin yaşamlarının kendi otantik mecrasında de benzer saptamalarda bulunmaktadır. şiddetli sarsıntılara maruz kalmalardan Şahin de, göçmenler konusunda yapılan ilk korunmak adına ne tür tedbirler aldıkları, çalışmalarda daha çok asimilasyon yeni hayatlarını kurarken ‘eski’yle teorisinin kullanıldığını ve bu teorinin göçü ilişkilerini ne şekilde sürdürdüklerini daha çok itici-çekici nedenler üzerine incelemektedir (Sili Kalem, 2016:44). dayandırdığını, ancak göç çalışmalarındaki merkez paradigmanın son 20 yılda değişime Bu çalışma kapsamında amaçlanan, uğradığını belirtmektedir. Şahin’e göre; Almanya’da yaşayan Türkiyelilerin, göçmenlerin yeni toplumun bütün değer ve Türkiye’de kendilerine dair üretilen kurallarını kabul ederek geldiği ülkenin “Gurbetçi” ve “Almancı” söylemlerine ve kültüründen uzaklaşması yaklaşımının “Almancı” algılarına dair düşüncelerini yerine zamanla, hem yeni toplumun hem de ortaya koyarak, özellikle Türkiye’de geldiği ülkenin kültürünü birlikte devam romantize edilen Avrupa’daki Türkiyeli ettirebileceği entegrasyon yaklaşımı daha imajına dair eleştirel bir bakış açısını ortaya çok kabul görmeye başlamıştır (Şahin, koymaktır. 2010: 56). Yaz aylarını ve yıllık izin dönemlerini Göçmenlerin göç sonrasında yaşadıkları Türkiye’de geçiren Avrupalı Türkiyeliler etkileşimlerin ve göçün etkilerini siyasi- için bu seyahatler, aile ve akrabalarla bir politik ve hukuki anlamda tartışan göç arada olabilme imkânı olduğu kadar deniz çalışmalarına ek olarak, mevcut göç tatili için de fırsat olarak literatürüne “ulus-ötesi” bir bakış değerlendirilmektedir. Ancak, her ne kadar kazandırmayı amaçlayan yeni bir “Ulus Türkiye’ye dair “vatan” kavramı ilgili ötesicilik Paradigması” da göç sonrası çalışmalarda egemen olarak kullanılsa da, etkilere odaklanan bir diğer önemli Almanya’da yaşayan Türkiyeliler için, paradigmadır. Özellikle küreselleşme Türkiye’de geçirilen zamana ve kendilerine tartışmalarının ivme kazanmaya başladığı dair tutumlara ilişkin değerlendirmeler, 1980’lerin sonuna tarihlenebilecek bu yeni yaklaşık 50 yıldır süregelen “vatan hasreti paradigmanın öncüleri Portes, Glick çeken” ve “mağdur olan” algı ve Schiller, Basch ve Blanc-Szanton’a göre, söylemlerinin bu kişilerce olumlu göçmenlerin gündelik yaşamları sadece bir karşılanmadığını ortaya koymaktadır. ülkenin sınırları içindeki ilişkilerle Benzer bulguları tartışan Ayşe Çağlar da, yaşamadıklarının altını çizmek önemlidir farklı bir bakış açısı geliştirerek, (Şahin, 2010: 67). Almanya’da yaşayan Türkiyelilerin, Yukarıda değinilen çalışmalara ek olarak, Türkiye ile ilişkilerini sosyal sermaye, Ayşegül Sili Kalem’in Türk Çayına Süt “itibar”, “Almancı, Gurbetçi” kavramlarına Katmak: Londra’da Yaşayan Türkiyeli dair görüşleri analiz etmiştir. Göçmenlerin Gündelik Hayatları çalışması Almanya’da yaşayan Türkiye kökenliler da Almanya’da yaşayan Türkiyelilere ek ekseninde ve özellikle Berlin’de yaşayan olarak İngiltere’de yaşayan Türkiyelilere Türkiye kökenlilerin sosyal dışlanma ve odaklanmakta ve benzer tartışmalara sosyal hareketlilik stratejileri üzerine değinmektedir. Göçün hem tekil özneler, çalışan bir diğer sosyal bilimci Ayşe hem de toplumsal gruplarda sebep olduğu Çağlar, araştırmasında9 hem Almanya’da
8 Şahin, B. (2010), Almanya’daki Türkler, Phoenix 9 Çağlar, Ayşe (1995). German Turks in Berlin: Yayınları, Ankara. Social Exclusion and strategies for social mobility,
1479 GÖKALP YILMAZ 2017 yaşayan Türkiye kökenlilerin sosyal etmişlerdir (Çağlar, 1995:316). hareketlilik bağlamında dışlanmasını İronik bir biçimde, araştırmanın önemli incelemekte hem de Türkiye’nin saptamalarından biri olarak, Almanya’da Almanya’da yaşayan Türkiye kökenliler yaşayan Türkiye kökenlilerin yine de yıllık için taşıdığı önem ve anayurtla ilişkilerini izin zamanlarında tatillerini Türkiye’de tartışmaktadır. Bu bağlamda, Almanya’daki geçirerek, Türkiye’de orta ve üst sınıfa ait Türkiye kökenliler üzerine çalışan Ayhan mekânlarda tatil yaparak, üst gelir grubuna Kaya ve Ferhat Kentel gibi, Çağlar da hitap eden yerlerden yazlık satın alarak, ya Avrupa ve Almanya’da tek tip bir Türkiye da bu zümreye yönelik ürünler satan kökenli topluluktan söz etmenin mümkün yerlerden/mağazalardan alışveriş yaparak, olmadığını ifade etmektedir (Çağlar, Almanya’da sahip olamadıkları sosyal 1995:310). Çağlar’a göre, Almanya’da hareketlilik ve sosyal kabullenilmeyi yaşayan Türkiye kökenliler, aslında sağlamaya çalıştıkları ifade edilmektedir toplumun her kesiminde yer almaktadır (Çağlar,1995:319). Dolayısıyla, ancak, Almanya’da yaşayan Türkiye Almanya’da yaşayan Türkiye kökenliler kökenlilerin en büyük eksikliği Türk için Türkiye, Alman toplumunda toplumu dışında yaşayanlarla bağlarının yakalayamadıkları sosyal kabul ve sosyal zayıf olmasıdır. İkinci ve hatta üçüncü hareketlilik için bir manevra alanı kuşak Türkiye kökenlilerde de benzer olabilmektedir. şekilde, işyerinde ve okulda edinilen arkadaşlar dışında, Almanlarla az iletişim 3. Almancı /Alamancı Olmak ve kurulması Çağlar’ın belirttiği önemli bir Gurbetçilik Üzerine sosyalleşme eksikliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca, Almanya’da yaşayan Türkiye Almanya’da yaşayan Türkiyeliler bağlamında yer değiştiren kimlikleri kökenlilerin sosyal tanınma ve Bourdieu’cu inceleyen Ruth Mandel, fiziksel hareketin anlamda sosyal sermaye açısından da kısıtlı ve yer değiştirmenin yarattığı sosyal sermayeleri olduğu Çağlar tarafından ortaya hareketlilik ve bu hareketliliğin meydana konulmaktadır (Çağlar, 1995:311). getirdiği kültürel dönüşümleri ele Almanya’da yaşayan Türkiye kökenlilerin almaktadır. Bu dönüşümler merkez- çevre sosyal sermaye açısından Alman toplumu paradigması ekseninde ele alınırken, içerisinde eksik bulunmasının yanı sıra, Shills’in, ideolojik temelli, egemen düzenin aynı zamanda Türkiye’deki orta sınıflar kurumlarını yansıtan merkez yaklaşımının tarafından da bir takım yaftalamalarla yanında, coğrafi olarak konumlanan kabullenilmedikleri Çağlar’ın merkeze bireysel algılamanın eklemlenmesi araştırmasının bulgularından biri olarak dahil edilmektedir(Mandel, 1990:153). ortaya konulmaktadır. Özellikle “sonradan Merkezin neresi olduğu ve buna bağlı görme, eğitimsiz, cahil ya da medeniyetsiz” olarak bireylerin aidiyet ve kimlik inşalarını sıfatlarıyla Türk toplumu içerisinde de bir hangi merkeze olan kültürel bağlılıklar ötekileştirmeye maruz kalan Almanya’da üzerine inşa ettiğini tartışan makalede yaşayan Türkiye kökenliler için sosyal Mandel10, Türkiyeli işçi göçünde misafir hareketlilik ve sosyal kabullenilme oldukça işçilikten başlayarak, ana vatan Türkiye’de sıkıntılı alanları oluşturmaktadır. Bu kalan ve Avrupa’da yaşayan Türkiyelilerin nedenle Almanya’da yaşayan Türkiye karşılaşmalarını analiz ederek değişen ve kökenliler özellikle “Almanyalı” ya da dönüşen kimliklere odaklanmaktadır. İlk “Alamancı” yaftalamalarından ciddi olarak gurbet ve gurbetçi kavramlarını rahatsızlık duyduklarını ve benzeri tanımlayan Mandel’e göre gurbetçi; ifadelerin kendilerinde kabul edilmeme ve dışlanma algıları yarattığını ifade 10 MANDEL, R. (1990). Shifting Centres And Emergent Identities: Turkey And Germany İn The Lives Of Turkish Gastarbeiter. Muslim Travellers: Journal of Ethnic Migration Studies, 21:3, 309- Pilgrimage, Migration, and The Religious 323. Imagination, 153-171.
1480 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, sürgündeEU, Turkey, ya Content da diasporada anavatanından ortaya çıkan Türk toplumsal yapısının yeni uzaktaAnalysis yaşayan kimse olarak ara-sınıfına dair, “savurganlık”, “yoksul tanımlanmaktadır ve bu tanıma göre geçmişleri” “abartılı tüketim” gibi Frankfurt’ta ya da İstanbul’da yaşamak değerlendirmeleri, özellikle 2000’ler durumu, aidiyetini yaşanan merkez yerine sonrasında 3. Kuşak ve sonrasına erişen doğulan köy üzerine inşa etmekle ilişkili Almanya’daki Türkiyeli nüfusunun olarak, benzer bir gurbet kavramıyla ele Türkiye’de kendilerine dair oluşan ve en alınmaktadır (Mandel, 1990: 4). rahatsız olduklarını belirttikleri davranış biçimleri olarak dikkat çekmektedir. Türkiye’de ise Avrupa’da yaşayan Türkiye kökenli göçmenler için yıllar boyunca, Türkiye’de sosyolojinin önde gelen Abadan Unat’ın da belirttiği gibi, Türk isimlerinden İbrahim Yasa da, 1979 yılında Toplumunda Yeni Bir Öğe: Almanyalı yayınladığı Dış Göçler ve Alamancı Aile tanımlaması ortaya çıkmış ve bu tanımlama başlıklı çalışmasında, 1970’lerin sonlarına biçimi 1970’lerden başlayarak, akademik doğru sosyolojinin de önemli çalışmalardan gündelik ve siyasi dile kadar kavramlarından biri olmaya başlayan ve o Avrupa’da yaşayan Türkiyeliler için dönem için yeni olan bir toplumsal kurumu, egemen bir söylemi oluşturmuştur. Alamancı Aileyi çok daha somut ve kısa bir biçimde betimlemeye çalışmaktadır “Önce Avrupa, sonra Ortadoğu’ya (Yasa,1979: 82). Yasa bu somut günümüzde ise ABD, Kanada ve betimlemeyi yaparken, Alamancı Aile Avustralya’ya kadar yönelen Türk dış göç olarak tanımlanan bu yeni toplumsal hareketi, Türkiye’nin demografik yapısının kurumun belirleyici özelliklerini şu şekilde devamlı bir unsuru haline gelmiştir. Bu göç sıralamaktadır; hareketi aynı zamanda yeni tip insanlar oluşturmuştur. Avrupa’da yaşayan “Alamancı Aile” yurda kesin Türklere, büyük çoğunluğunun Almanya’da dönüşü yapmış veya yapmamış olan, bir bulunmaları nedeniyle “Alamanyalı” adı süre yabancı bir Avrupa ülkesinde çalışan verilmektedir. Ortadoğu, Rusya işçilerin oluşturduğu bir aile türüdür. Bu tür Federasyonu ve Türki Cumhuriyetlere köy, kasaba, kent ve kentin gecekondu giden işçilere ise “gurbetçi vatandaş” adı ailelerine göre, yatay ve düşey devingenliği verilmektedir. (Unat, 2006: 98). yüksek bir kurumdur. “Alamancı Aile” yörelere, oluşumunun dönemlerine göre Unat’ın aynı çalışmasında Ali Gitmez’den ayrılıklar göstermekle birlikte, daha çok alıntıladığı “Alamancı” ifadesi ise 1979 kırsal nitelikleri ağır basan bir kurumdur. yılında, Türk toplumsal yapısı içerisinde bir ara-sınıf olarak ele alınmaya başlayan “Alamancı Aile” üyelerini öteki kırsal aile Türkiyeli işçilere dair on yıllarca sürecek üyelerinden ayırt eden daha başka bir takım bir tek tipleştirmenin tanımını yapmaktadır; davranışlar, alışkanlıklar da vardır ve yaşamı bu davranışları yansıtmaktadır. “Alamancı, yaşam biçimiyle, Giyim-kuşamı, temizlik alışkanlıkları, yeni harcamalarıyla, tüketimdeki barınakları, bunların içindeki donatım savurganlığıyla, geçmiş yoksulluğunun araçları, yeyintilerdeki kimi değişiklikler bu öcünü alırcasına, yeni bir ara-sınıf tutumu alanda göze çarpan somut göstergelerdir. içinde. Bu yeni konumu ona, yeni işlevler Alamancı Aile üyelerinin giyim - kuşamı vermekte, ondan eskisinden farklı erkek - kadın oluşlarına göre değişmekle davranışlar beklemekte. Göreli birlikte giysilerdeki genel görünüm kadınlar zenginlikleri, abartılı tüketim alışkanlıkları, için daha çok karma niteliktedir. Giysilerde edindikleri yeni varlıklarıyla, yeni ve farklı yeğlenen kırmızı ve öteki çarpıcı renklerdir. bir değerler sistemi de geliştirmekte bu ara- Kadınlara göre, erkek giysilerinde büyük sınıf.” (Gitmez, 1979: 157’den aktaran bir benzerlik, tıpkı tıpkılık var gibidir. Unat, 2006: 137). Beğenilen ve yeğlenen genellikle takım Gitmez’in 1970’lerde Alamancı olarak giysilerdir. Giyim kuşam “Alamancı
1481 GÖKALP YILMAZ 2017
Aile”nin belirli özelliklerinden biridir. değerlendirilebilecek olan boşluklar, Ayrıca, bu ailede genç kadın ve kızların farklılıklar ya da hareket halindeki unsurlar, giysileri büyük ölçüde çağdaşlaşmaya tek tipleştirici tanımlamaların içerisinde yönelmiştir denilebilir. yok olup gitmektedir. “Alamancı Aile”nin artan gelirini tüketici Homojen ve hareketsizlik yanılgısı ve gösterişçi nesnelere harcadığı üzerinde içerisinde ele alınan bir diğer akademik sık sık durulmuştur. Bu yargı bir kerteye çalışma olarak ele alınabilecek olan ve dek doğrudur. Çünkü gösterişçi tüketim, 1984 yılında Demircioğlu tarafından ülkemizde köylü veya kentli bütün aileler yayınlanan “Federal Almanya’dan Kesin için söz konusudur…“Alamancı aile”nin Dönüş Yapan İşgücü” makalesinde yer alan dış ülkelerde kaldığı ilk yıllarda kazancının şu satırlar “Alamancı” tanımlamasının oldukça önemli bir bölümünü gösterişçi akademik dilde de kendine yer bulduğunu nesnelere ve armağanlara yatırdığı bir ortaya koymaktadır; gerçektir. Ancak ilk yıllarında aileler için “İki ayrı kültür çevresi, iki ayrı kültür ve iki saygınlık göstergesi olan bu giderler bir ayrı değer sisteminin yarattığı sorunlarla süre sonra «doyum aşamasına» erişmekte, karşı karşıya bulunan Alamancı ailelerin giderek daha ussal yatırımlara, çeşitli karşılaştıkları güçlükleri tartışabilmek için girişimlere yöneltilmektedir. Bu yöneliş onları şu üç kümeye ayırarak ele almalıyız: kırsal yörelere yeni bir Alamancı tutum ve anlayış getirmiştir. (Yasa, 1979: 84-85). - Yabancı ülkede tüm aile bireyleri yaşayan Alamancılar Yasa tarafından ortaya konulan yaklaşım da temelinde, bu çalışmanın karşıt olduğu “tek - Aile bireyleri Türkiye’de kalan Alamancı tipleştirici” söylemi destekler niteliktedir. aileler ile ailesinin kimileri F. “Alamancı Aile” kavramıyla belirli bir aile Almanya’da, kimileri Türkiye’de olan tanımlaması yapılırken, bu kategorinin Alamancılar ve taşıyıcısı olan tüm ailelerin benzer - Yurda dönen Alamancılar” (Demircioğlu, özellikleri taşıdığı var sayılmaktadır. Bu 1984: 108). yaklaşıma eleştiri getiren bir görüşü kendi Gündelik Hayat Sosyolojisi Bu üç kategorileştirme çabası da yukarıda kuramsallaştırmasında tartışan Certeau’ya tartışıldığı haliyle, “Alamancı” etiketini yegane tanımlama biçimi olarak göre, bu kategorileştirmeler daima belirli kullanmakta ve yalnızca üç olası kategori bir kesimin analiz dışında tutulmasına kullanarak diğer tüm farklılıkları ortadan neden olmaktadır ve konunun asıl taşıyıcısı kaldırmaktadır. olan sıradan insanın “hareketliliklerinin” gözden kaçmasına neden olmaktadır. 2014 yılında akademik göç yazınında hala (Certeau, 2009: 323). kendine yer bulmaya devam eden ve özellikle Almancı kavramında yaşanan Certeau’ya göre; sistem sahte durağanlıklar değişimleri ele almayı amaçlayan Gelekçi, yaratır. Mahalle ve kasaba ortamında Almancı kavramını ele alırken, bu grubu “hareketsizlik yanılgısı” yaratır. Yaşamın tanımlayan özellikleri materyal koşullarla her anında sahte durağanlıklar olduğu tahayyül edilir. Aslında söz konusu olan, ilişkilendirmiş ve özellikle Alamancı sadece bu işin ve oyunlarının görünmez Ailenin hanelerindeki ayırt edici özellikleri ortaya koymuştur. oluşudur. Bunların görünmez olduğu nokta da bir grubun ötekinden ayrıldığı “mesafe “… Yurt dışına geçici ve geri dönüşümlü içinde gerçekleştirilen gözlemin üretmek bir çerçevede çalışmak üzere gitmiş olan istediği” ile ona direnen arasındaki ilişkiyi Türk işçilerini ve ailelerini tanımlamak için kavradığı noktadır (Certeau, 2009: 323). kullanılan “Almancı” veya “Alamancı” Certeau’nun karşıt olduğu görüşe göre, tekil kelimesi sadece bir kavramdan ibaret ve durağan bir toplum tahayyülü vardır ve değildir. “Almancı” veya “Almancı Aile”yi aralardaki boşluklar olarak diğer yerli ailelerden farklı kılan, ayıran
1482 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, önemliEU, Turkey, göstergeler Content vardı. Bu göstergelerin algılardan bağımsız olarak enAnalysis önde gelenlerinden biri köye, kasabaya değerlendirilmeyi gerekli görmektedirler. veya ilçeye yerleşmiş olanların veya geri Bu araştırma bu gereklilik ekseninde, saha döneceklerini düşünenlerin yaptırdıkları çalışmasında görüşülen Almanya’da gösterişli, büyük evlerdir. yaşayan Türkiyelilerin, Türkiye, Türkiye’de geçirdikleri zaman ve Türk toplumunda 1970’li yıllarda ve 1980’li yılların kendilerine dair mevcut tanımlama başlarında “Alamancı Aile” olarak biçimlerine ilişkin görüşlerini ortaya adlandırılan ailelerin kendilerini ayıran, koymaktadır. fark edilir özellikleri 1980’lerin ortalarından itibaren ortadan kalkmaya başlamıştır. Çünkü “Almancı Aile”yi farklı 4.ARAŞTIRMA BULGULARI kılan şeyler, daha çok evlerin döşenmesi, mutfak donanımı, gösterişçi tüketim, eski iş Araştırma kapsamında, 2016 yılı Haziran çeşidini değiştirme ve giyim-kuşam ayında Almanya’nın Duisburg ve Aachen alışkanlıklarında görülmekteydi”(Gülekçi, kentlerinde 15 kişiyle derinlemesine 2014: 106-107). Ancak söz konusu görüşmeler gerçekleştirilmiştir. tanımlamalar hala gündelik hayatın Araştırmada nitel araştırma teknikleri içerisinde yer alan söylemlerde yoğun kullanılmıştır. Araştırmanın evreni olarak biçimde kullanılmaktadır. kabul edilen Almanya’da, araştırmanın örneklemini oluşturması amacıyla, farklı Almanya’da yaşayan Türkiyelilere ilişkin, yaş grupları ve mesleklerden görüşmecilere Türk toplumunda yaygın olarak yapılan ulaşılmaya çalışılmıştır. Çeşitlilik değerlendirmeyi Altun ise şu şekilde ortaya sağlanarak farklılıklar, benzerlikler ve ortak koymaktadır; görüşlerin araştırma sürecinde yer alması “Türkiye için ‘işçi dövizi’; Türkler için ise hedeflenmiştir. Görüşmeciler arasında ‘Alamancı’ ya da ‘gurbetçi’ olan, mizah birinci, ikinci ve üçüncü kuşağa mensup dergilerinde yıllarca ’tüylü fötr şapka ve Türkiyeliler bulunmaktadır. En genç transistörlü radyolarla’ tipleştirilen, görüşmeci 19, en yaşlı görüşmeci ise 66 tatillerde Türkiye’ye otomobilleriyle gelip, yaşındadır. Görüşmeciler sosyolog, Kapıkule’de uzun kuyruklar oluşturan yurt bilgisayar mühendisi, işçi, okul müdürü, dışında yaşayan Türkler artık giderek, öğretmen, akademisyen, kuaför, proje Türkiye’nin uluslararası etkinlikleri koordinatörü, işsiz gibi geniş bir yelpazede açısından bir özne ya da aktör konumuna yer alan meslek gruplarına mensuptur. yükseliyor” (Altun, 2005). Görüşmecilere sorulan sorular, özellikle Belirtilen özellikleriyle Almanya’da Türkiye’de geçirdikleri zamanlar, yaşayan Türkiyeliler için kullanılan Türkiye’de kendilerine yönelik tutumlar, tanımlamalarda yer alan aşırı tüketim, kendilerine yönelik kullanılan ifadeler ve gösteriş, kullandıkları ürünlerin dikkat bu ifadelere ilişkin görüşleri ekseninde çekici biçimde büyük olması gibi tek şekillenmiştir. Bu bağlamda, görüşmecilerle tipleştirici unsurlar, dünyanın en önemli gerçekleştirilen mülakatlarda elde edilen uluslararası göçlerinden birinin aktörlerinin veriler, özellikle Türkiye’ye ilişkin zaman içinde, doğdukları ülkenin toplumu değerlendirmeler, “gurbetçi” kavramı, tarafından nasıl görüldükleri ve “Türkiye’de yaşam”, “Türkiye’ye yönelik değerlendirildikleri konusunda belirleyici düşünceler” kategorileri altında olmaktadır. Altun’un da belirttiği gibi, artık incelenmiştir. “Gurbetçi” ve “Almancı” klişeleşmiş tanımlama biçimlerinden ciddi kavramları araştırmanın amacına uygun şekilde farklılaşmaya başlayan Avrupa’da olarak incelenirken, katılımcıların yaşayan Türkiyeliler uluslararası alanda, kendilerine yönelik olarak kullanılan Avrupalı Türkler ya da Euro-Türkler olarak ifadelere ilişkin düşünceleri, Avrupa’da ele alınırken, Türk toplumunda yerleşmiş yaşayan Türkiyelilere ilişkin kullanılan olan kimi zaman karikatürize tanımlama ve söylemlerde, özellikle hasret ve vatan
1483 GÖKALP YILMAZ 2017 romantizmi üzerine kurulu dilin artık aradan geçen yaklaşık 50 yıla rağmen rahatsız edici bulunduğu görüşünü destekler Türkiye ile bağlarını koparmadıklarını niteliktedir. Dolayısıyla, özellikle Kaya ve ortaya koymaktadır. Görüşmecilerin Kentel’in çalışmalarında (2005) ortaya tamamı Türkiye’ye iki yılda bir bile olsa koyduğu gibi, Avrupa’ya göç eden Türkiye mutlaka düzenli olarak gittiklerini dile kökenlilere ilişkin söylemlerin, “Euro- getirirken, tatiller için özellikle Türkiye’nin Türkler” ya da “Avrupalı Türkler” olarak tercih edilmesi, aile, akrabalık, memleket gündelik hayatta ve özellikle Türkiye’deki gibi kavramlarla ilişki olarak egemen söylemde gurbetçi kavramıyla yer gerekçelendirilmektedir. Ancak, değişen değiştirmesi fikri katılımcılar tarafından da “vatan” ve “memleket” tanımlamaları ifade edilmektedir. özellikle geçen yıllarla beraber daha çok dile getirilmeye başlanmıştır. Görüşmeciler 4.1. Değişen Gurbet ve Vatan Duyguları “Türkiye’ye gitmek sizler için ne ifade Değişen Gurbet, vatan ve aidiyet ediyor?” sorusuna verdikleri yanıtlarda, duygusuna değinen Kalem, Londra’da Avrupa’da yaşayan Türkiyelilerde egemen yaşayan Türkiyeliler ile gerçekleştirdiği duygu olduğuna inanılan “vatan hasreti” çalışmasında da benzer bulgulara ulaşmıştır söyleminin artık değişmeye başladığını ve söz konusu duygu değişimini şu şekilde ortaya koymaktadır. açıklamaktadır; “İlk zamanlar hasret duygusu ile giderdim “Küreselleşmenin ulaşım ve haberleşme Türkiye’ye. Çocuğumuz ile bir iki hafta imkânlarını kolaylaştırması ile gurbet ve deniz kenarında tatil yapar ve dinlenirdik gurbetçi kavramlarında ciddi bir dönüşüm ve çocuk da Almanya’da olmayan güneş yaşandığı bilinmektedir. Londra’da yaşayan ışınlarını alırdı. Ardından ana-baba evleri Türkiyeli göçmenler için de, ülkeleri artık sırayla ziyaret edilirdi. Dönüşte de ‘uzaktaki vatan’ olmaktan çıkmış, Almanya’da o zamanlar bulunamayan istedikleri zaman kolaylıkla gidebilecekleri şeylerin alış-verişi yapılır (kitap, memleketlerine dönüşmüştür…İnternetin kuruyemiş, giyecek vb) ve dönüş yolu sağladığı haberleşme kolaylıklarıyla tutulurdu. sevdikleriyle hasret gidermenin yanı sıra Son dönemde ise zorunlu ziyaretler Londra’nın birçok bölgesinde bulunan (hastalık durumlarında) veya kısa market ve restoranlar neredeyse Türkiye’yi seyahatler (arkadaşlarla ailece bır hafta bu kente taşımakta, arayıp da bulunamayan sonu) Yakın çevremden sadece annem ve Türk ürünü bırakmamaktadır. Bunun bir kız kardeşim var. Sanırım ileride bu yanında çıkarılan Türkçe gazeteler, gelip gitmelerim daha da azalacak. üyelerini sıklıkla bir araya getiren vakıf ve Tanığım insan sayısı gittikçe azaldı. Artık dernek faaliyetleri hatta her hafta düzenli Türkiye’yi özlemiyorum bile diyebilirim.” maç organize eden Türk futbol ligi (Görüşmeci 1, 56 Yaş). göçmenlerin hem ülkeleri hem de birbirleriyle bağını “ilk yıllar kendimi evimdeymiş gibi güçlendirmektedir”. (Kalem, 2016: 60). hissediyordum. Gecen her yıl beni ülkeme biraz daha yabancılaştırdı. Bir kargaşa ve Londra’da yaşayan Türkiyelilere ilişkin keşmekeş, insanların gerginliği, her an bir verilerin de desteklediği gibi, İngiltere’den şey olacakmış gibi, ve bende bir an önce daha yoğun ve üç milyona yakın Türkiye geri dönme isteği” (Görüşmeci 2, 58 Yaş). kökenli nüfusu barındıran Almanya’da ise Türkiyeli bir hayatı yaşamak, milyonları “Türkiye’ye gitmek demek, ailem için hasret bulan bir toplumun üyesi olarak daha giderme, aile ile kavuşma gibi anlamları kolaydır ve bu nedenle gurbet duygusunun var, benim için ise bu hisler o kadar da daha az yaşandığı kabul edilebilmektedir. kuvvetli değil. Türkiye ziyareti sadece memleket şehrini görme, hasret giderme Görüşmecilere yöneltilen sorulardan elde değil, arkadaşlarımın bulunduğu ya da edilen veriler, Almanya’daki Türkiyelilerin, gitmek istediğim farklı şehirleri ziyaret
1484 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, etmeEU, Turkey, anlamını Content içeriyor ” (Görüşmeci 3, Yaş Türkiye’de Avrupa’da yaşayan 27).Analysis Türkiyelileri tanımlamak için yaygın olarak kullanılan “Gurbetçi” söylemine ve “Yaşamımın neredeyse yarısını orada, diğer “gurbet” kavramına 3. Kuşak Türkiyeli bir yarısını da Almanya’da geçiren biri olarak görüşmeci, kendi aidiyet tanımlamasıyla şu şunu söyleyebilirim ki, artık Almanya’ya şekilde karşı çıkmakta ve memleket dönüşte kendimi evimde hissediyorum. tanımlamasını yaşadığı yer üzerinden Türkiye’deki yaşam tarzı (birçok yönüyle) yapmaktadır; bana yabancı geliyor artık. Galiba kendimi biraz yabancı olarak hissediyorum.” “Eskiden kendimi gurbetçi hissediyordum (Görüşmeci 1, 56 Yaş). ama artık buralıyız biz. O eski gurbetçi türkülerini dinlerken hüzünlenirdim. Şimdi Benzer biçimde katılımcılar arasında ise içimden dinlemek bile gelmiyor, çünkü kendilerini Türkiye’de artık “evlerinde” ya burada kendimizi yerli hissediyoruz. Zaman da “ait oldukları yerde hissetmek” zaman Almanlar tarafından duygusunu terk etmeye başlamış olanlar kabullenilmesek de, bizi istemeseler de biz olduğu gibi özellikle Almanya ve buralıyız. Yaz tatilinden önce bazı Almanlar Avrupa’da doğan 3. Kuşak ve sonrası bile nereye tatile gittiğimizi öğrenmek Türkiyeliler ise bu duyguyu hiç istediklerinde, “Nereye memleketinize mi yaşamamışlardır. gidiyorsunuz?” diye soruyorlar“ ben ise “Yer yer evde gibi hissediyorum, ancak yine “hayır memleketimiz burası, tatile de yabancılık çekiyorum. Gündelik hayat gidiyoruz diyorum” (Görüşmeci 6, Yaş 40). pratikleri, insan ilişkileri ve disiplin farklı 4.2 Yurtdışında Yaşayan Türkiyelilere olduğu için yadırgamalar olabiliyor” Türk Toplumunun Bakışı (Görüşmeci 3, Yaş 27). Avrupa’da yaşayan Türkiyelilere yıllar “37 yıldır Almanya’da yaşıyoruz. boyunca Altun’un da belirttiği gibi (2005) , Türkiye’yi tatillerden biliyoruz ve döviz kaynağı, yılda bir kere Avrupa’dan seviyoruz. Türkiye’deki yaşam ve düzen hediye getiren kimseler olarak bakan bize çoğu kez yabancı geliyor. Eskiden Türkiye’deki yaygın tutum ve davranışlar, memleket hislerimiz vardı ama maalesef yıllar içerisinde Avrupa’da yaşayan son 5-6 yıldır azaldı” (Görüşmeci 5, Yaş Türkiyeliler için de, ortak bir kökene dayalı 38). bağlar kurdukları Türkiye ve Türk toplumu Görüşmecilerin belirttiği gibi, Türkiye’nin için olumsuz duygular yaratmaya vatan ve memleket olarak tanımlanması başlamıştır. Görüşmeciler, Türkiye’de artık değişmekte ve yeni toplumsal kurdukları ilişkilerde, genellikle alanlarda yeni aidiyet biçimleri inşa kendilerine, Almanya/Avrupa’dan gelen edilmektedir. Ev ve vatan kavramları, varlıklı kimseler olarak yaklaşıldığı ve Avrupa’ya göç eden büyük anne ve büyük hediye beklentisi içerisinde “menfaate babaların ve kimi zaman da ebeveynlerin dayalı” tutumlar sergilendiğini doğum yerleriyle ilişkili olarak tahayyül belirtmektedir. Bu durum Türkiye’de edilmekten uzaklaşmaktadır. Türkiye’de geçirilen zamana ve Türkiye’deki gündelik hayatın, sıradan insanların, akrabalarla kurulan ilişkilere dair kimi medyanın ve iktidarın “gurbetçi” zaman olumsuz değerlendirmeler ortaya söyleminden öte, yepyeni “vatan”lar ve çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıca “memleketler” tahayyül edilmektedir. özellikle esnafların Avrupa’dan gelen Türkiyelileri “varlıklı kişiler” olarak kabul “Türkiye’yi seviyorum. Ama benim edip, haksız kazanç elde etmeye memleketim Almanya. Türkiye’de birkaç çalışmaları, Türkiye’ye dair olumsuz sene çalışmak isterdim. Durumun iyiyse çok değerlendirmelerin temelini güzel bir yaşam sürdürebilirsin sanırım” oluşturmaktadır. (Görüşmeci 4, Yaş 38).
1485 GÖKALP YILMAZ 2017
“Aslında birebir karşılaşmadım ama diğer 4.3 Gurbetçi Kavramı Yerine Alternatif; arkadaşlardan tanık olduğum muamele “Bizler Avrupalı Türkleriz” olarak “sömürülmeye çalışmak”, alışveriş Burada yer alan alıntıların bu araştırmanın esnasında normalden yüksek fiyat verme vb. amacına paralel vurgusu, “ Almanya’daki çirkin bir fırsatçılık.” (Görüşmeci 3, Yaş Türkiyelilerin Türkiye’ye dair olumsuz 27). görüşlerinin paylaşılması ve/veya “… Aslında hepsi büyük bir özlemle bizi mevcudiyetini ön plana çıkarmak değildir. bekliyorlar, çok sıcak karşılıyorlar ama her Alıntılar Almanya’daki Türkiyelilerin ailede olduğu gibi bizde de birkaç hısım Türkiye’ye dair görüşlerini oluştururken, akraba gelişimizi çok önemsemeyip, Türk toplumunda egemen olan “hasret ve ziyaretimize gelmiyor. Bazısının da gurbet” kavramlarının artık geride getirdiğimiz hediyeleri görmek için bırakılmaya başlandığını ve romantize yanımıza geldikleri belli oluyor. En komiği edilen Almancı/gurbetçi tipolojisinin de bazen teşekkür yerine memnuniyetsiz yeniden ele alınmasının gerekliliğini bakmaları oluyor” (Görüşmeci 7, Yaş 19). vurgulamaktadır. “Burada ne kadar çalıştığımızı, can “Kendimi gurbetçi gibi hissettiğim çok az çekiştiğimizi dikkate almayarak, bizden bir oluyor, yurt dışında yasadığımı biliyorum şey istemelerinden, beklemelerinden çok ama Almanya’da bu hissi taşıdığım yerler rahatsız oluyorum. Bir şey getirmek az da olsa oluyor elbette bunu ne kadar mecburiyetinde olduğumuzu kırmak isteseniz de size en azından bu düşünmelerinden çok rahatsız oluyorum. hissettiriliyor. Mutlaka toplumsal yaşamın Getirmediğimizde, sağlık olsun veya gerek bir bölümünde bu duygu ile yok demeleri yerine tavır almalarından çok yüzleşiyorsunuz, ne kadar bundan kaçmak rahatsız oluyorum. En çok da “siz isterseniz isteyin.” (Görüşmeci 9, Yaş 44). Almancısınız paranız vardır’ kafasından “Gurbetçi gibi hissetmiyorum kendimi. olanlardan rahatsız oluyorum. ” Kendimi gurbetçi olarak tanımlamazdım. (Görüşmeci 7, Yaş 19). Bu arabesk acılı havayı reddetmek Burada yer alan eleştiriler, Almanya’da istiyorum. Almanya’da Türkiye’yi, yaşayan Türkiyelilerin Türk toplumu ile Türkiye’de Almanya’yı özlediğimiz doğru. olan ilişkilerini tanımlarken kendilerini Bu ikili hayatın özlem gibi dezavantajları “hasret çeken insan” durumundan olduğu gibi, elbette avantajları da mevcut. uzaklaştırdığı ve gerçekçi tespitlerle Örneğin beni besleyen bir ikilik” Türkiye’ye ilişkin romantize edilen (Görüşmeci 3, Yaş 27). değerlendirmelerde bulunmadıkları dikkat 3. Kuşak bir Türkiyeli olan ve yukarıda çekmektedir. ifadesi alıntılanan görüşmecinin “bu acılı ve “İlk günler çok heyecanlı ve sevecen, ikinci arabesk havayı reddetmek istiyorum” haftadan sonra beklentiler ve beklentilere cümlesi bu çalışmanın temel vurgularından alınamayan cevaplardan dolayı gergin biri olan “gurbet” kavramının geçiyor bazen tatillerimiz. Mali durumun Almanya’daki Türkiyeliler için yeniden iyi ise ve çok para harcayabiliyorsan bu düşünülmesi gerektiğini desteklemektedir. durum biraz yumuşuyor. Bu nedenle ilk Özlem ve gurbet kavramlarının yıllar yıllar kendimi evimde hissediyordum, geçen boyunca, hep acılı bir dille ele alındığı her yıl beni ülkeme biraz daha Almanyalı Türk işçileri için, geçen zaman yabancılaştırdı.” (Görüşmeci 2, Yaş 58). ve değişen aidiyetler ekseninde artık duyulan özlem, acı ve ızdırap temelli olarak “Ben kendimi asla bir gurbetçi olarak ele alınmamaktadır. Türkiyeliler için görmedim. Ancak, Türkiye’de yaşayanların, Almanya- Türkiye yakınlığı ve ortak yurtdışındakiler için bakış açısının çok kökene dayalı bağlar ve iki toplumu tanıyor yanlış olduğunu düşünüyorum” (Görüşmeci olmak, toplumsal zenginlikler olarak 15, 63 Yaş). tanımlanmaktadır. Ek olarak, iki kültürden
1486 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, beslenmeninEU, Turkey, Content ve özlemenin olumlu ve “Ben kendimi her iki ülkede de gurbetçi avantajAnalysis sağlayan boyutları ele alınmaktadır. hissediyorum çünkü Türkiye’deyken Bu durum Türk toplumunda “gurbetçi” Almancı, buradayken Türkiyeliyim. Evet, olarak acı çeken ve “Almancı” olarak da Almanya’da kendimi huzurlu hissediyorum pejoratif olarak tanımlanan Almanya’daki genellikle, temelli dönmek gibi bir arzum da Türkiyelilerin, bu iki tanımlama biçimine yok…Annem ve babamın Almanya’da karşı çıkmalarına neden olmaktadır. kendilerini evde hissetmediklerini biliyorum, onların hep bir yanı Türkiye’de. “Almancı denince rahatsız oluyorum çünkü Ben kendimi Türkiye’de de gurbetçi insanlar dövizler geldi gözüyle bakıyorlar. hissediyorum sanırım ve bunu Bu durum da benim hiç hoşuma gitmiyor. Türkiye’deyken Almanya’yı, İşte o zaman Almancı oluyor adımız ve bu Almanya’dayken Türkiye’yi özlemeye beni rahatsız ediyor” (Görüşmeci 8, Yaş başladığımda anlıyorum” (Görüşmeci 10, 50). Yaş 22). “Bana Almancı şeklinde yaklaşan Alıntıların da desteklediği gibi, Almancı olduğunda rahatsız oluyorum tabii ki. olmak özellikle maddi olarak Çarşıda yolunacak çaylaksınız, akrabalıkta sömürülmekle, gurbetçi olmak da Almancı bol bol para harcayansınız” (Görüşmeci 2, olmakla birlikte ele alınarak, “hasret çeken, Yaş 58). vatanından uzak insan” yaklaşımıyla ele “Elbette az da olsa bana da Almancı diyen alınmaktadır. Ayrıca, Türk toplumunda hala ya da onun gibi davranmaya çalışanlar değişmeyen bu iki kavram, kendilerini oluyor bu durumu beğenmemekle birlikte “Avrupalı Türkler” olarak tanımlayan kelimenin kendisinin oluşturduğu insan Avrupa’da yaşayan Türkiyeliler için kategorisinde olmak negatiflikmiş gibi olumsuz, rahatsız edici ve en önemlisi düşünerek, bunu kırmaya, aslında Alamancı demode bulunarak daha çok birinci olmadığımı anlatmaya, belli etmeye ama kuşaklara atfedilmektedir. Özellikle bazen de o kelimenin aslında artık demode kendilerini farklılık temelinde olduğunu Avrupalı Türklerin çok iyi tanımlamayan 3. Kuşak Avrupalı Türkler aşamalar kaydettiği şeklinde, kısacası biz için, “Türkiye hasreti” mevcut bir de o aşamaları kaydeden insan grubundayız hissiyattır ancak kendilerini temel olarak modunu oluşturmaya çalışıyorum” tanımladıkları ekseni bu “özlem ve hasret” (Görüşmeci 9, Yaş 44). duygusu şekillendirmemektedir. Tam tersine Avrupa’da yaşayan Türkiyeliler, “Burada yaşayan biz Türkleri en çok yaklaşık 50 yıldır yerleşilen coğrafyaya ait rahatsız eden, üzen şey bu “gurbet” olmanın ve toplumsal olarak kazandıkları kavramıdır. Bizler burada kendimizi ilerleme ve başarılarla anılmanın arzusunda “Avrupalı Türkler” olarak tanımlıyoruz. olduklarını vurgulamaktadır. Birkaç yıl çalışıp, para biriktiren ve dönmeyi düşünen 1. Nesli belki öyle tanımlayabiliriz, ama burada doğan 5. SONUÇ çocuklarımız artık buralı olarak tanımlıyorlar kendilerini” (Görüşmeci 1, Avrupa’ya geçici işçi olarak göç eden ancak Yaş 56). yıllar boyunca hep ertelenen “vatana dönmek” kararı sonrasında, yerleştikleri “Aslında Almancı kavramı da aynı gurbetçi yerlere aidiyet geliştiren ve Türkiye’ye dair kavramı gibi benim için. Bana pek diyen ebeveynlerinin aktarımının dışında herhangi olmadı ama itici bir kavram benim için” bir bireysel yaşam deneyimi olmayan (Görüşmeci 1, Yaş 56). Almanya’da yaşayan Türkiyeliler için, “Rahatsız olduğum tek şey, bizlere Türkiye algısı yıllar içerisinde değişiklik Alamancı denmesi, benim iki vatanım var; göstermiştir. Göç deneyimini yaşayan Türkiye ve Almanya. İkisinde de kendimi iyi birinci kuşak Türkiyeliler için, Türkiye hala hissediyorum” (Görüşmeci 14, 56 Yaş) “vatan” olarak tanımlanmaya devam
1487 GÖKALP YILMAZ 2017 etmektedir. İkinci ve üçüncü kuşaklar için Araştırma bulgularına göre, Kaya ve ise durum farklılık göstermektedir. Bu Kentel’in de belirttiği gibi (2005) , tek tip kuşaklar için, “Vatan” kavramı artık bir Türkiyeli göçmen tipolojisinden Türkiye üzerinden inşa edilmek yerine, bahsetmek son derece güçtür ve çoğunlukla kendilerinin tanımladıkları iki yerden Köprü Grupları oluşturan, hem anavatan birden beslenmek gibi ifadelerle ve hem de yaşanılan ülke ile eşit oranda ilişkili tamamen net olarak ortaya koyulamayan bir olanlar, Kozmopolitan ve senkretik kültürel kavram haline gelmiştir. Ayrıca bu kimlikler (çok-dilli) taşıyan genç kuşakların kuşaklar, Türkiye ile olan ilişkileri oluşturduğu bu kategori artık “Avrupalı sürecinde kendilerine yüklenen “Almancı” Türk” ifadesini kendilerine yakın ifadesini itici ve olumsuz bulmaktadır. bulmaktadır. Ayrıca bu gruplar, Türkiye ve Araştırma bulgularında yer alan ifadelerin Almanya, ya da Türkiye- İngiltere gibi de desteklediği biçimde, Almanya’da yaşadıkları ülkeler ve Türkiye arasında ulus yaşayan Türkiyeliler için, kuşaklar arası aşırı alanlar inşa etmekte ve kendilerini farklılaşma ekseninde yaşanan farklı Euro-Türkler gibi tireli ifadelerle tanımlama biçimleri dikkate alınmaktadır. tanımlamaktadırlar. Dolayısıyla, birinci kuşak bir Türkiye Görüşmecilerin sıklıkla dile getirdiği kökenli göçmen işçi için kullanılan haliyle, Türkiye’de kendileri için kullanılan tanımlama biçimleri ile üçüncü kuşak, “Gurbetçi” ve “Almancı” kavramları Almanya doğumlu ve Almanya vatandaşı kendilerini rahatsız etmektedir, çünkü ilgili olan bir Türkiye kökenli için kullanılan literatürden alıntılarla da desteklendiği söylemlerin aynı olması uygun haliyle “Almancı” olmak, Türkiye’deki bulunmamaktadır. Bunun nedeni, göç Türk toplumu tarafından sıklıkla 1970’ler deneyimini bizzat yaşayanların, Türkiye ile ve 1980’lerde Türkiye’ye yıllık izine gelen bağlarını daha sağlam ilişkiler kurarak Almanyalı Türkiyeliler için kullanılan ve o kesintisiz devam ettirme isteği ve ardında dönemde ziyarete gelen söz konusu grubun yatan “Türk olmak” düşüncesinin muhafaza abartılı tüketim alışkanlıkları, savurgan etmek istemesidir. Ayrıca, 1960’lar ve tutumları, gösterişli giyim- kuşam ve 1970’lerde gurbet hikâyelerinin bizzat tüketim ürünleriyle desteklenen pejoratif bir özneleri olan birinci kuşak göçmenler, tanımlamadır. “Gurbetçi” olmak ise yine ayrıldıkları “vatan”larına gerçekten özlem birinci kuşakların Türkiye hasretleriyle ve duyan, hasret çeken ve o zaman için yeni Almanya’da /Avrupa’da Türkiye’yi olan yaşam alanlarına “gurbet” ve acı vatan özlemek üzerine inşa edilen bir kavramdır. kavramlarıyla yaklaşanlardır. Dolayısıyla, özellikle üçüncü kuşak Ancak, ikinci kuşak ve üçüncü kuşak Türkiyeli görüşmecilerin de ifade ettiği göçmenler için terk edilen “vatan” kavramı gibi, kendileri artık bu iki kavramın da tamamen ebeveynlerin aktardığı taşıyıcıları olmaktan uzaktırlar. Ne tüketim tahayyüllerdir. Kendi deneyimleriyle inşa alışkanlıkları, giyim- kuşam tarzları birinci ettikleri yaşantılarında Türkiye, her yaz izne kuşak ebeveynlerininkiyle aynıdır, ne de gidilen, akrabaların olduğu ve köken olarak hissettikleri Türkiye özlemi. Artık, 27 kendileriyle benzer bağları olan bir yaşında ve Almanya doğumlu olan bir toplumun yaşadığı coğrafyadır. Mutlaka görüşmecinin belirttiği gibi “bu acılı havayı Türkiye ve Almanya/Avrupa’da yaşayan reddetmek” isteyen Türkiye kökenli yeni bir Türkiyeliler arasında daha derin duygusal toplumdan bahsetmek gereklidir. bağların mevcudiyetinin altını çizmek Gökalp Yılmaz’ın Almanya Türklerinin önemli ve gereklidir ancak, söz konusu gündelik hayatlarında gerçekleştirdikleri bağların Türkiye’deki Türk toplumunun sıradan eylem biçimleriyle “Alman zihnindeki kadar “acı, hasret ve gurbet” olmamaya direnmek” olarak tanımladığı kavramlarıyla inşa edilmediğinin davranış pratikleri, kuşaklar arasında vurgulanması bu çalışmanın temel amacını farklılaşarak yepyeni ara-oluşlar oluşturmuştur. yaratmaktadır. Bu ara-oluşların
1488 C.22, Göç Özel Sayısı Avrupa’da Yaşayan Türkiyelilere Dair Gurbetçi Asylum, Migration, vurgulanmasınınEU, Turkey, Content gerekliliği, artık gündelik alınan toplumsal gruplar ve toplumsal hayattanAnalysis başlayarak her alanda sıradan davranışlar üzerine bilgi üretmek , 21. bireyin edilgen halleri terk etmeye Yüzyılda egemen olan bilgi, sermaye ve başlamasıdır. Sıradan bir göçmen artık insanın hareketliliğine ve akışkan yapısına kendi yaşamsal taktiklerini geliştirerek, ve en önemlisi sosyal gerçekliklere uygun kendisi için en uygun ara formlarda var düşmemektedir. olmayı başarmaktadır. Dolayısıyla, En önemlisi ise, Avrupa’da yaşayan Türkiye’den görünen haliyle tek tip bir Türkiye kökenli nüfusu, artık neredeyse hiç yaşam modeli ve tek tip bir “Alamancı yaşamadıkları bir ülkenin hayali özlemi modeli”ni gündelik söylemde ve en ekseninde tanımlamak yerine, bil fiil önemlisi akademik yazında kullanmak son yaşadıkları coğrafyaya ve Avrupa’ya da ait derece eksik ve yetersiz kalmaktadır. olduklarının kabul edilmesi ve dikkate Ayrıca, Almanya’da yaşayan Türkiye alınması gereklidir. Bir diğer deyişle kökenlilere, göç ve göçün ekonomik Avrupa ve Almanya’da yaşayan Türkiye temelleri, vatandaşlık, “gurbetçiler”, kökenli nüfusu, “Avrupalı” olarak da “Almancılar”,“arada kalan hayatlar”, “iki tanınmalarının vurgusu olacak olan şekilde, kültür”, “kayıp nesiller” gibi kavramlar “Euro/ Avrupa Türkleri” ifadesini kullanarak yaklaşmak, Almanya’da ve kullanmak büyük önem taşımaktadır. Avrupa’da yaşayan Türkiye kökenlilerin Yepyeni toplumsal yaşam formlarının var yıllar boyunca ortaya koydukları oluşunu kabul etmek, öncelikle değişmez farklılaşma biçimlerini ve yeni oluşan söylemlerin ve tanımlama biçimlerinin terk toplumsal formasyonlarını da göz ardı edilmesiyle mümkün olacaktır. etmektedir. Sabit ve değişmez olarak ele
KAYNAKÇA
1. ABADAN UNAT, N. (2006). 6. GELEKÇİ, C. (2014). Türkiye’den Bitmeyen Göç, Konuk İşçilikten Ulus- Yurt Dışına Gerçekleşen İşçi Göçlerine Ötesi Yurttaşlığa, İstanbul Bilgi Bağlı Olarak Dilimize Yerleşen Bir Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Kavram: “Almancılar”. HÜTAD, (21). 2. ALTUN, A. (éd.) (2005).Yurtdışındaki 7. KAYA, A. KENTEL, F. (2005). Euro- Türk Medyası Sempozyumu – Türkler Türkiye ile Avrupa Birliği 27.05.2005. Bildiriler Kitabı, Ankara. Arasında Köprü mü Engel mi?, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 3. ÇAĞLAR, A. (1995). German Turks İstanbul. in Berlin: Social Exclusion and Strategies For Social Mobility, Journal 8. KAYA, A. (2011). Power of the Weak: Of Ethnic Migration Studies, 21:3, Making and Unmaking Communities 309-323. in the Turkish Diaspora, Ed. S.Ozil, M. Hofmann, Y. Dayıoğlu- Yücel, 4. DEMİRCİOĞLU, A. M. (1984). Türkisch deutscher Kulturkontakt und Federal Almanya’dan Kesin Dönüş Kulturtransfer: Kontroversen und Yapan İşgücü, Hür Berlin Üniversitesi, Lernprozesse (Jahrbuch Turkisch- TODAİE Yayınları, Ankara. Deutsche Studien): Kontroversen und 5. GÖKALP YILMAZ, G. (2015). Lernprozesse. Jahrbuch Türkisch- “Almanya’daki Türkiyelilerin deutsche Studien, V&R Unipress, Gündelik Hayat Pratikleri ve Taktikler: Almanya. Almanya Aachen Örneği”, 9. KING, R., KILINÇ, N. (2013). ‘Euro- Yayınlanmamış Doktora Tezi, Muğla Turks’ Return: The Counterdiasporic Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Migration of German-Born Turks to Bilimler Enstitüsü, Muğla. Turkey, Willy Brandt Series of
1489 GÖKALP YILMAZ 2017
Working Papers in International 12. MANDEL, R. (1990). Shifting Centres Migration and Ethnic Relations 2/13, And Emergent Identities: Turkey And Malmö University Malmö Institute for Germany İn The Lives Of Turkish Studies of Migration, Diversity and Gastarbeiter. Muslim Travellers: Welfare (MIM), İsveç. Pilgrimage, Migration, and The Religious Imagination, 153-171. 10. SİLİ KALEM, A. (2015). Türk Çayına Süt Katmak: Londra’da Yaşayan 13. VASSAF, G. (2002). Daha Sesimizi Türkiyeli Göçmenlerin Gündelik Duyurmadık, İstanbul Bilgi Hayatları. İnsan & Toplum Üniversitesi Yayınları Dergisi, 5(10), 43-72. 14. YASA, İ. (1979). Dış Göçler ve" 11. ŞAHİN, B. (2010). Almanya’daki Alamancı Aile". Sosyoloji Türkler, Phoenix Yayınları, Ankara. Konferansları, (17), 82.
1490