Państwowy Instytut Geologiczny, Ul

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz TARNÓW OPOLSKI (874)

Warszawa 2004

Autorzy: A. Maćków*, J. Gruszecki*, J. Kochanowska*, M.Woźniak*, J. Król*, J. Lis**, A. Pasieczna**, S. Wołkowicz**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp - A. Maćków...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Maćków...... 3 III. Budowa geologiczna - J. Król...... 5 IV. Złoża kopalin - J. Gruszecki ...... 9 1. Wapienie...... 9 2. Kruszywo naturalne...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J. Gruszecki...... 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - J. Gruszecki...... 13 VII. Warunki wodne - M. Woźniak...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz...... 21 IX. Składowwanie odpadów - A. Maćków ...... 23 X. Warunki podłoża budowlanego - J. Gruszecki ...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. Kochanowska...... 30 XII. Zabytki kultury - J. Król...... 34 XIII. Podsumowanie - J. Król ...... 35 XIV. Literatura...... 36

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Tarnów Opolski Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Tarnów Opolski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1997 w Katowickim Przed- siębiorstwie Geologicznym w Katowicach (Kowalska, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w wydziałach Opolskiego Urzędu Wo- jewódzkiego w Opolu i w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Wyko- rzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkow- ników złóż. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie geograficzne arkusza Tarnów Opolski określają współrzędne: 18o00’-18o15’ długości geograficznej wschodniej i 50o30’-51o40’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten leży w województwie opolskim. W jego granicach znajduje się wschodni teren miasta na prawach powiatu Opole oraz częściowo powiaty: opolski, strzelecki i krapkowicki. Fragmenty gmin: Tarnów Opolski i Chrząstowice oraz wycinki gminy i miasta Ozimek reprezentują powiat opolski, a część gminy Gogolin powiat krapkowicki. Niewielkie powierzchnie gmin: Izbicko i Strzelce Opolskie położone są w granicach powiatu strzeleckiego. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza należy w przewadze do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopol- skich, a tylko południowa jego część wchodzi w skład prowincji Wyżyn Polskich i podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Niziny Środkowopolskie reprezentuje fragment mezoregionu Równiny Opolskiej w makroregionie Nizina Śląska, a w obrębie Wyżyny Śląsko- Krakowskiej leży część mezoregionu Chełm w makroregionie Wyżyna Śląska (fig. 1). Ukształtowanie powierzchni terenu jest zróżnicowane. Część południową stanowią wzniesienia zbudowane z wapieni triasowych o wysokości 180-250 m n.p.m., a pozostały

3 obszar jest równiną wodnolodowcową z okresu zlodowaceń środkowopolskich. W jego zachodniej części występuje płaska równina tarasu akumulacyjnego pradoliny Odry, z okresu zlodowaceń północnopolskich.

Fig. 1. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 - granica prowincji; 2 - granica mezoregionu; 3 - większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.52 - Pradolina Wrocławska; 318.55 - Równina Niemodlińska; 318.57 - Równina Opolska; 318.58 - Płaskowyż Głubczycki; 318.59 - Kotlina Raciborska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregion Wyżyny Śląskiej: 341.11 - Chełm Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.22 - Obniżenie Liswarty; 341.23 - Próg Woźnicki

Pod względem klimatycznym, omawiany obszar leży na pograniczu dzielnic: wrocław- skiej i częstochowsko-kieleckiej. Przeważający teren należy do najcieplejszej dzielnicy klima- tycznej Polski. Średnia roczna temperatura wynosi 8,0-8,5oC, a suma opadów rocznych kształtuje się w granicach 500-600 mm. Pokrywa śnieżna zalega 50-60 dni, a okres wegetacyjny trwa 225 dni. W części południowej wzrasta ilość opadów rocznych do 800 mm, a okres wegetacyjny wynosi 200-210 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowo- zachodni (Kondracki, 1988). Około 40% powierzchni arkusza zajmują lasy. Większe ich kompleksy występują w części zachodniej (rejon Opola i Górażdży), północno-wschodniej i południowej (między Kamieniem Śląskim a Szymiszowem). Część centralna jest słabiej zalesiona. Warunki glebowe terenu arkusza są mało korzystne. Gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas I-IVa tworzą niewielkie, izolowane płaty w części północnej i nieco większe na południu. Przeważają gleby mało urodzajne, których największe kompleksy występują na północy. W obniżeniach terenu rzadko spotykane są łąki na glebach pochodzenia organicznego. Pod względem gospodarczym omawiany teren arkusza ma charakter leśno- przemysłowy. Rolnictwo jest słabo rozwinięte i charakteryzuje się uprawą podstawowych zbóż i roślin okopowych. W części północnej przeważa gospodarka leśna, a na południu dobrze rozwinął się przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin. Eksploatowane są na potrzeby przemysłu wapienniczo-cementowego trzy duże złoża wapieni triasowych oraz złoże kruszywa naturalnego dla budownictwa. W Górażdżach znajdują się Zakłady Cementowo- Wapiennicze, a w Tarnowie Opolskim i Kamieniu Śląskim zlokalizowane są Śląskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego. Ponadto, na omawianym terenie istnieje kilka niewielkich zakła- dów przetwórstwa rolno-spożywczego, z których największym jest gorzelnia w Izbicku oraz zakład produkcji węgla drzewnego w miejscowości Sucha. Warunki komunikacyjne omawianego terenu są korzystne. Przez jego część centralną, z północnego zachodu na wschód, przebiega odcinek linii kolejowej Wrocław-Opole- Katowice oraz droga krajowa w tych kierunkach. Gęsta sieć dróg gminnych łączy poszcze- gólne miejscowości w granicach arkusza i w jego sąsiedztwie.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna omawianego obszaru jest omówiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 na arkuszu Tarnów Opolski z objaśnieniami (Darski, 1986a, b).

Fig. 2. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 - mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 - piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 - piaski, miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 - lessy, 5 - lessy spiaszczone i gliny lessowate, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 - piaski i żwiry kemów, 8 - gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej. Trzeciorzęd; pliocen: 9 - iły, iłowce, piaski lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; miocen: 10 - iły, iłowce, mułki, piaski i piaski z pokładami węgli brunatnych; miocen morski: 11 - iłowce, mułowce. Kreda; kampan, santon, koniak: 12 - opoki, wapienie, margle i piaskowce; turon: 13 - wapienie, margle, opoki, piaskowce i lokalnie piaski glaukonitowe. Trias; retyk: 14 - iłowce, łupki ilasto-piaszczyste-pstre z wkładkami zlepieńców oolitowo-brekcjowych, dolomitów i wapieni; wapień muszlowy: 15 - dolomity, wapienie, wapienie oolitowe, margle oraz iłowce ze zlepieńcami, brekcjami i zlepieńcami śródformacyjnymi; pstry piaskowiec: 16 - iły, mułowce, piaskowce, zlepieńce, margle, wapienie, dolomity oraz wapienie oolitowe i oolitowo-pstre, lokalnie z anhydrytami i solą kamienną. Karbon dolny: 17 - zlepieńce, szarogłazy, piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie. Skały wylewne i głębinowe: 18 - trzeciorzędowe skały zasadowe wylewne i tufy; 19 - większe jeziora.

Obszar arkusza jest położony w zachodniej części monokliny śląsko-krakowskiej. Na południe od niego występuje zapadlisko przedkarpackie, natomiast w pobliżu zachodniej granicy arkusza znajduje się niecka opolska wypełniona osadami kredy, o przebiegu południkowym. W budowie geologicznej rejonu biorą udział znane z wierceń utwory karbonu dolnego i permu, na których leżą szeroko rozprzestrzenione utwory triasu, przykryte w znacznej części osadami trzeciorzędu i czwartorzędu. Charakteryzują się one monoklinalnym zapadaniem w kierunku północnym. Utwory triasu wykształcone w facji węglanowej zalegają niezgodnie na osadach karbonu dolnego, a w części północnej prawdopodobnie na utworach permu (w granicach omawianego arkusza nie nawiercono utworów permu, natomiast występowanie tych osadów stwierdzono w pobliżu Opola oraz Ozimka). Monoklinalne zaleganie utworów triasowych w kierunku północnym odsłania utwory triasu górnego i środkowego, które znane są w części po- łudniowej arkusza z wielu odsłonięć powierzchniowych. Trias dolny udokumentowany jest tylko otworami wiertniczymi. Najniższym ogniwem utworów triasowych jest piaskowiec dolny i środkowy reprezen- towany przez piaskowce brunatnoczerwone z przewarstwieniami ilastymi o miąższości od 50- 100 m. Pstry piaskowiec górny (ret) wykształcony jest w frakcji ewaporatowej na wschodzie i wapienno-dolomitycznej na zachodzie. Miąższość utworów retu waha się odpowiednio od 86,5 do 60 m. Utwory wapienia muszlowego dzielą się na następujące warstwy: gogolińskie, góraż- dżańskie, terebratulowe, karchowickie (dolny wapień muszlowy), diploporowe (jemielnickie), (środkowy wapień muszlowy); tarnowickie, wilkowickie (rybniańskie), boruszowickie (górny wapień muszlowy). Warstwy gogolińskie wykształcone są jako wapienie cienkoławicowe (rzadko gruboła- wicowe) z wkładkami margli i iłów marglistych i osiągają miąższość od 53,0 do 65,0 m. Warstwy górażdżańskie to najbardziej przydatne surowcowo utwory wapienia muszlowego, wykształcone na omawianym terenie jako wapienie mikrokrystaliczne i organodetry- tyczne. Miąższość tych warstw wynosi od 15 do 20 m, dochodząc w zachodniej części do 25 m, gdzie w rejonie Górażdży występuje seria gruboławicowych czystych wapieni ze zni- komą ilością wkładek marglistych. Kolejnym ogniwem stratygraficznym wykształconym jako wapienie i wapienie margliste z obfitą fauną są warstwy terebratulowe o zmiennej miąższości (10-19 m).

Warstwy karchowickie stanowią najwyższe ogniwo stratygraficzne dolnego wapienia muszlowego. Wykształcone są jako gruboławicowe, mikro- i drobnokrystaliczne, miejscami krynoidowe, często porowate i kawerniste. Miąższość ich waha się od 15 do 20 m. Środkowy wapień muszlowy tworzą wapienie, wapienie dolomityczne i dolomity warstw jemielnickich (diploporowych). Są to wapienie gruboławicowe, krystaliczne, miejscami porowate i kawerniste o miąższości od 20 do 30 m. W części wschodniej obszaru arkusza obserwuje się dolomityzację wapieni, a w części zachodniej dość czysty wapień. Warstwy tarnowickie rozpoczynają górny wapień muszlowy. Wykształcone są jako wapienie margliste oraz dolomity o miąższości 15-30 m i odsłaniają się w pasie wychodni głów- nie między Izbickiem i Suchą. Warstwy rybniańskie to: wapienie, wapienie zlepieńcowate, wapienie margliste oraz dolomity o miąższości 4-10 m znane z odsłonięć w Suchodańcu, Suchej i Rozmierzu. Warstwy boruszowickie kończące ogniwo górnego wapienia muszlowego o wykształ- ceniu odmiennym od niżej zalegających utworów węglanowych, to głównie iłowce ciemno- szare z ławicami dolomitu i mułowca. W miejscowości Sucha ich miąższość osiąga 15 m. Górny trias (kajper) budują występujące w części środkowej i północnej obszaru iły, iłołupki i iłowce z przewarstwieniami gipsu i margla oraz dolomity o miąższości dochodzącej do około 15 m (tylko w części północnej). Na północnym wschodzie i północnym zachodzie obszaru arkusza stwierdzono wystę- powanie trzeciorzędowych osadów ilastych o miąższości do 15 m. Z okresem trzeciorzędo- wym lub, jak niektórzy przyjmują, z okresem między górną kredą a miocenem, związana jest działalność wulkaniczna, której ślady w postaci niewielkich kominów i żył bazaltowych za- chowały się do dziś w rejonie Dębskiej Kuźni (Gruszka, 1974). Osady czwartorzędowe występują praktycznie na całej powierzchni arkusza (fig. 2). W części południowej, w rejonie wychodni wapieni ich miąższość jest minimalna (w granicach 0,5-1 m). Na znacznej powierzchni miąższość tych osadów wynosi od 2 do 10 metrów, by w części północnej i północno-zachodniej osiągnąć kilkanaście metrów, miejscami - ponad 50 m. Wśród osadów czwartorzędowych powszechne są osady związane ze zlodowaceniami środkowopolskimi. Tworzą je gliny zwałowe w postaci płatów, przykryte piaskami fluwio- glacjalnymi o różnym stopniu zaglinienia oraz osadami piaszczysto-żwirowymi. Wśród pia- sków i żwirów występują pojedyncze głazy narzutowe. Z okresu zlodowaceń północnopolskich pochodzą osady rzeczne tarasów nadzalewo- wych Odry (piaski ze żwirami w zachodniej części obszaru arkusza i Małej Panwi (piaski

8 z domieszką mułków i drobnych żwirów - w części północno-wschodniej). Na omawianym obszarze występują również piaski eoliczne i wydmowe z końcowego okresu zlodowaceń północnopolskich oraz holocenu oraz piaski rzeczne tarasów zalewowych związane ze współ- czesnymi dolinami rzecznymi.

IV. Złoża kopalin

W granicach arkusza Tarnów Opolski udokumentowano pięć złóż wapieni i dwa kruszywa naturalnego (tabela 1). Wszystkie złoża figurują w Bilansie zasobów (Przeniosło, 2002). 1. Wapienie Kopaliną o dużym znaczeniu gospodarczym są utwory węglanowe wapienia muszlowego (trias środkowy) występujące pasem wychodni w południowej części obszaru arkusza. Udo- kumentowano tu kilka złóż wapienia, które występują w formie pokładowej i są częściowo zawodnione. Parametry jakościowe wapieni we wszystkich opisanych poniżej złożach podano w tabeli 2. W złożu „Izbicko-Nakło” (Bajorek, 1994) serię złożową stanowią warstwy: górażdżań- skie, karchowickie i jemielnickie (diploporowe) o średniej miąższości 73,4 m. Zalegają one na powierzchni 80,7 ha i przykryte są nadkładem o grubości od 1 do 9 m. Średni stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża (N/Z) wynosi 0,08. Wyróżnione poziomy litostraty- graficzne różnią się składem chemicznym z czym związane jest ich przydatność surowcowa. W złożu „Izbicko-Nakło” około 74% zasobów przydatnych jest dla przemysłu wapienniczego, a pozostała ilość może być przydatna w produkcji cementu oraz nawozów węglanowych. Wapienie warstw karchowickich i diploporowych udokumentowano w złożu „Izbicko II” (Szewczyk, 1986). Posiadają one średnią miąższość 35 m i zalegają pod nadkładem o gru- bości od 0,3 do 16 m na powierzchni 133,7 ha. Stosunek N/Z wynosi 0,14. Wapienie mogą być przydatne w przemyśle wapienniczym, natomiast występujące w złożu wapienie zdolomi- tyzowane przydatne są w produkcji nawozów wapienno-dolomitycznych. Złoże „Górażdże” (Balana, 1986) stanowi największą bazę surowcową dla przemysłu wapienniczego i cementowego na omawianym obszarze. Powierzchnia bilansowego złoża to 650,3 ha, gdzie pod nadkładem o grubości od 0,2 do 15 m zalegają warstwy: górażdżańskie (surowiec wapienniczy) oraz terebraturowe i karchowickie (surowiec cementowy) o średniej miąższości 24 m i stosunku N/Z - 0,13. W odosobnionym polu, na powierzchni powyżej 20 ha udokumentowano także zasoby pozabilansowe w kategorii B, w ilości 3 839 tys. ton.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złóż zagospodarowania Przyczyny Nr złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złoża konfliktowości na mapie złoża kopaliny litologiczno- (tys. t) złoża surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2001 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Przywory* pż Q 27 144 C1, C2 G 98 Skb 4 B Gl

2 Izbicko-Nakło w T 139 417* C2 N - Sw, Sc, Sr 2 B W, Gl, L

3 Izbicko II w T 107 885* B, C1 Z - Sw, Sr 2 B W, Gl 168 060 999* Sw 4 Górażdże w T B G 2 B W, L 130 171 896** Sc 42 833* C , Sw, Sh, Sr, 5 Tarnów Opolski w T 1 G 1 653* 2 B W, L, Gl 26 081* C2 Sd, Sb

6 Szymiszów* w T 72 621* A, B,C1 Z - Sw, Sh, Sr 2 B W, Gl

7 Przywory II pż Q 558 C1 G 13 Skb 4 A - Rubryka 2: * - złoże częściowo znajduje się na sąsiednim arkuszu Rubryka 3: pż - piaski i żwiry, w - wapienie Rubryka 4: Q - czwartorzęd, T – trias Rubryka 5 i 8: * - wapienie dla przemysłu wapienniczego, ** - wapienie dla przemysłu cementowego Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z - zaniechane Rubryka 9: S - kopaliny skalne: Skb - kruszyw budowlanych, Sw - wapiennicze, Sc - cementowe, Sr - rolnicze, Sh - hutnicze, Sd - drogowe, Sb - budowlane Rubryka 10: złoża: 2 - rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym rejonie; 4 - powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12: Gl - ochrona gleb, L - ochrona lasów, W - ochrona wód podziemnych

Złoże „Tarnów Opolski” udokumentowano w dwu polach: zachodnim i wschodnim, w kategorii C1 i C2 (Nosal, Kotowicz, 1988). Zasoby w kategorii C1 wynoszą 42 833 tys. ton, a w C2 26 081 tys. ton. Powierzchnia złoża to 166,3 ha, w tym pole wschodnie - 107,9 ha. Przy grubości nadkładu od 2 do 10 m i średniej miąższości 25,9 m stosunek N/Z wynosi 0,16. Złoże budują wapienie warstw karchowickich i jemielnickich (diploporowych), które przydatne są w przemyśle: wapienniczym, hutniczym, rolniczym, a także mają zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Wapienie warstw górażdżańskich, terebratulowych i karchowickich udokumentowano w złożu „Szymiszów” (Kotlarska, 1963) na powierzchni 65,7 ha. Zalegają one pod nadkła- dem o grubości od 0,8 do 4,4 m i posiadają średnią miąższość - 42 m. Wapienie mogą być przydatne w przemyśle: wapienniczym, hutniczym i przy produkcji nawozów węglanowych. parametry jakościowe złóż wapieni triasowych przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2 Średnie parametry jakościowe złóż wapieni triasowych Złoże Parametr Tarnów (wartości średnie) Izbicko-Nakło Izbicko II Górażdże Szymiszów Opolski 1 2 3 4 5 6 zawartości (%) CaO 53,79 - 52,56 - 52,03

CaCO3 - 95,44 - 95,6 - MgO 0,51 - 0,55 - 0,83

MgCO3 - 2,3 - 1,43 -

SiO2 1,58 - 3,28 1,86 3,26

SiO2+NR 1,99 2,1 - - -

Al2O3 0,48 - 1,09 - 1,16

Fe2O3 0,29 - 0,54 - 0,62

Al2O3+Fe2O3 - 0,91 - 1,12 - ścieralność na tarczy Boehmego (cm) - - - 0,7 - wytrzymałość na ściskanie (MPa) - - 42,3 58,2 -

Ze względu na dobrą jakość i duże zasoby, wapienie ze złóż: „Górażdże” i „Tarnów Opolski” zaliczono do kopalin podstawowych. Wszystkie złoża wapieni są konfliktowe w związku z występowaniem gleb chronionych i lasów na terenie złóż. Ponadto złoża te położone są w obrębie zbiornika wód podziemnych szczelinowo-krasowych wapienia muszlowego Opole-Zawadzkie, podlegającego najwyższej ochronie.

2. Kruszywo naturalne Złoża piasków i żwirów udokumentowane w okolicach Przyworów, to utwory rzeczne wysokiego tarasu Odry z okresu zlodowaceń północnopolskich. Występują one w formie po- kładowej i są zawodnione. Złoże „Przywory” (Głogowski, 1983) udokumentowano w dwu polach: A (północne) - o powierzchni 188,7 ha i kategorii C2 oraz B - o powierzchni 98 ha i kategorii C1. Pod średnim nadkładem o grubości 0,8 m zalegają piaski i żwiry o średniej miąższości: w polu A - 4,3 m i w polu B - 6,6 m. Kopalina przydatna jest w produkcji kruszyw budowlanych i żwirków filtracyjnych. Złoże kruszywa naturalnego „Przywory” zaliczono do złóż konfliktowych. Na powierzchni 8,7 ha udokumentowano złoże „Przywory II” (Grygiel, 1997). Posiada ono średnią miąższość 3,6 m i zalega pod nadkładem o grubości od 0,2 do 2 m. Stosunek N/Z wynosi 0,3. Piaski i żwiry nadają się do produkcji kruszyw budowlanych. Średnie parametry jakościowe złóż kruszywa naturalnego przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Średnie parametry jakościowe złóż kruszywa naturalnego Złoże Parametry Przywory Przywory II Pole A Pole B 1 2 3 4 zawartość (%): - pyłów mineralnych 2,8 1,71 2,0 - ziaren poniżej 2 mm (punkt piaskowy) 53,7 51,75 60,4 - ziaren płaskich i nieforemnych 20,1 7,59 3,6-9,1 - ziaren słabych i zwietrzałych - 2,61 1,4-4,2

- związków siarki w przeliczeniu na SO3 0,0016 0,0054 ślady ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym (T/m3) 1,83 1,88 1,89 nasiąkliwość (%) 1,1 1,11 1,3 mrozoodporność, ubytek masy (%) 0,5 0,94 0,7-1,7 Klasyfikację konfliktowości wszystkich udokumentowanych na arkuszu Tarnów Opolski złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Opolu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Tarnów Opolski aktualnie eksploatowane są dwa złoża wapieni i dwa złoża kruszywa naturalnego. Eksploatację wapieni ze złoża „Górażdże” prowadzi przedsiębiorstwo GÓRAŻDŻE CEMENT S.A. z Choruli na podstawie koncesji ważnej do 2051 r. Utworzony w 2001 r. obszar górniczy posiada powierzchnię 491,9 ha, a teren górniczy - 1 416,5 ha. Wewnątrz obszaru górniczego znajduje się rezerwat przyrody „Kamień Śląski”, dla którego wydzielono filar

12 ochronny o powierzchni 67,9 ha. Złoże urabiane jest przy pomocy materiałów wybuchowych na trzech poziomach eksploatacyjnych. Po wstępnym przekruszeniu, samochodami samowy- ładowczymi, kamień wapienny dostarczany jest do Zakładów Wapienniczych w Górażdżach i Cementowni Górażdże w Choruli (poza granicami omawianego arkusza). Złoże wapieni „Tarnów Opolski” eksploatowane jest przez Śląskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego OPOLWAP na podstawie koncesji ważnej do 2030 r. W 2002 r. utworzono obszar górniczy o powierzchni 227,1 ha i teren górniczy o powierzchni 509,3 ha. Złoże urabiane jest przy pomocy materiałów wybuchowych, na dwóch poziomach eksploatacyjnych, w polu wschodnim. Po dwukrotnym przekruszeniu kamień wapienny dostarczany jest do Za- kładów Wapienniczych w Tarnowie Opolskim. Dwa złoża wapieni eksploatowane były w latach minionych. Na złożu „Izbicko II” eks- ploatację zakończono w 1992 r., a na złożu „Szymiszów” w 1972 r. Odpady mineralne (eksploatacyjne i przeróbcze) powstałe w procesie produkcji wapna składowane są w wyrobiskach poeksploatacyjnych złóż „Izbicko II” i „Tarnów Opolski” (tabela 4). Tabela 4 Odpady mineralne Kopalnia Miejscowość Powierzchnia Ilość odpadów Możliwe sposoby Nr obiektu Rodzaj Gmina zwałowiska (stan na rok 2001) wykorzystania na mapie Użytkownik odpadów Powiat (ha) (tys. t) odpadów 1 2 3 4 5 6 7 8 IZBICKO II Ogórek 1 Tarnów Opolski Ek, Pr 11 2 500 - do rekultywacji brak opolski TARNÓW Kamień Śląski OPOLSKI Śląskie Zakłady Gogolin 2 Ek, Pr 5 1 500 - do rekultywacji Przemysłu Wapienniczego krapkowicki „Opolwap” S.A. TARNÓW Kamień Śląski OPOLSKI Śląskie Zakłady Gogolin do rekultywacji 3 Ek, Pr 19 3 000 - Przemysłu Wapienniczego krapkowicki „Opolwap” S.A Rubryka 4: Ek - zwały eksploatacyjne, Pr - zwały przeróbcze Rubryka 6: składowanych Rubryka 7: wykorzystanych Eksploatacja złoża kruszywa naturalnego „Przywory” prowadzona jest w polu B przez Spółdzielnię Pracy Surowców Mineralnych z Opola na podstawie koncesji ważnej do 2004 r. W 1998 roku utworzono obszar i teren górniczy o powierzchni 105,5 ha.

Złoże piasków i żwirów „Przywory II” eksploatuje Zakład Prefabrykacji Materiałów Budowlanych oraz Usług Ogólnobudowlanych. Koncesję na eksploatację wydano w 1998 r. na okres 30 lat. W tymże roku utworzono obszar górniczy o powierzchni 7 ha i teren górniczy o powierzchni 10,8 ha. Oba złoża kruszywa naturalnego eksploatowane są spod lustra wody koparkami chwy- takowymi, a wydobyty urobek podlega jedynie sortowaniu.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Tarnów Opolski wyznaczono jeden duży obszar perspektywiczny wapieni triasowych. Natomiast obszarów prognostycznych nie wyznaczano. Obszar perspektywiczny wskazano na podstawie licznych opracowań charakteryzują- cych litologię i jakość osadów triasu (Kochanowska, 1991; Kotlicki, Kubicz, 1974; Kubicz i in., 1977; Podstolski, 1977), a także udokumentowanych złóż wapieni. Jest to rejon zajmują- cy około 40% obszaru omawianego arkusza, jego południową część. Występujące tu wapienie charakteryzują się wysoką jakością, dużą miąższością i zaleganiem pod niewielkim nadkładem. Kopalina może znaleźć zastosowanie w przemyśle wapienniczym i cementowym, a także przy produkcji nawozów węglanowych. Badania penetracyjne za piaskami przeprowadzone na terenie projektowanego zbiornika wodnego „Raszowa” (Górna, Ulatowski, 1987) dały wynik negatywny, gdyż w odwierconych otworach występują jedynie piaski gliniaste, gliny oraz zwietrzeliny wapieni.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Tarnów Opolski należy w całości do dorzecza Odry. Główną rzeką jest Chrząstawa (Jemielnica), będąca lewobrzeżnym dopływem Małej Panwi. Jej największym dopływem na terenie arkusza jest Sucha, której źródła znajdują się w pobliżu miejscowości Sucha. Zlewnia Chrząstawy zajmuje północno-wschodnią część obszaru arkusza. W środko- wej i południowej części omawianej mapy, sieć hydrograficzna jest bardzo uboga lub nie wy- stępuje ze względu na bardzo dobrze przepuszczalne podłoże i głębokie występowanie pierwszego poziomu wód podziemnych. Ważnym elementem hydrograficznym są stawy w rejonie Utraty w dolinie Suchej. Zachodnia część obszaru arkusza jest odwadniana przez niewielkie cieki Czernka i Lutnia, doprowadzające wody do Odry.

Jakość wód powierzchniowych była badana w dwóch punkach pomiarowych zlokalizowanych na Chrząstawie. W 2001 roku (Chałupniak i in., 2002) stwierdzono I i II klasę czy- stości ze względu na stężenie azotanów i stan sanitarny.

2. Wody podziemne Obszar arkusza Tarnów Opolski według Atlasu hydrogeologicznego Polski w skali 1:500 000 (Paczyński i in., 1993, 1995), położony jest w subregionie triasu śląskiego, należą- cym do regionu śląsko-krakowskiego. Tylko niewielki północno-zachodni fragment, należy do regionu opolskiego. Warunki hydrogeologiczne zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tarnów Opolski (Górnik, 1997). Na obszarze arkusza można wydzielić dwa użytkowe piętra wodonośne: czwartorzędowe oraz triasowe, które składa się z dwóch poziomów wodonośnych, środkowotriasowego i dolnotriasowego. Użytkowe piętro czwartorzędowe występuje głównie w północnej i zachodniej części omawianego obszaru, głównie w zasięgu doliny kopalnej Małej Panwi. Jest ono wykształcone wśród piasków i żwirów rzecznych, wodnolodowcowych i lodowcowych w formie dwóch lub jednej warstwy wodonośnej często ze sobą połączonych hydraulicznie. Ich miąższość wynosi od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. Zwierciadło swobodne występuje na głębokości od 0,2 m do 14,7 m. Wydajność studni jest zmienna i wynosi od 6,1 m3/h, przy depresji 9,2 m do 76,3 m3/h, przy depresji 7,8 m, a współczynnik filtracji od 15,7 m/24h do 56,1 m/24h. Zasila- nie tego piętra odbywa się przez infiltrację opadów z powierzchni terenu. Wody piętra czwartorzędowego są słodkie, o niskiej mineralizacji od 88 do 496 mg/dm3, miękkie i średniotwarde od 1,0 mval/dm3 do 8,1 mval/dm3. Odczyn waha się od 7,07 do 7,85 pH. Zawartość siarczanów i chlorków wynosi średnio odpowiednio 93,2 mg/dm3 i 28,8 mg/dm3. Należą one do wód średniej jakości ze względu na podwyższoną średnią za- wartość żelaza i manganu. Piętro triasowe składa się z poziomu środkowo- i dolnotriasowego. Poziom środkowo- triasowy wykształcony jest wśród wapieni, wapieni marglistych i dolomitów wapienia muszlowego, jego miąższości dochodzi do ponad 70,0 m. Zbiornik ten charakteryzuje się du- żą zasobnością oraz dobrą jakością wody. Występuje na głębokości od kilkunastu do ponad 100 m. Na obszarze wychodni zwierciadło jest swobodne i stopniowo, w kierunku północnym przechodzi w napięte. Przykrywają go utwory nieprzepuszczalne, łupki piaszczyste, iłowce dolomityczne i margle kajpru. W rejonie wychodni utworów wapienia triasowego zwierciadło wód podziemnych stabilizuje się na głębokości do kilkunastu metrów, w kierunku północnym

15 nabiera charakteru artezyjskiego (pierwotnie stabilizowało się ono do dwóch metrów ponad poziomem terenu). Wydajność pojedynczej studni wynosi od 169,2 m3/h, przy depresji 43,0 m (w Walidrogach) do 223,0 m3/h, przy depresji 4,45 m (w Kosorowicach). Współczyn- nik filtracji waha się od 0,6 m/24h do 432 m/24h, średnio wynosi około 40 m/24h. Eksploatacja tego poziomu przez duże ujęcie wód podziemnych „Grotowice-Utrata” dla miasta Opola oraz liczne ujęcia wodociągów wiejskich, spowodowały powstanie leja do rzęd- nej 120 m n.p.m., zaznaczonego w północno-zachodniej części obszaru arkusza (Dymny, 1995; Koślacz, 1988; Kołaczkowski, 1991). Dla ochrony zasobów i jakości wód podziemnych ujęcia „Utrata-Grotowice”, wyznaczono strefę ochronną, obejmującą północno-zachodni fragment obszaru arkusza. Ze względu na obniżenie zwierciadła wód podziemnych wymaga- nym przy eksploatacji wapieni, w rejonie wyrobiska pomiędzy Tarnowem Opolskim i Ka- mieniem Śląskim, powstał lej depresji o średnicy około sześciu kilometrów (Kryza, 1996). Dopływ wód do wyrobiska wynosi około 22,8 m3/min. W obrębie poziomu wapienia muszlowego został wyznaczony wg Kleczkowskiego (1990) jeden z głównych zbiorników wód podziemnych - zbiornik Opole-Zawadzkie, który został zaliczony do obszarów wymagających najwyższej ochrony (fig 3). Wody poziomu wapienia muszlowego charakteryzują się mineralizacją od 212 mg/dm3 do 780 mg/dm3 i należą do wód słodkich. Twardość ogólna wynosi od 2,0 mval/dm3 do 10,0 mval/dm3, zawartość jonów siarczanowych i chlorkowych jest niższa niż przyjęte dopuszczalne stężenia tych wskaźników dla wód do picia i na potrzeby gospodarcze. Generalnie wody poziomu środkowotriasowego można zaklasyfikować do wód dobrej jakości. Użytkowy poziom dolnotriasowy występuje wśród piaskowców środkowego i dolnego pstrego piaskowca oraz dolomitach i marglach retu. Jego średnia miąższość wynosi około 28,0 m. Zwierciadło wód podziemnych jest napięte i występuje na głębokości od około 40 m w południowej części obszaru arkusza do 250 i 300 m w jego środkowej i północnej części. Wydajność studni wynosi w rejonie Górażdży od 21 m3/h przy depresji 48,6 m do 103,9 m3/h przy depresji 1,3 m. Współczynnik filtracji wynosi około 27 m/24h. W obrębie tego poziomu, został wydzielony jeden z głównych zbiorników wód podziemnych (Kleczkowski, 1990) Krapkowice-Strzelce Opolskie, którego obszar podlega wysokiej ochronie (fig. 3). Wody poziomu dolnotriasowego charakteryzują się mineralizacją ogólną od 367 mg/dm3 do 632 mg/dm3. Twardość ogólna wynosi ponad 6,0 mval/dm3, zawartość siar- czanów i chlorków wynosi średnio odpowiednio 93,1 mg/dm3 i 18,6 mg/dm3. Wody te można zaklasyfikować do wód o dobrej jakości.

Fig. 3. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990)

1 - obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 - granica GZWP w ośrodku porowym; 4 - granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 5 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym, 6 - większe jeziora. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 323 - Subzbiornik rzeki Stobrawa, trzecio- rzęd, czwartorzęd (Tr, Q); 327 - Zbiornik Lubliniec-Myszków, trias dolny i środkowy (T1,2); 330 - Zbiornik Gliwice, trias dolny i środkowy (T1,2); 332 - Subniecka Kędzierzyńsko-Głubczycka, trzeciorzęd, czwartorzęd (Tr, Q); 333 - Zbiornik Opole-Zawadzkie, trias środkowy (T2); 335 - Zbiornik Krapkowice-Strzelce Opolskie, trias dolny (T1); 336 - Niecka Opolska, kreda górna (K2); 337 - Dolina kopalna Lasy Niemodlińskie, czwartorzęd (Q)

Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych: komunalne i przemysłowe o wydajno- ści powyżej 50 m3/h. Studnie zlokalizowane pomiędzy miejscowościami: Tarnów Opolski, Krośnice i Chrząstowice, wchodzą w skład ujęcia wód podziemnych Grotowice-Utrata.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach arkusza 874-Tarnów Opolski zamieszczo- no w tabeli 5. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrome- trii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrome- trii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 5 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Zakresy zawartości Wartość przeciętnych (median) Wartość przeciętnych (median) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra w glebach na arkuszu w glebach na arkuszu w glebach obszarów niezabu- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Tarnów Opolski Tarnów Opolski dowanych Polski 4) Metale Gleby o przekroczonych 1) 2) 3) N=12 N=12 N=6522 Grupa A Grupa B Grupa C dopuszczalnych Głębokość (m ppt) wartościach stężeń Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) 0 - 0,3 0 - 2 dla grupy C Głębokość (m ppt) 0,0 - 0,2 As Arsen 20 20 60 <5-14 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15-136 35 27 Cr Chrom 50 150 500 1-11 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 23-188 52 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-2,2 0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 2-9 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-8 6 3 Pb Ołów 50 100 600 18-65 25 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Tarnów Opolski 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń (w %) a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie As Arsen 100 przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzyma- Cr Chrom 100 nie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia Zn Cynk 75 25 ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze Cd Kadm 92 8 stanu faktycznego, Co Kobalt 100 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami Cu Miedź 100 i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także Ni Nikiel 100 grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków Pb Ołów 92 8 kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza Tarnów Opolski 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 do poszczególnych grup zanieczyszczeń (w %) 75 25 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 25 km2) nie jest dostateczna do wykre- ślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zaklasy- fikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem..., 2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do grupy B, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyż- szała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczysz- czeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne ilości większości pierwiastków w glebach na terenie arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całe- go kraju. Około dwukrotnie wyższe wartości median w stosunku do gleb z terenów niezabudowanych Polski zanotowano dla cynku, niklu i ołowiu. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 75 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Do grupy B (pozwalającej na wielofunkcyjne użytkowanie) zaliczono 25 % gleb występujących w punktach 1, 8, 9 i 11 ze względu na podwyższone za- wartości metali w poszczególnych miejscach. Stwierdzone podwyższenia zawartości kadmu, ołowiu i cynku w glebach mają przypuszczalnie pochodzenie antropogeniczne. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygna- łem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szcze- gółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawarto- ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy. (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartość dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego waha się w granicach od 20 do ponad 50 nGy/h. Zauważalne jest zmniejszanie wartości dawki od północy ku południowi. Zmienność ta spowodowana jest obecnością anomalii poczarnobylskiego cezu. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawki promieniowania gamma są niższe i wahają się od niespełna 20 do 35 nGy/h. Wartość średnia, wynosząca około 25 nGy/h jest niższa od średniej dla Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. W tej strefie nie zaznacza się wpływ poczarnobylskiego cezu na wielkość dawki promieniowania gamma. Zarówno czwartorzędowe piaski i żwiry jak i utwory węglanowe triasu charakteryzują się niskim tłem promieniowania gamma.

874W PROFIL ZACHODNI 874E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5609782 5617898 5615869 5606896

m 5613551 m 5604527 5609858 5602565 5605655 5601647 5600974 0 102030405060 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5609782 5617898 5615869 5606896

m 5613551 m 5604527 5609858 5602565 5605655 5601647 5600974 0 5 10 15 20 25 30 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 2 kBq/m kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuż profilu zachodniego wahają się od ponad 25 kBq/m2 w części północnej do poniżej 5 kBq/m2 w części południowej. Wzdłuż profilu wschodniego stężenia poczarnobylskiego cezu są znacznie niższe i wahają się w granicach od niespełna 1 do 2,5 kBq/m2. Północno – wschodnia część arkusza Tarnów Opolski leży w brzeżnej części jednej z najintensywniejszych w Polsce anomalii poczarnobylskich, należącej do tzw. anomalii Opola. Szczegółowe badania rozkładu cezu w profilach glebowych wykazały, że główna masa skażeń cezu skupia się w przypowierzchniowej, dziesięciocentymetrowej war- stwie gleby. Stwierdzone zagrożenia nie stwarzają zagrożenia radiologicznego dla ludności. Pozostała część arkusza jest bardzo słabo zanieczyszczona poczarnobylskim cezem.

IX. Składowanie odpadów Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przy- rodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie z wymaganiami zawartymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628) oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przy- padkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących ak- tów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależno- ści od wyróżnionych 3 typów składowisk: N - odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O - odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych ty- pów składowisk odpadów, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Tarnów Opolski wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębo- kości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest możliwa, ale wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca skła- dowania odpadów, po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonaniu systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania skła- dowisk. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań uwzględniając: - izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 6), - przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych (b – zabudowy mieszkaniowej i stref ochronnych związanych z infrastrukturą, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin), - punktowe warunkowe ograniczenia odniesione do wytypowanych wyrobisk poeksploatacyjnych, oznaczone na mapie symbolem (b) i wynikające z występowania pojedynczej zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej w formie rozproszonej. Lokalizowanie potencjalnych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥5 ≤1*10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤1*10-9 O – odpadów obojętnych ≥1 ≤1*10-7 gliny

Na obszarze arkusza Tarnów Opolski obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów wydzielone ze względu na występowanie: - stref ochronnych ujęć wody podziemnej dla celów komunalnych i przemysłowych dla miast: Górażdze i Kamień Śląski, - obszarów erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich dolin rzek: Jemielnica, Sucha i Malina wraz dopływami, - terenów leżących w strefie zagrożenia powodziowego (zalane w czasie powodzi w 1997 r) obejmujące doliny rzek: Jemielnica i Sucha, - terenów bagiennych i podmokłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego (w dolinie rzeki Sucha na wschód od miejscowości Haleńsko oraz Czarnka na wschód od Opola, (rejon miejscowości Raszów na południe od Dębowej Kuźni), - sztucznych zbiorników wód powierzchniowych w rejonie miejscowości Utrata i Grodzisko, - kompleksów leśnych zajmujących ok. 70% powierzchni obszaru arkusza (część pół- nocno-zachodnia, północno-wschodnia i południowa), - terenów zwartej zabudowy miejscowości: Chrząstowice, Dębska Kuźnia, Daniec, Kosorowice, Tarnowów Opolski, Nakło, Izbicko, Otmice, Kamieniec Śląski, Gorażdże i Szymiszów. Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoża określone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6). Na obszarze arkusza Tarnów Opolski gruntami spełniającymi kryteria naturalnych cech izolacyjności są iłowce triasu górnego i czwartorzędowe gliny zwałowe zlodowaceń środko- wopolskich (stadiał maksymalny).Iłowce triasu górnego tworzą niewielkie wychodnie w rejonie miejscowości Dębie i Krośnica. W północnej części obszaru występują bezpośrednio w podłożu utworów czwartorzędowych na głębokości od kilku do kilkudziesięciu metrów. W rejonie miejscowości Grodzisko przykryte są dwu metrową warstwą piasków czwartorzę- dowych. Miąższość iłowców triasu górnego w rejonie Dębia wynosi 84 m (otw. 1), w rejonie miejscowości Daniec 58 m (otw. 2) i maleje w kierunku południowym do 7,3 m (otw. 4). Utwory te spełniają kryteria izolacyjności w stosunku do lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. Gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego stadiału maksymalnego w formie po- kryw występują na całym obszarze z wyjątkiem jego północno-zachodniej części. Ich miąż- szość jest niewielka i wynosi kilka metrów w części północnej i zmniejsza się do 1-2 m w części południowej, gdzie przykrywają wychodnie wapieni. Są to gliny piaszczyste, często

25 przewarstwiane glinami pylastymi. W rejonie miejscowości Dąbrowice stwierdzono najwięk- szą ich miąższość 6,4 m (otw. 3). Gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego występu- jące na obszarze arkusza Tarnów Opolski spełniają kryteria izolacyjności jedynie dla składo- wisk odpadów obojętnych. Na wydzielonych preferowanych obszarach lokalizowania składowisk zwierciadło wody pierwszego czwartorzędowego poziomu wodonośnego występuje na głębokości 1-6 m. Ustabili- zowane zwierciadło wody triasowego piętra wodonośnego występuje na głębokości 11-27 m. Preferowane obszary lokalizowania składowisk odpadów, ze względu na wartość prze- puszczalności podłoża (k<10-9 m/s) spełniają kryteria naturalnej bariery geologicznej zarówno dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych, jak i niebezpiecznych. Podzielono je na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań na podstawie przyjętych ograniczeń warunkowych. Na obszarze wydzielonych rejonów warunkowe ograniczenia związane są z występowaniem: - stref najwyższej i wysokiej ochrony wód podziemnych (ONO) wchodzących w skład głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) nr 333, 334 i 335, które obejmują cały obszar arkusza. - obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, który występuje w północno-wschodniej części oraz strefy ochronnej Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny” występującej w południowej części opisywanego obszaru, - obiektów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego w miejscowościach: Grodzisko i Sucha, (zabytkowe kościoły), Izbicko (pomniki przyrody żywej: dąb szypułkowy i jesion wyniosły) obszary położone na północ od Izbicka i na wschód od Kosorowic, Suchej i Kalinowa, ze stanowiskami archeologicznymi, - obszarów w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości: Chrząstowice, Dębska Kuźnia, Daniec, Kosorowice, Tarnowów Opolski, Nakło, Izbicko, Otmice, Kamieniec Śląski, Gorażdże i Szymiszów. Najkorzystniejsze warunki lokalizacji składowisk odpadów na obszarze arkusza Tarnów Opolski występują w pobliżu miejscowości: Dębie, Dąbrowice, Daniec i Grodzisko na półno- cy oraz w rejonie miejscowości Otmice, Siedlec i Kalinów na południu obszaru. Generalnie jednak opisywany obszar nie posiada korzystnych warunków dla lokalizowania składowisk odpadów. Występuje na nim szereg ograniczeń warunkowych, w tym główne ograniczenie związane z ochroną wód. Na obszarze arkusza Tarnów Opolski wytypowano 4 wyrobiska jako potencjalne miejsca lokalizacji składowisk. Są to kamieniołomy wapienia w rejonie Tarnowa Opolskiego i Kamienia Śląskiego, w których prowadzona jest eksploatacja oraz wyrobiska po eksploatacji wapieni w rejonie miejscowości Otmice. Wyrobiska posiadają ograniczenia lokalizacyjne ze

26 względu na pobliską zabudowę mieszkaniową i ochronę wód. Wyrobiska, w których prowadzona jest eksploatacja, posiadają ograniczenie warunkowe ze względu na ochronę złoża wapieni. Przedstawione na mapie obszary i miejsca preferowanych lokalizacji składowisk odpa- dów, należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydrolo- gicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549) inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi posiadać opracowaną dokumentację geologiczno-inżynierską i hydrogeologiczną, które stanowią załącz- nik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasię- gi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwy- kle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach omawianej warstwy tematycznej mapy. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Tarnów Opolski Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Górnik, 1997). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: - stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, - stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, - stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP

realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej od- porności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, - stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanie- czyszczeń, - stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też ob- szarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w rejonie preferowanych obszarów lokalizowania składowisk Głębokość do zwierciadła wody podziemnej Miąższość Nr otworu Profil geologiczny występującego pod warstwy Archiwum na mapie warstwą izolacyjną izolacyjnej i nr otworu dokumen- [m p.p.t.]

tacyjnej B strop [m] zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 BH 1 0,0 Gleba 8740063 0,3 Piasek 10,0 Dolomit wapnisty 12,0 Piasek Q 24,0 Iłołupki T 84,0 120,0 12,0 108,0 Dolomit 120,0 Iłołupki 137,0 Dolomit 145,0 Wapienie BH 2* 0,0 Gleba 8740089 0,3 Glina piaszczysta 1,7 Glina pylasta 4,9 Glina 6,4 6,7 6,0 6,7 Piasek1 7,0 Glina 10,2 Piasek pylasty Q 12,0 Ił T BH 3* 0,0 Piasek Q 8740056 2,0 Iłołupki T 12,0 Dolomit 16,0 Łupki 45,0 47,0 1,1 22,0 Iłołupki 32,0 Łupki 47,0 Wapienie

1 2 3 4 5 6 7 BH 4 0,0 Gleba 8740020 0,2 Piasek 1,8 11,4 11,4 1,2 Glina piaszczysta Q 3,0 Wapienie T BH 5* 0,0 Glina zwietrzelinowa Q 2,0 15,0 15,0 8740039 2,0 Wapienie T BH 6* 0,0 Glina Q 2,0 26,6 26,6 8740052 2,0 Wapienie T PGWr 7 0,0 Gleba (2771) 0,2 Piasek gliniasty 1,0 nb. nb. 4 MN 2,0 Glina z okruchami wapienia Q 3,0 Wapień marglisty zwietrzały T Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, PGWr – Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego „PROXIMA” S.A. we Wrocławiu, AUWOp – Archiwum Urzędu Wojewódz- kiego w Opolu, 2771 – Numer archiwalny i tytuł opracowania; Rubryka 2: * otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B. Rubryka 4: wiek utworów: Q – czwartorzęd, T – trias; Rubryka 6, 7: nb. – nie badano,

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Tarnów Opolski zostały określone dla około 50% jego powierzchni. Pozostałej części nie klasyfikowano - zajmują ją tereny: złóż kopalin, obszarów leśnych, terenów gruntów ornych klasy I-IVa użytków rolnych i łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zieleń urządzona (parki) i tereny międzywala w rejonie stawów hodowlanych. Warunki podłoża budowlanego określone zostały w dwóch kategoriach: obszary korzystne oraz niekorzystne, utrudniające budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach podłoża budowlanego zaliczono tereny zbudowane ze spoistych gruntów w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym (gliny piaszczyste) i niespoistych gruntów średniozagęszczonych (piaski i żwiry), które składają się na kompleks glacjalno-fluwioglacjalny, obejmujący głównie centralną i północną część terenu arkusza. Do korzystnych zaliczono także niespoiste grunty średniozagęszczone w postaci pia- sków i żwirów rzecznych, budujących plejstoceńską terasę nadzalewową dolin Odry w pół- nocno-zachodniej części arkusza. Jako korzystne zakwalifikowano również obszary wychodni wapieni podłoża triasowego w południowej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza, z wyłączeniem rejonu występowania warstw karchowickich. Na wszystkich tych obszarach zwierciadło wód gruntowych zalega z reguły na poziomie poniżej 2 m p.p.t., nie występują zjawiska geodynamiczne, a nachylenie stoków na terenach bezleśnych nie przekracza 12%. Korzystne warunki budowlane na arkuszu Tarnów Opolski występują: w Suchym Borze, na północ od Dębskiej Kuźni, w Krzyżowej Dolinie, w kilku obszarach w okolicy miejscowości

Daniec, na południowy wschód od Krośnicy, w pasie Kosorowice-Tarnów Opolski-Nakło- Otmice-Sucha-Rozmierz, w Górażdżach, w pasie Kamionek-Poznowice oraz w rejonie Kali- nów-Rożniętów. Jako niekorzystne określono rejony występowania niespoistych gruntów luźnych (pia- sków i żwirów) oraz słabonośnych gruntów organicznych (namuły gliniaste i torfy), wypeł- niających doliny rzeczne, głównie w centralnej i północnej części arkusza. Na obszarach tych zwierciadło wód gruntowych występuje płycej niż 2 m p.p.t., a ponadto tereny te są miejscami zagrożone powodziami. Do niekorzystnych dla budownictwa zaliczono również obszary zbudowane z innych gruntów, gdzie występują podmokłości. Jako niekorzystną określono także strefę wychodni wapieni warstw karchowickich, które są objęte zjawiskami krasowymi oraz obszary zmienione antropogeniczne (stare wyrobiska górnicze i składowiska). Większe tereny o niekorzystnych warunkach podłoża budowlanego obejmują doliny: Chrząstawy, Borycza, Czarnki i Suchej z dopływami, Falmirowice, tereny na zachód od Kosorowic, rejon na północ od Suchej, rejon Kamienia Śląskiego, teren na wschód od Górażdży, obszar na północ od Szymiszowa i izolowane podmokłe polany śródleśne.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Tarnów Opolski gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas I-IVa zajmują niewielkie powierzchnie w północnej jego części i nieco większe na południu, stanowiąc około 7% powierzchni. W obniżeniach terenu spotykane są łąki na glebach pochodzenia organicznego. W Kalinowicach teren parku został zaznaczony jako zieleń urządzona. Lasy zajmują około 40% powierzchni arkusza i występują w części zachodniej, północno- wschodniej oraz południowej. Są to przeważnie lasy sosnowe i sosnowo-świerkowe. Ochroną przyrody i krajobrazu objęta jest niewielka część powierzchni. Na południu znajduje się fragment strefy ochronnej Parku Krajobrazowego „Góra Św. Anny”, utworzonego w 1988 roku. W północno-wschodnim rejonie położona jest część obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, który w przewadze leży w granicach terenu arkuszy sąsiednich. Całkowita powierzchnia tego obszaru wynosi 118 367 ha. Chronione są tutaj roz- ległe kompleksy leśne oraz obszary zlewniowe. W granicach obszaru arkusza znajdują się dwa rezerwaty przyrody typu leśnego: „Ka- mień Śląski” i „Tęczynów”. Rezerwat „Kamień Śląski” ma powierzchnię 10,84 ha i utworzony został w 1958 roku w celu ochrony lasu mieszanego ze stanowiskiem brekinii. W pobliżu Szymiszowa na powierzchni 31,37 ha utworzono w 2000 roku rezerwat „Tęczynów”. Chro-

30 niony jest w nim drzewostan buczyny niżowej i grab subkontynentalny z chronionymi gatun- kami runa. Na omawianym obszarze występuje 21 pomników przyrody żywej (tabela 8). Wśród objętych ochroną znajdują się: dęby szypułkowe, jarząby brekinie i sosny pospolite. Spotykane są: wiąz szypułkowy, buk zwyczajny, lipa drobnolistna, jesion wyniosły i miłorząb dwuklapowy. W miejscowości Kalinowice znajduje się aleja drzew pomnikowych złożona z 31 lip drobnolistnych. Za pomnik przyrody nieożywionej uznano głaz narzutowy. Jest to różowy granit skandynawski, który został przeniesiony do Kamienia Śląskiego z terenu wyrobiska w Tarnowie Opolskim. W pobliżu Dębskiej Kuźni w 1997 roku ochroną objęto torfowisko. Utworzono tu na powierzchni 5,19 ha użytek ekologiczny „Torfowisko Dębska Kuźnia”. Celem ochrony jest zachowanie tego terenu ze względu na bogaty i ciekawy zespół roślinny oraz jako miejsce bytowania i żerowania bociana czarnego. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Miejscowość Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 Gogolin L - „Kamień Śląski” 1 R Kamień Śląski 1958 krapkowicki (10,84) Strzelce Opolskie L - „Tęczynów” 2 R Szymiszów 2000 strzelecki (31,37) Chrząstowice 3 P Suchy Bór 1973 Pż - dąb szypułkowy opolski Chrząstowice 4 P Suchy Bór 2000 Pż - dąb szypułkowy opolski Chrząstowice 5 P Suchy Bór 2000 Pż - dąb szypułkowy opolski Chrząstowice 6 P Suchy Bór 2000 Pż - dąb szypułkowy opolski Chrząstowice 7 P Suchy Bór 1953 Pż - dąb szypułkowy opolski Chrząstowice 8 P Dębska Kuźnia 1957 Pż - buk zwyczajny opolski Chrząstowice 9 P Dębska Kuźnia 1957 Pż - sosna pospolita opolski Chrząstowice 10 P Dębie 1966 Pż - sosna pospolita opolski Chrząstowice 11 P Daniec 1958 Pż - sosna pospolita opolski Izbicko Pż - dąb szypułkowy, 12 P Izbicko 1969 strzelecki jesion wyniosły Izbicko 13 P Izbicko 1969 Pż - wiąz szypułkowy strzelecki Gogolin 14 P Górażdże 1956 Pż - jarząb brekinia krapkowicki Gogolin 15 P Górażdże 1956 Pż - 2 jarząby brekinie krapkowicki

1 2 3 4 5 6 Gogolin 16 P Górażdże 1956 Pż - 2 jarząby brekinie krapkowicki Gogolin 17 P Kamień Śląski 1953 Pż - jarząb brekinia krapkowicki Gogolin 18 P Kamień Śląski 1953 Pż - jarząb brekinia krapkowicki Gogolin 19 P Górażdże 1956 Pż - jarząb brekinia krapkowicki Gogolin 20 P Kamień Śląski 1953 Pn - G - (granit skandynawski) krapkowicki Strzelce Opolskie Pż - aleja drzew pomnikowych 21 P Kalinowice 1971 strzelecki (31 lip drobnolistnych) Strzelce Opolskie 22 P Kalinowice 1957 Pż - lipa drobnolistna strzelecki Strzelce Opolskie 23 P Kalinowice 1956 Pż - dąb szypułkowy strzelecki Strzelce Opolskie Pż - 2 dęby szypułkowe, 24 P Kalinowice 1971 strzelecki miłorząb dwuklapowy Chrząstowice „Torfowisko Dębska Kuźnia” 25 U Dębska Kuźnia 1997 opolski (5,19) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - użytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - leśny rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej, Pn - nieożywionej rodzaj obiektu: G - głaz narzutowy

W obrębie arkusza proponuje się wyznaczenie dwóch stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej w: Dąbrowicach i Górażdżach. W Dąbrowicach położona jest od- krywka w kemie, gdzie występują piaski i żwiry warstwowane krzyżowo z przerostami gliny oraz głazami granitowymi dochodzącymi do 30 cm średnicy. Natomiast na terenie zrekultywowanego wyrobiska kopalni wapieni „Górażdże” występuje fragment skrasowiałych, spęka- nych i skrzemieniałych wapieni górażdżańskich. Tabela 9 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej Nr obiektu Gmina Rodzaj Miejscowość Uzasadnienie wyboru na mapie Powiat obiektu 1 2 3 4 5 Wyrobisko w kemie: piaski i żwiry krzyżowo warstwo- Chrząstowice 1 Dąbrowice O wane, z cienkimi przerostami gliny, głazami granito- opolski wymi do 30 cm średnicy Fragment ściany zrekultywowanego wyrobiska kopalni Gogolin 2 Górażdże P wapieni „Górażdże”: wapienie spękane, skrzemieniałe, krapkowicki glina krasowa, dwa leje krasowe Rubryka 4: rodzaj obiektu: O - odsłonięcie, P - profil

Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza znajdują się fragmenty krajowych obszarów węzłowych: „Borów Stobrawskich” i „Góry Św. Anny” (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 - granica międzynarodowego obszaru węzłowego, jego numer i nazwa: 17M - Doliny Środkowej Odry; 2 - granice krajowych obszarów węzłowych, ich numery i nazwy: 10K - Borów Stobrawskich; 14K - Góry Św. Anny, 3 - międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 19m - Górnej Odry System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody, ich numery i nazwy; 4 - o powierzchni większej niż 100 ha: 396 - Grądy Odrzańskie, 419 - Bory Stobrawskie, 453 - Zbiornik Turawski, 456 - Bory Niemodlińskie, 456a - Stawy w Dąbrowie Niemodlińskiej, 466 - Kocia Góra, 472 - Dolina Małej Panwi, 474 - Lasy Lublinieckie, 477 - Lasy Turawskie, 478 - Izbicko, 511 - Dolina Odry między Koźlem a Krapkowicami, 543 - Lasy między Kędzierzynem-Kożlem a Rybnikiem; 5 - o powierzchni mniejszej niż 100 ha: 419c - Smolnik, 419d - Poliwoda, 456b - Staw Nowokuźnicki, 466a - Stawy koło Pludr, 493 - Kamienna Góra, 519 - Aleja Dębowa koło Głogówka; 6 - większe jeziora

Według CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) w granicach arkusza występują następujące europejskie ostoje przyrody: „Dolina Małej Panwi”, „Lasy Turaw- skie” oraz „Izbicko”. Ich charakterystykę zawiera tabela 7. Tabela 10 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 Nr na Powierzchnia Motyw Status NATURA 2000 Nazwa ostoi Typ fig. 5 (ha) wyboru ostoi Gatunki Ilość siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 472 Dolina Małej Panwi 3 909 W, L Pt - Pt - 477 Lasy Turawskie 12 976 L, W, M Pt, Ss - Pt, Ss 478 Izbicko 720 M, W, L Fl, Pt - Pt Rubryka 4: W - wody śródlądowe, L - lasy, M - murawy i łąki Rubryka 5 i 7: Pt - ptaki, Ss - ssaki, Fl - flora,

XII. Zabytki kultury

W granicach arkusza Tarnów Opolski istnieją liczne stanowiska kultury materialnej się- gające czasów paleolitu, co świadczy o wczesnej działalności człowieka na tym terenie. Stan rozpoznania archeologicznego daje możliwość określenia kilku poziomów kulturowych, od- miennych czasowo. Stanowiska występują zazwyczaj w dolinach rzek i potoków i obejmują punkty, w których zlokalizowano przedmioty w postaci odłupków krzemiennych, monet i licznych fragmentów ceramiki. Są to stanowiska wielokulturowe w rejonie: Dańca, Izbicka, Ligoty Samborowej, Nakła, Tarnowa Opolskiego i Rozmierza i Suchodańca. Dokumentują one przede wszystkim działalność ludności w okresie późnej epoki brązu (kultura łużycka) i okresu wpływów rzymskich (kultura przeworska). Stanowiskom o charakterze osad miesz- kalnych i hutniczych towarzyszą często cmentarzyska kurhanowe i ciałopalne, wykorzysty- wane do okresu wczesnego średniowiecza: w: Izbicku, Dańcu, Stawach. Osadnictwo śre- dniowieczne datowane na XIII-XV wiek dokumentują grodziska. Na północny wschód od Izbicka między stawami zlokalizowano późnośredniowieczne grodzisko stożkowate. Inne grodziska znajdują się w: Rozmierzu, Grodzisku, Kamionku i Siedlcu. W głównych miejscowościach rejonu znajdują się: liczne zabytki sakralne, architekto- niczne, zabytki techniki, parki podworskie i miejsca pamięci narodowej, ujęte w rejestrze Wo- jewódzkiego Konserwatora Zabytków. Kościoły o gotyckiej bryle (przebudowane w później- szych wiekach) zachowały się w Tarnowie Opolskim i Kalinowie. Pozostałe kościoły zabytkowe znajdują się w: Suchej (z XVI w., przebudowany w 1820 r.), Kamieniu Śląskim (z 1 połowy XVII w.), Raszowej (z 1791 r., przebudowany w 1938 r.), Poznowicach (z około 1800 r., wraz z kaplicą cmentarną z polowy XIX w. i mogiłą rodziny powstańczej z 1921 r.), Grodzi-

34 sku (z 1812 r., ze zmianami w 1924 r.), Rozmierzu (XIX-XX w.). W Boryczu stoi kapliczka z dzwonnicą (XIX w.), a w Izbicku ochronie podlegają mogiły na miejscowym cmentarzu. Na omawianym terenie zachowały się również zespoły pałacowo-parkowe: w Kamieniu Śląskim z XVII-wiecznym pałacem, wozownią, stajnią i stodołą oraz w Izbicku (XVII- XX w.). Same parki dworskie znajdują się w Kalinowicach i Kalinowie. Zespół folwarczny, składający się z obory, wozowni, spichlerza i budynku gospodarczego zachował się w Otmi- cach, a spichlerz dworski, dwukondygnacyjny, z dzwonem z XIX w. - w Kalinowie. Zabytek techniki reprezentują 2 piece szybowe do wypału wapna, pochodzące z 1823 r. W Kamieniu Śląskim, Kalinowie i Rozmierzu ochroną konserwatorską objęte są mogiły powstańców śląskich z 1921 roku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Tarnów Opolski należy do najlepiej rozwiniętych gospodarczo regio- nów Opolszczyzny. Związane to jest z wystąpieniami wapieni triasowych, których udoku- mentowanie i zagospodarowanie przyczyniło się do rozwoju przemysłu wapienno- cementowego. Eksploatowane złoża znajdują się w rejonie: Górażdży, Kamienia Śląskiego, Tarnowa Opolskiego, a złoże „Izbicko-Nakło” nie jest jeszcze zagospodarowane. Udokumen- towane zasoby tych złóż wynoszą ogółem 507 mln ton wapieni mających zastosowanie w przemyśle: wapienniczym, hutniczym, cementowym, rolniczym, a także w budownictwie i drogownictwie. Istnieją również perspektywy dla dalszego ich rozpoznania i udokumentowania, na obszarach położonych w południowej części omawianego terenu. Ze względu na znaczną konfliktowość złóż wapieni z punktu widzenia ochrony środo- wiska (konieczność ochrony lasów, gleb i wód podziemnych) dążyć należy do minimalizacji skutków szkodliwego oddziaływania na środowisko zarówno samej eksploatacji jak i zakła- dów przetwórczych. Dotyczy to również wyboru optymalnych obszarów przewidzianych do udokumentowania i eksploatacji surowca wapienniczego w przyszłości i prowadzenia racjo- nalnej gospodarki złożami, a następnie rekultywacji wyrobisk. Oprócz wapieni, na obszarze arkusza w rejonie położonym na zachód od Kosorowic udokumentowano blisko 28 mln ton kruszywa budowlanego piaszczysto-żwirowego. Obszary ograniczające wybór terenów pod działalność górniczą i przemysłową wyznacza zasięg występowania użytkowanych rolniczo gleb wysokich klas bonitacyjnych oraz obsza- rów leśnych, pełniących funkcje wypoczynkowe i kształtujących środowisko przyrodnicze. Przyszłość omawianego regionu związana będzie z dalszym rozwojem przemysłu cementowego i wapienniczego, a także rolnictwa, czemu sprzyjają korzystne warunki glebowe

35 i klimatyczne oraz wysoka kultura rolna. Atrakcje turystyczne stanowią rezerwaty leśne, liczne pomniki i osobliwości przyrody oraz zabytki architektury zlokalizowane w wielu miejsco- wościach regionu. W granicach arkusza Tarnów Opolski preferowane obszary lokalizacji składowisk gru- pują się w części wschodniej i centralnej, a na pozostałym terenie spotykane są rzadko. Są one związane z wystąpieniami czwartorzędowych glin zwałowych z okresu zlodowaceń środko- wopolskich oraz iłowców triasu. W obrębie wystąpień glin zwałowych wyznaczono obszary predysponowane do skła- dowania odpadów obojętnych (O). Iłowce triasu górnego występują na powierzchni tylko w rejonie miejscowości Dąbie i Krośnica. Ich niewielkie wychodnie wskazano jako obszary lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych (N). Przestrzenne warunkowe ograniczenia w wyróżnionych obszarach wynikają z ochrony: wód podziemnych, przyrody, dziedzictwa kulturowego, złóż kopalin oraz bliskości zwartej zabudowy mieszkaniowej. Wskazane na mapie wyrobiska obecnej i dawnej eksploatacji nie mają naturalnej bariery izolacyjnej i lokalizacja w nich składowisk odpadów bezwzględnie wymagać będzie zastosowania sztucznych barier izolacyjnych. Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim.

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 - Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden.

BAJOREK J., 1994 - Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoża wapieni triasowych do produkcji wapna „Izbicko-Nakło”. Arch. UW w Opolu. BALANA E., 1986 - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża wapieni triasowych „Górażdże” w kategorii B. Arch. Geol. UW w Opolu. CHAŁUPNIAK E. i in., 2002 - Stan środowiska w województwie opolskim w roku 2001. Inspekcja Ochrony Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Opolu. DARSKI J., 1986a - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnów Opolski. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DARSKI J., 1986b - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnów Opolski, Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

DYMNY L., 1995 - Aneks do dokumentacji hydrogeologicznej zasobów wód podziemnych w utworach wapienia muszlowego w kategorii B dla obszaru Grotowice-Utrata - ustalenie stref ochronnych ujęcia. Arch. UW Opole.

GŁOGOWSKI W.,1983 - Dodatek w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B do dokumentacji złoża kruszywa naturalnego „Przywory” w kat. C2. Woj. Arch. Geol. w Opolu. GÓRNA B., ULATOWSKI St., 1987 - Sprawozdanie z prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym na obszarze projektowanego zbiornika Raszowa. Arch. UW w Opolu. GÓRNIK M., 1997 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnów Opolski. Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRUSZKA A., 1974 - Sprawozdanie z badań geofizycznych wykonanych na wystąpieniach bazaltu w woj. opolskim w rejonie Dębskiej Kuźni, Machnic, Pietrowic. Arch. UW w Opolu.

GRYGIEL Z, 1997 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Przywory II”. Wojew. Arch. Geol. w Opolu. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000; Państw. Inst. Geolog., Warszawa, 2002. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH. Kraków. KOCHANOWSKA J., 1991 - Kompleksowa dokumentacja geologiczna opolskiego okręgu eksploatacji surowców węglanowych. Arch. UW w Opolu. KOŁACZKOWSKI m., 1991 - Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych w utworach wapienia muszlowego w kategorii B dla ujęcia Grotowice-Utrata. Arch. UW w Opolu. KONDRACKI J., 1988 - Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOŚLACZ R., 1988 - Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych w utworach wapienia muszlowego w kategorii B dla ujęcia Grotowice-Utrata. Arch. UW Opole. KOTLARSKA B., 1963 - Aneks do dokumentacji geologicznej złoża wapieni triasowych „Szymiszów” woj. opolskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KOTLICKI S., KUBICZ A., 1974 - Trias Śląska Opolskiego. Przewodnik 46 Zjazdu Polsk. Tow. Geolog. Opole - Warszawa. KOWALSKA Z., 1997 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Tarnów Opolski. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KRYZA J., 1996 - Dokumentacja hydrogeologiczna złoża wapieni Tarnów Opolski. Arch. UW Opole. KRYZA J., 1996 - Dokumentacja hydrogeologiczna wybranych złóż wapieni na Opolszczyź- nie, część II. Dokumentacja hydrogeologiczna złoża Izbicko II. Arch. UW W Opolu. KUBICZ A. i in., 1977 - Atlas geologiczno-surowcowy Opolskiego Okręgu Eksploatacji Su- rowców Węglanowych. Poltegor - Wrocław. Arch. UW w Opolu. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIS J., PASIECZNA A., 1995b - Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOSAL J, KOTOWICZ B., 1988 - Dokumentacja geologiczna złoża wapieni triasowych „Tarnów Opolski” w kat. C1+C2. Przed. Geol. w Krakowie. Arch. UW w Opolu. PACZYŃSKI B. i in. 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część I. Sys- temy zwykłych wód podziemnych. Państw.Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. i in. 1995 -Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II. Zaso- by, jakość i ochrona zwykłych wód. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PODSTOLSKI R., 1977 - Badania przydatności utworów węglanowych triasu Śląsko- krakowskiego dla potrzeb przemysłu materiałów wiążących rejonu Jemielnica i Sucha. Arch. UW w Opolu. PRZENIOSŁO S., 2002 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa. SZEWCZYK A., 1986 - Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża wapieni triasowych „Izbicko II” w kategorii B+C1. Woj. Arch. Geol. w Opolu.