Metody Analizy Morfologii I Fizjonomii Jednostek Osadniczych
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ISBN 978- 83- 62673- 45- 2 35 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wroc³awskiego 35 Rozprawy Naukowe IGRR UWr. METODY ANALIZY MORFOLOGII I FIZJONOMII JEDNOSTEK OSADNICZYCH Robert Szmytkie Wroc³aw 2014 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych Robert Szmytkie Wrocław 2014 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 pamięci Antoniego Szmytkie i Romana Cabały Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 35 Redaktor serii Zdzisław Jary Redaktor techniczny Marek Kasprzak Recenzent tomu dr hab. Dariusz Sokołowski, prof. UMK Skład komputerowy Robert Szmytkie Projekt graficzny okładki Marek Kasprzak Ilustracja na okładce: Graf dla miejscowości Cieszków (niem. Freyhan) w 1940 r. W podkładzie Topographische Karte w skali 1:25000, arkusz Krotoschin. Opracowanie: R. Szmytkie. Zalecane cytowanie Szmytkie R., 2014, Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 35, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. ©Copyright 2014 by Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN 978−83−62673−45−2 Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław Druk i oprawa Wydawnictwo Sowa sp. z o.o. ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 Spis treści 1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE .......................................................................................................... 7 1.1. Cel i główne założenia pracy .................................................................................................. 8 1.2. Hipotezy badawcze ................................................................................................................ 9 1.3. Zakres pracy ........................................................................................................................ 10 1.4. Materiały i źródła danych ...................................................................................................... 11 2. MIASTO I WIEŚ. KONTINUUM WIEJSKO-MIEJSKIE ............................................................... 13 2.1. Wieś i specyfika osadnictwa wiejskiego ................................................................................ 13 2.2. Miasto i kryteria identyfikacji miast ........................................................................................ 16 2.3. Pojęcie i zjawiska urbanizacji ............................................................................................... 20 2.4. Koncepcja kontinuum wiejsko-miejskiego ............................................................................. 23 2.5. Aspekty i mierniki miejskości ................................................................................................ 25 2.6. Procedura wydzielania miast w Polsce ................................................................................. 29 3. MORFOLOGIA I FIZJONOMIA JEDNOSTEK OSADNICZYCH ................................................. 33 3.1. Morfologia i morfogeneza osiedli wiejskich ........................................................................... 33 3.2. Struktura przestrzenna miasta .............................................................................................. 39 3.3. Morfologia i fizjonomia miasta............................................................................................... 42 3.4. Morfologia a współczesne procesy urbanizacji ..................................................................... 47 4. WYBRANE METODY ANALIZY MORFOLOGII JEDNOSTEK OSADNICZYCH ........................ 53 4.1. Metody badań koncentracji w sieci osadniczej ...................................................................... 53 4.2. Badania morfogenezy osiedli wiejskich ................................................................................. 56 4.3. Badania morfologii wsi .......................................................................................................... 61 4.4. Analiza kształtu siedliska ...................................................................................................... 66 4.5. Analiza planu miasta ............................................................................................................ 70 4.6. Zastosowanie teorii grafów w analizie morfologii osiedli........................................................ 76 4.7. Metoda „space syntax” ......................................................................................................... 80 5. KONSTRUKCJA WSKAŹNIKÓW DO ANALIZY MORFOLOGII I FIZJONOMII JEDNOSTEK OSADNICZYCH ...................................................................................................................................... 83 5.1. Wskaźnik zabudowy ............................................................................................................. 84 5.2. Wskaźnik gęstości zaludnienia netto .................................................................................... 85 5.3. Wskaźnik rozwinięcia grafu .................................................................................................. 87 5.4. Wskaźnik zwartości zabudowy ............................................................................................. 92 5.5. Wskaźnik morfologii i fizjonomii ............................................................................................ 94 6. ANALIZA MORFOLOGII I FIZJONOMII MAŁYCH MIAST I DUŻYCH WSI W REGIONIE POŁUDNIOWO-ZACHODNIM ................................................................................................................ 97 6.1. Charakterystyka badanej zbiorowości ................................................................................... 97 6.2. Wskaźnik zabudowy w małych miastach i dużych wsiach ................................................... 106 6.3. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik gęstości zaludnienia netto .......................................... 112 6.4. Wskaźnik rozwinięcia grafu w małych miastach i dużych wsiach ........................................ 116 6.5. Wskaźnik zwartości zabudowy w małych miastach i dużych wsiach ................................... 125 6.6. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik morfologii i fizjonomii .................................................. 130 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ................................................................................................. 137 LITERATURA ....................................................................................................................................... 141 SPIS RYCIN.......................................................................................................................................... 161 SPIS FOTOGRAFII ............................................................................................................................... 163 SPIS TABEL ......................................................................................................................................... 163 ANEKS ................................................................................................................................................. 165 5 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 1. Zagadnienia wstępne Badania podejmujące zagadnienie morfologii i fizjonomii jednostek osadni- czych są jednym z ważniejszych nurtów badawczych w ramach geografii osadnic- twa (por. Golachowski i in. 1974, Koter 1974, Koter, Kulesza 1994). Zwykle jednak mają one charakter jakościowy, skupiając się wyłącznie na opisie form, zjawisk lub procesów kształtujących formy osadnicze. Po okresie fascynacji metodami ilościo- wymi w geografii w latach 60. i 70. XX w. i ich zaimplementowaniu w badaniach osadniczych (por. Pudełko 1963, Kostrubiec 1972, Chilczuk 1975, Koter 1974) nie- wiele prac dotyczyło analizy formalnej morfologii i fizjonomii osiedli. Dodatkowym problemem jest także wyraźny dualizm problematyki badawczej w zakresie podmio- towym, co wynika głównie z dychotomicznego sposobu ujmowania jednostek osad- niczych. W zasadzie jedynym nurtem badań morfologicznych w polskiej geografii miast kontynuowanym obecnie są opracowania bazujące na metodach analizy planu miasta (czyli na tzw. metodach conzenowskich z lat 60. XX w.), realizowane głów- nie w ośrodku łódzkim (M. Koter, M. Kulesza), wrocławskim (B. Miszewska) i kra- kowskim (Z. Górka). W geografii wsi badania morfologiczne koncentrują się z kolei na zagadnieniu morfologii i morfogenezy osiedli wiejskich (por. Szulc 1995, Tkocz 1998), przy czym J. Tkocz (1998, s. 47) zauważył wyraźny spadek (a nawet regres) zainteresowania tym kierunkiem badań, co może wynikać m.in. ze zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych w badaniach wsi (por. Wójcik 2012). Współczesne badania geograficzno-osadnicze na świecie koncentrują się z kolei wokół zastoso- wania w analizach morfologicznych osadnictwa metod statystycznych oraz wyrafi- nowanych technik i modelowania przy pomocy GIS, czego przykładem są chociaż- by metody „space syntax” (por. Harris 1985, Levine, Landis 1989, Jiang, Claramunt 2002, Páez, Scott 2004). Podjęcie się przez autora niniejszej pracy zagadnienia zastosowania wskaź- ników ilościowych w analizie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych wyni- kało z kilku zasadniczych