Beladen erfgoed vertelt een verhaal Gewapend met kaplaarzen en een zaklamp leidde Machlien Vlasblom vorig jaar een groep geschiedenisdocenten rond door de donkere, vochtige Apeldoornse bunker van rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart. De bunker behoort namelijk tot de categorie beladen, fout of omstreden WO2-erfgoed. In hoeverre kunnen beladen locaties een bijdrage leveren aan het onderwijs over en de perceptie op de Tweede Wereldoorlog?

Machlien Vlasblom is e muur van Mussert werd onlangs als den al is er een glazen kap over de villa van de zelfstandig historicus. rijksmonument aangemerkt. Eenvoudig kampcommandant van Westerbork geplaatst met Het afgelopen jaar voerde zij voor D ging dit niet. We zien erfgoed vaak als iets als doel deze te behouden. Vorig jaar verstrekte WO2GLD een inventa- om trots op te zijn en iets waardoor we ons op de gemeente een subsidie om de riserend onderzoek uit positieve wijze verbonden kunnen voelen met een voormalige bunker van rijkscommissaris Arthur naar beladen erfgoed in de provincie Gel- tastbaar verleden. Dit NSB-bouwwerk refereert Seyss-Inquart waterdicht te maken, zodat deze derland. echter aan een donkere, beladen geschiedenis­. niet alleen een verleden heeft, maar ook een Een geschiedenis die pijn doet, wringt en schuurt. toekomst. De gemeente Rheden renoveerde een Desondanks is er een ontwikkeling gaande oude sporthal, gelegen op het statige landgoed waarbij steeds meer waarde wordt toegekend aan Avegoor. Deze sporthal was tijdens de bezet- gebouwen of locaties met een dergelijk oorlogs- ting gebouwd toen het landgoed als SS-Schule verleden.1 Deze (inter)nationale ontwikkeling fungeerde. De grondwerkzaamheden ter voorbe- resulteert in uiteenlopende initiatieven en pro- reiding op de bouw werden verricht door Joodse jecten. Zo werd in Berlijn de Führerbunker van dwangarbeiders. Zij werkten hier onder erbarme- nagebouwd en vestigde zich enkele lijke omstandigheden. Drie van hen overleefden jaren eerder in een slot in Wewelsburg het eerste dit niet. SS-museum ter wereld. Dit kasteel fungeerde Een SS-school, een bunker, een NSB-muur, een Oktober 1943. Seyss- tijdens de naziperiode als ideologisch centrum gevangenis, een villa of een sporthal met een na- Inquart, Mussert en de Höhere SS- und van de . bijgelegen Joods werkkamp. Locaties die aanzien- Polizeiführer Rauter In Nederland zien we een soortgelijke tendens. lijk van elkaar verschillen, maar een gezamenlijk bezoeken het SS- Duitse bunkers langs de kust worden en masse donker, fout, beladen of omstreden verleden opleidingskamp op Avegoor om er een blootgelegd en kunnen rekenen op grote publieke delen. Het karakter van deze locaties uit zich op sportpark te openen. belangstelling. Het Oranjehotel, een Scheve- verschillende manieren. Een bouwwerk kan door Deze foto is afkom- ningse gevangenis waar talloze verzetsmensen de Duitse bezetter gebouwd zijn of gebruikt zijn. stig uit het archief van de Fotodienst der hebben vastgezeten, verbouwt men momenteel Een plek of gebouw kan ook beladen zijn door NSB. Collectie NIOD. tot herinneringscentrum. Een aantal jaren gele- de gebeurtenissen die er hebben plaatsgevonden, met de bezettende macht als initiator hiervan. Eveneens zijn er locaties die herinneren aan het Nederlands nationaalsocialisme en daardoor voor veel mensen pijnlijk zijn. Samenvattend gaat het om gebouwen of locaties die verbonden waren aan het nationaalsocialisme of herinneren aan de Duitse bezetting en onderdrukking in 1940-1945. Een recent uitgevoerd inventariserend onderzoek naar beladen WO2-erfgoed in Gelderland laat zien om welke locaties dit concreet gaat en biedt tevens een uniek inzicht in de onderlinge samen- hang tussen locaties. De aangemerkte locaties zullen binnenkort op een digitale waardenkaart worden gepubliceerd, inclusief beschrijving en bronselectie. Toepassingen worden overgelaten aan de toekomstige gebruikers: culturele instel- lingen, beleidsmakers, onderzoekers of onder- wijsinstellingen.

48 2018 KLEIO 6 De SS-sporthal op landgoed Avegoor.

Nationaalsocialisten in Gelderland oefening en een lichte militaire training. Naast Gelderland kent een rijke en diverse oorlogsge- deze opvallende locaties was de NSB op veel meer schiedenis. De Slag om en de capitulatie plekken aanwezig. Elke stad en elk dorp hadden in Wageningen, het zijn bekende en belangrijke wel een NSB-kringhuis. In Doetinchem opende momenten uit de Gelderse en nationale geschie- in 1941 een NSB-districtshuis. denis. Het zijn momenten die we vieren of die we In Wageningen waren nationaalsocialistische herdenken. Er is daarentegen ook een duidelijke studenten verenigd in het, landelijk georgani- link tussen Gelderland en de NSB. De NSB bouw- seerde, Nationaal-Socialistisch Studentenfront. de hier zijn Nationaal Tehuis, waarvan de muur De Nationaal-Socialistische Vrouwen Organisatie van Mussert het fysieke overblijfsel is. De keuze vestigde een afdeling in Arnhem en opende hier voor Lunteren was enerzijds praktisch van aard, de eerste NSB-moederschool. anderzijds had de Veluwe voor de NSB ook een ideologische en historische waarde. Ze beschouw- Bezettingsbestuur de de ongerepte Veluwe als plek waar de ziel van Minder bekend is dat ook veel Duitse topnazi’s het ‘oude volk’ nooit verloren was gegaan. Het is en een deel van het collaborerende bezettingsbe- dan ook niet verrassend dat de NSB zich ook op stuur zich vanaf begin 1943 verplaatsten van Den andere plekken in de provincie manifesteerde. In Haag naar de Veluwe. Apeldoorn was voorbe- Beekbergen diende het Troelstra-oord als locatie stemd als nieuwe regeringsstad. Ook in Arnhem waar veelvuldig nationaalsocialistische organi- en Nijmegen kwamen instanties terecht, zoals saties samenkwamen en onder meer een drukbe- de Hoge Raad en de . De depar- zocht propagandakamp werd gehouden. Elders tementen namen hun intrek in de vele statige in Gelderland, in Nijmegen en Ellecom, richtte de beweging de enige twee NSB-kindertehuizen van het land op. Kinderen van NSB’ers tussen de ‘De NSB beschouwde de ongerepte Veluwe zeven en veertien jaar konden hier enkele weken als plek waar de ziel van het “oude volk” verblijven. Er werd veel aan sport en spel gedaan nooit verloren was gegaan’ en er was aandacht voor de ideologische vorming van de kinderen. In Ellecom bevond zich vanaf mei 1941 de eerder genoemde SS-Schule. huizen die Apeldoorn rijk is. Dit verklaart hoe De SS was een nationaalsocialistische paramili- een schuilbunker van Arthur Seyss-Inquart in taire organisatie en werd gezien als elite-eenheid. de voortuin van een witte villa aan de Loolaan Op landgoed Avegoor werden Nederlandse terecht kon komen. Apeldoorn kent nog een plek 1 Deze ontwikkeling ­ is onderdeel van een SS-mannen gedurende enkele weken opgeleid. die refereert aan een donker, in dit geval zwart, bredere tendens Ook konden hier zogenaamde pistoolleergangen verleden: Het Apeldoornsche Bosch. Deze Joodse waarbij de donkere, be- gevolgd worden. Gedurende de training kleedden psychiatrische instelling werd door de Duitse na- laden kanten van onze oorlogsgeschiedenis de cursisten zich in SS-uniform. De focus van de zi’s lange tijd gevrijwaard van deportatie. Tot de steeds meer aandacht s school lag op ideologische vorming, lichamelijke nacht van 21 op 22 januari 1943. 1300 patiënten krijgt.

48 2018 KLEIO 6 2018 KLEIO 6 49 legeringsgebouwen waren volgens de Duitse Hei- matstil gebouwd, waardoor ze niet opvielen in de omgeving. De gebouwen zagen (en zien) eruit als lieflijke boerderijtjes, maar hadden dikke muren en plaatstalen luiken. In 1943 werd de Diogenes- bunker opgeleverd, gelegen aan de rand van het vliegveld. In deze immense bunker, de grootste van Nederland, vestigde zich het commandocen- trum van het vliegveld. Ook elders in de provin- cie verrezen bunkers, zoals in het Valkhofpark in Nijmegen en langs de Pantherstellung­ . Deze Duitse verdedigingslinie bestond uit 24 bunkers, tankgrachten en loopgraven en was bedoeld om de geallieerde opmars te stuiten. Voor de aanleg van deze, en andere, Duitse bouwwerken werd ge- bruikgemaakt van dwangarbeid. Maar al te vaak echter waren ook Nederlandse aannemers bereid om hun medewerking te verlenen.

Executies De BMW van Hanns en een deel van het verplegend personeel werden Naast de militaire aanwezigheid, collaboratie, Albin Rauter werd vanaf Apeldoorn rechtstreeks naar Auschwitz de Jodenvervolging en instanties gerelateerd vlak bij de buurt- schap gedeporteerd. Niemand overleefde. aan het Duitse gezag kunnen onder beladen met ruim 200 kogels Na het vertrek van de Joodse inwoners namen WO2-erfgoed ook locaties vallen die herinneren doorzeefd. Rauter nationaalsocialistische instanties hun intrek in de aan geweld en onderdrukking. Gelderland kent raakte zwaargewond, zijn chauffeur en zijn vrijgekomen panden. Eenzelfde mechanisme trad er talloze. Bij Woeste Hoeve vond de grootste adjudant overleefden overigens in werking bij de huizen die vrijkwa- massa-executie op Nederlandse bodem plaats. de aanslag niet. Als men als gevolg van deportatie van de Joodse eige- Als represaille op een actie van het verzet waarbij represaille werden later 263 gevangenen naren en hun gezinnen. Veel NSB’ers profiteerden Höhere SS- und Polizeiführer Hanns Albin Rauter gedood, waarvan 117 hier economisch van. Een deel van de inventaris zwaargewond raakte en twee anderen overleden, op 8 maart 1945 bij van Het Apeldoornsche Bosch kwam, volgens werden hier op 8 maart 1945 117 mensen gevan- Woeste Hoeve. Een monument herinnert verschillende bronnen, in het Berchmanianum genen geëxecuteerd. Ook Putten kreeg te maken aan deze massa- terecht. In dit jezuïetenklooster in Nijmegen ­ met een ongekend zware represaillemaatregel, executie. bereidde de SS vanaf 1942 in het diepste geheim waarbij het grootste deel van de mannelijke be- Rechterpagina: De bunker van Seyss- een Lebensbornheim voor: een kliniek die plaats volking werd weggevoerd naar concentratiekam- Inquart voor zijn moest bieden aan ongehuwde, zwangere en bo- pen en ruim honderd huizen werden platgebrand. voormalige kantoor venal arische vrouwen. SS-mannen werden aan- aan de Loolaan in Apeldoorn wordt gemoedigd om zuiver nageslacht te verwekken en blootgelegd. de zwangere vrouwen konden hier hun kind ter ‘Beladen erfgoed biedt wereld brengen. In tegenstelling tot tehuizen in de mogelijkheid om gesprekken Duitsland en Noorwegen is het enige Lebensborn- aan te gaan over indoctrinatie, heim van Nederland niet in gebruik genomen. daderschap, radicalisering, oorzaken Lieflijke boerderijen en gevolgen, morele dilemma’s, Ook het Duitse leger, de Wehrmacht, maakte ge- propaganda of vervolging’ bruik van deze vrijgekomen panden om bijvoor- beeld officieren te huisvesten. Grote gebouwen, zoals kloosters en scholen, werden gevorderd om Beide gebeurtenissen hebben nationaal veel manschappen onder te brengen. Vanzelfsprekend aandacht gekregen vanwege het excessieve geweld waren alle Nederlandse kazernes in beslag geno- dat de bezetter hier tentoonspreidde. Andere men voor ditzelfde doel. Stukken grond werden executies in Gelderland vonden onder meer gevorderd voor het begraven van Duitse doden. plaats in Tiel, Hattem, Arnhem en Apeldoorn. In Wezep verrees een eigen Duitse kazerne, in Aan de Utrechtsestraat in Arnhem bevond zich Hierden en Horst werden schietbanen aangelegd het ‘meest gevreesde huis’ van die stad: de SD en vanuit de bossen rond het Gelderse Laren Aussenstelle Arnheim. De Sicherheitsdienst ope- werden plotseling V1’s afgeschoten. Voor deze reerde landelijk en hield zich met name bezig met vliegende bommen waren speciale lanceerbanen de opsporing van verzetsmensen en Joden. Deze 2 Veel van de aangelegd. Bij Deelen bouwde de bezetter­ een opsporingspraktijken gingen vaak gepaard met genoemde gebouwen bestaan nog, op enkele klein militair hulpvliegveldje om tot het grootste mishandeling. Na de Slag om Arnhem splitste uitzonderingen na. Duitse militaire vliegveld van Nederland. Veel de Arnhemse afdeling zich op. Een deel kwam

50 2018 KLEIO 6 terecht in Velp waar de eenheid leiding gaf aan De bunker van Seyss-Inquart verschillende executies. Een andere groep, onder Rijkscommissaris Seyss-Inquart (1892-1946) legde direct verantwoording af bevel van de beruchte Ludwig Heinemann, liet aan Adolf Hitler en was daarmee de hoogste Duitse autoriteit in Nederland. een spoor van terreur en executies achter in de Nadat vele andere instanties en departementen hem al waren voorgegaan, Achterhoek. Dit spoor is te volgen middels gevan- verscheen Seyss-Inquart zelf na Dolle Dinsdag in Apeldoorn. Hij hield genissen, executieplekken en villa’s die dienst de- samen met Generalkommissar für Verwaltung und Justiz Friedrich Wimmer den als hoofdkwartier. Beide groepen ontmoeten kantoor in een witte villa aan de Loolaan, op steenworp afstand van Paleis elkaar begin 1945 weer in Lunteren, in villa De het Loo. Beide mannen woonden in Beekbergen. In de voortuin van de Wormshoef. Vanuit deze villa, nu een restaurant, villa was, ter voorbereiding op zijn komst, een schuilbunker gebouwd. voerden zij opnieuw een waar schrikbewind. De bunker was voorzien van een telefooncentrale en bood Seyss-Inquart Ook Apeldoorn kreeg een eigen SD-villa aan het een plek om te werken en te overnachten. Het is niet bekend hoe vaak hij Oranjepark. De plek vormde de uitvalbasis van gebruikmaakte van de bunker. diverse executies in de omgeving. Na de oorlog werd de bunker in de zomermaanden opengesteld voor pu- bliek. Er werden spotprenten op de muur aangebracht en allerhande nazi- Verhalenlandschap attributen tentoongesteld. De spotprenten verhaalden over de levensloop Deze locaties vormen slechts een fractie van van deze nazitopman. Ook staat hij afgebeeld samen met Anton Mussert het onderzoek.2 Er is een Gelders verhalenland- en Adolf Hitler, als een sijsje (zangvogeltje) in een kooitje, of zittend op het schap ontstaan, waarbij locaties gekoppeld zijn toilet. aan verhalen en bronnen. Deze kaart biedt een Daarnaast was de inrichting zoveel mogelijk in oude staat teruggebracht. uniek, maar vanzelfsprekend nooit volledig, De bunker groeide in korte tijd uit tot de publiekstrekker van de Veluwe. overzicht van plekken met een beladen verleden Veel mensen brachten een bezoek aan de ‘foute’ bunker omwille van en geeft inzicht in de samenhang en diversiteit het goede doel: opbrengsten voor Stichting 40-45. In 1953 hadden reeds tussen deze locaties. Juist in deze tijd waarin de een half miljoen mensen de ingerichte bunker bezocht. In 1956 werden, oorlog verder weg komt te staan, ooggetuigen vanwege teruglopende bezoekersaantallen, de deuren gesloten. In de wegvallen en de maatschappelijke tegenstellingen jaren die volgden overwoekerde klimop de bunker en werd hij sporadisch groot zijn, is het belangrijk om een fysieke plek te opengesteld. In 2017 is een start gemaakt met de restauratie van de echte hebben om toekomstige generaties aangehaakt te bunker, zodat deze in de toekomst op verzoek opengesteld kan worden houden. Door leerlingen te wijzen op locaties in voor middelbare scholieren. De spotprenten en een deel van de inrichting hun eigen omgeving wordt de oorlog tastbaarder zijn nog aanwezig. en zichtbaarder. Een fysieke plek, met originele elementen, spreekt meer dan monumenten, mu- sea, geschiedenisboeken kunnen. Door specifiek donker erfgoed in de spotlight te zetten geven we ook dit verleden een toekomst. Wanneer we aandacht geven aan dergelijke gebouwen kan het lijken alsof een fout verleden verheerlijkt wordt. Niemand wil daders tot helden maken. Beladen plekken kunnen echter functioneren als herin- nering of waarschuwing. De waarde van vrij- heid wordt kostbaarder wanneer men ook weet hoe onvrijheid eruit ziet en kan ontstaan. Deze invalshoeken zijn juist in de huidige samenle- ving, waarin discriminerende sentimenten net onder de oppervlakte liggen, bijzonder actueel. Beladen erfgoed biedt bij uitstek de mogelijkheid om gesprekken aan te gaan over indoctrinatie, daderschap, radicalisering, oorzaken en gevolgen, morele dilemma’s, propaganda of vervolging. De locaties op de kaart tonen verschillende niveaus van betrokkenheid of daderschap aan. Hoe verhouden een Nederlandse collaborateur, een Websites opdrachtgever of een uitvoerder van een execu- www.wo2gld.nl – Netwerk van organisaties rond de herinneringscultuur tie zich tot elkaar? Wanneer is het moment dat van de Tweede Wereldoorlog in Gelderland. morele grenzen worden overschreden? Wat doe je www.debunkervan6eneenkwart.nl – Organisatie die zich inzet voor als de overheid je vijand is? Zijn er parallelle situ- behoud van de bunker van Seyss-Inquart. aties anno nu? Welke betekenis heeft dit verleden www.joodsmonument.nl – Digitaal monument voor alle omgekomen voor het heden en voor de toekomst? Door ook Joden uit Nederland in de Tweede Wereldoorlog. aandacht te besteden aan dit andere perspectief www.oorlogsbronnen.nl – Kenniscentrum over de Tweede Wereldoorlog. kan er een completer, en tegelijk complexer, besef www.ikme.nl – Indicatieve kaart militair erfgoed, toont de (verwachte) ontstaan over de Tweede Wereldoorlog. n ligging van onder- en bovengrondse militaire locaties.

50 2018 KLEIO 6 2018 KLEIO 6 51