Broodje heimwee Twaalf schoonmakers op zoek naar een verloren tijd Broodje met 23 eigen recepten

Tweede druk

Copyright (©) tekst: Peter Henk Steenhuis Copyright (©) omslagfoto’s en foto’s binnenwerk: Marcel Prins Marcel Prins & Vormgeving omslag en binnenwerk: Mariëtte Jongen Peter Henk Steenhuis

Redactie tekst: Tigrelle Uijttewaal heimwee Redactie recepten: Hilary Akers Correctie: Eva Wijenbergh Nederlandse rechten: Marcel Prins & Peter Henk Steenhuis 2015 ISBN 9789491363528 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteurs. Voorwoord

‘Mijn vader had heimwee naar Nederland. Hoezeer de geïnterviewden ook geïnte- Iets vergelijkbaars gebeurde bij de schoon- heel graag dat mijn moeder weer baleadas De heimwee werd ondraaglijk toen mijn greerd zijn, op één punt is de oude identi- makers uit het hele land die wij voor dit voor me maakt, tortilla’s met bonen en wat opa op bezoek was geweest; zouden wij teit extra vitaal: het eten. De behoefte om boek interviewden. De Marokkaanse Mou- wij noemen “mantequilla y frijoles y la ba- niet naar Nederland zijn teruggekeerd, dan de smaak van weleer te proeven, is sterk. na Sahoul vertelde over de kostbare en leada”, een soort crème fraîche. Dat vind was mijn vader in een inrichting beland.’ De geuren van vroeger zijn troostend. Die heerlijke arganolie, die haar oma helemaal ik heerlijk. Ik at het in Honduras soms drie Dit vertelt Gaike Poorthuis, een van de ge- maaltijd at je aan de tafel van je moeder, zelf maakte. ‘Als kind ging ik met mijn oma keer per dag. Het is geen moeilijk gerecht, interviewde schoonmakers, verderop in dit letterlijk of figuurlijk. mee naar de bossen om de vruchten te maar ik kan het zelf niet goed maken. De boek. Zoals de Slowaakse Iveta Kazai zegt plukken.’ De Tunesiër Belgacem Chatbou- ingrediënten zijn hier prima te koop, maar Misschien zijn schoonmakers, aan wie over haar stoofpot met spätzle: ‘Als ik eer- ri beschreef de olijfbomen die hij als kind als ik de tortilla plat maak, krimpt hij daar- we vaak achteloos voorbij lopen, wel de lijk ben, moet ik zeggen dat ook de stoof- plantte. ‘Ooit wil ik mijn kinderen die bo- na weer; waarschijnlijk heb ik te warme meest kosmopolitische beroepsgroep van pot van mijn moeder beter is dan die van men laten zien.’ Maar we hoorden ook ver- handen.’ Nederland. Grote Nederlandse schoon- mij. Waarschijnlijk gebruik ik wat weinig halen over de maffia in Bulgarije, de oorlog Met de keuken als decor hebben wij maakbedrijven hebben al snel meer dan paprikapoeder, ik ben altijd een beetje ka- tussen Iran en Irak, de dood van Kees en de verhalen verzameld over schoonmakers honderd nationaliteiten binnen hun ge- rig met kruiden.’ liefde van opa Sjors. op zoek naar een verloren tijd, naar een lederen. We kennen de emmer, de rubber Naar een smaak kun je misschien niet De recepten die bij de verhalen van gerecht dat herinneringen bij ze oproept. handschoen, het sop van de schoonmaker, echt heimwee hebben, maar wel naar het emigranten horen, kregen vanzelf een Meer verhalen met een recept dan recep- maar kennen we ook zijn steranijs, haar gevoel dat bij die smaak hoort. Wellicht de aparte status, een formule voor het oproe- ten met een verhaal. Die recepten verhalen bun bo of haar zoutvlees? bekendste verwijzing naar hoe sterk smaak pen van de ‘smaak van heimwee’. Daarom over de geur van verlangen, de kleur van Voor niet iedereen uit dit boek is de een herinnering op kan roepen, werd be- moeten de recepten met aandacht en pre- weemoed, de smaak van hoop, teleurstel- heimwee zo heftig als voor de Nederland- schreven in À la recherche du temps perdu, cisie worden uitgevoerd. ling en van heimwee. se vader in Nieuw-Zeeland. Gelukkig niet. van Marcel Proust. Een in de thee gedoop- Zoals de Hondurese Gladys Santeli Maar alle geïnterviewde schoonmakers te ‘Madeleine’ brengt bij de hoofdpersoon zegt, die nu voor het eerst in tien jaar te- Marcel Prins en Peter Henk Steenhuis Henk en Peter Prins Marcel kennen het gevoel van heimwee. een stroom van herinneringen op gang. ruggaat naar haar geboorteland: ‘Ik wil

4 5 Bogumila 52 Polen Gaby kucharek 70 Bulgarije Iveta chubritza 90 Slowakije Inhoud piros arany

Belgacem 40 Tunesië rozemarijn Mouna 28 Marokko ras el hanout Mai Gladys 108 Vietnam 80 Honduras steranijs koriander

Abdullahi 100 Somalië knoflook

Samuel Vanessa 62 Ghana 8 Suriname gember Noelline ajinomoto 118 Seychellen Gaike rode peper 18 Nieuw-Zeeland munt

6 7 Suriname Niemand had een vader

Opa en oma waren 37 jaar bij elkaar. Maar ‘Vanessa,’ zei ze, ‘ik weet het niet.’ opa Sjors was niet mijn echte opa. Hij heeft Z’n longen waren hem uiteindelijk toch mijn oma in huis genomen en met alle liefde fataal geworden. Hij was thuis overleden. van de wereld behandeld. Op zijn sterfbed Daar, in dat kantoortje, hoorde ik weer is hij nog met haar getrouwd, waardoor het even hoe mijn oma foeterde, als opa siga- huis naar oma ging. Zijn kinderen keken niet retten kocht bij de Chinese winkel aan de naar hem om. overkant van de weg. Ik hoorde van zijn dood toen ik aan het Vanwege haar slechte knie zat oma al- Vanessa Creton Creton Vanessa werk was op een kantoortje – ik werkte toen tijd voor het raam, aan de straatkant. Als ze echt altijd. Mijn mobieltje spelde de woor- even niet oplette, schoot opa de weg over. den: ‘Opa Sjors overleden’. Een paar dagen Ook toen opa nog niet ziek was, mocht hij daarvoor had ik hem nog gesproken. Via de niet roken van oma. Hij was automonteur, telefoon, omdat ik al in Nederland woonde hij vond het heerlijk met een sigaretje in de en hij in Paramaribo zat. Ik kon hem nau- mond aan een auto te sleutelen. Als ze hem welijks verstaan, hij was hees en had een zag lopen, riep ze: ‘Wat ben je gaan kopen?’ heel hoge stem, als een meisje. Ik schrok ‘Oh, niets. Iets voor de auto.’ daarvan en moest van de zenuwen lachen, ‘Onzin! De Chinese winkel heeft niets niet wetende dat hij vier dagen later dood voor de auto. Het is een supermarkt.’ zou zijn. Als je geschreeuw hoorde, ging het over Toen ik de woorden op mijn telefoon las, sigaretten. viel ik flauw. Weer bijgekomen heb ik oma Opa vroeg ook wel aan mij: ‘Wil je even gebeld. Ze nam de telefoon op, zei niets. Ze sigaretten voor me kopen?’ hoefde ook niets te zeggen. Na een tijdje ‘Dat mag niet van ma.’ vroeg ik: ‘Ma, gaat het?’ ‘Dat hoeft zij toch niet te weten?’

9 Op weg naar haar huis begon het te sneeu- wen. Dat had ik nog nooit gezien. Ik stak “Belangrijkste vraag van de dag: mijn arm uit het raam van de auto. ‘Wat doe jij nou?’ vroeg mijn moeder. ‘Ik probeer de sneeuw op te vangen.’ voor hoeveel mensen koken we?” Dat lukte niet, wat op mijn hand viel smolt meteen. ‘We rijden op de snelweg. Je steekt hier je hand toch niet zomaar uit het raam!’ Nadat ik oma gesproken had, ben ik naar Bij ons thuis was het altijd hectisch. We mannen die ik kende, waren de zonen van ‘O. Dat wist ik niet.’ huis gegaan – ik woonde toen nog bij mijn woonden allemaal in één huis, mijn moeder mijn tantes. Rond die tijd wisten wij kinde- Ik was veertien en wist niets. Alles moest moeder in Heemskerk. In de trein viel me op met haar drie zussen en al hun kinderen. ren wel zo ongeveer wie onze vader was. La- mijn moeder me bijbrengen. Mijn moeder dat ik alleen maar zwart en wit droeg, bij ons Belangrijkste vraag van de dag: voor hoe- ter, in Nederland, vond ik het vreemd als ik woonde in Heemskerk, aanvankelijk in een de kleur van de rouw. En ik had zomaar wat veel mensen koken we? Soms moest er voor vaders en moeders met kinderen zag lopen. flatgebouw. Ik wist niet wat ik zag toen ik uit de kast getrokken. zestien man gekookt worden. We aten ’s Toen ik mijn vader net leerde kennen, aankwam; in Paramaribo woonden we met Thuis heb ik zijn zoon gebeld. ‘Je vader middags na schooltijd, om 13.00. Ik zorgde heb ik mijn best gedaan te laten zien wie ik z’n allen in één huis. ‘Kunnen de buren ons is overleden.’ dat ik er vroeg bij was, anders bleef er niets was: ik ben je kind, kun je van me houden? horen?’ fluisterde ik. ‘Oké,’ antwoordde hij. Daarna hing hij over en moest je de pot leeg schrapen. Mijn Mijn vader heeft nooit gezegd: ‘Ik houd van Ik vond het leuk in de flat; op de trap- op. Ik werd woest. Mijn moeder wist niet tante had zes zonen, zij aten veel en hielden je.’ portalen kwam je elkaar tegen, maakte een dat ik zo boos kon worden. Even later heb weinig rekening met anderen. Als er te wei- Hij komt moeilijk uit zijn woorden. Op praatje. Na een tijdje viel het wel op dat bu- ik hem teruggebeld, uitgescholden. ‘Maakt nig was, deed ik mijn slippers aan en liep het moment dat er mensen om hem heen ren altijd wat van ons wilden lenen, suiker, niet uit wat voor relatie je met je vader had, naar oma, die vijf minuten verderop woon- zijn, lijkt hij stoer, komt grof over, alsof hij zout, brood, wc-papier. Ze waren verslaafd. hij blijft je vader.’ de. Zij kookte altijd te veel, terwijl ze alleen zich moet bewijzen. Wanneer ik alleen met Toen ze ook aan de deur kwamen, besloot De zoon vond mijn telefoontje niet leuk. maar voor opa hoefde te zorgen. hem ben, kan hij heel lief zijn. ‘Waarom ben mijn moeder te verhuizen naar een goede Maakte me niets uit, hij had het wel over Oma lette altijd op ons, als ma werkte, je zo anders als de deur dicht is?’ vroeg ik buurt met koopwoningen, waar ook een rij- míjn opa. Het minste wat hij had kunnen maar ook toen ma in 1998 naar Nederland hem eens. Hij keek mij vreemd aan, ant- tje met tien sociale huurwoningen was ge- doen, was vragen hoe het met oma was. ging. Mijn vader leerde ik pas kennen toen woordde niet. Toen ik 26 was, dacht ik: laat bouwd. Een heerlijke buurt, gezellige buren. Mijn moeder ging naar de begrafenis in ik twaalf was. Het ging heel terloops, mijn maar zitten, ik ben Vanessa, als je niet van Ik mis Suriname, als ik aan mijn oma Paramaribo, met mijn tante. Ik kon niet mee. moeder en ik liepen op straat en opeens zei mij houdt, dan niet. denk krijg ik heimwee. Mijn oma is de groot- Tijdens de begrafenis was ik in Nederland ze: ‘Kijk, daar loopt je vader.’ Ma zou in Nederland alles regelen, wij ste liefde van mijn leven. Ze is nu 89. Het 24 uur gefocust op opa: nu is de kerkdienst, Voordat mijn moeder naar Nederland zouden later volgen. Mijn zusje ging eerst, komt zelden voor dat ik haar drie, vier dagen nu lopen ze met de kist, nu stoppen ze hem ging, heeft ze mijn vader opgezocht. ‘Ik ga eind 1999. Ik was niet jaloers, ik wilde he- niet spreek. Gebeurt het toch, dan roept ze: onder de grond. naar Nederland. Je kent je dochter, je moet lemaal niet weg uit Suriname, alles zou an- ‘Nu bel je pas!’ Mijn oma en opa waren altijd samen. financieel voor haar zorgen.’ Dat heeft hij ders worden, dat realiseerde ik me wel. ‘Maar oma, jij kan toch ook bellen?’ Elke zondagavond, als hij naar de kerk was gedaan. Een paar maanden later, op 28 febru- ‘Nee, jij moet bellen.’ geweest, kwam hij Kentucky Fried Chicken Het gebrek aan vaderliefde heeft me ari 2000 verliet ik Paramaribo. Op 1 maart Denk ik aan mijn oma, dan zit ik bij haar brengen, van een winkeltje in de buurt. nooit geraakt. Er was genoeg liefde, van kwam ik op Schiphol aan, in mijn korte bruine bonensoep te eten. Elke zaterdag- ‘Acht uur,’ zei mijn moeder dan, ‘ga de bor- mijn opa, oma, tantes, neven, nichten. Trou- broek. Mijn moeder haalde me op, met een avond bruine bonensoep. Mijn oma kookt den halen.’ wens, niemand had een vader. De enige vriend. met smaak. Als ik de pitten uit de tomaten

10 11 snijd roept zij: ‘Dat mag niet, dat is zonde, Afgelopen jaar ben ik met mijn moeder en zin. De mensen zijn er bescheiden en vrien- Ik ben blij dat ik naar Nederland ben geko- daar zit de smaak in, en de vitamines.’ mijn oma naar Coronie geweest; wij komen delijk. Mijn familie heeft er een huis, maar men. Als ik achtergebleven was, zou ik niet Elk jaar ga ik twee maanden op vakan- uit dit dunbevolkte district in het noordwes- dat was destijds verhuurd. het leven kunnen leiden dat ik nu heb. Dat tie naar Suriname. Dan ben ik bij mijn oma. ten van Suriname. Ik was hier nog nooit ge- Kom ik net in Paramaribo aan, dan ga zie ik aan neven en nichten in Suriname. Ve- Neven en nichten komen af en toe bij oma weest, dacht altijd dat het er stikte van de ik eerst naar de markt. Ik weet waar ik moet len van hen werken niet of heel weinig. langs, dat is anders. muskieten en verschrikkelijk saai was. On- zijn: roti koop ik bij de Hindoestanen; voor Ik heb een plan met mijn geld. Mijn bami en nasi moet je bij de Javanen zijn; moeder is nu 55. Over een jaar of tien zou Chinezen maken eerder fried rice en wij, zij wel terug willen naar Suriname. Wij willen creolen, zijn goed in bruine bonen met zout- een huis voor haar bouwen. Dat is te doen, vlees. dat is niet zo heel duur. Je moet alleen wel Ik ga ook graag naar Blauwgrond, een de grond hebben. wijk in het oosten van Paramaribo, waar Doordat mijn oma nu op leeftijd is, denk veel inwoners een klein restaurantje van ik daarover na. Ik ervaar de afstand, je kunt hun huis hebben gemaakt. Je kunt aan- één telefoontje krijgen en ze is er niet meer. schuiven. Ze maken daar de beste ‘zouten’, Afstand maakt verdriet groter, doordat je gerechten met zoutvlees, dat je eerst moet niet direct naar je familie kunt. Mijn moeder uitkoken voordat je het kunt gebruiken. zegt nu wel eens: ‘Mijn kinderen zijn vol- In Blauwgrond maken ze met de basis van wassen, ik kan terug.’ zoutvlees, ui, knoflook, tomaat en zwarte Ik woon nu op mijzelf. Op een flat, maar peper de beste soepen die ik ken. niet zo hoog, op één hoog. Ik heb er moei- Zelf eet ik weinig peper. Mijn moeder te mee gehad bij mijn moeder weg te gaan. kan stikken in de peper, en toch dooreten. ‘Ook al ben je vijftig, je mag nog bij mij wo- Als wij bij mijn moeder eten, maakt ze vaak nen,’ zei mijn moeder. sambal met kippenlever. Die is zo heftig, je De laatste tijd hoor ik vaak: ‘Vanessa, moet de deur openzetten, anders begin je te waarom heb jij geen vriend?’ hoesten. Ik waag me er niet aan, te scherp. Ik wil mij niet binden aan een Surinaam- ‘Jij bent echt een neppe Surinamer.’ Ik heb se man. Wat ik heb meegemaakt, houd ik in het een keer geprobeerd; daarna heb ik li- mijn achterhoofd. Ik weet dat Surinaamse ters water gedronken. mannen een kind kunnen maken en dan In Suriname ben ik stressvrij. Maar als ik verdwijnen. Dat wil ik niet. Ik vind dat een er twee maanden ben geweest, besef ik dat man zich aan een vrouw moet binden. Vanessa Creton ik van die stress leef én wil leven. Uiteinde- Ik zeg niet dat Surinaamse mannen lijk houd ik niet van stilzitten. Ik ben nu lei- moeten veranderen, van mij hoeft niemand 15 november 1985 dinggevende, stap voor stap ga ik omhoog. te veranderen. Als ze zich niet kunnen of Ik werk al sinds mijn veertiende. Mijn willen binden, blijf ik liever alleen. Of ik ga Paramaribo, Suriname moeder heeft mij gepusht te gaan werken, misschien wel op zoek naar een Nederland- niet zwanger te worden. Ik vind dat je kei- se man. Maakt schoon op hard moet werken voor je geld, anders kun je niet overleven in deze wereld. Ik verdien Schiphol, Amsterdam liever geld dan dat ik het uitgeef.

12 13 Ingrediënten (20 stuks) - 1 kipfilet - olie - 250 g kousenband (geen sperziebonen), in stukjes - 250 g taugé - aromat (Knorr-smaakversterker) naar smaak - ajinomoto (smaakversterker E621 of ve-tsin) naar smaak - ongeveer 20 loempiavellen Ingrediënten (4 personen) - zwarte peper - 2 kippenbouten met bot - eieren - 250 g kipfilet - tomatenketchup - olie - chilisaus - 1 ui met rijst Bruine bonen met - enkele knoflookteentjes - 2 maggiblokjes Kipfilet in stukjes snijden en in olie bakken - blikje knakworstjes totdat het een mooi kleurtje heeft. Kousen- - 1 blik bruine bonen band toevoegen meebakken en als laatste - 1 eetlepel suiker de taugé. Dan de aromat, ajinomoto en Vermicellisoep - takje selderij zwarte peper toevoegen. Even proeven of - 1 Madame Jeanette-peper het gerecht op smaak is en 15 minuten la- Ingrediënten (4 personen) - 1 tomaat in stukjes gesneden ten afkoelen. - 400 g soepkip - 1 eetlepel tomatenpuree Pak nu de loempiavellen erbij. Schep het - 1½ liter water - zwarte peper gerecht in het midden van de loempiave- - 1 soeptablet (bouillonblokje) - rijst len. Rol de loempia’s in de gewenste vorm. - 1 tomaat Als alle loempia’s gerold zijn, klop je de ei- - 1 kleine ui eren. Doe de olie in de pan en wacht tot het - 6 pimentkorrels Veel mensen willen dit recept nog wel eens worstjes in stukjes en voeg ze aan het vlees geheel echt heet is. Voor je loempia’s bakt, - 4 aardappelen maken met de adjuma, een rode peper die toe. Ik laat ze 5 minuten meebakken. Daar- rol je ze eerst door de geklopte eieren. Laat - 2 takjes selderij in de supermarkt vaak verkocht wordt voor na voeg ik de bruine bonen, de suiker, het de gebakken loempia’s uitlekken op wat - 25 g vermicelli Madame Jeanette. Maar de vruchten van takje selderij en de Madame Jeanette toe. servetten. de Madame Jeanette zijn langer dan de wat Het geheel laat ik 20 minuten zachtjes sud- De saus is heel makkelijk: een halve fles meer gedrongen adjuma. En ze hebben echt deren tot het op smaak is. Wel opletten dat ketchup en een kwart fles chilisaus samen- Snijd de kip, met vel, in stukken en zet op meer smaak! de Madame Jeanette niet stuk gaat tijdens voegen. Loempia’s nooit zonder saus eten, met water, het soeptablet, klein gesneden

Als eerste snijd ik de kippenbouten en de het koken, anders wordt het veel te heet. Loempia’s de saus is te lekker! tomaat en ui, pimentkorrels, de geschilde kipfilet in stukjes. De kip bak ik samen met Ik kook de rijst in een rijstkoker in ongeveer en in stukjes gesneden aardappelen en de de ui, de knoflook, de tomaat, de tomaten- twintig minuten gaar. Serveer de rijst er fijngehakte selderij. Trek hiervan een bouil- puree, een beetje zwarte peper en de mag- apart bij. lon. Als de aardappelen bijna gaar zijn, giblokjes, die ik er verkruimeld doorheen de vermicelli de laatste 15 minuten laten meng. Als het vlees gaar is snijd ik de knak- meekoken.

14 15 ajinomoto

16 17 Nieuw-Zeeland Ik ben een Twente- naar met kiwibloed

In Nederland aten we vaak nog Sunday roast dat het geroosterde lam wordt opgediend, – dat deden we in Nieuw-Zeeland altijd als ben ik weer helemaal terug, ben ik weer mam in het weekeinde geen nachtdienst daar. Ik blijf een Twentenaar met kiwibloed. had. Er zijn ongeveer zeven schapen per Mijn geboortehuis in Christchurch be- persoon in Nieuw-Zeeland, dus is het niet staat niet meer. Het is weggevaagd bij een verwonderlijk dat lam een populair gerecht aardbeving. Christchurch werd de laatste is. We roosterden niet alleen het lam maar jaren nog al eens getroffen door aardbevin- ook de groentes, de wortels, de aardappels. gen, eerst in 2010, een jaar later opnieuw. Gaike Poorthuis Poorthuis Gaike Sommigen kruiden het lam met veel knof- Bij die laatste aardbeving is de kathedraal look, dat vind ik jammer, de uitgesproken deels ingestort, en ons huis, dat een wijk smaak van lam moet je niet verdoezelen. Op verderop stond, eveneens. de rand van je bord ligt een muntsaus, waar In 1960, bij een van de laatste grote emi- je het vlees in doopt. gratiegolven, zijn mijn ouders uit Enschede Veel meer dan alleen een maaltijd is naar Nieuw-Zeeland vertrokken. Ik was toen Sunday roast een familietraditie. We aten nog niet geboren. Mijn vader was bakker, hij met z’n allen – dat doen we nog steeds. zag in Nieuw-Zeeland meer mogelijkheden Als mijn moeder een Sunday roast maakt, dan hier in Twente. Enschede was begin vo- komen er ook tantes en ooms eten, de hele rige eeuw textielstad bij uitstek. Ook mijn familie zit in de voorkamer. Op het moment grootvader had in de textiel gewerkt.

19 ‘Wat jullie ook gaan doen,’ zei mijn groot- vader altijd, ‘jullie komen niet meer in de textiel te werken.’ Wat doet zijn zoon? Emi- “De uitgesproken smaak van lam greert naar Nieuw-Zeeland, komt na een paar jaar brood- en banketbusiness alsnog in de textiel terecht. In 1963 ben ik in Christ- moet je niet verdoezelen” church geboren. Mijn hele lagereschooltijd heb ik er doorgebracht, toen ik twaalf was zijn we teruggegaan naar Nederland. Mijn broer en ik waren in Nieuw-Zeeland We reden dan naar een enorme parkeer- maakten we hem open. Voetbalschoenen rails, allerlei stalen rotzooi, resten bouwma- altijd buiten, wij hadden de vrijheid te gaan plaats bij het strand. Het einde van de par- van het merk Quick, destijds dé voetbal- terialen. Vooral de pvc-buizen waar elektra en te staan waar we wilden. Ons huis grens- keerplaats werd gemarkeerd door een hoge schoenen. In die weken waren wij de voet- doorheen werd getrokken, konden we ge- de aan een moeras, een groot natuurgebied. muur. We klommen op die muur om ons balkoningen van Christchurch. bruiken voor ‘plof’. Je nam een buis, zocht Na school trokken we onze rubberlaarzen eten op te eten. Af en toe gooiden we een Na die pakketjes was mijn vader weken een stok – een stok die precies in de buis aan, kropen onder een hek door, waren vrij. frietje de lucht in, onmiddellijk dook er een van slag. Hij kreeg migraineaanvallen zo paste. Om de stok schoven we een rubberen We bouwden vlotten, waarop we over beek- meeuw op af. Mijn vader maakte de meeu- heftig dat hij niet wist waar hij het moest ringetje van een bierbeugel. Dan sneed je jes voeren. We liepen over drijvend gras. Dat wen wel eens aan het schrikken door tussen zoeken en mijn broer en ik hem in uiter- een eikel doormidden, propte één helft aan was niet zonder gevaar, maar ach, als kind de frietjes door een brandende sigaretten- ste wanhoop aan zijn bed vastbonden. De de bovenkant van het pijpje, één aan de on- let je niet op gevaar. We zochten spanning, peuk omhoog te gooien. Die werd net zo heimwee werd ondraaglijk toen mijn opa op derkant. Als je dan de stok met volle kracht en kregen er dagelijks een portie van. We gretig opgepikt, maar snel weer losgelaten. bezoek was geweest; zouden wij niet naar de pijp in duwde, schoot de bovenste eikel waren outdoors, later in Nederland merkte Slimme meeuwen. Nederland zijn teruggekeerd dan was mijn door de luchtdruk hard weg. ik dat kinderen vaak binnenshuis spelen. Mijn vader had heimwee naar Neder- vader in een inrichting beland. In Nederland We pakten de Nederlandse taal snel Mijn moeder werkte in een bejaarden- land. Ik heb altijd het idee gehad dat die duurde het nog anderhalf jaar voordat de op. Mijn moeder sprak in Nieuw-Zeeland huis, in de weekeindes draaide ze nacht- heimwee gevoed werd door contact met mijn migraineaanvallen afnamen. Nederlands tegen mij, maar ik had altijd in diensten. Dan moesten we overdag een grootvader, die daar nog steeds woonde. Wij vonden het spannend, vertrekken het Engels geantwoord. Toen we in Neder- beetje rustig doen in huis. Op zondagoch- Opa stuurde ons een of twee keer per jaar naar het land waarover zo veel gesproken land arriveerden, spraken we geen woord tend trokken we er met mijn vader op uit, sa- een pakket, met heel zoute diamantdropjes, werd. Een land aan de andere kant van de maar verstonden alles. Mijn broer, mijn zus men met andere jongens van Nederlandse T-shirts met ‘I love Holland’, pepernoten, wereld, 36 uur reizen bij ons vandaan. Met en ik kwamen hier in Enschede in een klas afkomst. Achter de duinen lag een enorme maar ook boerenkoolzaad, zodat mijn vader het vliegtuig. Hadden we ook nog nooit in vol kleine kinderen terecht. Om de taal te le- speeltuin met glijbanen en draaimolens. Na als enige in Christchurch stamppot kon eten. gezeten. ren, kregen we een soort puzzels. Woorden een paar uur klonk het deuntje van Wimpie, Ander Nederlands eten kochten we wel In Nederland kwamen we in een buiten- moesten we leggen. Was je klaar dan kon je de ijscoman. Bij hem haalden we softijs. in een specifiek Hollands tokowinkeltje, dat wijk van Enschede te wonen. Beton met hier de puzzelstukjes omdraaien en ontstond er Op maandag was mam vrij. Ze sliep er voor de relatief grote Nederlandse ge- en daar een speeltuintje is toch wat anders op de achterkant een patroon. Een regelma- overdag en ’s avonds gingen we uit eten. meenschap was. De spullen in het winkeltje dan the swamp. Wat zat iedereen hier dicht tig patroon betekende dat je de juiste ant- Soms haalden we een grote portie gefrituur- waren aan de prijzige kant, we kochten er op elkaar geplakt! Waar was de ruimte? woorden had gegeven. Nogal kinderachtig de kip bij Kentucky Fried Chicken, of een in alleen bij speciale gelegenheden. We hadden het geluk dat onze wijk vrij voor kinderen van twaalf. beslag gedoopte hotdog, maar meestal aten Alles wat we opgestuurd kregen, moest jong was, constant werden er delen aange- Verschillende dingen vielen me op: be- we ‘fish and chips’, dat in een krant werd ge- houdbaar zijn, de zending kwam per boot. bouwd. Daardoor waren er altijd wel bouw- ton verving het moeras en de enveloppe wikkeld, gevouwen in de vorm van een enve- Een keer zat er een doos bij het pakket, die plaatsen in de buurt, net als het moeras een werd ingewisseld voor een puntzak met bo- loppe, waar je je eten uit kon halen. voor mijn broer en mij bestemd was. Samen spannende plek. Rijdende kranen op spoor- venop een vreemde, gele klodder. Wat was

20 21 dat? Het duurde vrij lang voordat ik van ma- als edammer gemaakt van koemelk, maar men kleintjes. Wij hadden wel kennissen in yonaise ben gaan houden. Maar het meest toch wat zachter van structuur. Zou je daar Nieuw-Zeeland maar geen blood family. opmerkelijke vonden wij dat ding met een met een kaasschaaf overheen gaan, dan “Mijn favoriete Ik had geen heimwee naar Nederland gleuf waarmee je je eigen plakken kaas kon braken er brokken van af. zoals mijn vader, nu heb ik dat wel af en snijden. Dat zouden wij nooit gekund heb- In Nederland heb ik mijn middelbare toe naar Nieuw-Zeeland – mijn hart ligt in ben, wij aten vooral cheddar, een gele tot school afgemaakt, mijn diensttijd gedaan. zoetigheid is het land van mijn geboorte. Maar ik was wel oranje-gele, wat pittig smakende kaas. Net Toen miste ik de openheid, de vrijheid van opgegroeid zonder ooms, tantes, opa’s en oma’s. Dat wilden wij onze kinderen niet pavlovataart” aandoen. Terugkeren bleek een goede be- slissing. Mijn kinderen ontwikkelden een hechte band met hun grootouders; mijn Nieuw-Zeeland en ben ik teruggegaan. Als dochter eet nog steeds wekelijks bij oma. bakker, net als mijn vader destijds. Uit die In Nederland ben ik schoonmaker ge- tweede tijd in Nieuw-Zeeland heb ik een worden. De eerste vijftien jaar zat ik in de zwak voor gebak overgehouden. glazenbewassing. Inmiddels ben ik 26 jaar Mijn favoriete zoetigheid is pavlova- in dienst. Ik ben veel buiten, het werk is af- taart, een taart gebaseerd op meringue. Ik wisselend. Ik vind het niet erg andermans heb wel eens gehoord dat de taart genoemd rotzooi op te ruimen. Doe mij een goed, is naar de Russische balletdanseres Anna smerig pand. Ik ga aan de slag en na een Pavlova. Tijdens een van haar Nieuw-Zee- dag hard werken geef ik het schoon aan de landse tournees in de jaren twintig van de klant terug. Hij happy, ik happy. vorige eeuw zou het dessert gemaakt zijn. Volgend jaar ga ik met mijn dochter te- Daarna werd het een van de meest geliefde rug naar Nieuw-Zeeland. Niet zozeer om desserts van Nieuw-Zeeland. iets van mijn geboortehuis terug te vinden. Pavlova is opgeklopt eiwit met een Weg is weg. The open space – daar verlang scheutje azijn en wat suiker. Dat bak je in ik naar. Het is de bedoeling dat we met een de oven, tot de buitenkant een mooi krokant motor door de grote ruimte gaan rijden. Ik Gaike Poorthuis korstje krijgt, terwijl de binnenkant nog lek- ben niet bang dat ik wil blijven. Mijn kinde- ker smeuïg blijft. Toefje slagroom, bolletje ren wonen hier; hier heb ik me nu gesetteld. 31 oktober 1963 ijs, vruchten erop. Het is altijd de vraag wat Over een paar maanden word ik opa. een pavlova gaat doen: blijft ie mooi over- Christchurch, eind staan, of zakt hij letterlijk als een pud- ding in elkaar en houd je alleen kleverige Nieuw-Zeeland troep over. Zeven jaar lang heb ik er nog gewoond. Maakt schoon bij Op een dag botste ik op straat tegen een vrouw op. We raakten aan de praat, zij diverse projecten kwam uit Singapore. Het klikte, zij werd mijn vrouw. Toen we op bezoek waren in Neder- omgeving Enschede land, beviel het mijn vrouw hier wel. Er kwa-

22 23 “Als er regen op komst is, maak dan geen pavlova”

Ingrediënten (8 personen) - 6 eiwitten - een snufje zout - 3 eetlepels koud water Verhit de oven tot 190°C. Maak kleine in- - 350 g fijne kristalsuiker Plaats de bakplaat in het midden van de kepingen in het vlees en stop daar wat plak- - 1 theelepel azijn voorverwarmde oven en bak het mengsel jes knoflook in en wat van de takjes rozema- - 1 theelepel vanillemerg, uit een vanillepeul tien minuten. Zet na 10 minuten de oven op rijn en tijm. Leg het vlees in een braadslee, geschraapt 150°C, na weer 10 minuten op 120°C en laat bestrooi het stevig met zout en vers gema- - 3 eetlepels tarwebloem het mengsel gedurende een uur bakken. len zwarte peper en dek het af met alumi- - slagroom, zelfgeklopt, geen spuitbus Doe tijdens het bakken de oven niet open. niumfolie. muntsaus - fruit naar keuze of geraspte chocolade Na een uur zet je de oven uit. Voorzichtig Schil de aardappelen en snijd ze in dunne doe je de ovendeur open om de pavlova te plakjes. Spoel de plakjes af onder de kou- laten afkoelen in de oven. de kraan en leg ze in een grote vuurvaste met Lamsbout Verwarm de oven tot 175°C. Vet de bakplaat Als de pavlova helemaal koud is, bedek je schaal of braadslee. Hussel de uien en ietwat in met boter en leg daarop bakpapier de pavlova met vers geklopte slagroom en de overgebleven plakjes knoflook erdoor. of ingevet aluminiumfolie waarop je een fruit naar keuze of geraspte chocola. Strooi er lekker wat van de kruiden over, paar druppels koud water uitsmeert tot er Let op: als er regen op komst is, maak dan zonder de takjes. een filmpje water op ligt. geen pavlova. De pavlova stort in van iets in Pavlova Verhit de bouillon en boter samen, schenk Klop de eiwitten met het zout en water stijf de atmosfeer. het mengsel over de aardappelen en dek de met een mixer in een grote, vetvrije kom. Pavlova kun je 1 tot 2 dagen van tevoren schaal af met aluminiumfolie. Blijf kloppen terwijl je heel langzaam de sui- maken of ’s morgens op de dag dat je hem Bereid de aardappels en het lam één uur in Ingrediënten (6 personen) ker toevoegt: een eetlepel per keer, als de wilt eten. Maar bedek de pavlova niet langer de oven. Haal dan de aluminiumfolie eraf en - 2 kg lamsbout suiker gemixt is dan weer een eetlepel. Dit dan 4 tot 6 uur van tevoren. leg het lam bovenop de aardappels. Laat al- - 4 tenen knoflook, gesneden kost wat tijd – haast je niet. les nog 45 minuten braden. - een paar takjes rozemarijn Als alle suiker in het mengsel opgenomen Variaties Haal het vlees uit de oven. Gun het lams- - een paar takjes tijm is, voeg je de azijn en vanille toe. Stop met Pavlova met amandelen; bestrooi met vlees een kwartier rust voor het te snijden. - 2 uien, gesneden mixen. Meng met een roestvrijstalen eetle- amandelschaafsel voordat je de pavlova in Laat de aardappelen tot het serveren in de - 600 ml kippenbouillon pel de bloem luchtig door het mengsel door de oven zet; oven staan. Als ze te bruin worden dek je ze - 50 g boter de lepel telkens erdoor te laten snijden. Pavlova met koffie; voeg een eetlepel kof- weer met aluminiumfolie af. Spatel de mix op de bakplaat. Maak een fie-essence of twee theelepels oploskoffie Roer de yoghurt of zure room in een kom- Voor de muntsaus: cirkel met een diameter van 20 centimeter. toe terwijl je de suiker door het mengsel metje los en voeg peper en zout naar smaak - bosje munt Zorg ervoor dat de mix hoog blijft. Maak een mixt. Besprenkel de afgekoelde pavlova toe. Was en droog de munt, haal de blaadjes - yoghurt of zure room kleine deuk in de top als je dat wilt of maak met vers geklopte slagroom met cognac, van de takjes en hak ze fijn. Meng ze erdoor. - peper en zout het mengsel vlak. brandewijn of kahlua erdoor.

24 25 munt

26 27 Marokko Arganolie is

mijn oma

Mijn moeder was een knappe, goedgema- noorden van Marokko. Tot ik in Nederland nierde vrouw. Veel lichter van huidskleur kwam, nu 3,5 jaar geleden, was ik me daar dan ik. Zij droeg lang haar, waar ze veel aan- niet van bewust. Maar al sinds het moment dacht aan besteedde. Op school won mijn dat ik mijn man hier gezelschap kwam hou- moeder jaar in, jaar uit de schoonheids- den, wordt mij in de bus, in de tram, op de wedstrijden. Zij is nog steeds buitengewoon markt gevraagd waar ik vandaan kom. ‘Uit mooi. Ik lijk niet op haar, helaas. Marokko,’ antwoord ik dan. Mouna Sahoul Sahoul Mouna Wij komen uit Agadir, een toeristische ‘Uit Marokko? Je bent zo open, zo spon- stad ten zuiden van het Atlasgebergte. Aga- taan. Och, we zouden willen dat alle Marok- dir is een afkorting van het Berberse woord kanen op jou zouden lijken.’ ‘Agadir n Irir’, dat iets als gefortificeerde Dat vind ik een vreemd compliment. schuur betekent. De stad is het bekendst Soms bekruipt me het gevoel dat ik iets geworden door een grote aardbeving op 29 goed moet maken voor andere Marokkanen, februari 1960. In een paar seconden was de die zich meer van Nederlanders afsluiten en oude stad verwoest en kwamen duizenden zich altijd op Marokko blijven richten. Van- mensen om het leven. Mijn moeder was af de allereerste dag dat ik in Almere aan- toen drie jaar oud. Hun huis stortte deels in, kwam, voelde ik me er thuis. Ik probeer ook waarbij mijn overgrootvader omkwam. Drie goed en verzorgd Nederlands te spreken. kilometer ten zuiden van de oorspronkelijke Ik houd van taal en wil graag mooie zinnen stad werd Agadir herbouwd. maken. Maar ik houd er ook van om spon- Oorspronkelijk was Agadir een haven- taan te zijn. Dat is een lastige combinatie: je stad waar allerlei nationaliteiten samenkwa- spontaan uiten én verzorgd en correct spre- men. Dat verklaart misschien waarom de ken. Mijn moeder sprak graag Frans, dat gaf

mentaliteit er anders is, opener, dan in het haar een bijna aristocratisch voorkomen. En

29 ontschuldigingen aanbieden. Dat deed mijn Een paar dagen later kwam er een vriend vader zelf ook. Hij beheerde geregeld veel van mij op bezoek. ‘Ik ben echt jaloers op “Als ik erover vertel, krijg ik geld, bijvoorbeeld als hij machines moest jullie,’ zei hij. inkopen. Omdat hij het geld een paar dagen ‘Waarom?’ vroeg ik. later weer uitgaf, nam hij niet de moeite het ‘Omdat jullie een goede vader hebben, er alweer zin in, zo lekker” naar de bank te brengen. Hij borg het ergens een man die kan toegeven dat hij een fout op. Dat ging altijd goed. heeft gemaakt, en spijt kan betuigen.’ Tot de dag dat het verdwenen was. Hij Veel Marokkaanse mannen hebben het was vergeten waar hij het had opgeborgen. gevoel dat ze respect verdienen van hun zij kleedde zich voornaam, kleurrijk en met heid’ noemden. Zij lieten, zo vertelde mijn Het lag niet op de plek waar hij dacht dat het kinderen. Dat respect, zo vrezen ze, zouden dure schoenen. oma, vroeger geiten de bomen in klimmen, moest liggen. Hij schreeuwde – dat had ik ze verliezen door een fout toe te geven. Mijn vader, die elektricien was, moest die de vruchten aten, en de niet verteerbare nog nooit gehoord. Het ging om heel veel Toen ging het mis. Mijn moeder was voor zijn werk verhuizen van Agadir naar noot tijdens het herkauwen uitbraakten. Dat geld, niet om duizend of tweeduizend euro. naar een bruiloft en mijn broertje en ik wa- Safi. Het gezin verhuisde mee, ik ben in Safi heb ik nooit gezien. Vroeger waren er heel Toen hij het na een paar uur nog niet kon ren alleen thuis. Hij was dertien, ik veertien. geboren. De stad staat bekend om de vis en veel arganbomen, nu zijn ze zeldzaam en vinden, zinspeelde hij erop dat mijn zus en Het gebeurde wel vaker dat we alleen thuis het aardewerk. Mijn oma, de moeder van beschermd. ik het geld zouden hebben weggenomen. waren, dat was nooit een probleem. Mijn mijn moeder, maakte er altijd krokante pas- De vruchten zijn groen, ze lijken wel wat Vreselijk. Er was niemand anders in huis ge- broertje was het grootste deel van de tijd teitjes met vis en komijn. Als ik erover vertel, op olijven, maar zijn wat groter en ronder. weest dan wij. buiten aan het voetballen. Aan het einde krijg ik er alweer zin in, zo lekker. Wanneer de vrucht rijp is, wordt hij geel. Ineens stormde hij op ons af. Huilend. van de middag kwamen mijn broertje en Safi is een wat provinciale stad, min- Aan de vrucht heb je niets, het vruchtvlees Hij had het geld gevonden. Hij begon ons mijn moeder tegelijk het huis binnenlopen. der mondain dan Agadir. Dat mijn moeder is voor mensen slecht verteerbaar. Het gaat te knuffelen. ‘Sorry, sorry, hoe kon ik jullie ‘Ik ga naar boven,’ zei hij. zoveel Frans sprak, werd in Safi vreemd ge- om de noot van de vrucht, nee, om de pit verdenken!’ Het zat hem hoog, hij ging naar Even later hoorden we een harde bons. vonden. Later zijn we gelukkig weer terugge- die weer in de noot zit. Uit die pitten – als zijn broer en zijn schoonzus. ‘Ik heb een fout ‘Ga jij even kijken,’ zei mijn moeder, ‘mis- gaan naar Agadir. we geluk hadden zaten er drie in een noot – gemaakt, ik heb een grote fout gemaakt.’ schien heeft Hassan wat omgegooid.’ Voor mij is Agadir de stad van mijn wonnen we de olie. Met ronde stenen lukte Hij lag op de grond. We hebben hem naar jeugd. Als ik mijn ogen dichtdoe, zie ik mijn het mijn oma de noten te breken. Maar het beneden gedragen, en de buurvrouw geroe- oma er arganolie maken. Dat is een kostba- was zwaar en tijdrovend werk. pen, die verpleegster is. Zij constateerde de re plantaardige olie, ook wel vloeibaar Ma- Als de olie klaar was, mengde ze er wat “Het gaat om dood, al lag hij met zijn ogen open en had hij rokkaans goud genoemd; een liter argan- van met amandelen en honing. Dat kregen een glimlach om de mond. Hij is gestorven olie kost tegenwoordig meer dan honderd wij dan te eten, met vers brood dat ze ook aan een hartaanval, misschien omdat hij euro. Maar de smaak is dan ook geweldig. zelf bakte. Mijn oma is er niet meer, zij is de noot van de na een dag in de hitte buiten te hebben ge- Mijn oma maakte alles van deze olie zelf, een half jaar geleden overleden. Arganolie speeld te snel te veel water had gedronken. niet eens zozeer vanwege de kosten. Het is mijn oma. Nog nooit heb ik zo’n grote begrafenis was traditie. Dat begon al met de pluk van Van mijn vader heb ik geleerd me open vrucht, nee, om gezien: bussen met kinderen van school, de vruchten die aan de arganboom groeien. op te stellen voor anderen. Iedereen is ge- vrienden, het hele dorp liep uit om mijn Als kind ging ik met mijn oma mee naar de lijkwaardig, man, vrouw, oud, jong. Dat ik broertje te begraven. Er brak een zwarte tijd bossen om de vruchten te plukken. nu met rijke mensen kan praten, met gestu- de pit die weer aan, voor ons allemaal, maar het meest voor Er wordt in Marokko al eeuwen arganolie deerde mensen, met schoonmakers heb ik mijn moeder. Zij raakte depressief. Als zij gemaakt, vooral door de Amazighstammen, aan hem te danken. boodschappen ging doen, viel ze flauw en die de arganboom de ‘Boom der schoon- En als je een fout maakt, moet je je ver- in de noot zit” werd ze door kennissen naar huis gebracht.

30 31 Ik heb jarenlang nachtmerries gehad. Ie- Na de geboorte van Yahya ben ik naar de ho- mand klopt op de deur en komt binnen: telschool gegaan. Ik kreeg er een opleiding mijn broertje. ‘Ik ben niet dood, ze hebben tot kok. Op een dag verscheen mijn vader mij levend begraven, en nu ben ik zelf maar op school. Meestal is een bezoekje van je uit mijn graf gekropen.’ vader aan de directeur een veeg teken. Nu Hassan was mijn enige broer. Mijn ou- niet. Mijn vader was niet gesommeerd te ders wilden zo graag nog een jongen. Geluk- verschijnen, hij wilde gewoon weten hoe kig raakte mijn moeder weer zwanger. Maar het mij op school verging. Na afloop van het Mouna Sahoul bij de geboorte bleven de weeën uit; het gesprek met de directeur kwam ik hem op kind, een jongen, werd dood geboren. de gang tegen. Hij straalde en gaf mij een 29 juli 1978 Mijn ouders konden dit verdriet niet aan. dikke kus op mijn voorhoofd. Op mijn vijftiende ben ik van school gegaan Hij heeft mij geleerd anderen te respecte- Agadir, Marokko om voor mijn moeder te zorgen. Ik werd de ren zoals ik mijzelf respecteer, wat betekent moeder van het gezin. En de kok. Ik had dat ik mij ook nooit losbandig heb gedragen. Maakt schoon bij de nooit gekookt, toen ben ik gaan koken. Ik Dat hoorde hij ook van de directeur, en daar ben altijd de moeder gebleven. Nog steeds was hij trots op. Dagenlang sprak iedereen Faculteit Diergeneeskunde, is het: jij, en daarna ik. Voor ik aan mijzelf op school over de kus van mijn vader; hij denk, denk ik aan jou. Allah zorgt voor mij. had laten zien hoe vaders óók kunnen zijn. Universiteit Utrecht Voor mijn moeder maakte ik in die tijd licht Na mijn studie ben ik chef-kok gewor- verteerbare groentetajine zonder vlees. den in een klein Italiaans restaurant, gespe- Maar met ras el hanout, een Marokkaans cialiseerd in pasta’s. Ik had het er naar mijn kruidenmengsel van zo’n twintig specerij- zin. “Na mijn studie ben ik chef-kok geworden”

en dat je ook wel in Nederland kunt kopen, Toen ontmoette ik mijn latere man. Hij maar niet zo goed als ik gewend was in Ma- woonde al vanaf zijn derde in Nederland. rokko. Daarom neem ik het elk jaar mee als Ik ontmoette hem toevallig bij een gemeen- ik op vakantie ben in Marokko.Na een jaar schappelijke vriend die hij in Marokko op- werd er toch nog een zoon geboren: Yahya. zocht. Het was niet echt liefde op het eerste Ook hij was bij de geboorte bijna gestorven, gezicht. Hij was heel lief maar ik had net een door de lage bloeddruk van mijn moeder. Hij verloving achter de rug. Mijn ex was heel erg heeft Downsyndroom, maar mijn broer heeft jaloers. Hij wilde altijd precies weten met ons de zon gebracht. Yahya betekent leven. wie en waar ik was. Benauwend was dat.

32 33 Ook mijn ouders vonden dat ik met die rela- tie moest stoppen. Mijn huidige man is heel anders. Hij laat me vrij. “Geel is mijn lievelingskleur, We hebben contact gehouden toen hij weer terugging naar Nederland. Als hij in Marokko was, zocht hij me op. Na verloop saffraan, daar houd ik van” van tijd begon ik steeds meer voor hem te voelen. Dit was de man met wie ik samen wilde zijn. We zijn getrouwd in Marokko. Gezien centreer me op het goede. ‘Morgen kan vertentie voor schoonmaakwerk in de psy- opleiding doen. Ik heb mijn moeder verteld mijn werk lag het niet in de lijn der verwach- beter worden dan vandaag’ – dat is mijn chiatrische instelling Zon en Schild Amers- over de wedstrijd, mijn collega’s, de oplei- ting dat ik met hem naar Nederland zou motto. Dat kenmerkt ook mijn geloof. Ik ben foort. Het was een tijdelijke baan, ik kon ding in de toekomst. ‘Ik heb mijn plek ge- gaan, maar we misten elkaar toen hij weer moslima. Als ons iets slechts overkomt, be- iemand vervangen die met vakantie was. vonden, mama.’ terug moest naar Nederland. Hij had zijn klaag ik mij niet. Dan staat dat in het boek De sfeer was er heel anders dan bij mijn ‘Ik ben trots op jou, Mouna,’ antwoordde eigen schoonmaakbedrijf. Na een jaar heb- des levens geschreven. Het noodlot kun je vorige werk. Nu raakte ik met mijn collega’s ze. ben we besloten dat ik ook naar Nederland niet keren, dus klagen of woedend worden in gesprek, we dronken af en toe een kop zou komen. Mijn baan als kok zegde ik op, is zinloos. koffie. En ook het werk zelf begon ik meer te met spijt in mijn hart. Net als mijn man werd ik ook schoon- waarderen. Als ik een ruimte schoonmaak, Nooit vergeet ik mijn eerste dag in Ne- maker. Het beviel me niet. Ik vond dat ik opruim, is het voor anderen veel prettiger derland. Ik kwam aan in Almere, bij mijn schaamtevol werk deed – nu schaam ik mij om hun werk te doen. Na zes weken zei de schoonzus en haar man. Alles was zo mooi, voor die gedachte. Op verjaardagsfeestjes leidinggevende: ‘Ik wil jou in mijn team heb- zo groen, de weilanden, de grasvelden. Geel of met Nieuwjaar praatte ik er altijd vrolijk ben. Als er een plek vrijkomt bel ik je.’ is mijn lievelingskleur, saffraan, daar houd op los. Totdat mijn werk ter sprake kwam. Nu ben ik heel gelukkig. Ik wil altijd hard ik van. Als ik geel draag vind ik mijzelf veel Dan maakte ik een einde aan het gesprek. werken, maar als ik ’s morgens binnenkom mooier. Maar hier, in Almere, werd ik onmid- ‘Ik heb dorst,’ zei ik, en liep naar de bar om roepen ze: ‘Kom Mouna, eerst even koffie dellijk verliefd op het groen. Op die eerste wat drinken te halen. Of ik zei: ‘Ik werk in drinken, een koekje eten. Even kletsen.’ dag wilde mijn nichtje graag dat haar tante uit een keuken’ – ik zei nooit dat ik chef-kok Als ik vrij heb, of een paar dagen wegga, Marokko meeging naar een hockeywedstrijd. was. Ook mijn moeder vond het vreselijk vertel ik altijd wat ik ga doen. Daardoor voel Ook rondom de velden was alles groen. En dat ik schoonmaker was geworden. ik een band met mijn collega’s. Toen mijn de mensen waren zo aardig, zo open. Na een paar jaar besloten mijn man en man opnieuw een hartaanval had gehad, De eerste paar maanden kon ik bij mijn ik dat we flink konden bezuinigen, zodat en ik een paar dagen met hem naar het zie- “Ik heb Nederlandse schoonzus wonen. Daar ben ik weer een opleiding zou kunnen doen. kenhuis moest, deelde ik dat ook. Bij terug- ik nog steeds dankbaar voor, want zo ben Ik wilde een diploma Nederlandse taal ha- komst op het werk, vertelde een collega dat ik snel ingeburgerd. We spraken vooral Ne- len. Misschien kon ik dan leraar worden, of ze naar de kerk was gegaan om voor mijn mijn plek derlanders, alleen mijn man, zijn broer en ik weer ergens als kok aan de slag gaan. Dat man te bidden. Voor mij, voor mijn man, waren Marokkaans. Onmiddellijk begon ik moest ons leven in de toekomst makkelijker bidden! Zo aardig. Nederlands te leren. Ik voelde me er veilig, maken. Ik gaf mijn baan op. Toen werd mijn Dit jaar heb ik meegedaan aan de wed- gevonden, welkom. man ziek, hij kreeg een hartaanval. Ik wilde strijd ‘Schoonmaker van het jaar’. Ik heb Slecht nieuws wil ik niet zien. Ik hoor niet terug naar mijn oude werk en probeerde niet gewonnen, maar ik was wel bij de laat- het wel, maar ik wend mijn blik af. Ik con- iets anders te vinden. Ik stuitte op een ad- ste vijf. En ik mag binnen het bedrijf een mama”

34 35 Ingrediënten (8 - 10 personen) - 600 g koolvisfilet - 500 g zeeduivel - 600 g schoongemaakte inktvis - 600 g gepelde garnalen - 400 g champignons

- 3 knoflookteentjes, fijngestampt Vispastilla - 3 rode uien, gesnipperd - 6 eetlepels olijfolie - 1 theelepel gemberpoeder - 2 theelepels zwarte peper Het lekkerst is het om de dag voordat je gaat - 1 theelepel komijnpoeder koken het lamsvlees al te marineren met Snijd de vis in stukjes en de champignons - 1 theelepel paprikapoeder de specerijen en de helft van de arganolie, in kleine stukjes. Fruit de helft van de knof- - 1 theelepel oregano zodat de smaken goed in het vlees kunnen look en de uien met de olijfolie in een grote - 1 bosje fijngesneden koriander trekken. koekenpan. Doe de koolvis en de zeeduivel - 1 bosje fijngesneden peterselie Fruit de uien en knoflook in de tajine. Bak in de pan. Voeg de helft van de specerijen, - 2 eetlepels citroensap daarna het lamsvlees zo’n 10 minuten aan. peterselie en koriander toe, het citroensap, - sambal naar smaak Zet het vuur laag en doe er 1 glas warm water een beetje sambal en de champignons. - 500 g tomaten, in stukjes bij. Laat het geheel, met deksel op de pan, Voeg, als de vis bijna gaar is, eerst de inktvis - 3 eetlepels tomatenpuree een uur tot anderhalf uur zachtjes stoven tot en als laatste de garnalen toe. - 2 visbouillonblokjes het gaar is. Roer het af en toe om.

Giet de inhoud van de pan in een schaal. - 250 g mihoen van Tajine met lamsvlees pruimen gedroogde en amandelen Kook tussendoor de gedroogde pruimen 15 Doe in dezelfde pan de stukjes tomaat met - 150 g groene olijven, fijngesneden minuten in water en giet ze af. In dezelfde de rest van de specerijen en de kruiden. Zit - 70 g augurken, in stukjes Ingrediënten (6 personen) pan laat je, op laag vuur, boter, kaneel, ho- er veel vocht in de schaal met de vis, giet dat - filodeeg - 1,3 kilo lamsstoofvlees ning en gekookte pruimen een beetje kara- er dan ook bij. Roer tot het vocht verdampt - boter om het filodeeg mee te bestrijken - 1 theelepel gemberpoeder melliseren. Rooster de amandelen 6 minu- is en doe er dan de tomatenpuree bij en 1 - 1 theelepel ras el hanout (specerijenmengsel uit ten op 160°C in de oven. visbouillonblokje. Roer nog 10 minuten op Marokko) Voeg zes minuten voor je het eten op ta- zacht vuur. hoef je het bakblik niet in te vetten. Smelt - 1 theelepel peper fel zet de pruimen met honingsaus en de Zet intussen water met 1 visbouillonblokje de boter en bestrijk er 6 vellen filodeeg mee. - klein beetje saffraan amandelen aan het lamsvlees toe. Strooi tot op voor de mihoen en kook de mihoen in Leg ze op de bodem en langs de rand en laat - 5 eetlepels arganolie slot het sesamzaad over het gerecht. ongeveer 5 minuten gaar. Laat de mihoen in de vellen over de rand van het bakblik han- - 3 rode uien, gesneden een vergiet heel goed uitlekken. Meng daar- gen. Leg alle ingrediënten op het deeg. Be- - 2 knoflookteentjes, fijngehakt na de mihoen met het vismengsel, olijven strijk nog enkele vellen filodeeg met boter - 100 g gedroogde pruimen en augurken. Het geheel mag niet te vochtig en leg ze boven op de pastilla. Zorg ervoor - 2 eetlepels boter zijn. Laat het zo nodig in een vergiet uitlek- dat de vellen filodeeg de hele bovenkant - 2 theelepels kaneel ken. bedekken. Sla vervolgens de randen van het - 2 theelepels honing Verwarm de oven tot 220°C. filodeeg naar binnen. - 100 g blanke amandelen Neem een rond bakblik en bestrijk het met Zet de pastilla 30 tot 40 minuten in het mid- - 1 theelepel fijngesneden koriander boter. Je kunt ook bakpapier gebruiken, dan den van de oven. - 1 theelepel sesamzaad

36 37 ras el hanout

38 39 Tunesië Het sterkst herinner ik me de regen

Toen ik werd geboren was de oogst uitzon- dit soort gehuchten, een tiental huizen dat derlijk goed. Daarom noemden mijn ouders de naam van een familie draagt. mij Belgacem, wat zoiets betekent als ‘door Als mensen vragen waar je vandaan welvaart gebracht’. komt, noem je de naam van de ‘stabra’, een Ik ben een einzelgänger. Pas toen ik hier verzameling van gehuchtjes die bij elkaar in in Nederland een bestaan had opgebouwd, de buurt liggen. De huizen hadden er geen ben ik getrouwd. Nu heb ik drie kinderen, sloten, iedereen liep bij elkaar binnen. Toen een van veertien, een van elf en een klein- ik klein was, bestond er geen politie, geen tje, een nakomertje. Een gezin, dat was al- officiële rechtspraak. Een dorpsoudste be- tijd mijn ideaal. Groepen zorgen voor pro- slechtte de geschillen. Hij hield ook toezicht blemen, eenlingen zelden. Leden van een als er een schaap geslacht werd en het vlees Belgacem Chatbouri Chatbouri Belgacem groep hebben verplichtingen voor de hele verdeeld moest worden. groep. Dat is de bron van veel ellende. Ik In het dorp was geen dokter. En de na- heb alleen verplichtingen jegens mijn gezin. tuur was onze apotheek. De dichtstbijzijnde Vorig jaar wilde ik ze meenemen naar winkel was in Nasrallah, twintig kilometer mijn geboortedorp in Tunesië, een gehucht verderop. Van mijn ooms en tantes leerde van hooguit twintig huizen aan de voet van ik de namen van de kruiden en de werking de bergen dat genoemd is naar mijn over- ervan. Bijvoorbeeld de kappertjesplant. Ne- grootvader Chatbouri. De inwoners waren derlanders kennen kappertjes van de pot- allemaal bloedverwanten. Je hebt veel van jes bij de supermarkt. Bij ziekte vermaalde

40 41

“Heimwee is een besloten geheel van geuren, kleuren en herinneringen”

je het blad van de plant een beetje tussen dan hadden we altijd kamelen bij ons. Voor wat op zout water groeit krijgt een onmis- lende soorten, die mijn broer en ik achter je tanden, waarna je het op je voorhoofd het slapen gaan trokken we met een bos ka- kenbare, zilte smaak. haar rug wegkaapten nog voordat ze afge- smeerde. Dan verdween de koorts. melenhaar een cirkel rond de slaapplaats. Toen ik een jongen was, heb ik zelf olijf- bakken waren. Sommige bakte ze in een Ik ben in veel Arabische landen ge- De geur van de kameel was zo penetrant dat bomen geplant. Het planten van een boom, grote, platte pan, andere in een zelfgebouw- weest, maar in Tunesië heb je planten die geen schorpioen of slang zich door die cir- het verzorgen van een boom, het bezitten de cilinder van klei. Het deeg werd tegen de ik nergens anders ben tegengekomen. kel waagde. van eigen bomen – dat geeft een vervulling binnenkant van die cilinder geplakt. Als de Bijvoorbeeld timmir. Dat ziet eruit als een Heimwee heeft bij mij niet één geur, niet die ik later zelden meer heb ervaren. broden gaar waren, kon je ze er zo af pak- soort radijsje maar is heel erg zoet. Zelfs één kleur. Heimwee is een besloten geheel Waar we oorspronkelijk vandaan ko- ken. Omdat ze nog te heet waren om vast te mijn vrouw, die ook Tunesisch is, kende het van geuren, kleuren en herinneringen. Als ik men, weten we niet. Uit Carthago, zo zeg- houden, droegen we ze om de beurt, de bro- niet. aan mijn geboortedorp denk, herinner ik me gen ze bij ons in de familie. Deze centrale den telkens even in de lucht gooiend, om ze Bekender in Noord-Afrika is guetaf, een de geur van de kruiden die overal groeiden. handelsstad in Noord-Afrika was in de Oud- te laten afkoelen. grote, wat grijze struik. De blaadjes hebben Met name rozemarijn en tijm. Nog sterker heid de hoofdstad van het Carthaagse Rijk. Een echte oven hadden we trouwens een zoutige smaak; ze noemen deze struik herinner ik me de regen. Zelden regende De stad, een concurrent van Rome, is nog niet, daarvoor moesten we naar een tante. ook wel de zoutstruik. Die stoomde mijn het bij ons. Maar als het begon te regenen, het bekendst geworden door de Romeinse Bij haar maakten we dan tajine. Dat doe ik moeder met wilde knoflook. En een bepaald rende ik naar buiten van vreugde. De geur senator Cato, die de gewoonte had elke re- hier nog steeds. Er moeten zeven soorten soort liguster, die wij arrar noemen en heel van de regen, vermengd met de licht rotten- devoering te eindigen met de befaamde zin: groenten in, maar absoluut geen aubergi- groot kan worden. De smaak ervan lijkt een de lucht van uitgedroogde grond, dat is een ‘Overigens ben ik van mening dat Carthago ne. Marokkanen doen wel aubergine bij de beetje op rozemarijn. Arrar werd gekneusd levenselixer. verwoest moet worden’. Dat gebeurde ook. tajine. met dadel en olijfolie tot een pasta. De vrou- Ons dorp lag op de grens van twee ri- In 146 voor Christus is de stad door de Ro- Mijn moeder kocht zelden iets, soms wen aten dat om gezond te blijven. Hier zie vierarmen: de Oued Zeroud is zoet, en de meinen met de grond gelijk gemaakt. wat olie, voor de rest kwamen alle produc- ik de liguster veel als heg bij tuinen. andere, Oued El Hateb, is zout, niet door de Wij spreken allemaal een dialect van het ten van het land. Bsisa maakten we van ge- Wij wisten ook welke planten tegengif zee, maar door het zout dat hij uit de grond Arabisch; aan bepaalde woorden kun je ho- roosterde wilde gerst. Gemalen en gemixt konden bieden bij insecten- en reptielenbe- meevoert. Daartussen lag een gebied met ren uit welke streek mensen afkomstig zijn. met sinaasappelschil, olijfolie en wat sui- ten. Dat leerden we van de dieren. Wij keken brak water. Een soort delta. In de zomer Wij gebruiken woorden die je alleen tegen- ker. Daar nam je een klein lepeltje van met heel goed wat de dieren aten en of ze veel of stond het waterpeil van de rivier zo laag dat komt in Jemen. Ik vermoed dat onze familie wat water. Het is zeer voedzaam. weinig van iets aten. Bij ons had je de woes- je de vissen er met je hand uit kon slaan. afstamt van Jemenitische handelaren, die Toen ik later in de Utrechtse wijk Lom- tijnvaraan, een grote hagedis. Als die door Met de glibberige vissen in mijn hand rende na de verwoesting van Carthago over Tune- bok in een groentewinkel werkte, heb ik een slang werd gebeten, at hij een klein ik dan naar huis, waar mijn moeder ze klaar- sië zijn uitgezworven. daar nog vaak aan gedacht. Wij verbouw- beetje alsem, dat werkte als tegengif. maakte. Prachtig zagen die vissen eruit. Behalve de geur van de regen op de uit- den in Tunesië alles zelf. En nu moest ik om Wij werden trouwens weinig gebeten. Mijn moeder bakte ze, puur natuur, met een gedroogde aarde ruik ik de broden die mijn twee uur ’s nachts opstaan om naar Rotter- Moesten we buiten slapen in de woestijn beetje knoflook en zout. Olijven, appels, moeder bakte. Ze maakte wel tien verschil- dam te rijden, waar ik de groente ophaalde

42 43 maag zich over het eten, dat vervolgens on- middellijk begint te bederven. “Door het Als het erg heet was, sliepen we op het dak, onder de sterren. Voor tien uur is het donker, totaal. Wij hebben geen elektra. Die zoute zweet donkerte wilde ik mijn kinderen vorig jaar laten zien, en ik wilde ze de rust op het dak laten ervaren, liggen, en wat naar de sterren van je handen staren die je in Utrecht of Amsterdam nooit zult zien. Omdat je televisie kijkt, of iets an- ders aan het doen bent in het kunstlicht. Ik voeg je goede ben ervan overtuigd dat kunstlicht de bron is van veel welvaartsziektes. Een school was er niet in ons dorp, ’s zo- bacteriën toe mers en ’s winters liepen we tien kilometer heen, tien terug. Vier uur lopen op een dag, ’s zomers in de hitte en ’s winters in de bit- aan het eten” tere kou. Ik kon goed leren, in 1979 mocht ik met een studiebeurs gaan studeren. Omdat Tunesië in 1979 bijna bankroet was, ben ik die ik in de winkel verkocht. Daarna reed ik in Bagdad literatuur gaan studeren. Toen ik terug, zette alles in de winkel, die geopend in Bagdad aankwam, was het er al onrustig, was van acht uur ’s ochtends tot zes uur ’s door de revolutie van Ayatolla Komeini in avonds. Een harde tijd. buurland Iran. Ook zie ik het graan voor me, dat op het Bagdad werd een oorlogsstad toen Sad- land in de buurt van het zoete water groei- dam Hoessein op 22 september 1980 Khoe- de, en dat golfde op de wind, als een gele zistan binnenviel, een olierijke provincie in zee. Maar ook de sterren. In de zomer zaten het zuidwesten van Iran, dat naar zijn idee we op het dak, we aten er uit één grote pan. deel uitmaakte van het ‘historische Irak’. Belgacem Chatbouri Zonder bestek. Je eet met je rechterhand, je Door de chaos in Iran dacht Saddam een schone hand. Of met een lepel als we soep snelle overwinning te kunnen behalen. Aan- 20 juni 1958 aten. vankelijk leek hij gelijk te krijgen, maar Iran In Nederland moet ik vaak uitleggen dat hervond zich, en bestempelde de strijd tot Chatbouri, Tunesië het niet vies maar juist gezond is om met je een heilige oorlog. handen te eten: door het zoute zweet van Bagdad veranderde in een spookstad. Maakt schoon bij je handen voeg je goede bacteriën toe aan Er waren nauwelijks meer ongewapende het eten, waardoor je weerstand opbouwt. jonge mannen te zien. Een hele genera- poppodium Duycker, Nederlanders blazen veel over hun eten, tie was naar het front verdwenen. Op een om het wat sneller te laten afkoelen. Dát is avond liep ik van de universiteit naar huis, Hoofddorp ongezond, zo verspreiden bacteriën uit de toen ik aan de rand van een plein twee met

44 45 “Ooit wil ik mijn kinderen die bomen laten zien”

messen bewapende jonge kerels een oude Tsjechen en Hongaren die Wenen binnen- Het duurde lang voordat ik een bestaan kon man, een helemaal grijze man, in elkaar zag stroomden. De extreemrechtse politicus opbouwen. Ik heb geen spijt van die jaren. slaan. De man bleef voor dood liggen, en Jörg Haider begon in de provincie Karinthië Ik hoef geen spijt te hebben, ik heb mijn de jongens liepen doodgemoedereerd weg. aan zijn opmars, de sfeer tegenover buiten- principes, geld heb ik nooit geleend, schul- Niets aan de hand. Dat beeld ben ik nooit landers werd in heel Oostenrijk grimmig. den niet gemaakt. Ik heb gewacht tot ik een meer kwijtgeraakt. Ik durfde er toen ook niet Ik trok verder, naar Trier in Duitsland, vaste betrekking had als schoonmaker voor- over te praten. waar ik veel vrienden heb wonen. Daar heb dat ik getrouwd ben, een gezin gesticht heb. De Ba’athpartij controleerde de staat, ik in een restaurant van een groot kuuroord Vorig jaar zijn we naar Tunesië geweest. zoals de Communistische Partij in de Oost- gewerkt. En in een bedrijf dat airconditio- Naar Tunis, waar mijn moeder nu woont. bloklanden. Vrienden maken was uitgeslo- ning fabriceerde. Ik heb altijd gewerkt, altijd Ons dorp bestaat niet meer, niet meer zoals ten, iedereen kon lid zijn van de Ba’athpar- en overal. het ooit was. Er is een grote stuwdam aan- tij en je aangeven. In Bagdad vertrouwde ik Op een dag zat ik in een wasserette te gelegd, in Sidi Saad. Daardoor is het water- niemand; vertrouwen was er te gevaarlijk. wachten tot mijn was klaar was. Toen kwam peil zo gestegen dat de meeste huizen zijn De universiteit sloot steeds vaker haar er een familie binnen, man, vrouw, twee kin- ondergelopen. Ook het onze. De bomen zijn deuren. Studeren werd echt onmogelijk. Ik deren, een ouder meisje en een jongetje. Ze gekapt of onder water komen te staan. Ho- vertrok naar Turkije, een verademing. De spraken een taal die ik niet herkende, maar gerop is het dorp deels herbouwd. taal was ik snel machtig, en ik genoot van die me vanwege de harde klanken onmid- Toen we bij mijn moeder waren, werden de omgang tussen mannen en vrouwen, die dellijk fascineerde. Toeristen die een was- de kinderen ziek. Te ziek om de reis naar ons veel gelijkwaardiger was dan in Irak. Telkens je moesten draaien. Terwijl de vrouw bezig dorp te maken. Hopelijk lukt het me komen- kreeg ik een visum voor drie maanden. Was was met de was, kregen de kinderen ruzie. de jaren mijn kinderen mijn geboortegrond dat verlopen, dan moest ik even het land Het jongetje werd driftig en begon hard te te laten zien. Makkelijk zal het niet worden, uit. Dan ging ik naar Griekenland. huilen. De man, een grote lange man, strafte Tunesië was lange tijd het enige land waar Daarna begon mijn reis naar het noor- niet, hij werd ook niet kwaad. Hij ging door de Arabische lente leek te bloeien. Maar ook den, ik moest geld verdienen. Ik kwam in zijn knieën, op zijn hurken trok hij de kinde- daar dringen radicale milities het land bin- Wenen aan ten tijde van de val van de Muur. ren naar zich toe, om de ruzie uit te praten. nen. Een paar bomen, die ik op een hoger Aanvankelijk genoot ik van de stad: Mozart, Naar dat land wilde ik toe. gelegen plek had geplant, staan er nog. Ooit Haydn, Schubert, de componisten over wie In Utrecht woonde ik lang in een studen- wil ik mijn kinderen die bomen laten zien. ik zo veel had gelezen, ze leken hier nog tenhuis, boven een cafetaria, in een soort op straat rond te dolen. Overal concertza- rommelhok waar zakken cement opgesta- len. Zoveel beschaving. Maar ik werd ge- peld stonden. Later kwam ik in een pension lijkgesteld met de Albanezen, Roemenen, terecht met veel Turken.

46 47 “Er moeten zeven soorten groenten in, maar absoluut geen aubergine”

Ingrediënten - 7 verschillende groenten, bijvoorbeeld ui, wortel, courgette, tomaat, pompoen, paprika, aardappel, spitskool, prei - lamsvlees als er geld voor is (schouder bijvoorbeeld) Bij tajine denken we meestal aan een aar- - olijfolie dewerken schaal met puntdeksel. Dat is de Ik kies voor deze couscous de smakelijkste - peper en zout Marokkaanse tajine. Dit Tunesische gerecht groenten die ik kan vinden. Alleen geen au- - knoflookteentjes in de schil heet ook tajine, maar wordt in een schaal in bergine. In tegenstelling tot de Marokkanen - laurierblaadjes de oven bereid. gebruiken we die in Tunesië niet voor dit - komijnpoeder Snijd de kipfilet in kleine blokjes en hak de gerecht. - couscous ui en de knoflook fijn. Bestrooi de kip met peper en zout en bak met de ui en knoflook in een scheut olijfolie. Roer er de kurkuma en saffraan door en voeg een scheutje water Tunesische couscous toe. Laat alles een half uurtje zachtjes sto- ven. Bak intussen de aardappelblokjes in olie gaar. Snipper een paar uien en snijd het lams- Ingrediënten (4personen) Verwarm de oven voor op 180°C. vlees in stukjes. Fruit de uien in wat olijfolie. - 300 g kipfilet Laat het gare kipmengsel 10 minuten afkoe- Voeg het lamsvlees toe met peper en zout - 2 uien len. Het mengsel moet nu een dikke saus en bak het ongeveer 15 minuten mee. Roer - 2 tenen knoflook zijn. het komijnpoeder erdoor, knoflook en lau- - peper en zout Klop de eieren los. rierblaadjes. Giet er heet water op tot alles kaas van tajine - olijfolie Meng de aardappelen met het kipmengsel net onder staat. Breng aan de kook en draai - kurkuma en meng daar de losgeklopte eieren, de het vuur laag. Leg het deksel op de pan. - plukje saffraan peterselie, de geraspte kaas en de puntjes Voeg na 15 minuten de harde groenten toe, - 300 g aardappelblokjes smeerkaas doorheen. in blokjes gesneden. Als het vlees bijna gaar - peterselie Voeg naar smaak peper en zout toe. is doe je de zachte groenten, in blokjes, er- - 3 soorten geraspte kaas Schep de massa in een vuurvaste schaal. bij.Stoom de couscous gaar boven de pan - 8 eieren Zet de schaal in de oven en bak de tajine in

met saus. Tunesische - 2 blokjes La Vache Qui Rit 30-45 minuten goudbruin en gaar.

48 49 rozemarijn

50 51 Polen Kees, jongen, waar ben je toch?

Over anderhalf jaar ga ik in Warschau wo- naar huis boodschappen wilde doen, waren nen. Ik heb daar een appartement gekocht, de schappen al lang leeg. Viel er toch wat ko- vlakbij mijn dochter. Ik heb één dochter, pen, dan was het veel duurder dan een week één schoonzoon, één kleinzoon, een schat- daarvoor, de prijzen stegen razendsnel. tig ventje. Ik wil bij hen zijn. Dit was ook de tijd van Lech Wał sa, die Nu gaat het goed met Polen, de econo- lang als elektromonteur op de Lenin-werf mie groeit. Er werken veel Polen in Neder- in Gda sk werkte. Van daaruit leidde hij land. Het geld dat ze hier verdienen, sparen de stakingen tegen het communistische ze op en geven ze in Polen uit. Dat is goed regime. Later werd hij president. Onder zijn voor de Poolse economie. Daar ben ik blij bewind veranderde er veel. Het vlees ging om. bijvoorbeeld op de bon. Dat vond ik fijn, zo In de jaren tachtig, negentig van de vo- raakten de schappen niet leeg en kon ik ten rige eeuw was alles een stuk minder. In de minste wat kopen. Ook weer niet zo veel, wij tijd van generaal Jaruzelski, die begin jaren hadden recht op 2,5 kilo vlees per maand. tachtig premier werd, ging het echt slecht. Deed je zwaar lichamelijk werk dan kreeg je Ik kom uit Torun, een stad zo groot als vier kilo. Den Bosch. Daar werkte ik als secretaresse Nadat mijn huwelijk stukgelopen was, bij een energiebedrijf. Ik had geld maar er schreef ik me – eigenlijk een beetje voor de was niets te koop. Na werktijd, als ik op weg grap – in bij een relatiebemiddelingsbureau Zuchniewska van Buul Bogumila

52 53 “Om het vlees te kruiden gebruik ik een typisch Pools kruidenmengsel: kucharek”

van een Poolse vrouw, die getrouwd was met boven een kampvuur. De basis is zuurkool, examens Nederlandse taal legde ik bij Kees mijn verdriet. Maar ik moest tweehonderd een Nederlandse man. Ik kende haar goed, daar hield Kees erg van, en er kan van alles af, hij overhoorde me grondig. Kees sprak keer hetzelfde verhaal vertellen. Ik kon het zij moedigde mij aan een Nederlandse man aan toegevoegd worden. De jagers lieten het zelf ook Pools, hij hield erg van Polen. niet. te zoeken. Dat was haar goed bevallen. gerecht vroeger uren sudderen, ze haalden Aanvankelijk ben ik gaan werken in een De huisarts gaf me een pilletje. Hij raad- Ik kwam in contact met Kees, uit Volen- de pot alleen af en toe van het vuur om het fabriek in Boxtel waar ze friet maakten. Elke de me aan me ziek te melden en een paar dam. Hij was hoofdconducteur bij de Ne- eten in de sneeuw te laten afkoelen. Om het maand was het een verrassing of en wan- weken thuis te blijven. ‘Als je je huis ont- derlandse Spoorwegen. Het contact liep via vlees te kruiden gebruik ik een typisch Pools neer ik mijn geld kreeg. Dat vond ik verve- vlucht,’ zei hij, ‘wen je nooit aan de nieuwe het relatiebemiddelingsbureau, mijn kennis kruidenmengsel: kucharek. Behalve zout zit- lend. Later ben ik via een uitzendbureau situatie. En koop een radiootje, zodat er al- vertaalde mijn brieven in het Nederlands en ten er allerlei gedroogde groentes en kruiden in het schoonmaakwerk terechtgekomen. tijd wat gepraat wordt in huis.’ de zijne in het Pools. Voordat hij naar Polen in, zoals wortel, prei, knoflook, ui en peterse- Heerlijke jaren – totdat Kees ziek werd. Ik heb zijn raad opgevolgd, me overge- kwam, hebben we zo een jaar lang gecor- lie. Je moet dan niet ook nog veel zout gebrui- Longkanker. Hij raakte een long kwijt, maar geven aan mijn verdriet. Eindeloos heb ik respondeerd. En elkaar foto’s gestuurd. Ik ken, want dan wordt alles te zout. Ik gebruik leek na de operatie weer wat te herstellen, gehuild, het was een groot verdriet. Ik ben kende hem al wel van gezicht. kucharek voor bijna alles, ook in de soep. al is hij nooit meer gezond geworden. Niet het huis gaan opruimen. Zijn kleren heb ik Kees kwam ’s morgens aan, op een Na twee jaar besloten we te trouwen. lang daarna is hij afgekeurd. meegegeven met een collega naar Polen. mooie dag in juli. De hele nacht had hij ge- Toen heeft hij me ook bekend dat hij hele- Tien jaar later, tijdens een conditietest Ik heb me mijn huis weer eigen gemaakt, reden, en hij had ook nog eens uren bij de maal niet van rode kool hield. Maar zoals ik in het ziekenhuis, kreeg Kees een hartstil- ook dankzij de radio. Een maand lang heb grens gestaan. Polen was nog geen lid van het die eerste dag had klaargemaakt, daar stand. Ze slaagden erin hem te reanimeren, ik op de bank in de huiskamer geslapen. Ik de EU, soms duurde het wel een dag voordat had hij van genoten. Dat kwam, denk ik, maar daarna bleek zijn nierfunctie verstoord, moest mijzelf dwingen terug te keren naar je verder mocht. Uiteindelijk had hij 36 uur door de appeltjes die ik erdoor doe. Na lang en vervolgens kreeg hij weer hartfalen. Hij de slaapkamer. over de reis gedaan. Doodmoe was hij. Wilde wikken en wegen besloten we in Nederland was op. Twee maanden na zijn pensionering Na drie weken ben ik weer gaan werken. niets eten of drinken. Eerst moest hij slapen. te gaan wonen. Op 29 mei 1991 zijn we ge- is hij gestorven, nu 3,5 jaar geleden. Ik was blij dat ik weer op mijn werk was, ik Toen hij uitgeslapen was, heb ik voor trouwd. Mijn dochter, Jeanette, kwam mee De stilte, dat was het ergste. Sinds Kees houd van mijn werk. Ik ben een goede werk- hem gekookt: schnitzel met rode kool. We naar Nederland. Zij heeft hier het lyceum af- was afgekeurd, was hij thuis. Tijdens werk- ster, in 2010 ben ik gekozen tot beste werk- dronken koffie in mijn tuintje. Daarna zijn gemaakt, maar koos er daarna voor terug te dagen stond ik om vijf uur op. ‘Blijf lekker ster van Nederland. we nog naar de stad gegaan. Er brak een keren naar Polen. liggen,’ zei ik tegen Kees. Dat deed hij niet. De eerste avond thuiskomen van mijn prachtige tijd aan, Kees kwam in zijn vakan- Prachtig vond ik Nederland, zo schoon, ‘Ik maak even koffie voor je.’ ’s Avonds wa- werk, in een leeg huis – gelukkig stond de tie naar ons toe of ik ging naar hem. ik zag nooit iets op straat liggen. De taal ren we samen thuis. En nu? Stilte. Ik werd er radio aan. Langzamerhand ben ik aan de Het liefst kookte ik bigos voor hem, een leerde ik redelijk snel, via televisieseries als gek van. Ik stond op mijn benen te trillen, leegte gewend. traditioneel Pools recept. Vroeger noemden Goede tijden, slechte tijden en de muziek moest telkens overgeven. Ik kreeg veel steun van mijn buurvrouw ze bigos een jachtschotel, omdat het in de van Koos Alberts, Willeke Alberti en Frans Mijn collega’s hier waren zo lief. Ze vroegen en zij ook van mij. Haar man overleed een winter bereid werd, vaak midden in het bos, Bauer. Daar hield Kees van, en ik ook. Mijn allemaal naar me, wilden me steunen in paar dagen na Kees.

54 55 Kees is gecremeerd. Zijn as is deels uitge- strooid bij IJmuiden, hij hield erg van de Noordzee. Maar ook van de Oostzee in Po- “Ik kan wel len. We gingen daar elk jaar met vakantie naar toe, met Konrad, mijn kleinzoon. Tij- dens een vakantie heb ik een klein deel van zeggen, ik ben Kees’ as meegenomen en met mijn klein- zoon uitgestrooid bij de Oostzee. Toen ik na het uitstrooien van de as terugkeerde naar gelukkig” Nederland, was mijn kleinzoon in tranen: ‘Omaatje moet blijven.’ Elke vakantie ga ik nu naar Polen, naar Soms mis je iemand, vooral na zo’n vakantie mijn dochter, mijn kleinzoon. Sinds mijn terug in Nederland, als daar weer dat lege man is overleden, neem ik het vliegtuig, ik huis is. Ik klets dan wel eens wat: ‘Kees, jon- heb geen rijbewijs. Vliegen is ook niet meer gen, waar ben je toch? Kom eens binnen.’ zo duur, je moet alleen lang van tevoren re- Of als ik, vlak voor het raam een vogel zie of serveren. een vlinder: ‘Ben jij dat, Kees?’ Aanvankelijk Mijn dochter spreekt nog steeds goed was ik bang in ons eigen huis, dat hij hier Nederlands. Ze werkt als secretaresse bij een zou rondspoken. Maar al vrij snel kon ik mij- bedrijf dat dakpannen maakt. Af en toe krijgt zelf overtuigen: waarom zou Kees dat doen, ze bestellingen uit Nederland. Hakkelend in ik ben goed voor hem geweest. het Engels of het Duits vertellen klanten wat Toch ga ik terug naar Polen. Op 1 janu- ze willen kopen, waarna zij in het Neder- ari 2017 stop ik als schoonmaakster. Ik zei lands antwoordt. De klanten staan perplex. tegen mijn kleinzoon: ‘Omaatje komt terug.’ Mijn schoonzoon heeft een hoge functie, hij is veel de deur uit. Als ik bij hen ben, neem ik taken over van het huishouden. Mijn moeder is overleden in de tijd dat mijn man ziek was. In de vakanties was ik vaak bij haar. En ik betaalde iemand in Po- len om enigszins voor haar te zorgen. Zij maakte heerlijke kippenpootjes in jus. Ik probeer ze na te maken. Die van mij zijn ook lekker, maar toch anders. Bogumila van Buul Zuchniewska Ik wil niet nog een keer iemand ontmoe- ten. De laatste tien jaar stonden volledig in 11 december 1953, Torun, Polen het teken van Kees. Nu ben ik vrij, ga met vriendinnen op stap. Ben bijna nooit thuis. Maakt schoon bij het ds. Pierson College Ik kan wel zeggen, ik ben gelukkig. Ondanks het verlies. in Den Bosch

56 57 “Het liefst kookte ik bigos voor hem”

Ingrediënten (6 personen) - 1 kg zuurkool De bekende wienerschnitzel is gemaakt van - 500 g hamlappen kalfsvlees. In Polen maken wij de schnitzels - 500 g magere runderlappen liever van varkensvlees of kipfilet. Het lek- - 1 rookworst kerst vind ik die van kipfilet. - 1 ui Snijd de kipfilets overlangs doormidden. - olijfolie of boter Leg ze tussen plastic folie en sla ze daarna - peper uit de molen en zout voorzichtig plat met een vleeshamer of met - kucharek (Poolse smaakmaker) iets wat er op lijkt. Kip is kwetsbaarder dan - 200 g gemengde gedroogde paddenstoelen varkensvlees, dus sla niet te hard. Kruid de - 4 of 5 laurierblaadjes kip met peper, zout, kucharek en knoflook - 1 blikje tomatenpuree of knoflookpoeder naar smaak. Laat alles Bigos, jachtschotel een uur intrekken. Vervolgens breek je de eieren in een diep bord en klop je ze los met een vork. Voor het paneermeel heb je nog een diep bord nodig.

schnitzel Haal de kipfilets eerst door het ei en daarna door het paneermeel. Bak de kipfilets totdat ze aan beide kanten Bigos is een oude jagersschotel die per zout en een klein beetje kucharek. Bak het goudbruin en gaar zijn.

streek varianten kent. Ik gebruik voor dit re- vlees bruin in een grote braadpan of wok en Poolse Ik eet er graag aardappels en een salade bij. cept mijn grootste pan, want alles gaat uit- voeg het aan de zuurkool toe. Laat het ge- eindelijk bij elkaar. heel zo zacht mogelijk sudderen. Begin met de zuurkool, die je in een vergiet Doe intussen de gedroogde paddenstoelen Ingrediënten (6 personen) een beetje afspoelt en laat uitdruipen. De in een schaaltje met kokend water. Na een - 6 kipfilets zuurkool doe je in je grootste pan, die je op uur voeg ik ze met de laurierblaadjes aan de - peper en zout een laag vuur zet. zuurkool toe. - kucharek Daarna snijd ik de hamlappen, het rund- Stoof het geheel minimaal twee uur, tot al- - knoflook of knoflookpoeder vlees, de rookworst en de ui in stukjes. Laat les zacht is. Roer er als laatste het blikje to- - 3-4 eieren olijfolie of boter in een koekenpan opwar- matenpuree door. - paneermeel men. Kruid intussen het vlees met peper, - olijfolie

58 59 kucharek

60 61 Ghana Ik kwam voor Rijkaard en Gullit

Tien jaar geleden werkte ik nog in een goud- Mijn vader is boekhouder. Wij hadden het re- mijn. Ghana staat al van oudsher bekend als delijk goed, ik kon naar school en mocht later de Goudkust van Afrika. Vanaf de zestiende economie studeren aan een hbo-opleiding. eeuw hadden de Nederlanders er een han- Dat is uitzonderlijk in Ghana, nog steeds is delspost. Later veroverden ze het beroemde ongeveer driekwart van de bevolking analfa- Fort Elmina op de Portugezen. Vanuit dit fort beet. Bij ons thuis was het druk, wij aten zel- zetten de Hollanders de slavenhandel op, den met z’n allen. Mijn vader at rond een uur waarbij ze geholpen werden door een aan- of vijf, wanneer hij thuis kwam van zijn werk.

Samuel Boateng Boateng Samuel tal Afrikaanse chiefs. Mijn zus en ik waren meestal pas om een uur Fort Elmina bleef het centrum van de Ne- of negen klaar met werken of studeren. Dan derlanders totdat zij hun handelsbelangen warmde mijn moeder het eten op. aan de Engelsen verkochten. In 1957 kwam Ghana is onderverdeeld in tien regio’s, er een einde aan de koloniale overheersing die allemaal eigen talen hebben, en ook re- en kreeg het gebied de naam ‘Ghana’, naar ligieus sterk van elkaar verschillen. In tegen- het oude, middeleeuwse koninkrijk Ghana, stelling tot veel andere Afrikaanse landen dat wat noordelijker had gelegen. accepteren en respecteren de verschillen- Wij woonden in Accra, de hoofdstad van de godsdiensten elkaar. Ik ben christelijk Ghana. Ik heb een grote familie. Bij mijn opgevoed, op religieuze feestdagen aten vader, die meerdere vrouwen heeft, zijn we wij met z’n allen. Vaak soep, pindasoep of met twaalf, drie jongens en negen meisjes. palmsoep met rijstballetjes die je ernaast

Bij mijn moeder waren we met drie, mijn eet. Dat vind ik het lekkerst. Hier maak ik twee zussen en ik. Hoewel we in de hoofd- ook vaak pindasoep. De pindakaas uit de stad woonden, zijn we geen stadsmensen. supermarkt werkt heel goed als basis. We komen uit het oosten van het land, een Na mijn studie kwam ik in de mijnbouw agrarisch gebied. terecht. Ik werd supervisor van een consorti-

62 63 um van buitenlandse bedrijven dat op zoek loopgraven. Geologen bepaalden hoe diep lijk gedacht of duurde het de investeerders veel televisie. Zo leerde ik Nederlands van was naar nieuwe goudbronnen. Op het ter- we moesten graven, soms één meter, soms te lang voordat ze rendement zagen. de televisie en uit de krant. Ik voelde dat de rein waar ik werkte, waren nog geen schach- twee meter diep. Ze sloegen telkens stroken Wij raakten allemaal onze baan kwijt, taal tussen mij en de Nederlanders in stond, ten gebouwd. Het bedrijf wilde eerst onder- van 25 meter over. Nadat men vier jaar mon- net op een moment dat er in Ghana weinig als een onzichtbaar scherm. Daarom wilde zoeken hoe de goudaders precies liepen. sters had genomen, heeft het consortium ander werk te vinden was. Ik besloot naar ik goed Nederlands leren spreken. Daarom groeven we met pikhouwelen gan- zijn activiteiten gestaakt; kennelijk was het een tante te gaan in Barcelona. Aangezien Europa bleek anders dan ik me had voor- gen in de aardlagen. Het werden een soort gebied minder veelbelovend dan aanvanke- er genoeg geld op mijn bankrekening stond, gesteld. In alle programma’s die we in Accra kon ik een visum krijgen voor drie maanden. op televisie hadden gezien, was het zomer. In Spanje ging het mis. Mijn tante was Bomen hadden bladeren, planten bloemen, nog aan het werk toen ik op het vliegveld ar- mensen liepen in kleurrijke kleding. Nu was riveerde. Ik moest een paar uur wachten. Ik alles kaal, grauw en koud. In Holendrecht, hing wat rond, ben op een gegeven moment de wijk waar ik toen woonde, werden in die in slaap gevallen. Toen ik wakker werd, was jaren veel flats gesloopt. De bewoners wa- ik mijn tas kwijt. Met paspoort en visum. ren vertrokken, de ramen dichtgetimmerd. Wat nu? Volgens mijn tante was het zinloos Uiteindelijk vond ik zwart werk in de keu- naar de politie te gaan, zonder paspoort en ken van een Argentijns restaurant. Het was visum zouden ze me onmiddellijk tot ille- slecht betaald, de mensen die wit in dienst gaal bestempelen en terugsturen. Daarvoor waren verdienden twee keer zoveel. Het luk- was ik niet gekomen. te me wel mijn Nederlands te verbeteren, Ik nam de bus naar het noorden, naar ook omdat ik goed Engels spreek en daar- Nederland. door alles kon vragen wat ik niet begreep. Voetbal is alles in Ghana. Sinds 1988, Op 6 maart 2010 vierde ik bij vrienden toen Nederland met Frank Rijkaard en Ruud het Ghanese onafhankelijkheidsfeest. Op Gullit Europees kampioen werd, is het Ne- dat feestje ontmoette ik Christie, mijn hui- derlands elftal heel populair in Ghana. Ne- dige partner. Zij is ook Ghanees maar had derland zat in mijn hoofd. al wel een verblijfsvergunning. Een paar De bus stopte op station Amsterdam maanden later zijn we gaan samenwonen. Amstel. Het vroor, er lag ijs op de rivier. Dat Om een nieuw Ghanees paspoort te krijgen had ik nog nooit gezien. Gelukkig had mijn en een verblijfsvergunning voor Nederland Samuel Boateng tante me in Spanje op het allerlaatste mo- moest ik terug naar Ghana. ment nog een jas toegestopt. Ik heb kennis- Als je, zoals ik, voor langere tijd naar 27 juli 1970 sen van mij gebeld, die in de Bijlmer woon- Nederland wilt komen, moet je al genoeg den. Zij hebben me opgehaald, we hebben weten van de cultuur en de taal. Die kennis Accra, Ghana thee gedronken, ik heb mijn verhaal gedaan. moet je in het land van herkomst opdoen. Er brak een moeilijke tijd aan, in Ghana Daarom ging ik in februari 2012 terug naar Maakt schoon bij was ik econoom, had ik een goede baan. Ghana. Ik heb mijn moeder weer ontmoet, Hier was ik illegaal. Ik wilde naar school, mijn zus, die in Ghana was blijven wonen, de Hogeschool van maar kon alleen wat zwart werk zoeken. De mijn vader. eerste maanden vond ik niets, samen met Toen ik genoeg wist, heb ik examen ge- Amsterdam het dochtertje van mijn kennis keek ik heel daan op de Nederlandse ambassade in Ac-

64 65 cra. Daar ontving ik, zoals dat officieel heet, Mijn zus die in Ghana is blijven wonen, is zetten in Ghana. Ghanezen eten veel ijs. Op liepositie. Af en toe kijk ik op Marktplaats een ‘machtiging tot voorlopig verblijf’. Dat is in februari overleden. Zij had diabetes en de busstations lopen verkopers die verpakt om te zien of er ijsmachines te koop staan. een tijdelijk visum. In Nederland kon ik het hepatitis. Toen ik in Ghana was voor mijn in- ijs aan de man brengen. Het vreemde is dat Er wordt er wel eens een aangeboden. Ze vervolg van de inburgeringscursus doen, en burgeringexamen heb ik haar voor het laatst er eigenlijk slechts één fabrikant is die dat zijn duur, te duur voor mij. Daar moet ik nog na tien maanden kreeg ik mijn papiertje. ontmoet. Ik ben niet naar haar begrafenis ijs goed verpakt. flink voor sparen. Een enorme opluchting, eindelijk was ik geweest, ik kon het niet aan. Mijn vader zei: Natuurlijk, al het ijs smelt als je het niet Ghana heeft één groot probleem: er geen illegaal meer. Ik was legaal. ‘Blijf daar maar.’ gelijk opeet. Maar alleen bij deze fabrikant zijn veel te veel stroomstoringen. Die zijn Ik kon verder, ik wilde verder, ik wilde Ik mis de natuur. Alles is in Nederland sijpelt het niet onmiddellijk door de verpak- er altijd wel geweest, wij zaten vroeger ook aan mijn toekomst bouwen. Maar het was kunstmatig, zelfs als ze hier gras leggen, is king heen. Die fabrikant heeft een monopo- geregeld zonder elektriciteit. Nu is het er- inmiddels wel een beetje laat geworden, ik dat ergens anders gezaaid en opgekweekt. ger, soms duurt de storing wel een of twee was 42, mijn leeftijd werd een probleem bij In Ghana gebruiken ze wel kunstmest, om dagen. Die storingen zijn het gevolg van de het vinden van werk. Dat begrijp ik wel, als wortelen te verbouwen, aardappels, sla, economische groei. Het elektranet kan het ik bedrijfsleider was zou ik misschien ook bloemkool. De rest groeit in de natuur: de “Hier maak toegenomen verbruik niet verwerken. Dat is eerder iemand van dertig nemen. avocado’s, de amandelen, de mango’s, de vervelend voor een internetcafé of een ho- Toch belde er op een dag een schoon- sinaasappelen. tel, waar de airco het niet doet, maar zon- maakbedrijf. ‘Ik heb iemand nodig die hard Het gaat redelijk goed met Ghana. De ik ook vaak der stroom kun je onmogelijk een ijsfabriek en zelfstandig kan werken. Zou jij dat zijn?’ regering doet haar best jongeren voor het runnen. ‘Ja,’ zei ik, ‘ik ben werkloos, ik kan wer- land te behouden. Sommigen beginnen in ken. Maar ik ben 42.’ Accra een internetcafé, anderen openen pindasoep” De man aan de telefoon schrok. ‘Ik zocht een hotel. Ik zou graag een ijsfabriekje op- iemand tussen de 24 en 30.’ Hij hing op. Twee dagen later belde hij terug. ‘Ben jij er echt klaar voor?’ Ik ben naar het kantoor gegaan, en we Ingrediënten (6 personen) hebben gepraat. Ik vertelde hem dat ik er- - 2 kg soepkip, in stukken verdeeld varing had met schoonmaakwerk, maar niet - 200 g gember gediplomeerd was. Dat begreep hij. ‘Ik stuur - 6 tenen knoflook je met een van mijn beste ploegen mee. Van - 1/2 rode ui Was, droog en zout de kip. Mix de gember, heb daar een truc voor: door met handen te hen hoor ik wel of je goed bent.’ - 2 maggiblokjes knoflook en een halve ui met wat water in knijpen en steeds een beetje water toe te We gingen van pand naar pand. Na een - 800 g rode uien de blender of met een staafmixer. Meng de voegen gaat het sneller. Als er een vloeibaar week kreeg ik een tijdelijk contract. Drie - 50 g peper (Madame Jeanette) kip met het mengsel en zet hem op het vuur. geheel ontstaat giet je het bij de kip. Laat contracten later kreeg ik een vast contract. - 1 blikje tomaat Voeg een beetje water toe, de maggiblokjes, het geheel sudderen tot de olie komt boven- ‘Jij hebt het verdiend,’ zei de man, met wie - 1 klein blikje tomatenpuree en sudder 5 tot 10 minuten. Snijd de rest van drijven en de kip gaar is. ik mijn eerste gesprek gevoerd had. - 1 klein blikje pindakaas (naturel) de uien en doe ze bij de kip. Doe de oogbonen in een andere pan en Met mijn studie economie doe ik nu - 500 g oogbonen Kook de pepers en tomaten in een beetje kook ze tot ze zacht zijn. niets. Ik heb de hoop nog niet opgegeven - 2 kg rijst voor de rijstballetjes water tot ze zacht zijn. Maal ze met de to- Om de rijstballetjes te maken kook je de rijst Pindasoep oogbonen met en rijstballetjes ooit mijn kennis te kunnen toepassen. Het matenpuree fijn in de blender of met de heel zacht. Draai er met de hand kleine bal- liefst in Ghana. Dan kan ik mijn familie weer staafmixer en doe bij de kip, eventueel met letjes van. zien. een beetje water. Laat circa 10 minuten Eet de soep met de bonen en de rijstballe- sudderen. Los de pindakaas op in water. Ik tjes. Om je vingers bij af te likken!

66 67 gember

68 69 Bulgarije Ik heb risico’s genomen

Wij hebben geld in Bulgarije geïnvesteerd bestelden de klanten apart, we grilden het in drie huizen. Die proberen we nu te verko- in een hoek van het restaurant op een bar- pen. Over twee jaar, als Auke met pensioen becue. Bijvoorbeeld kyufte, een worst ge- gaat, willen we ons droomhuis bouwen, in maakt van varkensvlees, gehakt en kruiden. een dorpje in de bergen, op ongeveer 25 ki- Voor een stoofschotel gebruiken we vaak lometer van mijn geboortestad. Van Auke’s chubritza, dat ‘kleurrijk zout’ betekent; een Gaby Koleva pensioen kunnen wij daar goed leven. Auke typisch Bulgaars kruidenmengsel. Bonen- spreekt inmiddels ook een beetje Bulgaars, kruid bepaalt het aroma van het mengsel. hij gaat zelfs vaak zonder mij naar Bulgarije. Als ik tegenwoordig op vakantie ga naar Grote delen van mijn leven heb ik weinig Bulgarije neem ik dat ook graag mee terug geld gehad. Ik kom uit Plovdiv, de tweede naar Nederland, samen met flink wat Bul- stad van Bulgarije, zo’n 140 kilometer van gaarse witte sirene-kaas, een soort feta, en Sofia. Daar runden mijn vader, mijn moeder een lading watermeloenen. Die zijn zoveel en ik een familierestaurant – ik ben enig zoeter en smaakvoller in Bulgarije, en je kunt kind. ze goed meenemen, ze bederven niet snel. In ons restaurant kreeg je altijd een gro- De laatste keer heb ik ook een paar bruine te pot met salade. De tomaten zijn in Bul- aardewerken potten meegenomen, om hier garije groter dan in Nederland, en sappiger; beter stoofschotels te kunnen bereiden. de komkommers lijken hier op een spons, Mijn moeder maakte thuis veel stoof- bij ons zijn ze stevig, als augurken. Vlees schotels, met allerlei soorten groentes,

71

“Mijn moeder maakte thuis veel stoofschotels, met allerlei soorten groentes, rund- of varkensvlees”

rund- of varkensvlees, en een beetje water, twintigste is mijn zoon geboren. Drie jaar la- lianen, die ze moet verzorgen. Ik ben daar ring. Ze lieten me met rust. Na twee dagen niet te veel, want de groentes verliezen ook ter zijn we gescheiden. Mijn man wilde niet nooit geweest. Ik zie haar af en toe in Bul- reizen kwam ik gesloopt aan. Maar wat een veel vocht. In dat vocht dopen we brood. Bij werken, wilde alleen een beetje op de bank garije, als we allebei vakantie hebben. Mijn mooi land, alles groen en netjes. Het was elke maaltijd eten we brood, met dikke brui- hangen. Ik was gevallen voor zijn charmes, zoon werkt nu in een bar in Plovdiv, waar hij juni en het regende, elke dag. ne korsten. Lamsvlees eten we vooral op 6 maar het bleek een nietsnut. voor dertig procent eigenaar van is. Bij mijn Bulgaarse buurvrouw kreeg ik mei, de naamdag van Sint Georgi – de hei- Op een dag, ik was aan het werk in de Na het overlijden van mijn vader wist ik een kamertje, met een bed en een piepklein lige Joris, die de draak zou hebben gedood. bar in Kaapstad, werd ik opgebeld. Mijn eigenlijk niet hoe het verder moest. Het plan kastje waar nauwelijks kleren in pasten. Dat Wij maakten het lam nog zelf klaar aan het moeder. Ik schrok, wij hadden voornamelijk was geweest dat ik in Zuid-Afrika een be- gaf niet, ik had toch geen geld om kleren te spit, wat uren duurde. contact via brieven, bellen was te duur. ‘Je staan zou opbouwen en dan mijn zoon zou kopen. Er was geen echte noodzaak om Ne- Op een dag stapten er mannen ons res- vader is dood.’ Na afloop van een verjaar- laten overkomen. Ik had een risico geno- derlands te leren, met mijn buurvrouw sprak taurant binnen, van die gorilla’s. Met niet dagspartijtje van mijn tante had hij zich men, maar het resultaat was dat ik nu weer ik Bulgaars. mis te verstane woorden maakten zij ons niet lekker gevoeld, was even op bed gaan in Bulgarije zat. Zuid-Afrika was geen optie Een jaar later liep het spaak. Mijn Bul- duidelijk dat we hen maandelijks een be- liggen, had zich omgedraaid en was dood. meer, wie als gastarbeider uit Zuid-Afrika gaarse kennis begon een relatie met een drag moesten betalen; deden we dit niet, Hartstilstand. Achteraf denk ik dat geldzor- vertrekt kan er vijf jaar niet terugkeren. Zo ander, en mijn werkgevers scheidden. Ik dan zou het slecht met ons aflopen. Dit was gen hem fataal zijn geworden. Het winkeltje was destijds de wet. stond op straat, met een toeristenvisum dat de Bulgaarse variant van de maffia, die des- liep niet, mijn ouders zaten aan de grond. Een jaar na de begrafenis van mijn vader binnen drie dagen zou verlopen. tijds de horeca beheerste. Wij wilden voor Hij is maar 51 jaar oud geworden. vroeg een buurvrouw, die met een Neder- Omdat ik tijdens die laatste dagen geen onszelf werken, niet voor criminelen. Mijn Met een dubbel gevoel ging ik terug naar landse man was getrouwd, of ik bij hen in werk en geen onderdak had, zat ik geregeld ouders waren bang, de mannen hadden er Bulgarije. De dood van mijn vader stemde Groningen wilde komen werken. Zij hadden in een restaurantje een kop koffie te drin- helemaal geen probleem mee om met wa- me verdrietig, maar ik was ook blij dat ik een kind gekregen, werkten allebei en zoch- ken. Ik moest opnieuw een risico nemen. pens te zwaaien. Op de politie hoefden we mijn zoon weer zou zien, voor het eerst in ten een hulp in de huishouding en iemand Maar welk risico? niet te rekenen want die spande met hen twee jaar. We hadden elkaar in die tijd veel om overdag voor de baby te zorgen. Aan de andere kant van de bar stond samen. geschreven. In een oude doos hebben we Ik besloot te gaan. Met de bus, dat was een man mij de hele tijd aan te kijken. Ik Mijn ouders hebben het restaurant van de briefjes bewaard, af en toen lezen we ze de goedkoopste manier. Vanuit Sofia reed was niet met mannen bezig. Ik dacht na over de hand gedaan en een klein winkeltje geo- nu samen door: ‘Ik mis je, wanneer kom je er iedere week een bus naar de automarkt in werk: hoe kwam ik aan werk? Na een tijdje pend. Daar was de maffia niet in geïnteres- terug?’ Utrecht. De Utrechtse automarkt was bijzon- stapte hij op mij af: ‘Jij kijkt somber. Heb je seerd. Ik moest wat anders zoeken. Mijn moeder wilde niet meer in hun ei- der populair bij Oost-Europese handelaren, problemen? Kan ik je helpen?’ Met een collega uit het restaurant ver- gen appartement blijven wonen. Ik heb het die na de val van de muur veel makkelijker Hoepel op man, dacht ik. Ik wimpelde trok ik naar Kaapstad, Zuid-Afrika. Mijn zoon voor haar verkocht, en een ander gezocht. konden reizen. hem af. Toen hij er de volgende dag weer van tien bleef bij zijn grootouders. Op mijn Tegenwoordig woont mijn moeder in Italië, Enkele weken later vertrok ik, tussen al stond, vroeg hij: ‘Wil je een kop koffie?’ twintigste ben ik getrouwd, op mijn vijfen- ze is in huis bij bejaarde, welgestelde Ita- die Bulgaarse mannen was ik een uitzonde- Hij was heel eerlijk, ik kon bij hem komen

72 73 schoonmaken. Wilde ik dat? Ik gaf hem geen antwoord. Was hij te vertrouwen? Als ik hem niet vertrouwde, moest ik onmiddel- “Het was lijk terug naar Bulgarije. De hele nacht lag ik na te denken. ‘Ik kom,’ antwoordde ik de volgende ochtend, ‘maar als wij problemen een echte krijgen, betaal jij mijn ticket naar Bulgarije.’ Hij gaf me een eigen kamer en liet me met rust. Dat was maar goed ook, anders Bulgaarse was ik weggegaan. Het werk bleek eenvou- dig, binnen twee uur was ik klaar. Af en toe kwam hij kijken, niet om me te controleren, bruiloft met maar om te zien of ik me een beetje ver- maakte. Ik begon hem steeds meer te waar- deren. Langzamerhand werd ik verliefd en veel eten en kregen we een relatie. Ik kon telkens maar drie maanden in Nederland blijven, op een toeristenvisum. drinken” Daarna moest ik weer tijdelijk naar Bulga- rije. En ik mocht niet werken. Toen zei ik tegen Auke: ‘Jij moet wat doen.’ Doordat hij Bij mijn huwelijk met Auke, dat we in Bul- zich financieel garant voor mij stelde, kreeg garije gevierd hebben, waren meer dan hon- ik na verloop van tijd een verblijfsdocument. derd mensen. Het was een echte Bulgaarse Een vriendin, later ook mijn getuige bij bruiloft met veel eten en drinken. mijn huwelijk met Auke, regelde mijn sofi- Ik heb risico’s genomen, maar in Neder- nummer. Daarna kon ik aan het werk. Via land pakten ze ten slotte allemaal goed uit. een uitzendbureau vond ik schoonmaak- werk bij Van der Valk en Asito. Dat ging goed, totdat ik last kreeg van het tunnelsyn- droom; er zaten zenuwen bekneld in mijn pols. Omdat mijn tijdelijke contract afliep, verloor ik mijn baan; begrijpelijk, wat moet je met een schoonmaker die haar handen niet kan gebruiken? Gaby Koleva Na mijn operatie belde er een projectlei- der van Asito. Of ik weer terug wilde komen. 4 juli 1967 Graag. Na verloop van tijd bood hij mij een parttime vast contract aan. Als hij mij meer Plovdiv, Bulgarije uren zou bieden, kon ik zijn aanbod accep- teren. Ik kreeg mijn uren. Maakt schoon bij Univé in Assen

74 75 “Bij elke maaltijd eten we Ingrediënten (4 personen) - 6 varkenskarbonades - 1 kg aardappelen Deze stoofpot is even makkelijk als lekker. brood, stoofpot Bulgaarse - 2 tomaten Snijd de varkenskarbonades, de aardappe- - 2 groene paprika’s len en de groenten in grove stukken. Hak de met dikke - 2 uien peterselie fijn. Los de bouillonblokjes op in - 2 wortelen 1 liter water. Voeg de olie toe. Meng al deze - bosje peterselie ingrediënten in een aardewerken pot en bruine - 2 blokjes runderbouillon voeg peper en zout naar smaak toe. En na- - scheut zonnebloemolie tuurlijk, niet te vergeten, de chubritza. Leg - zwarte peper en zout de verse worst er bovenop, daar weer op korsten” Bulgaarse salade of Shopska - 1 theelepel chubritza (kruidenmengsel) het klontje boter. Deksel op de pot en in de - 500 g verse worst oven plaatsen. Laat het geheel op 200°C in - klontje boter anderhalf uur gaar worden. Komkommers, tomaten en paprika in niet te kleine stukjes snijden. Hak de bosui en de peterselie fijn. Voeg de olijven, olijfolie en azijn toe. Meng dit alles door elkaar en breng op smaak met wat zout. Rasp ten slot- te de kaas en strooi over de salade.

Ingrediënten (4 personen) - 2 komkommers - 8 tomaten - 1 groene paprika - 1 bosui - peterselie - 300 g Bulgaarse witte sirene-kaas, of fetakaas - olijven - azijn, olijfolie en zout

76 77 chubritza

78 79 Honduras Jij krijgt de jungle op tafel

Ik ben in geen tien jaar in Honduras ge- In Honduras heb ik mijn secretaressediplo- weest. Bij de geboorte van mijn dochter, nu ma gehaald. Maar nadat Honduras in 1998 negen jaar geleden, was mijn moeder hier getroffen werd door de orkaan Mitch, ging in Nederland. Sindsdien heb ik mijn ouders ik werken als projectleider voor de ontwik- niet meer gezien. kelingsorganisatie Comision Cristiana de Mijn ouders zijn inmiddels verhuisd van Desarrollo. Mitch veroorzaakte overstromin- de hoofdstad Tegucigalpa naar Zambrano, gen, aardverschuivingen, modderstromen. een dorpje in de heuvels. Ze worden wat De helft van Honduras lag plat. Er waren ouder, door de economische crisis had mijn minstens elfduizend doden en nog eens elf vader minder werk. Hij is smid, in Tegucigal- duizend vermisten. Het was een nationale pa runde hij een grote smederij. Nu kan hij ramp. Complete dorpen waren van de kaart met een veel kleinere werkplaats toe. geveegd. Wij waren thuis met vijf; vier meisjes en Omdat ik goed Engels spreek, mocht Santeli Carcamo Gladys een jongen, de benjamin. Ik ben de mid- ik leiding geven aan een groep van tien tot delste. Mijn broertje woont tegenwoordig twintig Amerikaanse en Europese vrijwilli- in Barcelona, mijn zussen zijn in Honduras gers. Dankzij steun van kerken konden we gebleven; zij zijn getrouwd en hebben kin- in de bergen eenvoudige huizen bouwen, deren. Voor Hondurese begrippen waren wij vooral voor alleenstaande vrouwen die alles redelijk welgesteld: wij konden naar school, kwijt waren geraakt en in plastic hutjes ver- hadden telefoon, warm water en een auto- bleven. Ik had het gevoel dat ik heel zinvol

tje. werk deed en middenin het leven stond.

81 “Bij ons is alles wat losser. Dat merkte ik ook bij de opvoeding van onze dochter”

Gek genoeg was het de mooiste tijd van de kerkbanken zitten. Maar ik wilde ook jaar lang ben ik alleen geweest. Ik ben de der voor zestig cent, terwijl je bij de Albert mijn leven. wel eens uitslapen. Ik ben katholiek, ik ga opleiding Sociaal Pedagogisch Werk gaan Heijn één euro dertig betaalt voor een paar Een van de vrijwilligers was een blonde, soms. Bij ons is alles wat losser. Dat merkte doen. Toen ik die had voltooid, kon ik op sprietjes. Bij de Turkse meneer verkopen ze grote Hollander met blauwe ogen. Dat zie je ik ook bij de opvoeding van onze dochter. een kinderdagverblijf aan de slag. Dat vond ook kleine mango’s uit Latijns-Amerika, pla- nooit in Honduras. Als een blok viel ik voor Hij vond dat zij elke dag om zeven uur naar ik heel leuk werk. tanos en groene bananen die wij bakken. hem. We kregen verkering. ‘Ik wil jou niet bed moest, maar van mij mocht ze op zater- Nu ik mijn opleiding had voltooid en werk Dat eten we in Honduras vaak met kip en missen in mijn leven,’ zei ik, toen hij weer dagavond wel wat langer opblijven. had, leek het me fijn weer een man te ont- maïs en rozijnen. naar Nederland ging. ‘Ik ga met je mee.’ Ik Voor onze relatie leek het me goed een moeten. Ik heb mijn foto op een datingsite Na mijn opmerking over de muntthee vond hem zo mooi. Nog steeds vind ik Ne- adempauze in te lassen. Gedurende die geplaatst – zou ik nu nooit meer doen. was het ijs gebroken. Het klikte tussen Erik derlanders heel mooi. periode kreeg hij een nieuwe vriendin. Ik Doodeng vond ik het. Als ik mijzelf op inter- en mij, we kregen een relatie, en anderhalf In mei 2000 kwam ik voor het eerst naar hoopte stiekem dat wij weer bij elkaar zou- net zag, kreeg ik de kriebels. Ik haalde mijn jaar geleden is onze zoon geboren. Nederland. Hij haalde me met de trein op den komen. Dat gebeurde niet. foto van de site maar zette die er later toch Helaas hield mijn werk in de kinderop- van Schiphol. Overal zag ik mensen, maar Toen realiseerde ik me: ik heb alles ach- maar weer op. vang op. Door de bezuinigingen kreeg de nergens hoorde ik herrie. Oei, dacht ik, wat tergelaten, daar zit ik nu, in Assen, met mijn Erik reageerde. Na maanden mailen, crèche minder aanmeldingen. Daardoor kon is het hier stil. We logeerden in Assen, bij dochter. Ik kon niet terug naar Honduras, sms’en, skypen nodigde hij mij uit voor een mijn contract niet verlengd worden. Via mijn zijn ouders, en aten hutspot met een ge- hier had ik toch mijn leven opgebouwd. Ik etentje in Groningen. We zaten in een tent- schoonmoeder kwam ik aan het schoon- haktbal en jus. Heerlijk vond ik het. Ik vind vond het ook te wreed mijn dochter mee te je op een straathoek, aten kip met sla en maakwerk dat ik nu doe. Aanvankelijk vond de stamppotten in Nederland erg lekker, ook nemen naar mijn ouders, mijn ex wilde zijn gebakken aardappelen. Erik bestelde een ik het moeilijk te accepteren dat ik schoon- die met boerenkool. Ik maak ze regelmatig. dochtertje niet missen. Via Skype heb ik kop muntthee. Hij kreeg zo’n groot glas wa- maakwerk moest doen. Met moeite had ik Onze relatie, onze verliefdheid – het veel met mijn moeder zitten huilen. ter met takjes munt. ‘Jij krijgt de jungle op ooit in Honduras mijn secretaressediploma bleek een illusie. Na zeven jaar zijn we ge- Na onze scheiding ontdekte ik hoe af- tafel,’ zei ik. We moesten allebei heel erg gehaald, dat hier in Nederland eigenlijk scheiden. We verschilden te veel van elkaar. hankelijk ik al die tijd van hem was geweest. lachen. niets waard bleek te zijn. Tijdens mijn inburgeringcursus had ik ver- Hij was de enige zekerheid voor mij in dit Zulke muntthee kende ik niet. Zoals ik Nu werk ik in een verpleegtehuis. Dat schillende Latijns-Amerikaanse vriendin- land. Zorgverzekering, belastingdienst, an- zoveel in Nederland laat heb ontdekt. Pas kennen wij helemaal niet in Honduras, daar nen gekregen. Hij ging wel mee naar feesten dere verzekeringen – hij regelde alles. In vorige week ontdekte ik dat je gemalen ko- zorgen de kinderen zelf voor de ouders. van mijn vriendinnen, maar zat dan stil in Honduras kennen we niet eens een zorgver- mijn hier gewoon in de supermarkt kunt ko- Mijn ouders zijn relatief jong, zij zijn nog een hoekje voor zich uit te staren. Het was zekering, hoe zou ik die dan in Nederland pen! Die kruidenpotjes in de supermarkten zelfstandig. Maar als zij ouder worden, zul- hem allemaal veel te uitbundig. ‘Ik pas niet moeten regelen? zien er hier heel anders uit dan bij ons. len mijn zussen de zorg op zich nemen. bij jouw vrienden,’ zei hij. Ik moest een nieuw huis vinden, hij En koriander. Nog niet zo lang geleden In een verpleegtehuis wordt het altijd Hij was gereformeerd, hij wilde iede- bleef in ons oude huis wonen. Daar heeft was ik voor het eerst in een Turkse winkel. snel vies, er komt nogal eens ontlasting re zondagochtend stipt om negen uur in een vriendin me mee geholpen. Een paar Een paradijs, daar heb je een bos korian- naast de pot terecht. Toch maak ik er met

82 83 plezier schoon. Ik heb een heel goede band te koop, maar als ik de tortilla plat maak, met de bewoners gekregen, voor hen is dit krimpt hij daarna weer; waarschijnlijk heb hun laatste woonplaats. Ik groet ze, maak ik te warme handen. een praatje met hen. Dat vind ik fijn. Het Ik weet het nog niet, maar ik denk dat ik is soms wel lastig omdat sommigen alleen in Honduras Nederland zal missen. De rust, Gronings spreken, dat versta ik niet. de mensen zijn hier minder gestrest dan in Als onze zoon iets ouder is, hoop ik op- Honduras. Ze respecteren elkaar ook meer. nieuw een opleiding te kunnen volgen. Het In Honduras is alles chaotischer, de straten, Gladys Santeli Carcamo werk met kinderen vond ik fijn. Ik zou graag de markt. Hier staan de kraampjes keurig op iets als coach worden, bijvoorbeeld vluchte- een rij. In Honduras zit en staat alles door 6 augustus 1978 lingen wegwijs maken in Nederland. elkaar. Hier wat vlees, daar wat groente en Over een week ga ik met Erik en mijn kin- daartussen iemand met schoenen. Er zit Tegucigalpa, Honduras deren op vakantie naar mijn ouders. Voor helemaal geen systeem in. Wat dat betreft, het eerst in tien jaar. Ik zal mijn vader weer ben ik wel een echte Nederlander gewor- Maakt schoon bij zien, mijn moeder, mijn zussen, hun kinde- den. Het brood zal ik ook missen. We eten ren. Het nieuwe huis van mijn ouders. hier nu speltbrood, dat is in Honduras niet zorginstelling Lentis in Ik wil heel graag dat mijn moeder weer te krijgen. Ik zal ook weer aan het verkeer baleadas voor me maakt, tortilla’s met bo- moeten wennen, de herrie. Waarschijnlijk Zuidlaren nen en wat wij noemen ‘mantequilla y frijo- vind ik het er zelfs een beetje eng. les y la baleada’, een soort crème fraîche. Dat vind ik heerlijk. Ik at het in Honduras soms drie keer per dag. Het is geen moei- lijk gerecht, maar ik kan het zelf niet goed maken. De ingrediënten zijn hier prima “Ik wil heel graag dat mijn moeder weer baleadas voor me maakt”

84 85 Ingrediënten (4 personen) - kleine ui - 1 teen knoflook “Buen provecho!” - 1 tomaat in kleine blokjes - ½ groene paprika in kleine blokjes

Baleadas - verse koriander - tacokruiden (of zout, peper, komijn) - blikje bruine bonen of kidneybeans - 300 g bloem - halve theelepel zout Ik maak altijd eerst de bonenpasta: fruit de - 1 ei Ik begin altijd met de paprika te wassen, en ui en knoflook in een koekenpan, samen - 125 ml warm water de zaadlijsten eruit te halen. Daarna snijd ik met kleingesneden tomaat en groene papri- - scheut olijfolie de paprika in blokjes. De tomaat snijd ik in ka. Vervolgens voeg ik een paar takjes ver- - harde schapenkaas of een stukje feta stukjes. se koriander en tacokruiden toe. Het blikje - Crema agria, dat is een soort sour cream; als het niet Bestrooi de kipkarbonades met peper en bruine bonen voeg je toe als de rest gaar is. te krijgen is, voldoet sour cream prima. braad ze in de olie mooi bruin. Fruit paprika Vergeet niet het blikje goed te laten uitlek- - koriander om te garneren en tomaat 5 tot 10 minuten mee. Knijp het ken! Pureer het geheel in de blender tot je teentje knoflook boven de pan uit, voeg het stevige puree hebt. verkruimelde laurierblaadje toe, met wat Nu is het tijd om de tortilla’s te maken. deeg intussen kneden, nog zo’n 1,5 minuut. zout, de chilipoeder en een vleugje kruidna- Eerst meng ik het zout door de bloem. Maak In totaal kneed ik zo’n 8 tot 10 minuten. Als gelpoeder. Voeg de bouillon met de gewas- een gat in het deeg en voeg het ei toe. Ver- het deeg nog zachter en elastischer wordt, sen rozijnen bij de kip. Deksel op de pan en volgens voeg je het water en de olie toe en is het gereed om er 8 deegballen van te ma- een half uur zacht smoren. kneed je het deeg minimaal vijf minuten, ken. Bestuif daarna het aanrecht opnieuw Intussen pel ik de bananen en snij ze in Ingrediënten (4 personen) totdat het soepel wordt. Zorg dat je handen met bloem en rol de ballen een voor tot een lengterichting en breedterichting doormid- - 1 rode paprika schoon zijn; met je handen kneden levert cirkel uit. den, zodat ik 8 stukken heb. De bananen - 2 tomaten mooiere tortilla’s op dan wanneer je een Bak de tortilla’s in een droge koekenpan op bak ik bruin in wat olie. - 4 kipkarbonades mixer gebruikt. Het deeg is goed als het nog middelhoog vuur. Zo’n 1,5 minuut per kant. Ik bind het kipstoofpotje met het bindmid- - peper wel plakkerig is, maar toch los komt van de Pas op, als je ze te lang bakt, worden ze del, dat ik door de slagroom roer, en daarna - 2 eetlepels (olijf)olie bak. Blijft het deeg wat kruimelig, voeg dan droog en kun je ze niet meer omvouwen. bij het stoofpotje doe. Ten slotte doe ik de - 1 teentje knoflook nog wat water toe. Vul de baleadas met het bonenmengsel, de uitgelekte maïskorrels erbij en laat die nog - 1 laurierblad Zorg er nu voor dat je een schoon deel van verkruimelde schapenkaas en de crema en even goed warm worden. Met de stukken - zout

het aanrecht met bloem bestrooit. Leg het garneer eventueel met nog wat verse kori- kip met bananen Groene gebakken banaan versier ik de stoofpot. - 1 theelepel chilipoeder deeg erop, begin het opnieuw te kneden, en ander. - snufje kruidnagelpoeder spreid het uit over het aanrecht. - 100 ml kippenbouillon Om de laatste resten van het deeg van mijn - 25 gram rozijnen handen af te krijgen, gebruik ik een klein - 2 bananen beetje olie, waarmee ik mijn handen gron- - bindmiddel dig was. De resten deeg die van mijn handen - 50 ml slagroom afkomen, verwerk ik het in het deeg. Blijf het - klein blikje maïskorrels

86 87 koriander

88 89 Slowakije Slowakije We hielden elkaar vast

Drie jaar geleden maakte mijn man kennis Op een dag zaten we in het café waar zij met de wondere wereld uit mijn kindertijd: werkte wat te kletsen, toen verderop twee de slacht van het varken in de aanloop naar mannen vreemd opkeken. Het bleken Hon- kerstmis. Hij komt uit Boedapest en kende garen, zij waren verrast Hongaars te horen. dit ritueel van het platteland niet. De jongste van de twee kwam op ons af: hoe Iveta Kazai Kazai Iveta Ik ben afkomstig uit Velky Hores, een dat kon, wie wij waren, hoe wij hier kwamen? dorpje aan de grens tussen Slowakije en Die man woonde in Rotterdam. Hij was daar Hongarije. Voor de oorlog was het Hon- met zijn vader, die bij hem op bezoek was. gaars, na de Tweede Wereldoorlog, bij de Van beide kanten was het onmiddellijk raak, herziening van de grenzen, zijn wij Slo- liefde op het eerste gezicht. Ik was achttien waaks geworden. Ik versta hooguit een paar en kon onmogelijk in Rotterdam blijven. Na woorden Slowaaks, daar blijft het bij. De een paar weken ging ik terug naar huis. taal, het onderwijs, de cultuur, het eten – Mijn vader werkte in de druiventeelt. alles is bij ons Hongaars. Mijn man is Hon- Ik heb hem nauwelijks gekend. Hij is op gaar. Ik heb hem niet in Hongarije maar in z’n tweeënveertigste overleden aan slok- een Rotterdams café ontmoet. Een vriendin darmkanker toen ik een jaar of dertien was. van mij werkte in Rotterdam. ‘Kom met me Binnen drie maanden was hij dood. Enkele mee,’ zei ze, toen ze in de vakantie terug bij beelden en wat herinneringen heb ik van ons in het dorp was. ‘Misschien is het ook hem, veel is het niet. wat voor jou.’ Ik ben met haar op vakantie Na zijn overlijden bleef ik met mijn moe-

mee naar Nederland gegaan. der en twee oudere broers achter. Het leven

91 “In de Hongaarse keuken is paprika in allerlei vormen een onmisbaar ingrediënt”

gaat door. Mijn oudste broer, die nog maar moet maken om elkaar te ontmoeten, kijkt heid zon. In iedere keuken zie je ook altijd met een hoger alcoholpercentage. Bij het achttien was, werd gezinshoofd. Hij was ze me verbijsterd aan. van die puntpaprika’s hangen. Het cliché eten drinken we wijn. voor mij nu tegelijkertijd vader en broer. Bij ons is dat heel anders. Ons dorp klopt. Wij gebruiken veel paprika in de keu- Ik bleef mijn vriend regelmatig zien. Mijn moeder ging aan de slag als schoon- telt zevenhonderd inwoners, iedereen kent ken. Als ik eerlijk ben, moet ik zeggen dat Hij kwam ons ongeveer drie keer per jaar maakster op een basisschool – nooit ge- elkaar. Het is gewoon om bij je vrienden of ook de stoofpot van mijn moeder beter is opzoeken en ik reisde ook af en toe naar dacht dat ik ooit hetzelfde werk zou doen familie langs te gaan als je daar zin in hebt. dan die van mij. Waarschijnlijk gebruik ik Nederland. We hielden een goede band. als mijn moeder. Ik vond haar werk toen al Als jong meisje vond ik dat niet altijd gewel- wat weinig paprikapoeder. Ik ben altijd een Na zeven jaar dacht ik: dit moet toch iets wel leuk. Had ik mijn huiswerk af, rond een dig. Had je met iemand ruzie dan wist me- beetje karig met kruiden. betekenen. We keken elkaar aan: ‘Heb jij al uur of drie ’s middags, dan ging ik naar haar teen het hele dorp het. Wanneer ik uitging, Met mooi weer koken we bij ons vaak iemand?’ toe en hielp haar tot we klaar waren, meest- wist mijn moeder al met wie en waar ik al- buiten op een houtvuur. Die sfeer maakt ‘Nee,’ zei ik. ‘En jij?’ We bleken opnieuw al rond half vijf. lemaal geweest was voordat ik thuis kwam. het eten lekkerder. We zijn dan met veel verliefd. Toen we elkaar leerden kennen, Na een paar maanden in Slowakije be- Ik trok weer bij mijn moeder in. Dat was mensen bij elkaar, drinken een palinka, een waren we natuurlijk heel erg jong. Nu waren gon ik mijn nieuwe vriend echt heel erg te moeilijk want ik was inmiddels al wat ouder vruchtenbrandewijn van appels, pruimen, we verder. missen. ‘Ik ga naar Nederland,’ zei ik tegen en zelf moeder geworden, maar het was ook peren of abrikozen. Palinka lijkt een beetje Inmiddels ben ik alweer zo’n acht jaar mijn moeder. heel vertrouwd om weer bij mijn moeder op jenever, maar is sterker van smaak en hier in Rotterdam. Onze dochter kwam ook ‘Hoe lang?’ vroeg zij. aan te schuiven en haar soep te eten. Zij weer mee naar Nederland. Voor haar was ‘Ik weet het niet,’ zei ik. ‘Dat zien we maakt heerlijke goulashsoep. Die probeer- het wennen, zij sprak slechts een paar wel.’ Het was fijn om weer in Nederland bij de ik in Nederland ook te maken maar die woordjes Nederlands. Ze was tien toen we mijn vriend te zijn. Ik heb toen ook voor het werd nooit zo lekker als die van mijn moe- “Met mooi terugkwamen. Voordat ze verder mocht op eerst de zee gezien. Geweldig vond ik dat, der. ‘Wanneer ik doodga, krijg je het recept,’ school, moest ze eerst Nederlands leren. Ze die weidsheid. Twee jaar na mijn aankomst zegt ze wel eens. pikte de taal snel op, na een jaar kon ze in- in Nederland werd onze dochter Wendy ge- Zelf maak ik ook graag stoofpot met weer koken we stromen in groep zeven van de basisschool. boren. spätzle. Daarbij gebruik ik altijd piros arany, Ik vond een baan als kamermeisje in ho- Na vijf jaar, toen Wendy drie was, be- de paprikapasta uit Hongarije. Piros is rood, tel Ridderkerk. Tegenwoordig stuur ik als as- sloot ik toch weer terug te gaan naar Slowa- arany is goud. In de Hongaarse keuken is bij ons vaak sistent van het hoofd huishouding de ande- kije. De relatie ging wat minder en ik kon niet paprika in allerlei vormen een onmisbaar re schoonmakers aan. De kamers moeten er goed wennen in Nederland, ik miste mijn ingrediënt. Paprika geeft niet alleen die ty- netjes en schoon uitzien voor als de nieuwe familie. Familie is alles bij ons. Ook bleef pisch rode kleur aan gerechten maar is een buiten op een gasten komen. Ik draag daar de verantwoor- ik de omgangsvormen in Nederland moei- smaakgever. In Hongarije telen ze ongeveer delijkheid voor. lijk vinden. Als ik mijn moeder vertel dat ik veertig soorten paprika, de kwaliteit ver- Met kerstmis gaan we altijd naar Boeda- in Rotterdam afspraken met mijn vrienden schilt per jaar, afhankelijk van de hoeveel- houtvuur” pest, waar mijn man vandaan komt, en naar

92 93 “Alle onderdelen van het varken worden gebruikt”

mijn dorp. Meestal hebben we zo weinig augurken. Aan het einde van de dag krijgen vakantiedagen dat we precies op kerstmis alle familieleden een pakketje mee naar in Velky Hores aankomen, dan is het varken huis. al geslacht. Afgelopen jaar waren we een Mijn man vond het maar niets, maar ik paar dagen eerder en kon mijn vriend voor heb genoten. Even was ik weer terug in het het eerst de slacht van het varken meema- dorpje uit mijn kindertijd. ken. De schoonvader van mijn broer deed Iveta Kazai het deze keer. Het feest begon om half vijf ’s ochtends, toen de mannen het varken 26 augustus 1977 doodden. De vrouwen houden zich op deze dag Velky Hores, Slowakije traditiegetrouw vooral bezig met de schoon- maak. Het is een feest, maar er moet ook Assistent van het hard gewerkt worden want alle onderdelen van het varken worden gebruikt. In Neder- hoofd huishouding land is de bloedworst populair, bij ons is dat vooral de leverworst of leverpastei. Bij bij Hotel Van der Valk, de lunch wordt al iets van het varken bereid. We dineren met een stuk verse gerookte of Ridderkerk gekookte worst, met aardappelpuree en

94 95 “Piros is rood, arany is goud”

Ingrediënten (4 personen) - 2 tenen knoflook Zoals we in Nederland allemaal verschillen- sendoor telkens goed omroeren. Het geheel - 2 uien de recepten hebben voor erwtensoep, zo mag nu even stoven. Voeg dan de wijn en - 2 vleestomaten bestaat er ook niet één recept voor échte de bouillon toe, en laat de soep nu zacht- - 1 rode paprika of piros arany, een Hongaarse Hongaarse goulashsoep. Elke familie, elke jes koken totdat de groenten en het vlees, paprikapasta (of een andere paprikapasta, streek heeft zijn eigen recept. en eventueel de aardappelen, gaar zijn. Als bijvoorbeeld uit de Turkse winkel) Ik beschrijf nu hoe ik de soep meestal maak, laatste kun je nog een bekertje zure room - 1 kg stooflappen/runderlappen al varieer ik ook vaak, afhankelijk van wat ik toevoegen. Maar je kunt de soep ook gar- - margarine voor koken en bakken aan groenten in huis heb. Zo gebruik ik ook neren met een lepel zure room op het bord. - 200 ml rode wijn wel eens champignons, aardappelen, prei - paprikapoeder of knolselderij. Een blik tomatenblokjes of - peper en zout gepelde tomaten in plaats van verse toma-

Pörkölt, Pörkölt, runderstoofpot op z’n Hongaars - laurierblad Goulashsoep ten kan ook heel goed. In tegenstelling tot - karwijzaad naar smaak veel anderen voeg ik vaak een paar aardap- Ingrediënten (4 personen) - vegeta (een mengsel van gedroogde groente; pelen in blokjes gesneden toe, dat bindt de - 3 tenen knoflook gewoon te koop bij de supermarkt) soep. De rode wijn hoeft niet, is wel lekker. - 1 winterwortel - enkele eetlepels crème fraîche Maar paprika, de uien en iets van tomaten - 5 uien Snijd de knoflook, ui, tomaten, vlees en zijn wel essentieel. - 5 paprika’s (gemengd) paprika in blokjes. Verhit de braadpan, doe Hak de knoflook fijn. Snijd de wortel, uien, - 2 bleekselderijstengels de uien erin en fruit ze tot ze goudbruin zijn. paprika’s, bleekselderij en tomaten in stuk- - 5 tomaten (of een blik) Haal de pan van het vuur en roer er 2 eet- jes. - 500 g riblappen of sukadelappen lepels paprikapoeder en 2 eetlepels water Snijd het vlees in dobbelstenen. - 250 g gerookte spekreepjes doorheen. Zet hem weer op het vuur. Verhit een grote soeppan en bak hierin de - 1 eetlepel zoet paprikapoeder Doe het vlees erbij en roer het goed door, tot spekreepjes met de knoflook. Voeg het - 1 eetlepel pittig paprikapoeder het bruin wordt. vlees toe. Daarna de paprikapoeder en de - 2 theelepels karwijzaadjes Voeg nu de wijn, tomaat, knoflook, paprika- karwijzaadjes, die moet je goed doorroeren, - 2 laurierbladeren poeder, zout, peper, laurierblad, karwijzaad zodat ze niet kunnen aanbranden. Vervol- - 1 takje tijm en vegeta toe. gens voeg ik de laurier, tijm en marjolein - 1 eetlepel gedroogde marjolein Roer alles goed door elkaar en laat het 3 tot toe. Dan is het tijd voor de groenten: begin - 200 ml droge rode wijn 4 uur op een laag vuurtje sudderen. Roer er met de wortel, daarna de ui, gevolgd door - 2 liter rundvleesbouillon op het laatst de crème fraîche door. de paprika, bleekselderij en de tomaat. Tus- - naar wens zure room

96 97 piros arany

98 99 Somalië Somalië De Noordzee voel ik niet

Mijn moeder heb ik nooit meer gezien. Ik of gedood door leden van de islamistische, mis haar. Maar ik wil niet voor een paar we- terroristische organisatie Al-Shabaab. ken met vakantie naar Somalië. Ga ik terug, In Nederland ben ik veel meer te weten dan wil ik er minstens drie maanden blijven. gekomen over de politieke situatie in Soma- Als de politieke situatie het toelaat, zou ik er lië, toen en nu. Ik ben geboren in 1993, mijn wel een bedrijf willen opzetten. generatie heeft alleen maar chaos gekend. Op 8 april 2009 kwam ik naar Neder- Er waren altijd wel verkrachtingen, burgers land. De mensen zeiden dat het mooi weer werden gedood en kinderen werden sol-

Abdullahi Kasim Kasim Abdullahi was, maar ik vond het bitterkoud. Toen ik ’s daat. Eigenlijk was er vanaf 1992 – dus al ochtends vroeg op Schiphol landde, was het van vóór mijn geboorte – tot 2005 geen ech- maar enkele graden boven nul. Ik was dertig te regering meer. graden gewend. Verschillende ‘Krijgsheren’ verdeelden Zestien jaar was ik, minderjarig noemen de macht. Dat leidde tot hongersnoden die ze dat hier. Ik was altijd een jochie geweest aan meer dan honderdduizend mensen het dat op straat speelde, voetbalde, buiten leven kostten. Een jaar voor mijn geboorte was. Ik wist niets van politiek. De laatste stuurde de VN een vredesmacht naar Moga- maanden was ik alleen, ik ben enig kind. dishu. Maar die vertrok nog voor ik drie was. Mijn vader was al overleden toen ik heel Ik heb geen beeld meer van mijn vader. jong was, en nu was mijn moeder gevlucht Een van de eerste beelden die ik mij herin- naar Jemen. Na enkele maanden werd dui- ner, is van een dode man die iets verderop delijk dat mijn moeder niet meer terug- in de straat lag. Ik kende de man niet. Er keerde; we wisten niet of zij gewond was vonden vaak gevechten plaats op straat. We

101 speelden in de kapotgeschoten huizen. Als baseerd op de sharia. Nog steeds weet ik dan ging je naar de buren, om daar thee, er gevochten werd, gingen we snel naar bin- niet waarom mijn moeder precies gevlucht wat mangosap, of kamelenmelk te drinken. nen. Nu was er niet gevochten, we hadden is. Wilde Al-Shabaab haar vermoorden? En “Vers is Vers is kamelenmelk vergelijkbaar met koe- niets gehoord. Maar daar lag die man, in waarom heeft ze mij toen niet meegenomen melk, een beetje zouter. Als je hem langer een plas bloed. Dat maakte me heel bang. naar Jemen? laat staan, wordt hij zuurder, komt er boven- De Krijgsheren werden verdreven door Vanaf 2006 begon Al-Shabaab de strijd kamelenmelk op een laag water te liggen en ontstaat er de UIR, de Unie van Islamitische Rechtban- om de macht te verliezen van troepen van daaronder een soort yoghurt. Die at ik vaak ken, die een staat wilden stichten geba- de internationaal erkende Somalische over- met vrienden, met couscous en een beetje seerd op de Koran. Al-Shabaab, dat in het gangsregering. Daarna ging de organisatie vergelijkbaar suiker. Dat aten we buiten op. Wij leefden Arabisch ‘De jeugd’ betekent, was tot 2006 ondergronds, vormde een rebellenleger, buiten. In Landsmeer was niemand buiten. een beetje de jonge, revolutionaire, geweld- en begon een guerrillastrijd. Dat maakte de Na drie dagen moest ik naar het asiel- dadige tak van de UIR. Later overvleugelden chaos niet minder groot. met koemelk, zoekerscentrum in Ter Apel, Groningen. ze de moederorganisatie. Wij zijn moslim, Mijn familie ontfermde zich over mij. Daar voerde ik gesprekken met de Immigra- maar mijn familie wilde nooit een staat ge- Een nicht van mij die al in Nederland woon- tie- en Naturalisatiedienst. Het leek wel een een beetje openluchtgevangenis, met roestbruine ba- rakken. Alleen de bovenkant van de gevan- Abdullahi Kasim, 1 januari 1993, Barre, Somalië genis was open. Het centrum lag buiten het zouter” dorp. Ik had er niets te doen, we mochten Maakt schoon bij Landal Sluftervallei op Texel het asielzoekerscentrum niet uit. Tussen elf en twaalf uur moest ik stempelen. Er waren de, heeft me laten overkomen. Zij is de veel Somalische vrouwen, zij droegen alle- dochter van mijn oom, de broer van mijn maal kleurige kleding, in vele lagen over el- vader. Bij ons zijn de kinderen niet van de kaar. In optocht liepen we naar het stempel- ouders maar van de hele familie. Mijn nicht kantoor, om daar een vinger op de computer voelde zich verantwoordelijk voor mij, als- te leggen. Dat was de enige verplichting van of ik haar eigen kind was. Somaliërs zijn de dag. groepsdenkers, in Nederland zei ik nog vaak Ik was blij dat ik twee maanden later ‘wij’ als ik het over mijzelf had. naar Luttelgeest mocht, een asielzoekers- De eerste dagen verbleef ik in Lands- centrum in de Noordoostpolder. De huisjes meer, een plaatsje in Noord-Holland. Ik waren er mooier, vroeger was het een re- kwam uit Mogadishu, de hoofdstad van creatiepark geweest. Veel belangrijker: het Somalië. Alles was anders. Mogadishu is centrum was open, we mochten naar bui- een havenstad met meer dan een miljoen ten, naar school, Nederlands leren. Na an- inwoners, waar je overal de Indische Oce- derhalf jaar kreeg ik een verblijfsvergunning aan voelt. Er werd vooral handel gedreven en een huis in Den Helder. in kruiden en vis, al heeft de stad erg te lij- Net als Mogadishu is Den Helder een den onder de piraterij rondom de kust. Wij havenstad. speelden vaak op de stranden. Toch is de zee hier anders. Ze zeggen Ik maakte nooit afspraken met vrienden. dat je de zee ruikt, een zilte lucht. Ik kan me Je liep bij ze naar binnen. Was er niemand niets van een geur herinneren. De zee voel

102 103 je. De Indische Oceaan voel je, de wind, en ook wil werken. Daarom wil ik een Soma- je huid, de temperatuur, alles voel je. De lische vrouw uit Somalië halen. Dat kan nu Noordzee voel ik niet. nog niet. Als man ben ik verantwoordelijk “Het lekkerst Hier in Den Helder deel ik een huis met voor het geld. Ik moet veel geld verdienen een jongen uit Kongo. Ik eet weinig Soma- om een Somalische vrouw te kunnen trou- lische gerechten. Een paar keer heb ik een wen. vond ik sambuus” injerra proberen te maken, een pannen- Als ik genoeg geld heb, ga ik naar Soma- koekachtig brood dat wordt gemaakt van lië. Niet op vakantie, maar om een vrouw te teff-meel. Dat mislukte, de pannenkoeken zoeken en misschien een bedrijf op te zet- werden veel te zout. ten. Dan zal ik ook mijn moeder bezoeken, Ingrediënten (12 kleine deegpakketjes, als snack of Voor ik uit Somalië vertrok, had ik ook zij woont weer in Mogadishu. Niet meer in hapje vooraf) nog nooit gekookt. Dat deed mijn moeder, ons ouderlijk huis, dat is verwoest. Ze is nu - 2 zoete aardappelen altijd. Het lekkerst vond ik sambuus, een bijna zestig. Het gaat goed met haar, af en - 500 g gehakt (lam of rund) Somalisch gerecht dat bestaat uit een om- toe telefoneren we. Dan praten we over fa- - 1 theelepel currypoeder hulsel van filodeeg, meestal gevuld met ui, milie en over vrienden. Met mijn vrienden - peper of chilipepertje paprika, hete pepertjes en sardientjes, ge- heb ik via Facebook contact. Sommigen wo- - zout hakt of tonijn, ja, die met tonijn vond ik het nen nog in Mogadishu, zijn getrouwd, heb- - 1 ui lekkerst. Mijn moeder bracht het op smaak ben kinderen. Anderen wonen in Zweden. - 2 tenen knoflook water aan toe hebt gevoegd, kneed je het met zout en komijn. In Mogadishu zal ik weer bij mijn moe- - bosje verse koriander geheel tot er een elastisch deeg is ontstaan. Wij aten apart, de mannen en de vrou- der op de kamer slapen. Daar verheug ik me - 1 kop bloem plus wat extra Verdeel het deeg in 3 ballen. Bestuif je werk- wen. Bijna elke dag was er wel bezoek, op. In Nederland heeft iedereen een eigen - 2 eetlepels olijfolie blad met bloem. Rol 1 bal uit tot hij zo groot meestal mannen. slaapkamer; wij slapen op één kamer, ie- - ½ kop water (lauw) is als een bord. Daarna snijd je het deeg in Bij het roc in Den Helder had ik mbo ni- der in een eigen bed. Voor het slapengaan - olie (om te frituren) kwarten. Elk kwart bak je heel kort aan bei- veau 1 gehaald, maar mijn Nederlands was liggen we dan nog een tijdje te praten. Die de kanten droog in een koekenpan. Dit doe niet goed genoeg. Mijn begeleider zei: ‘Je gesprekjes heb ik het meeste gemist. je met elke bal, en met alle kwarten. moet gaan werken.’ Als eerste schil ik de zoete aardappels en Maak daarna een plakkerig papje van bloem ‘Ik weet geen werk,’ zei ik. Zij wees mij snijd ze in kleine blokjes, die ik daarna in en water. Vouw de punten van het kwartje een jobcoach aan, die mij schoonmaakwerk een pan water aan de kook breng, gaar laat naar elkaar. bezorgde. worden, laat uitlekken en tot puree stamp. Plak de zijden op elkaar met het papje zo- Ooit wil ik een Somalische vrouw trou- Daarna kruid ik het gehakt met currypoe- dat er een zakje ontstaat. Doe dit met alle wen, een Somalische vrouw uit Somalië. der, peper (of fijngesneden chilipepertje) kwarten. Vul de zakjes met de vulling tot net Sambuus Hier heb je ook veel Somalische vrouwen, en zout. Verwarm een koekenpan en rul het onder de rand. Daarna vouw je de zakjes maar ik ben nog niet genoeg vernederlandst gehakt in de pan. Snijd de ui en de knoflook dicht door het flapje er overheen te vouwen. voor een Hollandse Somalische vrouw. In zeer fijn, en voeg ze toe aan het gehakt. Plak het flapje vast met het papje. Doe dit onze cultuur werken de mannen, zij zijn ver- Snijd de koriander fijn, en voeg eveneens weer met alle zakjes. Verhit olie tot het heet antwoordelijk voor het inkomen; de vrouwen toe. Voeg de zoete aardappelpuree toe. genoeg is om een drupje van het papje te zijn verantwoordelijk voor het huishouden. Zet de vulling in de koelkast om af te koelen. frituren. Ik kan er niet op vertrouwen dat een Doe de bloem in een kom. Voeg zout (en Doe de pakketjes in de hete olie en frituur Hollandse Somalische vrouw niet te veel ge- eventueel peper) toe voor een beetje ze aan beide zijden. Laat de sambuus uit- wend is geraakt aan de Hollandse vrijheid smaak. Nadat je er de olijfolie en het lauwe lekken op keukenpapier.

104 105 knoflook

106 107 Ik wil werken!

Ik ben beroemd geweest. In Vietnam was ik rondom Hanoi. Niemand van mijn familie artiest, net als mijn ouders. Al beoefenden kwam om het leven. zij heel andere genres. Toen ik jong was, Een paar jaar later, in 1972, kwam de oor- woonden we in Hanoi, de hoofdstad van log nog dichterbij. In de hoop de oorlog te Vietnam. Mijn vader, Van Hoc, was daar beslissen begonnen de Amerikanen Hanoi een bekend poppenspeler in het Water- ontzettend zwaar te bombarderen. Als we de poppentheater. Dat is een heel oude vorm vliegtuigen hoorden aankomen, zochten we van theater, oorspronkelijk gespeeld door dekking in schuilkelders. Dat je de huizen

Mai Ngoc Duong Ngoc Mai rijstboeren Vietnam in de bevloeide akkers. De pop- voelde trillen, dat was heel intimiderend. pen zijn ongeveer een halve meter hoog en In 1975 zijn mijn ouders verhuisd naar wegen zo’n vijftien kilo. De spelers staan Ho Chi Minhstad, dat toen nog net Saigon tot hun middel in het water; vanachter een heette, en in het zuiden van Vietnam ligt. scherm bewegen ze de poppen onder water Mijn vader noemde zich zeker geen commu- met lange stokken. Hanoi was er beroemd nist, hij was een artiest, die meer kansen om, mijn vader trad dagelijks op. Hij was zag in het rijke zuiden waar hij een poppen- ook bekend vanwege de poppen die hij zelf theater wilde opzetten. Bovendien is het maakte. klimaat in het zuiden veel warmer, wat mijn In 1957 was er in Zuid-Vietnam een oor- ouders prettiger vonden. Ondanks de oor- log uitgebroken tussen Zuid-Vietnam, dat log vertrokken in die tijd veel noorderlingen op de Verenigde Staten georiënteerd was, zonder problemen naar het zuiden. en het communistische Noord-Vietnam, dat Toen mijn ouders er net woonden, onder invloed stond van de Sovjet-Unie en verloren de Amerikanen de slag om China. Saigon, en daarmee de oorlog. Een jaar In 1968, toen ik een jaar of vijf, zes was, later, in juli 1976, werden Noord- en Zuid-

werd onze buurt getroffen door een bombar- Vietnam herenigd en werd de Socialistische dement van fosforbommen. We waren niet Republiek Vietnam uitgeroepen en Saigon thuis, ik logeerde bij een tante in de bergen werd omgedoopt tot Ho Chi Minhstad.

109 “Mijn moeder maakte ook vaak pho, noedelsoep. Dat mis ik in Nederland het meest”

Mijn moeder beoefende Cai Luong, een Mijn moeder maakte ook vaak pho, noedel- goed. Hij is alsnog naar Amerika gegaan om het ontstaan van relaties goedkeuring van combinatie van opera, dans en theater, met soep. Dat mis ik in Nederland het meest. hem te helpen. Eigenlijk heeft hij mij toen in de familie onontbeerlijk. veel Zuid-Vietnamese volksliederen. In de Niet omdat ik het niet kan maken, maar om- de steek gelaten. Korte tijd na het vertrek van mijn zoon, jaren dertig van de vorige eeuw was het ont- dat je het in Vietnam overal en op elk tijdstip Begin jaren negentig heb ik veel ge- kreeg ik een mooie baan bij E.I. Forwarding, zettend populair bij de Fransen, de toenma- van de dag kan kopen. Pho is Vietnam. Aan zongen in Cambodja, voor soldaten van de een groot, internationaal expeditiebedrijf, lige kolonisten. de basis van de soep ligt een vleesbouillon, VN, die daar toen gelegerd waren. Overdag dat zich vooral bezighield met de export van Nadat ik mijn school had afgemaakt, van rund, pho bo, of kip, pho ga. De vlees- werkte ik voor een distributiebedrijf van kleding uit Vietnam naar de VS. Ik moest de ben ik zangeres geworden in een com- bouillon maakte mijn moeder vaak al een mijn tante, dat de logistiek verzorgde van communicatie verzorgen tussen de impor- munistische staatsband. Wij maakten avond van tevoren, zodat de smaak van het olieleveranties aan de VN, ’s avonds zong teur en de exporteur en ik hield me bezig Vietnamese muziek, maar ik zong vaak vlees goed in de bouillon was ingetrokken. ik. Ik was beroemd in die tijd. met de vrachtbrieven, zaken die voor de Engelstalige liedjes. We reisden naar het Mijn ouders scheidden in 1982. Mijn Omdat ik besefte dat leeftijd een rol douane geregeld moeten worden. Ik kon voormalige Oostblok: Tsjecho-Slowakije, moeder emigreerde naar Canada. Zij volgde speelt in de muziekwereld, ben ik me er goed van leven. Als ik geweten had dat Hongarije, Mongolië, Bulgarije, en traden mijn zus, die met een Vietnamese Canadees steeds meer gaan inwerken in de logistiek. ik deze baan zou krijgen, had ik mijn zoon zelfs op in Oost-Duitsland en Rusland. Alle- was getrouwd. Mijn vader keerde terug naar Nog altijd vind ik dat een prachtige bedrijfs- nooit laten gaan. maal communistische landen. Hanoi, waar hij poppenspeler bleef en nu tak, waar Bert en ik op een dag graag een Toen kreeg ik een mailtje van een Vietna- Niet alleen de politieke voorkeur tussen een boek schrijft over het waterpoppenthe- Nederlands bedrijfje in willen beginnen. mese vriendin van mij, die getrouwd is met noord en zuid verschilde sterk, ook het eten ater. Ook mijn broer woont nog in Hanoi. Precies op het moment dat ik even zon- een Nederlandse man. Of ik niet een keer een is anders. Er zijn drie eetculturen in Viet- Voor ik Bert ontmoette, ben ik nooit der werk zat, kreeg ik bericht uit Amerika: Nederlandse man, die weduwnaar was ge- nam: in het noorden houden ze van zoet, getrouwd geweest. Ik heb wel een vriend mijn ex-vriend wilde onze zoon, Nguyen, worden, wilde ontmoeten. We hebben maan- ze gebruiken er vrij veel suiker; in het mid- gehad, die al getrouwd was. Hij wilde vlak laten overkomen naar Amerika, omdat hij den gebeld, gemaild, totdat Bert in juni 2010 den van het land eten ze sterk gekruid en in na de hereniging van Noord- en Zuid-Viet- daar een veel betere toekomst zou kunnen voor het eerst naar Vietnam is gekomen. het zuiden, waar door de zuidwestmoesson nam in een bootje naar Amerika vluchten. krijgen. Ik twijfelde, mijn ex-vriend had mij Het klikte, ik wilde ook wel een keer naar veel regen valt, wordt veel groente gegeten. Zijn vrouw en zijn oudste zoon waren daar in de steek gelaten. Aan de andere kant, wat Nederland. Maar ik wilde per se dat Berts Toen ik in het zuiden woonde, kookte ik al. Hij zou volgen met hun jongste zoon. kon ik mijn zoon nu bieden? Mijn zangcarri- dochter dat goed zou vinden. Problemen graag bun bo, een halfwarme maaltijdsala- Die tweede vlucht ging mis, de boot zonk. ère liep op z’n eind, een andere functie was zoals met mijn zoon wilde ik vermijden. Ik de met veel verse ingrediënten. Er zijn tal- Hij werd gered, maar zijn jongste zoon ver- moeilijk te vinden. Omdat ik het ook belang- heb gemaild met de dochter van Bert, zij gaf loze varianten van bun bo, met citroengras, dronk. Hij is in Vietnam gebleven, werd lid rijk vond dat hij zijn vader leerde kennen, mij expliciet toestemming: ‘Het is goed dat knoflook en ui, sla, taugé, en dan bijvoor- van de band waarin ik speelde. We kregen stemde ik toe. Vader en zoon beloofden je komt.’ Dat vond ik fijn, daardoor voelde ik beeld met rundvlees, maar het kan ook met een verhouding en in 1989 een zoon. Totdat contact te houden. Die belofte is niet nage- me welkom. vis. We eten er dan rijstnoedels bij, en loem- mijn vriend hoorde over de problemen van komen. Ik vermoed dat de stiefmoeder van Op 16 september 2010 landde ik op pia’s. zijn oudste zoon in Amerika hadden we het mijn zoon het niet wilde. In Vietnam is bij Schiphol. Bert heeft me Nederland laten

110 111 zien en we zijn op vakantie geweest naar een beetje schaamtevol. Nu niet meer. In die artiest of muzikant waren. Ik houd niet is 27 en studeert röntgenologie. Inmiddels Duitsland. Mij viel vooral op dat de mensen Nederland is schoonmaker een gewone van rap, maar ik moet zijn muziekkeuze ac- hebben we goed contact, we mailen en bel- zo zorgzaam met elkaar omgaan. Dat gevoel baan, met aardige collega’s, die ik ook na cepteren. Wat hij doet, is ook goed voor de len veel. In september gaan we opnieuw is gebleven, dat ervaar ik ook nu in mijn werktijd ontmoet. Vietnamese gemeenschap daar. naar de VS. werk als schoonmaakster. Ooit hoop ik met Bert een expeditie- of Toch hebben Bert en ik hem gestimu- We houden af en toe vakantie in Viet- Een half jaar later is Bert nog een keer bemiddelingsbedrijfje op te zetten. Onlangs leerd te gaan studeren. Dat doet hij nu. Hij nam en ik ga er minimaal één keer per jaar naar Vietnam gekomen en zijn we samen op hebben we al bemiddeld bij de verkoop van naartoe. Ik mis het wel. Vooral de geuren, vakantie geweest. Toen wist ik het zeker, ik een grote hoeveelheid Nederlands plas- die zijn heel anders, veel intenser. Hier heb wilde met hem verder. Ik moest Nederlands tic afval aan een Vietnamees bedrijf, dat je in een straat een slager, een groenteboer, leren voor mijn inburgeringspapieren. Ik het verwerkt tot nieuw plastic. Het scheelt een bakker. Daar zijn hele straten met al- kreeg een Nederlandse leraar, die getrouwd enorm dat ik de taal spreek, en wij het ver- leen slagers, of alleen groenteboeren. Een is met een Vietnamese. Om te oefenen schil in cultuur begrijpen. straat waar alleen vers fruit verkocht wordt – mailde ik iedere dag met Bert in het Neder- Stel, een Nederlander overweegt kle- dat levert een heerlijke zoete geur op. Zeker lands. Ik dacht dat ik het nooit zou halen. ding te importeren uit Vietnam. Dan wil hij omdat het fruit daar zoeter en sappiger is. Toch ben ik geslaagd. eerst stalen, stof, monsters zien, wellicht Er is ook heel veel lawaai op straat, dat Toen ik drie weken in Nederland was, rondgeleid worden in de fabriek. Hij wil er valt me nu pas op. Brommers, taxi’s, scoo- werd ik onrustig. Ik zat maar thuis niks te alleen niets voor betalen. Zijn uitgangspunt: ters, alles door elkaar heen. In Nederland doen. Ik wilde werken! Ik kom uit een cul- ik ga wellicht zaken met jou doen, jij moet is het stil, rustig. Ik ben nu gewend aan de tuur waar werken een must is. Omdat wij daarom je best doen. Dat werkt niet in Viet- Nederlandse stilte. Na twee weken Vietnam nauwelijks een pensioen kennen, werkt nam, zeker nu niet, nu Vietnam een van de wil ik weer naar huis. iedereen in Vietnam. In je werkende leven meest exporterende landen van Azië is ge- moet je voor twee levens werken. Wat je worden. Het Vietnamese uitgangspunt: ik overhoudt, beleg je in zilver, goud, huizen, ken jou niet, ik doe niets voor niets, dus jij grond, in van alles wat je op je oude dag betaalt. Ik denk dat wij dat verschil kunnen kunt verkopen. Werken doe je ook voor je overbruggen. sociale relaties. Bert heeft mij gestimuleerd contact te Door een aanbevelingsbrief van mijn zoeken met mijn zoon. Via oude kennissen oude werkgever kon ik zo in Hoofddorp aan uit de muziek heb ik zijn telefoonnummer de slag bij E.I. Forwarding, het bedrijf waar- weten te achterhalen. Hij woont in een voor- voor ik in Vietnam ook werkte. Er was één stadje van Los Angeles. Twee jaar geleden Mai Ngoc Duong probleem: ik heb geen rijbewijs en iedereen zijn Bert en ik naar Amerika gegaan. Na der- moest in ploegendiensten werken. Dat was tien jaar heb ik mijn zoon weer gesproken. 8 december 1963 voor mij vanuit Wezep niet mogelijk. Jam- Ik vond het spannend. Het contact ver- mer, het was een baan op niveau. liep moeizaam, hij was op zijn hoede en Hanoi, Vietnam Ik kon werk krijgen in de schoonmaak- wilde niet over het verleden praten. Hij leek branche. Van dat aanbod raakte ik wat in de een beetje bang voor mij. Maakt schoon bij war. In Vietnam waren wij welgesteld, mijn Ergens in zijn puberteit was zijn opvoeding moeder had een schoonmaakster, mijn spaak gelopen, op zijn zeventiende was hij Molecaten Park De zusjes hebben schoonmakers in dienst. Ik het huis uitgegaan. Hij is rapper geworden moest het werk accepteren maar vond het – tja, wat wil je, met ouders en grootouders Leemkule in Hattem

112 113 Ingrediënten (4 personen) - 500 g biefstuk, in dunne plakjes gesneden “Pho is Vietnam” - 2½ eetlepel vissaus - 1 eetlepel sojasaus - 2 eetlepels zonnebloemolie om het vlees in te bakken - 1 eetlepel suiker - gemalen peper - 1 stengel citroengras, alleen het witte gedeelte, geplet en fijngehakt Maak de bouillon: breng het water met twee - 3 tenen knoflook, fijngehakt Los de suiker en wat zwarte peper op in de gehalveerde uien en het rundvlees aan de - 1 ui, fijngehakt vissaus. Stamp het citroengras, de fijnge- kook. Draai het vuur laag en laat twee uur - een theelepel sesamolie hakte knoflook en ui in een vijzel tot een zachtjes trekken. Schep het schuim van de - sesamzaad, licht geroosterd in een koekenpan pasta. Voeg het mengsel bij de vissaus. soep. Verwarm in een koekenpan een eet- Meng het rundvlees in de marinade met een lepel zonnebloemolie. Bak hierin 2 gesne- Garnering: paar druppels sesamolie en de sojasaus. den uien, gember, steranijs, kaneel en kar- - 300 g rijstvermicelli, bereiden volgens Rooster de sesamzaadjes, doe ze bij het demom tot de uien goed donkerbruin zijn. gebruiksaanwijzing vlees en roer goed om. Laat de marinade Stop steranijs, kaneel en kardemom in een - een paar handjes verse kruiden: koriander, munt, minstens een uur intrekken. Was en droog theezakje en voeg dat met de ui en gember Thaise basilicum nu de kruiden. Haal de blaadjes van de tak- aan de bouillon toe. Laat die nog eens twee - 150 g taugé jes en hak ze fijn. Bak nog wat fijngehakte Pho , noedelsoep uur trekken. Schep het vlees uit de bouillon - 1 komkommer, in kleine blokjes gesneden uitjes voor de garnering. Kook de vermicelli en snijd het in kleine stukjes. Breng de soep - 2 geraspte wortels volgens de gebruiksaanwijzing. Giet af en op smaak met vissaus. Laat de soep zo lang - 1 krop sla in smalle repen gesneden spoel af onder de koude kraan. Verhit de mogelijk trekken. Schep voor het opdienen - geroosterde pinda’s, fijngehakt olie in een koekenpan en bak het vlees vlak het vlees weer in de soep samen met de ge- Ingrediënten (8 personen) - gebakken uitjes voor het serveren kort op hoog vuur bruin. kookte noedels. Garneer de soep eventueel - 4 flinke uien met geblancheerde taugé, partjes limoen, - 4 liter runderbouillon Doe wat vermicelli in de kommen. Leg er wat basilicum, hoisin- en chilisaus. - 1 kg rundersoepvlees, in grove stukken sla, verse kruiden, taugé, komkommer, ge- - 1 eetlepel zonnebloemolie raspte wortel en de biefstuk op. Strooi er tot - 2 uien slot wat geroosterde pinda’s en de gebak- - 15 centimeter verse gember, in dikke plakken Bun Bo ken uitjes overheen. - 6 stukjes steranijs - 4 kaneelstokjes - 6 kardemompeulen - 2 tot 3 eetlepels vissaus - 500 gram rijstnoedels, gaargekookt - eventueel ter garnering: geblancheerde taugé, limoenpartjes, basilicum, hoisin- en chilisaus - extra: los theezakje

114 115 steranijs

116 117 Seychellen Op de Seychellen ben je nooit alleen

Ik herinner me nog dat mijn moeder linzen Zes weken na de geboorte van mijn jongste voor mij kookte, met een gefruit uitje, knof- zusje overleed mijn moeder. Ik was toen ze- look, gember, chili, en saffraan voor de kleur. ven jaar oud. Ik heb een foto van mijn moe- We aten er verse vis bij, altijd, de ene keer der, met lang haar. Maar zo kan ik me haar gebakken, de andere keer van de barbecue. niet herinneren. Op die foto is zij een ande- Dat was bijzonder want wij waren arm. Mijn re vrouw. Ik herinner me dat ze mij naar de kinderen heb ik dit gerecht ook leren maken basisschool bracht, een halfjaar voor haar en zij leren het weer aan hun kinderen. overlijden. Hoe we afscheid namen, ik de Bij ons, op de Seychellen, geven we school inliep, nog even omkeek. altijd linzen aan vrouwen die net een kind Drie dagen voor haar overlijden wilde hebben gebaard. Omdat het zo goed is voor ze ananas. Mijn broer is er een gaan halen. de borstvoeding, krijg je het de eerste week Ze at de ananas in z’n geheel op, zonder Noelline Hilgers Maria Maria Hilgers Noelline na de bevalling zelfs twee keer per dag. ons één stukje te geven. Zo hard had ze de De Republiek der Seychellen is een ei- vrucht nodig. Een dag later zei ze: ‘Ik voel landengroep van meer dan 115 eilanden in me zwak, de hele nacht al.’ Dat waren haar de Indische Oceaan, ruim vijftienhonderd laatste woorden. kilometer ten oosten van Afrika. Wij wonen Vlak na haar overlijden heb ik mijn moe- in Victoria, de hoofdstad van het belangrijk- der nog wel in de kist gezien, haar een kus ste eiland, Mahé, dat ongeveer zo groot is op het voorhoofd gegeven. Maar ik mocht als Texel. niet bij het sluiten van de kist zijn en ook

119 Om te wennen aan de scherpte van de pe- pers verwarmden we onze mond voor met “Al heel jong leerden wij pepers eten, een gloeiend stukje hout. Daardoor leek de peper minder scherp. Toen ik zestien was, begon ik te wer- eerst een kleine portie” ken als serveerster in een creools restau- rant voor de hogere klasse. Om die baan te krijgen, loog ik dat ik achttien was. Ik deed mijn werk goed, maar was meer geïnteres- niet bij de begrafenis. Dat gaat zo bij ons op mijn andere zus van elf, daarna kwam ik en geen zin in. Ik wilde niets meer met hem te seerd in de keuken, waar ik later kon komen de Seychellen. ten slotte mijn jongste zusje van zes weken maken hebben. ‘Dit is mijn vader,’ zei ik te- werken. Ik ben er 21 jaar kok geweest. Alles Voor mijn gevoel heb ik daardoor nooit oud. gen hem en ik wees naar mijn opa. Hij had maakte ik, veel vis, omdat het zo vers uit de afscheid van haar genomen. Jaren later kon Ik mis mijn moeder niet, ik mis mijn groot- mijn opa en oma een brood moeten bren- oceaan komt: gegrild, in boter, stoofpot, ik nog steeds niet echt geloven dat ze dood moeder. Mijn zussen en ik zorgden samen gen, maar dat deed hij niet. vissoep, octopussalade, octopuscurry met was. Dan kroop ik mijn bed uit, liep de hut voor de baby, de ouders van mijn moeder Toen ik later – ik woonde al in Neder- kokosmelk. Mooi en fijn werk, dat ook vaak uit, de nacht in. Daar wachtte ik op mijn voedden ons op. Arm waren we, heel erg land – met mijn man op vakantie was op de pijn deed omdat we zo veel voedsel moes- moeder. arm. Mijn opa was schilder, illegaal stook- Seychellen, kwam mijn halfzus bij mij op ten weggooien. Mijn oudere zussen spraken nooit over te hij ook nog likeur van suikerriet. Mijn bezoek. De kinderen uit het tweede huwe- Toen ik echt achttien was, trouwde ik. haar dood; eigenlijk weet ik niet precies oma maakte matrassen en kussens. Samen lijk van mijn vader hebben mij omarmd; zijn Een leuke man, althans de eerste jaren. Een waaraan ze gestorven is, bloedarmoede, runden ze een kleine koffieplantage. Al die tweede vrouw heb ik nooit gesproken. jaar later kreeg ik een dochter, een paar jaar iets met haar hart. Ik ben ook wel kwaad op kleine baantjes bij elkaar leverden te weinig ’Je moet je papa zoeken,’ zei mijn half- later een zoon. Elke zondag gingen we naar mijn moeder geweest: waarom moest je nou op om ons te kunnen onderhouden. Ik had zus, ‘hij gaat dood’. het strand, we namen een radio mee, we weer zwanger worden, waarom gebruikte je één jurk, daar liep ik altijd in. Vanwege die ‘Dat doe ik niet,’ zei ik fel. barbecueden, dansten. Vakantie hadden geen anticonceptie? Ze was te arm voor an- armoede werd ik gepest op school. Ik heb het toch gedaan, je kunt onmoge- we nooit, maar elke zondag was een vakan- ticonceptie, dat wist ik ook wel, maar toch Mijn grootouders hebben ons enorm ge- lijk je hele leven wrokkig blijven. Ook bij onze tiedag. vond ik het moeilijk te accepteren. Heel holpen, altijd, tot ze op zeer hoge leeftijd, laatste ontmoeting toonde hij geen spijt, hij In mijn jeugd kwam ik nooit op het soms heb ik nog wel het gevoel dat ze er is, allebei ver in de negentig, overleden. Mijn heeft nooit gezegd dat het fout was ons in strand, dat mocht niet, het strand was voor dat ze ergens rondwaart. oma was streng. Als er iemand over ons de steek te laten. Ik heb hem vergeven, dát toeristen, niet voor locals. Gelukkig is dat Enkele weken na de dood van mijn kwam klagen, kregen we straf, een klap met heeft mijn huidige man het meest verrast. tegenwoordig anders. Mijn kleinkinderen moeder liet mijn vader ons in de steek. We een rietje, soms moesten we op onze knie- Voor een middelbare school was geen zwemmen als vissen. Ik ben geen zwemmer, moesten het ouderlijk huis ook uit, dat was en zitten en kregen we slaag op onze billen. geld. Zelfs het eten was karig. We aten vaak ik verdrink net niet. van hem. En dat terwijl hij als bewaker bij Zonder dat ze onderzocht of wij ook echt broodvrucht, de vrucht van de broodboom, Alles veranderde toen mijn man taxi- de Amerikaanse legerbasis goed verdiende schuldig waren. Ze omhelsde me nooit. De die zo genoemd wordt omdat hij gekookt chauffeur werd, begon te drinken, te gok- en stukken grond bezat. Ook toen mijn moe- liefde kreeg ik van mijn opa – hij was niet de geur en smaak heeft van vers brood. Bij ken, steeds vaker ruzie maakte, mij ook der nog leefde, had hij affaires met andere eens mijn echte opa, hij was de tweede man ons verving de broodvrucht, zo groot als een sloeg en buitenechtelijke relaties aanging. vrouwen. van mijn oma. voetbal, de aardappelen. We aten de vrucht Negentien jaar hield ik het uit. Toen Na haar overlijden stichtte hij een nieuw Toen ik een jaar of veertien, vijftien was, vaak met spinazie, gember, knoflook, tijm, werd ik op een dag wakker en was de maat gezin: bij zijn nieuwe vrouw kreeg hij zeven zocht mijn vader contact met mij. Al die ja- kaneel, currybladeren, en chilipeper. vol: ‘Pak alles wat je hebt,’ zei ik tegen hem, kinderen. Wij bleven alleen achter: mijn ren niets van hem gehoord en nu wilde hij Al heel jong leerden wij pepers eten, ‘en vertrek.’ broer van zeventien, mijn zus van zestien, zijn kinderen en kleinkinderen zien. Had ik eerst een kleine portie. We kookten op hout. Hij begon te huilen.

120 121 ‘Ik heb genoeg van je tranen. Het is klaar.’ Die Nederlander kwam terug, sprak mij aan. We bleven elkaar zien, hij schreef me vanuit Via mijn schoonzuster kreeg ik werk bij Hij wilde niet vertrekken, na de tranen Een dag later opnieuw. Hij vroeg of we be- Nederland, en bij een volgend bezoek aan Asito. Zij werkte er al en zei op een dag dat kwam de agressie: hij dreigde mij te slaan. vriend konden worden. Mijn ervaring met het eiland ontmoette hij ook mijn kinderen. ze meer mensen zochten. ‘Is dat iets voor Mijn dochter, die haar vader vroeger mannen had me huiverig gemaakt. Na een ‘Waarom wil je geen relatie, mama?’ jou?’ Ik ben gelukkig op mijn werk, ik werk aanbad, sprong tussen ons in: ‘Als jij mama paar dagen zei ik: ‘Vrienden oké, maar ik wil vroeg mijn zoon. nu veertien jaar op dezelfde plek. Ik heb slaat, ga ik met je vechten.’ sowieso geen relatie.’ ‘Jij verdient het om blij te zijn,’ voegde nooit problemen, niet met mijn collega’s, Uiteindelijk is hij vertrokken. Eigenlijk is mijn dochter eraan toe. niet met mijn baas. Problemen die anderen hun vader steeds meer op mijn eigen vader Hij vroeg mij ten huwelijk. Ik was verliefd, op hun werk hebben, vloeien vaak voort uit gaan lijken. Noelline Hilgers Maria, maar bang. ‘Ga,’ zeiden mijn kinderen, ‘als de manier waarop ze met elkaar omgaan. Ik Om de opleiding van mijn kinderen te hij je niet goed behandelt, keer dan terug.’ heb een hekel aan geroddel achter mijn rug. bekostigen, bleef ik hard werken. Ik geef 19 juli 1957, Victoria, We trouwden op de Seychellen, daarna Vermoed ik dat zoiets gebeurt, dan spreek ik mijn kinderen alles wat ik niet heb gehad. zijn we naar Nederland vertrokken. anderen erop aan, anders krijg ik vijanden. Mijn baas drukte me soms wat geld in de Seychellen Het was winter, ongelooflijk koud. De Zo heb ik mijn kinderen dat geleerd. hand, soms wat voedsel. ‘Dan hoef je van- bomen waren kaal. ‘Al die bomen gaan Op straat stuit ik soms op vooroordelen. avond niet te koken,’ zei ze. Maakt schoon bij Smurfit dood,’ dacht ik. ‘Waar zijn de bergen?’ Op de Seychellen is het gebruikelijk respect Wij kregen veel gasten, Duitsers, Italia- Bij aankomst had mijn schoonmoeder te tonen voor ouderen. Als ik hier ouderen nen, en een enkele keer een Nederlander. Kappa Roermond Papier en stamppot andijvie gemaakt. Ik ben in armoe- tegenkom, groet ik hen dan ook. Niet ieder- de opgegroeid, en ben geen lastige eter. Wel een stelt dat op prijs, sommigen kijken ver- Burggolf Herkenbosch vond ik het een vreemd idee om aardappels baasd, een enkeling draait me zijn rug toe. te prakken. Of vlees zonder kruiden in de Laatst spuugde er een jongetje, dat langs- boter te leggen. Maizena toevoegen aan de fietste terwijl ik op de bus stond te wachten, boter voor de jus, dat vond ik, als kok, een voor mijn voeten. nachtmerrie. Maar als ik hier wilde blijven, Mijn man was woest. Ik neem dat jon- zo besloot ik, moest ik Nederlands leren getje niets kwalijk, de verantwoordelijkheid koken. Ik maak nu ook gewoon stamppot voor zijn gedrag ligt bij zijn ouders. en aardappelen, groente en vlees. Eén keer Ooit willen we verhuizen naar de Sey- per week kook ik zoals op de Seychellen. Als chellen. ‘Liever vandaag dan morgen,’ zegt ik daar op vakantie ben, neem ik altijd veel mijn man vaak. Met een jaar of zes kan het eten mee terug in ijsboxen. Vis, kruiden, misschien. specerijen waarmee ik een jaar vooruit kan. Ik wil hier niet oud worden. Het meest Het viel mij niet makkelijk Nederlands opmerkelijke aan Nederland vind ik de af- te leren. Ook omdat ik goed Engels spreek, standelijke omgang met familieleden. Niet er niet echt een noodzaak is Nederlands te in een gezin, maar in een familie. Bij ons leren. Komt bij dat ze hier in Limburg een loopt iedereen bij elkaar binnen, hier zien lastig dialect spreken. Ook in de familie van broers, zussen, neven en nichten elkaars mijn man vinden ze het te moeilijk de hele soms maar één, twee keer per jaar. Op de tijd Nederlands te gebruiken. Seychellen ben je nooit alleen. Mijn kinderen zijn één keer geweest. ‘Wij komen bij je op vakantie, mama’. Ze vonden het hier veel te koud.

122 123 “Veel vis, omdat het zo vers uit de oceaan komt” Linzen metLinzen vis Ingrediënten (2 personen) - 2 kopjes rode linzen - 2 middelgrote uien - 4 tenen knoflook, fijngehakt - stuk gember van 5 centimeter, fijngehakt - beetje tijm - 2 eetlepels zonnebloemolie - peper en zout - 2 vissen, wat je lekker vindt Van mijn moeder herinner ik me hoe ze lin- zen voor mij kookte, met een gefruit uitje, knoflook, gember, chili, en saffraan voor

Kipcurry kokosmelk met de kleur. We aten er verse vis bij, altijd, de ene keer gebakken, de andere keer van de Snijd de kip in stukjes. Kruid de kip met pe- barbecue. per, zout, knoflook en gember. Bak de kip in Was de linzen heel goed, verwijder vuil en niet te veel, hete olie. Roer er wat kerriepoe- kleine steentjes. Fruit de uien in hete olie en der en saffraan door. Laat een poos bakken voeg de linzen met koud water toe. Zorg er- totdat de kip gaar is. Voeg dan kokosmelk voor dat de linzen onder water staan en laat toe en proef of er wat zout bij moet. Serveer ze koken tot ze zacht zijn. Voeg daarna de met rijst. knoflook, gember, tijm, zout en peper toe. Roer door totdat het mooi smeuïg is: niet te droog en niet te waterig. Proef of er wat zout Ingrediënten (4 personen) bij moet. - 1 middelgrote kip De vis is heel eenvoudig. Verwijder de - peper en zout schubben en de ingewanden, was en droog - 4 knoflookteentjes de vis. Bestrooi de vissen met zout en pe- - 1 eetlepel gemberpoeder per. Laat de olie heel heet worden in de pan - 1 eetlepel saffraan en bak de vis daarin. Eerst de ene, dan de - 2 eetlepels kerriepoeder andere kant totdat beide kanten bruin zijn. - blikje kokosmelk Makkelijk maar zo lekker!

124 125 rode peper

126 127