Fact sheet Willem Wagenaar Anne Frank Stichting 13 April 2021 Extr eem rech ts in Nederlandse Gemeentes Inhoud Huidige stand van zaken in vogelvlucht 3 In het voorjaar van 2021 is de actieve aan- Op internet is echter een andere ontwikke- Huidige stand van zaken hang van georganiseerd extreemrechts ling zichtbaar. Daar is de afgelopen jaren bij voortduring klein en versnipperd, het een meer dynamische, maar minder georga- 5 aantal uitgevoerde acties bescheiden en de niseerde vorm van extreemrechts ontstaan. Voorwoord geweldsdreiging minimaal. Op internet is Dat vertaalt zich in drie zichtbare gevolgen. recent echter sprake van een veranderde De invloed van buitenlandse, vooral extreem- 6 dynamiek rond extreemrechts, die nieuwe rechtse Noord-Amerikanen, is toegenomen. Inleiding dreigingen met zich mee brengt. Daarnaast Er is sprake van een nieuwe fluïde vorm van is er sinds enkele jaren een vermindering te activisme in Nederland, waarbij acties en 7 zien van de maatschappelijke en politieke organisatie een meer spontaan karakter Afbakening en definitie weerstand tegen extreemrechts, extreem- krijgen. Tenslotte laten extreemrechtse rechtse opinies en organisaties. Effecten digitale hangplekken zien, dat jongeren 10 daarvan zijn terug te zien in de protest- die daar terecht komen zeer snel kunnen Methode beweging tegen Coronamaatregels, waar radicaliseren. extreemrechtse activisten op beperkte 11 schaal aan deelnemen. De afgelopen jaren is in toenemende mate Korte geschiedenis van Het landschap van extreemrechtse zichtbaar dat extreemrechtse ideeën en het rechtsextremisme organisaties in Nederland overziend kan organisaties uit de taboesfeer geraken. Op in Nederland geconstateerd worden dat het om veel straat is zichtbaar geworden dat extreem- kleine tot zeer kleine clubjes gaat, die in rechtse activisten toegang kregen tot 30 veel gevallen gekenmerkt worden door maatschappelijke protesten. In het maat- Overzicht hedendaagse slechte organisatie, onderlinge verdeeld- schappelijk debat zijn extreemrechtse extreemrechtse formaties heid, minimale aanhang en weinig politieke opinies en thema’s ‘normaal’ onderdeel slagkracht. Dit gebrek aan slagkracht geworden van politieke debatten. Antide- 74 wordt nog eens versterkt doordat het mocratische sentimenten en etnisch wij-zij- Bijlage 1 lastig is om binnen de grenzen van de denken zijn niet langer het domein van een Regionale spreiding Coronaregelgeving publieke activiteiten extreemrechts, maar hebben bredere toe- extreemrechtse formaties te organiseren. Toenemende dreiging van gang tot politiek en samenleving. De brede georganiseerd geweld of terrorisme van- taboeïsering van extreemrechts is inmiddels 76 uit extreemrechtse organisaties, zoals grotendeels verdwenen. Bijlage 2 momenteel zichtbaar is in een aantal Een zichtbaar effect van het verdwij- Literatuur andere westerse landen (Duitsland, Groot- nen van deze taboewerking is de acceptatie Brittannië, Verenigde Staten) is in Neder- van extreemrechtse organisaties als onder- land vooralsnog niet zichtbaar. deel van andere protestbewegingen. Bij Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 2 Anne Frank Stichting 3 recente demonstraties (boerenprotesten, gele hesjesprotesten en protesten tegen Voorwoord Coronamaatregels) bleek deelname van extreemrechtse organisaties geen onder- werp van discussie. Pogingen om door deel- name aan dergelijke protestbewegingen nieuwe aanhang te werven of te mobiliseren zijn vooralsnog niet succesvol gebleken. Wel blijkt er binnen kringen van activisten tegen Voor u ligt de actualisering van de ‘factsheet saties wel en niet op te nemen volgt de defi- Coronamaatregels een voedingsbodem aan- extreemrechts in Nederlandse gemeentes’ nitie en afbakening die binnen dat project wezig te zijn voor de overname van extreem- van april 2021, waarin een actueel beeld wordt gehanteerd. rechtse ideeën en complottheorieën. wordt geschetst van de staat van extreem- Deze factsheet is in opdracht van Dat leidt ertoe dat er naast de con- rechts in Nederland en Nederlandse de Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) statering dat de geweldsdreiging vanuit extreemrechtse organisaties die de afgelo- van het Ministerie van Sociale Zaken en extreemrechts als minimaal moet worden pen 24 maanden zichtbare activiteiten Werkgelegenheid geschreven. De inhoud ingeschat, er van de bredere toegang van hebben ontplooid. Deze factsheet moet van de factsheet is primair geschreven antidemocratische en etnisch wij-zij-denken inzicht geven in de omvang, regionale voor beleidsmakers en professionals die tot het politieke en maatschappelijke debat spreiding, betekenis en betrokkenheid bij werkzaam zijn binnen het sociale- en vei- een andere potentiële dreiging uitgaat. Der- geweldsincidenten van de verschillende ligheidsdomein. Maar het staat anderen gelijke ideeën kunnen daardoor immers aan extreemrechtse organisaties in Nederland. vanzelfsprekend vrij om er ook kennis van populariteit winnen en van invloed zijn op het De samenstelling van de lijst met te nemen. functioneren van de democratische rechts- organisaties en de gepresenteerde feiten De verantwoordelijkheid voor de staat in Nederland. over deze organisaties zijn verzameld in inhoud ligt bij de auteur. het kader van het Monitorproject Racisme, Antisemitisme en Extreemrechts Geweld in Willem Wagenaar Nederland1. De keuze om bepaalde organi- April 2020 1 — https://www.annefrank.org/nl/over-ons/onderzoek/ sociaal-onderzoek/monitor-racisme-en-extremisme/ Factsheet Extreemrechts in Nederlandse Gemeentes – Update April 2021 4 Anne Frank Stichting 5 Inleiding Afbakening en definitie De Expertise-unit Sociale Stabiliteit (ESS) In deze factsheet gaan we uit van de definitie van lijk ‘volksbelang’. Het ‘vreemde’ daarentegen van het Ministerie van Sociale Zaken en ‘extreemrechts’ die afgeleid is van de definitie kan vele gezichten hebben. Het zit, als dialecti- Werkgelegenheid ziet dat er bij gemeentes zoals die door Van Donselaar (Moors, 2009) is sche tegenhanger van het ‘eigene’, eveneens in behoefte bestaat aan ondersteuning bij de opgesteld. het hart van de ideologie van extreemrechtse omgang met verschijningsvormen en acti- Onze definitie luidt als volgt: formaties, en wordt vooral afgebakend door viteiten van extreemrechts. Die activiteiten datgene wat het ‘eigene’ niet is. In de praktijk kunnen vorm krijgen rond maatschappelijke Extreemrechtse formaties zijn organisaties met zien we dat dit etnisch vreemde, afhankelijk spanningen waar extreemrechtse formaties een meer of minder uitgesproken ideologie die van ideologische achtergrond, context en bij betrokken zijn. Gemeentes zoeken daarbij in belangrijke mate wordt gekenmerkt door vari- tijdsgewricht op verschillende manieren wordt naar relevante achtergrondkennis en stellen anten van oriëntatie op het ‘eigene’, varianten geformuleerd. Gaat het de ene keer bijvoor- de vraag hoe met lokale extreemrechtse ont- van afkeer van het ’vreemde’, waarbij een onder- beeld om biologisch afgebakende groepen, wikkelingen en activiteiten om te gaan. Ook scheid tussen het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ zoals ‘zwarten’ of ‘Joden’, in een andere situ- scholen hebben vragen over hoe om te gaan primair gebaseerd is op etnische verschillen. atie gaat het om meer nationaal, etnisch of reli- met extreemrechtse uitingen in de klas. Verder kenmerkt deze ideologie zich door een gieus afgebakende groepen als ‘Marokkanen’, hang naar een meer autoritaire staatsvorm. ‘buitenlanders’, ‘asielzoekers’ of ‘moslims’. Een eerste stap om in te spelen op de Ook de hang naar een meer autoritaire behoeftes vanuit gemeentes is een factsheet Centraal in de definitie staat de ideologie van staatsvorm moet, in mindere of meerdere van actieve extreemrechtse organisaties een formatie, met de nadruk op onderscheid mate, zichtbaar zijn in de ideologie van een in Nederland met hun betekenis voor de tussen het ‘eigene’ en het ‘vreemde’. Het draait formatie. Maar ook dit aspect van extreem- verschillende regio’s in Nederland. De ESS bij het ‘eigene’ om de manier waarop een groe- rechts kan zich in verschillende verschijnings- heeft de Anne Frank Stichting gevraagd om pering de eigen groep afbakent en op welke vormen voordoen. Soms in de concrete wens deze factsheet samen te stellen en periodiek kenmerken de ‘vreemde’ groep daarvan wordt naar een dictatoriale of andere autoritaire te actualiseren. Deze factsheet moet een onderscheiden. Dat gebeurt bij verschillende bestuursvorm, al of niet verwijzend naar natio- actueel overzicht bieden van extreemrechtse extreemrechtse groepen op verschillende naalsocialistische of fascistische regimes in organisaties op naam, ideologische richting, manieren. Maar kenmerkend voor extreem- het verleden of naar autoritaire of ‘illiberale’ omvang van de aanhang, regionale activiteit rechtse formaties is wel dat deze afbakening bestuursvormen in het heden. Soms door en betrokkenheid bij geweldsincidenten. van het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ op domi- in algemenere termen en bij voortduring stil De factsheet zal worden ingeleid door nante wijze zichtbaar is binnen de ideologie én te staan bij het falen van de democratische enkele meer algemene paragrafen over afba- dat het ‘eigene’ en het ‘vreemde’ afgebakend rechtstaat en voorstellen te doen voor meer kening en definitie en een korte historische worden op basis van etnische verschillen. Het autoritaire alternatieven. schets. ‘eigene’ wordt als homogeen geheel gezien, het ‘eigen volk’ of het ‘eigen ras’ bijvoorbeeld, In het voorjaar van 2021, in aanloop naar de met eenzelfde etniciteit, een