Fact sheet Willem Wagenaar Anne Frank Stichting 13 April 2021 Extr eem rech ts in Nederlandse Gemeentes Inhoud Huidige stand van zaken in vogelvlucht

3 In het voorjaar van 2021 is de actieve aan- Op internet is echter een andere ontwikke- Huidige stand van zaken hang van georganiseerd extreemrechts ling zichtbaar. Daar is de afgelopen jaren bij voortduring klein en versnipperd, het een meer dynamische, maar minder georga- 5 aantal uitgevoerde acties bescheiden en de niseerde vorm van extreemrechts ontstaan. Voorwoord geweldsdreiging minimaal. Op internet is Dat vertaalt zich in drie zichtbare gevolgen. recent echter sprake van een veranderde De invloed van buitenlandse, vooral extreem- 6 dynamiek rond extreemrechts, die nieuwe rechtse Noord-Amerikanen, is toegenomen. Inleiding dreigingen met zich mee brengt. Daarnaast Er is sprake van een nieuwe fluïde vorm van is er sinds enkele jaren een vermindering te activisme in Nederland, waarbij acties en 7 zien van de maatschappelijke en politieke organisatie een meer spontaan karakter Afbakening en definitie weerstand tegen extreemrechts, extreem- krijgen. Tenslotte laten extreemrechtse rechtse opinies en organisaties. Effecten digitale hangplekken zien, dat jongeren 10 daarvan zijn terug te zien in de protest- die daar terecht komen zeer snel kunnen Methode beweging tegen Coronamaatregels, waar radicaliseren. extreemrechtse activisten op beperkte 11 schaal aan deelnemen. De afgelopen jaren is in toenemende mate Korte geschiedenis van Het landschap van extreemrechtse zichtbaar dat extreemrechtse ideeën en het rechtsextremisme organisaties in Nederland overziend kan organisaties uit de taboesfeer geraken. Op in Nederland geconstateerd worden dat het om veel straat is zichtbaar geworden dat extreem- kleine tot zeer kleine clubjes gaat, die in rechtse activisten toegang kregen tot 30 veel gevallen gekenmerkt worden door maatschappelijke protesten. In het maat- Overzicht hedendaagse slechte organisatie, onderlinge verdeeld- schappelijk debat zijn extreemrechtse extreemrechtse formaties heid, minimale aanhang en weinig politieke opinies en thema’s ‘normaal’ onderdeel slagkracht. Dit gebrek aan slagkracht geworden van politieke debatten. Antide- 74 wordt nog eens versterkt doordat het mocratische sentimenten en etnisch wij-zij- Bijlage 1 lastig is om binnen de grenzen van de denken zijn niet langer het domein van een Regionale spreiding Coronaregelgeving publieke activiteiten extreemrechts, maar hebben bredere toe- extreemrechtse formaties te organiseren. Toenemende dreiging van gang tot politiek en samenleving. De brede georganiseerd geweld of terrorisme van- taboeïsering van extreemrechts is inmiddels 76 uit extreemrechtse organisaties, zoals grotendeels verdwenen. Bijlage 2 momenteel zichtbaar is in een aantal Een zichtbaar effect van het verdwij- Literatuur andere westerse landen (Duitsland, Groot- nen van deze taboewerking is de acceptatie Brittannië, Verenigde Staten) is in Neder- van extreemrechtse organisaties als onder- land vooralsnog niet zichtbaar. deel van andere protestbewegingen. Bij

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 2 Anne Frank Stichting 3 recente demonstraties (boerenprotesten, gele hesjesprotesten en protesten tegen Voorwoord Coronamaatregels) bleek deelname van extreemrechtse organisaties geen onder- werp van discussie. Pogingen om door deel- name aan dergelijke protestbewegingen nieuwe aanhang te werven of te mobiliseren zijn vooralsnog niet succesvol gebleken. Wel blijkt er binnen kringen van activisten tegen Voor u ligt de actualisering van de ‘factsheet saties wel en niet op te nemen volgt de defi- Coronamaatregels een voedingsbodem aan- extreemrechts in Nederlandse gemeentes’ nitie en afbakening die binnen dat project wezig te zijn voor de overname van extreem- van april 2021, waarin een actueel beeld wordt gehanteerd. rechtse ideeën en complottheorieën. wordt geschetst van de staat van extreem- Deze factsheet is in opdracht van Dat leidt ertoe dat er naast de con- rechts in Nederland en Nederlandse de Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) statering dat de geweldsdreiging vanuit extreemrechtse organisaties die de afgelo- van het Ministerie van Sociale Zaken en extreemrechts als minimaal moet worden pen 24 maanden zichtbare activiteiten Werkgelegenheid geschreven. De inhoud ingeschat, er van de bredere toegang van hebben ontplooid. Deze factsheet moet van de factsheet is primair geschreven antidemocratische en etnisch wij-zij-denken inzicht geven in de omvang, regionale voor beleidsmakers en professionals die tot het politieke en maatschappelijke debat spreiding, betekenis en betrokkenheid bij werkzaam zijn binnen het sociale- en vei- een andere potentiële dreiging uitgaat. Der- geweldsincidenten van de verschillende ligheidsdomein. Maar het staat anderen gelijke ideeën kunnen daardoor immers aan extreemrechtse organisaties in Nederland. vanzelfsprekend vrij om er ook kennis van populariteit winnen en van invloed zijn op het De samenstelling van de lijst met te nemen. functioneren van de democratische rechts- organisaties en de gepresenteerde feiten De verantwoordelijkheid voor de staat in Nederland. over deze organisaties zijn verzameld in inhoud ligt bij de auteur. het kader van het Monitorproject Racisme, Antisemitisme en Extreemrechts Geweld in Willem Wagenaar Nederland1. De keuze om bepaalde organi- April 2020

1 — https://www.annefrank.org/nl/over-ons/onderzoek/ sociaal-onderzoek/monitor-racisme-en-extremisme/

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 4 Anne Frank Stichting 5 Inleiding Afbakening en definitie

De Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) In deze factsheet gaan we uit van de definitie van lijk ‘volksbelang’. Het ‘vreemde’ daarentegen van het Ministerie van Sociale Zaken en ‘extreemrechts’ die afgeleid is van de definitie kan vele gezichten hebben. Het zit, als dialecti- Werkgelegenheid ziet dat er bij gemeentes zoals die door Van Donselaar (Moors, 2009) is sche tegenhanger van het ‘eigene’, eveneens in behoefte bestaat aan ondersteuning bij de opgesteld. het hart van de ideologie van extreemrechtse omgang met verschijningsvormen en acti- Onze definitie luidt als volgt: formaties, en wordt vooral afgebakend door viteiten van extreemrechts. Die activiteiten datgene wat het ‘eigene’ niet is. In de praktijk kunnen vorm krijgen rond maatschappelijke Extreemrechtse formaties zijn organisaties met zien we dat dit etnisch vreemde, afhankelijk spanningen waar extreemrechtse formaties een meer of minder uitgesproken ideologie die van ideologische achtergrond, context en bij betrokken zijn. Gemeentes zoeken daarbij in belangrijke mate wordt gekenmerkt door vari- tijdsgewricht op verschillende manieren wordt naar relevante achtergrondkennis en stellen anten van oriëntatie op het ‘eigene’, varianten geformuleerd. Gaat het de ene keer bijvoor- de vraag hoe met lokale extreemrechtse ont- van afkeer van het ’vreemde’, waarbij een onder- beeld om biologisch afgebakende groepen, wikkelingen en activiteiten om te gaan. Ook scheid tussen het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ zoals ‘zwarten’ of ‘Joden’, in een andere situ- scholen hebben vragen over hoe om te gaan primair gebaseerd is op etnische verschillen. atie gaat het om meer nationaal, etnisch of reli- met extreemrechtse uitingen in de klas. Verder kenmerkt deze ideologie zich door een gieus afgebakende groepen als ‘Marokkanen’, hang naar een meer autoritaire staatsvorm. ‘buitenlanders’, ‘asielzoekers’ of ‘moslims’. Een eerste stap om in te spelen op de Ook de hang naar een meer autoritaire behoeftes vanuit gemeentes is een factsheet Centraal in de definitie staat de ideologie van staatsvorm moet, in mindere of meerdere van actieve extreemrechtse organisaties een formatie, met de nadruk op onderscheid mate, zichtbaar zijn in de ideologie van een in Nederland met hun betekenis voor de tussen het ‘eigene’ en het ‘vreemde’. Het draait formatie. Maar ook dit aspect van extreem- verschillende regio’s in Nederland. De ESS bij het ‘eigene’ om de manier waarop een groe- rechts kan zich in verschillende verschijnings- heeft de Anne Frank Stichting gevraagd om pering de eigen groep afbakent en op welke vormen voordoen. Soms in de concrete wens deze factsheet samen te stellen en periodiek kenmerken de ‘vreemde’ groep daarvan wordt naar een dictatoriale of andere autoritaire te actualiseren. Deze factsheet moet een onderscheiden. Dat gebeurt bij verschillende bestuursvorm, al of niet verwijzend naar natio- actueel overzicht bieden van extreemrechtse extreemrechtse groepen op verschillende naalsocialistische of fascistische regimes in organisaties op naam, ideologische richting, manieren. Maar kenmerkend voor extreem- het verleden of naar autoritaire of ‘illiberale’ omvang van de aanhang, regionale activiteit rechtse formaties is wel dat deze afbakening bestuursvormen in het heden. Soms door en betrokkenheid bij geweldsincidenten. van het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ op domi- in algemenere termen en bij voortduring stil De factsheet zal worden ingeleid door nante wijze zichtbaar is binnen de ideologie én te staan bij het falen van de democratische enkele meer algemene paragrafen over afba- dat het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ afgebakend rechtstaat en voorstellen te doen voor meer kening en definitie en een korte historische worden op basis van etnische verschillen. Het autoritaire alternatieven. schets. ‘eigene’ wordt als homogeen geheel gezien, het ‘eigen volk’ of het ‘eigen ras’ bijvoorbeeld, In het voorjaar van 2021, in aanloop naar de met eenzelfde etniciteit, een gezamenlijke en Nederlandse parlementsverkiezingen kreeg homogene culturele identiteit of een gezamen- de definitiekwestie opnieuw aandacht.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 6 Anne Frank Stichting 7 Aanleiding waren turbulente ontwikkelingen bin- Andere Definities nen Forum voor Democratie, waarbij herhaalde berichtgeving rond racistische, antisemitische en antidemocratische ideeën binnen de partij. Naast de voor deze Factsheet gebruikte de kaders van de democratische rechtsorde Maar ook discussies over de vergaande voor- definitie, bestaan er vele anderen. Cas opereren, vallen vanzelfsprekend niet onder de stellen, die als niet-grondwettelijk werden gety- Mudde schreef in 1996 een artikel 3 waarin definitie van extremisme.’ peerd, in het verkiezingsprogramma van de PVV. hij 26 verschillende definities van ‘right-wing De NCTV volgt de inhoudelijke afba- In een artikel van de Ombudsman van het NRC extremism’ onderscheidde met 58 verschillende kening van de AIVD, maar maakt daarnaast Handelsblad kwamen enkele politicologen aan unieke kenmerken. Mudde onderscheidt onderscheid tussen ‘rechtsextremisme’ en het woord, die in het verleden vaak gepubliceerd inmiddels zelf het extreemrechtse landschap in ‘extreemrechts’. ‘Extreemrechtse’ activisten hebben rond deze kwestie, maar doorgaans ‘populist radical right parties’ (PRRP’s), waartoe acteren binnen de wet, terwijl ‘rechts-extremisten’ andere invalshoeken innamen2. Opvallend in dit hij alle partijen rekent die zich kenmerken de wet overtreden.5 artikel is dat zij alle vier nog steeds verschillende door ‘nativisme’, strenge ideeën over law De door de AIVD en NCTV gehanteerde invalshoeken innemen, maar elkaars visie over and order en zich afzetten tegen een elite. definities laten inhoudelijk nauwelijks verschil recente ontwikkelingen wel ondersteunen: Voor Daarnaast onderscheidt hij extreemrechtse zien met onze definitie. Daarbij staan het etnisch zowel PVV als Forum voor Democratie is de organisaties, welke term hij reserveert voor onderscheid en antidemocratisch gedachtegoed kwalificatie ‘extreemrechts’ nog een stap te ver. meer neonazistische stromingen. centraal. Het belangrijkste verschil tussen deze Maar vooral Forum begint zich wel duidelijk rich- overheidsdefinities en onze definitie ligt in de rol ting de kenmerken voor deze kwalificatie te ont- Naast academische definities worden er ook die de wet speelt bij de afbakening. De NCTV wikkelen. Daarbij wordt onder andere verwezen vanuit bestuur en beleid definities gebruikt om hanteert een aparte categorie voor ‘extreem- naar de militante uitspraken van de partijleider aan te geven welke groeperingen en politieke rechtse’ activisten die binnen de kaders van over een ‘civiel leger’ en het ‘op de bek slaan’ ideeën als ‘rechtsextremistisch’ of ‘extreem- de wet opereren en stelt de AIVD dat ‘(ultra) van antifascisten. Maar vooral wijzen de vier op rechts’ moeten worden gezien. rechtse’ partijen die binnen de kaders van de de radicalisering van zowel PVV als Forum voor De AIVD ziet rechtsextremisme als een democratische rechtsorde opereren niet onder Democratie ten aanzien van rechtstatelijke en subklasse van extremisme. Extremisme is extremisme vallen. democratische vraagstukken: het in twijfel trek- volgens de AIVD: ‘Het actief nastreven en/of Deze uitsluiting van bepaalde organisa- ken van de eerlijkheid van verkiezingen, de wens ondersteunen van diepingrijpende verande- ties op basis van hun daadwerkelijk gedrag om een tribunaal tegen ‘de elite’ te voeren en de ringen in de samenleving die een gevaar kun- (wel of niet binnen de kaders van de wet of de wens het kiesrecht in te perken. Deze lijn volgen nen opleveren voor (het voortbestaan van) de democratische rechtsorde) is vanuit overheids-, wij in deze publicatie ook. Beide partijen worden democratische rechtsorde, eventueel met het handhavings- en veiligheids-perspectief goed niet als extreemrechts gekwalificeerd. hanteren van ondemocratische methodes die te begrijpen. Maar voor een volledige beschou- afbreuk kunnen doen aan het functioneren van wing van het extreemrechtse landschap voldoet de democratische rechtsorde. De gebruikte deze afbakening onvoldoende. Daarbij moeten ondemocratische methodes kunnen zowel ge- immers ook groepen en partijen worden betrok- welddadig als niet-gewelddadig zijn.’ De AIVD ken, die overduidelijk streven naar een racistisch spreekt van rechtsextremisme: ‘als aan definitie en ondemocratische ideaal, maar dat willen van extremisme wordt voldaan en daarbij een bereiken door actief te zijn binnen de kaders van of meer van de volgende denkbeelden centraal het strafrecht en de democratische rechtsorde. staan: vreemdelingenhaat, haat jegens vreemde 4 (cultuur)elementen, ultranationalisme.’ Verder 3 — C. Mudde (1996). The war of words defining the extreme right meldt de dienst expliciet: ’(Ultra)rechtse of party family. West European Politics, 19(2), 225–248. 2 — Waarom noemt de krant PVV en Forum voor Democratie niet 4 — https://www.aivd.nl/onderwerpen/extremisme/rechts-extremisme extreem-rechts? In: NRC Handelsblad 3-4-2021. (ultra)linkse partijen of organisaties die binnen 5 — https://www.nctv.nl/onderwerpen/dtn/definities-gebruikt-in-het-dtn

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 8 Anne Frank Stichting 9 Methode Korte geschiedenis van het rechts-extremisme in Nederland

Ten behoeve van dit overzicht is gebruik gemaakt Deze korte beschrijving betreft de geschie- 1. Eerherstel 1949-1970 van de dataverzameling in het kader van het denis van extreemrechts in Nederland na Monitorproject ‘Racisme, Antisemitisme en 1945. In die periode van ruim zeven decennia Vanaf het moment dat er eind jaren veertig grote Extreemrechts Geweld in Nederland’ 6. De data- heeft het extreemrechtse landschap zich in groepen veroordeelde collaborateurs in vrijheid verzameling binnen dit project op het gebied veel verschillende opzichten ontwikkeld. In kwamen, was een klein deel van hen betrokken van extreemrechts vindt bijna volledig plaats deze paragraaf zullen we drie bepalende ont- bij initiatieven om tot eerherstel te komen. Dat op basis van primaire bronnen: publicaties, wikkelingslijnen onderscheiden: ideologie, ging deels om initiatieven om hen in sociaal websites en digitale media van extreemrechtse thematische speerpunten en personele opzicht te helpen (aan steun, vriendschap, werk formaties, sociale media-activiteiten van derge- continuïteit. en inkomen), maar deels ook om de nationaal- lijke formaties en hun aanhang, gesprekken met De eerste ontwikkelingslijn, ideologie, socialistische ideologie weer een plek te geven in (voormalige) extreemrechtse personen en het spreekt voor zich. Ideologische inzichten het Nederlandse politieke landschap. Het meest bekijken van publieke activiteiten (demonstraties) worden door extreemrechtse formaties duidelijke initiatief daartoe was de oprichting van deze organisaties. aangepast aan nieuwe inzichten en veran- van een politieke partij, de NESB, begin jaren De data die op deze manier verzameld derde omstandigheden in samenleving en vijftig, die kort na oprichting werd verboden en zijn, worden vervolgens geanalyseerd en inge- (geo)politiek. De tweede ontwikkelingslijn ontbonden. Maar ook de activiteiten binnen de kaderd met behulp van bestaande literatuur over is het aanpassen van centrale politieke Boerenpartij door oud-collaborateurs moet in dat extreemrechts in Nederland en verder vergeleken thema’s die, binnen de ideologische kaders, kader worden bezien. De kern van deze periode en geduid met behulp van kennis van andere tot speerpunt werden gemaakt. Een derde draaide om continuïteit van personen en ideeën waarnemers van het extreemrechtse veld. ontwikkelingslijn is die van continuïteit van die een belangrijke rol hadden gespeeld in het Een overzicht van relevante publicaties personen en organisaties. Bij de verschil- collaboratiemilieu tijdens de oorlog. staat in de bijlage 2. lende extreemrechtse organisaties zagen we in het grootste deel van de gevallen dat 2. Blank en veilig 1970-1981 zij voortkwamen of afsplitsten van andere extreemrechtse organisaties. Daarmee In 1971 werd vanuit deze traditie van eerherstel samenhangend was er sprake van een een klein extreemrechts groepje opgericht: De personele continuïteit, in de zin dat er in Nederlandse Volks-Unie (NVU). Kort na oprich- de verschillende extreemrechtse organi- ting pleitte een betrokkene, Joop Glimmerveen, saties steeds personen actief werden, die om niet langer de nadruk te leggen op de ook al een geschiedenis hadden in eerdere oorlog, eerherstel en het nationaalsocialisme, extreemrechtse organisaties. maar om aandacht te besteden aan meer Grofweg is de naoorlogse geschiede- hedendaagse problemen. En dan vooral het nis van extreemrechts in Nederland in te nieuwe probleem van immigratie en gastarbeid. delen in vijf periodes, die hieronder kort Hij kreeg daar niet direct veel steun voor binnen 6 — https://www.annefrank.org/nl/over-ons/onderzoek/sociaal- onderzoek/monitor-racisme-en-extremisme/ beschreven worden. de partij. Maar nadat hij bij raadsverkiezingen

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 10 Anne Frank Stichting 11 in Den Haag onverwacht veel stemmen kreeg verkiezingsfraude, maar ging zij verder onder politieke en maatschappelijke opinies, vooral recht? De moord op – en later met de boodschap ‘Den Haag Moet Blank en de naam CP’86. Vanaf 1990 werd de CP’86 het opinies die kritisch stonden ten aanzien van de permanente doodsbedreiging van PVV- Veilig Blijven’ werd Glimmerveen partijvoor- vehikel van een groep jonge neonazi’s, vooral uit immigratie en de zich ontwikkelende multicultu- leider Geert Wilders – is sindsdien een wrange zitter. Hij bracht daarna als eerste partij in de regio’s en Den Haag. Dat leidde rele samenleving, werden door belangrijke delen illustratie van de onwil om dergelijke kritiek toe Nederland een luid en radicaal protest tegen tot een snelle radicalisering van de partij, veel van samenleving, media en politiek voorzien te laten in het publieke domein. migratie. Dat deed hij echter voor een deel incidenten, geweld en strafrechtelijke procedu- van het label ‘extreemrechts’, waarmee diskwa- Deze veranderingen leidden niet tot met personen uit oudere organisaties, met res. Maar het leidde ook tot het behalen van een lificatieen marginalisering werden beoogd. Ten groeiende aanhang of electorale successen een collaboratieverleden. Een aanpassing van aantal raadszetels. Uiteindelijk werd de onrust in tweede werd ook de bestrijding van extreem- voor extreemrechtse organisaties. Maar deze thematiek (immigratie), binnen het bestaande en om de partij te groot en stortte ook deze partij rechts gaandeweg deze periode radicaler, veranderingen in het politieke discours kregen nationaalsocialistische ideologische kader met vanaf 1996 langzaam in elkaar. Een bij de Recht- repressiever en met regelmaat ook geweldda- wel een politieke vertaling in de electorale een continuïteit van personen. bank gestarte procedure tot verbod diger. Door tegenstanders van extreemrechtse successen van de LPF (2002, 2003), PVV (2006- en ontbinding leidde in 1998 weliswaar tot een organisaties en partijen werd een breed scala 2021) en Forum voor Democratie (2017, 2021). 3. Centrumstroming 1981-2000 formeel verbod, maar de partij bestond op dat aan middelen, waaronder gewelddadige, inge- Daarnaast kwam na de moord op Fortuyn in moment alleen nog maar in naam. zet bij acties. Daarbij werd grof en intimiderend 2002 nationalisme als thema weer terug op De NVU behield een radicaal, nationaalsocialis- Bij de Centrumstroming zien we wederom geweld, ook gericht op personen, gebruikt. de politieke agenda bij verschillende partijen, tisch en bij tijd en wijle gewelddadig karakter. een continuïteit van personen. Binnen de stro- Maar ook door overheden werden sterk ook uit het politieke midden. In de jaren daarna Begin jaren tachtig ontstond een nieuwe partij, ming komen verschillende personen terug uit de repressieve maatregels genomen, die de facto was een toename in kritische benadering van de Centrumpartij. Deze partij had aanvankelijk NVU. Op ideeëngebied is de continuïteit aanvan- cruciale grondrechten als de vrijheid van ver- migratie, vluchtelingen en de aanwezigheid van een veel gematigder ideeënpalet en aanhang kelijk alleen te vinden in de migratiethematiek, gadering en demonstratievrijheid aan extreem- de islam zichtbaar bij veel meer partijen dan dan de NVU, maar continueerde tegelijkertijd maar niet op ander ideologisch vlak (nationaalso- rechtse groepen ontzegde 7. alleen de bovengenoemden. wel de kritiek op de komst van migranten en op cialisme). In een latere periode kwamen die nati- Na de moord op Theo van Gogh (2004) de multiculturele samenleving. Na aanvankelijke onaalsocialistische ideeën wel weer terug bij de 4. Post-Fortuyn (2001-2015) was er sprake van een groei in aanhang van successen (behalen van een Kamerzetel in 1982 CP’86. Ook Joop Glimmerveen werd medio jaren extreemrechtse groepen, vooral voor meer en electorale successen bij verschillende raads- negentig weer actief bij acties van de CP’86. Na de 9/11-aanslagen op het World Trade radicale en activistische groepen. Deze nieuwe verkiezingen en de Europese verkiezingen Eind jaren negentig ontstond er op ver- Center in New York (2001) en de opkomst aanwas was vooral afkomstig uit kringen van in 1984) implodeerde de partij rond 1985 door schillende plaatsen in Nederland onrust over en moord op politicus Pim Fortuyn (2002) zogenaamde Lonsdalejongeren. Deze jongeren interne twisten. Uiteindelijk gingen er twee de vestiging van vluchtelingen. Deze onrust veranderde er veel rond extreemrechts in waren onderdeel van de brede en populaire partijen verder, de Centrumdemocraten en de werd versterkt door de verkrachting en moord Nederland. Door deze gebeurtenissen kwamen gabber-jeugdstijl en koppelden deze jeugdstijl CP’86. van een meisje, waarvan (naar later blijkt ten twee onderwerpen scherp naar voren in aan min of meer uitgesproken xenofobe De Centrumdemocraten (CD) van Hans onrechte) veel mensen vermoedden dat de dader het politieke debat, om daar niet meer te meningen. Een deel van deze jongeren Janmaat wist begin jaren negentig wederom gezocht moest worden in een nabij gelegen AZC. verdwijnen. Ten eerste werd de positie van de raakte vervolgens betrokken bij verschillende electorale successen te behalen (drie Kamer- Extreemrechtse groeperingen trachtten in deze islam in de westerse samenleving in steeds extreemrechtse organisaties. Het aantal actieve zetels en tientallen raadszetels). De partij raakte periode te profiteren van deze onrust door pro- sterkere bewoordingen bediscussieerd. aanhangers van deze organisaties kon daardoor echter opnieuw in het ongerede door veel paganda-acties rond dit thema te voeren, maar Fortuyn had daar al een punt van gemaakt, in korte tijd groeien tot enkele honderden. Na interne ruzies, volksvertegenwoordigers die zich successen bleven uit. maar de aanslagen op 9/11 en de reacties op enkele jaren ebde dit Lonsdalejongereneffect uit de partij terugtrokken en externe repressie. In de jaren zeventig, tachtig en negentig die aanslagen in de samenleving verscherpten weer weg. Deze jongeren werden ouder en In 1998 raakte de CD alle Kamer- en raadszetels was ook sprake van een radicalisering van het die discussie. Ten tweede werd na de moord verlieten het extreemrechtse circuit en er kwam kwijt. In 2002 werd de partij opgeheven. Enkele politieke en maatschappelijke isolement van op Fortuyn de vrijheid van meningsuiting ook amper nieuwe aanwas meer bij, omdat de maanden later overleed Janmaat. extreemrechts. Deze radicalisering kende twee een belangrijk discussiepunt. In hoeverre Na de scheuring van de Centrumpartij in duidelijke uitingsvormen. Ten eerste was het konden kritische meningen over immigratie, 7 — Zie voor een uitgebreide beschouwing en analyse van deze 1985 werd de oorspronkelijke partij in 1986 discours dat als ‘extreemrechts’ werd gekwalifi- de multiculturele samenleving en de islam een periode: J. de Vetten (2016). In de ban van goed en fout. De bestrijding van de Centrumpartij en de Centrumdemocraten (1980-1998). failliet verklaard na enkele procedures wegens ceerd aan verandering onderhevig. Steeds meer effectief beroep doen op dit grondwettelijk Amsterdam: Bert Bakker.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 12 Anne Frank Stichting 13 gabber-jeugdstijl inmiddels was overgewaaid. Charlie Hebdo en de aanslag op de concertzaal Vanaf de zomer van 2015 kwamen grote groe- Maar vanaf 2018 kwamen groepen voetbal- In het algemeen kan gezegd worden dat deze Bataclan in Parijs. Deze aanslagen hadden grote pen vluchtelingen naar Europa en Nederland, hooligans vaker in beeld als belangrijkste aan- jaren zich kenmerkten door een thematische impact op de Nederlandse samenleving. In het vooral afkomstig uit het door oorlog geteisterde jagers van onrust en confrontaties rond deze aanpassing, waarbij moslims en de islam de jaar daarna, 2016, hield de vluchtelingenstroom Syrië. De opvang van deze vluchtelingen bleek protesten. Na een aantal forse ordeverstoringen kern van de boodschap gingen vormen van het aan, evenals de daarmee gepaarde onrust in in grote delen van Europa voor felle debatten bleken lokale besturen steeds beter in staat om wij-zij-denken. Daarnaast was er, behalve van Nederland. In datzelfde jaar vonden weer enkele en protesten te zorgen, zo ook in Nederland. deze confrontaties te voorkomen of in de hand nieuwe aanwas, ook sprake van continuïteit in zware aanslagen plaats (Zaventem, Nice, Ber- Extreemrechtse groepen haakten vanaf het te houden met allerhande ordemaatregelen organisaties en personen. lijn). Verder was 2016 het jaar waarin de Ameri- najaar van 2015 in op de onrust rond de komst (denk aan gebiedsverboden, het toewijzen van Vanaf 2010 is er langere tijd sprake van kaanse presidentsverkiezingen plaatsvonden en en opvang van deze vluchtelingen. Naast gescheiden demonstratielocaties voor verschil- een vrij stabiele en overzichtelijke situatie rond Donald Trump werd gekozen. Deze verkiezing moslims en de islam kwamen daarmee ook lende groepen, strenge controles bij het betre- extreemrechtse organisaties in Nederland. zorgde voor veel optimisme bij Nederlands vluchtelingen naar voren als speerpunt van het den van het gebied waar de Sinterklaasintocht Er is sprake van een constant aantal van extreemrechts. Enerzijds vanwege het in een extreemrechts politiek activisme, waarbij ook plaatsvindt). ongeveer honderd extreemrechtse activisten aantal gevallen herkenbare narratief van Trump. steeds nadrukkelijk verbanden werden gelegd Naast op confrontatie gerichte acties, in Nederland8, betrokken bij een aantal Anderzijds omdat in het kielzog van Trump tussen deze vluchtelingen, de islam en isla- voeren extreemrechtse groepen ook acties verschillende organisaties. Voor een deel gaat ruimte was voor groei in volume en in betekenis mitisch geïnspireerde terreur. Regelmatig was waarbij zijzelf verkleed als Zwarte Piet optreden dat om organisaties die op ideologisch vlak van van Amerikaanse extreemrechtse organisaties, er sprake van de betrokkenheid van extreem- op plaatsen waar dat niet gewenst is, zoals bij mening verschillen, maar in andere gevallen die op hun beurt grote invloed hadden op ideeën rechtse organisaties bij de protesten tegen de intochten waar Zwarte Pieten niet meer meelo- om versplinterde organisaties op basis van en strategieën van Nederlands extreemrechts. opvang van vluchtelingen, waarbij ook (lokale) pen. Een enkele keer hebben groepen extreem- persoonlijke geschillen. De acties die vanuit En, tenslotte, was 2016 het jaar waarin het zwar- politiek en overheid fel werden bekritiseerd van- rechtse activisten als Zwarte Piet verkleed een deze groepen werden georganiseerd beperkten tepietendebat in Nederland sterk polariseerde wege het toelaten van asielzoekers. bezoek gebracht aan woonhuizen of organi- zich in bijna alle gevallen tot deelname van de en radicaliseerde. Een tweede thema dat vanaf het najaar van saties. Zo werden enkele privéwoningen van eigen achterban. Veel van deze organisaties Deze ontwikkelingen zorgden voor snelle 2016 werd aangegrepen door extreemrechtse anti-zwartepietactivisten bezocht, werden een waren verder aan specifieke regio’s gebonden, en blijvende veranderingen in diverse aspecten formaties, was de discussie rond de figuur aantal raadsvergaderingen van Nederlandse waar hun aanhang zich concentreerde. van Nederlands extreemrechts. van Zwarte Piet. De maatschappelijke onrust gemeentes bezocht en enkele scholen en die deze discussie sinds enkele jaren veroor- andere instellingen. Dat, maar vooral de huisbe- 5. Normalisering en Er was sprake van: zaakt, werd door verschillende extreemrechtse zoeken, leidde tot publieke commotie. digitalisering (2015-heden) — een verschuiving in thema’s en doelen groepen opgepikt en tot speerpunt van actie Het kan verwacht worden dat Zwarte Piet ook — organisatorische veranderingen gemaakt. In 2014 en 2015 was de landelijke de komende jaren een belangrijk onderwerp In de periode 2015-2016 was er sprake van — een verandering in gevaarzetting intocht van Sinterklaas al het decor van protes- van extreemrechts activisme blijft. een aantal ontwikkelingen in de wereld met de — een verandering in maatschappelijke ten van voor- en tegenstanders van Zwarte Piet. nodige impact op het extreemrechtse veld in omgang met extreemrechts. Bij beide gelegenheden waren ook extreem- Synchroon aan de betrokkenheid bij deze twee Nederland. rechtse activisten aanwezig en betrokken bij thema’s (vluchtelingen en Zwarte Piet) lijkt er In 2015 kwam een grote vluchtelingen- Thema’s en actiedoelen incidenten. In de daarop volgende jaren ver- sprake te zijn van een verschuiving van doelen stroom richting Europa op gang vanuit – voor- Diverse ontwikkelingen in 2015 en 2016 hebben harde en radicaliseerde dit pro-zwartepietac- van extreemrechts activisme. In de Zevende namelijk – Syrië. Grote groepen vluchtelingen invloed gehad op de thema’s en actiedoelen in tivisme verder. De acties concentreerden zich rapportage racisme, antisemitisme en extreem- bereikten ook Nederland en moesten hier de jaren die daarop volgde. niet meer tijdens de landelijke intocht, maar rechts geweld in Nederland (Wagenaar, 2018) worden opgevangen, wat veel en vaak heftige Een eerste belangrijk thema dat van grote waaierden uit naar de hele Sinterklaasperiode werd vastgesteld dat doelen van extreemrechts reacties teweegbracht onder de Nederlandse invloed was, was de vluchtelingenproblematiek. en naar alle uithoeken van het land. Vooral geweld vanaf 2014 wat aantallen incidenten bevolking. Daarnaast vonden er in datzelfde jaar protesten van tegenstanders van Zwarte Piet betreft verschoven van etnische naar politieke enkele zeer zware terroristische aanslagen van- waren doelwit van deze activiteiten. Regelmatig doelwitten. Er werden meer acties ondernomen 8 — Binnen het project ‘Monitor racisme, antisemitisme, en uit islamitische hoek plaats in Europa, waaron- extreemrechts geweld in Nederland’ werden in de periode 2010-2014 was daarbij sprake van inbreng en aanwezig- tegen politieke tegenstanders en bijvoorbeeld de volgende aantallen actieve rechtsextremisten vastgesteld: 2010 der de aanslagen op het Franse satirische blad -155; 2011 -90; 2012 -100; 2013 - 120; 2014 -100. heid van extreemrechtse groepen of activisten. voorstanders van een ruimhartige vluchtelinge-

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 14 Anne Frank Stichting 15 nopvang. Het lijkt erop dat deze constatering in politieke context over menselijke ‘rassen’ stranten en werd in een enkel geval zelfs Hesjes-demonstraties een anti-immigratieka- inmiddels in een breder beeld moet worden te hebben. Veel extreemrechtse organisaties toegejuicht. De taboesfeer, die sinds het einde rakter te geven. Ook bij de boerenprotesten van geplaatst. Extreemrechtse activisten zoeken deden dat dan ook niet, of alleen achter gesloten van de Tweede Wereldoorlog rond extreem- 2019 en 2020 was er sprake van zichtbare deel- vaker (extreem)linkse bijeenkomsten of locaties deuren. Na de verkiezingswinst van Donald rechts hing, verdween.9 name van extreemrechtse groepen. Maar door op om te demonstreren of om een confrontatie Trump is in zijn slipstream ook de Amerikaanse Deze ontwikkelingen worden ook door de AIVD de grote opkomst bij die demonstraties konden aan te gaan of richten zich bij -acti- Alt-Right-beweging populair geworden. De waargenomen in het jaarverslag over 2020. de kleine groepjes extreemrechtse aanwezigen viteiten ook vaker op politieke tegenstanders. vaak uitgesproken racistische en antisemitische Daarin schrijft de dienst: ‘Rechts-extremisti- nergens beeldbepalend worden of op enige wijze Tot voor kort kwam confrontatiegeweld vooral (‘’) ideeën van de Alt-Right sche groepen in Nederland presenteerden hun invloed uitoefenen. voor bij acties die door extreemlinks werden hebben ook in beperkte mate voet aan grond in ideeën afgelopen jaar vaker als een intellectuele ondernomen bij extreemrechtse bijeenkomsten Nederland gekregen, vooral bij de organisatie manier van denken, die de aandacht verdient In 2020 en 2021 werden extreemrechtse acti- of demonstraties. Nu worden de rollen bij ver- Erkenbrand en daaraan gelieerde organisaties. van het grote publiek.’ 10 visten en organisaties ook actief rond verschil- schillende gelegenheden omgedraaid. Maar ook andere extreemrechtse organisaties Dat alles wil overigens niet zeggen dat lende protesten tegen de Coronamaatregels. Deze ontwikkeling kan onder andere verklaard lijken zich veiliger te voelen om binnen het hui- toenaderingen of betrokkenheid van extreem- In een uitgebreide analyse 11 schetst de NCTV worden in samenhang met de groeiende popu- dige publieke debat antisemitische of racisti- rechtse organisaties tot successen leiden. De een beeld van deze protesten, waarbij de grote lariteit van de zogenaamde ‘omvolkingstheo- sche onderwerpen aan te snijden. Dat gebeurt extreemrechtse organisaties blijken te klein, meerderheid van de deelnemers hun verschil- rie’. Het gaat bij de term ‘omvolking’ om een ook door het omarmen van de eerderge- ongeorganiseerd of slecht geleid om van echte lende zorgen over de Coronamaatregels uit, samenzweringstheorie, die stelt dat er sprake noemde ‘omvolkingstheorie’ in extreemrechtse invloed te zijn op de acties waar zij zich bij binnen de wettelijke en democratische kaders. is van een bewuste strategie om te komen tot kringen. Deze samenzweringstheorie kent aansluiten. Waar dat niet gebeurt signaleert de NCTV drie een vernietiging van de autochtone blanke begrijpelijkerwijze veel steun in extreemrechtse verschijnselen: Europese bevolking. De nadruk ligt daarbij dus kringen en krijgt daar bovendien in een aantal Nadat de maatschappelijke onrust rond vluch- — Het misbruiken of kapen van Corona- niet op het problematiseren van de immigratie gevallen een antisemitische connotatie: Joden telingen in de loop van 2016 was weggeëbd, protesten door relatieve buitenstaanders, en immigranten als zodanig, maar op het idee zouden degenen zijn die achter de schermen bleef deze grotere tolerantie voor extreem- ‘hooligans en jongeren die als uitlaatklep, uit dat de ‘linkse elite’, de machthebbers en media, deze ‘omvolking’ organiseren. rechtse meningen en acties bestaan. Dat wil verveling of door een gebrek aan structuur daarin gesteund door krachten op de achter- niet zeggen dat deze ideeën per se meer aan- doelbewust gaan rellen’ grond, een bewust beleid voeren om immigratie Maatschappelijke omgang met hang of sympathie hebben gekregen, maar — Kleinschalige radicalisering van Coronade- mogelijk te maken en zelfs te bevorderen. En extreemrechts: Normalisering vooral dat extreemrechtse ideeën en activiteiten monstranten zelf. Onder andere op basis van dat met dat migratiebeleid een kwade opzet Vanaf 2016 is een transitie zichtbaar, waarbij steeds meer gezien worden als politieke complottheorieën, worden ‘daders’ aange- wordt beoogd, namelijk de vernietiging van extreemrechtse denkbeelden en extreem- meningen gelijk elke ander. Een tekenend wezen die doelwit zouden moeten of kunnen het blanke ras. Daarmee richten aanhangers rechtse activiteiten meer ruimte in de Neder- voorbeeld is dat de eerdergenoemde ‘omvol- worden van acties. ‘Vanuit een radicale onder- van deze theorie zich zowel tegen migranten, landse samenleving en het Nederlandse kingstheorie’ ook overgenomen is in andere stroom leidt fundamenteel wantrouwen jegens maar vooral tegen de ‘elite’ die schuldig is aan politieke debat hebben gekregen en minder dan extreemrechtse kringen, zoals binnen de overheid soms tot openbare ordeverstorin- de komst en aanwezigheid van migranten. geconfronteerd werden met tegenwerking. de PVV en Forum voor Democratie en op het gen, intimidatie, bedreigingen of vernielingen. Die redenering volgend is het begrijpelijk dat In de periode van 2015 en 2016, waarin er weblog GeenStijl. Bovendien is het gevaar onvoorspelbaar: er gaat extreemrechtse activisten zich ook meer op die sprake was van grote onrust rond de komst Maar ook bij andere protestbewegingen, ‘linkse elite’ gaan richten. van vluchtelingen, was in een aantal gevallen na de protesten tegen vluchtelingenopvang,

zichtbaar dat de maatschappelijke weerbaar- was goed zichtbaar dat er geen taboesfeer 9 — Zie hiervoor onder andere: Sterkenburg, N. (2021). Van actie tot zelfverwezenlijking. routes van toetreding tot Naast de verschuiving in actiethema’s en heid tegen extreemrechtse groepen, zoals meer heerst rond extreemrechtse groeperingen radicaal- en extreemrechts. Universiteit Leiden, p. 346. https:// -doelen heeft er ook een verschuiving plaats- die al decennialang functioneerde, in min- en uitingen. Bij demonstraties van de zoge- scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/3176648 gevonden op ideologisch vlak. In de schaduw dere mate aanwezig leek. Betrokkenheid van naamde Gele Hesjes in 2018 en 2019 konden 10 — AIVD (2021) Jaarverslag AIVD 2020. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. van de Tweede Wereldoorlog was het decen- extreemrechtse groepen bij lokale protesten extreemrechtse groepen probleemloos deelne- 11 — NCTV (2021) De verschillende gezichten van de coronaprotesten. nialang heel lastig om in Nederland openlijk bleek in sommige plaatsen niet als proble- men. Vanuit extreemrechtse groepen werden Den Haag : NCTV. Zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/dtn/ documenten/publicaties/2021/04/14/fenomeenanalyse-de- antisemitische meningen te verkondigen of het matisch te worden ervaren door de demon- opzichtige pogingen gedaan om deze Gele verschillende-gezichten-van-de-coronaprotesten

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 16 Anne Frank Stichting 17 een veiligheidsrisico uit van potentieel gevaarlijke herkennen bij die partijen een deel van de eigen rechtse individuen toenadering zoeken naar Nederlandse bevolking’17, de wens dat ‘Europa eenlingen, die vanuit een combinatie van deze boodschap en willen die ondersteunen. Dat partijen als PVV en Forum voor Democratie. dominant blank blijft’18 en de presentatie van permissieve context, andere grieven en persoon- gegeven wordt nog versterkt doordat er binnen de Westerse samenleving als een lichaam met lijke problemen tot actie kunnen overgaan’. het rechtspopulistische spectrum periodiek Zo waren bij openbare verkiezingsbijeenkom- auto-immuunziekte19. Maar ook over andere De NCTV noemt als voorbeeld ‘een QAnon12- ook extreemrechtse geluiden zijn te horen. Aan sten van Forum voor Democratie prominenten prominente Forum-aanhangers kwamen berich- aanjager (wees) Nederlandse rechtbanken en de andere kant vermoeden of ondervinden aanwezig van extreemrechtse organisaties ten naar buiten over gewelddadige plannen om rechters aan als ‘legitiem doelwit’. De video werd extreemrechtse organisaties ook interesse of als Pegida en . In een reactie op het tegenstanders de mond te snoeren20 en van binnen enkele uren 17,000 keer bekeken.’ zelfs sympathie vanuit deze partijen. jaarverslag over 2020 verkondigde de AIVD- relativering van de Holocaust en bewondering — De invloed van extremistische groeperin- directeur ook dat er pogingen waren gezien van van het Derde Rijk21. Ook de contacten van de gen, waaronder rechtsextremistische. Daar- Aan de meeste verkiezingen in Nederland extreemrechtse personen om in politieke par- partijleider met bekende extreemrechtse buiten- van is sprake, maar op zeer kleine schaal. De doen geen extreemrechtse partijen mee13. tijen te infiltreren: ‘We zien wel dat het rechts- landers, zoals Jared Taylor, Aleksandr Doegin ideeën van extreemrechts sluiten aan bij breder Dat brengt voor extreemrechtse personen de extremisme toegang probeert te krijgen tot de en Jean-Marie Le Pen illustreren interesse in levende ideeën binnen de Coronaprotesten, vraag met zich mee of en op welke partij zij dan politieke en bestuurlijke centra. Daar waarschu- dit gedachtegoed. Verder werd de deelname die zich keren tegen overheid, elite, media en zullen stemmen. Zowel bij de Tweede Kamer- wen we politieke partijen soms voor. (…) Zodra van Forum voor Democratie aan de raadsver- wetenschap. Ook vinden zij aansluiting bij een verkiezingen in 2017 als die in 2021 bleken de wij zien dat personen die wij in onderzoek heb- kiezingen in Amsterdam in 2018 voor een deel deel van de complottheorieën, die rondwaren in voorkeuren, voor zover die bekend werden ben proberen te infiltreren in politieke partijen, bepaald door herhaalde publieke uitspraken deze kringen. Er doen geregeld extreemrechtse gemaakt, vooral richting Forum voor Democra- waarschuwen wij de partijvoorzitters.’14 van partijprominenten als het Kamerlid Hid- activisten mee aan Coronaprotesten, maar door tie te gaan. Studiegenootschap Erkenbrand en Een vraag die zich in aanloop naar de dema en Yernaz Ramautarsing over de relatie hun geringe aantal en slechte organisatie kun- de Nederlandse Volks-Unie (NVU) steunden in parlementsverkiezingen in 2021 aandient is in die zou bestaan tussen verschillende mense- nen ze geen stempel drukken of richting geven 2017 volmondig Forum voor Democratie, maar hoeverre Forum voor Democratie zelf als een lijke ‘rassen’ en verschillen in IQ. aan protesten. waren in 2021 minder uitgesproken. Erkenbrand extreemrechtse partij moet worden gekwa- Tegelijkertijd distantieert Forum voor voert inmiddels een radicalere antiparlemen- lificeerd’15. Er waren in de maanden vooraf- Democratie zichzelf bij voortduring van pre- Verder is opvallend dat tijdens deze Corona- taire koers. ‘In de partijpolitieke democratie gaande aan de verkiezingen op verschillende dicaten als ‘racistisch’ of ‘extreemrechts’ en protesten met enige regelmaat vergelijkingen zijn we een toneelstuk dat dient om af te leiden momenten opinies naar buiten gekomen uit neemt publiekelijk afstand van extreemrechtse getrokken worden tussen het Coronabeleid en van werkelijke belangen en dieper gelegen verschillende delen van de partij, waarvan groepen. In augustus 2017 werd bijvoorbeeld de tirannie van het Derde Rijk. Zo zijn tijdens oorzaken’ schreef Erkenbrand in reactie op de met name de antisemitische en racistische deze acties demonstranten aanwezig die gele verkiezingen. De NVU-voorzitter stelde in een opmerkingen uit de jongerenbeweging voor davidssterren opgespeld hadden, met teksten verkiezingsuitzending niet meer op Forum voor veel opschudding zorgden. Vooral nadat de 14 — Modderkolk, H. (2021) AIVD-baas waarschuwt voor de opkomst als ‘ongevaccineerd’. Daarmee lijkt naast het Democratie, maar op de PVV te zullen stemmen. partijtop weinig afstand van deze uitingen leek van alt-right en infiltratiepogingen in partijen als Forum voor Democratie, taboe op het open staan voor extreemrechtse Naast de mogelijke steun van extreemrechtse te nemen, klokkenluiders royeerde, en dat weer in Volkskrant 29-4-2021. groepen of ideeën, ook het taboe op misbruik organisaties is ook zichtbaar dat extreem- aanleiding was voor een ruzie en afsplitsing 15 — Waarom noemt de krant PVV en Forum voor Democratie niet extreem-rechts? - NRC 3-4-2021 en relativering van de Holocaust minder groot van de partij. Daarnaast maakte de partijleider 16 — Deed Thierry Baudet strafbare uitspraken op Jaarbeursplein? te zijn geworden. in de verkiezingscampagne een aantal opmer- OM doet onderzoek | Utrecht | AD 19-3-2021

kingen, waarmee hij leek te zinspelen op het 17 — Toespraak campagnebijeenkomst Forum voor Democratie in Maastricht: https://www.facebook.com/forumvoordemocratie/ Naast de veranderde maatschappelijk omgang goedpraten van geweld tegen extreemlinkse videos/1123707407754969/ (22.03.2017). 12 — QAnon is een van oorsprong Amerikaanse complottheorie die stelt 16 lijkt er ook sprake van een verandering in dat er wereldwijde schaduwmachten bestaan die het gewone volk willen tegenstanders van de partij en antidemocra- 18 — Interview bij radiozender Amsterdam FM, 17-9-2015. onderdrukken ten behoeve van een pedofiele elite die kinderen wil omgang met extreemrechts door reguliere misbruiken. QAnon is in Nederland vooral een internetverschijnsel, al tische sentimenten lijkt te vertolken. Hij spreekt 19 — https://forumvoordemocratie.nl/actueel/toespraak-thierry- duiken er bij Coronaprotesten regelmatig QAnon-leuzen, -spandoeken baudet-alv-fvd-2017 (22.03.2017). politieke partijen uit het rechtspopulistische en –stickers op. over een ‘civiel leger’, en twijfelt aan het eerlijk spectrum en vice versa. verloop van de verkiezingen. Daarmee lijkt er 20 — J. Dijkgraaf (2020) Briefje van Jan. Aan Thierry Baudet. 13 — Bij uitzondering gebeurt dit wel bij gemeenteraadsverkiezingen. Zie: https://www.briefjevanjan.nl/aan-thierry-baudet-15/ (4.10.2020). Aan de ene kant worden vooral de PVV Zo doet de Nederlandse Volks-Unie bijna elke raadsverkiezing in Arnhem sprake van voortzetting van een reeks aan eer- mee, zonder ooit een zetel te halen. Een enkele keer doen extreem- 21 — T. van Dijk (2020) Rechterhand Baudet ‘relativeerde’ Holocaust. en Forum voor Democratie vanuit het extreem- rechtse partijen ook mee aan andere verkiezingen. In 2021 was de dere opmerkingen, zoals het problematiseren HP/De Tijd 26-05-2020. Zie: https://www.hpdetijd.nl/2020-05-26/ extreemrechtse partij ‘Wij Zijn Nederland’ bijvoorbeeld verkiesbaar bij de rechterhand-baudet-relativeerde-holocaust/ rechtse veld met veel interesse gevolgd. Zij Tweede Kamerverkiezingen, die ook ver verwijderd bleef van een zetel. van de ‘homeopathische verdunning van de En: De machtsfantasie van een referendumactivist - NRC 30-4-2016

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 18 Anne Frank Stichting 19 een lid van Forum voor Democratie geroyeerd, Zoals in de paragraaf over afbakening en de maatschappelijke onrust die ontstond op de rechtse organisaties om activiteiten als demon- die tegelijkertijd actief was bij de Nederlandse definitie al werd gesteld, volgen wij de in thema’s vluchtelingen, islamitisch terrorisme en straties of bijeenkomsten te organiseren. In een Volks-Unie.22 In een uitgebreide reportage over academische kring momenteel breed gedragen Zwarte Piet. Er werden meer acties ontplooid, er enkel geval vindt er nog wel een extreemrechtse de achtergronden en ideeën van het extreem- opinie dat beide partijen op basis van ideologie werden samenwerkingsverbanden aangegaan of publieke manifestatie plaats, maar vaker zoekt rechtse Studiegenootschap Erkenbrand in de en uitlatingen van het partijkader niet als pogingen daartoe ondernomen. Verder was er extreemrechts aansluiting bij protesten van Volkskrant23 distantieerde Forum voor Demo- extreemrechts zijn te kwalificeren. sprake van groei in aanhang van verschillende anderen. In 2020 en 2021 gaat dat met name cratie zich ook, zij het voorwaardelijk: ‘als deze extreemrechtse organisaties en ontstonden er om protesten tegen de Coronamaatregels. club racistisch­ en antisemitisch gedachtegoed Organisatorische veranderingen: enkele nieuwe groeperingen27. Maar de groei Daar doen extreemrechtse individuen aan mee, aanhangt, wil hij (de partijleider, WW) er absoluut digitalisering en fluïde netwerken 26 die zij doormaakten bleek niet stand te houden. soms in groepsverband, soms ook betrokken niets mee te maken hebben.’24 In september De afgelopen jaren hebben ingrijpende organisa- Inmiddels is het aantal acties en demonstraties bij gewelddadigheden die plaatsvonden rond 2019 ontstond er weer enige commotie over de torische gevolgen voor extreemrechts gekend, waarbij extreemrechtse groeperingen betrokken deze demonstraties. In alle gevallen betreft aanwezigheid van een aantal bekende extreem- vooral op het gebied van online activisme, maar zijn flink afgenomen, al moet dat deels ook toe- het aantal extreemrechtse deelnemers echter rechtse personen op een bijeenkomst van de ook ten aanzien van meer losse organisatie- geschreven worden aan de beperkte mogelijk- een kleine minderheid van de totale groep van afdeling Zuid-Holland van de partij. In een vormen. heden door de Coronamaatregels die sinds het Corona-activisten. Een enkele keer zijn zij ook reactie zou Forum voor Democratie de met Bij extreemrechtse organisaties die al voorjaar van 2020 gelden. actief betrokken bij de organisatie, vooral bij de name genoemde extreemrechtse personen op langere tijd bestaan zijn de veranderingen De toename in aanhang en steun, die actiegroep ‘Nederland in opstand’ lijkt enige een ‘zwarte lijst’ hebben gezet. beperkt. Er is sprake van veel persoonlijke extreemrechtse formaties in 2015 en 2016 door- invloed van personen met een extreemrechtse Naast Forum voor Democratie heeft ook animositeit, gebrek aan organisatorische capa- maakten, beklijfde ook niet. In 2021 is de actieve achtergrond aanwezig. Maar op het grote geheel de Partij voor de Vrijheid (PVV) te maken met citeiten en deugdelijk leiderschap. Deze organi- aanhang van veel extreemrechtse organisaties van de Corona-acties is de invloed van extreem- interesse en sympathie vanuit extreemrechtse saties wisten aanvankelijk wel te profiteren van teruggelopen tot onder het niveau van voor rechtse activisten bij de gang van zaken rond de kring. In tegenstelling tot Forum voor Democra- 2015. De oorzaak van deze afname is niet met demonstraties grotendeels te verwaarlozen28. tie hanteert de PVV echter een meer preventief zekerheid vast te stellen. Maar wel is het een De AIVD stelt tegelijkertijd wel dat er sprake deurbeleid, waarbij doorgaans geen ruimte gebruikelijk verschijnsel dat een groot deel van is van ideologische invloed: ‘Extreemrechtse 22 — Zie o.a. https://forumvoordemocratie.nl/actueel/fvd-royeert-nvu- is voor bekende extreemrechtse personen of infiltrant en http://nvu.info/persverklaring90.html (7.9.2017). mensen die actief worden in extreemrechtse ideeën bereikten ook een groter publiek omdat ideeën over rasverschillen. Uitzondering daarop 23 — Bahara, H. & Kranenberg, A. (2017) Alt-right in Nederland: Hoe groepen doorgaans maar een kortere periode rechtsextremisten voet aan de grond kregen Erkenbrand zich opmaakt voor de strijd om een blanke natie Erkenbrand is de ook door PVV-aanhangers en –prominenten en de opstand van de blanke man. In: Volkskrant 19-11-2017. Zie: https:// (enkele maanden tot enkele jaren) actief blijven. bij anti-overheidsdemonstraties. Zo bestaan er www.volkskrant.nl/binnenland/alt-right-in-nederland-hoe-erkenbrand- uitgedragen omvolkingstheorie. Een verder strui- zich-opmaakt-voor-de-strijd-om-een-blanke-natie~a4539593/ Als er vervolgens amper nieuwe aanwas plaats- inmiddels complottheorieën over Corona die een kelblok voor nationaalsocialistisch georiënteerde (29.11.2017). vindt, zal er dus een netto afname van het aantal variant zijn op de zogeheten omvolkingstheorie – 24 — Opvallend genoeg heeft dezelfde partijleider in de herfst van personen is de uitgesproken pro-Israëlische 2017 uitgebreid gesproken met de Amerikaan Jared Taylor, die op dat activisten plaatsvinden. Op deze manier is te het idee dat ‘de Joden de rest van de bevolking moment te gast was bij Erkenbrand, en bekend staat om zijn uitge- 29 houding van de PVV. Deze sympathie voor Israël sproken racistische en antisemitische ideeën. Zie: Tokmetzis, D. (2017), begrijpen dat de snelle toename in aantallen willen vervangen’.’ houdt deze extremisten per definitie op afstand. Thierry Baudet ontmoette in het geheim een Amerikaanse racist van Alt- activisten in de onrustige periode 2015-2016 niet right. In: De Correspondent 20-12-2017. Het lukt de PVV echter niet in alle gevallen als vanzelfsprekend een vervolg heeft gekre- 25 —Naast de Rotterdamse lijsttrekker, bleek ook de lijsttrekker uit om sympathiserende extreemrechtse personen Emmen sympathiek te staan tegenover extreemrechtse groepen. Een gen toen er in de jaren daarna minder onrust Haagse PVV-kandidaat was betrokken bij DSDA. Een kandidaat uit buiten de deur te houden. Verschillende perso- Oude Pekela betoonde sympathie voor het KNNL. De Rotterdamse bestond op voor extreemrechts betekenisvolle lijsttrekker is inmiddels bestuurslid van de extreemrechtse organisatie nen die zich kandideerden voor de PVV bij de Identitair Nederland geworden. thema’s. Verder is het grootste deel van het aan- raadsverkiezingen in 2018 bleken bijvoorbeeld 26 —De afgelopen jaren is een verbreding van het extreemrechtse tal nieuwe extreemrechtse groepen, dat in 2015 27 — Voor precieze cijfers zie: W. Wagenaar (2018). Extreemrechtse krachtenveld naar de online wereld waarneembaar. Dit heeft impact op Formaties en Extreemrechts Geweld, In: B. Tierolf, N. Hermens, M. van gelinkt te kunnen worden aan extreemrechtse hoe de extreemrechtse scene zich organiseert, gedraagt en communi- en 2016 ontstond op de golven van maatschap- Kapel & W. Wagenaar, Racisme, antisemitisme en extreemrechts geweld ceert. Bij gemeenten en professionals bestaat de behoefte om inzicht in Nederland. Zevende rapportage, Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. sympathieën. In Rotterdam werd de lokale lijst- te krijgen in deze online ontwikkelingen en de weerslag daarvan op de pelijke onrust, weer verdwenen. trekker van de PVV na zeer korte tijd weer van Nederlandse samenleving. Om aan die behoefte tegemoet te komen, is 28 — NCTV (2021) De verschillende gezichten van de coronaprotesten. naast deze factsheet extreemrechts een extra ‘online’ factsheet uitge- Den Haag : NCTV. Zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/dtn/documen- de kieslijst gehaald na publicaties over zijn bracht door ESS, waarin specifiek de Nederlandse online wereld wordt Inmiddels is het vanwege de geringe aanhang ten/publicaties/2021/04/14/fenomeenanalyse-de-verschillende-gezich- behandeld. Hierin wordt niet alleen een actueel overzicht geboden van ten-van-de-coronaprotesten racistische overtuigingen en sympathieën voor het online landschap, maar ook de ontwikkelingen van de afgelopen en het versplinterde landschap, maar ook door jaren geduid. Deze kan worden geraadpleegd op de website van ESS 29 — AIVD (2021) Jaarverslag AIVD 2020. Den Haag: Ministerie van een bekende Holocaustontkenner 25. (www.socialestabiliteit.nl). de Coronamaatregels erg lastig voor extreem- Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 20 Anne Frank Stichting 21 Waar de aanhang van extreemrechtse organisa- Drie zichtbare gevolgen van het toenemende groepen, die wel getypeerd worden als fluïde Omdat deze extreme uitingen voor nieuwkomers ties momenteel klein is, is tegelijkertijd zichtbaar belang van internet binnen extreemrechts zijn de netwerken, bestaan uit groepjes extreemrechtse bij de groep als reëel overkwamen en de norm dat op verschillende digitale ‘locaties’ wel sprake globalisering, het ontstaan van fluïde activisme personen die in wisselende samenstellingen leken te zijn om mee te kunnen doen, pasten die is van groeiende aanhang voor extreemrechtse in Nederland en flitsradicalisering van jongeren. middels of op internet zijn georganiseerd. Op nieuwkomers zich vaak in zeer korte tijd (enkele groepen. Waar internet vanaf het ontstaan Een eerste gevolg van het toenemende belang internet worden tijdelijke groepjes gevormd, dagen) aan aan deze groepsmores. Op deze tot enkele jaren geleden maar een beperkte van internet voor extreemrechts in Nederland is plannen gesmeed en opgeroepen tot actie. In wijze werd de drempel tot extremistisch gedach- rol had in relatie tot de ontwikkelingen binnen de globalisering van de beweging. Daarbij valt de praktijk levert dit initiatieven op met een vrij tegoed bij deze jongeren snel verlaagd en leek Nederlands extreemrechts, is dat recentelijk vooral op dat er op ideologisch vlak veel meer spontaan karakter, meestal zonder veel ideolo- er een vanzelfsprekende acceptatie van geweld veranderd. Internet was een plek waar extreem- invloed zichtbaar is van Noord-Amerikaanse gische diepgang, waarvan het vaak onvoorspel- te ontstaan. Daarnaast miste er bij deze nieuw- rechtse organisaties gedurende vele jaren hun inspiratiebronnen, waar inspiratie eerder vooral baar is welke activiteiten ze zullen ontplooien komers elk besef van de risico’s van dergelijk boodschap verkondigden, maar er tegelijkertijd beperkt bleef tot Europees extreemrechts of hoe aangekondigde activiteiten er uit zullen gedrag en uitingen. zelden in slaagden om mensen te werven voor gedachtegoed. Ook zijn er voorbeelden waar- zien. Een voorbeeld van een dergelijke groep is De NCTV koppelt deze ontwikkeling aan activiteiten, nieuwe leden te rekruteren of acties bij Nederlanders zich aansloten bij internatio- de ‘ NLD’. Die kleine groep bestaat het ontstaan van een nieuwe generatie extreem- te organiseren. Aan de andere kant waren er nale extreemrechtse online gemeenschappen, uit jonge militante activisten, die in wisselende rechtse jongeren: ‘Bovendien is er een geheel plekken op het internet waar extreemrechts zich met uitgesproken gewelddadige doelen, zoals samenstelling acties ontplooien die gericht zijn nieuwe generatie opgestaan, die met het internet digitaal verzamelde om ideeën en meningen te bijvoorbeeld de van oorsprong Noord-Ame- op confrontaties met politieke tegenstanders. en communicatie-apps is opgegroeid. Zij zullen delen en te bediscussiëren. Dat bleek in veel rikaanse organisatie The Base30. Belangrijk Maar vaak blijkt er pas op de dag zelf of een niet snel lid worden van een in hun ogen ouder- gevallen om een andere groep personen te gaan onderdeel van de ideologie van ‘The Base’ is aangekondigde activiteit doorgaat, op welke wetse groep, maar komen op kanalen als Tele- die op hun beurt zelden actief waren buiten het zogenaamde ‘accelerationisme’, het idee plaats en wat de opkomst en intenties van de gram, Instagram en Discord in aanraking met het internet om. Zij werden door de achterban dat onomkeerbare ontwikkelingen zoals een groep zijn. rechts-extremistisch gedachtegoed. Juist de van bestaande organisaties vaak denigrerend burgeroorlog tussen verschillende rassen, ver- Een derde gevolg dat zichtbaar lijkt te geringe aantrekkingskracht van gekende kleine beschreven als ‘keyboard warriors’ of toetsen- sneld (geaccelerationiseerd) kunnen en moeten worden is dat er bij online extreemrechtse rechts-extremistische groepjes kan ertoe leiden bordridders. worden. Dat zou moeten gebeuren door zelf het gemeenschappen sprake kan zijn van een ander dat online radicaliserende Nederlandse perso- De afgelopen jaren blijken die twee werel- heft in handen te nemen door die burgeroorlog radicaliseringsprofiel dan bij andere extremisti- nen onder de radar blijven. Dat kan bijdragen den veel meer wisselwerking zijn te gaan ver- zelf te beginnen, door bijvoorbeeld het plegen sche groepen. Er zijn recent enkele voorbeelden aan de genesis van een sociaal ecosysteem, tonen. Extreemrechtse organisaties zijn veel van een aanslag. Dergelijke ideeën hebben via bekend geworden31 waarbij extreemrechtse waar de drempel om gewelddadige acties te actiever geworden in gebruik van het internet het internet ook ingang gekregen bij Nederlands online gemeenschappen ontstonden, waar bespreken laag is.’32 voor propaganda, organisatie, mobilisering en extreemrechtse digitale gemeenschappen. jongeren bij betrokken raakten die elkaar in de Dat alles is een heel verschillend beeld rekrutering. Daarnaast zijn personen die op Een tweede gevolg is dat er allerhande meeste gevallen alleen online en anoniem ‘ken- van dat bij klassieke extreemrechtse organi- digitale wijze in het extreemrechtse veld terecht minder gestructureerde extreemrechtse initiatie- den’. Binnen dergelijke groepen was een dyna- saties, waar aanhangers elkaar in levende lijve zijn gekomen steeds vaker ook zichtbaar met ven zijn ontstaan. Dergelijke groepen zijn anders miek zichtbaar, waarbij deelnemende jongeren tegenkomen. Daar zijn meestal veel meer sociale activiteiten in het echte leven. Tenslotte blijken opgebouwd dan de meer klassieke groepen, die in zeer korte periodes bijzonder radicale keuzes remmen op dergelijke ontsporingen geïnstitutio- internet en sociale media in toenemende mate vaak een min of meer formele structuur kennen, gingen maken in hun politieke oriëntatie en naliseerd. Leugens en stoere praat worden dan ook zelf plekken waar activisme ontplooid kan met een leiding of bestuur, een vast kader en hun ogenschijnlijke bereidheid om over te gaan worden. Denk daarbij aan het organiseren van een min of meer vaste aanhang. Deze nieuwe tot ernstig of zeer ernstig geweld. We kunnen petities, verspreiden van oproepen via sociale gezien de snelle en heftige radicalisering in deze media; het beledigen, confronteren, ontmas- dan ook spreken van ‘flitsradicalisering’. Wat hier keren of bedreigen van tegenstanders; tot het meespeelt is dat deze jongeren, in anonimiteit 31 — Zie hiervoor een uitzending van Nieuwsuur van 2-2-2021 (https:// nos.nl/nieuwsuur/artikel/2362778-zo-gaat-het-eraan-toe-in-rechtsex- tre[1]mistische-chatgroepen) en https://kafka.nl/ik-ga-haar-met-een- uitvoeren van digitaal ‘geweld’ zoals hacken, 30 —Zie voor een uitgebreidere beschouwing van de betrokkenheid en onbekendheid met elkaar, de groep bestook- glock-17-vermoorden/ het uitvoeren van DDOS-aanvallen of kapen van van Nederlanders bij The Base: NCTV (2021) Dreigingsbeeld Terro- ten met grove overdrijvingen, stoerdoenerij en risme Nederland 54 April 2021. Den haag : NCTV, p. 12-14. Zie: https:// 32 — NCTV (2020) Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 53 oktober webpagina’s of accounts. www.nctv.nl/onderwerpen/dtn/documenten/publicaties/2021/04/14/ leugens, waarbij geweld, geweldgebruik en 2020. Den Haag : NCTV, p.15. Zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/ dreigingsbeeld-terrorisme-nederland-54 dtn/documenten/publicaties/2020/10/15/dreigingsbeeld-terrorisme- (vuur)wapenbezit terugkerende thema’s waren. nederland-53

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 22 Anne Frank Stichting 23 eenvoudigweg doorgeprikt. Maar nog belang- bereik hebben. Daarom blijven deze groepen groepen en activiteiten vaak lastig voorspelbaar. Deze ontwikkelingen leiden vanzelfsprekend rijker: ondoordachte geweldsfantasieën worden wel steeds pogen om een account op de grote Tenslotte zijn er enkele voorbeelden geweest ook tot de vraag of iets dergelijks ook in binnen dergelijke organisaties meestal niet platforms in stand te houden. We zien echter dat van jongeren die zich op internet verzamelden Nederland waarneembaar of voorstelbaar is. geaccepteerd, omdat die naast de daders ook de online aanhang (aantal volgers) van groepen rond extreemrechtse kanalen en daar in afzon- Het antwoord daarop moet genuanceerd zijn. de rest van de organisatie in grote problemen de laatste twee jaren is teruggelopen van vele dering en anonimiteit het merendeel op relatief Concrete aanwijzingen voor dergelijke ontwik- kunnen brengen. duizenden tot soms meer dan 10.000 per groep jonge leeftijd zeer snel individuele radicalise- kelingen zijn er in het geheel niet. En Nederland naar enkele honderden tot maximale enkele dui- ringsprocessen doorliepen. heeft na de Tweede Wereldoorlog ook veel Overigens is de toename van het gebruik van zenden. Naast de alternatieve platformen wordt minder ervaringen met ernstig extreemrechts internet niet zonder gevolgen gebleven. Er is al door personen veel meer gebruik gemaakt van Gevaarzetting 34 geweld dan veel van bovengenoemde landen. enkele jaren sprake van toenemende opspo- gesloten groepen en chats op met name Tele- In een aantal westerse landen is er sprake van Ook het extreemrechtse landschap in Neder- ringsactiviteit van politie en OM op het internet gram en WhatsApp. Ook keren sommigen terug toenemende ernstige geweldsdreiging vanuit land verschilt al decennialang in samenstelling, naar zaken als terrorismeondersteuning, dreigen naar besloten fora op eigen websites of worden extreemrechtse hoek. In de ‘Global Terrorism organisatiegraad en slagkracht van extreem- met geweld en persoonlijke bedreigingen van nieuwe eigen sociale media-apps (zoals ‘Rechts Index 2020’ 35 laat een duidelijke stijging zien rechts in ons omringende landen (Duitsland, politici en publieke personen. In 2020 is daar- Online’) ontwikkeld, maar deze initiatieven heb- van extreemrechtse terroristische incidenten in België). Daarnaast kenmerkt georganiseerd naast door bedrijven als Twitter en Facebook, ben nog geen grote hoeveelheden deelnemers de Westerse wereld, een ruime verzevenvou- extreemrechts in Nederland zich grotendeels in reactie op extreemrechts terroristisch geweld weten de genereren. Tegelijkertijd signaleert de diging van het aantal doden in de laatste vijf door de keuze voor geweldloos activisme. en onder invloed van de - NCTV wel een risico in deze digitale afzonde- jaar, waarvan het grootste deel in de Verenigde Tegelijkertijd moet er wel geconstateerd beweging, een veel strengere positie ingenomen ring. ‘Bovenal fungeren dergelijke groepen als Staten. Recente voorbeelden zijn de dodelijke worden dat er binnen Nederlandse extreem- tegen het plaatsen van extreemrechtse, racisti- echokamers, waarbinnen Nederlandse eenlingen aanslag met een auto op een linkse demonstra- rechtse kringen in beperkte mate sprake is sche en antisemitische berichten of informatie. geen tegenspraak krijgen en alleen met gelijkge- tie in Charlottesville (augustus 2017, Verenigde van openlijke sympathie voor gewelddadige Daar hebben veel extreemrechtse organisaties stemden converseren. Het gevaar blijft bestaan Staten), de poging tot moord op een aantal wil- en terroristische acties. Zo werden bijvoor- in Nederland nadeel van ondervonden. Er zijn dat eenlingen groepjes gaan vormen en dat deze lekeurige migranten (februari 2018, Italië), de beeld de moordaanslag op de CDU-politicus personen gearresteerd en veroordeeld, er wer- online radicalisering de drempel tot het plegen aanslag op een synagoge in Pittsburgh met Lübcke en de massamoord in Christchurch, den berichten verwijderd en profielen en pagi- van een (terroristische) geweldsdaad verlaagt.’ 33 11 doden (oktober 2018, Verenigde Staten), de Nieuw-Zeeland in het openbaar toegejuicht na’s op Twitter en Facebook kregen te maken massamoord in twee moskeeën met 51 doden door enkele personen die in het verleden ook met blokkades. En in een aantal gevallen werden Er is, samengevat, dus sprake van een extreem- (maart 2019, Nieuw-Zeeland), de moord op CDU- al sympathie betuigden voor de massamoord accounts helemaal opgeheven. Zo raakte Voor- rechts landschap dat qua aantallen actieve politicus Walter Lübcke (juni 2019, Duitsland), van Anders Breivik. Verder kan de mogelijk- post zijn Facebook-pagina kwijt en verloor Iden- aanhangers op een niveau lijkt te zijn gekomen de aanval op een moskee in Baerum (augustus heid nooit helemaal worden uitgesloten dat titair Verzet zijn Twitter-account. dat lager is dan voor de onrustige periode in 2019, Noorwegen), de aanval op een synagoge er vanuit extreemrechtse kringen of vanuit Hierdoor zijn steeds meer extreemrechtse 2015/2016. En ook de slechte organisatie en in Halle (oktober 2019, Duitsland) en de moord- extreemrechtse motivatie min of meer spontaan actiegroepen en personen op zoek gegaan naar onderlinge verdeeldheid die extreemrechts in aanslag op bezoekers van twee shishalounges kan worden overgegaan tot ernstige geweld- alternatieve online platformen waar ze (schijn- Nederland al lange tijd kenmerkt bleven in stand. in Hanau (februari 2020, Duitsland). Verder wer- dadige acties, zoals een brandbomaanslag op baar) ongestoord hun content kunnen delen Daarnaast was zichtbaar dat zich een nieuwe den in zowel Duitsland, Frankrijk, Spanje als het zonder gevaar op blokkades van accounts of generatie extreemrechtse jongeren online mani- Verenigd Koninkrijk meerdere extreemrechtse vervolging. Sinds 2018 zien we dan ook dat festeerde. Die nieuwe generatie had vooral bete- groepen opgerold met ernstig gewelddadige 33 — NCTV (2021) Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 54 April extreemrechtse groepen of personen steeds kenis door de globalisering, waarbij vooral de plannen. Bij verschillende van deze aanslagen 2021. Den Haag : NCTV, p. 13. Zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/ dtn/documenten/publicaties/2021/04/14/dreigingsbeeld-terrorisme- vaker verdwijnen van grote platformen en actief invloed van extreemrechtse Noord-Amerikanen werd hardop de vraag gesteld of het scherpe en nederland-54 worden op alternatieve platformen als Tele- zich deed gelden. De mogelijkheden van het polariserende woordgebruik van politieke leiders 34 — Deze paragraaf is beschouwend en geeft richting aan denken over gram, VKontakte, , Minds, Parler, Discord internet zorgden ook voor meer fluïde organisa- over onderwerpen als migratie, multiculturaliteit potentiële gevaren vanuit het extreemrechtse veld in Nederland. Voor een actueel dreigingsbeeld kan het ‘Dreigingsbeeld Terrorisme Neder- en Bitchute. Het nadeel voor deze groepen is tievormen, waarbij groepen extreemrechtse per- en rassen bij hebben gedragen aan het creëren land’ (DTN) gebruikt worden, zie: https://www.nctv.nl/onderwerpen/dtn dat ze zo minder zichtbaar worden voor het sonen in wisselende samenstellingen activiteiten van een voedingsbodem voor dergelijke vormen 35 — Institute for Economics & Peace (2021) Global Terrorism Index 2020: Measuring the impact of terrorism. Sydney. Zie: https://www.visionofhu- grote publiek en daaruit voortvloeiend minder ondernamen. Door het fluïde karakter zijn deze van politiek geweld. manity.org/wp-content/uploads/2020/11/GTI-2020-web-2.pdf

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 24 Anne Frank Stichting 25 een moskee in Enschede in februari 2016 liet tomatisch wapen38. Deze man is niet bekend formuleert in haar jaarverslag: ‘Aanslagen in het tiek bestel dat alleen de grondrechten van de zien. De NCTV stelde over de aanslag op de uit rechtsactivistische kringen, maar had zich buitenland lieten zien dat rechts-extremisme blanke burger waarborgt. ‘Als dergelijk gedach- moskee in Enschede: ‘Dergelijke aanslagen wel positief uitgelaten over de rechtsterroristi- kan overgaan in terrorisme. Mede daarom is er tegoed in de toekomst steeds meer voet aan zijn in de huidige context van Nederland nog sche aanslag in Christchurch, Nieuw-Zeeland reden bezorgd te zijn dat ook in Nederland per- de grond krijgt in de Nederlandse samenleving steeds voorstelbaar.’36 Tegelijkertijd constateert en verkondigde een soortgelijke actie te willen sonen zullen radicaliseren. Dat maakt dat terro- en daarmee ook doorsijpelt naar het openbaar hetzelfde rapport ook: ‘er zijn geen concrete uitvoeren. De NCTV typeert deze arrestant als ristische aanslagen door rechts-extremisten in bestuur, is dat een bedreiging voor de Neder- aanwijzingen voor groepen of individuen die volgt: ‘Het gaat hier niet om jonge mannen die Nederland op dit moment mogelijk zijn.’ 40 landse democratische rechtsorde.’ 41 de intentie of de potentie hebben om groot- mede via internet zijn geradicaliseerd, maar Behalve de dreiging van geweld kan Behalve het verspreiden van haat, is schalig terroristisch geweld toe te passen.’ Ook om oudere mannen waarvan de ideologische er ook sprake zijn van andere bedreigingen ook het verspreiden van zogenaamd ‘fake de AIVD ziet in het algemeen een beperkte achtergrond lijkt te stroken met het Duitse vanuit extremistische - waaronder extreem- news’, een recente ontwikkeling. Daarbij is de geweldsdreiging vanuit extreemrechts: ‘Hoe- begrip Wutbürger: woedende (systeemhatende) rechtse - organisaties. Het gaat daarbij om inzet van onwaarheden zelf niet nieuw. Extre- wel men over het algemeen niet overgaat tot burgers die niet zozeer worden gedreven door beïnvloeding van het maatschappelijke en mistische groepen maken sinds jaar en dag geweld, acht de AIVD het risico dat (snel radi- vastomlijnde rechts-extremistische ideeën, politieke debat, waarbij twijfel wordt gezaaid gebruik van selectieve waarheden, complotten, caliserende) rechts-extremistische eenlingen of maar zich vanuit een mix van persoonlijke grie- over het functioneren of de noodzaak van de propaganda en leugens om het eigen gelijk kleine groepen naar geweld grijpen, groter dan ven en psychische problemen al langer opwin- democratische rechtsstaat en mensenrech- te onderbouwen. Maar in het huidige tijdsge- in het verleden.’37 den over maatschappelijke ontwikkelingen in ten. Vooral via internet lijken extreemrechtse wricht is deze inzet aan verandering onder- De afgelopen jaren hebben er in Neder- de samenleving in het algemeen en de politiek personen er steeds vaker in te slagen twijfel hevig. Ten eerste door de snelheid en impact land wel een aantal arrestaties en veroordelin- in het bijzonder. Vaak moeten vluchtelingen en te zaaien over de democratische waarden van die dergelijke misinformatie kan hebben door gen plaatsgevonden van personen die plannen moslims het ontgelden, omdat die het ‘eigene’ onze samenleving en op die manier invloed het gebruik van internet en sociale media. Ten ontwikkelden of deelden om tot politiek geweld van de Nederlands samenleving zouden bedrei- te hebben op het publieke debat. Ook deze tweede omdat er naast het opzettelijk gebruik of terroristische acties over te gaan met een gen.’39 In 2020 volgden verschillende arres- ontwikkeling wordt gesignaleerd door de van deze desinformatie tegelijkertijd door extreemrechtse motivatie. In het voorjaar van taties van jongemannen die actief waren bij AIVD: ‘de niet-gewelddadige dreiging tegen de extremisten systematisch twijfel wordt gezaaid 2018 werd een betrokkene bij de ‘Anti-Terreur The Base en zich binnen verschillende online democratische rechtsorde die voortkomt uit aan het waarheidsgehalte van klassieke media. Brigade’ op basis van een ambtsbericht van gemeenschappen gewelddadig of bedreigend activiteiten als systematisch haatzaaien, bevol- Zo wordt in Nederland onder extreemrechtse, de AIVD gearresteerd op verdenking van het hadden uitgelaten of ideeën hadden gedeeld kingsgroepen demoniseren, intimideren of een maar ook onder rechts-populistische groepen plannen van een aanslag. In december 2018 om tot een aanslag te komen. Die zijn eerder in sfeer van angst creëren. Deze dreiging gaat het waarheidsgehalte van reguliere kranten werd hij veroordeeld tot een celstraf van drie deze paragraaf al besproken. bijvoorbeeld uit van het ‘intellectuele’, door en omroepen regelmatig in twijfel getrokken. jaar wegens het plannen van aanslagen tegen de alt-rightbeweging geïnspireerde, rechts- Ten derde omdat het gebruik van ‘fake news’ moslims, islamitische instellingen en ‘linkse Samengevat kan de dreiging van ernstig geweld extremisme. Het gedachtegoed van alt-rechts, niet alleen meer is voorbehouden aan kleine kopstukken’. In de zomer van 2018 werd een vanuit extreemrechts als zeer gering worden gebaseerd op rassenleer, druist in tegen de groepen extremisten, maar ook ingezet wordt andere extreemrechtse activist gearresteerd. omschreven, maar wel voorstelbaar. De AIVD principes waar onze democratische rechtsorde door partijen die veel meer maatschappelijke Hij had op sociale media gedreigd een aanslag op gebaseerd is. Het Nederlandse alt-rechts invloed hebben. In Nederland worden in krin- te plegen na de zelfmoord van een Haags PVV- tracht dit zeer extremistische gedachtegoed gen van Forum voor Democratie bijvoorbeeld raadslid. Deze tweede verdachte is inmiddels tot gemeengoed te maken, bijvoorbeeld door complottheorieën over migratie, opwarming vrijgesproken van deze bedreiging. In 2019 het idee te verspreiden dat er sprake is van een van de aarde, het ontstaan van de Europese 36 — Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (2018) werd een Pegida-aanhanger gearresteerd, De golfbewegingen van rechts-extremistisch geweld in West-Europa. bewust en gestuurd beleid vanuit de huidige Aard, ernst en omvang van de rechts-extremistische geweldsdreiging samen met twee medeverdachten, wegens in West-Europa, inclusief Nederland. Den Haag : NCTV. machthebbers en media, dat moet leiden tot verboden wapenbezit. De politie vond bij hem een ‘omvolking’ en uiteindelijke vernietiging van teksten over de ‘omvolkingstheorie’. In mei 37 — AIVD (2018), Rechts-extremisme in Nederland. Een fenomeen het blanke ras. Men wil bereiken dat een cul- in beweging. Den Haag: AIVD. 40 — AIVD (2021) Jaarverslag 2020. Den Haag: Ministerie van 2020 werd een man door de Haagse rechtbank turele omwenteling plaatsvindt naar een maat- Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, p.4. Zie: https://www.aivd.nl/ 38 — Rechtbank Den Haag 13-5-2020. ECLI:NL:RBDHA:2020:4230. documenten/jaarverslagen/2021/04/29/aivd-jaarverslag-2020 veroordeeld wegens het dreigen met een ter- schappij waarin racisme normaal is. Dit om 39 — Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (2019) 41 — AIVD (2018), Rechts-extremisme in Nederland. Een fenomeen roristisch misdrijf en het bezit van een semiau- Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland 52, juni 2020. uiteindelijk de weg vrij te maken voor een poli- in beweging. Den Haag: AIVD.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 26 Anne Frank Stichting 27 Unie en de problematiek rond het Coronavirus Weer een ander voorbeeld betrof het bezoek verspreid. Dit speelde bijvoorbeeld een rol bij in 2015 van een extreemrechtse Nederlandse debatten en acties rond het pact van Marrakesh, activist aan Syrië, om een bijeenkomst bij te tijdens debatten over migratie en vluchtelingen, wonen42. Deze activist liet in dezelfde periode discussies over klimaatverandering en recent via publicaties en demonstraties een sterk pro- rond maatregels tegen het Coronavirus. Assad-geluid horen.

Tenslotte is er recent een nieuwe dreiging Samengevat is er naast een kleine gewelds- waarneembaar, van buitenlandse beïnvloeding dreiging, sprake van een potentiële bedreiging door overheden, waarbij gebruik lijkt te worden van democratische rechtsstaat op basis van gemaakt van extreemrechtse groepen. Deze het verspreiden van antidemocratische ideeën, dreiging hangt deels samen met de boven- ‘fake news’ en het overnemen van propaganda geschetste dreiging die uitgaat van de beïn- van buitenlandse autoritaire regimes. vloeding van het publieke debat. Sinds enige tijd is zichtbaar dat er vanuit extreemrechtse kring interesse is om kennis te nemen van boodschappen van buitenlandse mogendhe- den, zelf bij te dragen aan beeldvorming door buitenlandse mogendheden of boodschap- pen van buitenlandse mogendheden actief te verspreiden. Zo zijn er bijvoorbeeld verschil- lende extreemrechtse personen aanwezig op bijeenkomsten waar het Russische narratief over het neerschieten van de MH-17 werd verteld. In oktober 2019 werd bijvoorbeeld in het Haagse Nieuwspoort een documentaire vertoond, waarin werd ontkend dat de MH-17 was neergeschoten door een raket. Deze bij- eenkomst was opgezet door pro-Russische activisten en werd bezocht door verschillende extreemrechtse activisten. Die extreemrechtse personen berichtten vervolgens via hun eigen kanalen weer over deze bijeenkomst en docu- mentaire. Een ander voorbeeld is het inzetten van bekende extreemrechtse Nederlanders door de Engelstalige Russische staatszender ‘Russia Today’, die in Nederland via internet en satelliet te bekijken is. Zij werden in gesprek- ken en interviews gevraagd om hun (negatieve) 42 — Kafka (2015). Extreemrechtse Syriëgangers. Zie: https://kafka.nl/ extreemrechtse-syriegangers/. Ook uit andere landen hebben rechtsex- ideeën of commentaar over ontwikkelingen in tremisten bezoeken gebracht aan het Assad-regime, onder andere ver- tegenwoordigers van de Griekse Gouden Dageraad en van het Belgische de Nederlandse samenleving te geven. Vlaams Belang.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 28 Anne Frank Stichting 29 In deze paragraaf volgt een alfabetisch van Zwarte Piet zijn reden tot actie door deze Overzicht overzicht van klassieke extreemrechtse groepen. Verder bestaat de uitgesproken wens organisaties die in de afgelopen 24 het veronderstelde homogene Nederlands taal- hedendaagse maanden (in de periode april 2019-april gebied, bestaand uit Nederland, Vlaanderen en 2021) actief zijn geweest of zich op een Noord-Frankrijk, samen te voegen in een nieuw extreem- andere manier in de land, Dietsland, en voelt men zich om dezelfde publieke aandacht hebben bevonden. Het redenen sterk verwant met de blanke Afrikaners rechtse gaat in dit overzicht om extreemrechtse in Zuid-Afrika. formaties die actief zijn geweest in het formaties publieke domein. Naast deze formaties ‘Neonazistische formaties’ onderscheiden zijn er in deze periode ook veel extreem- zich van identitaire formaties primair doordat zij rechtse initiatieven en activiteiten het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ definiëren vanuit ontplooid op internet. Het ging hier om biologisch-racistische kenmerken: Het blanke initiatieven die geen reële betekenis in ras is biologisch superieur aan andere rassen, de wereld buiten het internet hebben waaronder het joodse. Daarnaast oriënteren zij gekregen. Dergelijke initiatieven zijn niet zich, anders dan identitaire formaties, vooral opgenomen in de factsheet. op ‘Germaanse broedervolken’ en minder op het Nederlands taalgebied. Tenslotte streven In grote lijnen is er tussen de verschillende zij veelal naar een herstel van een Groot-Ger- formaties een ideologische scheidslijn zichtbaar maans Rijk, in de traditie van het Derde Rijk uit die maakt dat ze in twee categorieën zijn in te de periode 1933-1945. delen: Per organisatie wordt aangegeven: ‘Identitaire formaties’ streven naar een — Welke naam/namen wordt/worden gebruikt; ideaal van een homogeen Nederlands volk — Wat de ideologische oriëntatie is; binnen het gebied waar dit volk historisch — Omvang en korte karakterschets van de gezien is gevestigd. Het onderscheid tussen actieve aanhang; het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ spitst zich bij — In welke regio’s de organisatie voornamelijk deze groepen toe op het Nederlands taalgebied actief is; en de cultureel-etnische eigenheid van het daar — Schets van Activiteiten in de afgelopen jaren; levende Nederlandse volk. Dat komt tot uiting — Betrokkenheid bij geweld en incidenten en in het afwijzen van externe invloeden of bedrei- eventuele daarmee samenhangende dreiging. gingen ten aanzien van dat Nederlandse volk. Primair gaat dat om ‘vreemde’ invloeden door immigratie. Maar identitaire formaties stellen zich bijvoorbeeld ook teweer tegen ‘bedreigin- gen’ als de invloed van Engelse leenwoorden of de aanwezigheid van ‘cultuurvreemde’ buitenlandse multinationals in Nederland. Ook andere veronderstelde bedreigingen van die homogene Nederlandse identiteit, zoals pedo- filie, drugs of het aanpassen van het uiterlijk

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 30 Anne Frank Stichting 31 ARYAN STRIKE FORCE de Hitlerjugend werd gebruikt. Verder wordt Blood & Honour soms in cijfercode geschreven ‘28’ of ’28 Nederland’, waarbij Zie lemma ‘Zuidwest Rascals’. de 2 en de 8 staande voor de tweede en de achtste letter van het alfabet, de B en de H. A Blood & Honour is in vele westerse landen actief en BLINDFOLDED/FLATLANDER opgedeeld in verschillende ‘divisies’.

Blindfolded is een voormalige neonazistische rockband uit Ideologie B Winschoten. De band was onderdeel van het internationale Blood & Honour oriënteert zich sterk op het historisch natio- nazistische muzieknetwerk Crew38. In 2017 verscheen een naalsocialisme. Maar meer dan deze politieke ideologie is de cd met onder andere muziek van Blindfolded om financiën skinheadsubcultuur 43 belangrijk binnen deze beweging. Dit te genereren voor Crew38. Eind 2017 is Blindfolded uit uit zich vooral in de vele subculturele elementen binnen de elkaar gevallen. organisatie: uniforme kledingstijl, uniforme haarstijl, voorliefde Na het uiteenvallen van Blindfolded is de gitarist van voor skinheadmuziek en een skinhead ‘way of life’. de band als soloartiest verder gegaan onder de namen ‘StuG’ en ‘Flatlander’. Binnen de neonazistische muziek- Aanhang scene kan ‘Flatlander’ inmiddels op nationale en internatio- Aanhangers van Blood & Honour worden eerst ‘supporter’ en nale belangstelling rekenen. Hij treedt met enige regelmaat kunnen, wanneer ze zich hebben bewezen, volwaardig lid wor- op bij verschillende extreemrechtse muziekfestivals binnen den. Supporters en leden zijn herkenbaar aan shirts met het Europa. Zo speelde hij in februari 2020 op een ‘Day of logo van de organisatie met al of niet ‘support’ erbij vermeld. Honour’-manifestatie van Blood & Honour in Hongarije. In De aanhang van Blood & Honour Nederland is de afge- Nederland speelde Flatlander in 2019 op een Voorpost-bij- lopen jaren gedecimeerd. Voor een deel zijn aanhangers af- eenkomst. Een online concert tijdens de Coronacrisis in het gehaakt en niet meer actief binnen het extreemrechtse circuit. voorjaar van 2020 werd virtueel bijgewoond door ongeveer Daarnaast zijn er enkele afsplitsingen geweest van regionale tweehonderd kijkers. divisies. Het grotendeels verdwijnen van de skinhead-cultuur Naast zijn muzikale activiteiten blijft ‘Flatlander’ ook in Nederland heeft bijgedragen aan het gebrek aan nieuwe actief bij andere neonazistische activiteiten. Hij oriënteert aanwas. De huidige actieve aanhang van Blood & Honour in zich daarbij voornamelijk op Duitsland, maar is af en toe Nederland moet op ongeveer tien personen worden geschat. ook nog bij Nederlandse acties aanwezig. Zo ook bij de Zij manifesteren zich zelden binnen Nederland, maar zijn regel- verstoring van een protest tegen Zwarte Piet in Venlo in matig zichtbaar tijdens bezoeken aan neonazidemonstraties in november 2020. Daarnaast heeft hij in 2021 de extreem- Duitsland. Enkele leden deden in november 2020 mee aan een rechtse kledinglijn ‘Batavica’ op de markt gebracht. protest tegen ‘Kick Out zwarte Piet’ in Venlo. 43 — ‘Skinheads’ ontstonden als Zie ook bij de lemma’s Crew38 en KNNL. jeugdstijl in de jaren ’60. Eind jaren ’70 was er sprake van een opleving, waar- bij een deel van de skinheads zich Regio’s ging oriënteren op rechtsextremistisch gedachtegoed en zich aansloten De aanhang van Blood & Honour is niet aan een specifieke bij neonazistische groeperingen. BLOOD & HONOUR NEDERLAND Deze ontwikkeling was zichtbaar in regio gebonden. veel westerse landen, waaronder Nederland. In de loop der jaren zijn Naam skinheads met een extreemrechts Activiteiten gedachtegoed de beeldvorming over Blood & Honour is in de jaren tachtig van de vorige eeuw in deze jeugdstijl gaan bepalen, maar De kleine groep activisten van Blood & Honour was de afge- vormden tegelijkertijd ook een groot Engeland ontstaan als een organisatie van en voor neonazisti- en zichtbaar deel van die subcultuur. lopen jaren voornamelijk politiek actief in het buitenland. Zo Inmiddels is de skinheadsubcultuur sche skinheads. De naam is een vertaling van het nationaalso- zo goed als verdwenen en binnen werden door Blood & Honour-activisten met enige regelmaat extreemrechtse kringen ook maar cialistische ‘Blut und Ehre’, een leuze die onder andere door zeer beperkt aanwezig. nazidemonstraties in Duitsland bezocht. In 2018 werd mini-

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 32 Anne Frank Stichting 33 maal vier keer meegedaan aan Duitse neonazidemonstraties, aan ideeën, waaruit Erkenbrand bepaalde delen overneemt. in 2019 minimaal drie keer en in 2020 één keer, een extreem- Enerzijds draagt Erkenbrand - voor Europese begrippen - rechtse herdenkingsmars van het geallieerde bombardement extreem racistische en antisemitische ideeën uit, die op Dresden. rechtstreeks afkomstig zijn van de Amerikaanse Alt-Right- beweging. Daarbij worden allerhande biologisch geïnspireerde Risico’s theorieën verspreid over de demografische ondergang van De aanhang van Blood & Honour is geweldsbereid, maar het blanke ras. Anderzijds worden ook conservatief-culturele door de zeer beperkte aanhang is het daaraan verbonden ideeën aangehangen over de rol van de vrouw, homoseksu- risico klein. aliteit en het belang van etnisch-culturele wortels. Immigra- tie, rasvermenging, feminisme en homoseksualiteit worden door Erkenbrand als belangrijkste oorzaken gezien van de CASUALS UNITED NEDERLAND ‘demografische ramp’, de ‘omvolking’ die momenteel plaats zou vinden. Daarnaast wordt er ook nadrukkelijk gekeken Zie lemma ‘Proud Boys NLD’. naar autoritaire elementen uit het oorspronkelijke Italiaanse C fascisme. Verder is Erkenbrand openlijk antisemitisch en verspreid ze verschillende antisemitische beweringen en CREW38 complotten via haar sociale mediakanalen. In de eerste jaren van het bestaan van Erkenbrand was antisemitisme minder ‘Crew38’ is onderdeel van een internationaal verband van prominent aanwezig. De cynische gedachte daarachter was zogenaamde ‘’. Dit gaat om extreemrechtse dat het ‘Joodse probleem’ in Europa door het geringe aantal skinheads die zich voornamelijk bezighouden met het maken overlevende Joden niet zo groot was, als andere problemen. en verspreiden van neonazistische rockmuziek. Crew38 is Maar dat de Verenigde Staten wel degelijk een groot ‘Joods bedoeld als voorportaal voor aspirant-leden van de eigenlijke probleem’ kennen. Inmiddels is die gedachte kennelijk hoofdorganisatie voor Hammerskins, ‘Hammerskin Nation’ losgelaten en wordt er met regelmaat antisemitische of ‘HSN’. Zie verder bij het lemma ‘Hammerskins’. propaganda verspreid. Verschillende actieve leden van Erkenbrand typeren zichzelf als nationaalsocialist, nazi of fascist. Er wordt open- ERKENBRAND lijk gepleit voor autoritaire en antidemocratische bestuurs- vormen om de gesignaleerde problemen op te lossen en Naam uiteindelijk tot een blanke ‘etno-staat’ te komen. E Studiegenootschap Erkenbrand treedt sinds augustus 2016 Tenslotte kenmerken de denkbeelden van Erkenbrand in de openbaarheid. ‘Erkenbrand’ is een romanfiguur, een zich door een negatieve, vaak apocalyptische, toekomstvisie. strijder, uit de ‘In de ban van de Ring’-reeks van J.R.R. Tolkien. De rampen die op de westerse samenleving afkomen, zullen Daarnaast betekent ‘Erkenbrand’ ook zoveel als ‘vlammend volgens Erkenbrand leiden tot strijd en oorlog. En in dat on- zwaard’, een symbool dat ook terugkeert in het logo. Erken- ontkoombare gevecht zal het blanke ras volgens Erkenbrand brand wil hiermee een intellectuele strijd aan gaan door een alleen kunnen overleven als het daartoe voldoende getraind is.

‘zuiverend licht’ te laten schijnen, in een ‘wereld vol leugens’. 44 — Een uitgebreid publicatie over Om die reden, maar ook vanwege het belang dat Erkenbrand de ideeën en praktijken van de inter- nationale Alt Right-gemeenschap hecht aan de ‘biologische rol’ van de man, wordt er aandacht Ideologie werd gepubliceerd door Britse orga- besteed aan kracht- en vechtsport. Daarnaast is er binnen de nisatie ‘Hope Not Hate’. Deze publi- Erkenbrand verspreidt ideeën die afkomstig zijn van de Ame- catie was het resultaat van grondig organisatie in het verleden af en toe sprake geweest van een onderzoek én een langdurige under- rikaanse Alt-Right-beweging in Nederland en Europa. Binnen coveroperatie in deze gemeenschap. wens tot wapenbezit en bezit van wapenvergunningen. De publicatie is te vinden op: https:// die Alt-Right-beweging44 bestaat echter een breed scala alternativeright.hopenothate.com/ Dit stelsel aan ideeën is te typeren als bijzonder vijandig

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 34 Anne Frank Stichting 35 tegenover de uitgangspunten van de Nederlandse democra- Erkenbrand-aanhangers Duitsland en Zweden. Recent plaatste tische rechtsstaat. Erkenbrand ook interviews met kopstukken van Duitse en Engelse extreemrechtse netwerken op haar website. Aanhang Sinds haar ontstaan in 2016 fluctueren de aantallen orga- Regio’s nisatoren en aanhangers van Erkenbrand. Opvallend is dat Bijeenkomsten van Erkenbrand vinden in verschillende delen binnen Erkenbrand een flink aantal activisten hoogopgeleid van Nederland plaats, de organisatie is niet regiogebonden. is. Dat is een situatie die zich in Nederland al enkele decennia Erkenbrand kent wel een actieve afdeling Noord-Nederland, niet heeft voorgedaan. die zich vooral lijkt te richten op de provincies Groningen en Bij een eerste groter congres in Rotterdam in 2016 Drenthe. waren rond de honderd aanwezigen. Bij een tweede groot congres, in oktober 2017 waren ruim tweehonderd aanwezigen. Activiteiten Een derde congres, eind 2018, ontving - volgens opgave Erkenbrand richt zich primair op het verspreiden van ideeën. van Erkenbrand zelf - ongeveer 150 bezoekers. Bij twee Vanaf de oprichting in 2016 gebeurt dit digitaal (via website bijeenkomsten in 2019 waar Erkenbrand over berichtte waren en sociale media) en middels bijeenkomsten. Elk jaar vinden – volgens eigen opgave – zeventig en honderd aanwezigen. er verschillende kleine bijeenkomsten plaats en een jaarlijkse De afname in actieve aanhang – van ruim tweehon- congres met internationale sprekers. In oktober 2017 vond er derd naar honderd bezoekers in twee jaar tijd – werd door een tweede grote conferentie van Erkenbrand plaats, met als Erkenbrand in verband gebracht met maatschappelijke en motto ‘Naar een nieuwe gouden eeuw’. De ruim tweehonderd overheidsrepressie van de groep. Er was in de tussentijd aanwezigen hoorden sprekers uit de Verenigde Staten, het veel negatieve berichtgeving over Erkenbrand in de media Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en België praten over de on- gekomen en volgens Erkenbrand heeft dat invloed gehad op dergang van de Westerse samenleving en het blanke ras. In de aanhang van de organisatie45. Een effect, dat tot op dit het najaar van 2018 was er wederom een groter congres, al moment zichtbaar is, is dat Erkenbrand zich vrijwel helemaal werd dit door minder mensen bezocht en was er ook minder onzichtbaar heeft gemaakt voor de buitenwereld. Er wordt in interesse van internationale gasten. In 2019 hebben er drie anonimiteit op de eigen digitale kanalen gepubliceerd, zonder grotere bijeenkomsten plaatsgevonden. Een ‘Noords Festijn’, dat het zichtbaar is welke personen achter Erkenbrand zitten dat vooral om gezelligheid en sportieve activiteiten draaide. of hoeveel mensen Erkenbrand voor haar bijeenkomsten Erkenbrand stelt zelf dat daar ruim zestig personen aanwe- weet te interesseren. Over de actuele omvang van de Erken- zig waren. Verder een familiedag met zeventig deelnemers brand-aanhang kunnen om die reden dan ook geen uitspraken in Noord-Nederland. En tenslotte het jaarlijkse congres met worden gedaan, maar er kan aangenomen worden dat die rond de honderd deelnemers. eerder af- dan toe is genomen. Erkenbrand heeft goede contacten met extreemrechtse Risico’s activisten uit andere landen, waaronder diverse Europese Er zijn geen gegevens bekend die reden geven om Erkenbrand

45 —In twee grote artikelen werd landen en de Verenigde Staten. Erkenbrand blijkt in staat om als risico voor de openbare orde te bestempelen. De organi- in het najaar van 2017 uitgebreid bericht over de racistische, antise- belangrijke sprekers uit het internationale extreemrechtse satie houdt zich immers primair bezig met het verspreiden van mitische en gewelddadige ideeën van Erkenbrand: Onderzoeksgroep circuit voor haar bijeenkomsten te interesseren. Bij de jaarlijkse ideeën en niet met het organiseren van(straat)acties of demon- Kafka (2017) Erkenbrand, alt-right in Nederland. https://kafka.nl/ conferentie van Erkenbrand in november 2019 waren sprekers straties. Wel is in mediaberichtgeving gesteld dat er binnen erkenbrand-alt-right-in-nederland/ afkomstig uit Duitsland, België, Engeland en de Verenigde Erkenbrand sprake zou zijn van een wens tot wapenbezit en (19.4.2018). Bahara, H. & Kranenberg, A. (2017) Staten. Zelf reizen Erkenbrand-aanhangers ook met enige wordt binnen Erkenbrand veel belang gehecht aan vechtsport- Alt-right in Nederland: Hoe Erkenbrand zich opmaakt voor regelmaat naar bijeenkomsten in het buitenland van gelijk- training. Dat is bedoeld voor de door Erkenbrand-aanhangers de strijd om een blanke natie. In: De Volkskrant 19-11-2017. gestemde organisaties. In 2019, 2020 en 2021 bezochten in de toekomst verwachtte rassenstrijd.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 36 Anne Frank Stichting 37 Maar wapenbezit en vechtsporttraining brengen vanzelf- Regio’s sprekend ook risico’s met zich mee in het huidige tijdsge- De Geuzenbond is opgericht in midden-Limburg. Inmiddels wricht. heeft de Geuzenbond afdelingen in Holland, Brabant (inclu- Daarnaast signaleert de AIVD in een rapportage uit sief Vlaams Brabant) en Overijssel. 2018 een andere bedreiging: ‘(…) de niet-gewelddadige dreiging tegen de democratische rechtsorde vanuit bijvoor- Activiteiten beeld het ‘intellectuele’, door de alt-rightbeweging geïn- Sinds de oprichting verspreiden Geuzenbond-aanhangers spireerde, rechts-extremisme. Dit Nederlandse alt-rechts stickers die de boodschap van de organisatie uitdragen. heeft als doel zeer extremistisch gedachtegoed, gebaseerd Verder organiseert de Geuzenbond regelmatig uitstapjes en op rassenleer, gemeengoed te maken, zodat deze ideeën wandelingen voor de eigen aanhang. uiteindelijk zowel in de samenleving als in het openbaar In februari 2020 protesteerde aanhangers van de bestuur geaccepteerd worden’. Geuzenbond bij de Universiteit Twente tegen het gebruik van Engels als voertaal. In het voorjaar van 2020 ontstond in Nederland een discussie over de aanwezigheid van stand- FLATLANDER beelden van personen die betrokken waren bij geweld- dadigheden in de voormalige Nederlandse koloniën. De Zie bij lemma ‘Blindfolded’. Geuzenbond reageerde daarop door bij enkele van deze F bediscussieerde standbeelden bloemen neer te leggen. In oktober 2020 beplakte activisten van de Geuzenbond een GEUZENBOND bibliotheek in Breda uit protest tegen het verwijderen van kinderboeken met een zwartepietfiguur. Naam Sinds 2019 geeft de Geuzenbond een eigen blad uit, G De Geuzenbond is een jongerenorganisatie (17-27 jaar) die in ‘De Stormlamp’. 2018 is opgericht. De naam verwijst naar de Geuzen, symbool van de historische strijd tussen de Nederlanden en het Risico’s Spaanse Rijk. Er zijn geen gegevens bekend die reden geven om de Geuzenbond als risico te bestempelen. Ideologie De Geuzenbond is te typeren als identitaire organisatie met een sterke nadruk op de Nederlandse geschiedenis en cul- HAMMERSKINS tuur. De Geuzenbond ziet Nederland als thuisland voor het Nederlandse volk en verzet zich tegen immigratie. Verder Naam pleit de bond voor eenwording van het Nederlands taalge- H Hammerskins zijn extreemrechtse skinheads die zich voor- bied (Nederland en Vlaanderen) en voor solidariteit met de namelijk bezighouden met het maken en verspreiden van blanke Afrikaners in Zuid-Afrika. neonazistische rockmuziek. Het logo van deze organisa- tie bestaat uit twee gekruiste hamers en een tandrad. De Aanhang internationale hoofdorganisatie voor Hammerskins heet Op activiteiten van de Geuzenbond komen doorgaans enkele ‘Hammerskin Nation’ of ‘HSN’. personen samen, de actieve aanhang kan op rond de tien ‘Crew38’ is onderdeel van een internationaal verband personen worden geschat. van zogenaamde ‘Hammerskins’, bedoeld als voorportaal voor aspirant-leden van de eigenlijke hoofdorganisatie. De 38 staat voor de derde en achtste letter van het alfabet, CH,

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 38 Anne Frank Stichting 39 die uitgelegd kunnen worden als ‘Confederate Hammerskins’ behoorden. De naam verwijst naar de wens om Nederland of ‘Crossed Hammers’. Crew38 wordt ook wel als ‘383’ weer te vormen op basis van de ‘Nederlandse identiteit’. geschreven of ‘838’ (‘Hail the Crossed Hammers’), waarbij Daarnaast rekent Identitair Nederland zichzelf tot de inter- de cijfers verwijzen naar de positie van letters in het alfabet. nationale identitaire beweging, maar is niet betrokken bij verschillende Europese groepen met vergelijkbare namen, Aanhang zoals Identitair Verzet. Identitair Nederland wil bijdragen aan In de jaren negentig was er een redelijk grote groep studie en debat, maar daarnaast directe en indirecte invloed Hammerskins actief in Nederland, waar inmiddels nauwe- wil hebben op de Nederlandse politiek. lijks meer iets van over is. Sinds 2016 zijn enkele bandleden en aanhangers van de Oost-Groningse band ‘Blindfolded’ Ideologie betrokken bij het Hammerskin-netwerk. De band Blindfolded Identitair Nederland brengt een wereldbeeld naar voren, zoals is inmiddels opgeheven, maar enkele voormalige bandleden dat in identitaire kringen tegenwoordig gebruikelijk is: Er is (waaronder ‘Flatlander’) zijn nog steeds betrokken bij het sprake van een mondiale en Nederlandse elite die samenle- Hammerskin-netwerk. vingen te gronde richt door het eigen identitaire karakter van die samenlevingen, en daarmee de onderlinge samenhang, af Regio’s te breken. Dat gebeurt vooral door het toestaan of organiseren De actieve Nederlandse Hamerskins komen uit het Gronings- van migratie, door extreemrechts ‘omvolking’ genoemd. Als Duitse grensgebied. antwoord daarop moet de samenleving weer worden vorm- gegeven volgens de oorspronkelijke volksidentiteit en moeten Activiteiten zaken die daar niet mee sporen verwijderd worden. Dat geldt Naast enkele optredens van de band ‘Blindfolded’ op Crew38- primair voor immigranten en volksvreemde cultuurverschijn- festivals in het buitenland (zie daarvoor bij het lemma van selen, zoals de islam, zodat er een etnisch homogeen Neder- Blindfolded) was er in 2016 een herdenking van in de Tweede lands volk ontstaat. Daartoe wil Identitair Nederland ook dat Wereldoorlog omgekomen Duitse soldaten op de militaire Nederland en Vlaanderen herenigd worden. Opvallend is dat begraafplaats Ysselsteyn, waar ook een delegatie van Crew38 Identitair Nederland niet het scherpe antisemitisme van Erken- aan deelnam. brand deelt, terwijl de oprichters en huidige leiding allemaal Meer recent trad een voormalig Blindfolded-lid onder uit Erkenbrand afkomstig zijn en in het verleden wel degelijk de naam ‘Flatlander’ op. Zie daarvoor het lemma ‘Blindfolded/ dergelijke denkbeelden ventileerden. In een artikel op de Flatlander’. website keerde Identitair Nederland zich expliciet tegen het nationaalsocialisme.46 In een online interview met een ex- Risico’s treemrechtse Amerikaan gaat de leider van Identitair Neder- Er zijn geen recente initiatieven van Hammerskins in Neder- land nader in op deze ideeën. 47 Hij zet de organisatie af tegen land bekend die een veiligheidsrisico inhouden. Ze lijken zich de PVV en Forum voor Democratie, die hij als ‘liberal’ betitelt alleen met het maken en verspreiden van nazistische muziek en tegenstander van etnonationalisme. Hij noemt Identitair bezig te houden. Nederland anti-’liberal’ en voorstander van etnonationalisme en het onderscheid maken tussen verschillende rassen.

IDENTITAIR NEDERLAND Aanhang 46 — http://www.idnl.org/opinie- Er is weinig te zeggen over de aanhang van Identitair kort/tegen-nationaalsocialisme/ Naam (12-9-2020). Nederland. Op een bijeenkomst in de zomer van 2018 In 2018 is Identitair Nederland opgericht door enkele per- 47 — https://www.amren.com/pod- kwamen ongeveer vijftig personen af. De leiding van Identitair I casts/2020/10/an-identitarian-party- sonen die daarvoor tot de organisatoren van Erkenbrand for-holland/ (22.1.2021). Nederland bestaat uit drie personen.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 40 Anne Frank Stichting 41 Regio’s typeren en kent een ideologie en actieagenda die zich richten De leiding van Identitair Nederland is afkomstig uit de op de belangen van een etnisch homogeen Nederlands volk. Randstad. Identitair Verzet sluit aan bij identieke groepen in andere West-Europese landen die de afgelopen jaren zijn ontstaan, Activiteiten zoals Génération Identitaire in Frankrijk en de Identitäre Identitair Nederland organiseerde in juni 2018 een eerste Bewegung in Duitsland en Oostenrijk. Al deze groepen delen bijeenkomst met enkele lezingen. In februari 2019 werd in grote lijnen eenzelfde ideologie, een streven naar geogra- een bijeenkomst georganiseerd, waar geprobeerd werd om fisch gescheiden etnisch homogene volkeren in Europa, en aanhangers te vinden die bereid zijn politiek actief te worden, richten zich daarbij vooral op jongeren. De organisaties delen als volksvertegenwoordiger of als ondersteuning van volks- eenzelfde beeldmerk (een gele cirkel met een omgekeerde V, vertegenwoordigers. De organisatie ziet deze bijeenkomst afgeleid van het klassieke Spartaanse schild dat de Spartanen zelf als een startpunt om de organisatie te gaan opbouwen. beschermde tegen de Perzische horden). In april 2020 werd een ‘echt nationalistische partij’ opgericht en werd de ambitie uitgesproken om deel te gaan nemen aan Aanhang de Kamerverkiezingen in 2021. Begin 2021 besluit de organi- De kern van Identitair Verzet bestaat uit ongeveer tien tot satie af te zien van verkiezingsdeelname. Als reden noemt de vijftien personen, van wie een deel al langere tijd meeloopt in partij dat de onderdrukking en tegenwerking zo groot zijn dat tal van extreemrechtse groeperingen. In de periode waarin er deelname niet mogelijk is. Waarschijnlijker is dat een aantal sprake was van fel protest tegen de komst van vluchtelingen conflicten en afsplitsingen in de periode voorafgaande aan (herfst 2015-voorjaar 2016) wist Identitair Verzet een groep deze beslissing de reden zijn. In ieder geval is een prominent jonge nieuwe aanhangers te werven. Inmiddels heeft het lid van Identitair Nederland inmiddels verkiesbaar voor de grootste deel van deze nieuwe aanhang de organisatie weer partij ‘Wij Zijn Nederland’. verlaten. Het blijkt lastig voor Identitair Verzet om nieuwe leden voor een langere tijd aan de organisatie te binden. Risico’s Recent is Identitair Verzet een aantal belangrijke sociale- Er gaat geen risico voor de openbare orde uit van Identitair mediakanalen kwijt geraakt (Facebook, Twitter) vanwege de Nederland. extremistische inhoud die daar verspreid werd. De organisatie heeft daardoor moeite om aanhang en potentieel geïnteres- seerden te bereiken. IDENTITAIR VERZET Regio’s Naam Het kader en de aanhang van Identitair Verzet concentreert Identitair Verzet is een actiegroep die eind 2012 werd opge- zich in Zuid-Holland, maar de organisatie heeft ook in andere richt, als afsplitsing van de actiegroep Voorpost. Identitair regio’s activisten. Vooral in de regio Limburg/Zuidoost-Brabant Verzet heeft ook enige tijd geopereerd (in de periode 2014- wonen enkele activisten die met enige regelmaat actie onder- 2015) onder de gelegenheidsnaam ‘Pro Patria’. In januari nemen. 2018 heeft Identitair Verzet een stichting opgericht. Eerder Identitair Verzet gaat verder af en toe banden aan met had de organisatie aangegeven om een formele organisa- lokale actiegroepen. In het voorjaar van 2018 ondersteunde tie op te zullen richten met het doel om in de toekomst aan Identitair Verzet acties van een lokale protestgroep in Katwijk, verkiezingen deel te gaan nemen. die actie voerde tegen de lokale politiek. Verder functioneert de actiegroep ‘Nijmegen Rechtsaf’ sinds het voorjaar van Ideologie 2017 als lokale afdeling van Identitair Verzet. In Leiden wordt Identitair Verzet is een actieorganisatie die als identitair is te samengewerkt met de lokale actiegroep ‘Leiden Staat Op’.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 42 Anne Frank Stichting 43 Activiteiten Vanwege de te verwachten ernstige verstoringen van de De acties van Identitair Verzet kenmerken zich veelal door openbare orde die deze tweede demonstratie zou opleveren, verrassing en provocatie, waarbij gezocht wordt naar actie- werden er door de gemeente beperkingen opgelegd aan dit vormen die uitgevoerd kunnen worden door kleine groepjes initiatief. De demonstratie mocht niet opnieuw in de Schilders- activisten, maar wel kunnen rekenen op veel publieke aan- wijk plaatsvinden. Identitair Verzet vocht deze beslissing aan dacht. Dat wordt bijvoorbeeld geprobeerd door gebouwen te bij de rechter, maar de rechtbank bevestigde het besluit van bezetten. Zo bezette Identitair Verzet in de afgelopen jaren de de gemeente49. In december 2018 manifesteerde een groep daken van bijvoorbeeld moskeeën en geplande vluchtelingen- aanhangers van Identitair Verzet in Nijmegen tegen het een opvanglocaties. In maart 2020 bezetten enkele activisten van voorleesochtend voor kinderen door een travestiet, waardoor Identitair Verzet bijvoorbeeld een AZC in aanbouw in Maas- dit optreden werd afgezegd vanwege zorgen over de veilig- tricht. Maar ook op andere manieren wordt er actie gevoerd heid van het evenement. In november 2019 werd de geluids- tegen dergelijke gebouwen. In november 2018 sloot een lokale installatie van een Amsterdamse moskee vernield, vlak voor afdeling van Identitair Verzet de toegang van een moskee in ingebruikname ten behoeve van een gebedsoproep. Op de Geleen met een kettingslot af. In oktober 2018 werden twee Facebook-pagina van Identitair Verzet werd dit bericht ge- vlaggen bij de Turkse Yesil Moskee in Roosendaal gestolen plaatst en de “onbekende activisten” (aanhalingstekens van door een activist van Identitair Verzet48. Eind 2020 hingen Identitair Verzet) geprezen, waarmee de organisatie suggereert activisten van Identitair Verzet een spandoek aan de omhei- de daders te kennen. Dergelijke acties, die meestal gericht ning van een locatie voor een toekomstige vluchtelingenop- zijn op ontmoeting en confrontatie met politieke tegenstan- vang en werden in de omgeving protestborden en posters ders zijn door de Coronamaatregels veel minder zichtbaar bevestigd. In januari 2021 was het onrustig in Montfoort nadat geworden. Wel waren er activisten van Identitair Verzet actief een statushouder een meisje had neergestoken. Identitair rond een demonstratie van ‘Kick Out Zwarte Piet’ in Venlo in Verzet sloot zich aan bij een protestbijeenkomst en plakte november 2021. Daags voor deze demonstratie waren er in propaganda in Montfoort. Venlo pro-zwartepietposters geplakt van ‘Nijmegen Rechtsaf’, Identitair Verzet gebruikt naast de verrassing ook de partnerorganisatie van Identitair Verzet. Op de dag zelf namen provocatie als actiemiddel. Zo wordt geprobeerd om met, verschillende extreemrechtse activisten, onder andere van meestal kleine, prikkelende acties tegenstanders te provoceren Identitair Verzet, deel aan een tegendemonstratie. en op deze manier in een slecht daglicht te stellen. Vanaf 2016 Naast acties in Nederland trok Identitair Verzet in de zijn aanhangers van Identitair Verzet bijvoorbeeld actief rond onderzoeksperiode ook op met gelijkgestemde groepen in verschillende Sinterklaasintochten. Zij zoeken tijdens deze het buitenland. In de zomer van 2018 nam Identitair Verzet intochten de confrontatie met tegenstanders van Zwarte Piet, bijvoorbeeld deel aan verschillende demonstraties in Neder- in woord en een enkele keer ook fysiek. Een ander voorbeeld land en in Londen om vrijlating te eisen van Tommy Robinson, van provocatieve aanpak speelde in het voorjaar van 2018, een extreemrechtse Brit. In december 2018 liep een groep toen Identitair Verzet actie voerde rond een aantal kraakpanden aanhangers mee in de onrustig verlopen demonstratie in in Amsterdam, waar een groep uitgeprocedeerde asielzoekers Brussel tegen het Pact van Marrakesh. In maart 2019 liep verbleef. Er werd een woning gehuurd in dezelfde straat om te een vertegenwoordiging van Identitair Verzet mee met een protesteren tegen de kraakpanden. Deze woning werd vervol- extreemrechtse herdenkingsmars in Riga (Letland) voor Letse gens met fors geweld aangevallen en vernield door extreem- soldaten, die in de Tweede Wereldoorlog lid waren geworden linkse activisten. In oktober 2018 wilde Identitair Verzet een van de Waffen SS. In het najaar van 2019 liep een Identitair demonstratie door de Haagse Schilderswijk houden, gericht Verzet-delegatie van rond de vijftien personen mee met een 48 — Tijdens de strafzaak tegen deze activist betuigde hij spijt en tegen een salafistische moskee. Vier jaar eerder organiseerde grote nationalistische betoging in Polen. verklaarde geen lid meer te zijn van Identitair Verzet. Hij werd schuldig Identitair Verzet (onder de naam pro Patria) een demonstra- In 2020 lijkt het activisme van Identitair Verzet aanzien- bevonden zonder strafoplegging 49 — Rb. Den Haag 26 oktober (Brabants Dagblad 23-8-2019). tie in diezelfde wijk, wat tot grote ongeregeldheden leidde. 2018, ECLI:NL:RBDHA:2018:13982. lijk te zijn afgenomen. Het is onduidelijk of dat samenhangt

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 44 Anne Frank Stichting 45 met de maatregels rond Corona of een andere oorzaak heeft. Christchurch, Nieuw-Zeeland, bleek contact te hebben gehad Op sociale mediakanalen van Identitair Verzet is wel zicht- met een van de Oostenrijkse leiders van deze beweging. baar dat de organisatie zich in toenemende mate negatief Deze dader had bovendien een fors bedrag gedoneerd aan uitspreekt tegen maatschappelijke beperkingen vanwege het de Franse tak van de beweging. In 2021 heeft de Franse Coronavirus. Zo roept Identitair Verzet op tot het organiseren overheid de Franse organisatie Génération Identitaire verbo- van zoveel mogelijk demonstraties om de druk op de politie den verklaard. Voor zover bekend is er geen sprake van een op te voeren en op die manier de lockdown onmogelijk te relatie van de massamoordenaar van Christchurch met het maken. Nederlandse Identitair Verzet.

Risico’s Door het type acties dat Identitair Verzet voorstaat, KAMERAADSCHAP NOORD-NEDERLAND verrassingsacties zoals bezettingen en het zoeken van de confrontatie met politieke tegenstanders van verschillende Naam achter-gronden, blijkt het risico dat van Identitair Verzet De Kameraadschap Noord-Nederland (KNNL) is een extreem- uitgaat vooral een risico voor de openbare orde. K rechtse groep die al ruim vijftien jaar onder verschillende In april 2019 ontstond er enige commotie naar aanleiding namen heeft bestaan. Oorspronkelijk was de groep actief van een perspublicatie over ‘trainingskampen’ in Frankrijk als onderdeel van het Blood & Honour-netwerk en noemde waar Identitair Verzet aan deel zou hebben genomen50. De zich respectievelijk ‘Skinheads Groningen’, ‘Blood & Honour- waarneming, die in het artikel beschreven staat, als zou Noord’, ‘Nationaal Socialistisch Front’ (2008-2009) en vanaf Identitair Verzet met deze trainingen zich actief voorbereiden 2010 ‘Divisie Noordland’. op grootschalig geweld, is niet in lijn met het karakter en de mogelijkheden van Identitair Verzet. Er is zeker sprake van Ideologie de wens om fysiek in staat te zijn om de confrontatie aan te KNNL is uitgesproken nationaalsocialistisch. Zelf formuleert gaan, voornamelijk met politieke tegenstanders. Maar voor- de organisatie het als: ‘Kameraadschap Noord-Nederland alsnog is de groep niet bereid of in staat om daar meer aan (K.N.N.L.) is een jonge organisatie die zich richt op nationaal te doen dan trainingen op sportschoolniveau. gezinde mensen met een socialistisch hart in Noord- In oktober 2020 werd een Zeeuws kernlid van Identitair Nederland.’ Verzet samen met enkele anderen veroordeeld tot een taakstraf. Zij waren begin 2019 gearresteerd vanwege het Aanhang plaatsen van strafbare berichten over Joden en moslims De kern van KNNL bestond lange tijd uit 10 tot 15 personen. op het Russische platform VKontakte. Bij de activist van Na een deradicaliseringsproject van de gemeente Winschoten Identitair Verzet werd bij de huiszoeking daarnaast een in de periode 2007/2008 was de groep klein en geïsoleerd grote hoeveelheid Cobra6-vuurwerk gevonden, die door de geraakt van de lokale gemeenschap. In 2015 en 2016 werden Explosieven Opruimingsdienst ontmanteld moest worden. verschillende acties van KNNL tegen de opvang van vluch- Volgens Identitair Verzet werd hij oorspronkelijk verdacht van telingen echter ondersteund door een aantal inwoners van een terroristisch misdrijf, hij werd uiteindelijk vervolgd voor Winschoten en Oude Pekela. Vanaf de zomer van 2017 is er het aanzetten tot haat, verboden wapenbezit, het bezit van niet veel activiteit van de groep meer waargenomen en lijkt 50 — A. Kouwenhoven (2019) Geweldstraining extreem-rechts. zwaar vuurwerk en het bezit van harddrugs, wat leidde tot KNNL bijna alleen nog op sociale media actief te zijn. In: NRC Handelsblad 8 april 51 2019. Zie: https://www.nrc.nl/ een taakstraf van 200 uur, waarvan de helft voorwaardelijk . nieuws/2019/04/08/geweldstraining- In internationale context is de Europese Identitaire Regio’s extreem-rechts-a3956208. beweging sinds 2019 in opspraak geraakt. De dader van de KNNL is ontstaan in Winschoten en de aanhang komt nog 51 — Rechtbank Middelburg 14-10- 2020, parketnr. 02-006789-20. massale moordaanslag in 2019 van 51 moskeebezoekers in steeds uit die omgeving.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 46 Anne Frank Stichting 47 Activiteiten 2020 organiseerde hij als ‘Natsjonalisten Fryslan’ een demon- Aanvankelijk beperkten de activiteiten van KNNL zich tot stratie tegen een geplande vluchtelingenopvang Leeuwarden. deelname aan demonstraties van anderen, vooral aan Nadat bleek dat deze vluchtelingenopvang niet door zou gaan, extreemrechtse demonstraties in Duitsland. In de periode kwam alleen de organisator af op deze demonstratie. 2015-2016 organiseerde KNNL een reeks acties en kleine demonstraties tegen de opvang van vluchtelingen in de regio Oost-Groningen. Nadat het debat rond de komst van NEDERLANDSE VOLKS-UNIE (NVU) vluchtelingen in de loop van 2016 steeds minder fel werd, werd KNNL ook minder actief rond dit thema en begon de Naam groep zich meer te richten op (extreem)linkse groepen en De Nederlandse Volks-Unie (NVU) is in 1971 opgericht en initiatieven. Zo bezochten KNNL-aanhangers sindsdien een ontwikkelde zich in de jaren zeventig tot een partij met als aantal (extreem)linkse acties en bijeenkomsten om onrust te belangrijk speerpunt het verzet tegen immigratie. Tegelijker- creëren. Vanaf de zomer van 2017 is het aantal acties vanuit tijd had de partij ook een openlijk nationaalsocialistisch pro- KNNL tot bijna nul gedaald. In juni 2020 doken enkele acti- fiel. Na de eerste electorale successen van de concurrerende visten van KNNL op bij een antiracistisch protest in Emmen. Centrumpartij begin jaren tachtig, stopte de NVU zijn activi- Zij stonden aan de rand van de demonstratie, zonder verder teiten. Medio jaren negentig werd de NVU opnieuw opgericht actie te ondernemen. In november riep KNNL op om actie te met vooral jonge neonazi’s als aanhangers. voeren voor het behoud van Zwarte Piet. Behalve bij politieke acties was KNNL ook betrokken Ideologie bij het circuit waarin extreemrechtse muziek wordt gemaakt, De NVU heeft wortels in het milieu van voormalige oorlogs- opgevoerd en gedistribueerd. Leden van KNNL waren uit misdadigers en collaborateurs. De partij hangt daarom vanaf dien hoofde ook betrokken bij het internationale Hammerskin- haar oprichting een nationaalsocialistische ideologie aan. netwerk (zie verder bij lemma ‘Hammerskins’ en ‘Blindfolded/ Dat ideologische kader werd in bepaalde periodes duidelijker Flatlander’). naar buiten gebracht dan in andere periodes. De laatste jaren liet de NVU in Nederland meestal een gematigder geluid Risico’s horen naar aanleiding van negatieve ervaringen met het In het verleden waren aanhangers van KNNL veelvuldig strafrecht. Bij buitenlandse optredens werd tegelijkertijd betrokken bij (zo nu en dan ernstige) geweldsincidenten, door de partijleiding wel regelmatig een nationaalsocialis- voornamelijk in het uitgaanscircuit. Ook werd er onderling tische boodschap gebracht. In de tweede helft van 2017 enkele keren stevig gevochten. Na 2017 is de groep echter was er sprake van een zichtbare koerswijziging en heeft nauwelijks meer actief geweest. de partijleiding er voor gekozen om antisemitische ideeën, onder het mom van ‘antizionisme’, weer in de kern van haar boodschap terug te brengen. Vooral de PVV en Forum voor LANDSTORM NEDERLAND Democratie worden in de partijboodschap in toespraken en publicaties, op de korrel genomen en omschreven als L Zie bij lemma ‘RVF Nederland’. ‘Koosjer Kartel’ en ‘zionistenvriendjes’52. 52 — In 2017 en 2019 gaf de partij- Aanhang voorzitter van de NVU echter wel aan NATSJONALISTEN FRYSLAN dat hij zelf op Forum voor Democra- De actieve aanhang van de NVU is eind 2015 en begin 2016, tie zou stemmen bij verkiezingen. tijdens de onrust over de komst van vluchtelingen naar Een activist van Pegida-Nederland uit Friesland ontplooide in 53 — In het Jaarverslag 2015 schreef Nederland, gegroeid tot ongeveer 70 personen53. In de de AIVD dat de NVU rond de honderd N 2019 en 2020 enige activiteit, vooral op Facebook. In maart leden heeft. periode daarna is een belangrijk deel van die nieuwe aan-

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 48 Anne Frank Stichting 49 was echter alweer verdwenen. Bij recente demonstraties en enkele manifestaties tegen de vestiging van een opvang voor bijeenkomsten van de NVU bleek de actieve aanhang gede- voormalige psychiatrische patiënten. De NVU stelt begin 2021 cimeerd te zijn en waren er maximaal rond de tien personen dat het geringe aantal activiteiten van de partij te wijten is aan aanwezig. het gebrek aan mogelijkheden binnen de Coronamaatregelen. In de zomer van 2020 kwam de NVU in de landelijke Verder sloot de NVU zich af en toe aan bij demonstraties van media terecht, nadat een voormalige partijprominent in een gelijkgestemden in het buitenland. In 2018 deed de NVU mee kranteninterview aangaf voor de AIVD in de partij geïnfiltreerd met een demonstratie van de Waalse extreemrechtse orga- te zijn geweest. nisatie ‘Nation’. In mei 2019 was een delegatie van de partij aanwezig bij een anti-EU-demonstratie in Brussel van diverse Regio’s extreemrechtse groepen uit Europa. De belangrijkste regio voor de NVU is Arnhem en omgeving, Naast demonstraties organiseert de partij periodiek woonplaats van de partijvoorzitter en een aantal van zijn interne bijeenkomsten met een nationaalsocialistisch karakter, oude vrienden die samen het hart van de organisatie vormen. zoals herdenkingen en kransleggingen bij graven van oud-oor- Sinds 2015 heeft de NVU nauwe banden met de Belgische logsmisdadigers en collaborateurs. In de periode 2015-2019 neonazistische formatie ‘Autonome Nationalisten’. Beide werd bijvoorbeeld elk jaar een herdenking georganiseerd bij organisaties bezoeken en steunen elkaars initiatieven. het graf van de weduwe Rost van Tonningen. In juli 2019 was de NVU aanwezig bij een zaalbijeenkomst van diverse neona- Activiteiten zistische organisaties in Antwerpen. Na afloop werd een aantal Sinds de partijvoorzitter van de NVU in 2001 bij de bestuurs- deelnemers gearresteerd wegens het brengen van de Hitler- rechter demonstratievrijheid voor extreemrechtse organisaties groet in het centrum van Antwerpen. wist te bevechten (die voor die gerechtelijke uitspraak de facto De NVU doet af en toe mee aan lokale verkiezingen, nauwelijks bestond) richtte de partij zich jarenlang vooral op overigens zonder ooit een zetel gehaald te hebben. Zo deed het organiseren van demonstraties. In de afgelopen vijf jaar de partij in maart 2018 mee aan de gemeenteraadsverkie- (september 2015-februari 2021) organiseerde de NVU dertien zingen in Arnhem, behaalde 338 stemmen (0,6%) wat ruim demonstraties. In oktober 2020 organiseerde de NVU haar onvoldoende was voor een zetel. Vanuit de NVU-partijleiding voorlopig laatste demonstratie, met 21 NVU-aanhangers, werd in aanloop naar de Parlementsverkiezingen van 2017 onder het thema ‘White Lives Matter’. meermalen sympathie betoond voor het Forum voor Democra- Naast de eigen acties, namen NVU-aanhangers de tie. NVU-aanhangers bezochten verkiezingsbijeenkomsten van afgelopen jaren ook deel aan protesten van anderen of het Forum voor Democratie en deden daar verslag van via de probeerden onvrede van anderen te organiseren. In 2016 was partijkanalen54. Dat leidde in augustus 2017 tot enkele onge- zichtbaar dat de NVU aansluiting zocht bij verschillende lokale makkelijkheden. De NVU-partijleider maakte toen publiekelijk protesten tegen de vestiging van vluchtelingen. In de eerste gewag van een ‘samenwerking’ tussen NVU en het Forum maanden van 2019 deed de NVU een poging om aansluiting te voor Democratie. Die samenwerking bleek neer te komen op vinden bij het protest van de zogenaamde ‘gele hesjes’ door één persoon die actief was bij beide partijen en daarop werd deelname aan hun demonstraties op verschillende plekken in geroyeerd door het Forum voor Democratie.55 De NVU-partij- Nederland. In januari en maart 2019 organiseerde de NVU een leider stelde in aanloop naar de Statenverkiezingen van 2019 54 — Zie onder andere NVU-journaal ‘gele hesjes’-protest in Utrecht, waar maar een beperkt aantal 27 februari 2017 (https://www.you- opnieuw dat hij voor Forum voor Democratie zou stemmen demonstranten op af kwam, vooral uit de eigen achterban. tube.com/watch?v=xZlT8GwmTKU). zolang die ‘niet teveel richting zionisme zwalken’. Hier wist de partij echter nauwelijks aanhang buiten de eigen 55 — Zie voor de standpunten van NVU en Forum voor Democratie over gelederen te mobiliseren. In 2020 zochten NVU-ers aansluiting deze kwestie, respectievelijk: https:// Risico’s forumvoordemocratie.nl/actueel/fvd- bij demonstraties die zich tegen Coronamaatregels keerden. royeert-nvu-infiltrant en Individuele NVU-aanhangers hebben zich de afgelopen jaren http://nvu.info/persverklaring90.html In de woonwijk van partijleider Kusters organiseerde de NVU (28.9.2017). incidenteel schuldig gemaakt aan geweldsincidenten, soms

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 50 Anne Frank Stichting 51 in een racistische context. Vanuit de NVU zelf wordt echter NIJMEGEN RECHTSAF geprobeerd om strikt binnen de grenzen van het strafrecht te opereren, omdat de partijleiding bang is dat zijzelf of de partij Naam anders strafrechtelijk zal worden aangepakt. In maart 2017 splitste een groep Nijmeegse activisten, die zich verzette tegen de komst van asielzoekers, zich af van de landelijke organisatie AZC Alert. Zij gingen verder onder de NEERLANDS PATRIOTTISCH FRONT naam ‘Nijmegen Rechtsaf’. ‘Nijmegen Rechtsaf’ functioneert sindsdien als een lokale afdeling van Identitair Verzet. Naam Het Neerlands Patriottisch Front (NPF) is in 2017 opgericht Ideologie als Facebook-pagina. Nijmegen Rechtsaf komt voort uit lokaal protest tegen de vestiging van asielzoekers, maar bestaat uit personen die in Ideologie bredere extreemrechtse context actief zijn. De ideologie van De ideeën van NPF zijn te karakteriseren als identitair: gericht de organisatie kan als identitair getypeerd worden en sluit tegen migratie, vluchtelingen en moslims, tegen linkse politiek aan bij de ideeën van Identitair Verzet. en overheid en voor Zwarte Piet. Aanhang Aanhang De actieve aanhang van Nijmegen Rechtsaf kan op basis Het NPF is primair actief op sociale media, waar de besloten van hun activiteiten als klein worden geschat, rond de vijftien Facebookgroep enkele honderden volgers heeft. Bij een personen. demonstratie van Rechts in Verzet in augustus 2019 liepen zes personen van NPF mee. Regio’s Nijmegen Rechtsaf is actief in Nijmegen en omgeving, maar Regio’s sluit ook aan bij acties van Identitair Verzet in andere delen NPF is primair een Facebookinitiatief. De voorman woont in van Nederland. Zeeland. Activiteiten Activiteiten Nadat Nijmegen Rechtsaf in 2017 was afgesplitst van AZC NPF is vooral op Facebook actief. In augustus 2019 liep een Alert werd de organisatie een actieve protestorganisatie NPF-delegatie mee met een solidariteitsdemonstratie met de binnen Nijmegen, maar regelmatig ook in de rest van extreemrechtse Engelsman Tommy Robinson. Deze demon- Nederland. Binnen Nijmegen grijpt de organisatie diverse stratie was georganiseerd door Rechts In Verzet. Sindsdien onderwerpen aan om tegen te protesteren: linkse politiek lijkt er persoonlijke overlap te zijn ontstaan tussen NPF en de en activisme, migratie, de Islam en Zwarte Piet. Daarnaast groep Young Activist Together/Proud Boys Nederland en is sluiten activisten van Nijmegen Rechtsaf zich aan bij pro- de voorman van NPF vooral aanwezig bij acties, samen met testen van Identitair Verzet op andere plaatsen in Nederland activisten van Young Activist Together/Proud Boys Nederland. en een enkele keer in het buitenland. Nijmegen Rechtsaf Tijdens rellen op het Amsterdamse Museumplein, bij zoekt bij die acties, net als Identitair Verzet, af en toe de een protest tegen de ingestelde avondklok, wordt de voor- confrontatie met linkse tegenstanders. In 2017 demon- man van NPF gearresteerd. streerde Nijmegen Rechtsaf bijvoorbeeld voor de deur van een linkspolitieke ontmoetingsruimte tijdens een bijeenkomst Risico’s over Zwarte Piet. Dat leidde tot enige schermutselingen, Er gaat geen risico uit van NPF. waarbij de politie tussenbeide moest komen. Tijdens een

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 52 Anne Frank Stichting 53 demonstratie van Pegida in Nijmegen in dezelfde maand West-Europese volkeren beschermen tegen de bedreigingen waren activisten van Nijmegen Rechtsaf en Identitair Verzet die samenhangen met migratie en de invloed van de islam aanwezig in de omgeving van de eigenlijke demonstratie. op de samenleving. Verder is Pegida een voorstander van Het doel daarvan was om de confrontatie te zoeken met het behoud van Zwarte Piet als Nederlandse traditie. linkse activisten. De leider en gezichtsbepaler van Pegida-Nederland, Edwin De afgelopen drie jaar voerde Nijmegen Rechtsaf tal Wagensveld, is een Nederlander die al decennia in Duitsland van kleine acties. Zo werd er diverse keren actiegevoerd woont. Hij was daar nauw betrokken bij de organisatie van tegen de bouw van een moskee in Nijmegen. In november Pegida-Duitsland. Medio 2016 scheurde de leiding 2019 riep Nijmegen Rechtsaf tot een demonstratie tegen van Pegida-Duitsland en vertrok Wagensveld samen met anti-zwartepietdemonstranten in Nijmegen tijdens de enkele andere prominente activisten uit Pegida-Duitsland. Sinterklaasintocht. De bedoeling was om een haag te In Duitsland raakte Wagensveld na zijn vertrek uit Pegida vormen om deze groep en hun geluid te overstemmen met in radicaler vaarwater, waarbij hij vooral aansluiting zocht Sinterklaasliedjes. In aanloop naar dit protest verbood de bij groepen extreemrechtse voetbalhooligans. Wagensveld gemeente Nijmegen twee activisten van Nijmegen Rechtsaf bleef de leider van Pegida-Nederland. Er kan ondertussen ook om zich tijdens de intocht in de Nijmeegse binnenstad te geconstateerd worden dat de Nederlandse afdeling van begeven, naar aanleiding van de dreigende taal die zij op Pegida sinds deze scheuring is geradicaliseerd in bood- sociale media hadden geuit 56. schap en acties. Opvallend daarbij is dat Pegida de laatste In 2020 heeft Nijmegen Rechtsaf, voor zover bekend, jaren actieonderwerpen en doelen uitzoekt die slechts drie acties uitgevoerd in Nijmegen: een folderactie tegen de bedoeld lijken om te shockeren en te provoceren, waarbij bouw van een moskee, het verwijderen van linkse graffiti en gestreefd wordt naar het aangaan van confrontaties met een posteractie voor het behoud van Zwarte Piet. Verder lokale autoriteiten of lokale moslimgemeenschappen. Zo werden in november 2020 in Venlo pro-zwartepietposters heeft de organisatie een aantal keer aangekondigd om aangeplakt in de nacht voordat daar een demonstratie beelden van radicaalislamitische aanslagen voor moskeeën tegen Zwarte Piet zou plaatsvinden. te vertonen, om varkensvlees te barbecueën voor moskeeën tijdens de Ramadan en werd in 2020 en 2021 aangekondigd Risico’s dat tijdens een demonstratie voor een moskee een Koran Bij de activiteiten van Nijmegen Rechtsaf wordt af en toe vernietigd zou worden. Ook worden vrij systematisch beper- bewust actiegevoerd in de nabijheid van (extreem)linkse kingen, geboden of verboden ten aanzien van aangekon- activisten, waarbij het doel is om tot een confrontatie te digde demonstraties van lokale autoriteiten genegeerd om komen. Hier gaat een risico voor de openbare orde vanuit. daarmee aan te tonen dat er tegen extreemrechts anders wordt opgetreden dan tegen andere politieke of religieuze organisaties. Pegida zou minder ruimte krijgen om gebruik PEGIDA te maken van haar grondrechten dan linkse of islamitische organisaties stelt de organisatie. Naam Pegida (een afkorting die staat voor “Patriotische Europäer Aanhang P gegen die Islamisierung des Abendlandes”) is een organisatie De organisatorische kern van Pegida Nederland bestaat uit die uit Duitsland afkomstig is. Pegida heeft sinds 2015 een rond de vijf personen. Tegelijk met de in de vorige paragraaf Nederlandse tak. genoemde radicalisering, is Pegida Nederland ook gemargi- naliseerd. 56 — ‘Demonstratieverbod voor twee Ideologie Pegida kon in de eerste periode van haar bestaan pro-zwartepiet-activisten in Nijmegen’ in Gelderlander 12-11-2019. Pegida is een identitaire organisatie. De organisatie wil de (2015-2016) tussen de vijftig en honderd demonstranten

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 54 Anne Frank Stichting 55 mobiliseren bij demonstraties. Er is echter sinds 2017 duide- soms in de vorm van (gewelddadige) tegenprotesten vanuit lijk sprake van sterk teruglopende interesse voor Pegida- linkse activisten of moslimjongeren. In een aantal gevallen activiteiten. Inmiddels weet Pegida meestal nog maar rond beperkten lokale overheden de demonstratievrijheid van de vijftien activisten te mobiliseren. Opvallend is verder dat Pegida om openbare ordeverstoringen te beperken of te de organisatie binnen het Nederlandse extreemrechtse land- voorkomen. Daarbij werden meestal eisen aan de demon- schap veelal geïsoleerd staat. Andere organisaties laten zich stratielocatie gesteld, of werd alleen een statische manifes- zelden betrekken bij Pegida-activiteiten. tatie toegestaan. Een enkele keer werd een demonstratie verboden: Regio’s — Eind 2018 vocht Pegida een dergelijke beperking aan bij Pegida is een organisatie die niet aan bepaalde regio’s de bestuursrechter. De gemeente Den Haag had een reeks gebonden is. Haar enige activiteit is het organiseren van door Pegida aangekondigde protesten voor een moskee ver- demonstraties op verschillende plaatsen in Nederland. Wel boden en had een alternatieve locatie aangewezen. Pegida is het beleid van Pegida om in een bepaalde stad meerdere vroeg de bestuursrechter vervolgens toestemming om voor keren, vaak binnen een kort tijdsbestek, demonstraties of de vijf moskeeën te mogen demonstreren, maar de recht- andere acties aan te kondigen. Dat gebeurt wanneer Pegida bank bekrachtigde het besluit van de gemeente.57 het idee heeft dat haar acties door lokale autoriteiten tegen — In november 2019 wilde een groepje Pegida-aanhangers worden gewerkt. In 2020 en 2021 richtte Pegida zich daarbij in zwartepiet-outfit demonstreren tijdens de landelijke Sinter- vooral op Apeldoorn en Eindhoven. klaasintocht in Apeldoorn. Toen zij weigerden om de demon- stratie naar de aangewezen plek te verplaatsen werd de hele Activiteiten groep gearresteerd58. Vanaf oktober 2015 organiseert de Nederlandse tak van — In andere gevallen konden demonstraties van Pegida wel Pegida demonstraties en andere openbare acties in Nederland. doorgang vinden, maar was er sprake van zeer felle, geweld- Aanvankelijk trokken die demonstraties brede belangstelling dadige tegenprotesten. Zo moesten Pegida-activisten in van aanhangers, tegenstanders, media en lokale autoriteiten Utrecht (eind 2018- begin 2019) en Eindhoven (zomer 2019) en werden populaire thema’s (rol van de islam, immigratie, verschillende keren door de politie beschermd worden tegen Zwarte Piet) aan de orde gesteld. Sinds 2017 nam de belang- dreigende of gewelddadige demonstranten. Onder druk van stelling voor Pegida-acties af, met het wegebben van de felle deze tegenprotesten moesten enkele Pegida-demonstraties discussies in Nederland over de opvang van vluchtelingen. vervolgens afgebroken worden. Inmiddels is Pegida een zeer kleine organisatie geworden. Pegida gebruikt dergelijke tegenwerking om publie- Nadat duidelijk werd dat Pegida geen grote groepen kelijk te wijzen op de hypocrisie van de autoriteiten, die in demonstranten meer wist te trekken heeft de kerngroep woord de demonstratievrijheid verdedigen, maar Pegida van de organisatie zich vanaf 2017 steeds meer toegelegd diezelfde vrijheid niet zouden gunnen, ofwel door zelf op kleinschalige actievormen die voor voldoende (media) beperkingen aan Pegida op te leggen, ofwel door Pegida- aandacht moeten zorgen. Vaak wordt getracht om deze demonstraties onvoldoende te beschermen. Met deze aandacht te genereren door acties te organiseren die een methode van actievoeren is Pegida erin geslaagd met een venijnige reactie kunnen ontlokken. Zo kondigde Pegida minimale aanhang een relatief groot mediabereik te creëren enkele keren aan een barbecue met varkensvlees te zullen voor de eigen boodschap. organiseren voor een moskee tijdens de ramadan, wilde de In een enkel geval bespeelt Pegida lokale overheden 57 — Rb. Den Haag 22 november organisatie een islamkritische film vertonen voor een moskee 2018, ECLI:NL:RBDHA:2018:14172 met demonstratieaankondigingen, waarbij achteraf vastge- of een Koran vernietigen voor een moskee. In een aantal ge- 58 — In september 2020 sepo- steld moet worden dat de organisatie uit was op een verbod neerde het Openbaar Ministerie de vallen zorgden deze acties inderdaad voor een reactie, soms aanklacht tegen de arrestanten. Er of inperking van de demonstratie. Als een gemeente in zo’n was geen sprake geweest van een in de vorm van bestuurlijke maatregels van lokale overheden, demonstratie door Pegida. situatie onverhoopt toch toestemming verleent blaast Pegida

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 56 Anne Frank Stichting 57 op het laatste moment de demonstratieplannen af. Daarbij Er zijn echter ook Pegida-acties die ongestoord doorgang is enkele keren de indruk ontstaan dat het in het geheel niet kunnen vinden. Zo demonstreerde Pegida in november 2020 de bedoeling was om te komen demonstreren, maar uit- in Bunschoten door als Zwarte Piet verkleed pepernoten uit te sluitend om media-aandacht te genereren over vermeende delen61. Daarna demonstreerde Pegida nogmaals ongestoord rechtsongelijkheid. Zo kondigde Pegida in april 2020 aan om in Eindhoven tegen het introduceren van een ‘Grijze Piet’. in Zwolle voor een moskee te zullen demonstreren, omdat in Naast activiteiten in Nederland waren aanhangers van die moskee de Coronamaatregelen niet gehandhaafd zouden Pegida-Nederland ook actief bij acties in omringend landen. worden. Ondanks een demonstratieverbod op grond van de Pegida-activisten bezochten de afgelopen jaren onder andere risico’s vanwege de Coronapandemie, verklaarde Pegida dit demonstraties en manifestaties van Pegida in Duitsland en verbod te zullen negeren en toch te komen demonstreren. België, van de meer militante Duitse organisatie Hooligans Uiteindelijk kwam Pegida niet opdagen en stelde dat het gegen Salafisten (HoGeSa) en van het Vlaams Belang in ook nooit de bedoeling is geweest om in Coronatijd samen Antwerpen. Voorman Wagensveld van Pegida Nederland te scholen. In Amsterdam ontstond eenzelfde dynamiek. spreekt met enige regelmaat op Duitse extreemrechtse bij- Nadat een antiracismebetoging op de Amsterdamse Dam eenkomsten. In maart 2020 bezocht Wagensveld het Griekse in juni 2020 tot grote opschudding had gezorgd, vanwege eiland Lesbos, net als verschillende andere extreemrechtse het op grote schaal negeren van Coronaregels én de aan- Europeanen. Hij berichtte vanaf Lesbos over het daar aan- wezigheid van de Burgemeester van Amsterdam, kondigde wezige vluchtelingenkamp en de overlast en het verzet dat Pegida daags daarna een eigen demonstratie op dezelfde daartegen bestond. Andersom bezochten Duitse en Bel- plek aan. Die demonstratie werd verboden, waarop Pegida- gische Pegida-aanhangers geregeld Nederlandse Pegida- leider Wagensveld een eenpersoonsdemonstratie hield, die demonstraties. werd toegelaten. Een vergelijkbaar kat-en-muis-spel tussen Pegida en Apeldoorn vond in augustus 2020 plaats. Daar Risico’s wilde Pegida voor een lokale moskee demonstreren en kreeg De organisatie Pegida wijst geweld af. De Pegida-leiding toestemming, ook het moskeebestuur verwelkomde de organiseert echter vooral acties die gericht zijn op provocatie. demonstratie. In een later stadium kondigde Pegida echter Daarbij wordt bijvoorbeeld gekozen voor demonstraties aan dat ze daar met de Koran zou gaan doen ‘wat er met alle vlak voor moskeeën, waarbij het oproepen van woede en fascistische boeken moet gebeuren’. Dat zorgde voor een onrust onder moskeegangers een doel op zich lijkt te zijn. dusdanige onrust en dreiging dat de demonstratie op het Dat zorgt ervoor dat lokale openbare ordeproblematiek laatste ogenblik werd verboden. Pegida mocht vervolgens kan ontstaan. Er zijn echter ook Pegida-acties waar geen een maand later wel demonstreren in Apeldoorn, maar blies tegenacties zijn en het rustig blijft. Demonstratielocaties die demonstratie op het laatste moment af. waar het rustig blijft worden door Pegida doorgaans maar Tegelijkertijd is ook zichtbaar dat lokale overheden één keer aangedaan, terwijl demonstratielocaties waar regelmatig worstelen met de ruimte die Pegida opeist voor onrust ontstaat frequenter worden gekozen. De achterlig- haar demonstraties en acties. Dat leidt er toe dat in een aantal gende gedachte lijkt dat deze tegenacties Pegida aandacht gevallen lokale autoriteiten door rechters in het ongelijk zijn opleveren. gesteld. Zo werd de Gemeente Eindhoven door de bestuurs- Twee Limburgse activisten van Pegida werden eind rechter gedwongen een bezwaar tegen een demonstratie- 2020 België uitgezet, waar zij inmiddels woonden. Zij be- verbod alsnog te behandelen59. In april 2020 oordeelde de hoorden tot een netwerk van een bekende extreemrechtse 61 — Pegida had Bunschoten als bestuursrechter dat een door de gemeente Enschede uitge- locatie met Zwarte Pieten uitgezocht, Vlaming, die gearresteerd werd vanwege brandstichting in omdat vermoed werd dat hier de live 59 — Rechtbank Oost-Brabant 20-3- vaardigde last onder dwangsom, om te voorkomen dat Pegida televisieregistratie van de NTR zou een gebouw dat bestemd was voor vluchtelingenopvang. 2020; ECLI:NL:RBOBR:2020:1668. plaatsvinden van de aankomst van nog verdere protestborden of teksten zou achterlaten bij een Sinterklaas met roetveegpieten. Dat 60 — Rechtbank Overijssel 17-4- bleek echter niet het geval te zijn. Die 2020; ECLI:NL:RBOVE:2020:1537. bouwlocatie van een moskee, niet rechtsgeldig was 60. aankomst vond in Elburg plaats.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 58 Anne Frank Stichting 59 PROUD BOYS NLD Aanhang De zichtbare aanhang van Proud Boys NLD is rond de 10-15 Naam personen. Proud Boys NLD werd in september 2018 als Young Activist Together (YAT) opgericht vanuit kringen van jonge Feyenoord- Regio’s supporters. De meeste activisten van YAT waren ook actief Proud Boys NLD komt vooral uit de Rijnmond en Drechtsteden, (geweest) in ‘Stop Terreur’. In 2020 is de naam YAT maar heeft inmiddels ook enige aanhang in Zeeland. langzaam uit beeld geraakt. Sindsdien gaat deze groep door het leven als ‘Proud Boys NLD’ of ‘Casuals United’. Activiteiten ‘Proud Boys’ verwijst naar een gelijknamige organi- Proud Boys NLD organiseert vooral kleinschalige tegen- satie uit de Verenigde Staten. Deze Amerikaanse organisatie demonstraties tijdens (extreem)linkse demonstraties met stelt mannelijke dominantie en antifeminisme in het hart van als doel om tot een confrontatie te komen. Dat is bij diverse de ideologie. Daarnaast is deze Amerikaanse groep als sterk pogingen niet gelukt omdat politie bijtijds kon ingrijpen. Dat racistisch en gewelddadig te typeren en waren Proud Boy- ging wel geregeld gepaard met arrestaties. aanhangers nadrukkelijk betrokken bij de bestorming van Het Naast kleinschalige demonstraties ondernemen Capitool in Washington op 6 januari 2021. Hoewel de Neder- activisten van YAT ook kleine prikacties. Zo voerden ze een landse Proud Boys hun naam baseren op de Amerikaanse nachtelijke kladactie uit bij een kraakpand in Amsterdam en groep, is het sterke accent op mannelijke dominantie niet bij hebben activisten van de groep enkele keren spandoeken de groep terug te vinden. Het gebruik van ‘Casuals United’ gestolen van gebouwen met een linkse signatuur. voert terug op de achtergrond van verschillende leden in In 2020 zijn activisten van Proud Boys betrokken geraakt kringen van voetbalsupporters. ‘Casuals’ zijn, binnen voet- bij initiatieven van voetbalhooligans tegen de Black Lives balkringen, groepen hooligans die dure merkkleding met een Matter-beweging en bij protesten van hooligans tegen Corona- ‘casual’ uitstraling dragen. ‘United’ verwijst naar de suggestie maatregels. Naar aanleiding van maatschappelijke en politieke of wens om hooligans van verschillende voetbalclubs samen discussies over enkele standbeelden van historische figuren te laten werken. met een gewelddadige geschiedenis in de Nederlandse kolo- niën (Jan Pietersz Coen, Van Heutsz) trokken groepen voet- Ideologie balsupporters, vooral van Feyenoord en ADO Den Haag, naar Proud Boys typeert zichzelf als organisatie voor rechtse voet- standbeelden van Pim Fortuyn en Willem van Oranje om die te balsupporters die de handen ineen willen slaan om een sterk ‘beschermen’ tegen een ‘beeldenstorm’. Bij deze manifestaties blok te vormen tegen de ’linkse kliek’ in Nederland en Europa. sloot Proud Boys Nederland zich aan. Proud Boys hield zelf Proud Boys heeft verder een dunne politieke ideologie, die met een klein groepje een vergelijkbare actie bij het beeld van typische extreemrechtse thema’s aanstipt als de negatieve Michiel de Ruyter in Vlissingen. kanten van de Islam, wantrouwen in democratische instituties Tijdens een demonstratie tegen Coronamaatregelen en problemen met linkse activisten. Daarbij worden wel steeds in juni 2020 ontstonden stevige vechtpartijen met de politie. voetbalelementen meegenomen in de communicatie, zoals Daarbij was een kopstuk van Proud Boys betrokken. Hij werd het gebruik van ‘Hand in Hand’ en ‘Sterker door Strijd’, leuzen daarvoor gearresteerd en enige tijd in hechtenis gehouden. vanuit het Feyenoord-supportersveld. Of het gebruik van een spandoek in de kleuren groen en wit met de tekst ‘010 tegen Risico’s antifa’, waarbij groen en wit de kleuren en 010 het kengetal Door de openlijke wens om tot confrontatie met (extreem) van Rotterdam zijn, die veel gebruikt worden in kringen van linkse groepen en de politie te komen en de aansluiting bij Feyenoord-supporters. activiteiten van hooligans, gaat er in ieder geval een gevaar voor de openbare orde uit van Proud Boys NLD.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 60 Anne Frank Stichting 61 In januari werd een man door de rechtbank Haarlem veroor- bezoeken deze Zwarte Pieten ook woonhuizen van tegenstan- deeld tot een taakstraf van 30 uur vanwege een doodsbe- ders van Zwarte Piet of scholen of andere instellingen, waar dreiging aan het adres van Mark Rutte62. Dezelfde man was Zwarte Piet is afgeschaft. Tenslotte plakken ZPAG-activisten eind 2018 op weg naar een actie van YAT door de politie posters of brengen graffiti aan. In 2020 werd bijvoorbeeld tegengehouden. YAT wilde een confrontatie aangaan met gedemonstreerd voor het woonhuis van antiracismeactivist linkse demonstranten en deze man had op internet aange- Akwasi. Ook werden de burgemeesterswoningen in Zaanstad kondigd een bivakmuts en een mes mee te zullen nemen. en Amsterdam beklad, werden leuzen geschreven bij gemeen- tehuizen in Enkhuizen, Leiden, Noordwijk, Zutphen en Zwolle en scholen in Almere, Hillegom, Sassenheim en Warmond, ver- RECHTS IN VERZET schillende scholenkoepels door het hele land en bij het hoofd- kantoor van Groenlinks in Utrecht. Verder werden bibliotheken Naam beplakt omdat die boeken met Zwarte Pieten uit de collectie R Eind 2017 splitste een groepje activisten zich af van Pegida. hadden verwijderd. Verder waren er zwartepietenprotesten in Aanvankelijk werden zij actief onder de naam ‘Zwarte Piet Deventer, Oldenzaal, Hengelo Actiegroep’. Vanaf 2018 noemt deze groep zich ‘Rechts in Naast acties voor het behoud van Zwarte Piet voerde Verzet’. Rechts in Verzet voert acties op dezelfde thema’s als Rechts in verzet de afgelopen jaren acties op een aantal Pegida. Het bestaan van de groep naast Pegida lijkt uitsluitend andere terreinen, maar vooral gericht tegen de Islam. De gegrond te zijn op persoonlijke animositeit. acties die zich op moslims en islamitische gebouwen richtten verschilden van kleinschalige demonstraties, het ophangen Ideologie van spandoeken en het kladden van leuzen tot het neerleg- Rechts in Verzet is te karakteriseren als identitair. De organi- gen van een bloederige, onthoofde pop bij een bouwlocatie satie richt zich tegen de aanwezigheid van de islam, migranten van een moskee63. Bij diverse (bouwlocaties voor) moskeeën en vluchtelingen in Nederland en is voor het behoud van het in het land werden spandoeken opgehangen of leuzen in de uiterlijk van Zwarte Piet. omgeving geklad. In Enschede, Amsterdam en Zaandam werd op kleine schaal gedemonstreerd voor moskeeën en Aanhang een islamitisch slachthuis. In Zaandam werden spandoeken Rechts in Verzet bestaat uit ongeveer vijf personen. Een opgehangen bij een katholieke school, die een bezoek had enkele keer kunnen tussen de twintig en de vijftig personen gebracht aan een lokale moskee. voor een demonstratie worden gemobiliseerd. Naast de islam heeft Rechts in Verzet nog andere actiedoelen. De actiegroep organiseerde onder andere Regio’s demonstraties tegen de strafrechtelijke vervolging van Geert De activisten van Rechts in Verzet komen uit verschillende Wilders, voor vrijlating van de extreemrechtse Brit Tommy delen van de Randstad. De leider woont in de Haarlemmer- Robinson, tegen de strafrechtelijke vervolging van een groep meer. Friezen die bussen met anti-zwartepietdemonstranten hadden geblokkeerd en tegen de opvang van vluchtelingen. Activiteiten In 2020 werd ook actie gevoerd voor het behoud van stand- Rechts in Verzet ontstond in 2016 als actiegroep voor het beelden van Jan Pietersz Coen. Beelden van Coen en behoud van Zwarte Piet, de Zwarte Piet Actiegroep (ZPAG). andere historische Nederlandse figuren waren in die periode Deze groep organiseert in aanloop naar het Sinterklaasfeest onderwerp van nationaal debat vanwege hun gewelddadige 63 — Deze actie leidde een aantal jaarlijks veel acties, waarbij de deelnemers als Zwarte Piet dagen later tot de arrestatie van de optreden in de voormalige koloniën. leider van de groep. Deze arresta- 62 — ‘Taakstraf voor bedreigen verkleed door winkelcentra lopen of deelnemen aan intochten tie heeft echter niet tot vervolging Tenslotte voerden individuele aanhangers van Rechts Rutte op Facebook’, Haarlems Dag- geleid. De zaak is door het Openbaar blad 21-1-2021. waar geen Zwarte Pieten meer welkom zijn. Een enkele keer Ministerie geseponeerd. in Verzet nog radicalere acties uit. Een activiste van Rechts in

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 62 Anne Frank Stichting 63 Verzet verspreidde via sociale media foto’s van het plakken dictatuur tijdens de Tweede Wereldoorlog, heeft de groep van stickers op islamitische grafstenen op een Amsterdamse ook belangstelling voor typische skinheadaangelegenheden begraafplaats. Ook waren enkele activisten van Rechts in als muziek en kroegbezoek. Verzet aanwezig bij een neonazistische herdenkingsmars van het geallieerde bombardement op Dresden. Aanhang De kern van RVF Nederland is beperkt tot een klein groepje Risico’s van rond de vijf personen. Er bestaan goede contacten In de zomer van 2020 vond een demonstratie bij een moskee met neonazi’s uit Vlaanderen en de moederorganisatie in in Almere van drie aanhangers van Rechts in Verzet plaats. Engeland. Bij activiteiten in 2016 die zich richtten tegen de Buurtbewoners die op de demonstratie afkwamen waren het opvang van vluchtelingen in Oss, wist de groep tientallen onderling oneens over deze demonstratie, sommigen steun- buurtbewoners te mobiliseren. Vanaf de tweede helft van den de boodschap, anderen waren er tegen. Enkelen van deze 2017 leek RVF Nederland in staat om delen van het versnip- omwonenden wonden zich dermate op dat ze het spandoek perde landschap van Nederlandse neonazi’s achter zich te van Rechts in Verzet poogden te vernielen met een mes. Dat scharen. Activisten van de ‘Aryan Strike Force’ uit Zeeuws- leidde tot een handgemeen, waarbij één van de buurtbewoners Vlaanderen en de actiegroep ‘Defend Gouda’ sloten zich een heup brak. aan. Maar die samenwerkingen lijken inmiddels niet besten- De risico’s die uitgaan van Rechts in Verzet zijn door- digd te zijn. gaans beperkt. Rechts in Verzet gebruikt doorgaans geweld- RVF Nederland kan rond de vijftien personen loze actiemiddelen binnen de kaders van de wet. Wel roepen mobiliseren. de acties van Rechts in Verzet, vanwege het provocatieve en soms intimiderende karakter, vaak tegenacties op zoals het Regio’s voorbeeld hierboven laat zien. Dat kan in specifieke omstan- De groep is vooral actief in de regio Noord-Oost-Brabant. In digheden tot openbare ordeproblemen leiden. 2019 is er een afdeling ‘RVF Rotterdam’ opgericht. Daar zijn echter verder geen activiteiten van waargenomen.

RVF NEDERLAND Activiteiten Tot oktober 2015 was een groepje activisten uit Oost-Brabant Naam onderdeel van de NVU. Vanaf oktober 2015 begon de groep RVF Nederland is een extreemrechtse actiegroep die in zelfstandig acties tegen de opvang van vluchtelingen te 2015 is afgesplitst van de NVU. De groep noemde zich organiseren. Dat leidde tot meningsverschillen met de NVU- aanvankelijk ‘Landstorm Nederland’, een verwijzing naar de leiding, waarna de groep als ‘Landstorm Nederland’ verder gelijknamige Nederlandse divisie van de Waffen SS tijdens ging, later omgedoopt in ‘RVF Nederland’. Door RVF Neder- de Tweede Wereldoorlog. De groep is sinds de zomer van land werden in 2015 en 2016 enkele regionale demonstraties 2017 omgedoopt naar RVF Nederland. Daarmee is de groep georganiseerd, vooral gericht tegen opvang en huisvesting van onderdeel van de Racial Volunteer Force, een gewelddadige vluchtelingen in de regio. Nadat in de loop van 2016 de felle neonaziorganisatie die oorspronkelijk in Engeland is opge- maatschappelijke debatten rond de komst van vluchtelingen richt en in diverse landen afdelingen heeft. afnamen, richtte RVF Nederland zich meer op andere onder- werpen, waarbij vooral aansluiting werd gezocht bij internatio- Ideologie nale nazistische initiatieven. Er werden enkele demonstraties in RVF Nederland is een nationaalsocialistische organisatie met Duitsland bezocht, maar ook zelf demonstraties georganiseerd een sterke skinheadinslag. Naast politieke actie en actieve rond thema’s met een nazistische lading. In 2017 betoogde belangstelling voor de periode van de nationaalsocialistische RVF Nederland bijvoorbeeld ‘Tegen de Volksdood’, een thema

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 64 Anne Frank Stichting 65 dat is overgenomen van Duitse neonazi’s, voor de vrijlating actief geworden binnen extreemrechtse kringen. Hij en andere van een aantal neonazi’s dat in verschillende landen gevangen groepsleden lieten zich sindsdien regelmatig zien bij demon- zit wegens aanklachten als doodslag of Holocaustontkenning straties van heel diverse extreemrechtse groepen. In oktober en tegen de ‘blanke genocide’ in Zuid-Afrika. De twee meest 2017 probeerden leden van deze groep een extreemlinkse recente demonstraties werden door RVF voortijdig afgeblazen. activist te intimideren middels een huisbezoek. Sindsdien werd In september 2019 werd een demonstratie aangekondigd voor er met enige regelmaat door de groep opgeroepen om ver- de Israëlische ambassade in Den Haag tegen ‘invloedrijke en storend aanwezig te zijn bij bijeenkomsten en activiteiten met machtige zionistische diaspora-gemeenschappen’. Maar deze een linkse of extreemlinkse achtergrond. Naast het organiseren demonstratie werd uiteindelijk afgezegd64. In 2020 kondigde van dergelijke tegendemonstraties bezochten activisten van RVF een demonstratie aan voor het huis van een pedofiel, Stop Antifa Terreur regelmatig kraakpanden met een (extreem) gebruikmakend van een andere naam ‘Nederland Pedovrij’. linkse signatuur en voerden daar vernielingen en bekladdingen Nadat de desbetreffende pedofiel was gearresteerd blies RVF uit, soms met een bedreigend karakter. Eind 2018 escaleerde de aangekondigde demonstratie af. een serie van deze bezoeken aan een kraakpand in Amster- Naast publieke evenementen organiseert RVF ook dam enigszins, waarbij een activist van Stop Antifa Terreur bijeenkomsten voor de eigen achterban. Soms hebben deze vernielingen aanrichtte en ernstige bedreigingen uitte en waar- bijeenkomsten een politieke opzet, zoals bij het herdenken van bij vanuit de krakers geweld werd gebruikt tegen deze activist. de Hitler-putsch van 1923 of de geboortedag van Hitler, soms Nadat de belangrijkste gangmaker van ‘Stop Antifa Terreur’ in gaat het uitsluitend om een sociale bijeenkomst. Voor deze de zomer van 2019 in conflict raakte met zijn medeactivisten is bijeenkomsten kan de groep gebruik maken van de huiskamer- er geen activiteit meer gezien van ‘Stop Antifa Terreur’. kroeg ‘De Nationalist’ in het huis van de leider van de groep. Wel werd in het voorjaar van 2019 ‘Stop Antifa Terreur Door een gebrek aan aanhang en lage organisatiegraad komt Zeeland’ opgericht, een groep die in november 2019 in er weinig uit deze organisatie voort. Terneuzen met vier personen demonstreerde voor het be- houd van Zwarte Piet. Na deze demonstratie is van deze Risico’s Zeeuwse afdeling ook niets meer vernomen. De aanhang van RVF Nederland is in het verleden individueel betrokken geweest bij geweldsincidenten, maar meestal betrof dat geen geweld met een politieke achtergrond. Van VOLKSVERZET de organisatie zelf gaat geen directe geweldsdreiging uit, ook al wordt de confrontatie met linkse tegenstanders niet Naam geschuwd. V Met de naam Volksverzet verwijst de organisatie naar de wens om ten behoeve van het eigen volk een revolutionaire omwen- teling te bewerkstelligen. Volksverzet is in 2020 opgericht. STOP ANTIFA TERREUR Ideologie In de eerste helft van 2018 ontstond er uit een groep extreem- Volksverzet is uitgesproken nationaalsocialistisch en antise- S rechtse activisten uit verschillende groepen een initiatief met mitisch. Ze streeft naar een herstichting van het Derde Rijk, de naam ‘Stop Antifa Terreur’. De acties van de groep waren een vereniging van alle ‘Germaanse landen’ onder één vlag. primair gericht op confrontatie met politieke tegenstanders (‘Antifa’) en autoriteiten. Na een ruzie tussen verschillende Aanhang 64 — Opvallend is dat de drijvende actieve betrokkenen bij ‘Stop Antifa Terreur’ in de zomer van Bij bijeenkomsten van Volksverzet zijn telkens ongeveer 10 kracht achter deze RVF-demonstra- tie zich enkele maanden later in een 2019 is de organisatie uit elkaar gevallen. jonge personen zichtbaar. kranteninterview bekendmaakte als informant van de AIVD. De belangrijkste gangmaker van deze acties is eind 2016

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 66 Anne Frank Stichting 67 Regio’s variant van het authentieke Mussolini-fascisme. De actie- Volksverzet komt oorspronkelijk uit Zuid-Limburg. Inmiddels leider van Voorpost-Nederland schreef in een artikel in het worden er door aanhangers van de groep regelmatig posters en eigen blad, begin 2018, dat Voorpost niet gelooft in verande- stickers geplakt in Midden- en Zuid-Limburg, rond Eindhoven, ringen via democratische weg. Tilburg en Hoofddorp. Aanhang Activiteiten Voorpost vormt één organisatie in Vlaanderen en in Neder- Volksverzet is vooral actief met het plakken van stickers en land; aanhangers uit Nederland en Vlaanderen frequenteren posters. Een deel van de teksten zijn uitgesproken nazistisch elkaars activiteiten. In praktisch opzicht is er wel sprake en antisemitisch. Daarbij werden ook enkele keren bewust van een gescheiden organisatiestructuur. Lange tijd was er posters geplakt op monumenten. In het Limburgse Beek in Nederland een beperkte kern van aanhangers actief van werd een lokaal Joods monument beplakt. In de omgeving rond de twintig leden. Sinds 2017 lijkt de organisatie een van Hoofddorp werden een Tweede Wereldoorlogmonument voorzichtige groei door te maken, vooral doordat er nieuwe en een slavernijmonument beplakt. Volksverzet kwalificeerde kringen in Twente en op de Veluwe zijn opgericht. dit als ‘valse monumenten’. Volksverzet organiseert sinds januari 2021 bijeenkom- Regio’s sten en wandeltochten voor de eigen aanhang. De aanhang van Voorpost concentreert zich rond de regio’s Rijnmond, Haaglanden, Twente, Utrecht en Veluwe. De krin- Risico’s gen Rijnmond en Haaglanden bestaan al geruime tijd. Sinds De activiteiten van Volksverzet beperken zich op dit moment de zomer van 2017 is een groep Twentse activisten actief tot het verspreiden van propaganda op internet en het plakken geworden voor Voorpost. In 2019 is ook een Voorpost-kring van posters. De keuze om daarbij ook nazistische propaganda Veluwe opgericht, in oktober 2020 volgde een kring Utrecht. op herdenkingsmonumenten te plakken, kan voor onrust De voorzitter van Voorpost-Nederland woont in het Gooi. zorgen. Volksverzet getuigt van zeer uitgesproken extremisti- sche ideeën. Activiteiten Enkele keren per jaar organiseert Voorpost in Nederland kleine acties of demonstraties. Deze demonstraties richten VOORPOST zich bijvoorbeeld tegen de vestiging van een moskee, tegen links activisme, tegen vluchtelingen en illegalen of voor het Naam behoud van Zwarte Piet. In april 2019 hield Voorpost vier De Heel-Nederlandse actiegroep Voorpost is midden jaren kleine demonstraties, waarbij steun gevraagd werd voor zeventig opgericht in Vlaanderen. Al snel daarna werd ook blanke boeren in Zuid-Afrika, geprotesteerd werd tegen een Nederlandse tak opgericht. de aanwezigheid van illegalen in Amstelveen en in Amster- dam en voor het uitzetten van vluchtelingen in Ter Apel. In Ideologie 2020 werden twee kleine demonstraties gehouden voor het Voorpost is uitgesproken identitair van karakter. De orga- behoud van standbeelden van personen met een omstreden nisatie streeft naar een homogeen Nederlands volk in één koloniale geschiedenis en tegen een protest van de Black staat, dus naar een eenwording van Nederland, Vlaanderen Lives Matter-beweging. en Noord-Frankrijk. Voorpost verzet zich actief tegen alle Naast demonstraties maakt Voorpost ook gebruik bedreigingen van het Nederlandse volk die zij waarneemt, van andere actievormen. In februari 2020 plakten Voorpost- voornamelijk migratie, islam en Amerikaanse culturele invloe- aanhangers posters op de ramen van twee basisscholen uit den. Voorpost hangt het Solidarisme aan, een Vlaamse protest tegen Islamitisch onderwijs. In de zomer van 2020

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 68 Anne Frank Stichting 69 hingen activisten van Voorpost een bord om een standbeeld maatregelen en uit een afsplitsing van de groepering Identitair van Nelson Mandela met de tekst ‘Terrorist. Communist. Nederland. De naam ‘Wij Zijn Nederland’ verwijst naar deze Moordenaar’. leuze, die vaak massaal door demonstranten tegen Corona- Naast het organiseren van activiteiten in Nederland maatregelen wordt geroepen om aan te geven dat zij de ondersteunen Voorpost-activisten ook enkele keren per jaar Nederlandse bevolking zouden vertegenwoordigen in tegen- acties van Voorpost-Vlaanderen. In december 2018 organi- stelling tot de regering. seerde Voorpost in België, samen met het Vlaams Belang, een onrustig verlopen demonstratie tegen het zogenaamde Ideologie Pact van Marrakesh. Daar liepen ook Nederlandse vertegen- Wij Zijn Nederland presenteert zich primair als vertegenwoor- woordigers van Voorpost mee. In mei 2019 ondersteunden diger van het protest tegen Coronamaatregels, maar is in feite aanhangers van Voorpost-Vlaanderen en –Nederland een een verzameling van extreemrechtse activisten en extreem- extreemrechtse ‘remigratiemars’ in Leuven. In mei 2019 rechtse (voormalige) politici. De ideeën van Wij Zijn Nederland ondersteunden zij een Europese demonstratie tegen de zijn een mengeling van identitair gedachtegoed, een sterke Europese Unie in Brussel, georganiseerd door extreemrechtse oriëntatie tegen linkse politiek, complotdenken en sentimenten Hongaren. die voortkomen uit het protest tegen Coronamaatregels. Deze ideologie is vooralsnog dun en blijft hangen in kretologie. Risico’s Voorpost zelf staat tegenwoordig een geweldloze politiek Aanhang voor en voert vreedzame acties, al heeft de organisatie in Over de aanhang van Wij Zijn Nederland is niet veel te Vlaanderen een geschiedenis van meer militant verzet. Een zeggen. De partij deed mee aan de Kamerverkiezing in 2021 enkele keer wordt wel de wet overtreden door Voorpost- en kreeg in totaal 553 stemmen. De partij had zich echter in activisten, bijvoorbeeld bij klad- of plakacties en bezettingen maar zes van de twintig kieskringen verkiesbaar gesteld. van gebouwen. Enkele individuele aanhangers van Voorpost hebben Regio’s andere ideeën en zien geweld als een legitiem politiek De kaderleden van Wij Zijn Nederland zijn afkomstig uit heel middel. Zij zijn in het verleden betrokken geweest bij verschillende delen van Nederland, met accenten in Zuid- en geweldsincidenten of sympathiseren bijvoorbeeld openlijk Noord-Holland en Overijssel. met de extreemrechtse terrorist Breivik of de genocide op moslims in Srebrenica. In 2021 was een Voorpost-activist Activiteiten nog betrokken bij een aanval op een arrestatie-eenheid Naast deelname aan de Kamerverkiezingen in 2021 werden van de politie tijdens protesten tegen Coronamaatregels. door Wij Zijn Nederland vooral demonstraties en manifesta- Dezelfde persoon plaatste binnen een discussiegroep voor ties tegen Coronamaatregels georganiseerd of ondersteund. Corona-activisten een recept om zelf buskruit te maken. Deze personen vertegenwoordigen hiermee echter niet de Risico’s officiële lijn van Voorpost. Er gaan geen risico’s voor de openbare orde uit van Wij Zijn Nederland.

WIJ ZIJN NEDERLAND YOUNG ACTIVIST TOGETHER Naam Wij Zijn Nederland wordt eind 2020 opgericht als organisatie Zie lemma ‘Proud Boys NLD’ W en politieke partij die voortkomt uit het protest tegen Corona- Y

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 70 Anne Frank Stichting 71 ZUIDWEST RASCALS CREW 18 op sociale media. Daarnaast bezochten activisten van de groep regelmatig demonstraties van andere extreemrechtse Naam groepen in Nederland en Vlaanderen, waaronder de NVU, Z Zuidwest Rascals is een groepering die sinds 2016 onder Voorpost, het Vlaams Belang, NSV en Pegida. In het voor- verschillende namen actief is. ‘Rascals’ heeft voor zover jaar van 2016 werden tijdens een demonstratie van de NVU bekend geen andere betekenis dan een Engelse in Amsterdam enkele aanhangers gearresteerd wegens het vertaling van ‘tuig’. Zuidwest verwijst naar de zeeuwsvlaamse tonen van een spandoek en kleding met het opschrift regio waar de groep is gelokaliseerd. ‘18’ verwijst naar de ‘ – Whatever it takes’. Zij stonden in december eerste en achtste letter van het alfabet: AH, . 2016 terecht voor de Amsterdamse rechtbank en werden Vanaf de oprichting in 2016 tot 2018 voerde dezelfde groep voor diverse extreemrechtse uitingen veroordeeld, waaronder de naam ‘Aryan Strike Force’ (ASF) of ‘Aryan Strike Force – het brengen van de Hitlergroet en het meedragen van een Combat 18 Division – – Flanders’. ASF is een spandoek met de tekst ‘Combat 18 – Whatever it takes’. van oorsprong Britse neonazistische organisatie. In 2009 In het najaar van 2016 liepen aanhangers mee met werd de oprichter en leider van ASF in het Verenigd Koninkrijk een demonstratie van RVF Nederland in Nijmegen. Sinds gearresteerd en later veroordeeld tot 10 jaar cel wegens een de afscheiding van RVF Nederland zijn er geen zichtbare terroristisch plan. Het is onwaarschijnlijk dat de Zeeuwse activiteiten van Zuidwest Rascals meer geweest. In oktober groep organisatorische contacten heeft met de Engelse 2020 stond een bijeenkomst voor de achterban geagendeerd. groep. Het lijkt erop dat de Zeeuwse groep uitsluitend de naam heeft gebruikt. In de periode 2018-2020 was deze Risico’s groep uit Zeeuws-Vlaanderen verbonden aan RVF Nederland. Zuidwest Rascals is een groep met een zeer beperkte aan- In 2020 hebben ze zich weer afgescheiden en zijn ze verder hang. Tegelijkertijd hangen de leden wel uitgesproken anti- onder de naam ‘Zuidwest Rascals Crew 18’. democratische, racistische, antisemitische en gewelddadige ideeën aan. Ook hebben individuele leden in het verleden Ideologie gewelddadig gedrag vertoond. Dat brengt met zich mee dat Zuidwest Rascals is een groep met een duidelijke nationaal- er wel enig risico bestaat op gewelddadige activiteiten vanuit socialistische ideologie. De groep laat geen doorwrochte deze groep. politieke ideologie zien, maar geeft in al haar uitingen blijk In oktober 2020 werden drie betrokkenen bij de Zuid- van een uitgesproken bewondering voor het Derde Rijk en west Rascals berecht vanwege haatzaaiende berichten op van een sterk racistische en antisemitische oriëntatie. internet. Veder werd bij één van hen een grote voorraad zwaar vuurwerk gevonden. Aanhang De aanhang van Zuidwest Rascals is zeer beperkt en moet rond de tien personen worden geschat. ZWARTE PIET ACTIEGROEP

Regio’s Zie bij het lemma ‘Rechts in Verzet’. De Zuidwest Rascals komen uit Zeeuws-Vlaanderen zijn dan ook vooral in het Zeeuwse grensgebied actief.

Activiteiten De aanhangers van Zuidwest Rascals voerden de afgelopen jaren kleine propaganda-acties uit in hun eigen woonomgeving, vooral in Zeeuws-Vlaanderen, en berichtten hier actief over

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 72 Anne Frank Stichting 73 Bijlage 1 5 Amsterdam: Amsterdam-Amstelland Regionale Rechts in Verzet — Voert vooral actie in de Randstad. 6 Den Haag: Haaglanden en Hollands Midden spreiding Identitair Verzet — Identitair Verzet heeft een actieve kern in Zuid-Holland Voorpost — Voorpost kent een actieve kring Haaglanden extreemrechtse Rechts in Verzet — Voert vooral actie in de Randstad. formaties 7 Rotterdam: Rotterdam-Rijnmond en Zuid-Holland-Zuid Identitair Nederland — Leiding woont in de Rijnmond Per politieregio staan extreemrechtse organisaties vermeld die daar een zwaartepunt Identitair Verzet — Heeft een actieve kern in de regio Rijnmond hebben. Een zwaartepunt wordt meestal gevormd doordat er in een regio een aantal Proud Boys – Komt uit Rijnmond en Drechtsteden activisten of kaderleden van een organisatie bij elkaar woont en zo zorgt voor regionale Rechts in Verzet — Voert vooral actie in de Randstad. activiteiten van die organisatie. Voorpost – Voorpost kent een actieve kring in de regio Rijnmond

1 Noord-Nederland: Groningen, Friesland en Drenthe 8 Zeeland: West-Brabant Zeeland en Midden- en West-Brabant Erkenbrand — Heeft afdeling Noord-Nederland Neerlands Patriottisch Front – Leider woont in Zeeland Kameraadschap Noord-Nederland — Was actief in regio Winschoten. Proud Boys – Heeft een kern in Zeeland. Hieruit komen het muziekproject Flatlander en het kledingmerk Batavica Volksverzet – Heeft actieve aanhang rond Eindhoven voort. Enkele voormalige aanhangers zijn actief in de Hammerskin-scene. Voorpost – Actieleider woont in West-Brabant. Zuid West Rascals – Komt uit Zeeuws-Vlaanderen 2 Oost-Nederland: IJsselland, Twente, Noord- en Oost-Gelderland, Gelderland-Midden en Gelderland-Zuid 9 Oost-Brabant: Brabant-Noord en Brabant-Zuid-Oost ­Blood & Honour — Activisten wonen vooral in regio Arnhem-Zutphen. Deze Geuzenbond ­— Heeft een afdeling Noord-Brabant activisten manifesteren zich vooral in het buitenland. Volksverzet — Heeft actieve aanhang rond Tilburg Geuzenbond — Heeft een afdeling Overijssel Nijmegen Rechtsaf — Is actief in Nijmegen en omgeving. Voert landelijk acties. 10 Limburg: Limburg-Noord en Limburg-Zuid NVU — Het zwaartepunt van de NVU bevindt zich in de regio Arnhem, waar Geuzenbond — Vooral actief in Limburg de voorzitter en veel kaderactivisten wonen. Identitair Verzet — Heeft een afdeling in Limburg Voorpost — Voorpost heeft een actieve afdeling in Twente en op de Veluwe. Volksverzet – Heeft actieve aanhang in Midden- en Zuid-Limburg

3 Midden-Nederland: Utrecht, Gooi en Vechtstreek en Flevoland 11 Organisaties zonder regionale binding Voorpost – Heeft een kring Utrecht Pegida — heeft geen regionale wortels of binding. Pegida demonstreert op NVU – In Utrecht is een actieve kern van NVU-aanhangers verschillende plekken in Nederland en heeft aanhangers uit het hele land. Wij Zijn Nederland – Kader en aanhang zijn verspreid door heel 4 Noord-Holland: Noord-Holland-Noord, Zaanstreek-Waterland Nederland en Kennemerland Geuzenbond – Heeft een afdeling in Holland. Rechts in Verzet – Voert vooral actie in de Randstad. Volksverzet – Heeft actieve aanhang in Hoofddorp

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 74 Anne Frank Stichting 75 Bijlage 2 Literatuur

AIVD. (2010). Afkalvend Front, Blijvend Beladen. B. Klandermans & J. van Stekelenburg (2017). NCTV (2018), De golfbewegingen van rechts- W. Wagenaar (2018). Extreemrechtse Formaties Extreemrechts en rechts-extremisme in Bedreigde identiteiten: De wisselwerking tussen extremistisch geweld in West-Europa. en Extreemrechts Geweld, In: B. Tierolf, N. Nederland. AIVD. anti-islambewegingen en de radicale islam. Vrije Aard,ernst en omvang van de rechts- Hermens, M. van Kapel & W. Wagenaar, Universiteit Amsterdam – Faculteit der Sociale extremistische geweldsdreiging in West- Racisme, antisemitisme en extreemrechts AIVD (2021). Jaarverslag 2020. Den Haag: Wetenschappen. Europa, inclusief Nederland. NCTV. geweld in Nederland. Zesde rapportage, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Koninkrijksrelaties. Algemene Inlichtingen- J. Moors (2009). Polarisatie en radicalisering in N. Sterkenburg (2021). Van actie tot > Idem in Monitorpublicaties 2006/2017, en Veiligheidsdienst Nederland: Een verkenning van de stand van zelfverwezenlijking. Routes van toetreding zie http://www.annefrank.org/monitor > Idem: eerdere jaarverslagen, zie https://www. zaken in 2009. IVA beleidsonderzoek en advies. tot radicaal- en extreemrechts. Universiteit aivd.nl/zoeken?trefwoord=jaarverslag Leiden, zie https://scholarlypublications. C. Mudde (1996). The war of words defining universiteitleiden.nl/handle/1887/3176648 AIVD (2018), Rechts-extremisme in Nederland. the extreme right party family. West European Een fenomeen in beweging. Den Haag: AIVD. Politics, 19(2), 225–248. I. van der Valk & W. Wagenaar (2010). In en Uit Extreemrechts, Amsterdam: Anne Frank J. van Donselaar (1991). Fout na de oorlog: C. Mudde (2015). Populist Radical Right Stichting. fascistische en racistische organisaties in Parties in Europe Today. In: J. Abromeit et al. Nederland, 1950-1990. Bert Bakker. (eds.) (2015). Transformations of Populism in J. de Vetten (2016). In de ban van goed en Europe and the Americas. History and Recent fout. De bestrijding van de Centrumpartij en de J. van Donselaar (2005). Monitor racisme & Tendencies. Bloomsbury Academic. Centrumdemocraten (1980-1998). Amsterdam: extremisme. Het Lonsdalevraagstuk. Anne Frank Bert Bakker. Stichting, Universiteit Leiden. C. Mudde (2019). The Far Right Today. Polity Books W. Wagenaar (2007). Lonsdalejongeren: Kafka, Antifascistische Onderzoeksgroep, kenmerken, achtergronden en aanpak. diverse artikelen van website NCTV, Dreigingsbeeld Terrorisme Nederland In: A. van Wijk en E. Bervoets, Politie en http://www.kafka.nl (DTN), diverse publicaties, zie jeugd. Inleiding voor de praktijk. Apeldoorn: https://www.nctv.nl/onderwerpen-a-z/dtn.aspx Politieacademie.

Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 76 Anne Frank Stichting 77