Blix I Bedehusrørsla Blix I Bedehusrørsla
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
26 Blix i bedehusrørsla Blix i bedehusrørsla AV EGIL SJAASTAD [email protected] I år er det 175 år sidan Elias Blix vart fødd. Fleire saman med resepsjonshistoria til Blix-salmane. stader vert dette markert med konsertar og Dette gjeld også bedehusrørsla og må vere med i andre arrangement. I jubileumsåret er det også synsfeltet i artikkelen. naturleg å undersøkje nærare den rolla Blix Så presenterer eg den rolla Blix-salmar etter sine salmar har spela i norsk kyrkje- og kristen- kvart fekk i viktige salme- og songbøker frå liv. slutten av 18-hundretalet fram til i dag. Bede- husmiljøa er særleg i fokus. Problemstilling og opplegg Resultatet av ei spørjeundersøkjing blant bede- Anders Aschim skriv i sin Blix-biografi at nokon husfolk i dag gjev deretter svar på kva for salmar bør følgje resepsjonshistoria til Blix sine salmar og i kva omfang dei aktuelle salmane har vore – frå opphavsmannens død i 1902 til den nye og er – kjende og brukte i desse miljøa. Denne generasjonen salmebøker kom ut på 1920-talet.1 undersøkinga dekkjer heile landet Denne artikkelen er bidrag til svar på ei nær- Både oversynet over Blix-salmar i songbøkene liggjande problemstilling: og spørjeundersøkinga gjev grunnlag for nokre Korleis vart Blix sine salmar mottekne i bedehus- observasjonar og refleksjonar. rørsla innan kyrkja, og i kva monn har dei blitt nytta i denne rørsla frå Blix si eiga tid fram til i Åndeleg arv og kulturell profilering dag? ”Å eg veit meg eit land” gjev eit fint bilete av Blix Omgrepet ”bedehusrørsla” gjeld i denne artik- sitt heimemiljø i Gildeskål. Om det kan vere kelen det som frå gamalt av er kalla ”lekmanns- noko idyllisert, skjønar vi at kyrkjegang, regel- rørsla” innan kyrkja, med husmøte, bedehus- messig husandakt og kveldsbøn hadde sett verksemd, misjonslag, institusjonar og andre djupe spor.2 tiltak med røter i denne rørsla. Ho har vore – og Sjølv om det ikkje var noka organisert verk- er – mangfaldig i både kyrkjesyn og teologisk semd for lekmannsrørsla i Gildeskål, var arven profil, men i denne samanhengen er ho likevel frå statspietismens tid levande i det religiøse einskapleg nok til stort sett å kunne sjåast på livet. I skulen og i konfirmasjonstida spela både under eitt. I siste delen av artikkelen relaterer eg Pontoppidans forklaring og bibelsoga ei stor meg til informantar med tilknyting til Normi- rolle.3 Den salmeskatten Blix møtte i oppvek- sjon, NLM og ImF, tre av dei tradisjonelt ster- sten, var i stor grad den same som lekmanns- kaste bedehusorganisasjonane. rørsla innan kyrkja heldt seg til. Kingo og Bror- Eg gjev først ein kort presentasjon av den son låg hjarta deira nær. Blix lærte dei klassiske åndelege arven Blix bar med seg, og den teolo- salmemelodiane. Mange av hans eigne salmar giske profilen som prega han. I nokon monn vart seinare dikta etter desse. Viktigare for vårt prøver eg så å samanlikne dette med dei ånde- emne er det at han kom på innsida av salme- lege ideala i lekmannsrørsla og finne ut korleis sjangeren, møtte ei luthersk-pietistisk kristen- representantar for denne rørsla stilte seg til Blix domsforståing og fann uttrykk for åndelege er- og salmane hans i samtida. Spørsmålet om faringar som i stor grad samsvara med ideala i nasjonalkjensle og målreising er nær knytt lekmannsrørsla. Blix i bedehusrørsla 27 Ungguten Elias fekk såleis ankerfeste i den i desse tre hefta, som til saman utgjer ”første- tankeverda som gjennomsyrar det vi kallar utgåva”. barnelærdomen.4 Dette kom seinare til å prege Utgåva av 1883 (andreutgåva) hadde 68 både den teologiske profileringa og biletbruken salmar. Ho inneheldt alle tekstane frå 1869– hans. 1875-hefta, til dels i reviderte versjonar, og 11 ny- Anders Aschim gjev i sin biografi ei fyldig skrivne, i alt 39 eigne Blix-salmar og 29 gjen- framstilling av Blix si studietid, hans vitskaplege dikta. Tredjeutgåva vart utgjeven i Bergen i 1887; karriere og engasjement i folkereisingsarbeid, ho vart trykt med latinske bokstavar og var inn- målreising og politikk. Her finn vi mykje spen- haldsmessig identisk med andreutgåva. Fjerde- nande stoff om den kulturelle og politiske profi- utgåva frå 1891 var betydeleg utvida. Her har leringa hans. Han vart ein overtydd målmann Blix salmar til alle søn- og helgedagane i kyrkje- og venstremann. I studietida i Tromsø møtte året, og denne utgåva var den første med for- han Lammers-rørsla. I Tromsø – og seinare i fattarnamnet på tittelbladet. Dei 150 salmane Kristiania – kom han også i kontakt med inkluderte både originaltekstar og gjendiktingar. grundtvigske ideal. I salmane hans ser vi inn- Denne utgåva kom i fleire opplag. Det var denne haldsmessige moment som samsvarar med utgåva som blei godkjend til kyrkjebruk ved visse drag hjå Grundtvig.5 Men korkje desse kgl. res. i 1892.8 rørslene eller fritenkjarane i målrørsla og I 1893 vart dessutan Landstads salmebog ut- venstrepartiet ser ut til å ha skipla det religiøse gjeven med Nokre Salmar som tillegg (”Huseby- rotfeste Blix hadde i barnelærdomen. Det som utgåva”9). På 90-talet arbeidde Blix fram heftet ”leika i honom”, var salmane frå kyrkja og hus- Salmar og Songar med 50 nye sjølvskrivne i til- andakten.6 Aschim går særleg inn på korleis legg til omsette tekstar. Blix begynte å skrive salmar på nynorsk, og kor- Om vi held omsetjingane utanfor, har vi i alt leis denne salmeskatten smått om senn vann 150 salmar/songar frå Blix si hand. innpass i kulturelle og kyrkjelege krinsar i sam- Blix-salmane var med eit par unntak skrivne til tida. Lekmannsrørsla spela framleis lita rolle i vanlege kyrkjemelodiar. Det var difor lett å målreisinga; responsen på salmane hans frå det syngja dei inn blant kyrkjegjengarar. hald var ikkje merkbar den første tida. Tilhøvet til kristendomen sprika blant venstre- Tilhøvet mellom Blix og lekmannsrørsla i folket. Sjølv om mange truande lekfolk vestpå Blix si levetid orienterte seg mot Venstre og valde Jakob Lekmannsrørsla var i hovudsak ei rørsle innan Sverdrup og Lars Oftedal inn på Stortinget, var kyrkja, og fleire av leiarane var prestar. Å gjere nok ein del, især av dei eldre, skeptiske til Blix resepsjonen av Blix-salmar i denne rørsla i tida sitt politiske engasjement. Kyrkjemannen Blix før år 1900 til eige studieobjekt er dermed ikkje var dessutan nynorskmann, og sentrale målfolk lett. sto for ”moderne tankar”, ja, nokre var fri- Blix-salmane hadde ingen sigersgang korkje tenkjarar. Men statsrådtida gav han også vener – mellom kyrkjefolk generelt eller i lekmanns- i ulike miljø.7 rørsla spesielt dei første tiåra, ikkje eingong i Aasens heimefylke.10 Det var ”ein tydeleg Eit oversyn over Blix sin produksjon samanheng mellom tilknyting til vekkings- Blix gav ut i si første salmesamling i 1869 kristendomen og skepsis til målsaka”.11 Norsk under tittelen Nokre Salmar. Dette heftet inne- mål var av mange sett på som ”entweiht”, heldt 13 salmar; av dei var 4 nyskrivne og 9 avhelga, og rekna for ”det maalet som folk gjendikta. Hefte II kom i 1870 og inneheldt banner på”.12 Av emissærane var det berre nokre 27 salmar, av dei 10 nyskrivne og 17 gjendikta. få som våga seg frampå med landsmål. Rasmus Hefte III kom i 1875 og inneheldt 17 salmar, Steinsvik ynskte seg godt oppbyggeleg stoff på av dei 14 nyskrivne og 3 gjendikta. Om ein nynorsk; ”dei vilde draga alt fleire aa fleire te ser bort frå to ulike versjonar av ”Guds ord maalsaka,” skreiv han i 1893. Så føyer han til: det er vår fedraarv” er det berre ulike tekstar ”… dæ ser me salmane hans Blix hev jort.”13 28 Blix i bedehusrørsla Steinsvik erkjenner altså at Blix-salmane heldt på saman i ynskjet om å få syngje Blix-salmar i å rydje vegen for nynorsken inn blant lekfolket alt kyrkja.20 Den sterke posisjonen som Blix- tidleg på 90-talet. Halse har elles i si bok eit salmane etterkvart fekk i nynorskkrinsar på interessant kapittel om kor kontroversiell ny- 1890-talet, galdt altså også lekmannsrørsla, især norsken likevel var både i lekmannsrørsla og i dei unge der. Og Grimnes støtta dei. kyrkjelivet elles. Leiinga i Ungdomsforbundet Verd å merke seg er det telegrammet til festen opplevde ei krise på grunn av målsaka.14 for Blix i mai 1901 som Grimnes var blant initia- To av dei leiarane i lekmannsrørsla som først tivtakarane til. Det hadde 41 underskrivarar. kom til å fremje resepsjonen av Blix-salmane, Dei fleste tilhøyrde lekmannsrørsla på Vest- var begge prestar. Den eine var vekkjingspresten landet. Seks av dei er titulerte emissær, t.d. Johannes A. Barstad.15 I bladet Stille Stunder Ludvig Hope og Andreas Lavik. Kinamisjonens prøvde han på forsiktig vis å kjempe for ny- sekretær cand. theol. Johannes Brandtzæg, kina- norsken. Bladet er sagt å ha vore symbol på misjonsleiaren N. Nilsen og misjonsprest Thor- "kristninga av landsmålet” og var publiserings- bjørnsen er også blant underskrivarane. Sokne- stad for fleire salmar av Blix. Sidan Barstad var prest O. K. Grimnes figurerer aller først. Dei ”indremisjonsprest”, nådde han langt inn i kjem med ei vyrdsam ”Helsing med varmt lekmannsrørsla med Blix-salmane og med hald- Ynskje um Liv og Kraft til vedhaldande Yrkje. ningane sine til nynorsken. Blix sjølv kvitterte i Gud signe den gode Daad, til Groren eingong 1894 med ein rosande omtale av dette bladet.16 er mogen.”21 Telegrammet vitnar om at dei Barstad skreiv eit hyllingsdikt på fem strofer til viktigaste leiarane i lekmannsrørsla berre tala den store festen som vart halden for Blix i vel om Blix sine salmar. 1901.17 I kor sterk grad dei faktisk song Blix-salmar Den andre sentrale lekmannshovdingen var i samlingar i regi av lekmannsrørsla ved år- presten O. K. Grimnes. Han vart sokneprest i hundreskiftet, er vanskelegare å fastslå.