Inn I Norsk Ordbok. Brukarrettleiing Og Dokumentasjon
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
LARS S. VIKØR Inn i Norsk Ordbok Brukarrettleiing og dokumentasjon Samlaget Oslo LARS S. VIKØR Inn i Norsk Ordbok Brukarrettleiing og dokumentasjon Samlaget Oslo © 2018 Det Norske Samlaget Omslag: Samlaget Førtrykk: ord & form, Gudbrand Klæstad Trykkeri: Renessanse Media AS Printed in Norway ISBN 978-82-521-9472-2 Trykt med støtte frå Høgskulen i Volda Det må ikkje kopierast frå denne boka i strid med åndsverklova eller avtalar om kopiering gjorde med KOPINOR, Interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Kopiering i strid med lov eller avtale kan føre til erstatningsansvar og inndraging, og kan straffast med bøter eller fengsel. Innhald Forord 7 1 Innleiing 10 1.1 Ordboka og brukarrettleiinga 10 1.1.1 Norsk Ordbok: Formål og målgrupper 10 1.1.2 Denne brukarrettleiinga 11 1.2 Kva inneheld ein ordboksartikkel? Eit første innblikk 13 1.2.1 Byggesteinane 13 1.2.2 Ein større artikkel: vi 23 1.3 Grunnlaget 28 1.3.1 Historia i eit nøtteskal 28 1.3.2 Materialgrunnlaget for ordboka 31 1.3.3 Hovudkomponentane i den digitale Norsk Ordbok 33 2 Oppbygginga av ordboka 34 2.1 Generelt 34 2.1.1 Grafisk utforming 34 2.1.2 Rekkefølgje 34 2.1.3 Avsnittsstruktur 38 2.1.4 Artikkeltypar 41 2.1.5 Artikkelstruktur 42 2.2 Oppslaget 44 2.2.1 Oppslagsordet 44 2.2.2 Ordklasse og bøying 51 2.3 Hakeparentesen 62 2.3.1 Uttale 62 2.3.2 Eldre kjelder 68 2.3.3 Avvikande skriftformer 77 2.3.4 Målføreformer 78 2.3.5 Etymologi 84 6 Inn i Norsk Ordbok 2.4 Artikkelkroppen 90 2.4.1 Strukturen i artikkelkroppen 90 2.4.2 Tydingsmarkørar og tydingsrekkefølgje 90 2.4.3 Bruksmarkering 92 2.4.4 Definisjonsfeltet 96 2.4.5 Bruksdøme 106 2.4.6 Underoppslaget 115 2.4.7 Samansetningsdøme 120 2.5 Føreleddsartikkelen 123 2.5.1 Generelt 123 2.5.2 Prefiksartiklar 125 2.5.3 Andre føreleddsartiklar 126 2.6 Etterleddsartikkelen 129 2.7 Tilvisingsartikkelen 131 2.8 Kjeldefesting og heimfesting 133 2.8.1 Kjeldefesting 133 2.8.2 Heimfesting 141 3 Ordutval og rettskriving 147 3.1 Ordutvalet 147 3.2 Rettskriving 151 3.2.1 Generelt 151 3.2.2 Bøyingsverket 151 3.2.3 Lydverket 152 3.2.4 Modifikasjonar 154 3.2.5 Genus og verbkonjugasjon 155 3.2.6 Oppføring av oppslagsformer 155 3.2.7 Rettskriving i sitat 156 4 Fagtermar i Norsk Ordbok med forklaring 157 5 Teikn og forkortingar 161 5.1 Teikn nytta i Norsk Ordbok 161 5.2 Forkortingsliste 162 5.3 Geografiske namn 172 5.4 Norske kommunar pr. 1947 179 5.5 Liste over kjelder nytta i Norsk Ordbok 190 6 Kart 361 Forord Papirutgåva av tolvbandsverket Norsk Ordbok – Ordbok over det norske folke målet og det nynorske skriftmålet vart fullført våren 2016 som eit samar- beidsprosjekt mellom Institutt for lingvistiske og nordiske studium (ILN) ved Universitetet i Oslo og Kultur- og kyrkjedepartementet. På ILN vart det- te arbeidet drive fram som del av dei såkalla språksamlingane, som omfatta store mengder språkleg dokumentasjonsmateriale med tilknytte forskings- miljø innanfor fagfelta nynorsk språk, bokmål, gammalnorsk, norske mål- føre og namnegransking. Det største enkeltprosjektet ved desse samlingane var nettopp Norsk Ordbok, som vart gitt ut i ei papirutgåve og ei digital ut- gåve. Den digitale utgåva er ikkje fullført, idet dei eldste delane av ordboka enno ikkje er fulldigitalisert. I 2014 vedtok styret ved ILN at instituttet ikkje lenger ønskte å ha ansva- ret for desse samlingane og forskingsmiljøa rundt dei, ut over det å fullføre siste bandet av Norsk Ordbok, der elleve av dei tolv banda da hadde kome ut. Universitetet i Oslo, som i si tid (1972) hadde fått overdrege ansvaret for samlingane med tilhøyrande løyvingar av departementet, følgde opp dette vedtaket, og samlingane vart derfor etter vedtak frå departementet overført til Universitetet i Bergen, som ønskte å føre verksemda vidare i samarbeid med Høgskulen i Volda. Som del av det «makeskiftet» denne overføringa gjorde nødvendig, tok Høgskulen i Volda på seg oppdraget å få utarbeidd ei brukarrettleiing for papirutgåva av Norsk Ordbok, som departementet alt hadde løyvd pengar til. Underskrivne – pensjonert professor og hovudredaktør Lars S. Vikør – vart engasjert av Høgskulen til å utarbeide denne brukarrettleiinga. Det vart oppretta ei referansegruppe av tre tidlegare Norsk Ordbok-redaktørar til å følgje med i dette arbeidet, evaluere og gi råd. Seniorrådgjevar Sturla Berg-Olsen (Språkrådet), ordboksredaktør Anne Torunn Engø (NAOB, Kunnskapsforlaget), og ordboksredaktør Helge Gundersen (NAOB, Kunn- skapsforlaget) vart oppnemnt som medlemmer av denne gruppa. Professor 8 Inn i Norsk Ordbok Tor Arne Haugen (Høgskulen i Volda) vart oppnemnt som prosjektleiar av Høgskulen. Også direktør Åse Wetås (Språkrådet) og i ein periode professor Torodd Kinn (Universitetet i Bergen) har hatt ein rådgjevande funksjon i prosjektet. Fire studentar på Høgskulen i Volda har lese gjennom manus til tekstdelen av rettleiinga og kome med verdifulle kommentarar: Åshild Enge set Finne, Unni Merethe Krogsæter, Christian S. Stenløs og Hege Lende Sørbråten. Arbeidet med rettleiinga kom i gang i februar 2016, og pågjekk fram til og med februar 2017. Det vart halde to møte med referansegruppa i denne tida, eitt i Oslo 15. mars, og eitt i Volda 22. juni; annan kommunikasjon gjekk på e-post. Boka har fått undertittelen «Brukarrettleiing og dokumentasjon». I til- legg til å vere til hjelp ved konkret bruk av dei tolv ordboksbanda, håpar vi at ho kan fungere som ein dokumentasjon av den leksikografiske praksisen dette ordbokstiltaket har bygd på og utvikla, og at ho dermed – ikkje minst gjennom samanlikning med andre store nasjonale ordboksverk – kan gi innsikt i den særs omfattande og krevjande språkbeskrivinga denne eksklu- sive greina av leksikografien representerer. Rettleiinga lener seg tungt på den omfattande redigeringshandboka som vart utvikla i løpet av redigeringsprosessen. Denne handboka finst berre som digital tekst, utvikla «under marsjen» til bruk for ordboksredaktørane, men ho er no offentleg tilgjengeleg for søk. Ho vart aldri «ferdig», for det oppstod heile tida nye problem som måtte drøftast og avgjerast i den såkalla «leiargruppa», som var samansett av dei mest røynde redaktørane, og inklu- derast i regelsettet. Handboka bygde på eit førebels førsteutkast av Lars S. Vikør som vart utvida monaleg av Oddrun Grønvik i samarbeid med Vikør, og deretter utbygd og vedlikehalden av Helge Gundersen dei siste ti åra ord- boksredigeringa pågjekk. Ein god del av eksempelmaterialet i denne rett- leiinga er tatt frå handboka, men rettleiinga er likevel skriven på ein heilt annan måte. Handboka inneheldt reglar og retningsliner retta til redaktøra- ne, medrekna åtvaringar og «forbod», mens brukarrettleiinga inneheld ei beskriving av redigeringa slik ho vart, retta til brukarane av ordboka. Det gjer det òg nødvendig å beskrive praksisar i dei tidlege banda som vik av frå dei reglane som først kunne få effekt frå band 5 og 6 av, og altså synleggjere interne skilnader i dei ulike delane i ordboksverket. Den korte historiske beskrivinga under kap. 1.3.1 gir litt av bakgrunnen for dette. Det betyr at rettleiinga ikkje i særleg grad kan gå inn på spørsmål kring motivering og grunngjeving for dei praksisane som ordboksredaksjonen har valt og gjennomført; dei vil ofte vere komplekse, i nokon grad prega av kompromiss mellom ulike syn i redaksjonen. Denne rettleiinga kan altså berre beskrive kva redaksjonen har gjort i den praktiske redigeringa, ikkje kvifor det er gjort slik. Det rettleiinga heller ikkje går inn på, er den digitale leksikografien, som størstedelen av Norsk Ordbok også er basert på. Det er eit mål at ordboka skal bli tilgjengeleg også som eit digitalt produkt som mogleggjer og til dels krev andre teknikkar både av redaktørane og i neste omgang av brukarane. Når så langt lid, vil det bli nødvendig med ei ny og digital brukarrettleiing. Men det filologiske grunnarbeidet som ligg bak papirordboka, vil vere ein heilt sentral del av grunnlaget også for ei digital ordbok. Oslo, mars 2018 Lars S. Vikør 1 Innleiing 1.1 Ordboka og brukarrettleiinga 1.1.1 Norsk Ordbok: Formål og målgrupper Norsk Ordbok er det mest omfattande ordbokstiltaket som nokon gong er sett i gang i Noreg. Det tok til i 1930 og er fullført i tolv band i 2016. Tittelen Norsk Ordbok blir presisert i undertittelen: Ordbok over det nor ske folkemålet og det nynorske skriftmålet. Det er altså ei kombinert dialekt- og skriftmålsordbok – noko vi ikkje finn maken til så mange andre stader. I denne brukarrettleiinga skiftar vi mellom å fullskrive tittelen som Norsk Ordbok og – for ikkje å overlesse stilen for mykje – å nytte forkortinga NO. Formålet med Norsk Ordbok er å gi ei uttømmande vitskapleg framstil- ling av ordtilfanget i dei norske dialektane frå 1600 til i dag og i det nynorske skriftmålet. Hovudvekta skal ligge på grundige tydingsanalysar med klare definisjonar, kjeldefesta døme på bruk i litteraturen og i målføra, opplysnin- gar om grammatiske eigenskapar og om dialektformer med heimfesting (dvs. geografisk plassering). Norsk Ordbok vender seg til vaksne menneske med norsk som morsmål, vanleg norsk skolegang og ei meir enn gjennomsnittleg interesse for norsk språk. Særlege målgrupper er: – språkforskarar og andre vitskapsfolk, særleg innanfor humaniora – lærarar i skolen – lekfolk med interesse for språk og dialektar, nynorsk litteratur og språk- tradisjon Norsk Ordbok eksisterer i ein fullstendig papirversjon på tolv band, og ein digital versjon som enno ikkje er fullstendig (sjå under 1.3.3 nedanfor). 1 Innleiing 11 1.1.2 Denne brukarrettleiinga Denne brukarrettleiinga er meint både som ein vegvisar inn i papirordboka for brukarane og ein dokumentasjon for ettertida av ein svært kompleks leksikografisk praksis. Vi beskriv ordboksstrukturen og går nøye inn på opplysningstypane slik at brukarane kan sjå kva ordboka opplyser om dei drygt 300.000 orda dei tolv banda beskriv, og korleis brukaren lettast kan finne fram til dei opplysningane han eller ho er ute etter.