Metody Analizy Morfologii I Fizjonomii Jednostek Osadniczych

ISBN 978- 83- 62673- 45- 2 35 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wroc³awskiego 35 Rozprawy Naukowe IGRR UWr. IGRR Naukowe Rozprawy

METODY ANALIZY MORFOLOGII I FIZJONOMII JEDNOSTEK OSADNICZYCH

Robert Szmytkie

Wroc³aw 2014 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych

Robert Szmytkie

Wrocław 2014

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

pamięci Antoniego Szmytkie i Romana Cabały

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 35

Redaktor serii Zdzisław Jary

Redaktor techniczny Marek Kasprzak

Recenzent tomu dr hab. Dariusz Sokołowski, prof. UMK

Skład komputerowy Robert Szmytkie

Projekt graficzny okładki Marek Kasprzak

Ilustracja na okładce: Graf dla miejscowości Cieszków (niem. Freyhan) w 1940 r. W podkładzie Topographische Karte w skali 1:25000, arkusz Krotoschin. Opracowanie: R. Szmytkie.

Zalecane cytowanie Szmytkie R., 2014, Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 35, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.

ISBN 978−83−62673−45−2

Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław

Druk i oprawa Wydawnictwo Sowa sp. z o.o. ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Spis treści

1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE ...... 7 1.1. Cel i główne założenia pracy ...... 8 1.2. Hipotezy badawcze ...... 9 1.3. Zakres pracy ...... 10 1.4. Materiały i źródła danych ...... 11 2. MIASTO I WIEŚ. KONTINUUM WIEJSKO-MIEJSKIE ...... 13 2.1. Wieś i specyfika osadnictwa wiejskiego ...... 13 2.2. Miasto i kryteria identyfikacji miast ...... 16 2.3. Pojęcie i zjawiska urbanizacji ...... 20 2.4. Koncepcja kontinuum wiejsko-miejskiego ...... 23 2.5. Aspekty i mierniki miejskości ...... 25 2.6. Procedura wydzielania miast w Polsce ...... 29 3. MORFOLOGIA I FIZJONOMIA JEDNOSTEK OSADNICZYCH ...... 33 3.1. Morfologia i morfogeneza osiedli wiejskich ...... 33 3.2. Struktura przestrzenna miasta ...... 39 3.3. Morfologia i fizjonomia miasta...... 42 3.4. Morfologia a współczesne procesy urbanizacji ...... 47 4. WYBRANE METODY ANALIZY MORFOLOGII JEDNOSTEK OSADNICZYCH ...... 53 4.1. Metody badań koncentracji w sieci osadniczej ...... 53 4.2. Badania morfogenezy osiedli wiejskich ...... 56 4.3. Badania morfologii wsi ...... 61 4.4. Analiza kształtu siedliska ...... 66 4.5. Analiza planu miasta ...... 70 4.6. Zastosowanie teorii grafów w analizie morfologii osiedli...... 76 4.7. Metoda „space syntax” ...... 80 5. KONSTRUKCJA WSKAŹNIKÓW DO ANALIZY MORFOLOGII I FIZJONOMII JEDNOSTEK OSADNICZYCH ...... 83 5.1. Wskaźnik zabudowy ...... 84 5.2. Wskaźnik gęstości zaludnienia netto ...... 85 5.3. Wskaźnik rozwinięcia grafu ...... 87 5.4. Wskaźnik zwartości zabudowy ...... 92 5.5. Wskaźnik morfologii i fizjonomii ...... 94 6. ANALIZA MORFOLOGII I FIZJONOMII MAŁYCH MIAST I DUŻYCH WSI W REGIONIE POŁUDNIOWO-ZACHODNIM ...... 97 6.1. Charakterystyka badanej zbiorowości ...... 97 6.2. Wskaźnik zabudowy w małych miastach i dużych wsiach ...... 106 6.3. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik gęstości zaludnienia netto ...... 112 6.4. Wskaźnik rozwinięcia grafu w małych miastach i dużych wsiach ...... 116 6.5. Wskaźnik zwartości zabudowy w małych miastach i dużych wsiach ...... 125 6.6. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik morfologii i fizjonomii ...... 130 7. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ...... 137 LITERATURA ...... 141 SPIS RYCIN...... 161 SPIS FOTOGRAFII ...... 163 SPIS TABEL ...... 163 ANEKS ...... 165

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

1. Zagadnienia wstępne

Badania podejmujące zagadnienie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych są jednym z ważniejszych nurtów badawczych w ramach geografii osadnictwa (por. Golachowski i in. 1974, Koter 1974, Koter, Kulesza 1994). Zwykle jednak mają one charakter jakościowy, skupiając się wyłącznie na opisie form, zjawisk lub procesów kształtujących formy osadnicze. Po okresie fascynacji metodami ilościo- wymi w geografii w latach 60. i 70. XX w. i ich zaimplementowaniu w badaniach osadniczych (por. Pudełko 1963, Kostrubiec 1972, Chilczuk 1975, Koter 1974) niewiele prac dotyczyło analizy formalnej morfologii i fizjonomii osiedli. Dodatkowym problemem jest także wyraźny dualizm problematyki badawczej w zakresie podmio- towym, co wynika głównie z dychotomicznego sposobu ujmowania jednostek osadniczych. W zasadzie jedynym nurtem badań morfologicznych w polskiej geografii miast kontynuowanym obecnie są opracowania bazujące na metodach analizy planu miasta (czyli na tzw. metodach conzenowskich z lat 60. XX w.), realizowane głów- nie w ośrodku łódzkim (M. Koter, M. Kulesza), wrocławskim (B. Miszewska) i krakowskim (Z. Górka). W geografii wsi badania morfologiczne koncentrują się z kolei na zagadnieniu morfologii i morfogenezy osiedli wiejskich (por. Szulc 1995, Tkocz 1998), przy czym J. Tkocz (1998, s. 47) zauważył wyraźny spadek (a nawet regres) zainteresowania tym kierunkiem badań, co może wynikać m.in. ze zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych w badaniach wsi (por. Wójcik 2012). Współczesne badania geograficzno-osadnicze na świecie koncentrują się z kolei wokół zastosowania w analizach morfologicznych osadnictwa metod statystycznych oraz wyrafi- nowanych technik i modelowania przy pomocy GIS, czego przykładem są chociaż- by metody „space syntax” (por. Harris 1985, Levine, Landis 1989, Jiang, Claramunt 2002, Páez, Scott 2004). Podjęcie się przez autora niniejszej pracy zagadnienia zastosowania wskaź- ników ilościowych w analizie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych wyni- kało z kilku zasadniczych przyczyn. Jedną z nich była chęć kontynuacji badań prowadzonych w ośrodku wrocławskim od blisko siedemdziesięciu lat, których inicja- torem był prof. S. Golachowski, a kontynuatorami jego uczniowie, a zwłaszcza prof. A. Zagożdżon, prof. B. Kostrubiec i prof. B. Miszewska. Wrocławska szkoła badań geograficzno-osadniczych wypracowała szereg metod i koncepcji poświęconych zagadnieniu morfologii jednostek osadniczych, w których wykorzystywano m.in. metody koncentracji i miary kształtu (B. Kostrubiec), metody grafowe (A. Zagożdżon) czy różne metody analizy planu miasta (B. Miszewska). Drugą z przyczyn było za- interesowanie autora kryteriami i miernikami służącymi do identyfikacji jednostek osadniczych, co znalazło m.in. odzwierciedlenie w poprzednich jego pracach (m.in. Szmytkie 2003a, 2006, 2012, Szmytkie, Krzysztofik, 2011). W tym kontekście ni-

7 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie niejsza praca wypełnia pewną lukę, wynikającą z dotychczasowego braku wskaźni- ków ilościowych (zwłaszcza wskaźnika syntetycznego), które miałyby zastosowanie do analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych (por. Sokołowski 1999), mimo że znaczenie czynnika fizjonomicznego jest podkreślane w procedurze nadawania praw miejskich w Polsce i w większości syntetycznych definicji miasta. Pro- cedura badawcza zastosowana w tym opracowaniu, a w szczególności rozpatrywanie wskaźników w kontekście kontinuum wiejsko-miejskiego, nawiązuje do założeń przyjętych przez D. Sokołowskiego (1999), który w swych rozważaniach nad miej- skością nie uwzględnił jednak aspektu morfologicznego z przyczyn technicznych lub raczej metodologicznych (s. 44). Można więc stwierdzić, że niniejsze opracowanie stanowi swoiste uzupełnienie pracy Sokołowskiego, zwłaszcza w zakresie mier- ników miejskości, a zarazem rozszerza możliwości analityczne w zakresie morfologii i fizjonomii osiedli prezentowane w pracach innych autorów (np. Drobek 1999, Dymitrow 2012) lub we wcześniejszych pracach autora. Niniejsze opracowanie, wyłączając wstęp i podsumowanie pracy, składa się z trzech zasadniczych części:  części teoretycznej, obejmującej rozdział 2 i 3, w której omówiona została specyfika podstawowych typów osadnictwa, kryteria ich identyfikacji i zjawisko zacierania się dychotomicznego ujmowania osiedli, a także podstawowe pojęcia zwią- zane z zagadnieniem morfologii, fizjonomii, morfogenezy i struktury przestrzennej jednostek osadniczych;  części metodycznej, obejmującej rozdział 4 i 5, w której przedstawiono wybrane metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, a następnie omó- wiono konstrukcję wskaźników cząstkowych (wskaźnik zabudowy, wskaźnik gę- stości zaludnienia netto, wskaźnik rozwinięcia grafu i wskaźnik zwartości zabudowy) oraz wskaźnika syntetycznego, które można byłoby zastosować w analizie ilościowej fizjonomii i morfologii jednostek osadniczych;  części analitycznej, w której dokonano analizy morfologii i fizjonomii na przy- kładowym zbiorze miejscowości (małe miasta i duże wsie w regionie południo- wo-zachodnim) w oparciu o zaproponowane wskaźniki.

1.1. Cel i główne założenia pracy

Głównym celem opracowania było wypracowanie zestawu wskaźników ilo- ściowych (mierników), które miałyby zastosowanie do formalnej analizy fizjonomii i morfologii jednostek osadniczych, zarówno w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym. Zamiarem autora pracy było opracowanie wymiernych i prostych w konstrukcji wskaźników cząstkowych oraz syntetycznego wskaźnika morfologii i fizjonomii, opierających się na ogólnodostępnych danych statystycznych lub wykorzystujących nieskomplikowane i w miarę zobiektywizowane techniki badawcze. Takie podejście wymagało przetestowania (weryfikacji) zaproponowanych wskaźników na wybranej

8 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 próbie badawczej (zbiorze miejscowości zróżnicowanych pod względem położenia, wielkości, statusu i genezy). Z głównym celem pracy związane są cele poboczne, do których można zaliczyć:  cel poznawczy, jakim były opis morfologii i fizjonomii badanego zbioru osiedli, w tym określenie rozkładu i struktury kontinuum wiejsko-miejskiego z punktu widzenia poszczególnych wskaźników cząstkowych i wskaźnika syntetycznego, a także wyjaśnienie różnic i podobieństw w analizowanym zbiorze;  cel metodyczny, związany z koniecznością rozwinięcia metod analitycznych (np. metod grafowych) i wprowadzenia nowych technik badawczych w zakresie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych;  cel teoretyczny, związany z możliwością weryfikacji wiedzy teoretycznej na temat czynników kształtujących morfologię i fizjonomię miejscowości oraz specyfiki zmian morfologicznych, będących następstwem procesów urbanizacji wsi;  cel aplikacyjny, który wiąże się z możliwością zastosowania zaproponowanych wskaźników w procedurze nadawania praw miejskich (zwłaszcza w obliczu braku mierników odnoszących się do kryterium przestrzenno-urbanistycznego, por. Szmytkie, Krzysztofik 2011, Lisowska, Szmytkie 2014) lub w planowaniu przestrzennym. Realizacja powyższych celów niejako wymusza konieczność usystematyzowania podstawowych pojęć w zakresie specyfiki poszczególnych kategorii jednostek osadniczych oraz fizjonomii, morfologii i morfogenezy osiedli, identyfikacji cech wyznacznikowych dla poszczególnych typów osadnictwa (a zarazem odmiennych typów krajobrazu kulturowego) i skonstruowania wskaźników opisujących poszcze- gólne elementy składające się na morfologię i fizjonomię miejscowości.

1.2. Hipotezy badawcze

Zasadnicza część niniejszego opracowania ma charakter teoretyczno-meto- dologiczny, niemniej jednak w jej części analitycznej (rozdział 6) przeprowadzona została analiza morfologii i fizjonomii wybranych jednostek osadniczych, na potrzeby której przyjęto następujące hipotezy badawcze: 1. Morfologia i fizjonomia miejscowości w głównej mierze zależna jest od kategorii jednostki (rozpatrywanej w ujęciu miasto – wieś), jej przeszłości osadniczej (co wpływa na zachowanie pewnych elementów morfologicznych), wielkości wyra- żonej liczbą mieszkańców (co świadczy o nabieraniu miejskiego charakteru wraz ze wzrostem liczby mieszkańców) i położenia (geograficznego, topograficznego i względem innych jednostek osadniczych). 2. Procesy urbanizacji zachodzące współcześnie na obszarach wiejskich prowadzą do stopniowego upodabniania się wsi do miast, co znajduje również odzwierciedlenie w morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych. Dotyczy to w szczegól- ności wsi leżących w strefach podmiejskich (czyli miejscowości podlegających

9 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

procesom suburbanizacji), wiejskich ośrodków przemysłowych, usługowych i turystycznych oraz dużych wsi oddalonych od większych ośrodków miejskich, któ- re stają się ośrodkami lokalnymi dla swego otoczenia. 3. Większe zróżnicowanie morfologiczne w obrębie danego typu wykazują: a) formy powstałe w sposób żywiołowy niż formy powstałe w sposób planowy, b) miejscowości podlegające w ostatnich latach dynamicznym przeobrażeniom niż jednostki rozwijające się w sposób długotrwały i ewolucyjny, c) jednostki większe niż mniejsze. Z uwagi na wyraźnie teoretyczno-metodologiczne ukierunkowanie niniejszego opracowania postawione hipotezy mają raczej charakter uzupełniający.

1.3. Zakres pracy

W rozdziale szóstym pracy, składającym się na jej część analityczną, prze- prowadzono analizę, która miała na celu weryfikację zaproponowanych w rozdziale piątym wskaźników. Zakres przeprowadzonych w pracy badań można scharaktery- zować w następujący sposób:  przedmiotem badań była analiza morfologii i fizjonomii wybranego zbioru jednostek osadniczych, przeprowadzona w oparciu o wskaźniki cząstkowe oraz syntetyczny wskaźnik morfologii i fizjonomii;  zakres przestrzenny analizy obejmował obszar regionu (poziom NUTS-2) połu- dniowo-zachodniego w rozumieniu klasyfikacji NUTS, obejmujący swym zasię- giem województwa dolnośląskie i opolskie;  zakres czasowy analizy wyznaczały dostępne dane statystyczne i materiały źró- dłowe (generalnie obejmowała lata 2002-14), przy czym właściwa analiza morfologii i fizjonomii miała charakter statyczny (charakter dynamiczny miała jedynie analiza zmian liczby ludności w analizowanych miejscowościach obejmująca lata 1988-2009);  podmiotem analizy były poszczególne jednostki osadnicze (tożsame z miejsco- wościami statystycznymi wg nomenklatury GUS) mieszczące się w zakresie kontinuum wiejsko-miejskiego w przyjętym do analizy regionie południowo-zachodnim, a zatem małe miasta i duże wsie liczące w 2002 r. od 1000 do 6000 miesz- kańców1 (w sumie 286 miejscowości).

1 Do wyznaczenia zbioru miejscowości uwzględnionych do dalszych analiz przyjęto tym samym założenie zaproponowane przez D. Sokołowskiego (1999), który zakres kontinuum wiejsko-miejskiego określił na podstawie następujących wielkości granicznych: liczba lud- ności największej wsi w zbiorze (jako maksimum) oraz liczba ludności najmniejszego miasta (jako minimum), nieznacznie jednak rozszerzając przyjęte ekstrema (najmniejszym miastem w regionie południowo-zachodnim był bowiem Ujazd, liczący w 2002 r. 1663 mieszkańców, natomiast największą wsią Kamieniec Ząbkowicki, liczący 4929 mieszkańców). 10 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

1.4. Materiały i źródła danych

Głównym problemem analizy formalnej w przypadku morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych jest brak odpowiednich i porównywalnych dla większego zbioru osiedli danych ilościowych. Dotyczy to w szczególności struktury użytkowa- nia terenu lub typów zabudowy mieszkaniowej (np. ostatnim źródłem na temat powierzchni terenów osiedlowych w odniesieniu do poszczególnych jednostek osadniczych było opracowanie pt. Obszary wiejskie i grunty rolnicze w Polsce z 1988 r.). Szczególnie ubogie w tym w zakresie są zwłaszcza oficjalne statystyki Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), które w zasadzie ograniczają się jedynie do danych spisowych i to tylko dotyczących mieszkańców i budynków mieszkalnych. Stąd też do opracowania części analitycznej pracy zaistniała konieczność stworzenia zestawu danych opisujących pewne elementy składające się na morfologię jednostek osadniczych, do czego wykorzystano materiały kartograficzne i dostępne techniki kompu- terowe, w tym narzędzia GIS. Materiały i źródła danych wykorzystane w pracy można zatem podzielić na dwie zasadnicze grupy:  dane statystyczne, czyli materiały publikowane przez GUS na swoim oficjalnym portalu internetowym (www.stat.gov.pl) w ramach Banku Danych Lokalnych, dotyczące: a) liczby ludności w miejscowościach statystycznych w trzech przekrojach czasowych, dla lat: 1988, 2002 (dane NSP) i 2009 (dane z bazy PESEL); b) liczby mieszkań i budynków mieszkalnych w miejscowościach statystycznych, na podstawie danych NSP 2002;  materiały kartograficzne i zdjęcia lotnicze, w tym: a) mapy topograficzne w skali 1:25000, pochodzące ze Zbiorów Kartograficz- nych Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocław- skiego; b) mapy topograficzne (tzw. podkład „topo”) i zdjęcia lotnicze (ortofotomapa), dostępne na portalu internetowym geoportal.gov.pl. Mapy topograficzne (w wersji tradycyjnej i cyfrowej) oraz ortofotomapa zo- stały wykorzystane do:  obliczenia powierzchni terenów osiedlowych;  wykreślenia grafów obrazujących strukturę układu przestrzennego (w postaci ulic obudowanych zabudową);  wykreślenia powierzchni siedliskowych. W trakcie analizy morfologii jednostek osadniczych skorzystano też z technik komputerowych, wykorzystując następujące programy:  CorelDraw X3, w którym wykreślono grafy;  QGIS w wersji 2.0.1, w którym wykonano digitalizację (wektoryzację) terenów osiedlowych i wykreślono powierzchnie siedliskowe (wyznaczone jako strefy buforowe wokół terenów zabudowanych), a także obliczono powierzchnię terenów

11 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

osiedlowych oraz powierzchnię i obwód obszarów zabudowanych wyznaczonych przez ekwidystantę 150 m2. Część danych źródłowych wykorzystanych w pracy (tzn. dane na temat liczby ludności analizowanych miejscowości dla lat: 1988, 2002 i 2009) oraz otrzymane wartości poszczególnych wskaźników cząstkowych i syntetycznego wskaźnika morfologii i fizjonomii przedstawiono w aneksie. *** Niniejsza publikacja została sfinansowana w ramach dotacji ze środków Wydziału Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego na działalność statutową, służących rozwojowi młodych naukowców (projekt badawczy nr 1117/M/IGRR/2013). W tym miejscu chciałbym również serdecznie podziękować prof. Barbarze Miszewskiej, dr Barbarze Jokiel i dr. Robertowi Krzysztofikowi za wiele cennych uwag i wskazówek, które zostały wykorzystane przy pisaniu niniejszej pracy, a tak- że prof. Dariuszowi Sokołowskiemu za wnikliwą i konstruktywną recenzję.

2 Techniki GIS zostały użyte w pracy jako narzędzie, a nie metoda. Takie podejście wydaje się właściwe, zwłaszcza w obliczu coraz większej liczby prac, w których techniki GIS stosowane są bezkrytycznie i bez szczegółowego wnikania w istotę miar lub opcji oferowanych przez oprogramowanie. 12 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

2. Miasto i wieś. Kontinuum wiejsko-miejskie

Gospodarka ludów osiadłych oparta jest na społecznym podziale pracy, któ- ry prowadzi do powstania dwóch odrębnych typów osadnictwa: wsi i miast, a także do silnego zróżnicowania poszczególnych kategorii osadniczych (Liszewski, Maik 2000). Osadnictwo wiejskie i miejskie różni się nie tylko w zakresie funkcji pełnio- nych przez jednostki osadnicze („wieś” tradycyjnie odnosi się do osiedli rolniczych, natomiast „miasto” do nierolniczych), ale również i ich morfologii. W rozdziale tym omówiono specyfikę obu, podstawowych typów osadnictwa oraz teoretyczne i for- malno-prawne kryteria ich identyfikacji, a także zjawisko zacierania się dychotomicznego ujmowania jednostek osadniczych, które prowadzi do wytworzenia się kontinuum wiejsko-miejskiego.

2.1. Wieś i specyfika osadnictwa wiejskiego

Wieś zwykle definiowana jest jako osada, której ludność zajmuje się uprawą roślin i chowem zwierząt (Kiełczewska-Zaleska 1972, Chowaniec 1989) lub jako zbiorowisko ludzi z przyległymi do niego rozłogami (Olechowski 1948, Szymański 1969). J. Tkocz (1998) wieś definiuje z kolei jako twór terytorialny mający granicę, rozłóg ziemi, siedlisko (zagrodę) stanowiące całość przestrzenną o określonych wię- zach społecznych oraz uprawnieniach prawnych. W statystyce GUS obszar wiejski jest terytorium poza granicami administracyjnymi miasta, natomiast w Ustawie o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych z dnia 29 sierpnia 2003 r. wieś zdefiniowana została jako jednostka osadnicza o zwartej lub rozpro- szonej zabudowie i istniejących funkcjach rolniczych lub związanych z nimi usługo- wych lub turystycznych, nieposiadająca praw miejskich lub statusu miasta (Dz.U. 2003). Wg M. Wójcika (2012) wieś jest siedliskiem zbiorowego i indywidualnego życia, natomiast tradycyjne rozumienie wsi w geografii zawiera się w dwóch zna- czeniach: wsi sensu largo, rozumianej jako obszar wiejski oraz wsi sensu stricto, rozpatrywanej z punktu widzenia siedliska i rozłogu wiejskiego. We współczesnych definicjach wsi (obszarów wiejskich) kładzie się nacisk na relacje międzyludzkie i przywiązanie ludności wiejskiej do ziemi. W ujęciu socjologicznym wieś to spo- łeczność lokalna, której funkcję produkcyjną uzupełnia funkcja rodziny i czyni to w sposób jednolity z zachowaniem kontroli społecznej (Turowski 1992). J. Bański (2006) wyróżnia następujące kryteria wyróżniania (definiowania) obszarów wiejskich:  liczba ludności i gęstość zaludnienia;

13 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

 niska gęstość zaludnienia i przewaga gruntów zagospodarowanych rolniczo lub przez leśnictwo (por. Cherry 1976, Kostrowicki 1978);  rodzaj krajobrazu i intensywność użytkowania ziemi (por. Gilg 1985);  użytkowanie ziemi z uwzględnieniem zagadnień społecznych, wyrażonych przez miejsce zatrudnienia mieszkańców (por. Whitby, Willis 1978);  niska gęstość zaludnienia i wyposażenia w infrastrukturę oraz przewaga działal- ności rolniczej (Międzynarodowa Unia Geograficzna). P. Cloke (1994) stwierdził, że koncepcja obszarów wiejskich wykazuje wy- raźną zmienność w czasie. Początkowo pojęcie wsi utożsamiane było z przestrzenią o ekstensywnym użytkowaniu ziemi i niskim zaludnieniu, natomiast we współcze- snych studiach obszarów wiejskich podmiotem badań stał się człowiek, a przestrzeń postrzegana jest przez pryzmat zespołu cech społecznych, moralnych i kulturowych (por. Bański 2006, Wójcik 2012). B. Kayser (1983) w definicji obszarów wiejskich uwzględnił następujące elementy fizyczne i społeczno-ekonomiczne:  niską gęstość zaludnienia i rzadką zabudowę;  krajobraz z przewagą otwartych terenów zielonych;  działalność gospodarczą o przewadze funkcji rolniczej i leśnej, która ma charakter powierzchniowy;  styl życia mieszkańców określony przez przynależność do niewielkiej, homoge- nicznej grupy społecznej;  tożsamość i wygląd ludności kształtowane przez specyficzną kulturę wiejską. J. Bański (2002), łącząc dotychczasowe próby definicji obszaru wiejskiego, stwierdził, że można go opisać zbiorem następujących cech:  specyficzny otwarty krajobraz;  stosunkowo niska gęstość zaludnienia;  przewaga ludności związanej z gospodarką rolną i leśną;  tradycyjny styl życia (bliski naturze) i zwyczaje;  ekstensywne użytkowanie ziemi (przede wszystkim rolnicze i leśne);  rzadka zabudowa i rozproszone osadnictwo. Miejscowości wiejskie są silnie zróżnicowane pod względem genezy, poło- żenia, wielkości, kształtu siedlisk, stopnia skupienia zabudowy, układów pól, funkcji czy stosunków własnościowych, co wynika z oddziaływania wielu czynników, takich jak: warunki naturalne, procesy historyczne i społeczno-gospodarcze. Uwarun- kowania te stanowią jednocześnie podstawowe kryteria ich opisu i klasyfikacji (Li- szewski, Maik 2000). Wg C. Lienau (1970) osiedle wiejskie może być rozpatrywane w czterech, metodycznie różnych ujęciach:  fizjonomiczno-topograficznym, obejmującym zewnętrzną postać osiedla, na któ- rą składa się położenie, wielkość, rozplanowanie i zabudowa;  funkcjonalno-strukturalnym, które w najszerszym ujęciu oznacza podstawy spo- łeczno-ekonomiczne istnienia osiedla oraz zaplecze, z którym jest powiązane;

14 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 genetyczno-dynamicznym, które zmierza do identyfikacji kształtu i funkcji pierwotnych form wcześniejszych, uchwycenia historii osiedla i wytłumaczenia jego rozwoju do czasów współczesnych;  perspektywicznym, które zmierza do określenia przyszłego rozwoju lub tendencji rozwojowej (ujęcie planistyczne). Także i J. Tkocz (1998) proponuje by schemat klasyfikacji osiedli wiejskich powinien uwzględniać cztery podstawowe ujęcia:  genetyczne, które zmierza do identyfikacji wcześniejszych form i funkcji osiedla, próbując określić proces kształtowania jego układu pierwotnego oraz rozwoju do czasów współczesnych, przy czym geneza osiedla traktowana jest jako następ- stwo faz rozwojowych. Stąd też w ujęciu genetycznym analizie poddaje się prze- obrażenia osiedla w różnych wycinkach czasu, która może odnosić się do aspektu morfologicznego (położenie, forma i wielkość siedliska i rozłogów) lub funkcjonalnego (cel istnienia osiedla).  morfologiczne, w którym analizie podlega położenie, forma i wielkość siedliska oraz rozłogów. W tym ujęciu osiedla wiejskie dzielone są w nawiązaniu do formy siedliska (kształtowanej przez stopień skupienia zagród, kształt i genezę siedliska oraz sposób rozmieszczenia zagród), natomiast podstawę typologii rozło- gów stanowią: geometria działek, układ własności i ich geneza.  funkcjonalne (funkcjonalno-strukturalne), które rozpatruje: zadania, jakie spełnia osiedle, jego podstawy społeczno-gospodarcze i powiązania z szerszym obszarem. Charakter struktury funkcjonalnej osiedla określa: struktura zawodowa lud- ności formy własności gospodarstw i przedsiębiorstw nierolniczych, ich struktura wielkościowa i gałęziowa, organizacja lokalnej gospodarki i zróżnicowanie spo- łeczne mieszkańców. W nawiązaniu do struktury zawodowej mieszkańców osiedla wiejskie dzielone są na: wsie rolnicze, wiejskie osiedla wielofunkcyjne i wsie nierolnicze (wiejskie ośrodki przemysłowe, wsie letniskowe, ośrodki turystyczne lub uzdrowiskowe). Wsie rolnicze cechują się zrównoważoną liczbą miejsc pracy i zamieszkania, natomiast osiedla nierolnicze i wielofunkcyjne zwykle posiadają silnie rozwiniętą funkcję miejsca zamieszkania (deficyt miejsc pracy) lub funkcję miejsca pracy.  prognostyczne, które zmierza do określenia głównych tendencji rozwojowych osiedla, wykorzystując do tego analizę zmian układu morfologicznego i funkcjonalno-strukturalnego. W nawiązaniu do charakteru i dynamiki przeobrażeń wsie dzielone są na: rozwojowe (długotrwały przyrost liczby ludności, wzrost liczby nierolniczych miejsc pracy, silna działalność budowlana), stagnujące (przyrost naturalny nie rekompensuje strat migracyjnych, zaawansowany proces starzenia się ludności, słaby ruch budowlany) i ulegające degradacji (długotrwały ubytek liczby ludności wywołany ujemnym saldem migracji i niskim przyrostem natu- ralnym, ubytek nierolniczych miejsc pracy, zanik funkcji rolniczych). Rozwój funkcji nierolniczych na obszarach wiejskich prowadzi do zacierania się podziału osadnictwa na dwie przeciwstawne pod względem funkcjonalnym

15 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie kategorie jednostek osadniczych: miasto, które jest skupiskiem ludności i działalno- ści nierolniczych oraz wieś, będąca osiedlem o funkcjach rolniczych. Proces przemian funkcjonalnych osiedli wiejskich ma zwykle charakter ewolucyjny. W wyniku ewolucji funkcji i rozwoju działalności nierolniczych na wsi ukształtowały się trzy typy osiedli (Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000):  wsie rolnicze, cechujące się dominacją funkcji rolniczych;  wsie wielofunkcyjne o zróżnicowanej strukturze funkcjonalnej;  osiedla nierolnicze o wyraźnej dominacji funkcji nierolniczych oraz zaniku funkcji rolniczych. J. Tkocz (1998) wyróżnił pięć podstawowych typów osiedli wielofunkcyjnych o charakterze przejściowym:  wsie usługowe, skupiające obok rolnictwa usługi dla rolnictwa i ludności nierolniczej;  wsie rekreacyjne, pełniące funkcje związane z turystyką i rekreacją oraz ochroną zdrowia (wsie uzdrowiskowe);  wsie satelitarne, związane z funkcją mieszkaniową dla ludności nierolniczej do- jeżdżającej do pracy;  wsie uprzemysłowione, gdzie zlokalizowane są zakłady przemysłowe;  miasteczka rolnicze.

2.2. Miasto i kryteria identyfikacji miast

Ze względu na złożoność fenomenu, jakim jest miasto (por. George 1956, Beaujeu-Garnier, Chabot 1971, Kiełczewska-Zaleska 1972, Schwartz 1988, Dzie- woński 1990, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Hall 2001, Pa- cione 2001, Szymańska 2007, 2009) i wielość aspektów w jego ujmowaniu (Maik 1992, Liszewski, Maik 20003) istnieje wiele definicji miejskości, a ustalenie prostej i powszechnej definicji miasta wydaje się niemożliwe (George 1956, Hamm 1990). Niejednoznaczność w definiowaniu miasta wynika również z różnorodności form osadnictwa miejskiego (Dziewoński 1962, Maik 1992, Sumień 1992, Koter 1994a, Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003, 2012, Liszewski 2012) oraz ich zmienności czasowej i przestrzennej (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971). Istotny problem terminologiczny stwarzają także współczesne procesy urbanizacji, którym podlegają obszary wiejskie. Postępujące umiastowienie wsi (szcze- gólnie wsi pełniących funkcje ośrodków lokalnych, wiejskich ośrodków usługowych lub przemysłowych i miejscowości leżących w strefach podmiejskich dużych miast) prowadzi do zacierania dychotomicznego sposobu typologii jednostek osadniczych

3 W socjologii miasto jest rozpatrywane jako specyficzny system społeczny i styl życia jego mieszkańców, w ekonomii uwypukla się funkcjonowanie systemu działalności miejskich, natomiast w urbanistyce miasto pojmowane jest z punktu widzenia rozplanowania i zagospodarowania przestrzeni miejskiej. 16 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 przez wytworzenie się zjawiska kontinuum wiejsko-miejskiego (Sokołowski 1999). Różnorodność i wielość kierunków w badaniach osadnictwa miejskiego wraz z po- stępem badawczym przyczynia się jednocześnie do swoistej ewolucji definicji miasta (Kostrowicki 1952, Beaujeu-Garnier, Chabot 1971, Maik 1992). Podstawy teoretyczne w określaniu kryteriów miejskości stworzył F. Ratzel (1891), który w swej definicji miasta („znaczne skupienie ludzi i domów, obejmujące znaczny obszar i położone w centralnym punkcie ważnych dróg komunikacyjnych”) jako wyznacznikowe dla miasta cechy uznał: pewien stopień centralności w sensie funkcjonalnym, wyrażający się w lokalizacji przestrzennej ośrodka miejskiego (So- kołowski 1999), koncentrację przestrzenną jego struktury morfologicznej oraz pewne minimum ludnościowe, określone następnie na 2000 mieszkańców (Maik 1992). W swej pracy F. Ratzel akcentuje również znaczenie funkcjonalne miasta, kształto- wane głównie przez funkcje przemysłowe i handlowe (Sokołowski 1999). Konstrukcja późniejszych definicji została oparta na czynniku lub zespole czynników, uznanych za dominujące w kształtowaniu osadnictwa typu miejskiego (Kostrowicki 1952) bądź też na wprowadzeniu nowego kryterium miejskości, uzu- pełniając tym samym definicję zaproponowaną przez Ratzla, a zarazem poszerzając zakres pojęciowy miasta. Takie podejście prowadzi do uogólnienia pojęcia miasta przez uznanie szerszej grupy jednostek osadniczych za miejskie oraz do określenia cech wyznacznikowych dla osadnictwa miejskiego, przeciwstawnych cechom osadnictwa wiejskiego. W badaniach geograficznych miasto definiowane jest w oparciu o następujące aspekty miejskości (por. Beaujeu-Garnier, Chabot 1971, Kiełczewska- Zaleska 1972, Schwartz 1988, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Hall 2001, Pacione 2001, Szymańska 2007, 2009):  liczba ludności;  pełnione funkcje;  morfologia i fizjonomia;  stopień centralności;  ranga komunikacyjna;  wyposażenie infrastrukturalne;  styl życia mieszkańców. Pierwszą grupę stanowią definicje akcentujące tylko jeden z aspektów miej- skości, jak np. aspekt ekonomiczny wyrażony zatrudnieniem w zawodach nierolniczych, takich jak handel i przemysł (Richthofen, Lefevre) lub handel, administracja i rzemiosło (Christaller); aspekt funkcjonalny określony koncentracją miejsc pracy (Brunhes, Defontaines) lub wyrażający się w zróżnicowaniu struktury funkcjonalnej osiedla (Ahlmann, William-Olsson) oraz pojęcie miejskiego stylu życia (por. Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2009). Do drugiej grupy zaliczane są definicje syntetyczne, uwzględniające kilka cech wyznacznikowych dla osadnictwa miejskiego, jednak ich dobór jest niejednoznaczny (tab. 1), co świadczy o znacznej różnorodności (a nawet dowolności) w ujmowaniu pojęcia miasta.

17 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Tab. 1. Aspekty miejskości w wybranych syntetycznych definicjach miasta. Źródło: opracowanie własne.

- (1956) (2005)

(1956) (1891) (1927)

…

é é (1952) Sorr Kiełczewska Ratzel Bobek George Zaleska (1972) Zaleska Sokołowski 1999 Sokołowski Ustawa Dziewoński Liczba ludności + + + + + + + (wielkość) Pełnione funkcje + + + + Trwałość osiedla + + + Morfologia + + + + + + i fizjonomia Stopień + + + centralności Ranga + komunikacyjna Wyposażenie + + + infrastrukturalne

H. Bobek jako cechy wyznacznikowe dla miasta uznał: wielkość zaludnienia, zwartość zabudowy oraz miejski sposób życia. Powyższa definicja została rozszerzona przez R. Klöppera, który wyróżnił ponadto minimalną centralność (Maik 1992), a następnie przez G. Schwarz, która zwróciła uwagę na złożoność funkcjo- nalną miasta (Kiełczewska-Zaleska 1972). Ewolucja badań nad kryteriami miejsko- ści doprowadziła do powstania złożonych definicji pojęcia miasta, które za podsta- wę konstrukcji przyjmują możliwie szeroki zakres cech wyróżniających osadnictwo miejskie (Kiełczewska-Zaleska 1972), czego przykładem są m.in. rozbudowane, wieloaspektowe definicje M. Sorré (1952), K. Dziewońskiego (1956) bądź definicja zawarta w Ustawie o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych z 2003 r. (Dz.U. 2005), w której miasto zdefiniowane jest jako „jednostka osadnicza o przewadze zwartej zabudowy i funkcjach nierolniczych posiadająca prawa miejskie bądź status miasta nadany w trybie określonym odrębnymi przepisami”. M. Sorré (1952) jako cechy wyznacznikowe dla osadnictwa miejskiego wy- różnia: trwałość czasową osiedla, zwartość zabudowy, wielkość i koncentrację lud- ności oraz złożony charakter życia miejskiego, który wynika ze skali i różnorodno- ści relacji przestrzennych (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000). K. Dziewoński (1956) jako podstawowe dla konstrukcji definicji poję- cia miasta przyjmuje z kolei następujące cechy: koncentrację ludności, która wynika z istnienia określonej społeczności lokalnej, aspekt morfologiczny, wyrażony specyficznym typem krajobrazu miejskiego oraz posiadanie formalnego statusu prawnego (Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000). Definicja ustawowa akcentuje natomiast: zwartość zabudowy i funkcje nierolnicze, a także posiadanie określonego prawnie statusu jako kryterium nadrzędne.

18 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

W socjologii miejskość (która uważana jest jako przeciwstawna do wiejsko- ści) definiowana jest nie tylko w nawiązaniu do cech związanych z przestrzenią (jak np. wielkość osiedla, gęstość zaludnienia czy zwartość zabudowy) oraz odmiennego (od wsi) charakteru funkcjonalnego, ale również eksponując różnice społeczne mię- dzy miastem a wsią, które wyrażają się w następujących aspektach (Sorokin, Zim- merman 1929, Rybicki 1972, Kötter, Krekeler 1977, Jałowiecki 1987):  ludność w mieście (w przeciwieństwie do obszarów wiejskich) cechuje oddalenie (a zarazem mniejsza zależność) od przyrody;  ludność miejska ma charakter heterogeniczny (podczas gdy ludność na wsi jest homogeniczna);  kontakty międzyludzkie w mieście są sformalizowane, rzeczowe i bezosobowe, natomiast na wsi są osobowe i nieformalne;  ruchliwość i stratyfikacja ludności w mieście są znaczne, a na wsi niewielkie. Takie postrzeganie miejskości nawiązuje do miejskiego stylu życia w ujęciu zaproponowanym przez L. Wirtha (1938) (por. Sokołowski 1999). Różnorodność cech osadnictwa miejskiego i niejednoznaczność w definiowaniu pojęcia miasta wprowadza konieczność oparcia identyfikacji (a zarazem sposobu definiowania) jednostek osadniczych o wybrane kryterium wydzielania miast (Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000). W takim ujęciu definicje miasta można podzielić na definicje:  teoretyczne, nawiązujące do „wyobrażenia” miasta, które opierają się na jednym lub kilku aspektach miejskości;  praktyczne, wynikające z określonych kryteriów identyfikacji miast stosowanych w poszczególnych krajach. Dobór kryterium, które zostało uznane jako wyznacznik miejskości, jest ści- śle uwarunkowany historycznie i przestrzennie, w zależności od sytuacji osadniczej regionu (kraju) w danym momencie czasowym. Konstrukcja kryteriów wydzielania miast opiera się na wyróżnieniu cech wyznacznikowych dla osadnictwa miejskiego bądź na formalnym uznaniu miejskości. W procesie identyfikacji miast (uznawania jednostek osadniczych za miasta) stosowane są cztery podstawowe kryteria (Kieł- czewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2007, 2009): • kryterium statystyczne, które polega na wprowadzeniu pewnego minimum zaludnienia (wielkości progowej liczby ludności) jako podstawy wydzielania miast. Kryterium wielkościowe oparte jest na założeniu nabierania miejskiego charakteru przez jednostkę osadniczą po przekroczeniu określonej liczby mieszkańców oraz pojawieniu się (wraz ze wzrostem zaludnienia) działalności (funkcji) typowych dla miasta. Wartość wielkości progowej zaludnienia jest uwarunkowana historycznie i przestrzennie (Maik 1992), zależnie od poziomu rozwoju społeczno- gospodarczego (Kostrowicki 1952) lub charakteru struktury osadniczej w danym kraju (Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992). • kryterium funkcjonalne, opierające się na analizie struktury zatrudnienia miesz- kańców, przy założeniu specyficznego charakteru funkcjonalnego miasta, okre-

19 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

ślonego mianem funkcji miejskich, które stanowią syntezę cech przeciwstawnych cechom osadnictwa typu wiejskiego (Maik 1992, Suliborski 2003, 2012). Cha- rakter funkcjonalny miasta przejawia się w przewadze ludności nierolniczej (Ko- strowicki 1952, George 1956, Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Suliborski 2003) i zróżnicowaniu struktury zatrudnienia, co stanowi o złożoności funkcjonalnej osiedla (Sokołowski 1999). Posiadanie funkcji miejskich jest typowe dla jednostek pełniących faktyczną (gospodarczą) rolę miast w postaci wielofunkcyjnych osiedli nierolniczych (Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Suliborski 2003, 2012, Szymańska 2009). • kryterium fizjonomiczne, które opiera się na analizie morfologicznej charakteru zabudowy osiedla (Kostrowicki 1952, Kiełczewska-Zaleska 1972). Prowadzi to do wyróżnienia krajobrazu miejskiego o specyficznych cechach (Kiełczewska- Zaleska 1972, Słodczyk 2003), do których można zaliczyć m.in.: znaczną gęstość zaludnienia (Kostrowicki 1952, Dziewoński 1990, Maik 1992), określony stopień zwartości zabudowy (Kostrowicki 1952, Kiełczewska-Zaleska 1972, Dziewoński 1990, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000) i charakterystyczne, złożone rozplanowanie (Kostrowicki 1952, Koter 1974, 1994a, Drobek 1999). • kryterium prawno-administracyjne, które polega na formalnym uznaniu miejsko- ści, co określone jest posiadaniem specjalnych praw miejskich i odrębnego statusu prawnego (Kostrowicki 1952, Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Drobek 1999, Liszewski, Maik 2000). Procedura nadawania statusu miasta wymaga jednak określenia wymiernych kryteriów pomocniczych służących do identyfikacji cech miejskich (Drobek, Heffner 1993), których dobór uwarunkowany jest historycznie, zależnie od sytuacji społeczno-gospodarczej w danym regionie (Maik 1992). Kryterium prawno-administracyjne stosowane jest także na zasadzie uzu- pełnienia kryterium statystycznego, poprzez nadanie jednostce osadniczej o okre- ślonej wielkości zaludnienia formalnych praw miejskich (Dziewoński 1990). W współczesnym świecie istnieje jednak duża różnorodność w zakresie kry- teriów identyfikacji miast oraz wartości progowych przyjętych w praktyce administracyjnej w poszczególnych krajach (por. Pacione 2001, Szymańska 2007, 2009).

2.3. Pojęcie i zjawiska urbanizacji

Pojęcie urbanizacji ma dwa podstawowe znaczenia. W ujęciu dynamicznym urbanizacja rozumiana jest jako proces zmian, którego przejawem jest rozwój osadnictwa miejskiego, natomiast w ujęciu statycznym urbanizacja definiowana jest jako stan rozwoju miast (stopień zurbanizowania) i życia miejskiego na danym obszarze (por. Dziewoński 1962, Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Pacione 2001, Szymańska 2007, 2009, Jakóbczyk-Gryszkie- wicz 2012). Na swoisty dualizm rozumienia pojęcia urbanizacji wskazują również powszechnie stosowane mierniki urbanizacji, którymi są: udział ludności miejskiej

20 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 w ujęciu statycznym oraz wzrost liczby miast i udziału ludności miejskiej w ujęciu dynamicznym (Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2007, 2009, Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2012). Urbanizacja tradycyjnie definiowana jest jako proces rozwoju miast prowa- dzący do wzrostu liczby ludności miejskiej i jej udziału w ogólnym zaludnieniu (Kusiński 1978) lub jako proces wzrostu liczby i wielkości miast oraz koncentracji ludności w miastach w wyniku emigracji z obszarów wiejskich (Kosiński, Jelonek 1959). W szerszym ujęciu urbanizacja definiowana jest jako złożony proces polega- jący na przechodzeniu od tradycyjnego społeczeństwa rolniczego do zróżnicowane- go społeczeństwa o charakterze pozarolniczym i miejskim (Dziewoński 1969). Sys- tematyzując definicje urbanizacji A. E. Smailes (1975) wyróżnił ujęcie geograficzne i socjologiczne tego zjawiska. Definicje geograficzne akcentują zjawisko koncentracji ludności w określonych miejscach przestrzeni, które różnią się od jednostek za- mieszkiwanych przez ludność wiejską pod względem wielkości, funkcji oraz znaj- dujących się na ich terenie instytucji (por. Tisdale 1942, Dziewoński 1962, Hatt, Reiss 1963, Mikołajewicz 1972, Kusiński 1978). Definicje socjologiczne zakładają istnienie specyficznego, miejskiego stylu życia, odmiennego od stylu życia miesz- kańców wsi (Wirth 1938, Bassand 1982, Węgleński 1983, Jałowiecki 1987), który determinowany jest przez wielkość, gęstość i heterogeniczność skupiska miejskiego (Wirth 1938). W naukach społecznych, gdzie zwykle łączy się ujęcia geograficzne i socjologiczne, wyróżnia się trzy zakresy definicyjne urbanizacji (Schwirian, Prehn 1962, Meadows, Mizruchi 1969):  proces przenikania idei i wzorców z ośrodków miejskich na otaczające obszary wiejskie;  upowszechnienie się zachowań utożsamianych z miejskim stylem życia;  koncentracja ludności i wzrost udziału ludności miejskiej w wyniku przemiesz- czania się ludności ze wsi do miast. Także i S. Greer (1962) wyróżnił trzy podstawowe znaczenia terminu urbanizacja. W pierwszym ujęciu urbanizacja utożsamiana jest z urbanizmem, rozumia- nym jako miejski styl życia. To podejście akcentuje fenomen kulturowy miasta lub tzw. kulturę miejską. W drugim ujęciu urbanizacja oznacza wzrost liczby (koncen- trację) ludności w miastach, co może następować w wyniku zwiększenia się liczby miejsc, w których następuje koncentracja i wzrost liczby ludności w tych miejscach. W trzecim ujęciu urbanizacja oznacza proces wzrostu społecznej skali, co przejawia się w intensyfikacji wzajemnych relacji między ludźmi, szybkim przepływie informacji i rosnącej roli organizacji. W podejściu tym powstanie i rozwój miast są zwią- zane ze zmianami technologicznym w transporcie i wymianie informacji, co przyczynia się do masowego napływu ludności ze wsi do miast. Złożoność zjawiska urbanizacji wyraża się również w tym, że w celu syste- matyzacji i klasyfikacji problematyki wyróżnia się cztery aspekty urbanizacji (por.

21 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ziółkowski 1965, Jałowiecki 1972, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2007, 2009, Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2012):  ekonomiczny, który wyraża związki między urbanizacją a rozwojem społeczno- gospodarczym i przejawia się we wzroście udziału ludności zatrudnionej w zawodach pozarolniczych, co następuje wraz z rosnącym poziomem urbanizacji;  demograficzny, którego wyrazem jest przemieszczanie się ludności z obszarów wiejskich do miast, co powoduje wzrost udziału ludności miejskiej w ogólnym zaludnieniu ;  przestrzenny, który oznacza kształtowanie się coraz większej przestrzeni na wzór miejski (stref zurbanizowanych), co przejawia się w powiększaniu terenów zain- westowania miejskiego i nasycaniu obszarów wiejskich elementami infrastruktury i zabudowy typowymi dla miast;  społeczny, który polega na przejmowaniu przez ludność miejskiego stylu życia, co prowadzi do zmian w płaszczyźnie demograficzno-społecznej. Pojęcie urbanizacji wsi definiowane jest jako upodabnianie się wsi do miast, co prowadzi do zatarcia się różnic między miastem i wsią (por. Dobrowolska 1959, Golachowski 1965, Pietraszek 1978). Wynikiem tych przemian jest wyrównywanie się dysproporcji w warunkach i sposobie życia między wsią i miastem (Rakowski 1975). W okresie powojennym miała miejsce nie tylko intensyfikacja, ale również i różnicowanie się procesów urbanizacji wsi. Jednym z przejawów tego zjawiska były przemiany dynamiczne rozwijających się stref podmiejskich, które określono terminem suburbanizacji (Golachowski 1966). Innym jest zjawisko semiurbanizacji, definiowane jako społeczno-gospodarcze i morfologiczne przemiany osiedli wiejskich, polegające na przyłączeniu wsi do miasta lub przekształceniu jej w miasto w pełni rozwinięte, co prowadzi do powstania formy osadniczej, która nie odpowiada tradycyjnie pojmowanej wsi lub miastu (Golachowski 1965, 1966). D. Sokołowski (1999) stwierdził, że termin urbanizacja często tłumaczony jest jako umiastowienie i oznacza upodabnianie się wsi do miast. W tym kontekście można wyróżnić co najmniej dwa zakresy pojęciowe urbanizacji: urbanizację sensu largo i urbanizację sensu stricto. Urbanizacja sensu largo jest procesem ogólniej- szym i nie musi prowadzić do miejskości osiedla (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992). Urbanizacja sensu stricto jest procesem, który prowadzi do pełnej miej- skości, o czym decydują głównie wielkość i funkcje osiedla w systemie osadniczym. Miejscowości posiadające wszystkie najważniejsze atrybuty miejskości są de facto miastami, a jednostki posiadające część z nich mają predyspozycje, by stać się miastami w przyszłości. Formy osadnicze niższych rzędów mogą z czasem przekształ- cić się w formy wyższych rzędów, co może nastąpić z pominięciem jednego lub kilku etapów pośrednich. Nie wszystkie miejscowości przechodzą jednak pełną dro- gę ewolucji, bowiem tylko część z nich ulega całkowitej transformacji ze wsi w miasto, a większość zatrzymuje się na jednym z pośrednich etapów rozwoju (So- kołowski 1999).

22 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

2.4. Koncepcja kontinuum wiejsko-miejskiego

W okresie nasilenia procesów urbanizacyjnych i przeobrażeń, jakim podle- gają obszary wiejskie dychotomiczna klasyfikacja jednostek osadniczych nie odpowiada już ich rzeczywistemu zróżnicowaniu. Podział miejscowości na miasta i wsie znajduje jednak uzasadnienie historyczne, a ponadto jest w Polsce usankcjonowany prawnie. Już w okresie feudalnym istniało pewne zróżnicowanie form miejskich, jednak nie można w tym przypadku mówić o procesie powstawania form pośrednich między miastem i wsią w wyniku naturalnego procesu przeobrażeń, polegającego na przekształcaniu się form niższych w wyższe (Sokołowski 1999). W odniesieniu do osiedli feudalnych mówi się o „wyraźnie zarysowanej dychotomii miasto-wieś” (Hamm 1990, s. 23) i o wyraźnym podziale ról między nimi (Zagożdżon 1988b). Na tych założeniach opierała się konstrukcja i stabilność sieci osadniczej w okresie feudalizmu (Berndt 1978, Zagożdżon 1988b). Miasta tego okresu były precyzyjnie określone pod względem morfologicznym, funkcjonalnym, instytucjonalnym i se- miotycznym, co umożliwiało ich łatwe odróżnienie od wsie (Hamm 1990). Różni- cowanie się wsi na większą skalę należy wiązać dopiero z okresem wielkiej rewolucji przemysłowej w XIX w., kiedy zaczęły powstawać kolonie robotnicze (Gola- chowski 1964), a także zaczęły się formować strefy podmiejskie wokół większych miast. Pojawienie się możliwości ewolucji osiedli wiejskich, nawet do rangi miasta, przyczyniło się do wytworzenia kontinuum (Zagożdżon 1988b). Problem z dychotomicznym podziałem jednostek osadniczych został do- strzeżony już pod koniec XIX w., kiedy to F. Ratzel (1891) wyróżnił osiedla przej- ściowe (por. Sokołowski 1999). M. Kiełczewska-Zaleska (1972) charakteryzuje je jako miejscowości nieduże, różniące się od wsi tradycyjnej, które obok funkcji rolniczej mają jednostronnie rozwiniętą funkcję usługową, mieszkaniową lub produk- cyjną. Kiełczewska-Zaleska wyróżniła ponadto sześć typów osiedli przejściowych: wsie z funkcją usługową i osiedla usługowe, małe miasteczka rolnicze (w tym miasta zdegradowane), osady targowe, osiedla typu przejściowego w rejonach uprzemy- słowionych (wsie zurbanizowane robotniczo-chłopskie o charakterze mieszkaniowym), osiedla przemysłowe (fabryczne) i osiedla kulturalno-usługowe, wskazując, że niektóre typy (zwłaszcza usługowe i targowe) stają się zalążkami miast. Pojęcie kontinuum w sensie ogólnym jest określane jako „ciągły, uporząd- kowany zbiór nieskończonej liczby elementów przechodzących jeden w drugi” (Słownik… 1989, s. 385). Pojęcie kontinuum wiejsko-miejskiego stosowane jest jako ujęcie klasyfikacyjne form osadniczych lub jako narzędzie opisu procesu zmian społecznych (Johnston i in. 1993). W geografii społeczno-ekonomicznej wyróżnia się dwa zasadnicze ujęcia kontinuum wiejsko-miejskiego (Chojnicki, Czyż 1989). Pierwsze z nich zakłada, że wieś i miasto są dwiema krańcowymi formami osadniczymi, pomiędzy którymi występują jednostki osadnicze o charakterze przejścio- wym, posiadające pewne własności obu tych form o różnym stopniu natężenia. Uję- cie to wprowadza konieczność ustalenia modelu pojęciowego (wzorca) miasta i wsi,

23 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie a kontinuum jest zbiorem osiedli nieodpowiadających definicji miasta ani wsi (ryc. 1). Drugie podejście zakłada istnienie ciągu jednostek osadniczych różniących się pod względem występowania i nasilenia cech miejskich lub wiejskich. W tym ujęciu kontinuum wiejsko-miejskie może być rozumiane jako pewien rodzaj skali (ryc. 2), obrazującej natężenie zespołu cech typowych dla miasta i wsi.

Ryc. 1. Kontinuum miejsko-wiejskie jako zbiór jednostek osadniczych o charakterze przejściowym. Źródło: opracowanie własne na podstawie Chojnicki, Czyż (1989)

Ryc. 2. Kontinuum miejsko-wiejskie jako rodzaj skali obrazującej natężenie miejskości/wiejskości. Źródło: opracowanie własne na podstawie Chojnicki, Czyż (1989)

Wg D. Sokołowskiego (1999) termin „kontinuum wiejsko-miejskie” może być rozumiany jako:  proces przeobrażeń jednostek osadniczych, w którym osiedla zmieniają swoją pozycję na skali kontinuum, przy czym nie każda wieś może ostatecznie prze- kształcić się w miasto;  rodzaj skali wiejskości-miejskości, przy czym miejsce danej jednostki uzależnio- ne jest od zmiennego w czasie poziomu wykształcenia atrybutów miejskości;  określenie zbioru jednostek osadniczych, które nie odpowiadają definicjom miasta ani wsi, czyli środkowa część skali kontinuum. W geografii ujęcie klasyfikacyjne kontinuum stało się narzędziem badania stanu współczesnej struktury sieci osadniczej i kierunków jej transformacji (Drobek 1999, Maik 2008). Takie podejście dominuje w badaniach geograficznych (por. np. Cloke 1977, Kirk 1980, Cloke, Edwards 1986, Jałowiecki 1987, Chojnicki, Czyż 1989, Sokołowski 1992, 1994, 1996, 1999, Falkowski 1993), a szczególne znaczenie mają opracowanie dotyczące form pośrednich (ryc. 3) (por. m.in. Drobek 1999, So- kołowski 1999, Szmytkie 2003b, Krzysztofik 2008). Rozpatrywanie koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego jako użytecznego narzędzia opisu zróżnicowania sposobu życia zbiorowości ludzkich dominuje w socjologii (por. Wirth 1938, Węgleński 1983). W tym ujęciu kontinuum dotyczy procesu przejścia od społeczeństwa wiejskiego ze wszystkimi jego cechami przypisywanymi tradycyjnej wsi do społeczeń- stwa miejskiego, a więc służy do analizy różnic i warunków życia w różnych typach społeczeństw, jako narzędzie badania koncentracji ludności w miastach i do analizy

24 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 zmian dokonujących się w wysoko rozwiniętych społeczeństwach (Węgleński 1983, Maik 2008).

Ryc. 3. Typy osiedli na skali kontinuum wiejsko-miejskiego. Źródło: Sokołowski 1999.

Wg J. Bańskiego (2008a) pojęcie „kontinuum miejsko-wiejskie” może doty- czyć zarówno zmienności form przestrzennych, jak i procesów w nich zachodzą- cych. Odnosi się zatem do pośrednich form osadniczych leżących pomiędzy dwoma biegunami: miastem i obszarem wiejskim. Wg Bańskiego zasada kontinuum przyjmuje stałą zmienność i nie posiada granic, dzięki czemu można wyróżnić pewne elementy składowe o rozmytych granicach, tzn.: miasto, strefa podmiejska i obszary wiejskie, co odpowiada modelowi: centrum – strefa przejściowa – peryferia. Rozu- mienie pojęcia kontinuum wiejsko-miejskiego w kategoriach przestrzennych (gdzie rozumiane jest jako strefa przejściowa między miastem a wsią) znalazło swój wyraz we współczesnych badaniach przeobrażeń na obszarach wiejskich (por. Gierańczyk, Kluba 2008, Jezierska-Thöle, Kozłowski 2008).

2.5. Aspekty i mierniki miejskości

Punktem wyjścia do określenia poziomu urbanizacji jest wyodrębnienie zestawu charakteryzujących ją aspektów oraz wskaźników opisujących poszczególne aspekty. Uwzględnienie wszystkich aspektów urbanizacji umożliwiłoby precyzyjne umiejscowienie miejscowości na skali kontinuum oraz identyfikację jednostek faktycznie miejskich (Sokołowski 1999). Wskaźniki urbanizacji wg D. Sokołowskiego (1999) można podzielić na takie, które umożliwiają określenie poziomu zurbanizowania obszaru lub pojedynczych jednostek osadniczych (czyli wskaźniki określające poziom miejskości osiedla). Wg L. Wirtha (1938) istota miejskości wynika z trzech podstawowych cech: wielkości, gęstości zaludnienia i heterogeniczności. R. Dewey (1960) analizując definicje miejskości różnych autorów wskazał 40 cech, z których

25 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie tylko heterogeniczność powtórzyła się w większości definicji. J. Węgleński (1983) przedstawiając krytykę pojęcia „miejskiego stylu życia” i wskaźników stosowanych do jego określenia, stwierdził, że zastosowanie większości z nich jest mocno ograniczone czasoprzestrzennie i że jedynie heterogeniczność może stanowić istotny czynnik identyfikacji osiedla miejskiego. D. Sokołowski (1999) dokonał szczegółowej analizy atrybutów i mierników miejskości i stwierdził, że przy identyfikacji miast największe znaczenie mają:  kryteria funkcjonalne, przy czym najpowszechniej stosowane są wskaźniki ilu- strujące przewagę ludności nierolniczej nad rolniczą, tzn. udział zatrudnionych poza rolnictwem lub odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (por. Kostrowicki 1952, Kosiński 1957, Dobrowolska 1959, Turski 1963, Turow- ski 1964, Golachowski 1966, Rakowski 1975);  centralność rozpatrywana z punktu widzenia funkcji obsługi, jakie pełnione są przez dane osiedle w stosunku do otoczenia lub wyposażenia tego osiedla w pla- cówki i instytucje infrastruktury społeczne4 (por. Philbrick 1957, Chilczuk 1963, Boustedt 1967, Schwartz 1968, Kamiński 1970, Kiełczewska-Zaleska 1971, Po- larczyk 1976, Maik 1976a, 1979, Sokołowski 1994, 1997);  aspekt ludnościowy w sensie wielkości osiedla wyrażonej liczbą mieszkańców oraz dynamiki wzrostu liczby ludności (por. Sokołowski 1998b)5;  gęstość zaludnienia (Jefferson 1909, Meuriot 1914), przy czym powinna być ona liczona w stosunku do rzeczywistej powierzchni terenów osiedlowych;  społeczne wskaźniki urbanizacji, jak np. aktywność zawodowa kobiet (Shevky, Williams 1949, Jałowiecki 1972, Musil 1984), wskaźnik ludzi starych lub utrzy- mywanych (Jałowiecki 1972), ruchliwość przestrzenna ludności (Jonassen, Peres 1960, Anderson, Bean 1961, Jałowiecki 1972) czy struktura płci i wieku ludności (Wysocki, Krobska 1966);  wyposażenie infrastrukturalne (mierniki określające poziom wyposażenia miesz- kań i miejscowości w podstawowe urządzenia techniczne i komunalne), które można uważać z wskaźnik urbanizacji przestrzennej (Ziółkowski 1965) lub mierniki miejskiego stylu życia (Dziewoński, Jerczyński 1977, Rykiel 1978), jednak

4 Potwierdzają to np. studia literaturowe E. Nowosielskiej (1992), która stwierdziła, że teoria ośrodków centralnych w zasadzie ogranicza się do części miast lub części gospodarki o charakterze miejskim. 5 D. Sokołowski stwierdza jednak, że osiedle może być zurbanizowane niezależnie od swojej wielkości (Jałowiecki 1972, Rybicki 1972), że istnieją trudności określenia granicznej wiel- kości między miastami i wsiami (Sorokin, Zimmermann 1929, Dziewoński 1975) i że wzrost ludnościowy miast jest zjawiskiem bardziej trwałym niż przyrost liczby mieszkańców na wsi (por. Tkocz 1967, Urbanowicz 1975, Drobek 1990, Drobek, Heffner 1992). Pomimo tego: miasta są przeciętnie większe od wsi, wielkość wsi jako skupiska ludności jest ograniczona (Ziółkowski 1965, Rybicki 1972), wraz ze wzrostem wielkości wzrasta prawdopodobień- stwo, że wykształci ona cechy miejskie (por. Maik 1992), stąd związek między wielkością osiedla a miejskością jest jednoznaczny (Sombart 1916, Kostrowicki 1952, Ziółkowski 1965, Jałowiecki 1972). 26 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

ich znaczenie maleje z uwagi na zmniejszanie się dysproporcji między miastem a wsią (Jałowiecki 1987);  mierniki składające się na pojęcie „krajobrazu miejskiego”, np. układ przestrzenny (plan) miejscowości oraz rodzaj i charakter zabudowy;  tożsamość społeczności lokalnej, czyli postrzeganie mieszkańców osiedla i jego okolic jako miasta (por. Beaujeu-Garnier, Chabot 1971). Na tej podstawie D. Sokołowski uznał, że urbanizacja sensu largo uwidacznia się na pięciu płaszczyznach: ekonomicznej (zatrudnienie pozarolnicze lub lud- ność nierolnicza), społecznej (miejski styl życia), demograficznej (struktury ludno- ściowe), infrastrukturalno-technicznej (wyposażenie infrastrukturalne i techniczne) i morfologicznej (zabudowa o charakterze miejskim), natomiast na pojęcie urbanizacji sensu stricto składa się dziesięć atrybutów: ekonomiczny, społeczny, demograficzny, infrastrukturalno-techniczny, funkcjonalny (zróżnicowanie bazy ekonomicznej i struktury zatrudnienia), morfologiczny, a także centralności, świadomości spo- łecznej (postrzeganie osiedla jako miasta), przestrzenny (gęstość, zwartość) i atrybut skali (wielkość osiedla). Z uwagi na problem określenia parametrów wzorcowego miasta (wsi) analiza stopnia rozwoju cech miejskich dokonywana jest zwykle w oparciu o zespół cech wyznacznikowych dla miasta, przy czym w literaturze spotykane są prace opierające się na bardzo rozbudowanych zestawach cech (por. Jałowiecki 1966, 1972, Mikoła- jewicz 1973, Rykiel 1978). Największe znaczenie mają jednak opracowania, w któ- rych podjęto próbę konstrukcji wskaźników syntetycznych. Takie podejście stosowane było w odniesieniu do układów regionalnych, np. małych miast regionu po- znańskiego (Chojnicki, Czyż 1989), województw: bydgoskiego, toruńskiego i wło- cławskiego (Szymańska 1992) lub makroregionu dolnej Wisły (Sokołowski 1994), bądź też w skali całego kraju (Sokołowski 1992, 1999). Interesujący jest również dobór cech, jaki wspominani autorzy wykorzystali w swych analizach. Z. Chojnicki i T. Czyż (1989) spośród 20 cech za diagnostyczne uznali jedynie trzy, w dodatku określające bazę ekonomiczną miejscowości. Były to: saldo dojazdów do pracy, zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej na 1000 ludno- ści i zatrudnienie w przemyśle uspołecznionym na 1000 ludności. Wychodząc z tego samego zespołu cech D. Szymańska (1992) za diagnostyczne uznała z kolei 6 cech, odnoszących się zarówno do bazy ekonomicznej miejscowości, jak i dwóch innych aspektów miejskości: ludnościowego i społecznego. Oprócz cech przyjętych przez Chojnickiego i Czyż, uwzględniła ona również liczbę mieszkańców, przyrost naturalny i przeciętną powierzchnię użytkową mieszkania. Pod tym względem interesu- jąca jest również praca A. Harańczyk (1998), która dokonała oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego miast polskich, wykorzystując 27 cech odnoszących się do kilku aspektów miejskości, jak np. ludnościowego, społecznego czy infrastrukturalnego. Najwięcej miejsca zagadnieniu analizy rozwoju cech miejskich w kontek- ście kontinuum wiejsko-miejskiego poświęcił D. Sokołowski, który w swych pra-

27 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie cach przedstawił m.in. charakterystykę zróżnicowania małych miast Polski w aspekcie funkcjonalnym i infrastrukturalnym w oparciu o 10 cech (1992) oraz hierarchię ośrodków centralnych położonych w makroregionie dolnej Wisły, wykorzystując do tego 11 grup instytucji centralnych (1994). Największe znaczenie ma jednak praca z 1999 r., w której D. Sokołowski podjął się konstrukcji sumarycznego wskaźnika miejskości w oparciu o aspekt: ludnościowy (wielkość i dynamika zmian ludno- ściowych), funkcjonalny (wielkość zaludnienia pozarolniczego i stopień zróżnico- wania struktury zatrudnienia), infrastrukturalny (wskaźnik wyposażenia techniczno- infrastrukturalnego) i stopień centralności (w sensie instytucjonalnym), co posłużyło mu następnie do określenia zróżnicowania zbioru małych miast i większych osiedli wiejskich Polski w nawiązaniu do koncepcji kontinuum miejsko-wiejskiego (1999). D. Sokołowski stwierdził jednak, że zaproponowany przez niego wskaźnik miejsko- ści nie uwzględnia wszystkich atrybutów urbanizacji sensu stricto (m.in. morfologicznego i świadomości społecznej) i że dopiero uwzględnienie pozostałych aspek- tów umożliwiłoby wskazanie osiedli de facto miejskich (s. 59). Podobne podejście do koncepcji kontinuum miejsko-wiejskiego zastosował również W. Drobek (1999), analizując stopień rozwoju cech miejskich w miastach zdegradowanych na obszarze historycznego Śląska. Do konstrukcji wskaźnika miej- skości użył on czterech aspektów miejskości: ludnościowego, funkcjonalnego, infrastrukturalnego i morfologicznego. R. Szmytkie (2006) dokonał analizy stopnia rozwoju cech miejskich w najmniejszych polskich miastach (liczących poniżej 5000 mieszkańców), wychodząc z założenia, że istotę miasta można sprecyzować nawią- zując do powszechnie stosowanych kryteriów identyfikacji miast (por. Kiełczewska- Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2007, 2009). W tym ujęciu o specyfice miasta decydują głównie:  kryterium statystyczne, opierające się na założeniu nabierania miejskiego charakteru wraz ze wzrostem liczby mieszkańców,  kryterium funkcjonalne, które zakłada specyficzny charakter funkcjonalny miasta przejawiający się przewagą funkcji nierolniczych i jego złożonością funkcjonal- ną,  kryterium fizjonomiczne, prowadzące do wyróżnienia „krajobrazu miejskiego” o zwartej zabudowie i specyficznym rozplanowaniu. W nawiązaniu do powyższych kryteriów R. Szmytkie za wyznaczniki miej- skości uznał: odpowiednią liczbę mieszkańców, wyższy niż w przypadku miejsco- wości wiejskich potencjał gospodarczy wyrażony liczbą podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (obrazując tym samym zróżnicowanie funkcjonalne miasta) oraz miejski charakter zabudowy przejawiający się przewagą zabudowy wielorodzinnej, którą można wyrazić przy pomocy średniej liczby osób przypadających na budynek mieszkalny.

28 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

2.6. Procedura wydzielania miast w Polsce

W praktyce administracyjnej definicja miasta zależna jest od stosowanego w danym kraju kryterium identyfikacji miast (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2007, 2009). W przypadku Polski, gdzie stosowane jest kryterium prawno-administracyjne, miastem jest de facto każda jednostka osadnicza posiadająca status miasta (prawa miejskie), nadany normatywnym aktem prawnym. Ponadto w myśl Ustawy o samorządzie gminnym z 1990 r. (Dz.U. 2006) miasto stanowi odrębną gminę miejską bądź jest jed- nostką wyodrębnioną z obszaru gminy miejsko-wiejskiej. Posiadanie statusu miasta determinuje określone ustawowo uprawnienia Ustawa precyzuje również, że status miasta nadawany jest w drodze rozpo- rządzenia Rady Ministrów na wniosek zainteresowanej gminy. Wniosek taki powinien uwzględniać informacje na temat: infrastruktury społecznej i technicznej, charakteru zabudowy i układu urbanistycznego miejscowości, przy czym musi być ak- ceptowany przez społeczność lokalną. Wymagane jest ponadto, by jednostka stara- jąca się o status miasta miała uporządkowaną sytuację w zakresie planowania przestrzennego i sytuację geodezyjno-przestrzenną. Jako uzasadnienie wniosku przed- stawiana jest dokumentacja zawierająca podstawowe dane na temat miejscowości, dotyczące jej sytuacji demograficznej, sposobu zagospodarowania przestrzennego, zatrudnienia mieszkańców oraz infrastruktury komunalnej (Szlachta 1984, Drobek 1996, Sokołowski 2008). W ostatnich kilku latach w procedurze nadawania praw miejskich uwzględ- niane były następujące grupy kryteriów (Szmytkie, Krzysztofik 2011): 1. Przestrzenno-urbanistyczne: • posiadanie odpowiedniej infrastruktury techniczno-komunalnej (miejscowość musi być zgazyfikowana, zwodociągowana i skanalizowana, musi posiadać m.in. oczyszczalnię i selektywną zbiórkę odpadów), • posiadanie uchwalonego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, który przewiduje możliwość rozbudowy miasta; • posiadanie miejskich cech funkcjonalno-przestrzennych (takich jak zwarta zabudowa typu miejskiego, chodniki, oświetlenie ulic, itp.); • w obszarze zwartej zabudowy nie powinna być widoczna zabudowa typu za- grodowego; 2. Historyczno-administracyjne: • posiadanie w przeszłości praw miejskich (np. herbu) lub stanowienie ważnego lokalnego ośrodka administracyjnego; • posiadanie dostatecznej liczby instytucji pełniących ponadlokalne funkcje o charakterze miastotwórczym; 3. Demograficzne: • posiadanie odpowiedniej liczby ludności (przyjęte kryterium to 2000 mieszkań- ców);

29 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

• przynajmniej 2/3 ludności musi być zatrudniona poza rolnictwem; 4. Społeczne: • poparcie lokalne (w konsultacjach przeważająca liczba ludności projektowane- go miasta oraz otaczającej je gminy musi opowiedzieć się za nadaniem statusu miejskiego). Unormowania prawne dotyczące szczegółowej procedury zmierzającej do nadania statusu miasta jednostce (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 sierpnia 2001 r.6), precyzują, że wniosek powinien zawierać (Lisowska, Szmytkie 2014): 1. treść proponowanej zmiany wraz z uzasadnieniem; 2. stanowisko wnioskodawcy dotyczące spełnienia odpowiednich przesłanek przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami, opinii rad gmin objętych wnioskiem, poprzedzonych przeprowadzeniem przez te rady konsultacji z mieszkańcami; 3. podstawowe dane statystyczne dotyczące liczby ludności na terenie objętym wnioskiem, a także powierzchni tego terenu; 4. określenie szacunkowych kosztów jednorazowych i stałych wprowadzenia proponowanej zmiany; 5. określenie szacunkowych planów dochodów i wydatków w następnym roku bu- dżetowym gmin objętych wnioskiem; 6. wyniki konsultacji z mieszkańcami. Do wniosku należy dołączyć także następujące dokumenty: • zaświadczenie właściwego starosty potwierdzające zgodność danych statystycznych, dotyczących liczby ludności na terenie objętym wnioskiem, a także powierzchni tego terenu oraz uchwałę wnioskodawcy w sprawie przeprowadzenia konsultacji z mieszkańcami; • uchwały organów stanowiących zainteresowanych jednostek samorządu terytorialnego, zawierające opinie rad gmin objętych wnioskiem wraz z wynikami konsultacji z mieszkańcami lub informację o ich braku; • mapę topograficzną w skali 1:10000, 1:25000, 1:50000 z zaznaczeniem dotychczasowych granic gminy lub gmin objętych wnioskiem i siedzib ich władz oraz proponowanych zmian; • opinię wojewódzkiego inspektora nadzoru geodezyjnego i kartograficznego po- twierdzającą przebieg dotychczasowych granic gminy lub gmin objętych wnioskiem z rejestrem granic i powierzchni jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju; • wypis z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy lub gmin objętych wnioskiem uwzględniający infrastrukturę techniczną i społeczną, układ urbanistyczny i komunikacyjny oraz sposób zagospodarowania terenu;

6 Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie trybu postępowania przy składaniu wniosków dotyczących tworzenia, łączenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic gmin, nadawania gminie lub miejscowości statusu miasta, ustalania i zmiany nazw gmin i siedzib ich władz oraz dokumentów wymaganych w tych sprawach z dnia 9 sierpnia 2001 r. (Dz.U. 2001, nr 86, poz. 943). 30 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

• inne dokumenty mogące mieć wpływ na rozpatrzenie wniosku; • rys historyczny gminy lub miejscowości objętej wnioskiem; • informację dotyczącą zabytków architektonicznych, kulturowych, wyznanio- wych, charakteru i stanu technicznego zabudowy; • informacje dotyczące struktury zatrudnienia w gminie; • inne dokumenty lub publikacje, które zawierają informacje o gminie lub miej- scowości, takie jak monografie, szkice czy foldery. Ustawodawca nigdzie i w żaden sposób nie zastrzega określonych w ustawie wytycznych jako obowiązujących przy rozpatrywaniu wniosków. Ponadto brak jest prawnego umocowania i doprecyzowania warunków, jakie powinna spełniać miej- scowość lub gmina starająca się o uzyskanie statusu miasta. Analiza poszczególnych uzasadnień do wniosków rozpatrywanych w latach 2005-2010 (Szmytkie, Krzyszto- fik 2011) pozwala również na stwierdzenie, że kryteria stawiane miejscowościom ubiegającym się o nadanie statusu miasta w rzeczywistości traktowane są dość do- wolnie i mają charakter arbitralny (por. też Drobek 1999). Analizując zbiór miast ustanowionych w Polsce w latach 1977-2011 (por. Drobek 1999, 2002, Krzysztofik 2006, Jokiel, Miszewska 2008, Sokołowski 2008, Szmytkie, Krzysztofik 2011), można stwierdzić, że głównymi czynnikami przyczy- niającymi się do nadania statusu miasta są : • potencjał demograficzny miejscowości (85,8% nowych miast w momencie nadania statusu miasta liczyło ponad 2000 mieszkańców), • tradycje miejskie przejawiające się posiadaniem w przeszłości praw miejskich lub statusu osiedla (które posiadało w sumie 83,0% miast ustanowionych w analizowanym okresie), • pełnienie funkcji administracyjnych (tylko 3 nowe miasta (na 106): Borne Suli- nowo, Czarna Woda i Siechnice, w momencie uzyskania statusu miasta nie były siedzibą gminy), • aktywność społeczności lokalnych. Wydaje się jednak, że w funkcjonującym od 1990 r. systemie samorządności lokalnej, głównym czynnikiem inicjującym starania o nadanie jednostce osadniczej statusu miasta jest faktycznie lobby lokalnej społeczności lub władz lokalnych.

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

3. Morfologia i fizjonomia jednostek osadniczych

Zagadnienie morfologii i fizjonomii jest rozpatrywane odrębnie w odniesieniu do różnych typów jednostek osadniczych. W przypadku osiedli wiejskich badania koncentrują się na zagadnieniu morfologii i jej związków z genezą osiedla, przy czym morfologia rozumiana jest zarówno z punktu widzenia układu przestrzennego siedliska, jak i przynależnych do wsi rozłogów. W przypadku miast analizie podlega morfologia i fizjonomia miasta, rozpatrywane jako elementy składające się na struk- turę przestrzenną miasta. Dodatkowym problemem są również przeobrażenia morfologiczne, jakim podlegają obecnie obszary wiejskie (zwłaszcza w strefie podmiejskiej), co prowadzi do wprowadzenia obcych (typowych dla miast) elementów do krajobrazu wiejskiego i wcielania wsi w granice miast (por. Szmytkie 2011) oraz do stopniowego upodabniania się morfologicznego wsi do miast. Z uwagi na brak jed- nolitej terminologii w zakresie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych (por. Dziewoński 1962, Koter 1974) w rozdziale tym przedstawiono podstawowe pojęcia związane z omawianym zagadnieniem.

3.1. Morfologia i morfogeneza osiedli wiejskich

Wieś składa się z dwóch powiązanych ze sobą elementów: siedliska i przy- należnych do niego rozłogów (Olechowski 1948, Szymański 1969, Lienau 1970, Kiełczewska-Zaleska 1972, Tkocz 1998, Szymańska 2009). Rozłóg jest kształtem terytorium gospodarstwa rolnego, a ich kombinacja w terenie tworzy strukturę tere- nową. Siedlisko wsi to obszar zabudowany stanowiący miejsce zamieszkania ludno- ści wiejskiej (Kiełczewska-Zaleska 1972, Tkocz 1998, Szymańska 2009). Na siedlisko wsi składają się zespoły zagród, obejmujących domy mieszkalne łącznie z przy- ległymi budynkami i parcelami, na których stoją. Zagrody łączą się w wewnętrznie jednorodne zespoły, które tworzą całe osiedle wiejskie lub jego część w przypadku osiedli złożonych (ryc. 4). Pojęcie formy osiedla w szerszym znaczeniu obejmuje kształt (formę) osiedla łącznie z powierzchnią produkcyjną (rozłogami), a w węż- szym znaczeniu wyłącznie miejscowość (Lienau 1970). C. Lienau (1970) stwierdza, że dla określenia kształtu osiedla ważne są:  zarys i plan osiedla (czyli kształt zamieszkałego placu i planu, które są ze sobą wzajemnie powiązane);  wzajemna odległość siedlisk i zagród mierzona odstępem między budynkami. Wg J. Tkocza (1998) podstawę klasyfikacji morfologicznej osiedli wiejskich stanowi forma siedliska, którą można rozpatrywać z punktu widzenia:  stopnia skupienia zabudowy;  kształtu i genezy siedliska;  sposobu rozmieszczenia zagród.

33 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 4. Schematyczne przedstawienie elementów osiedla i ich powiązań. Źródło: Lienau 1970.

D. Szymańska (2009) zwraca jednak uwagę, że pojęcie formy odnosi się do geometrycznej formy i kształtu osiedli, które mogą należeć do różnych typów, natomiast pojęcie typu odnosi się do związku liczby domów i zagród oraz ich wzajem- nej odległości od siebie. Formę osiedla można też zdefiniować jako relację między jednym budynkiem mieszkalnym a innymi (Singh 2006). Forma osiedla nawiązuje do geometrycznych atrybutów i najczęściej określona jest za pomocą kształtów. Plan osiedla jest układem linii na płaszczyźnie, które oddają elementy planu: ulice i place, parcele domu i podwórza oraz plan budynku. Obiekty te zajmują okre- śloną powierzchnię wraz z urządzeniami trwałymi, a ich zewnętrzną granicę tworzy zarys, który w pierwotnym kształcie był uwydatniony przy pomocy urządzeń gro- dzących (tzn. parkanu, muru i innych). Zarys i rodzaj planu określa kształt osiedla. Do elementów planu miejscowości zalicza się (Lienau 1970):  ulice i place (tereny o charakterze komunikacyjnym);  siedliska i zagrody (powierzchnia zabudowana osiedla) układające się łańcucho- wo, w rzędy lub szeregi, które ograniczone są przez ulice i place;  sztuczne granice zewnętrzne osiedla, do których zalicza się urządzenia obronne (mury i wały) i płoty oddzielające podwórza od pól. Zarys i plan osiedla wynikają zatem z układu i sposobu rozmieszczenia siedlisk i zagród. Układ ich określa również sieć dróg. C. Lienau (1970) wyróżnia trzy podstawowe formy układu siedlisk: 34 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 linijne, w których siedliska i zagrody są uporządkowane prostolinijnie, rzędami. Linijny kształt układu wynika z uszeregowania siedlisk, przy czym jedno osiedle może się składać z jednego lub większej liczby rzędów.  wokół placu lub ulicy spełniającej funkcję placu, w których obszar wewnętrzny jest dominującym elementem planu, a siedliska i zagrody są rozmieszczone wo- kół obszaru wewnętrznego. Osiedla placowe dzieli się według funkcji lub formy placu;  powierzchniowe, w których siedliska i zagrody nie tworzą rzędu, lecz są tak wzajemnie usytuowane, że pokrywają powierzchnię o kształcie mniej lub bardziej kolistym. Z fizjonomicznego punktu widzenia wyróżnia się natomiast formy nieregularne i regularne. Cechami regularnego założenia są: geometryczny kształt i znormalizowana wielkość działek zajętych przez mieszkania i podwórza, określone zorien- towanie osi domu oraz geometryczny przebieg ulic (Lienau 1970). Obok form podstawowych wyróżnia się kompleksowe formy osiedla, które definiowane są jako jednostki składające się z identycznych lub różnych zespołów siedlisk lub zagród, wzajemnie powiązanych ze sobą w jedną całość (Lienau 1970). R. Kötzschke (1953) wyróżnia trzy rodzaje form kompleksowych:  formy mieszane, gdy na jedną formę składa się szereg elementów różnych form podstawowych;  formy złożone, gdy ta sama forma podstawowa wielokrotnie powtarza się w planie przestrzennym lub różne formy podstawowe łączą się w jedną całość;  formy bezplanowe, gdy forma podstawowa jest przekształcona lub powiększona bez określonego planu. M. Kiełczewska-Zaleska (1972) dokonała podziału form osadnictwa wiejskiego w nawiązaniu do koncepcji układu osadniczego B. Malisz (1966), który ca- łość układu osadniczego dzielił wg podstawowego podziału pracy i stopnia złożono- ści układów. W ten sposób osadnictwo oparte na rolnictwie można podzielić na:  układy elementarne – osiedla samotnicze (osadnictwo rozproszone);  układy proste – wsie skupione o układzie rzędowym, ulicowym, placowym lub powierzchniowym;  układy złożone – wsie z przysiółkami (odpowiadające typom pośrednim osadnictwa, w których obok wsi skupionych występuje część osiedli w rozproszeniu);  układy wielokrotnie złożone – zaglomerowane wsie, które składają się z kilku skupionych wsi, układających się w pasmowe ciągi wzdłuż szlaków komunikacyjnych lub w duże układy powierzchniowe. Drugim elementem służącym do określenia typów osiedli jest gęstość zabudowy, rozumiana jako wzajemna odległość budynków (domów) i siedlisk (Lienau 1970). Najmniejszą gęstość posiadają osiedla, które tworzą przejście do osiedli rozproszonych (gdy rozstęp jest większy – zanika zwartość osiedla). Większość bada- czy uwzględniając odległości między gospodarstwami wyróżnia dwa podstawowe

35 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie typy osadnictwa: skupione i rozproszone (Lienau 1970, Kiełczewska-Zaleska 1972, Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2009), przy czym do ich rozgrani- czenia stosuje się różne wielkości osad i odległości między zabudowaniami. Przyj- muje się, że osadnictwo skupione (zwarte) występuje, gdy osada liczy co najmniej kilka zagród, a minimalna odległość, od której zaczyna się osadnictwo rozproszone (luźne) w pracach różnych autorów waha się od 50 do 300 m, przy czym najczęściej przyjmuje się 100-150 m (por. np. Chilczuk 1970, 1975, Lienau 1970, Stone 1970, Kiełczewska-Zaleska 1972, Kostrubiec 1972, Szulc 1995, Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2009). Gęstość i zarys (plan) są ze sobą powiązane i czę- ściowo wzajemnie się warunkują, ponieważ gęstość jest funkcją wielkości i kształtu parceli podwórza, a ta z kolei jest ważna dla ukształtowania planu i zarysu (Lienau 1970). Na podstawie kryterium wielkości wyróżnia zwykle się trzy rodzaje osiedli wiejskich: osiedla samotnicze, przysiółki i wsie skupione różnych wielkości, przy czym osiedla samotnicze, małe przysiółki i drobne skupienia zagród traktowane są jako formy osadnictwa rozproszonego, a większe przysiółki i wsie jako formy osadnictwa skupionego (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Szymańska 2009). Osadnictwo zwarte obejmuje: sieć dużych wsi o układzie wydłużonym dolinno-rzędowym, sieć wsi średniej wielkości o śródpolnym położeniu zabudowań i węzłowym układzie dróg oraz sieć wsi małych i przysiółków o śródpolnym położeniu zabudowań (Kieł- czewska-Zaleska 1965). Na skupienie lub rozproszenie osadnictwa wpływają różne czynniki (Kiełczewska-Zaleska 1972, Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000, Szymań- ska 2009, Wójcik 2012), przy czym najważniejsze znaczenie mają warunki naturalne (ryc. 5). Pewną syntezę klasyfikacji osiedli wiejskich w aspekcie morfologicznym przedstawił J. Tkocz (1998), dzieląc je w nawiązaniu do położenia, formy i wielko- ści siedliska (tab. 2).

Tab. 2. Schemat klasyfikacji osiedli wiejskich w aspekcie morfologicznym. Źródło: opracowano na podstawie Tkocz 1998.

Kryterium główne Kryterium dodatkowe Rodzaj formy położenie siedliska względem ukształtowania terenu w środowisku geograficznym forma siedliska regularność formy a) regularne b) nieregularne geograficzność formy a) liniowe b) placowe c) powierzchniowe koncentryczność formy a) bardzo rozproszone b) rozproszone c) zwarte d) skupione wielkość siedliska a) pojedyncze zagrody b) małe c) średnie d) średnio duże e) duże f) bardzo duże

36 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 5. Typy sieci osadnictwa wiejskiego w Polsce. I – sieć osadnictwa skupionego: 1 – sieć dużych wsi o układzie wydłużonym dolinno-rzędowym, 2 – sieć wsi średniej wielkości o śródpolnym położeniu zabudowań i węzłowym układzie dróg, 3 – sieć wsi małych i przysiółków o śródpolnym położeniu zabudowań; II – sieć osadnictwa skupionego z domieszką osiedli rozproszonych: 4 – sieć wsi średniej wielkości skupionych o układzie węzłowym dróg z domieszką osiedli rozproszonych i rzędówek, 5 – sieć rzędówek luźnych, długich i osiedli rozproszonych, 6 – sieć dużych wsi skupionych w dolinach ze znacznym rozproszeniem na zboczach dolin i peryferiach wsi, 7 – sieć małych wsi i przysiółków ze znaczną domieszką osiedli rozproszonych; III – osadnictwo rozproszone: 8 – wybitna przewaga osiedli rozproszonych; 9 – tereny zurbanizowane zamieszkałe przez ludność nierolniczą. Źródło: opracowano na podstawie Kiełczewska-Zaleska 1965.

J. Tkocz (1998) zaproponował również podział morfologiczny wsi w nawią- zaniu do stopnia skupienia zabudowy i związku zagrody z rozłogiem pól, dzięki czemu wyróżnił:  wsie zwarte luźno związane z rozłogiem pól, a) zwarte: jednodrożne, placowe i wielodrożne;  wsie luźne zwarcie związane z rozłogiem pól, a) rozwleczone: jednodrożne, b) rozrzucone: rozproszone i przysiółkowe.

37 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Pojęcie genezy w odniesieniu do jednostki osadniczej należy rozumieć jako proces kształtowania się formy pierwotnej osiedla i proces współczesnych przemian. Początków rozwoju osiedla poszukuje się zazwyczaj przez ocenę udziału człowieka w zakładaniu osiedli (osiedla zaplanowane i wyrosłe), a współczesnych procesów przez śledzenie rozwoju formy początkowej. Rozwój osiedla ujmuje się w odniesieniu do różnych okresów czasu tak, aby genezę osiedla można byłoby rozumieć jako następstwo różnych faz, dzięki czemu można mówić o stratygrafii osiedla. Ujęcie genetyczne może odnosić się do aspektu fizjonomiczno-topograficznego lub funkcjonalno-strukturalnego, stąd celowe jest zestawienie grup cech dla określenia genezy i jej uporządkowania (Lienau 1970). Wg M. Kiełczewskiej-Zaleskiej (1972) typologia genetyczno-historyczna siedlisk wsi opiera się na analizie czasu powstania typów wsi i ich indywidualnych cech historycznych przetrwałych w pewnej relikto- wej formie do dziś, stąd też ujęcie genetyczne musi uwzględniać rozwój form osadnictwa i wprowadzać rozróżnienie form starszych od form powstałych później. W ujęciu genetyczno-dynamicznym osiedla można podzielić w nawiązaniu do (Lienau 1970):  procesu rozwoju osiedla: A) osiedla regularne, a) osiedla o kierowanym przebiegu osiedlania, b) osiedla planowe, B) osiedla nieregularne;  rozwoju formy osiedla: A) formy początkowe lub pierwotne (formy inicjalne), B) formy wywiedzione lub wtórne (formy wtórne), a) formy powstałe przez rozrost osiedla, b) formy powstałe przez kurczenie się osiedla, c) pustki osadnicze.  okresu rozwoju: A) osiedla stare powstałe przed okresem średniowiecznych karczowań, B) osiedla na karczowisku (osiedla młode) powstałe w czasie średniowiecznych karczowań, C) osiedla opustoszałe w okresie średniowiecza lub we wczesnej nowożytności (późnośredniowieczne lub wczesnonowożytne pustki osadnicze w miejscu osiedli i pól), D) osiedla nowożytne (planowe) powstałe w nowożytności. Wg H. Szulc (1995) w badaniach morfogenetycznych wsi najważniejsze jest odróżnienie wsi nieregularnych od wsi regularnych i ustalenie modelu przestrzennego wsi, charakterystycznego dla danego okresu historycznego, do czego stosowane są dwie grupy metod:  metody retrogresywne, do których zaliczane są: metoda tzw. zapisu wstecznego, polegająca na konfrontacji zapisu kartograficznego z XIX w. z wiadomościami historycznymi z okresów wcześniejszych oraz analiza metrologiczna, polegająca

38 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

na odszukaniu miary, według której wieś regularna była rozmierzona, a następnie ustalenie okresu, z którego pochodzi dane osiedle;  metody progresywne, polegające na przechodzeniu w badaniach od zjawisk starszych do młodszych, by wytłumaczyć w ten sposób genezę elementów nowych. J. Tkocz (1998) z uwagi na rozwój morfologii siedliska do czasów obecnych dzieli osiedla na formy: pierwotne, wtórne i przetworzone, a W. Czarnecki (1965a) w nawiązaniu do genezy wyróżnia dwie kategorie osadnictwa wiejskiego:  samorodne (powstałe w sposób żywiołowy), które zazwyczaj mają nieregularny układ i kształt siedliska, dostosowany do warunków fizjograficznych i nie są zorganizowane planowo;  kształtowane, które są zorganizowane planowo, a układ i kształt ich siedlisk odpowiada zasadniczo warunkom społeczno-gospodarczym.

3.2. Struktura przestrzenna miasta

Przestrzeń miejska (miasta) definiowana jest jako jednoznacznie wyróżnia- jący się fragment przestrzeni geograficznej, który odznacza się specyficzną organi- zacją i fizjonomią oraz określonym statusem prawnym (Liszewski 1997) bądź jako wyodrębniona i zorganizowana w określony sposób przestrzeń zurbanizowana, która obejmuje różnego rodzaju zabudowania i powierzchnie użytkowe, służące dla zas- pokajania potrzeb mieszkańców oraz miejskich działalności produkcyjnych i usłu- gowych (Vresk 1977). W badaniach społeczno-przestrzennych miast rozwijanych na gruncie ekologii społecznej w obrębie przestrzeni miasta wyróżnia się dwa główne składniki: przestrzeń społeczną, którą tworzą ludzie, grupy społeczne, instytucje, systemy dzia- łań oraz przestrzeń fizyczną, na którą składają się terytorium, budynki i urządzenia infrastruktury, służące zaspokajaniu potrzeb mieszkańców oraz potrzeb związanych z działalnością gospodarczą prowadzoną w mieście (Jagielski 1982). Dwudzielnie przestrzeń miasta rozpatruje również A. Wallis (1977), dla którego miasto jest sys- temem złożonym z dwóch autonomicznych, a zarazem powiązanych ze sobą pod- systemów: urbanistycznego (który stanowią elementy naturalne i stworzone przez człowieka składające się na jego strukturę przestrzenną) i społecznego (obejmujące- go zbiorowość użytkowników miasta, z których podstawową grupę stanowią jego mieszkańcy), przy czym budowa podsystemu urbanistycznego odzwierciedla zróż- nicowanie podsystemu społecznego. Struktura przestrzenna miasta w ujęciu tradycyjnym rozpatrywana jest jako opis rozmieszczenia zjawisk społeczno-gospodarczych w przestrzeni miasta (Maik 1992). W tym ujęciu strukturę przestrzenną miasta tworzy ogół elementarnych ukła- dów rozmieszczenia dotyczących różnych rodzajów działalności gospodarczej, lud- ności i zabudowy mieszkaniowej, a także układ komunikacyjny miasta (Werwicki 1973, Gaczek 1979). W ujęciu systemowym struktura przestrzenna miasta definio-

39 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie wana jest w nawiązaniu do powiązań między układami elementarnymi, które umoż- liwiają wyjaśnienie genezy powstania i funkcjonowania tych układów. W tym ujęciu badanie struktury przestrzennej miasta obejmuje nie tylko charakterystykę elementarnych układów rozmieszczenia, ale także określenie relacji przestrzennych i funkcjonalnych zachodzących między nimi (Matykowski 1988, Maik 1992). W tym kon- tekście A. Werwicki (1973) stwierdził, że strukturę przestrzenną miasta tworzą na- kładające się na siebie i wzajemnie powiązane układy rozmieszczenia różnych ty- pów działalności ludzkiej, związane z nimi urządzenia trwałe oraz układy rozmieszczenia ludności i zabudowy. P. Korcelli (1974), analizując przestrzenne układy funkcjonalne, stwierdził natomiast, że strukturę przestrzenną miasta tworzy zespół na- łożonych na siebie układów, odpowiadających podstawowym sferom życia i dzia- łalności człowieka. Wzajemne oddziaływanie tych układów, zwłaszcza miejsc pracy i miejsc zamieszkania, kształtuje przestrzenną formę miasta (Maik 1992). Na organizację przestrzeni miejskiej wpływają następujące grupy czynni- ków sprawczych (Liszewski 1997, 2012):  czynnik prawno-własnościowy, którego wyrazem jest geodezyjny podział przestrzeni;  morfologia miasta, na którą składają się rozplanowanie i fizjonomia miasta;  organizacja funkcjonalna, która wyraża się w zróżnicowanych formach użytko- wania terenów miejskich;  czynnik administracyjno-instytucjonalny, którego wyrazem są administracyjne podziały przestrzeni miejskiej;  organizacyjne formy życia społecznego. Struktura przestrzenna miasta tradycyjnie badana jest w czterech podstawowych płaszczyznach, rozpatrywanych jako komponenty struktury miasta, które po- zostają ze sobą w pewnych związkach przyczynowo-skutkowych (por. Maik 1992, Liszewski 1994, 2012, Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003):  morfologia miasta, która dotyczy analizy układów i relacji, jakie występują mię- dzy jednostkami morfologicznymi miasta o zróżnicowanej genezie;  struktura demograficzno-przestrzenna miasta, która odnosi się do zróżnicowania w rozmieszczeniu ludności na obszarze miasta, analizowanych z punktu widzenia cech demograficznych i różnic w gęstości zaludnienia;  struktura społeczno-przestrzenna miasta, która dotyczy rozmieszczenia grup spo- łecznych w mieście i warunków życia w poszczególnych częściach miasta;  struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta, która odnosi się do rozmieszczenia poszczególnych funkcji na obszarze miasta, czego wyrazem jest struktura użyt- kowania terenu. W przestrzeni miasta można wyróżnić kilka charakterystycznych jednostek funkcjonalno-przestrzennych. Liczba, wielkość i zróżnicowanie tych dzielnic zależ- ne jest od wielkości miasta oraz jego stopnia rozwoju, który utożsamiany jest z poziomem dojrzałości miasta. W obrębie dużego miasta wyróżnia się następujące jednostki funkcjonalno-przestrzenne (Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003): 40 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 dzielnicę śródmiejską (centralną), gdzie skupia się życie publiczne miasta i która stanowi jego centrum usługowo-handlowe;  dzielnice mieszkaniowe o zróżnicowanej zabudowie, tworzące kilka stref zabudowy mieszkaniowej (strefę śródmiejską, podmiejską i przedmiejską);  dzielnice przemysłowe, położone zazwyczaj na obrzeżach miasta w sąsiedztwie cieków wodnych lub szlaków komunikacyjnych;  dzielnice usługowe o wyspecjalizowanych funkcjach (komunikacyjne, religijne, handlowe, uniwersyteckie, militarne, wypoczynkowe, uzdrowiskowe);  dzielnice o funkcjach mieszanych. W pierwszej połowie XX w. na gruncie chicagowskiej szkoły ekologii spo- łecznej powstały trzy modele teoretyczne (ryc. 6), uważane obecnie za klasyczne, próbujące uogólnić zagadnienie zróżnicowania struktury przestrzennej miast: model strefowo-koncentryczny (pierścieniowy) Burgessa (1925), model sektorowy (klino- wy) Hoyta (1939) oraz model policentryczny Harrisa i Ullmana (1945). Początkowo wymienione modele uważane były za przeciwstawne do siebie, jednak dzięki analizie obszarów społecznych i studiom z ekologii czynnikowej wykazano, że koncepcje te mają charakter komplementarny, a każdy z modeli prezentuje rozkład przestrzenny innego składnika przestrzeni miejskiej.

Ryc. 6. Klasyczne modele struktury przestrzennej miasta. 1 – centralna dzielnica handlowa, 2 – drobny przemysł, 3 – strefa mieszkaniowa ludności robotniczej, 4 – strefa mieszkaniowa klas średnich, 5 – strefa mieszkaniowa klas wyższych, 6 – przemysł ciężki, 7 – drugorzędna dzielnica handlowa, 8 –podmiejska strefa mieszkaniowa, 9 – podmiejska strefa przemysłowa, 10 – strefa dojazdów do pracy. Źródło: Jałowiecki 1972.

Brak jednego modelu, który mógłby wyjaśnić strukturę przestrzenną miasta wynika również z tego, że miasto stanowi swoistą superstrukturę nakładających się układów morfologicznych, społecznych, demograficznych i funkcjonalnych, które

41 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie mają charakter dynamiczny i których organizacja rządzi się własnymi prawami przestrzennymi (por. Jałowiecki 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000). Struktura społeczno-przestrzenna miasta jest determinowana przez czynniki historyczne, bowiem w każdej formacji społeczno-ekonomicznej działają inne procesy i zjawiska (Węcławowicz 1981), a także czynniki kulturowe zróżnicowane regionalnie (ryc. 7) (Stewig 1983).

Ryc. 7. Modele struktury społeczno-przestrzennej miast wg Stewiga (1983). Źródło: Liszewski 2012.

3.3. Morfologia i fizjonomia miasta

Początki rozważań nad zagadnieniem morfologii i fizjonomii osadnictwa sięgają końca XIX w. Twórca nowoczesnej geografii osadnictwa O. Schlüter (1899) podkreślił znaczenie badań morfologii krajobrazu kulturalnego w geografii człowie- ka. Schlüter stwierdził ponadto, że w schemacie badawczym osadnictwa szczególne znaczenie ma analiza: położenia geograficznego i topograficznego osiedli, ich organizacji przestrzennej (planu) oraz fizjonomii osiedli, które stanowią podstawę do dalszej analizy genezy i funkcji osiedli. Twórca francuskiej szkoły geografii osadnictwa R. Blanchard (1922) stwierdził, że przedmiotem analizy geograficznej miast

42 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 powinny być: położenie geograficzne i topograficzne miasta, jego ewolucja historyczna oraz kartograficzne i statystyczne ujęcie funkcji i fizjonomii miasta. W okresie międzywojennym nastąpiło przesunięcie zainteresowań badawczych z analizy widzialnych cech krajobrazu miasta do jego układu poziomego, nie przyczyniło się to jednak do zmian w terminologii (Koter 1974). Na niejednoznacz- ność pojęcia morfologii i fizjonomii wskazują poglądy K. Dziewońskiego (1962), dla którego szerszym znaczeniowo było pojęcie morfologii oraz M. Kiełczewskiej- Zaleskiej (1972), dla której na fizjonomię miasta składa się jego układ przestrzenny (plan miasta) oraz sposób zabudowy. K. Dziewoński (1962) zaproponował również wytyczne do typologii morfologicznej miast, wyraźnie rozgraniczając oba pojęcia. Typologia morfologiczna miast wg Dziewońskiego powinna uwzględniać: położenie topograficzne (czyli jego związek ze środowiskiem geograficznym), układ poziomy miasta (plan miasta) oraz formy budynków i użyte materiały budowlane (czyli fizjo- nomię miasta). M. Koter (1974, 1994a) zajął się uporządkowaniem terminologii w zakresie morfologii, fizjonomii i morfogenezy miasta. Dla M. Kotera (1974):  fizjonomia miasta to nauka traktująca o budowie zewnętrznej miasta, czyli o jego ogólnym obliczu, formach zabudowy oraz rodzajach użytych materiałów budow- lanych, z uwzględnieniem fizjografii terenu (s. 12);  morfogeneza miasta to nauka traktująca o pochodzeniu (genezie) form krajobrazu miejskiego, będąca działem morfologii miasta (s. 15);  morfologia miasta to nauka o budowie wewnętrznej i budowie zewnętrznej organizmu miejskiego oraz o pochodzeniu składających się na ten organizm części, czyli nauka o układzie przestrzennym i fizjonomii miasta oraz ich genezie (s. 15). W zakresie tak rozumianej morfologii miasta M. Koter (1974) wyróżnił trzy główne nurty badawcze:  badania fizjonomiczne, koncentrujące się na opisie oraz interpretacji zewnętrz- nych, bezpośrednio widzialnych w terenie, cech krajobrazu miejskiego, głównie zabudowy;  badania morfologiczne sensu stricto, skupiające się na analizie współczesnych form układu przestrzennego miasta i odwołujące się do przeszłości tylko do wy- jaśnienia budowy przejętych i zaadaptowanych w dzisiejszym planie miasta ele- mentów starszych układów osadniczych;  badania morfogenetyczne, zmierzające do odtworzenia istniejących obecnie tylko we fragmentach lub całkowicie zatartych dawnych układów przestrzennych miasta bądź jego części, aż do ich rekonstrukcji w formie pierwotnej (czyli w fazie instytucjonalnej lub nawet inicjalnej). W swych późniejszych pracach M. Koter (1994a) wprowadził pojęcie ur- bomorfologii (morfologii miasta), która jest definiowana jako nauka o budowie zew- nętrznej (kształcie i fizjonomii zabudowy) i budowie wewnętrznej (rozplanowaniu) organizmu miejskiego oraz o pochodzeniu i ewolucji (genezie) składających się na ten organizm części (s. 26). Urbomorfologia w swych badaniach uwzględnia poło-

43 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

żenie i warunki fizjograficzne organizmu miejskiego, a także zespół różnorodnych czynników wpływających na powstanie, rozwój i przekształcenie fizycznej struktury miasta. Koter stwierdza również, że przedmiotem badań morfologii jest miasto jako zbiór różnorodnych części składowych, jak również formy osadnicze na poziomie hierarchicznym wyższym od miasta, przy czym skala badań miasta może być różna, (ryc. 8). Wg B. Miszewskiej (1997) badania morfologiczne miast dotyczą kształtu, budowy wewnętrznej i zewnętrznej miasta, a także kształtu i genezy jego form skła- dowych. Jednocześnie morfologia, obok jego funkcji i zróżnicowania demograficznego, współtworzy strukturę przestrzenną miasta, które (jak każda jednostka osadnicza) składa się z trzech elementów: obszaru, funkcji i ludności.

Ryc. 8. Części składowe miasta i sieci miast. Źródło: Koter 1994a.

Wg M. Kotera (1994a) we wczesnym etapie rozwoju badań geograficzno- osadniczych morfologia miasta koncentrowała się na opisie kształtu i sylwety form (badania fizjonomiczne), a następnie o budowę wewnętrzną form, czyli o zobrazo- wanie rozplanowania miasta oraz struktury jednostek składowych jego planu (badania morfometryczne). Fizjonomia i morfometria wypełniały w zasadzie problematy- kę badawczą morfologii sensu stricto (ryc. 9). Z czasem zauważono jednak potrzebę

44 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 wszechstronniejszego ujmowania zjawisk formy (co można utożsamiać z morfologią sensu largo), zwłaszcza w zakresie morfogenezy, rozumianej jako wyjaśnienie genezy formy i odtworzenie jej przeszłości rozwojowej, do czego mogą być wykorzystane metody:  stratygrafii osadniczej (datowanie i opis „warstw” osadniczych);  morfologii rozwojowej (wyjaśnienie zależności cech budowy od warunków ze- wnętrznych i wewnętrznych);  morfologii ewolucyjnej (badanie morfologiczne prawidłowości procesu ewolu- cyjnego);  morfologii porównawczej (która stanowi fundament dla systematyki lub klasyfikacji form).

Ryc. 9. Ideogram pojęcia morfologii miasta. Źródło: Koter 1994a.

M. Koter (1994a) stwierdził ponadto, że przemiany morfologiczne można sprowadzić do trzech podstawowych procesów:  procesu wypełniania, który polega na wypełnianiu dodatkowymi elementami wcześniej powstałych jednostek bądź układów morfologicznych, w wyniku czego zmienia się intensywność zabudowy i dochodzi do subpodziałów elementów powierzchniowych planu miasta;

45 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

 procesu uzupełniania, który polega na tworzeniu, obok istniejących, nowych jednostek, w związku z czym przemiany wewnętrzne starszych jednostek mogą być mniej intensywne;  procesu przekształcania, który pociąga za sobą, niekiedy radykalną, przebudowę istniejących struktur przestrzennych, w celu stworzenia nowych, sprawniejszych funkcjonalnie i modniejszych estetycznie form. M. R. G. Conzen (1960) analizując proces przekształceń morfologicznych działki miejskiej wyróżnił cztery fazy składające się na tzw. cykl miejski: fazę ini- cjalną, fazę wypełniania, fazę kulminacji (nasycenia) i fazę recesji. Faza recesji wy- stępuje, gdy dotychczasowa zabudowa znika, co może nastąpić w wyniku: dekapita- lizacji budynków, zniszczeń wojennych, klęsk żywiołowych (np. pożarów), moder- nizacji i sanacji zabudowy oraz metamorfozy bloku urbanistycznego, co oznacza całkowitą wymianę zabudowy i niejednokrotnie jej zupełnie nowe rozmieszczenie na terenie bloku (Miszewska 1994a). W badaniach urbanistów stosowane jest pojęcie formy miasta, na którą skła- da się wygląd, kształt, zabudowa placów i ulic, a także jego układ przestrzenny (por. Słodczyk 2003). Wg T. Sumienia (1992) pojęcie formy miasta obejmuje konfigura- cję bryłowo-przestrzenną (tzn. bryłę i przestrzeń), współzależności bryły i przestrzeni, układ przestrzenny i funkcjonalny, kompozycję przestrzenną (wygląd, kształt, wymiary, skala) oraz trójwymiarowość formy w czasoprzestrzeni. Atrybutami formy miasta są kontekst formy (czynniki determinujące formę miasta), jej anatomia (czyli budowa formy, na którą składa się układ, wygląd, treść i kształt miasta), percepcja (proces postrzegania, poznania i oceny rzeczywistej formy architektonicznej, prze- kształconej w umysłach mieszkańców w formę percypowaną) oraz kreacja (proces tworzenia rzeczywistej formy architektonicznej miasta) (Sumień 1989). Układ przestrzenny (plan) miasta stanowi ramy, w których wykonywane są funkcje miasta i w których organizuje się życie codzienne jego mieszkańców (Beau- jeu-Garnier, Chabot 1971). Na plan miasta składają się trzy integralnie związane ze sobą elementy morfologiczne: ulice, drogi i place, parcele miejskie (działki) i różne- go rodzaju budynki (Maik 1992, Słodczyk 2003). Układ przestrzenny miasta tworzą integralnie związane grupy elementów morfologicznych, które łączą się w jednostki morfologiczne, a te w układy morfologiczne proste, złożone lub wielokrotnie złożo- ne (Koter 1994a). Plan miasta stanowi odzwierciedlenie oddziaływania czynników fizyczno-geograficznych, społecznych, politycznych i gospodarczych oraz jest rezultatem dążenia człowieka do realizacji określonej wizji przestrzennego rozwoju miasta (Witkowski 1967, Słodczyk 2003). Plany miast generalnie dzielone są na dwie grupy (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003):  plany nieregularne, często tworzone spontanicznie, żywiołowo, co jest wynikiem dopasowywania się miasta do warunków naturalnych (zwłaszcza rzeźby terenu), ekonomicznych warunków rozwoju lub braku uregulowań i ograniczeń administracyjnych;

46 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 plany regularne, które są wynikiem określonej koncepcji urbanistycznej, w zało- żeniu najlepiej dopasowanej w danym momencie do wypełniania przez miasto określonych funkcji i do potrzeb miejskiej społeczności; plan regularny może być rezultatem jednorazowego założenia lub przebudowy (regulacji) starych dzielnic, podstawowymi typami układów regularnych są układy: prostokątne (szachownicowe lub sieciowe), promienisto-koncentryczne i pasmowe (ryc. 10).

Ryc. 10. Układy rozplanowania miejskiego. A – układ prostokątny (sieciowy), B – układ promienisto-koncentryczny, C – układ nieregularny. Źródło: Vresk 1977.

Bardziej złożoną klasyfikację miast z punktu widzenia ich rozplanowania zaproponował J. Tricart (1954), który wyróżnił:  miasta homogeniczne: a) układy planowane: - prostokątne (liniowe, rombowe i sieciowe), - promienisto-koncentryczne (gwiazdowe i koliste), b) układy nieplanowane: - miasta umocnione, - miasta nieregularne,  miasta heterogeniczne: a) układy rekonstruowane, b) układy polinuklearne, c) układy sieciowe, d) układy koliste. Większość miast ma charakter heterogeniczny, co wynika z tego, że miasta rozwijają się w długim okresie, a ich układ przestrzenny zmienia się wraz z przemianami społeczno-ekonomicznymi (Maik 1992).

3.4. Morfologia a współczesne procesy urbanizacji

Współczesne przeobrażenia zachodzące na obszarach wiejskich są związane z trzema procesami: industrializacją, modernizacją gospodarki rolnej i urbanizacją wsi. Uprzemysłowienie obszarów wiejskich powoduje przemiany struktury zawodowej ludności i funkcji osiedli, przy czym skala zmian zależy od wielkości zakła-

47 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie dów przemysłowych. Modernizacja jest ściśle związana z unowocześnianiem rolnictwa, co prowadzi do niwelowania dystansu rozwojowego w zakresie warunków życia między miastem a wsią. Modernizacja obejmuje kompleks zmian zachodzą- cych na wsi i w rolnictwie, które przejawiają się na płaszczyźnie produkcyjnej, or- ganizacyjno-instytucjonalnej, motywacyjnej i świadomościowej. Wskutek moderni- zacji zmienia się krajobraz wiejski (co jest związane z wprowadzeniem nowych metod hodowli i uprawy) i następuje przestrzenne różnicowanie się form osadnictwa wiejskiego (por. Jurek 1991, Tkocz 1998, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Wójcik 2012). Proces urbanizacji wsi polega na upodabnianiu się wsi do miasta wskutek powolnego zaniku i stopniowego przekształcania się cech typowych dla tradycyjnego osadnictwa rolniczego (w aspekcie funkcjonalnym, morfologicznym, społeczno- zawodowym i demograficznym), co związane jest z rozwojem działalności nierolniczych i ze wzrostem liczby ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych. Lud- ność nierolnicza wywiera istotny wpływ na zmianę sposobu życia mieszkańców wsi, przenosząc na wieś miejski styl życia. W wyniku osiedlania się tej grupy ludności zmienia się również krajobraz wiejski, bowiem obok wiejskich zagród pojawia się nowe budownictwo pozbawione zaplecza gospodarczego, kształtujące się pod wpły- wem miejskich wzorców zabudowy mieszkaniowej. Wzrost udziału ludności poza- rolniczej na wsi uwarunkowany jest czynnikami zewnętrznymi (głównie zjawiskiem dojazdów do pracy) i wewnętrznymi, co związane jest z rozwojem działalności nierolniczych na wsi (takich jak uprzemysłowienie obszarów wiejskich, rozwój sektora usługowego lub turystyki i rekreacji) (Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000, Wójcik 2012). Szczególnie intensywnym przemianom podlegają obecnie obszary podmiejskie i wiejskie o ośrodki turystyczne. Strefa podmiejska jest obszarem przyległym do miasta, odrębnym od sąsied- nich obszarów miejskich i wiejskich, dlatego jest traktowana jako strefa graniczna lub obszar przejściowy między tymi terenami (Dziewoński 1987, Liszewski 1987, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003, Bański 2008a). Strefa podmiejska jest zwykle definiowana jako pierścień gmin otaczających duże miasto (Stra- szewicz 1985). Strefa podmiejska jest obszarem heterogenicznym, na którym dochodzi do wzajemnego przenikania się form życia i działalności typowych zarówno dla miasta, jak i wsi (Liszewski 1987, Bański 2008a, Wójcik 2012). O przejściowym charakterze strefy podmiejskiej świadczą jej specyficzne cechy, takie jak (por. Jelo- nek 1985, Koter 1985, Słodczyk 2003, Bański 2008a):  koncentracja ludności – większa niż na wsi, mniejsza niż w mieście,  zróżnicowanie struktury zawodowej z dużym udziałem działalności pozarolni- czej,  systematyczne dojazdy ludności do miasta,  urbanizacja obszaru,  współwystępowanie miejskich i wiejskich form osadniczych,

48 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 zmiany w strukturze wielkości i własności gruntów z tendencją wzrostu użytków pozarolniczych. Cechami wyróżniającymi strefę podmiejską od otoczenia są: bardzo intensywne budownictwo mieszkaniowe (indywidualne) oraz bardzo duże zróżnicowanie struktury użytkowania ziemi i pełnionych funkcji społeczno-gospodarczych. Za naj- ważniejsze procesy społeczno-gospodarcze zachodzące współcześnie w strefie podmiejskiej można uznać: napływ ludności z miasta, dynamiczny rozwój indywidualnego budownictwa mieszkaniowego, rozwój działalności nierolniczych, wypieranie produkcji rolniczej na obszary peryferyjne, różnicowanie struktury przestrzennej i wynikające z tego konflikty. Intensywność ruchu budowlanego jest funkcją wiel- kości ośrodka miejskiego i odległości od niego, budownictwo mieszkaniowe kon- centruje się w pobliżu głównych ciągów komunikacyjnych (Bański 2008a). W procesie przemian stref podmiejskich dużych miast w Polsce można wy- różnić pięć faz przemian struktury morfologicznej (ryc. 11) (Zagożdżon 1978) oraz cztery etapy ewolucji stref podmiejskich (tab. 3): przedindustrialny, rewolucji techniczno-przemysłowej, rewolucji techniczno-usługowej i postindustrialny, różniące się w zakresie mobilności ludności, funkcji pełnionych przez strefę podmiejską oraz jej cech przewodnich (Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998). Pierwsze przedmieścia po- wstawały już wokół miast średniowiecznych (Bogucka, Samsonowicz 1986), jednak prawdziwy rozwój przestrzenny zabudowy w otoczeniu miast miał miejsce w XIX w., co związane było z rozwojem przemysłu. W przypadku miast średniowiecznych (jak np. we Wrocławiu) rozwój przestrzenny miasta umożliwiła dodatkowo likwida- cja murów miejskich, które przez kilka stuleci ograniczały rozwój miasta (Miszew- ska 1979, 1995b). Zmiany granic administracyjnych miast w XX w. przyczyniły się do włączenia dawnych wsi podmiejskich w granice miast (ryc. 12) i ich przeobraże- nia w osiedla miejskie (por. Koter 1979, 1994b, Miszewska 1979, 1996, 2002).

Ryc. 11. Fazy rozwoju struktury przestrzennej strefy podmiejskiej Opola. 1 – faza poprzedzająca zmiany w mieście i strefie poza miastem, 2 – faza inicjalna procesów intramuralnych, 3 – faza rozwojowa procesów ekstramuralnych w bezpośrednim sąsiedztwie przedmieść, 4 – faza rozwojowa peryferii, 5 – faza rozwoju zintegrowanych układów osadniczych. Źródło: Zagożdżon 1978.

49 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 12. Typy jednostek morfologicznych osiedli przyłączonych do Wrocławia po 1928 r. A – wg stanu zachowania układu morfologicznego: 1 – wsie o zachowanym układzie, 2 – wsie o zatartym układzie, B – wg typów morfologicznych: 3 – rzędownice, 4 – folwarki, 5 – zabudowa czynszowa w przyłączonych miastach, osiedla willowe: 6 – z początków XX w., 7 – z lat międzywojennych, 10 – powojenne, zabudowa wielorodzinna: 8 – szeregowa, 9 – wielkoblokowa współczesna, 11 – granica obszaru miasta do 1928 r. Źródło: Miszewska 1996.

Tab. 3. Etapy rozwoju stref podmiejskich. Źródło: Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998.

50 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Obecnie żywiołowa ekspansja budownictwa zmienia kształt wsi i ich układ przestrzenny (ryc. 13). Nowa zabudowa mieszkaniowa powstaje bowiem w sprzęże- niu z istniejącą zabudową, prowadząc do rozbudowy pierwotnego układu przestrzennego wsi bądź w oddaleniu od niej, w wyniku czego powstają wsie dwuczło- nowe (Miszewska 1985, 2001). Przeobrażenia morfologiczne wsi mogą wynikać zarówno z koncentracji, jak i rozpraszania zabudowy. Nowe osiedla domów o miejskim charakterze zabudowy degradują tradycyjny krajobraz wiejski, a duża dowol- ność architektoniczna umożliwia wprowadzanie do krajobrazu wiejskiego całkowi- cie obcych elementów. Na obszarach o intensywnym ruchu budowlanym dzieli się dawne grunty rolne na małe działki budowlane, przez co zabudowa mieszkaniowa rozwija się w głąb pól uprawnych (prostopadle do głównej drogi). W wyniku tego powstają wąskie i wydłużone pasma zabudowy, mające utrudniony dostęp do drogi głównej (por. Więcław-Michniewska 2006, Bański 2008a, Wójcik 2013).

Ryc. 13. Przekształcenia morfologiczne wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia. Objaśnienia: A – Bielany Wrocławskie, B – Ligota Piękna, C – Mirków; Drogi istniejące od: 1 – średniowiecza, 2 – lat międzywojennych, 3 – lat 90. XX w.; Tereny zabudowane od: 4 – średniowiecza, 5 – lat międzywojennych, 6 – lat 90. XX w. Źródło: opracowano na podstawie Miszewska 2001.

Zmiany w płaszczyźnie przestrzenno-fizjonomicznej w przypadku wiejskich ośrodków turystycznych wyrażają się w tworzeniu nowych form użytkowania tere- nów wiejskich, powstawaniu nowego budownictwa związanego z funkcją turystycz- ną lub wypoczynkową (drugie domy, adaptacja starych budynków na obiekty nocle- gowe), przeobrażenia układów przestrzennych wsi, rozwoju infrastruktury technicznej (w tym urządzeń rekreacyjno-sportowych) i społecznej (ryc. 14) (Tkocz 1998, Liszewski, Maik 2000, Wójcik 2012). Dzięki temu wsie turystyczne stają się obecnie atrakcyjnym miejscem stałego zamieszkania, głównie dla ludności napływającej z miast, co przyczynia się do zahamowania procesów emigracji z obszarów wiejskich, depopulacji i starzenia się wsi oraz zmian w strukturze zatrudnienia (Szmyt- kie, Tomczak 2014).

51 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 14. Przekształcenia terenów wiejskich pod wpływem urbanizacji turystycznej. Źródło: Dziegieć 1995.

Urbanizacja turystyczna terenów wiejskich jest procesem złożonym, kilku- fazowym, zmierzającym do ich funkcjonalnego przekształcenia. Urbanizację tury- styczną charakteryzują te same cechy, które są właściwe procesom urbanizacji wy- wołanej industrializacją (Dziegieć 1995). Szczególne znaczenie dla utrwalenia funkcji turystycznej w wiejskiej przestrzeni ma etap kolonizacji turystycznej, który przejawia się w procesie intensywnego użytkowania i trwałego zagospodarowania tury- stycznego (Liszewski 1995).

52 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

4. Wybrane metody analizy morfologii jednostek osadniczych

W analizie morfologii jednostek osadniczych stosowane są różnorodne po- dejścia metodyczne i związane z nimi metody badawcze. Wśród różnych podziałów metod stosowanych w literaturze (por. np. Duncan 1957, Kostrubiec 1972, Chilczuk 1975, Tkocz 1998) najbardziej odpowiednia wydaje się być klasyfikacja zaproponowana przez A. Jahna (1969), który zespoły metod stosowanych w badaniach koncentracji osadnictwa wiejskiego podzielił na trzy grupy: metody terenowe (oparte o kryterium odległościowe), metody kartograficzne (wykorzystujące plany lub mapy topograficzne) i metody statystyczne (bazujące na materiałach statystycznych). Po- wyższą klasyfikację należałoby jednak uzupełnić o metody opisowe. W niniejszym rozdziale dokonano przeglądu wybranych metod stosowanych do analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, przywiązując szczególną uwagę do metod kartograficznych i statystycznych, które można byłoby wykorzy- stać do konstrukcji wskaźników morfometrycznych (rozdz. 5) lub typologii morfogenetycznej miejscowości (rozdz. 6.1.).

4.1. Metody badań koncentracji w sieci osadniczej

Pojęcie koncentracji powszechnie rozumiane jest jako miara statystyczna, dzięki której bada się stopień skupień bądź rozproszenia elementów pewnego zbioru (Kostrubiec 1972). W badaniach geograficzno-osadniczych miary koncentracji stosowane są w trzech zasadniczych ujęciach (por. Stone 1970, Kostrubiec 1972, 1977, Chilczuk 1975, Tkocz 1998, Jażdżewska 2012):  do analizy koncentracji sieci osadniczej, będącej zbiorem jednostek osadniczych traktowanych jako elementy punktowe;  do identyfikacji osadnictwa zwartego lub rozproszonego;  do analizy morfologicznej siedliska (obszaru zabudowanego). Pierwsze próby klasyfikacji osadnictwa wiejskiego z punktu widzenia stopnia koncentracji dotyczyły zdefiniowania osadnictwa skupionego poprzez wyzna- czenie górnej granicy osadnictwa skupionego, przy czym jego zasięg był zależny od różnych czynników (por. Stone 1970, Kostrubiec 1972, Chilczuk 1975). Za główne- go inspiratora tych badań uważa się A. Demangeona (1927), który postawił sobie za cel opracowanie klasyfikacji osadnictwa wiejskiego w skali całego świata. K. H. Stone (1970) zestawił 27 różnych wskaźników ilościowych stosowanych do opisu form osadnictwa wiejskiego. Wśród nich przeważały miary dotyczące przeciętnych i hipotetycznych odległości (odstępów) między budynkami, służące do identyfikacji osadnictwa skupionego i rozproszonego w różnych regionach świata.

53 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Drugą grupę stanowiły mierniki stosowane do analizy koncentracji sieci osadniczej, jak np. wskaźnik koncentracji J. Bernarda (1931), wskaźnik zgrupowania A. Mey- niera (1931), wskaźnik dyspersji A. Demangeona (1933) czy wskaźnik koncentracji S. Pawłowskiego (1938). Stone stwierdził jednak, że większość z przedstawionych wskaźników jest niezadawalająca dla tak złożonego układu jakim jest rozmieszczenie budynków wiejskich i że trudno oczekiwać by jedna wielkość byłaby w stanie wyrazić wszystkie możliwe warianty rozmieszczenia. O. Duncan (1957) dokonał ogólnej klasyfikacji wskaźników rozmieszczenia przestrzennego, dzieląc je na: metody kartograficzne, metody badań układów przy- padkowych (w tym najbliższego sąsiada), metody centrograficzne oraz metody oparte o interpretację wskaźników na podstawie rozkładu krzywej Lorenza. Znacznie bardziej rozbudowaną klasyfikację metod koncentracji zaproponował B. Kostrubiec (1972), który wydzielił następujące grupy miar (wskaźników):  wskaźniki gęstości, w tym: a) wskaźniki natężenia, przyjmujące ogólną postać ilorazu liczby obiektów do powierzchni jednostki, b) różne miary rozproszenia osadnictwa wiejskiego zaproponowane m.in. przez A. I. Wojejkowa (1909), J. Bernarda (1931), R. Cloziera (1931), A. Meyniera (1931), S. Pawłowskiego (1938) czy F. J. Monkhouse’a (1965), c) wskaźniki urbanistyczne wyrażające gęstość zabudowy mieszkaniowej, d) miary określające stopień rozproszenia osiedli samotniczych, jak np. wskaź- nik M. Sorré (1932) czy A. Demangeona (1927);  wskaźniki średniego sześcioboku, jak np.: a) wskaźnik A. H. Robinsona i J. A. Barnesa (1940) i jego modyfikacja zaproponowana przez E. C. Mathera (1944), b) wskaźnik E. Kanta (1950), c) wskaźnik B. P. Bircha (1967);  metody badania skupienia elementów sieci osadniczej, jak np.: a) wskaźnik rozproszenia domów A. H. Debouverie’go (1943), b) wskaźnik rozproszenia A. Zierhoffera (1934) i jego modyfikacje (Kiełczew- ska 1934, Jedut 1961, Jahn 1969, Kiełczewska-Zaleska 1970), c) miary służące do badania nierównomierności rozproszenia ludności w ode- rwaniu od gęstości zaludnienia, np. wskaźnik T. Tanioki (1959) czy wskaź- nik skupienia domów F. Uhorczaka (1932), d) miary na koncentrację obiektów w jednostce podziału przestrzennego, jak np. wskaźnik E. M. Hoovera (1936) czy wskaźnik badający względną koncentra- cję miast F. Auerbacha (1913), e) wskaźniki iloczynowe J. Chiffre’a (1969), f) wskaźnik habitacji H. Steinhausa (1936, 1947), g) wskaźniki koncentracji oparte na krzywej M. O. Lorenza i jego modyfikacje (Vielrose 1954, Steczkowski 1967), h) współczynnik koncentracji geometrycznej K. Bromka (1967);

54 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

i) ważony wskaźnik koncentracji terytorialnej T. Marszałkowiczowej (1960), j) różnicowy wskaźnik koncentracji P. S. Florence’a (1948);  metody centrograficzne wprowadzone przez A. E. Światłowskiego i W. C. Eellsa (1937) i oparte na niej wskaźniki, takie jak: środkowy punkt, środkowe centrum (Kosiński 1967), środek ciężkości (Bachi 1957), średnie odchylenie odległości czy standardowe odchylenie odległości, odległości dzielące centra poszczegól- nych obszarów (Guzek 1967);  metoda najbliższego sąsiada, którą w badaniach geograficzno-osadniczych jako pierwsi stosowali: P. J. Clark i F. C. Evans (1954), M. F. Dacey (1962), L. Curry (1964), A. Getis (1964), a w Polsce: C. Kania (1965) i R. Domański (1970);  entropię jako narzędzie badania układu osadniczego, czego przykładem jest wzór C. E. Shannona (1949), służący do scharakteryzowania konfiguracji zbioru punk- tów rozsianych na dużym obszarze, którą do geografii ekonomicznej wprowadził J. W. Miedwiedkow (1966)7. B. Kostrubiec (1972) stwierdził ponadto, że obiektywny wskaźnik mierzący koncentrację powinien spełniać następujące własności (ryc. 15):  wraz ze ściąganiem istniejących obiektów do jednego punktu (co jest równo- znaczne ze zwiększaniem masy punktu) powinien następować wzrost koncentracji układu do nieskończoności;  w miarę nieskończonego oddalania się obiektów od siebie koncentracja układu powinna zmierzać do zera. Wśród wymienionych przez B. Kostrubca (1972) metod przeważają te, które służą do analizy koncentracji sieci osadniczej lub identyfikacji osadnictwa skupionego/rozproszonego, natomiast niewiele jest miar, które mogłyby mieć zastosowanie do analizy zwartości siedliska jednostek osadniczych. M. Chilczuk (1975) do analizy stopnia koncentracji osadnictwa wiejskiego wykorzystał ponadto metodę odchy- lenia standardowego, metodę izarytmiczną i metodę fotogrametrii analitycznej, którą zastosował do analizy struktury przestrzennej zabudowy wsi. Procedura zaproponowana przez M. Chilczuka jest jednak dość skomplikowana i czasochłonna, a także wymaga aktualnych zdjęć lotniczych o odpowiedniej rozdzielczości. Niedobór wskaźników ilościowych, które miałyby zastosowanie do analizy zwartości siedliska, wymusza niejako konieczność posłużenia się innymi miarami, przy czym szczególnie pomocne w tym zakresie mogą być niektóre miary kształtu. Rozpatrując siedlisko miejscowości jako pewien obszar zabudowany o określonych granicach i kształcie do analizy jego zwartości można wykorzystać wskaźniki okre- ślające zwartość obszaru w nawiązaniu do stopnia rozwinięcia jego granic.8 W tym kontekście do analizy zwartości zabudowy mogą być stosowane dwie grupy mierni-

7 Na tej podstawie Miedwiedkow wydzielił pięć podstawowych rodzajów układów (sieci): sieć regularną, sieć równowystępujących części, sieć zaglomerowaną, sieć heterogeniczną i sieć poissonowską. 8 Przy czym zwartość obszaru jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia rozwinięcia jego granic (por. Kostrubiec 1972, Flis 1985). 55 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie ków: wskaźniki oparte na pomiarze relacji między powierzchnią figury a jej obwo- dem oraz wskaźniki oparte na porównaniu parametrów figury badanej i figury wzorcowej (por. np. Austin 1984, Matykowski 1984, Pietrzak 1989, 2008). W przypadku drugiej grupy miar konieczne jest przyjęcie jako figury wzorcowej koła, które jest figurą o maksymalnym polu przy danym obwodzie (por. Kostrubiec 1972).

Ryc. 15. Przejścia między podstawowymi stanami określonymi przez zespół czynników wpływających na proces koncentracji. Zdarzenia: A – zmiana liczby obiektów, B – zmiana odległości pomiędzy obiektami, C – zmiana masy obiektów. AB, AC, BC, ABC – koniunkcje zdarzeń A, B i C. Źródło: Kostrubiec 1972

4.2. Badania morfogenezy osiedli wiejskich

Początki badań poszukujących związków między morfologią a genezą osiedli wiejskich sięgają końca XIX w., kiedy A. Meitzen (1895) do systematyki kształ- tów wsi zaproponował metodę genetyczno-geometryczną. Praca Meitzena zainicjo- wała liczne badania dotyczące kształtów wsi w Europie (m.in. Schlüter 1900, Hell- mich 1912/13, Lefévre 1921, Geisler 1922, Kötschke 1927, Martiny 1928, Schlen- ger 1930, Ebert 1936, Knothe 1938) i w Polsce (m.in. Janowski 1903, Bujak 1905, Balzer 1910, Potkański 1922-24, Tymieniecki 1923, Dobrowolski 1928, 1935, Kieł- czewska 1931, 1934, Semkowicz 1932-38, Piaścik 1939). Pierwsze prace geograficzno-historyczne miały najczęściej charakter monografii regionalnych i dotyczyły genezy poszczególnych typów morfologicznych, lokalizacji osiedli, a także skupienia i rozproszenia osadnictwa wiejskiego (por. Szulc 1995, Tkocz 1998). Pierwszym opracowaniem dotyczącym morfogenezy i rozmieszczenia kształtów wsi dla całej Polski jest praca B. Zaborskiego (1926), który poszczególne typy wsi wiązał z okre-

56 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 sem historycznym. B. Zaborski do wsi starych zaliczył okolnice, owalnice, ulicówki i wielodrożnice, a do nowszych: łańcuchówki, rzędówki, szeregówki i wsie samotnicze. Praca Zaborskiego wywołała krytykę z uwagi na niejednoznaczność w przy- porządkowaniu morfologii z genezą, bowiem te same formy mogą pochodzić z róż- nych okresów historycznych. Badania morfogenetyczne były kontynuowane w okresie powojennym (np. Burszta 1958, Dobrowolska 1961, 1970, Golachowski 1964, Kiełczewska-Zaleska 1965, 1970, Chowaniec 1971, Szulc 1976, 1995, Tkocz 1998), przy czym były to głównie opracowania poruszające zagadnienie genezy i przeobrażeń osadnictwa wiejskiego w poszczególnych regionach Polski (Szulc 1994, 1995, Tkocz 1998), czego przykładem są prace:  S. Zajchowskiej, dotyczące rozwoju sieci osadniczej na Ziemi Lubuskiej (1953) oraz w okolicach Poznania (1963);  M. Kiełczewskiej-Zaleskiej (1956), dotyczące genezy i przeobrażenia wsi Pomo- rza Gdańskiego;  E. Kwiatkowskiej (1963), dotyczące osadnictwa wiejskiego ziemi dobrzyńskiej i jego przemian pod wpływem uwłaszczenia i parcelacji;  H. Szulc, dotyczące osiedli podwrocławskich (1963) oraz morfogenezy wsi Ślą- ska Opolskiego (1968) i Pomorza Zachodniego (1988);  A. Schwartza (1966), dotyczące rozwoju osadnictwa w regionie zielonogórskim;  F. J. Maciejewskiej (1995), dotyczące genezy, rozwoju i przemian sieci osadniczej regionu piskiego,  T. Figlusa (2013), dotyczące morfogenezy wsi na obszarze Polski Środkowej. Wg H. Szulc (1995) w rozpatrywaniu osiedli wiejskich należy uwzględniać zarówno obszar zabudowany, jak i układ pól, jednak przy ustalaniu typów wsi bada- cze zwykle ograniczają się wyłącznie do obszaru zabudowy, nie wiążąc jej z ukła- dem pól czy innymi elementami układu przestrzennego wsi. Do analizy morfogenezy wiejskich mogą być stosowane trzy rodzaje metod (Szulc 1988):  analiza planu wsi oraz klasyfikacja morfologiczna;  retrogresywna metoda zapisu wstecznego;  retrogresywna metoda genetyczno-metrologiczna. W starszych opracowaniach dotyczących morfologii siedlisk osiedla wiejskie zwykle dzielone są na wsie nieregularne powstałe ewolucyjnie i wsie regularne, planowe, zakładane w okresie jednorazowej akcji osadniczej (por. Dobrowolski 1928, 1935, Piaścik 1939, Tymieniecki 1949, Kiełczewska-Zaleska 1956). Ponadto tylko nieliczne typologie morfologiczne wsi dotyczą morfologii rozłogów (Krenzlin 1952, Krenzlin, Reusch 1963, Bertelsmeier i in. 1970, Golachowski 1962, Tkocz 1971) lub uwzględniają zarówno kształty siedlisk, jak i układy pól (Benthien 1960, Szulc 1968, 1988, Krenzlin 1983). W dotychczasowych opracowaniach, w których poruszono zagadnienie morfogenezy osiedli wiejskich, brak jest również zgodności co do wydzielanych okresów morfogenetycznych i typów wsi (por. Szulc 1994).

57 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

J. Burszta (1958), analizując proces kształtowania się osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich, wyróżnił cztery okresy morfogenetyczne:  okres wczesnofeudalny, w ramach którego wyróżnił: pierwotne osadnictwo sło- wiańskie, osadnictwo wczesnopiastowskie i wsie zakładane na prawie polskim;  okres powstawania regularnych wsi średniowiecznych, związany z rozwojem ruchu kolonizacyjnego od połowy XIII do połowy XV w., kiedy wsie zakładano (na „surowym korzeniu”) lub przenoszono na prawo niemieckie bądź tworzono (regulowano) wsie na prawie polskim;  okres folwarczno-pańszczyźniany (XV-XVIII w.), związany z rozwojem gospodarki folwarcznej, co przejawiało się inwazją folwarku do wsi i zmian w ich rozplanowaniu oraz tworzeniem wsi i osiedli folwarcznych, a także z powstawaniem wsi na obszarach marginalnych dla osadnictwa, czego przykładem jest: osadnictwo puszczańskie na Mazowszu, Podlasiu i w Puszczy Kurpiowskiej, kolonie „Olęderskie” i wsie sołtysie oraz osiedla przemysłowe;  okres nowoczesny, związany z kolonizacją fryderycjańską w Prusach, koloniza- cją józefińską w zaborze austriackim, kolonizacją niemiecką w Królestwie Pol- skim, osadnictwem przemysłowym i zakładaniem osad górniczo-hutniczych oraz z reformami rolnymi (uwłaszczenie i separacja gruntów, scalanie gruntów i prze- budowa wsi na terenie Królestwa Polskiego). Na podstawie pracy J. Burszty ugruntował się pogląd o pięciookresowej pe- riodyzacji osadnictwa wiejskiego (por. Golachowski 1964, Tkocz 1998). W. Czarnecki (1965a), podobnie jak J. Burszta, wyróżnił pięć grup morfogenetycznych osiedli wiejskich w Polsce:  wsie z okresu przedfeudalnego (do połowy X w.), do których zaliczył: okolnice i wsie okrągłe;  wsie z okresu feudalnego (sprzed XIII w.), oparte na starych wzorach słowiań- skich i na prawie polskim, wśród których wymienił: owalnice, przydrożnice, uli- cówki, wielodrożnice i widlice;  wsie z okresu feudalnej monarchii stanowej, pochodzące z kolonizacji na prawie niemieckim (od XIII do XV w.), do których zaliczył: łańcuchówki i rzędówki;  wsie z okresu demokracji szlacheckiej i oligarchii magnackiej, związane z kolo- nizacją Polski Północnej (od XV do XVIII w.), która obejmowała: a) osadnictwo związane z wprowadzeniem gospodarki folwarcznej: osady folwarczne, osady kmiece, osady folwarczno-kmiece, osady szlachty zagrodo- wej i osady o funkcjach specyficznych (młyńskie, rybackie, leśne i produk- cyjne), b) osadnictwo na obszarach słabo zaludnionych pogranicza polsko-litewskiego: szeregówki, przysiółki bezkształtne, przydrożne i podwórkowe, c) osadnictwo „olęderskie”: rzędówki bagienne, wsie sołeckie, osady samotnicze i tzw. „gole” (małe osiedla składające się z kilku zagród);  wsie z okresu kapitalizmu (od XIX w. do 1939 r.), do których zaliczył: wsie samotnicze, wsie regularne (związane z kolonizacją fryderycjańską i józefińską), 58 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

osiedla rozproszone oraz wsie przeobrażone w wyniku reform rolnych (np. wsie folwarczne i „poniatówki”). M. Kiełczewska-Zaleska (1972) w typologii genetyczno-historycznej kształ- tów wsi na Ziemiach Polskich, wyróżniła następujące typy morfogenetyczne wsi9:  okolnice – nieduże wsie placowe, w których zabudowa jest skupiona wokół okrągłego lub nieregularnego placu, często pełniące funkcje obronne;  owalnice – wsie placowe, w których plac przybiera kształt wrzeciona;  wielodrożnice (wsie kupowe) – wsie o zwartej, chaotycznej zabudowie i nieregularnym przebiegu dróg;  ulicówki – wsie jednodrożne o zwartej zabudowie, w której zabudowania rozcią- gają się po obu stronach drogi;  wsie leśno-łanowe (lub łańcuchówki) – wsie jednodrożne o luźnej, rozciągniętej na cały areał pól zabudowie;  rzędówki – wsie o luźnym rozmieszczeniu zabudowań wzdłuż drogi, zwykle po jej jednej stronie. M. Kiełczewska-Zaleska (1972) omówiła ponadto typy osadnictwa rozproszonego, dzieląc je na: pierwotne (osadnictwo na terenach pobagiennych) i wtórne, powstałe w miejscu istniejących wsi skupionych w wyniku przemian, jakie zacho- dziły pod wpływem reform agrarnych (np. parcelacji), a także typy osiedli wiejskich w krajach socjalistycznych, związane ze zmianami własności ziemi i powstawaniem wielkoobszarowych gospodarstw państwowych i spółdzielczych. H. Szulc (1995), dokonując analizy morfogenezy osiedli wiejskich w Polsce do połowy XIX w., wydzieliła trzy zasadnicze okresy morfogenetyczne i odpowia- dające im charakterystyczne formy osadnicze:  osiedla wczesnośredniowieczne (do XIII w.) i wsie, które nie przeszły regulacji średniowiecznej, jak np.: a) wsie drogowe, w których zagrody usytuowane są w jednym lub dwóch rzę- dach wzdłuż rzeki lub drogi, b) owalnice lub widlice, w których droga biegnąca przez wieś rozszerza się, c) wsie okrągłe i okolnice, d) wsie rozdrożne, posiadające siedlisko w kształcie trójkątnego placu powsta- łego ze skrzyżowania dróg w miejscu występowania naturalnej przeszkody, e) wielodrożnice, powstałe w wyniku rozbudowy wsi drogowej lub małej owalnicy;  wsie średniowieczne (od XIII do końca XV w.) lokowane na prawie niemieckim, zwykle były to duże wsie o zwartej zabudowie i układzie ulicówki, owalnicy lub łańcuchówki (wsie leśno-łanowe), które tworzone były na „surowym korzeniu” na obszarach leśnych, górzystych;  wsie nowszego pochodzenia, powstałe między XVI a pierwszą połową XIX w., w tym:

9 Podobną klasyfikację morfogenetyczną wsi przedstawili S. Liszewski i W. Maik (2000). 59 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

a) wsie folwarczne, związane z gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą, b) wsie na obszarach dotychczasowych nieużytków, dzielące się na: wsie samorodne (małe wsie bezplanowe powstałe samorzutnie drogą ewolucyjną) i kolonie (wsie planowe o charakterze zorganizowanym), np. rzędówki bagienne i osiedla rozproszone związane z kolonizacją olęderską, c) kolonie fryderycjańskie w zaborze pruskim (zwykle ulicówki o zwartej zabudowie lub wsie o geometrycznych kształtach), d) kolonie przemysłowe z fryszerkami i kuźniami żelaza oraz kolonie drwali le- śnych i smolarzy e) kolonie józefińskie w zaborze austriackim, nawiązujące do geometrycznych kształtów kolonii fryderycjańskich, f) wsie związane z reformami agrarnymi w Prusach (komasacja gruntów i separacja gruntów folwarcznych od chłopskich), g) wsie związane z regulacją wsi w Królestwie Polskim, czego przykładem są rzędówki (wsie sznurowe) – wsie rozwleczone o luźnej zabudowie po jednej lub obu stronach ulicy, h) kolonie i osiedla przemysłowe na terenie zaboru rosyjskiego. Podobne założenia H. Szulc przyjęła do opracowania „Atlasu historycznego wsi w Polsce” (2002). J. Tkocz (1998), nawiązując do pracy J. Burszty (1958), wyróżnił pięć okre- sów morfogenetycznych, które w krajobrazie wiejskim pozostawiły swój indywidu- alny charakter (tab. 4):  okres wczesnośredniowieczny, kiedy tworzono wsie o małych rozmiarach i nieregularnych kształtach siedliska;  okres regulacji średniowiecznej, związany z kolonizacją na prawie niemieckim, który wprowadził duże wsie skupione o regularnych formach oraz łańcuchówki o zabudowie rozwleczonej;  okres gospodarki folwarcznej, związany z dominacją gospodarki folwarcznej, który wprowadził formy rozproszone o różnej wielkości (folwarki, kolonie fermowe);  okres późnofeudalny i regulacje wsi, związany z kolonizacją obszarów marginalnych dla osadnictwa;  okres reform rolnych i regulacje współczesne, związany z reformami uwłaszcze- niowymi i wsią nowoczesną. J. Tkocz (1998) dokonał ponadto typologii morfologicznej wsi w nawiąza- niu do stopnia zwartości siedliska, dzieląc je na:  wsie zwarte, w których zdecydowana większość zagród znajduje się w bezpo- średnim sąsiedztwie (np. owalnice, okolnice, wsie placowe, ulicówki, przydroż- nice, szeregówki, wielodrożnice, wsie wielodrogowe, widlice, wsie wieloosiowe, wsie członowe, wsie regularne i wsie współczesne);  wsie rozwleczone, czyli wsie o skupionej strukturze przestrzennej, ale o wyraźnie luźnej zabudowie (np. łańcuchówki, rzędówki, wsie sznurowe, wsie osiowe);

60 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Tab. 4. Typy morfogenetyczne siedlisk w Polsce. Źródło: opracowano na podstawie Tkocz 1998.

Okres morfogenetyczny Formy siedlisk wsi Typy siedlisk wsi wczesne średniowiecze pierwotne jednodworcze, ulicówki, placowe, okolnice, owalnice (do XIII w.) ewolucyjne widlice, wielodrożnice ulicówki, placowe prostokątne, placowe trójkątne, średniowieczna regulacja naśladowcze okolnice, owalnice i kolonizacja (XIII-XIV w.) pierwotne łańcuchówki gospodarka folwarczna ewolucyjne folwarczno-kmiece (XV-XVI w.) pierwotne folwarczne późnofeudalne pierwotne holenderskie rozproszone osadnictwo i regulacje wsi rzędówki bagienne, szeregówki-ulicówki, kolonie naśladowcze (XVI-XVIII w.) (przysiółkowe, ulicówki, okolnice, krzyżówki) naśladowcze, dworskie, ulicówki, rozproszone, rzędówki Reformy rolne w XIX w. parcelacyjne i regulacje współczesne ewolucyjne folwarczno-chłopskie, kratownice pierwotne folwarczno-fermowe

 wsie rozproszone, czyli wszelkie zagrody leżące w odległości większej niż 150 m od wsi zwartej lub luźno skupionej oraz wsie o układzie całkowicie rozproszo- nym (np. zaścianki, osiedla samotnicze, pustkowia, wsie dworskie, fermy, osady folwarczne, kolonie, przysiółki (w tym placowe i uliczne) i zespoły przysiół- ków), które dodatkowo dzielą się na: wsie regularne, wsie nieregularne (bezład- ne) i wsie stanowiące pojedyncze gospodarstwa wielkoobszarowe. W swym opracowaniu J. Tkocz (1998) omówił również zagadnienie ujedno- licania się morfologicznego wsi współczesnej oraz problem sukcesji układów przestrzennych wsi.

4.3. Badania morfologii wsi

Rozplanowanie osiedli wiejskich10 jest zależne od wielu czynników: rzeźby terenu, szaty roślinnej, układu i wielkości pól, elementów infrastruktury technicznej wiążących zabudowania, kultury materialnej, zwyczajów ludności itp. (por. Lienau 1970, Kiełczewska-Zaleska 1972, Kostrubiec 1972, Golachowski i in. 1974, Szulc 1995, Tkocz 1998). Do określenia morfologii osiedla ważne są: zarys i plan osiedla (tzn. kształt) oraz wzajemna odległość siedlisk i zagród mierzona odstępem między budynkami (Lienau 1970). Pierwsze klasyfikacje morfologiczne osiedli wiejskich miały charakter opi- sowy, przy czym najstarsze prace dotyczące tego zagadnienia (jak np. Meitzen 1895, Zaborski 1926) nie miały na celu badania kształtu, a raczej historyczno-genetyczne wytłumaczenie morfologii wsi (Chilczuk 1975). W różnych klasyfikacjach morfolo-

10 Zagadnienie rozplanowania osiedli wiejskich odnosi się do siedliska wsi, na które składa się zabudowa, działki siedliskowe i drogi (Lienau 1970, Kostrubiec 1972, Golachowski i in. 1974, Szulc 1995, Tkocz 1998). 61 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie gicznych wsie dzielone są na (por. m.in. Chilczuk 1975, Szulc 1995, Tkocz 1998, Szymańska 2009):  osiedla jednodrożne, dwudrożne, wielodrożne i placowe (Martiny 1928);  osiedla pasmowe, wielopasmowe lub kratowe, amorficzne, przedmiejskie i spe- cjalne (majątki) (Christaller 1937);  wsie liniowe, koncentryczne, gwiaździste i rozproszone (Demangeon 1939);  osiedla o kształcie kupowym, pasmowym, kratowym (szachownicowym), które w zależności od wielkości osiedla dzielone są na 7 podtypów (Suchow 1944);  15 typów kształtów wsi przyjętych w praktyce planistycznej Związku Radziec- kiego (ryc. 16) (Kowalew 1963);

Ryc. 16. Kształty osiedli wiejskich wg Kowalewa (1963). I – proste kształty liniowe: 1 – rzędowe jednostronne, 2 – rzędowe dwustronne, II – złożone kształty liniowe, 3 – wielorzędowe, 4 – w kształcie podkowy, 5 – widlice, 6 – gwiaździste, 7 – okolnice z układem radialnym, 8 – okolnice z układem liniowym, III – kształty kupowe o bezładnym układzie: 9 – układy „rojowe”, 10 – bezładne grupowe, 11 – zwarte, 12 – o zabudowie ulicowej, IV – szachownicowe kratowe: 13 – półszachownicowe, 14 – szachownicowe, V – dowolne kształty planistyczne: 15 – przykład dowolnego układu planistycznego. Źródło: Chilczuk 1975.

 cztery podstawowe grupy kształtów nawiązujące ściśle do klasyfikacji Meitzena: kupówki, różne typy układów liniowych od zwarcie zabudowanych ulicówek do łańcuchówek położonych wzdłuż rzek lub dróg, różne typy układów wielodroż- nych lub wsi z placem pośrodku siedliska oraz współczesne typy wsi zakłada- nych planowo, opartych o układy głównie geometryczne (Radig 1955);  typy regularne (geometryczne), koncentryczne, okrągłe i liniowe (Mendöl 1963 za Chilczuk 1975);  formy geometryczno-kwadratowe lub prostokątne oraz poligonalne z podtypami układów nieregularnych, dolinowych i rozwidlonych (Sandru 1966);

62 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 wsie zwarte, wsie zwarte z przysiółkami, nowoczesne wsie ulicowe i nowoczesne okolnice, a podstawowymi kryteriami zaliczenia do poszczególnych typów wsi są: szerokość działek siedliskowych, ich wielkość, układ siedlisk oraz odległość od pól (Olechowski 1948);  układy proste (liniowe, liniowo-pasmowe, gałęziowe, kratowe, obwodowe, promieniste, gniazdowe, gniazdowo-promieniste i kupowe), układy złożone pierw- szego stopnia (pasmowe, pierścieniowe, pierścieniowo-promieniste i plazmowe) i układy złożone wyższych stopni (pasmowe złożone i gwiaździste) (Kachniarz 1970);  osiedla zwarte (placowe, jednoosiowe, wieloosiowe, wieloczłonowe i nieregularne), osiedla skupione (osiowe o luźnej zabudowie, przysiółkowe z wyróżniają- cym się członem głównym i zespół przysiółków bez wyróżniającego się członu głównego) i osiedla rozproszone (regularnie i nieregularnie) (Chilczuk 1970);  formy linijne (zagrody uporządkowane prostolinijnie, rzędami), wsie wokół placu lub ulicy (w których obszar wewnętrzny jest dominującym elementem planu) oraz wsie powierzchniowe (zagrody pokrywają powierzchnię o kształcie mniej lub bardziej kolistym) (Lienau 1970);  wsie liniowe (w których zagrody są rozciągnięte w jednym lub dwóch szeregach wzdłuż drogi lub cieku wodnego) i powierzchniowe (w których zagrody są rozmieszczone wobec siebie wielokierunkowo, dzielone na kilka podtypów różnią- cych się stopniem koncentracji zabudowy) (Lachert, Dembowska 1974);  wsie zwarte (kupowe), wsie o zabudowie luźnej, ulicówki, wsie T-kształtne, wsie krzyżówkowe i wsie podwójne (ryc. 17) (Hudson 1976);

Ryc. 17. Typowe układy wsi wg Hudsona (1976). A – wieś kupowa (zwarta), B – wieś o zabudowie luźnej, C – ulicówka, D – wieś T-kształtna, E – wieś krzyżówkowa, F – wieś podwójna. Źródło: Szymańska 2009.

63 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

 wsie proste (jednorodne) i złożone z elementów podstawowych w nawiązaniu do stopnia złożoności lub wsie placowe (o wyraźnie wyróżniającym się centrum), wsie osiowe (o zabudowie zlokalizowanej wzdłuż jednej i więcej osi) i wsie powierzchniowe (pokrywające powierzchnię) w nawiązaniu do elementu dominują- cego w siedlisku (Szulc 1976);  wsie zwarte, luźno skupione i rozproszone (Szulc 1983);  jednodrożne zwarte, jednodrożne rozwleczone lub luźne, zwarte placowe, zwarte wielodrożne, rozrzucone lub rozproszone oraz rozrzucone przysiółkowe (ryc. 18) (Stelmach i in. 1990);

Ryc. 18. Typy siedlisk osiedli wiejskich w Polsce. A –jednodrożne zwarte, B – jednodrożne rozwleczone lub luźne, C – zwarte placowe, D – wielodrożne zwarte, E – rozrzucone lub rozproszone, E – rozrzucone przysiółkowe. Źródło: Stelmach i in. 1990.

 formy liniowe (o układzie regularnym lub nieregularnym) oraz formy zaglomerowane (o układzie: regularnym siatkowym, regularnym radialnym, nieregularnym siatkowym i nieregularnym zaglomerowanym) (Roberts 1987, Hornby, Jo- nes 1991);  osady samotnicze, przysiółki liniowe, przysiółki zgrupowane, wsie o kształcie girlandy, wsie skupione (kupowe), wsie okrągłe, wsie szkieletowe siatkowe, wsie obwałowane i wsie obwałowane o układzie siatkowym (ryc. 19) (Singh 2006);  układy powierzchniowe, układy punktowe, układy wokół placu i układy liniowe (Szymańska 2009).

64 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 19. Podstawowe układy przestrzenne osad wiejskich wg Singha (2006). A – osada samotnicza, B – przysiółek liniowy, C – przysiółek zgrupowany, D – wieś o kształcie girlandy, E – wieś skupiona (kupowa), F – wieś okrągła, G – wieś szkieletowa siatkowa, H – wieś obwałowana, I – wieś obwałowana o układzie siatkowym. Źródło: Szymańska 2009.

Nieco bardziej złożoną typologię morfologiczną wsi przedstawił J. Tkocz (1998), który osiedla wiejskie z uwagi na formę siedliska dzieli w nawiązaniu do:  regularności formy (na formy regularne i nieregularne),  geograficzności formy (na osiedla liniowe, placowe i powierzchniowe),  koncentryczności formy (na osiedla bardzo rozproszone, rozproszone, skupione i zwarte). Zmiany morfologiczne wsi w Polsce zostały również ujęte w koncepcje teoretyczne (Tkocz 1998). M. Kiełczewska (1934) przedstawiła koncepcję cyklu koncentracji osadnictwa wiejskiego, w którym osadnictwo skupione przechodzi w typ skupiony z rozproszeniem, a ten w rozproszony, a z typu rozproszonego powstaje typ rozproszony ze skupieniem i następnie typ skupiony. B. Zaborski (1935) sfor- mułował z kolei cykl kształtu siedlisk, w którym pierwsze stadium polega na wydłu- żeniu i wyprostowaniu wsi (tzn. przejściu od okolnicy przez owalnicę do ulicówki, a następnie do widlicy i wielodrożnicy). Drugi etap to rozluźnienie i rozproszenie osadnictwa (ulicówka przechodzi w rzędówkę i następnie w osiedle samotnicze).

65 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

4.4. Analiza kształtu siedliska

Odrębna grupa metod badań morfologicznych osiedli wiejskich zmierza do określenia kształtu siedliska za pomocą miar kształtu. Literatura odnosząca się do formalnego badania kształtu wsi jest jednak nad wyraz uboga. B. Kostrubiec (1970, 1972) (por. także Golachowski i in. 1974, Chilczuk 1975) dokonał analizy wskaźni- ków kształtu stosowanych w różnych dziedzinach geografii, takich jak:  wskaźnik kształtu basenu drenażu V. C. Millera (1953) i jego modyfikacji zaproponowanej przez R. J. Chorleya (1960);  wskaźnik W. C. Krumbeina i L. L. Slossa (1959) opierający się na rozkładach dwóch cech minerałów (cesze czterodzielnej i pięciodzielnej), dzięki czemu po- wstał katalog 20 najczęściej spotykanych kształtów;  wskaźniki J. P. Gibbsa (1961) i P. Haggetta (1965) korzystające z podstawowych parametrów figury (tj. powierzchni, obwodu, długości najdłuższej średnicy, promieni kół wpisanych i opisanych na figurze) do utworzenia szeregu stosunków, w których występują pary pomiarów: pole i obwód, pole i najdłuższa średnica, promienie kół wpisanych i opisanych na figurze (ryc. 20);

Ryc. 20. Elementy składowe wzorów Gibbsa (1961) dla określania kształtów miast. L – długość maksymalnej cięciwy, P – obwód figury, A – powierzchnia figury,

Ro – promień koła wpisanego, Ri – promień koła opisanego na figurze. Źródło: Kostrubiec 1972.

 indeks kształtu R. B. Boyce’a i W. A. V. Clarka (1964) oparty na mierzeniu radialnym odległości punktów konturu figury od środka ciężkości figury, wyzna- czonego w sposób mechaniczny (ryc. 21);  wskaźnik D. R. Lee i G. T. Salee (1970), w którym w oparciu o metrykę syme- trycznej różnicy dwóch zbiorów przyjmuje wartość indeksu przyporządkowaną kształtowi figury;

66 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 21. Metoda Boyce’a i Clarka (1964) wyznaczania miary kształtu.

ri – długość jednego z 16 wyróżnionych promieni wodzących. Źródło: Kostrubiec 1972.

 wskaźnik czterowymiarowy W. Bungego (1966), na który składają się dwie su- my liniowe i dwie kwadratowe, dzięki czemu każdy kształt może być określony uporządkowaną czwórką liczb, niezależnych od rozmiaru, orientacji i odbicia konturu. W swych pracach B. Kostrubiec (1970, 1972) stwierdza, że stosowane dotąd wskaźniki kształtu mają poważne wady (jak np. niemożność porównania kształtów różnej wielkości w przypadku wskaźników Millera i Haggetta, określanie również innych niż kształt własności w przypadku wskaźnika Krumbeina i Slossa, zależność od liczby promieni w przypadku metody Boyce’a i Clarka, zmechanizowanie i dużą uciążliwość pomiarów w przypadku wskaźnika Bungego, który uznał za najbardziej poprawny z przedstawionych). Stąd też wyprowadził nowy wskaźnik, który wyraź- niej dyskryminuje zbiór kształtów, bazując na intuicyjnych pojęciach. Do tego celu wykorzystał twierdzenie, że „jeżeli figurę płaską zmniejszymy przez podobieństwo w stosunku 1 : r, to obwody początkowej figury i zmniejszonej będą w stosunkach 1 : r, a ich pola jak 1 : r2”. Teza tego twierdzenia sugeruje, że stosunek pola figury do kwadratu obwodu figury zachowują się podobnie, są niezmiennikami homotetii, a ich wartości dają liczby niemianowane. Jednocześnie stwierdził, że wartość parametru obliczona dla rodziny kół jest najmniejsza i wynosi 12,5611, dlatego zaproponowany przez niego wskaźnik kształtu S przyjął ostatecznie postać: (표푏푤ó푑 푓푖푔푢푟푦)2 푆 = − 12,56 푝표푙푒 푓푖푔푢푟푦 Wskaźnik kształtu w zaproponowanej postaci mocno reaguje na linię brze- gową figury, a najmniejsze wartości przy danym obwodzie mają figury o najwięk- szym polu (ryc. 22). W swym opracowaniu B. Kostrubiec (1972) dokonał analizy

11 Koło jest bowiem figurą o maksymalnym polu przy danym obwodzie. 67 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie kształtów dla 18 miejscowości wiejskich w powiecie raciborskim i przedstawił liniowe uporządkowanie typów wsi w zależności od wartości wskaźnika, zaznaczając teoretyczne przedziały, jakie mogą przyjmować wybrane typy wsi w zależności od konturów siedliska (ryc. 23). Na tej podstawie stwierdził, nawiązując tym samym do stwierdzenia M. Kiełczewskiej-Zaleskiej (1969), że wskaźnik kształtu może być użyteczny do fizjonomicznej (formalnej) klasyfikacji wsi.

Ryc. 22. Wskaźnik kształtu S figur o jednakowym obwodzie a różnym polu. Źródło: Kostrubiec 1972.

Ryc. 23. Wskaźnik kształtu niektórych figur wg Kostrubca (1972). 1 – widlice, wielodrożnice, 2 – przydrożnice, rzędówki, łańcuchówki, 3 – owalnice, 4 – wsie okrągłe, okolnice, wsie regularne. Źródło: Kostrubiec 1972.

68 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

M. Chilczuk (1975) przeprowadził analizę rozplanowania dla wybranych 12 miejscowości wiejskich o zróżnicowanej morfogenezie położonych w różnych regionach fizyczno-geograficznych, wykorzystując do tego wskaźniki kształtu zaproponowane przez V. Millera (1953), W. Bungego (1966) i B. Kostrubca (1972). Ana- lizując własności poszczególnych wskaźników stwierdził, że występują między nimi dość znaczne rozbieżności, przy czym uznał, że metoda Bungego najlepiej zabez- piecza jednoznaczność określenia formy, lecz nastręcza sporo trudności przy pomia- rach. Stąd też zaproponował wskaźnik oparty na deformacji koła, który jest iloczy- nem dwóch współczynników: wskaźnika W1 wyrażającego stosunek zniekształcenia obwodów (obwód figury przez obwód koła o powierzchni badanej figury) i wskaź- nika W2 wyrażającego zniekształcenie powierzchni (powierzchnia koła o obwodzie badanej figury przez powierzchnię figury), a także wskaźnik oparty na elementach prostokąta (metoda porównania z prostokątem opisanym na figurze). Co ciekawe analiza porównawcza wskaźnika kształtu B. Kostrubca i wskaź- nika opartego na deformacji koła M. Chilczuka przeprowadzona na potrzeby niniejszego opracowania dla zbioru 286 małych miast i dużych wsi w regionie południo- wo-zachodnim wykazała korelację obu współczynników na poziomie 0,99. R. Matykowski (1984) i M. Pietrzak (1989, 2008) wśród podstawowych wskaźników kształtu używanych w geografii wymieniają:  wskaźniki oparte na pomiarze relacji pomiędzy powierzchnią figury a jej obwo- dem, np. wskaźnik względnego rozwinięcia figury Bobrika, wskaźnik kolistości (Miller 1953), wskaźnik zwartości (Richardson 1961), wskaźnik Haggeta (1965) lub wskaźnik kształtu (Kostrubiec 1970, 1972);  wskaźniki oparte na pomiarze relacji pomiędzy powierzchnią figury a jej naj- dłuższą osią (średnicą), np. wskaźnik formy (Horton 1932), wskaźnik kolistości

(Gibbs 1961) lub wskaźnik SS (Hagget 1965);  wskaźniki oparte na pomiarze relacji pomiędzy najdłuższą osią figury a jej ob- wodem lub osią mniejszą, np. wskaźnik wydłużenia (Werrity 1972) lub wskaźnik minimalnej krętości granic Bobrika;  wskaźniki oparte na pomiarze odległości radialnych, np. indeks radialny (Boyce, Clark 1964);  wskaźniki oparte na porównaniu parametrów figury badanej i figury wzorcowej, np. wskaźnik T (Lee, Salee 1970), wskaźnik rozczłonkowania figury, wskaźnik deformacji figury płaskiej i wskaźnik rozwinięcia figury Bobrika lub wskaźnik zwartości Cole’a (Austin 1984). R. F. Austin (1984) miary opisujące kształt podzielił na klasyczne i współ- czesne. W pierwszej grupie wyróżnił wskaźniki oparte na relacjach między obwo- dem i powierzchnią figury, wskaźniki oparte na relacjach między elementami line- arnymi i powierzchnią oraz wskaźniki radialne, natomiast w drugiej grupie wskaź- niki oparte na miarach wielokąta wpisanego, miary odległości od geometrycznego środka układu, mierniki oparte na teorii zbiorów i analizy harmoniczne.

69 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

A. Oliskiewicz-Krzywicka (2012) dokonała analizy kształtów wsi powsta- łych w wyniku osadnictwa średniowiecznego (9 wsi) i w wyniku kolonizacji olęder- skiej (21 wsi) na terenie Wielkopolski, a także wsi powstałych w wyniku pomiary włócznej (18 wsi) na terenie Podlasia. W swych badaniach wykorzystała następują- ce miary:  współczynnik rozwinięcia granic przy przyjęciu za figurę wzorcową koła lub kwadratu (obwód rzeczywisty przez obwód koła lub kwadratu o powierzchni danej figury);  wskaźnik kolistości (Kamińska 2000), znany również jako wskaźnik kształtu Hu- 푝표푤푖푒푟푧푐ℎ푛푖푎 sara (Klimczak 2002) – 푅 = 12,566 × ; 표푏푤ó푑2  wskaźnik kształtu Kostrubca (1970, 1972);  współczynnik ukształtowania rozłogu zaproponowany przez Mielewczyka (1995) (푛푎푗푑ł푢ż푠푧푎 푝푟푧푒푘ą푡푛푎 ×표푏푤ó푑) – 푈 = ; 푝표푙푒 푝표푤푖푒푟푧푐ℎ푛푖푎×4  wskaźnik zwartości – 푈 = ; (표푏푤ó푑×푛푎푗푑ł푢ż푠푧푎 표ś) 푛푎푗푑ł푢ż푠푧푎 표ś  współczynnik wydłużenia figury – 푈 = . 푛푎푗푘푟ó푡푠푧푎 표ś Na podstawie przeprowadzonych analiz A. Oliskiewicz-Krzywicka potwier- dziła celowość zastosowania ilościowych metod badania kształtów wsi z pewnymi ograniczeniami. W opinii autorki z przeanalizowanych mierników najlepiej kształty wszystkich wsi charakteryzowały współczynniki rozwinięcia granic i współczynnik ukształtowania rozłogu Kostrubca, a także współczynnik Mielewczyka.

4.5. Analiza planu miasta

Początków badań nad morfologią miast można doszukiwać się w pracach geografów niemieckich z przełomu XIX i XX w., którzy pobocznie zajmowali się geografią miast (por. Schlüter 1899, Geisler 1924, Hassinger 1927). Za właściwego twórcę morfologii urbanistycznej należy uznać jednak M. R. G. Conzena (1960, 1962, 1968), który dzięki licznym badaniom terenowym i kameralnym wypracował nowoczesne metody badań morfologicznych miast, zwłaszcza w ujęciu historycznym (Whitehand 2001, 2007, Koter, Kulesza 2007, 2008). Najbardziej znaną z metod conzenowskich jest metoda analizy planu miasta, która w ujęciu dynamicznym (gdy do dyspozycji jest sekwencja chronologicznie ze- stawionych planów miasta), umożliwia prześledzenie procesu rozwoju i przemian układu przestrzennego miasta, natomiast w ujęciu retrospektywnym określenie podstaw i założeń pierwotnego rozplanowania i genezy miasta. Rozwinięciem tego nur- tu badań jest opracowana przez M. R. G. Conzena metoda analizy cyklu rozwojowego pierwotnej (średniowiecznej) działki miejskiej. W metodzie tej działka miejska jest analizowana od fazy inicjalnej, przez różne fazy wypełniania i fazę maksymalnego wypełnienia (kulminacji), aż po fazy recesyjne i ewentualnie ugór miejski

70 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

(ryc. 24). Metoda ta została także rozszerzona na analizę cyklu rozwojowego całych bloków miejskich (por. Whitehand 2001, Koter, Kulesza 2007).

Ryc. 24. Fazy cyklu miejskiego wg Conzena (1960). Objaśnienia: P – faza początkowa (inicjalna), W – faza wypełniania, K – faza kulminacji, R – faza recesji i sanacji, U – ugór miejski. Źródło: Golachowski i in. 1974.

Analizując różne systemy elementów morfologicznych: sieć uliczną, bloki urbanistyczne i kompleksy zabudowy w różnych okresach M. R. G. Conzen zauwa- żył, że poszczególne okresy (cykle) rozwojowe miasta różnią się warunkami kształ- towania się osadnictwa, dzięki czemu istnieje możliwość identyfikacji podstawowych etapów osadniczo-morfologicznych i jednostek morfogenetycznych. Conzen postulował konieczność nowego spojrzenia na miasto i przestrzennego interpreto- wania opisywanych zjawisk w nawiązaniu do genezy oraz struktury funkcjonalnej, przez co jako pierwszy zwrócił uwagę na współzależność i wzajemne powiązanie badań morfologicznych i funkcjonalnych. Interpretację taką można przeprowadzić analizując elementy krajobrazu miasta dostępne do bezpośredniej obserwacji, przy czym podstawowe znaczenie w badaniach morfogenetycznych ma analiza planu miasta. Wynika to z faktu, że każdy okres historyczny pozostawia w planie miasta pewne materialne ślady (por. Koter, Kulesza 2008). Mniej znaną z metod conzenowskich (zwłaszcza w Polsce) jest metoda ba- dań tzw. pasa obrzeży miejskich (ang. urban frenge belt). M. R. G. Conzen zauwa- żył, że w procesie rozwoju miast po zewnętrznej stronie zwartego obszaru miejskiego o dominujących funkcjach mieszkaniowych i produkcyjnych wyrasta pierścień mniej intensywnych użytków o wyspecjalizowanych funkcjach z dużym udziałem zieleni. Tego typu strefa wyspecjalizowanych obrzeży miejskich wytwarzała się już w obrębie miasta średniowiecznego, po wewnętrznej stronie murów miejskich (in- tramural fringe belt), natomiast z czasem również i poza murami (extramural fringe belt). Najbardziej wyraziste pierścienie obrzeży miejskich powstały w okresie kapi-

71 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie talizmu, gdzie sytuowane były tereny rekreacyjne i osiedla rezydencjonalne o wysokim standardzie. W miarę rozwoju miasta obrzeża obrastały jednak kolejnym pier- ścieniem standardowych dzielnic mieszkaniowych, które przyciągały miejsca pracy (głównie przemysłowe). Po pewnym czasie, w następstwie tzw. żabiego skoku (leap frog), cały cykl się powtarzał, dzięki czemu wyrastał nowy pierścień wyspecjalizowanych obrzeży miejskich (ryc. 25) (Baranowska 2007, Koter, Kulesza 2007).

Ryc. 25. Model procesu powstawania fringe belt wg Whitehanda (1994). Źródło: Baranowska 2007.

Badania Conzena były kontynuowane przez jego uczniów, skupionych wo- kół grupy badawczej Urban Morphology Research Group na Uniwersytecie w Bir- mingham, gdzie powstało również specjalistyczne czasopismo Urban Morphology. W pracach UMRG można wyróżnić trzy główne nurty badawcze: badania dotyczące genezy i pierwotnego rozplanowania średniowiecznych miast angielskich (Slater 1981, 1990), badania przemian morfologicznych miast współczesnych (Whitehand 1988, 1989) oraz planowanie przestrzenne miast i konserwacja zabytkowych dzielnic w miastach historycznych (Larkham 1988, 1991). W latach 80. i 90. XX w. nastąpił intensywny rozwój badań z wykorzystaniem metod conzenowskich w różnych krajach, gdzie powstały odrębne szkoły ba- dań morfologii miast (Whitehand 1987, 1992, Koter, Kulesza 2007), np. w Wielkiej Brytanii (Whitehand 2007), Francji (Darin 1998), Hiszpanii (Vilagrasa Ibarz 1998), Włoszech (Cataldi i in. 1997, 2002) czy Stanach Zjednoczonych (Conzen 2001), jak również i w Polsce (Koter, Kulesza 1994, 1999, 2008, 2010). Pierwsze opracowania podejmujące zagadnienie fizjonomii miast w Polsce pochodzą z okresu międzywojennego (por. Dziewoński 1956, Koter, Kulesza 1994, 2008). Opracowania te miały charakter statystyczno-przestrzenny (Leszczycki 1932, Gorzuchowski 1936) lub monograficzny (Mrazkówna 1924, Ormicki 1938, Rewień-

72 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 ska 1938), bądź zmierzały do sporządzania planów fizjonomiczno-funkcjonalnych miast (np. Kubijowicz 1927, Kossmann 1930, Simche 1931, Rewieńska 1934, Lesz- czycki 1938, 1939). W tym okresie stworzone zostały również podstawy metodologiczne fizjonomii miast (Simche 1928, Leszczycki 1932, 1936). Podstawy metodologiczne współczesnej morfologii miast opracowane zosta- ły przez K. Dziewońskiego (1962), który uporządkował pojęcia, wyznaczył zadania badawcze polskiej morfologii miast oraz określił zakres tych badań. K. Dziewoński zwrócił uwagę na postulatywne skojarzenie typologii morfologicznej i funkcjonalnej, które dotychczas rozwijały się niezależnie od siebie oraz na niejednolitość klasyfikacji morfologicznej, w ramach której można wyróżnić dwie tendencje (Koter, Kulesza 2010):  morfologiczną sensu stricto, która w klasyfikacji i typologii miast kładzie głów- ny nacisk na zagadnienie genezy historycznej form;  formalną (fizjonomiczną), która wychodzi wyłącznie z cech widzialnych, dają- cych się zaobserwować bezpośrednio w terenie. K. Dziewoński (1962) podjął się również próby określenia metodycznych podstaw klasyfikacji morfologicznej. Rozważania teoretyczne na temat morfologii miast K. Dziewońskiego (1947, 1956, 1962) w zasadzie zbiegły się w czasie z pra- cami M. R. G. Conzena (1960, 1962, 1968), który stworzył podstawy metodyczne analizy planu miasta. Jednocześnie nawiązując do stwierdzenia M. Kiełczewskiej- Zaleskiej (1981), która uznała, ze współczesne miasto może być rozumiane tylko na tle jego procesu rozwojowego, zainteresowania badawcze przesunęły się z bezpo- średnio widocznych w terenie elementów budowy zewnętrznej miasta na właściwo- ści jego budowy wewnętrznej (rozplanowania). Tym samym fizjonomia miast prze- kształciła się w morfologię miast, co wymagało sięgnięcia do archiwalnych materia- łów kartograficznych i źródeł historycznych oraz do wprowadzenia metrologii urbanistycznej, co doprowadziło nawet do powstania odrębnej szkoły geografii historycznej (Kiełczewska-Zaleska 1981). Metody conzenowskie w badaniach morfologii miast po raz pierwszy w Pol- sce zostały wykorzystane w ośrodku wrocławskim przez S. Golachowskiego i jego uczniów (Miszewska 2005, Koter, Kulesza 2008), a następnie w ośrodku krakowskim i łódzkim. W polskich badaniach morfologicznych miast można wyróżnić na- stępujące nurty badawcze (por. Koter, Kulesza 1994, 1999, 2008, 2010, Liszewski 1994, Cudny 2008):  przekrojowe prace monograficzne uwzględniające położenie topograficzne miast, ich kształt i rozplanowanie oraz użytkowanie ziemi i podział terenów miejskich według własności (Golachowski 1956, 1957, 1969);  badania morfogenetyczne dotyczące genezy układu przestrzennego miast i hipotetycznych założeń modularnych decydujących o rozplanowaniu miast średnio- wiecznych (Golachowski 1956, Dziewoński 1957), miast nowożytnych (Wrób- lewska 1965, 1977) lub miast doby przemysłowej (Koter 1969, 1979);

73 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

 opracowania poświęcone dziedzictwu urządzeń trwałych w miastach (Witkowski 1962, 1967), dzięki czemu wyróżniono dziewięć typowych jednostek morfogenetycznych;  dogłębne badania poświęcone poszczególnym elementom i jednostkom morfologicznym miasta, nawiązujące do koncepcji cyklu rozwojowego działki miejskiej Conzena (ryc. 26) (Miszewska 1979, 1994a, 1994b, 1996, Koter 1990, Kotlicka 2008, Miszewska, Szmytkie 2009);

Ryc. 26. Fazy cyklu miejskiego bloku przyrynkowego na przykładzie Wrocławia. Rekonstrukcja stanu zabudowy od XIII do XX w. Fazy: P – początkowa (inicjalna), W – wypełniania, K – kulminacji, R – redukcji. Źródło: Miszewska 1994b.

 badania w nurcie tzw. stratygrafii osadniczej, zmierzające do określenia struktury morfogenetycznej miasta (ryc. 27), w których stosowana jest wprowadzona przez M. Kotera (1979) metoda retrospektywna (Miszewska 1971, 1979, 1996, Koter 1979, Mydel 1980, Kulesza 2001);  szczegółowe analizy metrologiczne wykorzystujące metodę analizy pomiarowej planu (Pudełko 1959, 1963, 1964a, 1964b, 1967);  badania nad rozłogami miejskimi (czyli rolniczą jednostką struktury przestrzennej miasta) (Golachowski, Szulc 1963, Tkocz 1966);  badania koncentrujące się na analizie zmian użytkowania ziemi, które prowadzo- ne były w ośrodku krakowskim (m.in. Bromek 1949, 1955, Mydel 1971, 1974, 1975), łódzkim (Liszewski 1977, 1979) i wrocławskim (Miszewska 1995a);  opracowania zmierzające do identyfikacji, ustalenia genezy i pierwotnych form rozplanowania wiejskich elementów morfologicznych w przestrzeni miasta (ryc. 28) (Szulc 1957, 1963, 1972, Koter 1979, 1994b, Miszewska 1979, 1996, 2002, Kulesza 2001, Szmytkie 2011);

74 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 27. Schemat narastania i metamorfozy form morfologicznych na obszarze Wrocławia. A – strefy genetyczne współczesnego miasta, B – okresy i jednostki morfologiczne: I – średniowiecze i okres feudalny, II – druga połowa XIX w., III – początek XX w., IV – lata międzywojenne, V – okres współczesny; Jednostki morfologiczne z zabudową: 1 – kamienica mieszczańska miasta historycznego, 2 – zagrodniczą wsi warzywniczych, 3 – zagrodową wsi kmiecych, 4-5 – czynszową, 6-7-10 – willową i jednorodzinną, 8 – szeregową, 9 – współczesną jednorodzinną. Źródło: Miszewska 1979.

Ryc. 28. Struktura morfologiczna wybranych osiedli peryferyjnych Wrocławia. A – Kowale (dawna ulicówka z ewolucyjnie rozwiniętym osiedlem willowym) B – Oporów (sprzężenie dawnej ulicówki z osiedlem willowym z okresu międzywojennego, rozbudowanym po wojnie), C – Biskupin i Dąbie (osiedla willowe na gruntach folwarcznych zrealizowane w okresie międzywojennym i rozszerzone po wojnie o osiedla blokowe). Źródło: Miszewska 1996

75 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

 opracowania dotyczące genezy oraz form przestrzennych osad przedlokacyjnych zachowanych w planach miast średniowiecznych (Zagrodzki 1962, 1991, 1992, Kalinowski 1972, Kozaczewski 1972, 1973, Rogalanka 1973, Kulesza 1994, 1999, 2001, Heffner, Kulesza 2005, Figlus, Kaczyńska 2012). Do najważniejszych metod stosowanych w polskich badaniach morfologicznych miast można zaliczyć (por. Kulesza, Koter 2008):  analizę poszczególnych elementów planu miasta w ujęciu ewolucyjnym zapro- ponowaną przez M. R. G. Conzena, która wyjaśnia genezę poszczególnych form oraz całego układu przestrzennego miasta, wydziela genetycznie odmienne czę- ści składowe planu (jądro przedlokacyjne, obszar miasta lokacyjnego, przedmie- ścia średniowieczne, dzielnice z XIX w. i in.);  metody metrologiczne, z których najbardziej rozpowszechniona jest metoda analizy pomiarowej planu, umożliwiająca zrekonstruowanie pierwotnej koncepcji planowego założenia urbanistycznego (jej pierwszy etap stanowi ustalenie wzorca miar, jakimi posługiwano się przy rozmierzaniu osiedla, natomiast drugi okre- ślenie modularnej struktury poszczególnych elementów składowych układu);  metodę planistyczno-retrowersyjną, która polega na uporządkowaniu uzyskanych informacji w dwóch grupach: informacji wynikających z analizy czynników mia- stotwórczych oraz informacji bezpośrednich (z badań nad punktem osadniczym), co umożliwia odtworzenie dawnych układów przestrzennych miast;  metodę rekonstrukcji planu (metodę retrospektywną), która wprowadza pojęcia miejskiej mapy zakrytej (utożsamianej ze współczesnym planem miasta) i miejskiej mapy odkrytej (która powstaje przez „usunięcie” z planu miasta najnowszej warstwy osadniczej i uzupełnienie uzyskanego obrazu o elementy, które istniały niegdyś).

4.6. Zastosowanie teorii grafów w analizie morfologii osiedli

Teoria grafów jako część topologii algebraicznej znajduje szerokie zastosowanie w naukach geograficznych, w których istotną rolę odgrywa badanie struktury. Modele matematyczne formułowane na gruncie teorii grafów umożliwiają opis ele- mentów struktury lub identyfikację bardziej skomplikowanych relacji zachodzących między nimi (Öre 1966, Ałfierowa, Jezżewa 1974, Ratajczak 1977, Tinkler 1977, Korzan 1978, Kulikowski 1986, Runge 2006). W geografii społeczno-ekonomicznej metody grafowe stosowane były dotychczas m.in. (por. Haggett, Chorley 1969, Tay- lor 1974, Ratajczak 1977, Tinkler 1977, Gross, Yellen 1999, Rodgers 2005, Runge 2006, Jażdżewska 2008b, Newman 2010):  do badania struktury układów transportowych (Garrison, Marble 1963, Kansky 1963, Garrison 1968, James i in. 1970, Taylor 1975, 1979, Ratajczak 1980, 1992, Rykiel 1981, Potrykowski, Taylor 1982, Slenczek 1982, Runge, Surmacz 1986, Palka i in. 2001, Rydzewski 2001, Bagińska 2007, Ducruet, Lugo 2013);

76 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 do delimitacji regionów węzłowych (Nystuen, Dacey 1968, Domański 1970);  do określenia względnego znaczenia subprzestrzeni w systemie hierarchicznym przestrzeni geograficznej (Doi 1969) i do hierarchizacji jednostek przestrzennych (Kudłacz 1981);  w geografii usług w badaniach systemu bankowego (Weltrowska 2003);  do modelowania procesów dyfuzji innowacji (Łoboda 1973);  do badania równowagi strukturalnej w geografii społecznej (Harary 1970);  w geografii historycznej (Jażdżewska 2008a);  w geografii osadnictwa do badania sieci i systemów osadniczych (Haggett 1965, Zagożdżon 1970, 1977, Czarnecka 1971, Kostrubiec 1971, Golachowski i in. 1974, Miszewska 1976, Moriconi-Ebrard 1993, Jażdżewska 2008b), hierarchizacji elementów systemu osadniczego (Domański 1970, Maik 1976b, 1977, 1979, Jażdżewska 2008b) oraz w badaniach morfologii jednostek osadniczych (Zagoż- dżon 1970, 1971, 1977, Krüger 1979a, 1979b, Heffner 1987, Thomson, Richard- son 1995, Drobek 1999, Jiang, Claramunt 2002, Marshall 2004, Szmytkie 2009, Dymitrow 2012). A. Zagożdżon (1970, 1977) stwierdza, że teoria grafów w badaniach osadniczych może mieć zastosowanie w badaniach struktury morfologicznej osiedli (za- równo pojedynczych, jak i sieci osadniczych) oraz w analizach funkcjonalnych, przy czym w obu ujęciach możliwe jest dokonywanie analiz statycznych i dynamicznych. Zastosowanie metod grafowych do analizy rozplanowania jednostek osadniczych wymaga przyjęcia pewnych założeń teoretycznych, wynikających z ogólnej teorii grafów (por. Öre 1966, Pulczyn 1968, Kulikowski 1986, Ross, Wright 1999, Wilson 2000). W nawiązaniu do definicji, traktującej graf jako figurę geometryczną złożoną z węzłów i łączących je krawędzi (Öre 1966), A. Zagożdżon (1970, 1977) przyjął następujące założenia:  kształt grafu obrazuje strukturę (morfologię) siedliska, rozumianą jako zabudowę układającą się w określonej formie wzdłuż poszczególnych dróg lub ulic;  węzłami są pojedyncze zabudowania występujące „punktowo” oraz wierzchołki odcinków ulic (dróg) wypełnionych zabudową;  krawędziami są połączenia pomiędzy węzłami (wierzchołkami) grafu, tak rozumiana krawędź jest ciągiem zabudowań, układającym się wzdłuż ulicy, który łą- czy krańcowe punkty (węzły) grafu. Jednostka osadnicza w zależności od stopnia rozwinięcia układu przestrzennego może stanowić system topograficznie sprzężonych ze sobą krawędzi i tworzyć odpowiednio skomplikowany układ. Może też składać się z pojedynczych odosob- nionych krawędzi, a nawet oddzielnych węzłów. Pomijając formy najprostsze, np. osadnictwo rozproszone wyrażone przez grafy zerowe, osiedle o układzie prostym składa się przynajmniej z dwóch węzłów, którymi są oba krańce siedliska. Stopień spójności grafu jest zależny od liczby krawędzi (połączeń między węzłami). W miarę zwiększania się złożoności morfologicznej jednostki komplikuje

77 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie się struktura grafu i rośnie ranga poszczególnych węzłów. Jako krańcowe można przyjąć dwa przypadki:

 graf zerowy (G0), składający się z samych tylko węzłów, w którym nie występują krawędzie;

 graf pełny (GP), składający się z węzłów i wszystkich możliwych połączeń mię- dzy węzłami. A. Zagożdżon (1970) wymienia również różne formy, jakie mogą przybie- rać grafy (ryc. 29):  graf zerowy – osadnictwo rozproszone;  grafy spójne – najprostszy graf spójny tworzy para węzłów oraz jedno połączenie między nimi;  grafy spójne w kształcie drzew – grafy składające się z N wierzchołków, przy zachowaniu warunku, że liczba krawędzi k = N – 1;  grafy z cyklami – grafy z połączeniami zamkniętymi, w których liczba krawędzi jest równa lub większa od liczby wierzchołków (k ≥ N);  dendryty – grafy w kształcie drzewa składające się z węzłów i najkrótszych połą- czeń między nimi.

Ryc. 29. Grafy identyfikujące układy morfologiczne siedlisk. A – osadnictwo rozproszone, pojedyncze zabudowania lub ich drobne skupienia (mające charakter punktowy) rozmieszczone w dużych odległościach (graf zerowy); B – typowo wiejska jednostka osadnicza o prostym układzie morfologicznym (najprostszy graf spójny); C – osiedla o strukturze złożonej składające się z dwóch sprzężonych topograficznie jednostek morfologicznych (graf spójny w kształcie drzewa); D – bardziej złożona struktura morfologiczna (graf z cyklami). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zagożdżon 1970.

W swej pracy Zagożdżon (1970) omówił też etapy kształtowania się struktury grafów (ryc. 30), które układają się w pewną kolejność:

78 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

1. Powstawanie nowych skupień osadniczych jako oddzielnych punktów. W języku teorii grafów są to oddzielne (niespójne z dotychczasowymi) grafy zerowe. 2. Powstawanie nowych jednostek morfologicznych w bezpośrednim sąsiedztwie dotychczasowych siedlisk, co doprowadza do rozbudowy i komplikacji ich ukła- du. Graf w takim przypadku wzbogaca swą strukturę nie tylko przez tworzenie się nowych węzłów, lecz także przez przyrastanie nowych krawędzi. W konsekwencji dochodzi do powstania grafu spójnego, zwanego drzewem. 3. Dalszy przyrost zabudowy (i to nie tylko mieszkaniowej) może przybierać, jeśli chodzi o skutki przestrzenne, bardziej rozwiniętą strukturę polegającą nie tylko na tworzeniu coraz większej liczby rozgałęzień w kształcie drzewa, lecz także na tworzeniu połączeń zamkniętych (cykli). Tworzenie cykli jest początkiem fazy zmierzającej do powstania grafu pełnego. 4. Tworzenie się układów wyższej rangi przez kaptaże (połączenia międzyosiedlo- we). W ten sposób tworzą się bardziej złożone zespoły grafów, z charaktery- stycznymi przegubami, wskazującymi na łączenia subgrafów.

Ryc. 30. Etapy kształtowania się struktury grafów. I – pojedyncze grafy zerowe, powstawanie nowych węzłów, nie tworzących jeszcze grafu spójnego, graf jest w tym przypadku zbiorem luźnych węzłów (niesprzężonych topograficznie). II – rozwój grafu na podobieństwo dendrytu (rozgałęzionego drzewa), obok starszych części grafu powstają nowe węzły i nowe krawędzie rozgałęziające strukturę starszego grafu spójnego. III – dalszy rozwój struktury grafu, powstawanie w obrębie grafu połączeń zamkniętych (cykli), tworzących w konsekwencji wyraźne podukłady. IV – grafy złożone, a nawet zespoły grafów, tworzą się układy wyższej rangi poprzez zewnętrzne połączenia międzyosiedlowe (przypomina to rodzaj kaptażu). Źródło: Zagożdżon 1970.

79 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Zagożdżon (1970) w toku wielostronnej analizy sieci osadniczej potwierdził ponadto prawidłowość o występowaniu współzależności między funkcją i odpowia- dającej jej strukturze ludności oraz morfologii osiedla, która w języku grafów wyra- ża się następująco:  grafy proste, wyrażające nieskomplikowaną morfologię, pozwalają bez wątpli- wości wnioskować o monofunkcyjnej strukturze takiego osiedla, a grupa miesz- kańców powinna wykazywać wiele cech charakterystycznych dla struktur homo- genicznych;  grafy o dużym stopniu złożoności, z występowaniem w ich obrębie układów zamkniętych, czyli cykli, wykazują zazwyczaj istnienie układów polifunkcyj- nych. Mieszkańcy takiego osiedla mają cechy struktury heterogenicznej (zróżni- cowanej zawodowo, społecznie, kulturowo);  grafy o strukturze sieciowej wskazują na znacznie zaawansowany proces urbanizacji (widoczny również w sferze techniczno-przestrzennej), który doprowadził do integracji przestrzennej i funkcjonalnej poszczególnych elementów osadniczych w pewne większe całości. Elementami struktur sieciowych są zwykle subgrafy o dużej liczbie krawędzi i węzłów oraz wysokich wskaźnikach rozwinięcia grafu.

4.7. Metoda „space syntax”

Metoda „space syntax” (syntaktyki przestrzeni) jest zbiorem teorii i technik służących do analizy konfiguracji przestrzennych, która stosowana jest przez archi- tektów do symulowania prawdopodobnych społecznych wpływów projektów architektonicznych. Badania nad „space syntax” zostały zapoczątkowane w połowie lat 70. XX w. na University College w Londynie, a jej zasady teoretyczne sformułowali B. Hillier i J. Hanson (1984). W następnych latach stworzony został zbiór technik i narzędzi, w tym specjalistyczny software, które pozwalają na syntaktyczny opis przestrzeni oparty na tej teorii. W Londynie powstało także komercyjne laborato- rium powiązane z University College (O’Sullivan 2000). Metoda „space syntax” zakłada, że przestrzenie dzielą się na składniki, które mogą być analizowane jako sieci wyborów, a ich graficzna prezentacja (w postaci map i wykresów) służy do opisu względnej zdolności przyłączeniowej oraz integracji tych przestrzeni. Opiera się to na trzech koncepcjach przestrzeni:  koncepcji „isovist”12, która została spopularyzowana przez M. Benedikta (Bene- dikt 1979, Turner i in. 2001, Suleiman i in. 2011),  koncepcji „przestrzeni osiowej” (ang axial space), która została zaproponowana przez B. Hilliera (Hillier, Hanson 1984, Hillier 1996),

12 Koncepcja ta zakłada, że każdy punkt w przestrzeni fizycznej jest powiązany z przestrze- nią widzianą z tego punktu. 80 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

 koncepcji „przestrzeni wypukłej” (ang. convex space), która została sformułowa- na przez J. Peponisa i jego współpracowników (Peponis i in. 1997). Do analizy sieci ulicznej w metodzie „space syntax” wykorzystuje się trzy podstawowe miary:  miary integracji (ang. integration measures), które wyrażają liczbę skrętów, jakie muszą być zrobione z danego odcinka ulicy do wszystkich innych odcinków ulic w sieci, używając do tego najkrótszej drogi między odcinkami;  miary wyboru (ang. choice measures), które rozpatrywane są w kontekście prze- pływu wody w sieci ulicznej – każdy odcinek ulicy jest wstępnie obciążony jed- nostką wody, jednak w trakcie przepływu wody między odcinkami ulic dochodzi do podziału pozostającego strumienia wody między ulice wychodzące ze skrzy- żowania, następuje to aż do momentu wypełnienia wszystkich odcinków w sieci;  miara głębokości (ang. distance depth), która określa odległość między środkiem każdego odcinka ulicy a środkami wszystkich innych odcinków ulic; jest to miara najbardziej intuicyjna z wymienionych – odcinki z najniższą wartością wskaź- nika można rozpatrywać jako ulice najbliższe do wszystkich innych ulic. Mimo krytyki (por. m.in. Ratti 2004, Park 2005), metoda „space syntax” jest obecnie powszechnie stosowana w planowaniu przestrzeni miejskiej i budynków pełniących zróżnicowane funkcje (ryc. 31) (np. Jiang i in. 2000, Koch, Steen 2009, Önder, Gigi 2010), do analizy sieci ulicznej (np. O’Sullivan 2000, Jiang, Claramunt 2002, Conroy-Dalton, Dalton 2007), do wyznaczania obszarów centralnych (Hillier 1999, Awtuch 2008), do typologii budynków (Hillier i in. 1987), a także w badaniach historycznych (Griffiths 2012) i w badaniach społecznych (Koch, Steen 2009, Dara-Abrams 2009).

Ryc. 31. Analiza przestrzeni otwartych i zamkniętych przy pomocy metody „space syntax”. Źródło: Jiang 1998.

81 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Szczególnie interesujące z punktu widzenia analizy morfologii jednostek osadniczych są opracowania, w których metoda „space syntax” została wykorzysta- na do analizy spójności miast połączonych administracyjnie (ang. united city), czyli tzw. miast-zlepieńców (Szmytkie 2009). J. Desyllas (1997) dokonał analizy związ- ków między użytkowaniem i jakością terenu a morfologią miasta na przykładzie Berlina. H. Cho (2011) dokonał natomiast analizy spójności miasta United Chan- gwon City (ryc. 32), które powstało z połączenia trzech miast: Changwon, Masan i Jinhae. W tym przypadku metody „space syntax” zostały wykorzystane w kontek- ście decentralizacji struktury przestrzennej i wpływu struktury przestrzennej na roz- wój miasta.

Ryc. 32. Sieć uliczna miasta United Changwon City. Źródło: Cho 2011.

82 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

5. Konstrukcja wskaźników do analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych

Wśród stosowanych powszechnie kryteriów wydzielania miast najmniejsze zastosowanie ma kryterium fizjonomiczne (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000, Pacione 2001, Szymańska 2007, 2009), które uznawane jest za najbardziej nieścisłe, co wynika głównie z subiektyw- ności w określaniu miejskiego typu zabudowy oraz z braku mierzalnych cech mogą- cych czytelnie wskazywać na charakter zabudowy. Niezwykle istotnym problemem w analizie cech krajobrazu jest przejście z ujęcia jakościowego na ilościowe, co wymaga doboru odpowiednich mierników. Niestety z uwagi na brak ogólnodostęp- nych i porównywalnych danych13 analiza ilościowa w odniesieniu do pojedynczych miejscowości jest mocno ograniczona (por. Drobek 1999, Sokołowski 1999). Znaczenie czynnika fizjonomicznego jest natomiast podkreślane w procedurze nadawania praw miejskich w Polsce (por. rozdz. 2.6) oraz w większości syntetycznych definicji miasta. Już w pierwszej definicji miasta F. Ratzel (1891) za wyznacznikowe dla osadnictwa miejskiego cechy uznał bowiem koncentrację ludności (w sensie miejsca zamieszkania) i zagęszczenie zabudowy mieszkaniowej obejmu- jące znaczną powierzchnię. Definicja ta stała się swoistym wzorcem dla większości późniejszych konstrukcji definicji miasta, których założenia w dużym stopniu zosta- ły oparte na wymienionych przez F. Ratzla wyznacznikowych cechach osadnictwa miejskiego. Pewnym podsumowaniem, a jednocześnie próbą usystematyzowania różnorodnych aspektów postrzegania miasta, stała się definicja miasta skonstruowa- na przez K. Dziewońskiego (1956). W swej definicji Dziewoński wśród cech wyznacznikowych dla osadnictwa miejskiego wymienił historycznie ukształtowany krajobraz miejski o specyficznych cechach fizjonomicznych i wskazał na koniecz- ność koncentracji ludności w ramach tego obszaru. Kryterium fizjonomiczne opiera się na analizie morfologicznej miejscowo- ści, przyjmując rodzaj i charakter zabudowy jako wyznaczniki miejskości (a przez analogię i wiejskości), co prowadzi do wyróżnienia dwóch zasadniczych typów krajobrazu (miejskiego i wiejskiego) o specyficznych i przeciwstawnych sobie cechach (por. Kiełczewska-Zaleska 1972). Wyznaczanie zasięgu przestrzennego osadnictwa miejskiego w oparciu o czynniki morfologiczne jest zwykle ustalane na podstawie zasięgu zwartego budownictwa, które jednak nie jest jednoznacznie określone (Kieł- czewska-Zaleska 1972, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000). Mimo znacznego zróż-

13 Na temat budynków mieszkalnych GUS publikuje jedynie dane spisowe, które w odniesieniu do miejscowości statystycznych ograniczają się do: liczby budynków (w tym budyn- ków mieszkalnych), liczby mieszkań, liczby mieszkań w budynkach mieszkalnych wg wieku budynku, struktury mieszkań wg liczby izb i powierzchni użytkowej oraz wyposażenia bu- dynków i mieszkań w infrastrukturę techniczną. 83 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie nicowania form osadnictwa można jednak wyróżnić zespół cech charakterystycznych dla obu typów krajobrazu, których dobór wynika z określonego sposobu postrzegania miasta i wsi. Według W. Maika (Liszewski, Maik 2000) za dominujące w kształtowaniu krajobrazu miejskiego cechy w sensie przestrzenno-architektonicznym należy uznać: • wysokość budynków, • zwartość zabudowy, • regularność układu ulic, • rozmiary zabudowanego obszaru, • zróżnicowanie fizjonomiczne przestrzeni miejskiej, • wyposażenie w infrastrukturę techniczną, • wysoki stopień przekształcenia środowiska. Wieś, jako jednostka przeciwstawna do miasta, powinna zatem charaktery- zować się przewagą zabudowy jednorodzinnej, jednorodną strukturą przestrzenną, niską zwartością i intensywnością zabudowy, niewielkimi rozmiarami zabudowanego obszaru oraz niskim stopniem przekształcenia środowiska (por. Czarnecki 1965a, Kiełczewska-Zaleska 1972, Szulc 1995, Tkocz 1998, Bański 2002, 2006, Szymań- ska 2009, Wójcik 2012). Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto cztery wskaźniki, które moż- na byłoby zastosować w analizie ilościowej poszczególnych elementów stanowią- cych o fizjonomii i morfologii jednostek osadniczych. Są to:  wskaźnik zabudowy odnoszący się do fizjonomii jednostki, wskazując na charakter zabudowy mieszkaniowej;  wskaźnik gęstości zaludnienia netto obrazujący intensywność zabudowy mieszkaniowej, a w sposób pośredni również charakter morfologiczny miejscowości;  wskaźnik rozwinięcia grafu służący do analizy stopnia złożoności układu przestrzennego jednostki osadniczej;  wskaźnik zwartości zabudowy świadczący o skupieniu zabudowy mieszkaniowej i spójności układu przestrzennego miejscowości. W oparciu o powyższe wskaźniki cząstkowe obliczono wskaźnik syntetyczny obrazujący morfologię i fizjonomię jednostki osadniczej, który mógłby znaleźć zastosowanie w procedurze identyfikacji miast.

5.1. Wskaźnik zabudowy

Fizjonomia miasta, jako jednostki o wysokim stopniu zurbanizowania i intensywnym zagospodarowaniu terenu, powinna cechować się zwartą i wysoką zabu- dową oraz przewagą zabudowy wielorodzinnej, natomiast wieś niską intensywno- ścią zabudowy i przewagą zabudowy jednorodzinnej. Można zatem stwierdzić, że istotą analizy fizjonomii jednostki osadniczej jest badanie cech fizycznych zabudowy mieszkaniowej, takich jak: wysokość i kubatura budynków, udział poszczegól-

84 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 nych typów zabudowy czy występowanie budynków znaczących14. Szukając jednak mierników ilościowych można ją w zasadzie sprowadzić do analizy charakteru zabudowy w nawiązaniu do udziału zabudowy jedno- i wielorodzinnej, która jedno- cześnie w sposób pośredni wyraża wysokość i kubaturę budynków mieszkalnych. W nawiązaniu do powyższych założeń autor niniejszego opracowania anali- zując stopień rozwoju cech miejskich w małych miastach (Szmytkie 2006) przyjął, że miejski charakter zabudowy przejawia się przewagą zabudowy wielorodzinnej, którą można wyrazić przy pomocy średniej liczby osób przypadających na budynek mieszkalny. Jednak z uwagi na niejednorodne w skali kraju warunki mieszkaniowe w zakresie liczby osób przypadających na mieszkanie (Mieszkania… 2013) miara ta w późniejszych pracach autora (m.in. Szmytkie 2009) została nieco zmodyfikowana i do określenia charakteru zabudowy w jednostkach wchodzących w skład miast- zlepieńców wykorzystany został wskaźnik zabudowy (WZ) obliczony jako stosunek liczby mieszkań do liczby budynków mieszkalnych. W takiej też postaci omawiany wskaźnik został przyjęty na potrzeby niniejszego opracowania [1].

퐿푀 [1] 푊푍 = 퐿퐵푀 gdzie: 푊푍 – wskaźnik zabudowy, 퐿푀 – liczba mieszkań, 퐿퐵푀 – liczba budynków mieszkalnych. Istota wskaźnika zabudowy zawiera się w założeniu, że liczba mieszkań wy- raża charakter zabudowy: budynki jednorodzinne składają się z jednego mieszkania (rzadko z większej liczby mieszkań), a w budynkach wielorodzinnych znajduje się więcej niż jedno mieszkanie, przy czym liczba mieszkań przypadająca na budynek wyraża pośrednio wysokość i kubaturę budynku. Wskaźnik zabudowy (WZ) w po- wyższej postaci przyjmuje wartości w zakresie (1,∞). Wartość minimalna wskaźnika występuje w sytuacji, gdy w jednostce osadniczej występuje jedynie zabudowa jednorodzinna. Wysokie wartości omawianego parametru świadczą natomiast o znacznym udziale (przewadze, dominacji) zabudowy wielorodzinnej. Do obliczenia wskaźnika zabudowy wykorzystano dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. (NSP 2002) na temat liczby budynków mieszkalnych oraz liczby mieszkań w odniesieniu do miejscowości statystycznych zawarte w Banku Danych Lokalnych GUS (www.stat.gov.pl).

5.2. Wskaźnik gęstości zaludnienia netto

J. Kostrowicki (1952) precyzując istotę kryterium fizjonomicznego ograni- czył zespół cech wyznacznikowych dla osadnictwa miejskiego do: znacznej gęstości

14 Takich jak ratusz (por. Drobek 1999) lub budynki wysokościowe (por. Sokołowski 2011a). 85 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie zaludnienia, określonego stopnia zwartości zabudowy i charakterystycznego rozplanowania. Zresztą także i W. Maik (Maik 1992, Liszewski, Maik 2000) jako podstawowe wskaźniki identyfikacji miasta w sensie morfologicznym uznał: gęstość zaludnienia oraz rodzaj i charakter zabudowy. Ponadto gęstość zaludnienia jest w zasadzie jedynym miernikiem stosowanym w procedurze wydzielania miast, który nawiązuje do istoty kryterium fizjonomicznego, czego przykładem są m.in. Stany Zjednoczone i Kanada (por. Pacione 2001, Szymańska 2007, 2009). Jako dwie cechy wyznacznikowe dla krajobrazu miejskiego można zatem uznać zwartość oraz wysokość zabudowy mieszkaniowej (przewaga budynków po- siadających kilka kondygnacji). Prowadzi to do skupienia mieszkańców jednostki osadniczej na stosunkowo niewielkiej powierzchni. Wyrazem miejskiego charakteru zabudowy powinna być zatem odpowiednia gęstość zaludnienia, liczona jako stosunek liczby mieszkańców do powierzchni terenów osiedlowych. Wychodząc z po- wyższych założeń oraz mając w świadomości brak mierzalnych cech (wskaźników) mogących w bezpośredni sposób wskazywać na charakter zabudowy autor niniejszego opracowania dokonał analizy morfologii małych miast i dużych wsi w woje- wództwie dolnośląskim (Szmytkie 2003a). W badaniach wykorzystane zostały dane z 1988 r. dotyczące liczby mieszkańców w sołectwach (wyniki NSP 1988) oraz powierzchni terenów osiedlowych (Stelmach i in. 1988). W oparciu o przeprowadzone analizy R. Szmytkie (2003a) przyjął ponadto, że tak wyrażona gęstość zaludnienia może być zastosowana w procedurze identyfikacji jednostek osadniczych. Także P. Śleszyński (2013) w swej ekspertyzie wykonanej dla Departamen- tu Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej jako jeden ze wskaźników zagospodarowania przestrzennego na poziomie lokalnym w aspekcie osadniczo-infrastrukturalnym wymienił gęstość zaludnienia terenów osadniczych liczoną jako stosunek liczby mieszkańców w jednostce (gminy, sołectwa) do powierzchni terenów osiedlowych. Wg Śleszyńskiego gęstość zaludnienia terenów osadniczych oznacza stopień intensywności użytkowa- nia terenów już zajmowanych przez funkcje mieszkaniowe. Na tej podstawie można zatem wnioskować o charakterze zabudowy mieszkaniowej, tzn. czy jest ona jednorodzinna czy wielorodzinna. Gęstość zaludnienia netto liczona jako stosunek liczby mieszkańców do powierzchni obszaru netto (tj. do powierzchni terenów zabudowy mieszkaniowej) jest także stosowana przez urbanistów jako jeden ze wskaźników do określania stopnia wykorzystania terenu (por. m.in. Czarnecki 1965b, Czerny 1972, Ostrowski 1975, Dąbrowska-Milewska 2010, Bradecki, Twardoch 2013, Tauszyński 2013). Tak obliczona gęstość zaludnienia jest wyrazem koncentracji ludności na obszarach faktycznie zamieszkanych (pomijając tereny niezabudowane), dzięki czemu obrazuje rów- nież charakter morfologiczny jednostki osadniczej. Stąd też na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto wskaźnik gęstości zaludnienia netto obliczony jako stosunek liczby mieszkańców do powierzchni terenów osiedlowych [2].

86 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

퐿 [2] 푊퐺푍 = 푆푂 gdzie: 푊퐺푍 – wskaźnik gęstości zaludnienia netto, L – liczba mieszkańców, 푆푂 – powierzchnia terenów osiedlowych.

Wskaźnik gęstości zaludnienia netto (WGN) przyjmuje wartości w zakresie (0,∞), a w praktyce od ułamków jedności do kilkuset osób na ha. Wartość wskaźni- ka wskazuje na stopień intensywności użytkowania terenów mieszkaniowych, co wynika z charakteru i zwartości zabudowy. Minimalna wartość omawianego parametru występuje w miejscowościach wyludnionych lub aktualnie niezaludnionych (por. Szmytkie 2008, Latocha 2013), a wysokie wartości w jednostkach cechujących się znaczną koncentracją ludności, co w sposób pośredni wyraża charakter i zwar- tość zabudowy mieszkaniowej. Do obliczenia wskaźnika gęstości zaludnienia netto wykorzystano dane na temat liczby mieszkańców zameldowanych w systemie PESEL dla 2009 r. pocho- dzące z Banku Danych Lokalnych GUS (www.stat.gov.pl) oraz powierzchnię tere- nów osiedlowych obliczoną na podstawie map topograficznych (zasięg zabudowy mieszkaniowej zaktualizowano w oparciu o zdjęcia satelitarne dostępne na stronie geoportal.gov.pl). Powierzchnię zajmowaną przez tereny osiedlowe w poszczegól- nych miejscowościach obliczono z wykorzystaniem programu QGIS w wersji 2.0.1. Takie podejście było konieczne z uwagi na brak aktualnych i porównywalnych dla całego zbioru danych na temat powierzchni terenów osiedlowych w odniesieniu do pojedynczych jednostek osadniczych.15

5.3. Wskaźnik rozwinięcia grafu

Jednym z elementów różnicujących jednostki osadnicze jest ich rozplanowanie. Większość miast ma charakter heterogeniczny, co wynika z ich długotrwałe- go rozwoju, przez co ich układ przestrzenny zmienia się wraz z przemianami spo- łeczno-ekonomicznymi. Stąd też miasta posiadają układy przestrzenne o charakterze złożonym, w którym obok dzielnic regularnych przetrwały elementy o chaotycznym samorzutnie kształtującym się rozplanowaniu (Maik 1992). Wg M. Kotera (1994a) małe miasta mają układ morfologiczny złożony, który jest zbiorem jednostek zróż- nicowanych pod względem rozplanowania, jak i charakteru zabudowy (jest zbiorem jednorodnych jednostek urbanistycznych). Miejscowości wiejskie są natomiast jednostkami o prostym rozplanowaniu, a formy morfologicznie złożone w przypadku

15 Dane na temat powierzchni terenów osiedlowych w odniesieniu do sołectw były publikowane w opracowaniu „Obszary wiejskie i grunty rolnicze w Polsce. Wyniki badań ankietowych” z 1988 r. (Stelmach i in. 1988), jednak w wyniku współczesnych zmian osadniczych w ostatnich latach są one mocno zdezaktualizowane. 87 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie osadnictwa wiejskiego spotykane są dość rzadko (por. Czarnecki 1965a, Szulc 1995, Tkocz 1998). Sieć osadniczą traktuje się zazwyczaj jako fizyczny układ elementów zabudowy dróg (czyli siedlisk) i łączących je dróg (Miszewska 1976). Wg A. Zagożdżo- na (1970) poszczególne jednostki osadnicze (jako szkielet dróg) mogą być utożsa- miane z odpowiednio rozwiniętym grafem (patrz rozdz. 4.6), dzięki czemu struktura przestrzenna osiedla może być wyrażona za pomocą języka sformalizowanego. Do badania sieci osadniczej przy pomocy grafów Zagożdżon (1970, 1977) zastosował wskaźniki wprowadzone wcześniej przez J. Kansky’ego (1963) do analizy rozwinię- cia sieci transportowych. Spośród różnych wskaźników do charakterystyki grafów (ryc. 33) A. Zagożdżon (1970) do określenia struktury osiedli wykorzystał dwa: stopień rozwinięcia grafu (Gp16) i wskaźnik β zastosowany przez Kansky’ego (przy czym uznał, że oba te wskaźniki mają za zadanie wstępną i raczej pobieżną analizę osiedli jako układów grafowych). Wskaźnik rozwinięcia grafu jest wielkością relatywną w stosunku do danej klasy grafu (mierzonej liczbą węzłów) i wyraża liczbę połączeń brakujących do grafu pełnego, przypadających na jeden węzeł. A. Zagożdżon w swych pracach (1970, 1977) zaproponował również modyfikację powyższego wskaźnika – wskaźnik bez- względnego rozwinięcia grafu (Gb), który wyraża średnią frakcję braku powiązań. Wskaźnik β wyraża z kolei relacje między elementami struktury i może przybierać zróżnicowane wartości w zależności od formy grafu:  w grafach zerowych bez względu na liczbę węzłów – 0,  w grafach częściowo spójnych (w których istnieją również oddzielne węzły, jako subgrafy zerowe) – między 0 a 1,  w grafach spójnych (gdzie liczba krawędzi k = w – 1) – między 0 a 1,  w grafach spójnych z 1 cyklem (a więc gdzie k = w) – 1,  w grafach gdzie liczba cykli przekracza 1 (czyli k > w) – zawsze powyżej 1. A. Zagożdżon (1977) stwierdził ponadto, że „żaden ze wzorów nie oddaje wszystkich cech struktury grafu” (s. 161), a zatem: „wobec braku wskaźników syntetycznych można stosować całą serię wskaźników „analitycznych”, z której to serii każdy wskaźnik reaguje na nieco inne cechy grafu” (s. 161-162).

16 W późniejszych swoich pracach A. Zagożdżon (1977) do określenia względnego rozwi- nięcia grafu stosuje symbol G. 88 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 33. Zestawienie niektórych wskaźników do charakterystyki grafów. Objaśnienia: k – liczba krawędzi, w – liczba węzłów, p – liczba podgrafów izolowanych, d(i,j) – długość krawędzi łączącej i-ty węzeł z j-tym, M – całkowita długość grafu, 푘 = 푤(푤−1) – liczba krawędzi w grafie pełnym opartym na w wierzchołkach. 푚푎푥 2 Źródło: Zagożdżon 1977.

W późniejszych opracowaniach wykorzystujących grafy do analizy rozplanowania jednostek osadniczych stosowane były zwykle wzory zaproponowane przez Kansky’ego (1963), jak np. wskaźnik β i miara cyklomatyczna (Drobek 1999), które wykorzystano do analizy rozplanowania miast zdegradowanych na Śląsku. Z kolei R. Szmytkie (2009), na potrzeby analizy morfologii jednostek wchodzących w skład miast-zlepieńców, dokonał modyfikacji wskaźnika rozwinięcia grafu [3], opierając się na wzorach przedstawionych przez A. Zagożdżona (1977). Wzór ten został póź- niej wykorzystany przez M. Dymitrowa (2012) do analizy rozplanowania miast zdegradowanych i restytuowanych.

푘(푛2−푛) [3] 푊 = 푅퐺 푛2 gdzie: 푊푅퐺 – wskaźnik rozwinięcia grafu, k – liczba krawędzi, n – liczba węzłów.

Dokonane na potrzeby niniejszego opracowania spostrzeżenia wykazały, że wskaźnik rozwinięcia grafu w przedstawionej powyżej formie jest jednak zbyt mocno zależny od klasy grafu wyrażonej liczbą węzłów i krawędzi, stąd tylko w sposób

89 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie pośredni wyraża względny stopień skomplikowania jego struktury. Potrzebna była zatem nowa, syntetyczna miara obrazująca stopień rozwinięcia układu, która byłaby niezależna od wielkości jednostki osadniczej. Do konstrukcji wskaźnika posłużyły: wskaźnik β zaproponowany przez J. Kansky’ego (1963), niektóre założenia przyjęte przez A. Zagożdżona (1970) oraz pewne własności układów morfologicznych typowe dla miast i wsi (por. Koter 1974, 1994a, Szulc 1995, Tkocz 1998). Na wstępie przyjęto następujące założenia:  kształt grafu – struktura siedliska (czyli zabudowa układająca się w określonej formie wzdłuż ulic),  węzły – pojedyncze zabudowania lub wierzchołki odcinków ulic wypełnionych zabudową,  krawędzie – odcinki między węzłami grafu (ciągi zabudowań wzdłuż ulic),  cykle – połączenia zamknięte (utożsamiane z blokami urbanistycznymi),  ranga węzła – liczba krawędzi wychodzących z węzła (od 0 w przypadku węzłów izolowanych, czyli pojedynczych zabudowań). Analizując przykładowe grafy wykreślone dla zbioru małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim założono, że wskaźnik obrazujący stopień rozwinięcia grafu powinien być zależny od (ryc. 35):  względnej liczby krawędzi w stosunku do liczby węzłów (wskaźnik β),  liczby cykli (bloków urbanistycznych), które świadczą o złożoności układu przestrzennego jednostki, a zarazem są typowym elementem w kształtowaniu krajobrazu miejskiego,  średniej rangi węzłów w grafie, co wyraża stopień skomplikowania sieci ulicznej (ranga węzłów powinna być określana w oparciu o macierz incydencji – ryc. 34) (por. Tinkler 1977).

Ryc. 34. Macierz incydencji (połączeń między węzłami) dla przykładowego grafu. Źródło: opracowanie własne.

90 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 35. Grafy różniące się liczbą cykli (A) lub średnią rangą węzłów (B). Objaśnienia n – liczba węzłów, k – liczba krawędzi, c – liczba cykli, R – średnia ranga węzłów w grafie. Źródło: opracowanie własne.

Nawiązując do powyższych założeń wzór na stopień rozwinięcia grafu przy- brał następującą postać [4]:

∑푛 푟2 푘+2푐 [4] 푊 = √ 푖=1 푖 × 푅퐺 2푘 푛 gdzie: 푊푅퐺 – wskaźnik rozwinięcia grafu, k – liczba krawędzi, n – liczba węzłów, c – liczba cykli, ∑푛 푟2 √ 푖=1 푖 – wskaźnik wyrażający średnią rangę węzłów w grafie. 2푘

Wskaźnik rozwinięcia grafu (WRG) przyjmuje wartości w przedziale (0,∞), przy czym niezwykle rzadko jego przekracza wartość 4, co wynika z jego konstrukcji. Wskaźnik wyrażający średnią rangę węzłów w grafie przyjmuje minimalną war- tość 1, w przypadku gdy ranga wszystkich węzłów w grafie równa się 1, natomiast drugi człon wzoru przyjmuje wartości zbliżone do wskaźnika β (przy czym są one zawyżone przez obecność cykli). Wartość wskaźnika wyraża stopień skomplikowa-

91 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie nia układu przestrzennego jednostki, a w pośredni sposób również i jego zwartość (wartość wskaźnika jest bowiem obniżona, jeśli w obrębie grafu występują subgrafy zerowe). Wysokie wartości wskaźnika występują w miejscowościach o złożonym rozplanowaniu z dużą liczbą cykli, niskie w jednostkach o prostych i mało spójnych układach przestrzennych (osadnictwo rozproszone). Do sporządzenia grafów dla poszczególnych małych miast i dużych wsi po- łożonych w regionie południowo-zachodnim wykorzystano różnorodne mapy topograficzne w skali 1:25000 dostępne w Zbiorach Kartograficznych Instytutu Geogra- fii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, które zaktualizowano na podstawie podkładu „topo” i ortofotomapy, dostępnych na portalu geoportal.gov.pl. Grafy wykreślono w programie Corel Draw X3.

5.4. Wskaźnik zwartości zabudowy

Pojęcie zwartości odnosi się do elementów położonych bardzo blisko siebie, skupionych wokół geometrycznego centrum układu (por. Słownik… 1999, Sobol 2002). Największą zwartością przestrzenną będą się cechować figury o maksymalnym polu przy danym obwodzie, a zatem dążące w swym kształcie do okręgu. Wła- ściwość ta znana była od dawna i w tym tkwiła przyczyna, że w średniowieczu na- dawano koliste kształty grodom (a później miastom), zapewniając w ten sposób opa- sanie największego pola możliwie najkrótszym murem, a ciasna zabudowa miejska była uzależniona od długości murów obronnych i okalających je fosą (Kostrubiec 1972). Do tych założeń nawiązuje również koncepcja miasta zwartego (por. Jenks i in. 1996, Sylwestrzak 2009, Polit 2010, Gzell i in. 2011, Bradecki 2012). Takie ujęcie pojęcia zwartości znajduje również wyraz we wskaźnikach stosowanych do określenia zwartości lub kształtu, odnoszących się zazwyczaj do koła jako figury wzorcowej (por. Kostrubiec 1970, 1972, Chilczuk 1975, Austin 1984, Matykowski 1984, Pietrzak 1989, 2008, Oliskiewicz-Krzywicka 2012), czego przy- kładem jest m.in. współczynnik rozwinięcia granic, stosowany do określania stopnia zwartości obszaru (Flis 1985, Oliskiewicz-Krzywicka 2012). Nawiązując do powyż- szych założeń do analizy zwartości zabudowy miejscowości wykorzystano wskaźnik kolistości R (wskaźnik kształtu Husara) zaproponowany przez G. Kamińską (2000), który ma postać [5]:

퐴푍 [5] 푊푍푍 = 4휋 × 2 푃푍 gdzie: 푊푍푍 – wskaźnik zwartości zabudowy (wskaźnik kolistości); 퐴푍 – powierzchnia obszaru zabudowanego; 푃푍 – obwód obszaru zabudowanego.

Wskaźnik zwartości zabudowy (푊푍푍) w takiej postaci przyjmuje wartości w przedziale (0,1), przyjmując dla koła (kształtu o maksymalnej zwartości) wartość 92 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

1. Należy także pamiętać, że siedlisko miejscowości w przypadku osadnictwa rozproszonego (por. Kiełczewska-Zaleska 1972, Chilczuk 1975, Liszewski, Maik 2000, Szymańska 2009) może się składać z kilku części, co świadczy o mniejszej gęstości zabudowy i wpływa na obniżenie wartości wskaźnika. Do wykreślenia powierzchni siedliskowych w przypadku poszczególnych małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim zastosowano metodę ekwidystant F. Uhorczaka (1932), przyjmując 150 m jako granicę obszaru zwartej zabudowy (por. Stone 1970, Kiełczewska-Zaleska 1972, Kostrubiec 1972, Chilczuk 1975, Szulc 1995, Tkocz 1998, Szymańska 2009). Strefy buforowe wokół terenów zabudowanych wyznaczono w programie QGIS (w wersji 2.0.1) w oparciu o mapy topograficzne w skali 1:25000 dostępne w Zbiorach Kartograficznych Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, które zaktualizowano na podstawie podkładu „topo” i ortofotomapy, dostępnych na portalu geoportal.gov.pl (ryc. 36). Niezbędne obliczenia (pole powierzchni i obwód obszarów zabudowanych) wykonane zostały w programie QGIS.

Ryc. 36. Strefy buforowe (150 m) wokół terenów zabudowanych dla przykładowych małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. A – Lewin Brzeski (przykład miasta), B – Lutomia (przykład wsi górskiej), C – Kotla (przykład wsi nizinnej), D – Bielany Wrocławskie (przykład wsi podmiejskiej), E – Rudna (przykład miejscowości o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości). Źródło: opracowanie własne.

93 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

5.5. Wskaźnik morfologii i fizjonomii

Wskaźnik morfologii i fizjonomii (WMF) ma charakter wskaźnika syntetycznego, który w sposób ilościowy wyraża charakter morfologiczny jednostki. Wartość wskaźnika syntetycznego jest zależna od poszczególnych wskaźników cząstkowych, które przyjmują zróżnicowane przedziały wartości. Dlatego też, tak jak w przypadku wskaźnika syntetycznego J. Perkala (por. Perkal 1953, Leszczycki 1964, Kostrubiec 1965, Zioło 1972, Parysek 1976, Jokiel, Kostrubiec 1981, Runge 2006), w pierwszym etapie dokonano ujednolicenia cech (wartości poszczególnych wskaźników) do postaci danych znormalizowanych. Wykorzystano do tego procedurę opierającą się na przekształceniach ilorazowych (Jokiel, Kostrubiec 1981, Jażdżewska 2003, Runge 2006). Normalizacji dokonano odnosząc wartości cechy dla danej jednostki osadniczej do przyjętych dla poszczególnych wskaźników wartości oczekiwanych (progowych)17 [6]. W trakcie konstrukcji wskaźnika syntetycznego rozważano jeszcze normalizację zmiennych przez standaryzację lub unitaryzację, jednak oba roz- wiązania posiadały zbyt duże mankamenty (w wyniku standaryzacji znormalizowane dane uzyskiwały nie tylko wartości dodatnie, ale również ujemne, co uniemożli- wia zastosowanie średniej geometrycznej we wskaźniku syntetycznym, natomiast unitaryzacja jest zbyt mocno zależna od rozstępu wartości i przy dużej różnicy war- tości między minimum a maksimum powoduje zbyt dużą koncentrację znormalizowanych wartości w okolicach zera). Jednocześnie przyjęcie jako jednostki odniesie- nia stałych wartości progowych (a nie średnich) umożliwia zastosowanie powyższej procedury do analiz w ujęciu dynamicznym.

′ 푥푖 [6] 푥푖 = 푥푝 ′ gdzie: 푥푖 – znormalizowana wartość zmiennej, 푥푖 – wartość zmiennej, 푥푝 – przyjęta wartość oczekiwana (progowa) zmiennej.

W wyniku normalizacji zmienne przyjęły wartości w zakresie (0,∞), uzysku- jąc wartość oczekiwaną jeden (Jokiel, Kostrubiec 1981). Analiza wartości poszcze- gólnych wskaźników (WZ, WGZ, WRG, WZZ) wykazała, że przybierają one rozkłady asymetryczne, a ich średnie arytmetyczne są zawyżone przez wartości maksymalne. Stąd też, w przeciwieństwie do wskaźnika syntetycznego J. Perkala (1953), zdecy- dowano, że będzie miał on postać średniej geometrycznej. Średnia arytmetyczna zastosowana przez J. Perkala zbyt mocno reaguje bowiem na wartości ekstremalne wskaźników cząstkowych, zwłaszcza wartości maksymalne. Zastosowanie średniej

17 Przyjęte w wyniku przeprowadzonych analiz wartości progowe wynosiły: 2,00 w przypadku wskaźnika zabudowy (WZ), 40,0 w przypadku wskaźnika gęstości zaludnienia netto (WGZ), 2,000 w przypadku wskaźnika rozwinięcia grafu (WRG) i 0,250 w przypadku wskaź- nika zwartości zabudowy (WZZ). 94 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 geometrycznej przyczynia się natomiast do wypłaszczenia wartości ekstremalnych. Syntetyczny wskaźnik morfologii i fizjonomii przyjmuje więc postać [7]:

푝 푝 ′ [7] 푊푀퐹 = √∏푗=1 푥푖푗 gdzie: 푊푀퐹 – wskaźnik morfologii i fizjonomii, p – liczba uwzględnionych cech (wskaźników cząstkowych), ′ 푥푖푗 – znormalizowana wielkość j-tej cechy dla i-tej jednostki osadniczej.

Wskaźnik morfologii i fizjonomii (WMF) przyjmuje wartości w przedziale (0,∞), przy czym jedynie w skrajnych przypadkach18 jego wartość przekracza 3,00.

Jednocześnie WMF=1 odpowiada średniej wartości oczekiwanej. Wartość wskaźnika wyraża stopień zurbanizowania jednostki osadniczej w aspekcie morfologicznym. Wysokie wartości (powyżej 1,2) wskaźnika występują w miejscowościach wykazu- jących miejski charakter morfologii i fizjonomii, niskie (bliskie zera) w jednostkach typowo wiejskich.

18 Dotyczy to w szczególności jednostek osadniczych zdominowanych przez zabudowę wie- lorodzinną o zwartym i złożonym rozplanowaniu, czego przykładem mogą być typowe osiedla blokowe z lat 60. i 70. XX w. 95

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

6. Analiza morfologii i fizjonomii małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim

W celu weryfikacji zaproponowanych w rozdziale 5 wskaźników dokonano analizy morfologii i fizjonomii przykładowego zbioru miejscowości. Z uwagi na chęć interpretacji uzyskanych wyników przyjęto założenie, że jednostki osadnicze uwzględnione w analizie powinny cechować się zróżnicowaną morfogenezą i statusem administracyjnym, a zatem powinny mieścić się w zakresie kontinuum miejsko- wiejskiego w danym regionie. Jednocześnie założono, że przyjęty do analizy obszar powinien charakteryzować się zróżnicowanymi uwarunkowaniami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi dla rozwoju osadnictwa, a ze względu na dużą szczegó- łowość i złożoność prowadzonych badań nie powinien być on większy niż region w rozumieniu klasyfikacji NUTS (poziom NUTS-1). Nawiązując do powyższych założeń weryfikację wskaźników przeprowa- dzono dla zbioru miejscowości obejmującego miasta bardzo małe (do 6000 miesz- kańców) i duże wsie (liczące powyżej 1000 mieszkańców) położone w regionie południowo-zachodnim Polski, w skład którego wchodzą województwa dolnośląskie i opolskie. Region ten cechuje się zróżnicowanymi warunkami naturalnymi (zwłasz- cza w zakresie rzeźby terenu i struktury użytkowania ziemi) oraz złożoną sytuacją społeczno-ekonomiczną. W granicach obu województw znajdują się bowiem tereny podlegające niezwykle gwałtownym procesom suburbanizacji (np. w otoczeniu Wrocławia i Opola), miejscowości o określonej specjalizacji funkcjonalnej (rolne, leśne, przemysłowe, usługowe) czy obszary problemowe i peryferyjne (np. w Sude- tach).

6.1. Charakterystyka badanej zbiorowości

Według danych dla 1988, 2002 i 2009 r.19 w regionie południowo-zachodnim funkcjonowało 286 jednostek osadniczych liczących od 1000 do 6000 miesz- kańców, w tym 45 miast oraz 241 wsi20. Miejscowości uwzględnione w analizie rozmieszczone są w sposób nierównomierny (ryc. 37), zarówno w skali całego regionu, jak i poszczególnych jednostek podziału terytorialnego (województw i po- wiatów). W województwie dolnośląskim analizie poddano 171 miejscowości (33 miasta i 138 wsi), a w województwie opolskim 115 miejscowości (12 miast i 103 wsie). Świadczy to o zdecydowanie większej gęstości sieci małych miast i dużych wsi w województwie opolskim niż w dolnośląskim (w województwie opolskim jed-

19 Niestety ze względu na brak jednolitych danych do obliczenia wszystkich wskaźników niemożliwe było przeprowadzenie analizy dla jednego roku (patrz rozdz. 1.5). 20 W badaniach uwzględniono jedynie miejscowości, które przynajmniej w dwóch z trzech analizowanych lat liczyły od 1000 do 6000 mieszkańców. 97 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie na miejscowość z analizowanego zbioru przypada na 81,8 km2, a w dolnośląskim na 116,6 km2). W ujęciu powiatowym największa liczba małych miast i dużych wsi znajduje się na terenie powiatów: opolskiego (40, w tym 1 miasto), strzeleckiego (18), kłodzkiego i wrocławskiego (po 17) oraz bolesławieckiego (15), natomiast najmniejsza w powiatach: górowskim i lubińskim (po 1), głogowskim, namysłowskim i strzelińskim (po 2), głubczyckim, jaworskim, oławskim, polkowickim i wołow- skim (po 3). Największą gęstością sieci jednostek w zakresie kontinuum miejsko- wiejskiego w regionie południowo-zachodnim wyróżniają się powiaty: opolski (39,7 km2 na jedną miejscowość), strzelecki (41,3 km2), jeleniogórski (48,2 km2) i wał- brzyski (53,8 km2), zaś najmniejszą powiaty posiadające po jednej miejscowości z tego zbioru, czyli: górowski (738 km2) i lubiński (712 km2).

Ryc. 37. Rozmieszczenie i liczba ludności małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne, liczba mieszkańców dla 2002 r. wg Banku Danych Lokalnych GUS.

W rozmieszczeniu małych miast i dużych wsi w regionie uwidaczniają się ponadto następujące prawidłowości:  koncentracja dużych i zurbanizowanych wsi w strefach podmiejskich obu ośrod- ków wojewódzkich, czyli Wrocławia i Opola, a w mniejszym stopniu również w otoczeniu ośrodków subregionalnych (Jeleniej Góry, Wałbrzycha i Kędzierzy-

98 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

na-Koźle) i niektórych ośrodków powiatowych (zwłaszcza Bolesławca, Dzierżo- niowa, Kluczborka i Strzelców Opolskich);  większe zagęszczenie małych miast i dużych wsi na obszarze Sudetów i Przedgó- rza Sudeckiego niż w przylegających do nich Nizin: Śląskiej i Śląsko-Łużyckiej, co wynika z wybitnie rolniczego charakteru obszarów nizinnych i przemysłowej przeszłości miejscowości położonych w regionie sudeckim;  zdecydowanie mniejsza gęstość sieci małych miast i dużych wsi na północnych, południowych i wschodnich obrzeżach Opolszczyzny niż w centralnej części wo- jewództwa (tereny powiatów: opolskiego, krapkowickiego, strzeleckiego, kędzie- rzyńsko-kozielskiego oraz północna część powiatu nyskiego). Analizowany zbiór jednostek osadniczych, mimo zbliżonej liczby ludności oraz podobnych funkcji pełnionych w systemie osadniczym, nie jest jednak zbiorem homogenicznym. Stąd też w celu uwidocznienia głównych czynników wpływają- cych na zróżnicowanie wartości poszczególnych wskaźników służących do analizy morfologii i fizjonomii, miejscowości uwzględnione w analizie zostały podzielone na kilkanaście typów o specyficznych właściwościach. W przyjętej na potrzeby niniejszego opracowania typologii uwzględniono następujące kryteria:  status prawno-administracyjny wg stanu na 1 stycznia 2014 r. (podział miejsco- wości na miasta i wsie);  liczba mieszkańców w 2002 r. (dzięki czemu wyróżniono kilka kategorii wielko- ściowych miejscowości, różne w przypadku miast i wsi);  zmiany liczby ludności w latach 1988-2009 (dzięki czemu wyróżniono miejsco- wości wiejskie o znaczącym wzroście liczby mieszkańców21);  położenie w odniesieniu do typów regionów fizyczno-geograficznych (podział miejscowości wiejskich na wsie o położeniu górskim i podgórskim oraz wsie nizinne);  położenie wsi w stosunku do głównych miast regionu (dzięki czemu wyróżniono wsie leżące w strefach podmiejskich głównych ośrodków miejskich);  przeszłość osadnicza miejscowości, w tym długość posiadania praw miejskich w przypadku miast obecnie istniejących (dzięki czemu wyróżniono miasta historyczne o długich tradycjach miejskich22 i miasta nowe, które prawa miejskie uzy- skały po 1945 r.), natomiast w przypadku wsi posiadanie w przeszłości statusu miasta lub osiedla (dzięki czemu wyróżniono miasta zdegradowane23 oraz byłe osiedla miejskie) oraz przynależność miejscowości do Armii Radzieckiej (dzięki czemu wyróżniono byłe osiedla wojskowe). W oparciu o powyższe kryteria wyróżniono 22 typy jednostek osadniczych (tab. 5, ryc. 38), w tym 3 typy obejmujące obecne miasta (2 kategorie wielkościowe w przypadku miast historycznych i jedna kategoria wielkościowa w przypadku miast nowych), 2 typy obejmujące miejscowości o miejskiej (miasta zdegradowane) lub quasi-miejskiej (byłe osiedla miejskie) przeszłości oraz typ obejmujący dawne osie-

21 Przy czym za znaczący uznano wzrost o minimum 20% względem 1988 r. 22 W tej grupie znalazły się głównie miasta o średniowiecznym rodowodzie wraz z miastami, którym prawa miejskie przywrócono w okresie powojennym. 23 Miejscowości wiejskie, które w przeszłości posiadały status miasta. 99 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie dla wojskowe (poradzieckie). Pozostałe miejscowości wiejskie w regionie zostały podzielone w oparciu o ich położenie, wielkość zaludnienia i dynamikę zmian lud- nościowych na: 8 kategorii wielkościowych w przypadku wsi nizinnych, 6 kategorii wielkościowych w przypadku wsi górskich i podgórskich oraz 2 kategorie wielko- ściowe w przypadku wsi podmiejskich.

Tab. 5. Typologia małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim Źródło: opracowanie własne

Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wielkościowa24 jednostek MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 MN Miasta nowe 3000-6000 14 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 WP2 Wsie podmiejskie 1900-350025 12 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13

Głównym kryterium podziału w przypadku miast położonych w regionie po- łudniowo-zachodnim był rok otrzymania formalnego statusu miasta (a w przypadku miejscowości, którym prawa miejskie przywrócono w okresie powojennym na zasadzie restytucji, rok pierwszej, historycznej lokacji miasta). Zastosowanie kryterium wieku w przypadku analizowanych miast znajduje również swoje odzwierciedlenie w ich morfologii, stąd można stwierdzić, że oba wydzielone typy (miasta historyczne i miasta nowe) znacząco różnią się w zakresie wyznacznikowych dla danego typu cech morfogenetycznych. Miasta historyczne w regionie południowo-zachodnim powstały w większości w okresie średniowiecza (Miasta… 1967, Kwiatek, Lijewski 1998, Krzysztofik 2007, Najgrakowski 2009) i dlatego posiadają charakterystyczne

24 Wszystkie przedziały wielkościowe są lewostronnie domknięte. 25 Z uwagi na dużą dynamikę zmian liczby ludności kategorie wielkościowe dla wsi podmiejskich zostały ustalone dla 2009 r. 100 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 dla tego okresu regularne rozplanowanie z rynkiem i szachownicowym układem ulic w historycznej części miasta, a większość zabudowy stanowią piętrowe kamienice (por. Liszewski, Maik 2000, Eysymontt 2009, Miszewska 2009, Szymańska 2009, Słodczyk 2012). Miasta nowe powstały natomiast w wyniku stosunkowo nieodle- głego w czasie nadania praw miejskich dawnym wsiom i z tego względu w pewnym stopniu zachowały wiejskie rozplanowanie i zabudowę. Jednak okres powojenny był dla tych miejscowości czasem szczególnie wzmożonych przekształceń, także w aspekcie morfologicznym, w wyniku czego w swym wyglądzie nabrały one miejskiego charakteru (rozwój układu przestrzennego, powstanie osiedli wielorodzinnych). Miasta historyczne ze względu na zdecydowanie większą rozpiętość wielko- ści zaludnienia zostały dodatkowo podzielone na dwie kategorie wielkościowe obejmujące ośrodki liczące od 3250 do 6000 oraz od 1600 do 3250 mieszkańców, dzięki czemu możliwe było sprawdzenie w jaki sposób wielkość miasta wpływa na jego morfologię i fizjonomię.

Ryc. 38. Typy małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne. Objaśnienia typów w tab. 5.

Spośród miejscowości wiejskich regionu południowo-zachodniego zostały wydzielone jednostki wyróżniające się od typowych wsi swą przeszłością osadniczą, co miało wpływ na ich morfologię i fizjonomię. Niezależnie od obecnej wielkości zaludnienia do osobnych kategorii zostały zaliczone: miasta zdegradowane (miej-

101 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie scowości posiadające w swej historii prawa miejskie i pozbawione ich w XVIII lub XX w.), dawne osiedla miejskie (którym nie przyznano formalnych praw miejskich) i dawne osiedla wojskowe, w których w okresie powojennym (aż do 1993 r.) stacjo- nowały wojska Armii Radzieckiej. Miasta zdegradowane leżące w regionie południowo-zachodnim ze względu na swoją przeszłość osadniczą (zwykle długotrwałe posiadanie praw miejskich, na- danych im w średniowieczu lub w okresie późnofeudalnym) i trwałość ich struktur przestrzennych od momentu utraty praw miejskich cechują się typowym dla miast rozplanowaniem oraz miejskim charakterem zabudowy, stąd w sensie morfologicznym bardziej przypominają małe miasta niż wsie (por. Drobek 1999, 2000, Krzysz- tofik, Szmytkie 2011). Dawne osiedla miejskie, mimo iż zazwyczaj nie posiadały w swej przeszłości formalnych praw miejskich (Zmiany... 1985, Szmytkie 2003b), zostały zaliczone do osobnej kategorii, gdyż zwarta zabudowa o charakterze miejskim była jednym z głównych kryteriów ich wydzielania (Dz.U. 1954). Osobną kategorię tworzą dawne osiedla wojskowe, w których do 1993 r. stacjonowały wojska Armii Radzieckiej. Wydzielenie powyższej kategorii wynikało głównie z charakteru tych miejscowości, które w okresie stacjonowania wojsk radzieckich pełniły one de facto funkcje miasteczek o złożonym rozplanowaniu przestrzennym i typo- wej dla miast zabudowie wielorodzinnej, głównie blokowej (por. Małachowski, Szymańska 1995, Grykień 1999, Chłopek 2004, Sobotka 2012, Bagińska 2014). Pozostałe miejscowości wiejskie w regionie południowo-zachodnim zostały podzielone w oparciu o trzy podstawowe czynniki: położenie, wielkość zaludnienia oraz dynamikę zmian ludnościowych. W pierwszej kolejności dokonano podziału ze względu na położenie wsi w odniesieniu do dwóch zasadniczych typów rzeźby terenu, dzieląc wsie na górskie (wsie leżące w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim) oraz nizinne (wsie leżące na terenie Niziny Śląskiej lub Niziny Śląsko-Łużyckiej). Zasto- sowanie takiego kryterium podziału ma swoje uzasadnienie w występowaniu róż- nych kształtów siedlisk (układów przestrzennych) oraz zabudowy w poszczególnych typach regionów fizyczno-geograficznych (Kiełczewska-Zaleska 1972, Szulc 1995, Tkocz 1998). Na terenie Sudetów i Przedgórza Sudeckiego dominującym typem wsi są łańcuchówki, rzadziej spotykane są również wielodrożnice lub ulicówki (ryc. 39), natomiast w części nizinnej Śląska Dolnego i Opolskiego występują głównie wsie typu ulicówki, rzędówki, wielodrożnice, owalnice i rzędownice (ryc. 40). Ponadto we wsiach górskich regionu znacznie częściej spotykana jest zabudowa wielorodzinna, związana z zakładami przemysłowymi, powszechnie funkcjonującymi nie- gdyś na tym terenie. Jako osobną kategorię wydzielono także wsie podmiejskie, które ze względu na bliskość do głównych ośrodków miejskich w regionie podlegają niezwykle intensywnym procesom suburbanizacji (Ciok 1992, Bagiński 2000, Za- they 2003, Bański 2004, Maleszka, Szmytkie 2009, Kajdanek 2011, 2012, Mayer, Szmytkie 2014), również w zakresie morfologii (ryc. 41) i charakteru zabudowy, przez co w znacznym stopniu upodobniają się do miast (por. Miszewska 1985, 2001, Zathey 2002, Bański 2008a, Gonda-Soroczyńska 2009, Wójcik 2013).

102 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 39. Dominujące typy siedlisk wsi w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim. Źródło: opracowanie własne. Objaśnienia: A – przykład łańcuchówki (Miłków), B – przykład wielodrożnicy (Janowice Wielkie).

Ryc. 40. Dominujące typy siedlisk wsi w nizinnej części Śląska Dolnego i Opolskiego. Źródło: opracowanie własne. Objaśnienia: A – przykład rzędówki (Dalachów), B – przykład rzędownicy (Łosiów), C – przykład wielodrożnicy (Popielów).

103 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 41. Wsie podmiejskie z przeobrażonymi siedliskami. Objaśnienia: A – Mirków, B – Radwanice. Źródło: opracowanie własne.

W drugim etapie wsie w obrębie trzech wydzielonych typów (wsie nizinne, wsie górskie, wsie podmiejskie), ze względu na znaczne zróżnicowanie wielkościo- we w obrębie każdego z typów, podzielone zostały na klasy w zależności od liczby ludności. W przypadku wsi nizinnych wydzielono 8 klas wielkościowych, w przypadku wsi górskich 6 klas, natomiast w przypadku wsi podmiejskich 2 klasy. Po- dział miejscowości wiejskich w oparciu o wielkość zaludnienia zakłada stopniową zmianę morfologii i fizjonomii jednostki osadniczej wraz ze wzrostem liczby miesz- kańców, co wynika z założeń koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego i powszechnie stosowanego w procedurach wydzielania miast kryterium statystycznego. Poję- cie miasta zakłada bowiem pewne minimum zaludnienia, które jest wynikiem nabierania miejskiego charakteru po przekroczeniu określonej wielkości zaludnienia (Ma- ik 1992, Liszewski, Maik 2000). Miejscowości uwzględnione w analizie, mimo niewielkiej rozpiętości wiel- kościowej, dość znacząco różnią się w zakresie liczby mieszkańców, jak i charakteru zmian ludnościowych w latach 1988-2009 (tab. 6). Średnia liczba ludności w jednej miejscowości wyniosła 1920 osób w 2002 r. (3841 osób w przypadku miast oraz 1561 osób w przypadku wsi). Największymi pod względem liczby ludności jednostkami w analizowanym zbiorze były w 2002 r. miasta: Pieńsk (5980 mieszkańców), Lewin Brzeski (5908 mieszkańców), Szczawno-Zdrój (5762 mieszkańców), Bolków (5581 mieszkańców) i Otmuchów (5430 mieszkańców), natomiast wśród miejsco- wości wiejskich największą liczbę mieszkańców posiadały: Kamieniec Ząbkowicki (4929 mieszkańców), Tułowice (4477 mieszkańców), Dobrzeń Wielki (4385 miesz- kańców) oraz Mysłakowice (4267 mieszkańców). Najmniejszymi miastami w analizowanym zbiorze w 2002 r. były: Ujazd (1663 mieszkańców), Lubomierz (1769 mieszkańców), Wleń (1940 mieszkańców) i Korfantów (1951 mieszkańców). Warto również zauważyć, że wśród wydzielonych typów małych miast i dużych wsi zdecydowanie większą liczbą ludności wyróżniają się: miasta nowe (MN), miasta histo-

104 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 ryczne liczące od 3250 do 6000 mieszkańców (MH2) i wsie nizinne liczące od 3500 do 5000 mieszkańców (WN8), a także, że żadne z miast zdegradowanych nie prze- kraczało w 2002 r. 2500 mieszkańców.

Tab. 6. Średnia liczba mieszkańców w poszczególnych typach małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim w 1988, 2002 i 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.

Zmiana Kategoria Liczba Liczba ludności w Typ Nazwa typu liczby wielkościowa jednostek 26 1988 r. 2002 r. 2009 r. ludności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 4528 4593 4607 101,7 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 2511 2464 2487 99,0 MN Miasta nowe 3000-6000 14 5051 4787 4846 95,9 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 1606 1649 1670 104,0 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 3131 3075 3181 101,6 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 109 1542 1626 1491,7 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 3712 4090 3962 106,7 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 2795 2764 2697 96,5 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 2162 2107 2028 93,8 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 1773 1749 1725 97,3 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 1510 1489 1450 96,0 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 1354 1320 1316 97,2 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 1136 1144 1106 97,4 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 1058 1055 1043 98,6 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 2526 2373 2437 96,5 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 1831 1757 1813 99,0 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 1514 1496 1524 100,7 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 1374 1335 1337 97,3 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 1209 1166 1204 99,6 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 1093 1052 1080 98,8 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 1615 1930 2388 147,9 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 1069 1253 1434 134,1

Analizując zmiany ludnościowe w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego w latach 1988-2009 można stwierdzić, że większość miejscowości z tego zbioru charakteryzuje się stagnacją (zmiana w zakresie 97,0- 103,0% względem 1988 r.) lub wyraźnym spadkiem (zmiana poniżej 97,0% wzglę- dem 1988 r.) liczby ludności. Dotyczy to w szczególności miejscowości położonych w regionie sudeckim oraz na Opolszczyźnie. Największe spadki liczby mieszkań- ców w latach 1988-2009 wystąpiły w: Porajowie (o 38,5%), Branicach (o 28,0%), Lubiążu (o 24,1%), Ciechanowicach (o 22,1%) i Staniszczu Małym (o 22,0%). Problem depopulacji w regionie południowo-zachodnim dotyczył w szcze- gólności: dużych wsi nizinnych liczących od 2000 do 3500 mieszkańców (WN6 i WN7) i od 1400 do 1600 mieszkańców (WN 4), dużych wsi górskich liczących powyżej 2000 mieszkańców (WG6) oraz miast powojennych (MN). Związane jest to z niekorzystną sytuacją ludnościową w Sudetach (Zagożdżon 1988a, Eberhardt

26 Wartość podana dla okresu 1988-2009, przy czym 1988=100,0%. 105 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

1989, Miszewska 1993, Ciok 1995) i w województwie opolskim (Szczygielski 1988, 2007, Heffner 1990), co dotyczy w szczególności dużych wsi o położeniu peryferyj- nym (por. Cloke, Goodwin 1992, Bański 1999, 2008b) oraz ze zjawiskiem kurczenia się małych miast, zwłaszcza stanowiących monofunkcjonalne ośrodki przemysłowe i turystyczne (Krzysztofik, Szmytkie 2011, Kantor-Pietraga 2014). Największy wzrost liczby ludności odnotowano z kolei w byłych osiedlach poradzieckich (Świętoszów, Trzebień i Skarbimierz Osiedle), które zostały w zasadzie zasiedlone na nowo po wyjściu Armii Radzieckiej z Polski w 1993 r. (Grykień 1999, Chłopek 2004, Bagińska 2014). Znaczące wzrosty liczby mieszkańców wy- stąpiły również we wsiach położonych w strefach podmiejskich głównych ośrodków miejskich w regionie, zwłaszcza w otoczeniu Wrocławia, co związane było z zacho- dzącymi na tych terenach procesami suburbanizacji, przejawiającymi się napływem migrantów z miast (Ciok 1992, Maleszka, Szmytkie 2009, Kajdanek 2011, 2012, Mayer, Szmytkie 2014). Przykładami wsi podmiejskich, w których w latach 1988- 2009 znacząco wzrosła liczba ludności są: Bielany Wrocławskie (o 156,0%), Kieł- czów (o 104,9%), Smolec (o 91,1%), Kamieniec Wrocławski (o 74,1%) oraz Mar- cinkowice (o 65,0%). Wsie podmiejskie w regionie południowo-zachodnim w latach 1988-2009 odnotowały średni przyrost liczby mieszkańców o 47,9% w przypadku miejscowości liczących od 1900 do 3500 mieszkańców (WP2) i o 34,1% w przypadku miejscowości liczących od 1000 do 1900 mieszkańców (WP1). Nieznaczny wzrost liczby ludności wystąpił ponadto we wsiach nizinnych liczących powyżej 3500 mieszkańców (WN8) oraz w miastach zdegradowanych (MZ).

6.2. Wskaźnik zabudowy w małych miastach i dużych wsiach

Małe miasta i duże wsie położone w regionie południowo-zachodnim cechu- ją się znaczną zmiennością wartości w przypadku wskaźnika zabudowy. Dla danych NSP z 2002 r. wskaźnik zabudowy dla analizowanego zbioru osiągnął bowiem śred- nią wartość 2,00 mieszkania na budynek, przy odchyleniu standardowym wynoszą- cym 1,45 i współczynniku zmienności na poziomie 0,73. Najwyższymi wartościami wskaźnika zabudowy w analizowanym zbiorze miejscowości wyróżniały się przede wszystkim byłe osiedla wojskowe, w których do 1993 r. stacjonowały wojska Armii Radzieckiej, tzn. Skarbimierz Osiedle (19,38), Świętoszów (12,00), Trzebień (4,63). Z pozostałych jednostek osadniczych najwyższe wartości wskaźnika zabudowy wy- stąpiły w większych miastach, takich jak: Jaworzyna Śląska (6,29), Duszniki-Zdrój (4,56), Pieńsk (4,15) i Mieroszów (4,05), a także w dużych wsiach, na terenie któ- rych w okresie powojennym powstały osiedla blokowe dla miejscowych zakładów przemysłowych, jak to miało miejsce np. w Jaroszowie (4,24) lub Ciechowie (3,79). Najniższymi wartościami wskaźnika zabudowy wyróżniały się z kolei wsie zdominowane przez zabudowę jednorodzinną willową lub zagrodową, jak np. Antoniów, Milików, Dalachów czy Stare Siołkowice (1,01).

106 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Spośród wydzielonych typów jednostek osadniczych zdecydowanie najwyż- sze wartości wskaźnika zabudowy występują w poradzieckich osiedlach wojskowych (OW) – średnio 12,00 mieszkań na budynek, co świadczy o dominacji zabudowy wielorodzinnej blokowej w tych miejscowościach (tab. 7). W osiedlach tych mieszkania koncentrują się głównie w blokach mieszkalnych typu „Leningrad” (fot. 1), wybudowanych w latach 70. i 80. XX w. (por. Grykień 1999, Bagińska 2014). Typ ten cechuje się również największym zróżnicowaniem wartości wskaźnika zabudowy, co wynika z odmienności Trzebienia na tle Skarbimierza Osiedle i Święto- szowa, które praktycznie w całości były miejscowościami garnizonowymi, natomiast Trzebień składał się z garnizonu wojsk radzieckich oraz osiedla wiejskiego.

Tab. 7. Wskaźnik zabudowy (Wz) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego. Źródło: opracowanie własne. Dane dla 2002 r. wg Banku Danych Lokalnych GUS.

Wskaźnik zabudowy Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wartość współczynnik wielkościowa jednostek średnia zmienności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 2,93 0,29 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 2,40 0,29 MN Miasta nowe 3000-6000 14 3,26 0,38 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 1,95 0,30 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 3,00 0,17 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 12,00 0,62 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 1,87 0,11 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 1,75 0,32 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 1,60 0,27 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 1,71 0,37 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 1,60 0,29 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 1,43 0,23 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 1,37 0,48 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 1,48 0,48 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 2,64 0,64 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 2,01 0,41 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 1,70 0,43 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 1,99 0,41 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 1,95 0,27 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 1,63 0,36 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 1,60 0,21 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 1,48 0,20

Z pozostałych typów jednostek najwyższymi wartościami wskaźnika zabudowy cechują się: miasta nowe (3,26 mieszkania na budynek), byłe osiedla miejskie (3,00), miasta historyczne liczące od 3250 do 6000 mieszkańców (2,93), wsie gór- skie liczące powyżej 2000 mieszkańców (2,64) oraz miasta historyczne liczące od 1600 do 3250 mieszkańców (2,40). Miejscowości należące do tych typów charakte- ryzują się przeważnie zabudową małomiasteczkową, gdzie zabudowa wielorodzinna jest przemieszana z zabudową jednorodzinną, natomiast zabudowa blokowa wystę- puje sporadycznie.

107 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Fot. 1. Odnowione bloki typu „Leningrad” w Świętoszowie. Autor: R. Szmytkie.

Względnie wysoka wartość wskaźnika zabudowy w przypadku miast nowych (MN) wynika głównie z ich szybkiego rozwoju w okresie powojennym, co przejawiło się m.in. powstaniem na ich terenie osiedli o zabudowie blokowej. Doty- czy to w szczególności ośrodków przemysłowych i transportowych, takich jak Ja- worzyna Śląska, Pieńsk, Siechnice czy Węgliniec. Wysoka wartość współczynnika zmienności w tej grupie wynika głównie z obecności w jej obrębie miejscowości turystycznych i uzdrowiskowych (np. Świeradów-Zdrój, Karpacz), odznaczających się dużo niższymi wartościami wskaźnika zabudowy, co wynika z większego udzia- łu zabudowy jednorodzinnej. Na tle pozostałych miast, które prawa miejskie uzyska- ły w okresie powojennym, wyróżnia się ponadto miasto Kolonowskie, które zdominowane jest przez zabudowę jednorodzinną (fot. 2). W aspekcie fizjonomicznym do miast nowych podobne są byłe osiedla miejskie (OM), które w okresie powojennym również podlegały dynamicznym procesom rozwoju (por. Szmytkie 2003b). Dość wysokimi wartościami wskaźnika zabudowy charakteryzują się także miasta historyczne (MH1 i MH2), które w większości analizowanych przypadków prawa miejskie otrzymały w okresie średniowiecza. Lokacja miasta na prawie zachodnim (głównie niemieckim) stosowana na obszarze historycznego Śląska, wpro- wadzała określone wzorce urbanistyczne w sensie rozplanowania miasta, jak i jego zabudowy, które zostały utrwalone przez długotrwałe posiadanie statusu miejskiego (por. Golachowski 1969, Koter, Kulesza 1999, Eysymontt 2009, Miszewska 2009, Słodczyk 2012). Warto jednak zauważyć, że małe miasta Opolszczyzny cechują się dużo niższymi wartościami wskaźnika zabudowy niż małe miasta na Dolnym Śląsku (odpowiednio 2,11 i 2,92 mieszkania na budynek), co wynika z rolniczego charakteru miast w województwie opolskim. Typową dla małych miast zabudowę posiadają też dobrze zachowane miasta zdegradowane (MZ) (fot. 3), stąd wartości wskaźnika 108 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 zabudowy są w ich przypadku proporcjonalnie wyższe niż w podobnej wielkości wsiach, które w swej przeszłości nigdy nie posiadały praw miejskich. Dość wysoka wartość wskaźnika zmienności w obrębie tej grupy świadczy jednak o zróżnicowa- nym stopniu zachowania miejskich cech krajobrazu w przypadku miast zdegradowanych, co potwierdzają m.in. badania W. Drobka (1999, 2000).

Fot. 2. Zabudowa jednorodzinna w Kolonowskim. Autor: R. Szmytkie.

Fot. 3. Zabudowa przyrynkowa w Chełmsku Śląskim. Autor: R. Szmytkie.

109 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

W pozostałych typach odnoszących się do miejscowości wiejskich (wsie nizinne, wsie górskie i wsie podmiejskie) można zauważyć, znacznie wyższe wartości wskaźnika zabudowy w poszczególnych kategoriach wielkościowych wsi górskich (WG) niż wsi nizinnych (WN) oraz bardzo niskie wartości wskaźnika w przypadku wsi podmiejskich (WP). Świadczy to o zdecydowanie bardziej przemysłowym charakterze i dość wysokim stopniu zurbanizowania wsi leżących na obszarze Sudetów i ich Przedgórza, typowo rolniczym charakterze wsi nizinnych oraz wybitnie rezy- dencjonalnym charakterze wsi położonych w strefach podmiejskich, gdzie przeważa zabudowa jednorodzinna willowa lub szeregowa (fot. 4) (Zathey 2003, Więcław- Michniewska 2006, Milewska-Osiecka 2010). W przypadku wsi nizinnych wyższy- mi wartościami wskaźnika zabudowy cechują się głównie miejscowości, w których zlokalizowane były (są) większe zakłady przemysłowe (głównie przemysłu rolno- spożywczego) lub siedziby dużych Państwowych Gospodarstw Rolnych. Wyższe wartości wskaźnika zabudowy we wsiach górskich wynikają również ze specyficz- nej rzeźby terenu, która ogranicza możliwości rozwoju zabudowy jednorodzinnej.

Fot. 4. Współczesna zabudowa jednorodzinna w Smolcu. Autor: R. Szmytkie.

Przeprowadzone analizy wskazują ponadto, że charakter zabudowy w dość istotny sposób zależy od wielkości miejscowości, na co wskazuje wzrost wartości wskaźnika zabudowy wraz ze wzrostem liczby mieszkańców (ryc. 42). Współczyn- nik korelacji Pearsona policzony między liczbą ludności a wartością wskaźnika zabudowy dla zbioru małych miast i dużych wsi regionu południowo-zachodniego wynosi 0,30, przy czym siła korelacji jest wyraźnie osłabiona przez ponadprzecięt-

110 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 nie wysokie wartości wskaźnika w przypadku byłych osiedli wojskowych (OW)27. Można zatem stwierdzić, że wraz ze wzrostem wielkości miejscowość nabiera miejskiego charakteru w aspekcie fizjonomicznym, co przejawia się wzrostem udziału zabudowy wielorodzinnej, która uznawana jest za jeden z elementów wyznacznikowych dla krajobrazu miejskiego (por. George 1956, Maik 1992, Liszewski, Maik 2000, Słodczyk 2003, Szymańska 2009). Innymi czynnikami mającymi wpływ na charakter zabudowy są: funkcje pełnione przez jednostkę osadniczą, położenie miej- scowości (także w stosunku do innych jednostek osadniczych) i jej przeszłość osadnicza (morfogeneza i późniejsze procesy przekształceń struktury przestrzennej).

Ryc. 42. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Analizując wartości wskaźnika zabudowy na przykładzie małych miast i du- żych wsi w regionie południowo-zachodnim można stwierdzić, że w miejscowo- ściach:  zdominowanych przez zabudowę blokową wskaźnik ten przekracza wartość 10,0 mieszkań na budynek (osiedla o funkcji mieszkaniowej);  o przewadze zabudowy wielorodzinnej osiąga wartości od 5,0 do 10,0 mieszkań na budynek (większe miasta);  o zabudowie małomiasteczkowej osiąga wartości od 2,0 do 5,0 mieszkań na budynek (małe miasta, miasta zdegradowane, byłe osiedla miejskie, duże i zurbanizowane wsie);  o przewadze zabudowy jednorodzinnej osiąga wartości od 1,0 do 2,0 mieszkań na budynek (pozostałe wsie).

27 Współczynnik korelacji Pearsona między liczbą ludności a wartością wskaźnika zabudowy dla zbioru małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim bez uwzględniania byłych osiedli wojskowych wynosi 0,56, co świadczy o znaczącej korelacji obu cech. 111 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

6.3. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik gęstości zaludnienia netto

Zbiór małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim cechuje się dość dużym zróżnicowaniem wartości w zakresie wskaźnika gęstości zaludnienia netto, jednak zmienność tej cechy jest wyraźnie niższa niż to miało miejsce w przypadku wskaźnika zabudowy (współczynnik zmienności dla obu cech wyniósł odpowiednio 0,41 i 0,73). Średnia gęstość zaludnienia w analizowanym zbiorze dla danych ludnościowych z 2009 r. w odniesieniu do powierzchni terenów osiedlowych wyniosła 31,9 osoby na ha, przy odchyleniu standardowym wynoszącym 13,1. Naj- wyższymi wartościami wskaźnika gęstości zaludnienia netto wyróżniały się większe miasta: Jaworzyna Śląska (104,8), Lewin Brzeski (85,1), Bolków i Otmuchów (po 71,8) oraz Pieńsk (68,2), natomiast z miejscowości wiejskich: Jaroszów (65,8), Tu- łowice (63,5) i Porajów (61,6). Najniższe wartości gęstości zaludnienia netto odnotowano we wsiach: Domaszków (13,9), Wilkanów (15,7), Ciechanowice, Gierałtów, Staniszcze Wielkie (po 15,8) i Zagrodno (15,9), czyli w rozległych i mało zwartych przestrzennie wsiach łańcuchowych lub wielodrożnicach leżących w otoczeniu du- żych kompleksów leśnych. Wśród miast regionu południowo-zachodniego najniższą gęstość zaludnienia posiadały jednostki o dużej powierzchni terenów osiedlowych, tzn.: Karpacz (24,8), Świeradów-Zdrój (26,1), Gorzów Śląski (26,8) i Kolonowskie (27,1). Spośród wydzielonych typów miejscowości najwyższe wartości wskaźnika gęstości zaludnienia netto występują w miastach historycznych liczących od 3250 do 6000 mieszkańców (MH2) – średnio 55,0 osób na ha (tab. 8). Wysoką gęstością zaludnienia netto charakteryzują się także: byłe osiedla miejskie (48,5), miasta nowe (47,0) i miasta historyczne liczące od 1600 do 3250 mieszkańców (45,4). Z rozkładu wartości wskaźnika można zauważyć, że miasta i miejscowości o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości (tzn. miasta zdegradowane i byłe osiedla miejskie) cechują się dużo wyższą gęstością zaludnienia niż wsie (średnia gęstość zaludnienia w tych grupach wyniosła odpowiednio 49,3 osoby na ha w miastach, 37,6 w miejscowo- ściach o miejskiej przeszłości i 27,7 w pozostałych wsiach). Można zatem stwier- dzić, że status administracyjny i przeszłość osadnicza miejscowości mają dominują- cy wpływ na zwartość i charakter zabudowy, co znajduje odzwierciedlenie w więk- szej gęstości zaludnienia (por. Szmytkie 2003a). Wśród miejscowości wiejskich położonych w regionie południowo-zachodnim niskimi wartościami wskaźnika gę- stości zaludnienia cechują się zwłaszcza: wsie nizinne liczące poniżej 2500 miesz- kańców (MN1-MN6), wsie górskie liczące poniżej 1600 mieszkańców (WG1-WG4) oraz wsie podmiejskie liczące poniżej 1900 mieszkańców (WP1). Warto również zauważyć, że w przypadku miejscowości wiejskich wartości omawianego parametru są niezależne od typu regionu, w którym występują i to pomimo znacznego zróżni- cowania regionalnego typów morfogenetycznych wsi oraz wartości wskaźnika zabudowy (średnie dla poszczególnych typów mieszczą się w przedziale 27,2-28,7 osób na ha).

112 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Tab. 8. Wskaźnik gęstości zaludnienia netto (WGZ) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego. Źródło: opracowanie własne. Dane dla 2009 r.

Wskaźnik gęstości zaludnienia Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wartość współczynnik wielkościowa jednostek średnia zmienności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 55,0 0,28 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 45,4 0,25 MN Miasta nowe 3000-6000 14 47,0 0,48 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 32,7 0,29 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 48,5 0,19 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 38,9 0,28 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 39,5 0,45 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 33,2 0,29 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 27,1 0,55 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 29,3 0,26 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 28,6 0,33 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 26,7 0,22 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 25,2 0,21 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 26,0 0,29 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 33,4 0,15 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 31,3 0,31 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 24,6 0,22 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 26,3 0,41 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 25,8 0,23 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 25,7 0,29 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 32,9 0,29 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 24,9 0,24

Wysokie wartości wskaźnika gęstości zaludnienia w przypadku miast historycznych (MH1-MH2) wynikają ze wzorców urbanistycznych panujących w okresie średniowiecza, kiedy większość z tych miast otrzymało prawa miejskie. Miasta śre- dniowieczne m.in. ze względów obronnych miały niewielkie rozmiary (por. Pudełko 1967, Eysymontt 2009), co wymuszało konieczność maksymalnego wykorzystania przestrzeni, a co za tym idzie skoncentrowania rosnącej liczby mieszkańców w sta- łych granicach (większość miast było bowiem otoczonych murami miejskimi). Stąd też w miastach historycznych regionu południowo-zachodniego przeważa zwarta zabudowa wielorodzinna, zwykle w postaci dwu-, trzykondygnacyjnych kamienic. Znacznie niższa średnia gęstość zaludnienia (32,7 osoby na ha) w przypadku miast zdegradowanych (MZ), mimo ich podobieństwa do małych miast, wynika z: więk- szego udziału zabudowy jednorodzinnej (i niższych wartości wskaźnika zabudowy), małej zwartości zabudowy w przypadku niektórych miast zdegradowanych (jak np. Ciechanowice, Goszcz, Lubiąż) oraz obecności w tej grupie jednostek o słabo zachowanych miejskich układach przestrzennych (np. Ciechanowice i Pobiedna), które prawa miejskie posiadały krótko i obecnie swym charakterem bardziej przypominają wsie łańcuchowe niż miasta (por. Drobek 1999). Wśród miast zdegradowanych po- łożonych w regionie południowo-zachodnim największą gęstością zaludnienia netto

113 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie cechują się miejscowości o względnie wysokiej liczbie ludności i dobrze zachowanych miejskich cechach zabudowy, tzn. Chełmsko Śląskie, Sulików i Wińsko. W grupie miast nowych (MN) znalazły się jednostki o bardzo dużej gęstości zaludnienia (np. Jaworzyna Śląska, Pieńsk i Węgliniec), jak i miejscowości cechują- ce się niskimi wartościami wskaźnika (np. Karpacz, Świeradów-Zdrój i Kolonow- skie). Wysoka wartość współczynnika zmienności w tej grupie (0,48) wynika głów- nie ze zróżnicowania funkcjonalnego miast ustanowionych w okresie powojennym. Wyższą gęstość zaludnienia posiadają ośrodki przemysłowe i węzły kolejowe poło- żone w nizinnej części regionu, natomiast niską głównie ośrodki turystyczne leżące na obszarze Sudetów (Szmytkie 2003a). Znaczna liczba obiektów noclegowych, wy- nikająca z charakteru funkcjonalnego miejscowości turystycznych, w istotny sposób wpływa na znaczne zwiększenie powierzchni terenów osiedlowych, a zarazem przyczynia się do obniżenia gęstości zaludnienia w tych miastach. Niską gęstością zaludnienia wyróżnia się też miasto Kolonowskie, co wynika z dominacji zabudowy jednorodzinnej na jego terenie (WZ=1,41). Wszystkie dawne osiedla miejskie (OM) położone w regionie południowo-zachodnim odznaczają się natomiast wysokim lub bardzo wysokim poziomem gęstości zaludnienia netto, co wskazuje na ich miejski charakter zabudowy, zwłaszcza w zakresie fizjonomii zabudowy (WZ=3,00). Wyni- ka to głównie z charakteru funkcjonalnego tej grupy miejscowości (przewaga ośrod- ków przemysłowych) i ich intensywnego rozwoju w okresie powojennym. Najwięk- szą gęstością zaludnienia w tej grupie cechują się miejscowości, na terenie których w okresie powojennym powstały osiedla blokowe dla pobliskich zakładów przemy- słowych (Porajów i Wilków-Osiedle). Miejscowości, w których w okresie powojennym stacjonowała Armia Ra- dziecka (OW), mimo bardzo wysokich wartości wskaźnika zabudowy (WZ=12,00), cechują się przeciętnie wysoką gęstością zaludnienia netto (WGZ=38,9). Wynika to głównie z dużej liczby budynków niemieszkalnych, związanych niegdyś z funkcjo- nowaniem garnizonu (garaże, budynki magazynowe), co przyczynia się do zwięk- szenia powierzchni terenów osiedlowych i obniżenia gęstości zaludnienia. Zdecy- dowanie niższą wartością omawianego wskaźnika w tej grupie wyróżnia się Trze- bień, który z uwagi na dwudzielność układu przestrzennego (patrz rozdz. 6.2) posiada mało zwartą zabudowę i większy udział zabudowy jednorodzinnej. Wśród pozostałych typów miejscowości wiejskich najwyższymi wartościa- mi wskaźnika gęstości zaludnienia charakteryzują się wsie nizinne liczące powyżej 3500 mieszkańców (39,5 osób na ha), jednak grupa ta jest dość zróżnicowania pod względem omawianego parametru (wskaźnik zmienności wynosi 0,45). Przeciętnie wysoką średnią gęstość zaludnienia (31,3-33,4 osób na ha) posiadają również wsie nizinne liczące od 2500 do 3500 mieszkańców (WN7), wsie górskie liczące powyżej 1600 mieszkańców (WG5-WG6) i wsie podmiejskie liczące powyżej 1900 miesz- kańców (WP2), czyli największe pod względem liczby ludności kategorie wielko- ściowe miejscowości w poszczególnych typach regionów, co wskazuje na zależność wartości omawianego wskaźnika od wielkości jednostki osadniczej. Można jedno-

114 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 cześnie stwierdzić, że w przypadku wsi bardzo dużych (zwłaszcza tych, w których liczba ludności przekracza 2000 mieszkańców) gęstość zaludnienia jest zbliżona do podobnej wielkości miast lub jednostek o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości (miasta zdegradowane i byłe osiedla miejskie). Może to wskazywać na pewien sto- pień podobieństwa morfologicznego dużych wsi i miejscowości o miejskim charakterze zabudowy (Szmytkie 2003a). Pozostałe kategorie miejscowości wiejskich ce- chują się niskimi średnimi gęstościami zaludnienia netto (poniżej 30,0 osób na ha). Wysokie wartości wskaźnika zmienności w niektórych grupach (np. WN6, WG3) wynikają z obecności w ich obrębie wsi wyróżniających się zwartą zabudową lub większym udziałem zabudowy wielorodzinnej, zwłaszcza blokowej (dotyczy to np. Jaroszowa w grupie wsi nizinnych liczących od 2000 do 2500 mieszkańców lub Pszenna w grupie wsi górskich liczących od 1600 do 2000 mieszkańców). W przypadku małych miast i dużych wsi regionu południowo-zachodniego widoczna jest tendencja wzrostu wartości gęstości zaludnienia netto wraz ze wzrostem liczby ludności (ryc. 43), o czym świadczy dość wysoka wartość współczynni- ka korelacji między obiema cechami (0,62). Na wartość omawianego wskaźnika mają także wpływ: morfogeneza i przeszłość osadnicza miejscowości, jej typ funkcjonalny (wyższe wartości osiągają miejscowości o funkcjach przemysłowych i ośrodki węzłowe dla transportu, niższe wsie rolnicze i miejscowości turystyczne) oraz charakter zabudowy (współczynnik korelacji między wartością wskaźnika zabudowy a gęstością zaludnienia wynosi 0,47 – ryc. 44). Przeprowadzone analizy potwierdziły ponadto wcześniejsze obserwacje autora co do progowej wartości gę- stości zaludnienia dla jednostek o miejskim charakterze – 40 osób na ha (por. Szmytkie 2003a).

Ryc. 43. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

115 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 44. Wskaźnik zabudowy a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

6.4. Wskaźnik rozwinięcia grafu w małych miastach i dużych wsiach

Małe miasta i duże wsie w regionie południowo-zachodnim charakteryzują się zróżnicowanym rozplanowaniem, co wynika z różnorodności ich układów przestrzennych. Jednym ze wskaźników świadczących o zróżnicowaniu morfologicznym analizowanych miejscowości jest stopień złożoności i spójności układu przestrzennego wyrażony przez wskaźnik rozwinięcia grafu (WRG). Średnia wartość wskaźnika w przypadku małych miast i dużych wsi w województwie dolnośląskim i opolskim wynosi 1,874, przy odchyleniu standardowym wynoszącym 0,667 i współczynniku zmienności na poziomie 0,36. Najwyższymi wartościami omawianego parametru w analizowanym zbiorze cechują się większe miasta: Lewin Brzeski (3,795), Pieńsk (3,737), Otmuchów (3,678), Węgliniec (3,636) i Byczyna (3,585), natomiast wśród miejscowości wiejskich: Święta Katarzyna (3,491), Tułowice (3,437), Żórawina (3,218) i Świętoszów (3,202). Najmniej złożone i spójne układy przestrzenne posia- dają wsie: Głuszyca Górna (0,547), Ścinawka Dolna (0,645), Brynica (0,694) i Mili- ków (0,700), a spośród miast: Szczytna (1,250), Jedlina-Zdrój (1,396), Świeradów- Zdrój (1,578) i Wojcieszów (1,691). Przeprowadzona analiza wykazała ponadto, że miasta (2,545) lub miejscowości o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości (2,207) cechują się dużo wyższymi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu niż pozostałe miejscowości wiejskie (1,700). Wśród wydzielonych typów jednostek najwyższymi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu cechują się miasta historyczne liczące od 3250 do 6000 mieszkań- ców (2,762) (tab. 9). Podobnie wysokim poziomem złożoności układu przestrzenne-

116 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 go charakteryzują się też miasta historyczne liczące od 1600 do 3250 mieszkańców (2,508). Niskie wartości współczynnika zmienności świadczą o podobieństwie morfologicznym miejscowości w obu grupach, mimo zróżnicowanej wielkości (ryc. 45). Wynika to głównie z wzorców urbanistycznych wprowadzanych w średniowieczu. Miasta powstałe w tym okresie posiadały szachownicowy układ ulic oddzielających bloki urbanistyczne wypełnione zwartą zabudową (por. Eysymontt 2009), stąd duża liczba cykli oraz wysoka wartość ilorazu liczby krawędzi do liczby węzłów. Wyso- kimi wartościami w obu grupach cechują się miasta o zwartej zabudowie (np. Lewin Brzeski, Bolków, Otmuchów i Lubomierz), niższymi miasta o niespójnych strukturach przestrzennych, zwłaszcza te, których rozwój następował głównie w wyniku inkorporacji sąsiednich miejscowości wiejskich, jak np. Nowogrodziec (2,058), Leśna (1,885) czy Niemcza (1,749). Duży wpływ na morfologię małych miast ma również rzeźba terenu, która może przyczyniać się do obniżenia spójności przestrzennej jednostki w wyniku konieczności dopasowania jej układu przestrzennego do warunków naturalnych, jak ma to miejsce np. w przypadku Radkowa (1,930) czy Międzylesia (1,991). Mimo tego miasta historyczne cechują się relatywnie wysokimi wartościa- mi wskaźnika rozwinięcia grafu.

Tab. 9. Wskaźnik rozwinięcia grafu (WRG) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego. Źródło: opracowanie własne.

Wskaźnik rozwinięcia grafu Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wartość współczynnik wielkościowa jednostek średnia zmienności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 2,762 0,23 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 2,508 0,18 MN Miasta nowe 3000-6000 14 2,307 0,37 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 2,218 0,32 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 2,160 0,15 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 2,250 0,39 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 2,690 0,23 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 2,123 0,20 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 1,667 0,30 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 1,895 0,31 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 1,831 0,26 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 1,695 0,28 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 1,529 0,24 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 1,619 0,29 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 1,407 0,33 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 1,555 0,36 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 1,404 0,30 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 1,489 0,22 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 1,203 0,41 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 1,401 0,25 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 2,557 0,23 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 2,174 0,18

117 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 45. Grafy obrazujące morfologię miast historycznych (MH1-MH2) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Miasta powojenne (MN) cechują się dużo niższą średnią wartością wskaźni- ka rozwinięcia grafu niż podobnej wielkości miasta historyczne (2,307). Wynika to z obecności w tej grupie miast o mało spójnych układach przestrzennych (ryc. 46), których rozwój w okresie powojennym następował w wyniku inkorporacji lub scalania okolicznych miejscowości wiejskich, jak to miało miejsce m.in. w przypadku Szczytnej (1,250), Jedliny-Zdrój (1,396), Świeradowa-Zdrój (1,578) czy Kolonow- skiego (1,865). Niemniej jednak niektóre małe miasta regionu, które prawa miejskie uzyskały po 1945 r., posiadają spójne struktury przestrzenne, co wpływa na względ- nie wysoką wartość współczynnika zmienności w obrębie tej grupy (0,37). Dotyczy to w szczególności ośrodków przemysłowych lub węzłów transportowych położo- nych w nizinnej części Śląska, jak np. Pieńsk (3,737) lub Węgliniec (3,636). Niższa wartość wskaźnika może być też wynikiem genezy miejscowości w tej grupie, które rozwinęły się w sposób żywiołowy z przeobrażenia jednostek o typowo wiejskim rozplanowaniu, np. Wojcieszów zachował układ przestrzenny słabo zurbanizowanej wsi łańcuchowej. Potwierdza to również relatywnie niska średnia wartość wskaźnika rozwinięcia grafu w przypadku byłych osiedli miejskich (2,160), które charakteryzu- ją się podobną morfogenezą. Większość miejscowości w tej grupie zachowało typowe dla wsi rozplanowanie (ryc. 47), np. Wilków-Osiedle (2,088) ma układ wsi łań- cuchowej, Malczyce (1,756) są mało spójną wielodrożnicą, a Kamieniec Ząbkowic- ki (2,194) powstał z połączenia kilku miejscowości. Najwyższą wartością wskaźnika rozwinięcia grafu wśród byłych osiedli miejskich wyróżnia się Porajów (2,656), któ- ry w okresie powojennym stał się osiedlem mieszkaniowym dla pracowników pobliskiej kopalni i elektrowni Turów.

118 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 46. Grafy obrazujące morfologię miast nowych (MN) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 47. Grafy obrazujące morfologię byłych osiedli miejskich (OM) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Miasta zdegradowane (MZ) charakteryzują się dość wysoką średnią warto- ścią wskaźnika rozwinięcia grafu (2,218), lecz są zróżnicowane pod względem morfologii (ryc. 48), o czym świadczy dość wysoka wartość współczynnika zmienności (0,32). Wynika to głównie z różnego stopnia zachowania ich układów urbanistycznych. W tej grupie znajdują się bowiem miejscowości o typowym dla miast rozpla-

119 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie nowaniu, np. Dobroszyce (WRG=3,152), Chełmsko Śląskie (2,905) i Rudna (2,771), jak i jednostki o silnie zdegradowanych układach urbanistycznych, np. Skorogoszcz (1,660) i Lubiąż (1,367), a nawet o niespójnych i nieczytelnych strukturach, jak np. Ciechanowice (0,703). Dużym zróżnicowaniem w zakresie wartości wskaźnika roz- winięcia grafu cechują się również byłe osiedla wojskowe (współczynnik zmienno- ści w tej grupie wynosi 0,39). Wysoką wartością omawianego parametru wyróżnia się Świętoszów (3,202), natomiast Trzebień i Skarbimierz Osiedle posiadają mniej złożone układy przestrzenne (ryc. 49).

Ryc. 48. Grafy obrazujące morfologię miast zdegradowanych (MZ) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 49. Grafy obrazujące morfologię byłych osiedli wojskowych (OW) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

120 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Wśród pozostałych typów miejscowości wysokimi i bardzo wysokimi śred- nimi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu wyróżniają się wsie nizinne liczące powyżej 2500 mieszkańców (WN7-WN8) i wsie podmiejskie (WP1-WP2). W przypadku wsi podmiejskich (ryc. 50) wynika to z przeobrażeń morfologicznych wsi pod wpływem intensywnego ruchu budowlanego w otoczeniu dużych miast. Ich przejawem jest powstanie w strefie podmiejskiej jednostek morfologicznych typowych dla miast (osiedla o zabudowie willowej, szeregowej lub wielorodzinnej), co prowadzi do skomplikowania ich struktur przestrzennych (por. Miszewska 1985, 2001). Moż- na zatem stwierdzić, że przejawem procesów suburbanizacji jest upodobnianie się morfologiczne miejscowości podmiejskich do miast, a w zasadzie do sąsiadujących z nimi peryferyjnych osiedli miejskich. Najwyższymi wartościami wskaźnika wśród wsi podmiejskich charakteryzują się: Święta Katarzyna (3,491), Żórawina (3,218), Bystrzyca (3,032) i Radwanice (2,969), natomiast najniższymi miejscowości leżące w otoczeniu ośrodków subregionalnych o mało zaawansowanych procesach suburbanizacji, jak np. Serby koło Głogowa (1,679), Jeżów Sudecki koło Jeleniej Góry (1,718) czy Łagów koło Zgorzelca (1,735). Wyjątek na tym tle stanowi miejscowość Szczodre (1,575), leżąca w strefie podmiejskiej Wrocławia, jednak intensywny ruch budowlany rozpoczął się tu później niż w pobliskiej Długołęce czy Mirkowie.

Ryc. 50. Grafy obrazujące morfologię wsi podmiejskich (WP1-WP2) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Wysokie średnie wartości wskaźnika rozwinięcia grafu w przypadku wsi nizinnych dotyczą tylko miejscowości największych, liczących powyżej 2500 miesz- kańców (WN7-WN8), co świadczy o nabieraniu miejskiego charakteru po przekroczeniu określonej wielkości zaludnienia. Duże wsie leżące w nizinnej części regionu południowo-zachodniego charakteryzują się złożonym, wielodrożnym rozplanowa-

121 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie niem (ryc. 51), dzięki czemu w aspekcie morfologicznym upodabniają się do miast. Najwyższymi wartościami wskaźnika w tej grupie wyróżniają się: Tułowice (3,437), Łagiewniki (2,742) i Jemielnica (2,710). Niskim stopniem rozwinięcia układu przestrzennego w tej grupie cechują się z kolei wsie o położeniu marginalnym dla osadnictwa, zdominowane przez zabudowę jednorodzinną, jak np. Żędowice (1,536) czy Chróścice (1,775).

Ryc. 51. Grafy obrazujące morfologię wsi nizinnych liczących powyżej 2500 mieszkańców (WN7-WN8) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Pozostałe kategorie wielkościowe wsi nizinnych (WN1-WN6) charakteryzu- ją się dużo niższymi średnimi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu, przy czym zbiór ten jest dość mocno zróżnicowany w tym zakresie, o czym świadczy znaczna różnica między wartością maksymalną (3,095 – Radwanice w powiecie polkowickim) i minimalną (0,694 – Brynica w powiecie opolskim). Analizując rozkład war- tości wskaźnika można stwierdzić, że stopień rozwinięcia układu przestrzennego zależy od typu morfogenetycznego miejscowości (ryc. 52). Wysokimi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu w przypadku wsi nizinnych cechują się w szczególno- ści wielodrożnice, owalnice i rzędownice, których grafy posiadają dużą liczbę cykli, jak np. Walce (2,569), Dziergowice (2,486), Dziewkowice (2,843) i Łosiów (2,336), niższymi ulicówki o prostych układach przestrzennych, np. Grodziec (1,842) i Dala- chów (1,419), natomiast najniższymi wsie o niespójnych układach przestrzennych, często posiadające kolonie lub przysiółki, jak np. Popielów (1,014), Jełowa (0,730) czy Brynica. Dotyczy to w szczególności miejscowości leżących w otoczeniu zwartych kompleksów leśnych na słabych, piaszczystych glebach, co ogranicza możli- wość rozwoju rolnictwa.

122 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 52. Grafy obrazujące morfologię wsi nizinnych liczących od 1000 do 2500 mieszkańców (WN1-WN6) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Niskimi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu cechują się również wsie górskie (WG1-WG6) i to niezależnie od ich kategorii wielkościowej (średnia war- tość wskaźnika w przypadku tej grupy miejscowości wyniosła 1,410, ponadto tylko w nielicznych wsiach WRG przekroczył wartość 2,0). Wynika to głównie z dominu- jących w tej części regionu typów morfogenetycznych wsi i konieczności dopasowania ich układów przestrzennych do rzeźby terenu (ryc. 53). Wśród wsi górskich względnie wysokimi wartościami wskaźnika rozwinięcia grafu wyróżniają się wsie o wielodrożnym układzie przestrzennym, np. Czerwona Woda (2,013) i Przeworno (2,336), lub wsie łańcuchowe o zwartej zabudowie, np. Czarny Bór (2,175), Podgó- rzyn (2,098) i Szybowice (2,206). Niskie wartości omawianego parametru występują w szczególności we wsiach łańcuchowych o rozwleczonym układzie przestrzennym, zwłaszcza położonych w górnych odcinkach dolin, posiadających liczne przysiółki oraz rozproszoną zabudowę (przy czym wielkość miejscowości w tym wypadku nie wpływa znacząco na jej morfologię), jak ma to miejsce w Ludwikowicach Kłodz- kich (0,961), Jugowie (1,282) czy Lutomii (0,739). Analiza wartości wskaźnika rozwinięcia grafu w odniesieniu do poszczegól- nych typów i kategorii wielkościowych małych miast i dużych wsi w regionie połu- dniowo-zachodnim wykazała zależność omawianego parametru nie tylko od morfogenezy miejscowości lub warunków naturalnych wynikających z jej położenia geograficznego (a nawet topograficznego), ale również od wielkości jednostki wyrażo- nej liczbą mieszkańców (ryc. 54). Współczynnik korelacji Pearsona między warto- ścią wskaźnika a liczbą ludności wynosi 0,47, co świadczy o dość silnej zależności, przy czym jego wartość jest wyraźnie zaniżona przez wsie górskie, w przypadku

123 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie których stopień rozwinięcia grafu jest w zasadzie niezależny od wielkości miejsco- wości (współczynnik korelacji policzony dla wsi górskich wynosi 0,04). Relatywnie wysokimi wartościami wskaźnika (w stosunku do liczby ludności) cechują się natomiast wsie podmiejskie i duże wsie nizinne (zwłaszcza w regionie opolskim), które w następstwie intensywnych procesów suburbanizacji lub semiurbanizacji (Gola- chowski 1966, Zagożdżon 1971) swą morfologią upodabniają się do miast.

Ryc. 53. Grafy obrazujące morfologię wsi górskich (WG1-WG6) w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 54. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika rozwinięcia grafu w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne. 124 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Przeprowadzone analizy wykazały również, że wartość ok. 2,0 w przypadku wskaźnika rozwinięcia grafu może być przyjmowana jako progowa wartość parametru dla miejscowości o miejskim charakterze rozplanowania.

6.5. Wskaźnik zwartości zabudowy w małych miastach i dużych wsiach

Małe miasta i duże wsie leżące w regionie południowo-zachodnim są dość zróżnicowane w zakresie wartości wskaźnika zwartości zabudowy. Średnia wartość wskaźnika w analizowanym zbiorze miejscowości wyniosła 0,247, przy odchyleniu standardowym wynoszącym 0,117 i współczynniku zmienności na poziomie 0,47. Najwyższą zwartością zabudowy cechowały się wsie: Żórawina (0,631), Pastuchów (0,609), Chmielowice (0,588), Skarbimierz Osiedle (0,586), Żywocice (0,574), Ko- sorowice (0,568) i Stanowice (0,566), a wśród miast: Lubomierz (0,503), Kąty Wro- cławskie (0,435) i Bolków (0,409). Najniższe wartości wskaźnika odnotowano natomiast w Szczytnej (0,049), Jełowej (0,058), Brynicy (0,059), Świeradowie-Zdrój (0,064) i Jedlinie-Zdrój (0,067). Co ciekawe wartość omawianego parametru nie jest znacząco uzależniona od kategorii jednostki lub jej przeszłości osadniczej. Średnia wartość wskaźnika zwartości zabudowy wyniosła: 0,232 w miastach, 0,300 w miej- scowościach o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości i 0,245 w miejscowościach wiejskich. Znacznie bardziej zróżnicowany pod tym względem jest zbiór miejsco- wości wiejskich (dla wsi podmiejskich WZW=0,348, dla wsi nizinnych 0,249, a dla wsi górskich 0,204), co wynika ze zróżnicowania morfogenetycznego wsi w zależ- ności od warunków naturalnych oraz współczesnych procesów urbanizacji na obszarach wiejskich (prowadzących do przeobrażenia morfologii wsi leżących w strefach podmiejskich). Wśród wydzielonych typów małych miast i dużych wsi leżących w regionie południowo-zachodnim najwyższe średnie wartości wskaźnika zwartości zabudowy (tab. 10) występują w byłych osiedlach wojskowych (0,437) i we wsiach podmiejskich (0,363 w przypadku WP2 i 0,335 w przypadku WP1), przy czym wyróżniają się one znacznie wyższymi od pozostałych typów miejscowości wartościami omawianego parametru. Wynika to głównie z charakteru funkcjonalnego wsi podmiejskich i osiedli poradzieckich, które są typowymi osiedlami mieszkaniowymi o zwartej zabudowie, a w przypadku osiedli deweloperskich o regularnych, wręcz geometrycznych kształtach siedliska (por. Miszewska 1985, 2001, Zathey 2003, Więcław- Michniewska 2006, Staszewska 2008, Gonda-Soroczyńska 2009). Szczególnie wysokimi wartościami wskaźnika zwartości zabudowy cechują się miejscowości leżące w strefie podmiejskiej Wrocławia (np. Żórawina – 0,631, Kobierzyce – 0,510, Bie- lany Wrocławskie – 0,474, Czernica – 0,459), które podlegają najsilniejszym w ca- łym regionie południowo-zachodnim procesom suburbanizacji (por. Mayer, Szmyt- kie 2014). Najniższe wartości w grupie wsi podmiejskich notowane są w miejsco- wościach, w których procesy suburbanizacyjne są słabo zaawansowane (np. w Za-

125 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie woni – 0,184, Jeżowie Sudeckim – 0,184, Kruszynie 0,188 i Łagowie – 0,196) lub we wsiach podmiejskich o dwudzielnym układzie przestrzennym (np. w Smolcu – 0,200). W przypadku osiedli poradzieckich zdecydowanie niższą wartością wskaź- nika z uwagi na dwudzielność struktury przestrzennej wyróżnia się Trzebień (por. rozdz. 6.2). Odmienność wsi podmiejskich i osiedli poradzieckich w zakresie omawianego parametru jest na tyle duża, że pominięcie ich w dalszej analizie pozwoli- łoby na stwierdzenie występowania zależności między kategorią jednostki a zwarto- ścią zabudowy (średnia wartość wskaźnika zwartości zabudowy obniżyłaby się bowiem do 0,279 w przypadku miejscowości o miejskiej i quasi-miejskiej przeszłości oraz do 0,232 w przypadku pozostałych miejscowości wiejskich).

Tab. 10. Wskaźnik zwartości zabudowy (WZW) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego. Źródło: opracowanie własne.

Wskaźnik zwartości zabudowy Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wartość współczynnik wielkościowa jednostek średnia zmienności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 0,230 0,50 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 0,262 0,40 MN Miasta nowe 3000-6000 14 0,193 0,61 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 0,301 0,37 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 0,230 0,62 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 0,437 0,34 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 0,264 0,49 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 0,225 0,45 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 0,194 0,38 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 0,199 0,45 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 0,268 0,40 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 0,274 0,43 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 0,262 0,37 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 0,256 0,49 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 0,145 0,37 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 0,218 0,49 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 0,160 0,29 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 0,220 0,48 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 0,208 0,33 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 0,233 0,58 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 0,363 0,39 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 0,335 0,37

Z pozostałych typów małych miast i dużych wsi względnie wysokimi śred- nimi wartościami wskaźnika zwartości zabudowy cechują się: miasta zdegradowane (0,301), niektóre kategorie wielkościowe wsi nizinnych (WN1-WN4, WN8) i miasta historyczne liczące poniżej 3250 mieszkańców (0,262). Wyższe wartości wskaźnika w przypadku miast zdegradowanych niż ma to miejsce w jednostkach posiadających prawa miejskie wynikają głównie z obecności w zbiorze miast osiedli o złożonych i mało spójnych strukturach przestrzennych, które zostały ukształtowane w następ-

126 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 stwie zmian administracyjnych w okresie powojennym i wcielania w ich granice (lub scalania) okolicznych wsi (por. Szmytkie 2005/6, 2007, 2009). Do grupy miast o niskiej zwartości zabudowy, które rozwijały się w skutek procesów inkorporacji (por. Zmiany… 1985) można zaliczyć np. Duszniki-Zdrój (0,072) i Nowogrodziec (0,114) w przypadku miast historycznych oraz Szczytną (0,049), Świeradów-Zdrój (0,064) i Jedlinę-Zdrój (0,067) w przypadku miast powojennych. Miasta zdegradowane posiadają zwykle jednorodne struktury przestrzenne (por. np. Siemiński 1989, 1991, Drobek 1999, 2000, Borcz 2008, Borcz i in. 2009, Krzysztofik, Szmytkie 2011, Sokołowski 2011b, 2011c, Dymitrow 2012, 2013), a niskimi wartościami wskaźnika zwartości zabudowy w tej grupie cechują się miejscowości o silnie zdegradowanych układach urbanistycznych, np. Lubiąż (0,125), Ciechanowice (0,154) i Goszcz (0,192). Jednak większość miast i miejscowości, które w swej przeszłości posiadały prawa miejskie i zachowały typowo miejskie rozplanowanie, charakteryzuje się wysokim stopniem zwartości zabudowy. Miasta nowe (MN) i dawne osiedla miejskie (OM) cechują się przeciętnymi lub niskimi średnimi wartościami wskaźnika zwartości zabudowy. W obu przypadkach wartość wskaźnika jest zaniżona przez jednostki o złożonych układach przestrzennych oraz miejscowości, które zachowały typowe dla wsi rozplanowanie, jak np. Wojcieszów (0,123), który ma charakter zurbanizowanej wsi łańcuchowej bądź Mysłakowice (0,121) i Kamieniec Ząbkowicki (0,122), które posiadają mało spójne, wielodrożne rozplanowanie. Dość znaczna różnica między średnimi wartościami wskaźnika w przypadku wsi nizinnych i wsi górskich wynika ze zróżnicowania morfogenetycznego miej- scowości wiejskich i odmiennych warunków naturalnych w poszczególnych czę- ściach regionu. Wśród dużych wsi na terenie Sudetów przeważają wsie łańcuchowe i wielodrożnice o mało spójnych układach przestrzennych (por. Szulc 1995, Tkocz 1998), których rozplanowanie jest często dopasowane do lokalnych warunków topograficznych i hydrograficznych. Na obszarze niżowym Śląska Dolnego i Opol- skiego występują natomiast głównie rzędownice, owalnice i wielodrożnice o zwartej zabudowie. Wysoki stopień zwartości zabudowy w bardzo dużych wsiach nizinnych jest związany z ich złożonym rozplanowaniem (WRG=2,690) i dość wysoką gęsto-

ścią zaludnienia (WGZ=39,5), co świadczy o upodabnianiu się morfologicznym tej grupy miejscowości do miast. Przeprowadzone analizy wykazały, że w przypadku małych miast i dużych wsi położonych w regionie południowo-zachodnim zwartość zabudowy jest nieza- leżna od wielkości miejscowości (ryc. 55), o czym świadczy wartość współczynnika korelacji między wartością wskaźnika a liczbą ludności (-0,11). Dotyczy to zwłasz- cza wsi górskich, których morfologia jest w głównej mierze zależna od lokalnych warunków topograficznych, stąd wsie te posiadają dużą liczbę przysiółków i niską zwartość zabudowy. Wśród analizowanych typów jednostek osadniczych jedynym, w przypadku którego wartość wskaźnika zabudowy jest zależna od wielkości miej- scowości, są wsie podmiejskie, jednak siła korelacji jest stosunkowo niska (0,17).

127 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Wynika to ze stopniowego (wraz z rozwojem procesów suburbanizacji) upodabniania się miejscowości położonych w strefie podmiejskiej do osiedli mieszkaniowych typowych dla obrzeży miast.

Ryc. 55. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika zwartości zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Na zwartość zabudowy wpływa charakter struktury przestrzennej jednostki. Miejscowości (w szczególności miasta), których rozwój następował w drodze inkorporacji, posiadają zwykle złożone i niespójne układy przestrzenne, co przyczynia się do obniżenia wartości omawianego wskaźnika. Mimo to można zaobserwować dość silną zależność pomiędzy stopniem rozwinięcia układu przestrzennego a zwartością zabudowy (ryc. 56), o czym świadczy wartość współczynnika korelacji między oby- dwoma wskaźnikami (0,52). Można zatem stwierdzić, że miejscowości posiadające złożone rozplanowanie cechują się zwykle zwartą zabudową, co wynika z koncentracji zabudowy mieszkaniowej w obrębie bloków urbanistycznych (cykli). Wyjątek stanowią miasta o charakterze zlepieńców miejsko-wiejskich (Szmytkie 2005/6) lub niespójne przestrzennie wsie o wielodrożnym rozplanowaniu, które posiadają niską zwartość zabudowy mimo złożonych układów przestrzennych. Zwartość zabudowy wpływa jednocześnie na gęstość zaludnienia netto (ryc. 57), jednak siła korelacji między obiema cechami jest stosunkowo niska (0,35). Wynika to głównie ze specyfiki parametru, jakim jest gęstość zaludnienia, która uzależniona jest od wielu czyn- ników, takich jak: charakter i rodzaj zabudowy, zwartość zabudowy oraz spójność układu przestrzennego.

128 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 56. Wskaźnik rozwinięcia grafu a wartość wskaźnika zwartości zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 57. Wskaźnik zwartości zabudowy a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

Analizując rozkład wartości wskaźnika zwartości zabudowy na przykładzie małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim można stwierdzić, że w miejscowościach o zwartej zabudowie osiąga on wartości powyżej 0,350, natomiast w jednostkach o niespójnych układach przestrzennych nie przekracza wartości 0,150. Można również przyjąć, że wartość wskaźnika na poziomie 0,250 jest typowa dla jednostek o miejskim charakterze rozplanowania.

129 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

6.6. Małe miasta i duże wsie a wskaźnik morfologii i fizjonomii

Wskaźniki użyte do konstrukcji syntetycznego wskaźnika morfologii i fizjonomii (WMF) po normalizacji posiadają zróżnicowane zakresy zmienności (ryc. 58). Największą zmiennością cechuje się wskaźnik zabudowy. Rozstęp wartości w przypadku wskaźnika zabudowy wynosi 8,69, podczas gdy w pozostałych wskaźnikach nie przekracza 2,5. Zastosowanie we wskaźniku syntetycznym średniej geometrycznej umożliwiło wypłaszczenie wartości ekstremalnych w poszczególnych wskaźni- kach cząstkowych. Największe różnice między średnią arytmetyczną a średnią geo- metryczną wystąpiły w miejscowościach, w których znormalizowane wartości ce- chowały się największą zmiennością, jak np. w Skarbimierzu Osiedle (1,278), Świę- toszowie (0,539), Dusznikach-Zdrój (0,256) i Chmielowicach (0,198), a najmniejsze w jednostkach, w których znormalizowane wartości poszczególnych wskaźników były najbardziej wyrównane, tzn. w Wińsku (0,0004), Tułowicach (0,0009), Krasie- jowie (0,0011), Zebrzydowej (0,0013) i Jeżowie Sudeckim (0,0013).

Ryc. 58. Zakres zmienności wskaźników użytych do konstrukcji syntetycznego wskaźnika morfologii i fizjonomii dla zbioru małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. 28 WZ – wskaźnik zabudowy , WGZ – wskaźnik gęstości zaludnienia netto,

WRG – wskaźnik rozwinięcia grafu, WZZ – wskaźnik zwartości zabudowy. Źródło: opracowanie własne.

Małe miasta i duże wsie w regionie południowo-zachodnim charakteryzują się zróżnicowaną morfologią i fizjonomią. Średnia wartość wskaźnika syntetycznego w analizowanym zbiorze miejscowości wyniosła 0,887, przy odchyleniu standardowym na poziomie 0,290 i współczynniku zmienności wynoszącym 0,33. Najwyż- szymi wartościami omawianego parametru wyróżniają się poradzieckie osiedla wojskowe: Skarbimierz Osiedle (2,275) i Świętoszów (2,068) oraz większe miasta: Ja- worzyna Śląska (1,937), Pieńsk (1,778) i Bolków (1,714), a wśród pozostałych miej- scowości wiejskich: Tułowice (1,627), Porajów (1,512), Kobierzyce (1,431) i Żóra- wina (1,404). Najniższymi wartościami wskaźnika morfologii i fizjonomii cechują się wsie Brynica (0,371), Jełowa (0,400), Ścinawka Dolna (0,474), Popielów (0,478)

28 W przypadku wskaźnika zabudowy pominięto cztery najwyższe wartości: 9,69, 8,68, 6,00 i 3,14, które znacznie odbiegały od pozostałych wartości. 130 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35 i Gościszów (0,489), natomiast wśród miast: Gorzów Śląski (0,607), Świeradów- Zdrój (0,624) i Szczytna (0,625). Wartość wskaźnika syntetycznego w dość istotny sposób uzależniona jest od kategorii jednostki oraz jej przeszłości osadniczej, a także położenia geograficznego. Miasta i miejscowości o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości (miasta zdegradowane, byłe osiedla miejskie, dawne osiedla wojskowe) charakteryzują się dużo wyższymi średnimi wartościami omawianego parametru niż pozostałe miejscowości wiejskie (średnie wartości wynoszą odpowiednio 1,163 w przypadku miast, 1,132 w przypadku miejscowości o miejskiej przeszłości i 0,804 w przypadku wsi bez tradycji miejskich). O wpływie położenia na morfologię jednostki świadczy zróżnico- wanie wartości w przypadku poszczególnych typów miejscowości wiejskich (we wsiach nizinnych WMF=0,803, a we wsiach górskich WMF=0,755). Wsie podmiejskie charakteryzują się natomiast względnie wysokimi średnimi wartościami parametru (0,957), co świadczy o upodobnianiu się miejscowości leżących w strefach podmiejskich do miast, co jest następstwem procesów suburbanizacji. Wśród wydzielonych typów małych miast i dużych wsi najwyższymi śred- nimi wartościami wskaźnika morfologii i fizjonomii wyróżniają się (tab. 11): dawne osiedla wojskowe (1,806), miasta historyczne (1,230 w przypadku miast liczących od 3250 do 6000 mieszkańców, 1,136 w przypadku miast liczących poniżej 3250 mieszkańców), byłe osiedla miejskie (1,127), miasta powojenne (1,111) oraz wsie nizinne liczące powyżej 3500 mieszkańców (1,059). Niskimi wartościami wskaźni- ka syntetycznego cechują się natomiast wsie górskie niezależnie od kategorii wiel- kościowej (WG1-WG6) i wsie nizinne liczące poniżej 2500 mieszkańców (WN1- WN6). Odmienność morfologiczna miejscowości, w których do 1993 r. stacjonowa- ły wojska Armii Radzieckiej, wynika z ich specyfiki funkcjonalnej. Miejscowości te pełniły funkcje garnizonów, w których jednostki wojskowe sprzężone były z osiedlami o funkcjach usługowo-mieszkaniowych dla żołnierzy radzieckich i ich rodzin, a zatem pełniły one de facto funkcje miejskie. Miejscowości te zwykle przeznaczone były dla kilku, a nawet kilkunasty tysięcy mieszkańców, stąd posiadały typowe dla miast złożone rozplanowanie i zwartą zabudowę, wśród której dominowała zabudowa blokowa typu „Leningrad” (por. Małachowski, Szymańska 1995, Grykień 1999, Chłopek 2004, Sobotka 2012, Bagińska 2014). W większości małych miast położonych w regionie południowo-zachodnim wskaźnik morfologii i fizjonomii przekracza wartość oczekiwaną (1,000). Świadczy to o ich małomiasteczkowym charakterze, który wyraża się w złożonym rozplanowaniu, zwartej zabudowie i znacznym udziale zabudowy wielorodzinnej. Wysokimi wartościami wskaźnika syntetycznego cechują się w szczególności największe miasta w analizowanym zbiorze i to niezależnie od długości posiadania praw miejskich. W przypadku miast na wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii wpływa spójność struktury przestrzennej. Miasta, których rozwój następował w wyniku inkorporacji sąsiednich miejscowości wiejskich, cechują się niskimi wartościami omawianego

131 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie parametru, np. Szczytna (0,625), Świeradów-Zdrój (0,624), Kolonowskie (0,752), Karpacz (0,860) i Niemcza (0,881). Obecność w granicach miasta osiedli o wiejskim charakterze przyczynia się bowiem do obniżenia wartości poszczególnych wskaźni- ków cząstkowych, jak i wskaźnika sumarycznego. Jak wykazały przeprowadzone analizy niskimi wartościami wskaźnika morfologii i fizjonomii wyróżniają się rów- nież najmniejsze miasta Opolszczyzny, tzn. Gorzów Śląski (0,607), Leśnica (0,827) i Prószków (0,869), co wynika z mało spójnych układów przestrzennych i przewagi zabudowy jednorodzinnej w tych miastach. Wyższe średnie wartości wskaźnika syntetycznego w przypadku miast historycznych niż w miastach ustanowionych po 1945 r. wynikają z określonych wzorów rozplanowania miejskiego wprowadzanych w trakcie lokacji średniowiecznej lub wczesnofeudalnej (por. Golachowski 1969, Adamczewska-Wejchert, Wejchert 1986, Koter, Kulesza 1999, Eysymontt 2009, Miszewska 2009, Słodczyk 2012) oraz ze specyfiki miast powojennych, które po- wstały w wyniku umiastowienia jednostek bez tradycji miejskich, stąd wiele z nich zachowało pewne cechy morfologii lub fizjonomii typowe dla wsi.

Tab. 11. Wskaźnik morfologii i fizjonomii (WMF) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego. Źródło: opracowanie własne.

Wskaźnik rozwinięcia grafu Kategoria Liczba Typ Nazwa typu wartość współczynnik wielkościowa jednostek średnia zmienności MH2 Miasta historyczne 3250-6000 16 1,230 0,25 MH1 Miasta historyczne 1600-3250 17 1,136 0,22 MN Miasta nowe 3000-6000 14 1,111 0,41 MZ Miasta zdegradowane 1000-2500 12 0,989 0,23 OM Byłe osiedla miejskie 1500-5000 6 1,127 0,19 OW Byłe osiedla wojskowe 1000-2000 3 1,806 0,35 WN8 Wsie nizinne 3500-5000 4 1,059 0,40 WN7 Wsie nizinne 2500-3500 7 0,898 0,32 WN6 Wsie nizinne 2000-2500 9 0,747 0,36 WN5 Wsie nizinne 1600-2000 14 0,802 0,24 WN4 Wsie nizinne 1400-1600 21 0,844 0,27 WN3 Wsie nizinne 1250-1400 22 0,793 0,23 WN2 Wsie nizinne 1100-1250 20 0,747 0,15 WN1 Wsie nizinne 1000-1100 20 0,770 0,24 WG6 Wsie górskie 2000-3500 8 0,807 0,19 WG5 Wsie górskie 1600-2000 10 0,829 0,28 WG4 Wsie górskie 1400-1600 11 0,679 0,15 WG3 Wsie górskie 1250-1400 10 0,784 0,28 WG2 Wsie górskie 1100-1250 16 0,732 0,25 WG1 Wsie górskie 1000-1100 21 0,744 0,26 WP2 Wsie podmiejskie 1900-3500 12 1,033 0,22 WP1 Wsie podmiejskie 1000-1900 13 0,887 0,15

W aspekcie morfologicznym do miast powojennych podobne są byłe osiedla miejskie, które w okresie powojennym podlegały podobnym procesom urbanizacji.

132 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Jednak typ ten, ze względu na większą jednorodność struktur przestrzennych, charakteryzuje się znacznie mniejszym zróżnicowaniem wartości wskaźnika syntetycznego. W zbiorze byłych osiedli miejskich wyróżnia się Porajów, który cechuje się znacznie wyższą od pozostałych jednostek wartością wskaźnika (1,512). Nieco bardziej zróżnicowany morfologicznie jest natomiast zbiór miast zdegradowanych, co wynika z różnego stopnia zachowania cech miejskich (por. Drobek 1999). Najwyż- szymi wartościami wskaźnika morfologii i fizjonomii w przypadku miast zdegradowanych cechują się Chełmsko Śląskie (1,353), Rudna (1,227), Sulików (1,188), Dobroszyce (1,122) i Cieszków (1,115). Potwierdzają to również badania W. Drob- ka (1999, s. 92), stąd można stwierdzić, że ze względu na znaczną liczbę mieszkań- ców29 oraz typowe dla miast rozplanowanie i miejski charakter zabudowy, miejsco- wości te powinny być zaliczone do grona miast. Niskimi wartościami wskaźnika syntetycznego cechują się z kolei miasta zdegradowane o słabo zachowanych ukła- dach urbanistycznych, które prawa miejskie posiadały przez krótki okres i utraciły je stosunkowo dawno (tzn. w XVII-XVIII w.), jak np. Ciechanowice (0,539), Lubiąż (0,707) i Goszcz (0,737). W grupie miejscowości bez tradycji miejskich lub quasi-miejskich najwyż- szymi średnimi wartościami wskaźnika morfologii i fizjonomii wyróżniają się wsie podmiejskie (WP1-WP2) oraz wsie nizinne liczące powyżej 2500 mieszkańców (WP7-WP8). W przypadku bardzo dużych wsi nizinnych świadczy to o nabieraniu miejskiego charakteru po przekroczeniu pewnej wielkości zaludnienia. Dotyczy to zwłaszcza miejscowości oddalonych od dużych ośrodków miejskich, które stają się ośrodkami lokalnymi i tym samym upodobniają się do miast, również w aspekcie morfologicznym. Najwyższymi wartościami wskaźnika w przypadku bardzo dużych wsi nizinnych cechują się: Tułowice (1,627), Łagiewniki (1,179), Branice (1,178), Tarnów Opolski (1,125) i Łambinowice (1,187). Wysokie średnie wartości wskaźni- ka morfologii i fizjonomii w przypadku miejscowości leżących w otoczeniu głów- nych miast regionu świadczą o upodobnianiu się morfologicznym wsi podmiejskich do miast, a w zasadzie peryferyjnych osiedli miejskich o funkcjach mieszkaniowych. Podobieństwo wsi podmiejskich do miast wyraża się zwłaszcza w zakresie ich złożonego rozplanowania oraz zwartej zabudowy (rzadziej gęstości zaludnienia i charakteru zabudowy mieszkaniowej). Najwyższymi wartościami wskaźnika syntetycznego w przypadku wsi podmiejskich cechują się: Kobierzyce (1,431), Żórawina (1,404), Święta Katarzyna (1,158) i Bielany Wrocławskie (1,155), położone w otoczeniu Wrocławia. Obszar ten podlega najsilniejszym w całym regionie południo- wo-zachodnim procesom suburbanizacji (por. Mayer, Szmytkie 2014). Niskie średnie wartości wskaźnika syntetycznego w przypadku wsi górskich i wsi nizinnych liczących poniżej 2500 mieszkańców wynikają z niskich wartości poszczególnych wskaźników cząstkowych, co świadczy o niskim stopniu zurbani-

29 Wśród miast zdegradowanych o najwyższych wartościach wskaźnika morfologii i fizjonomii tylko Rudna w 2009 r. liczyła mniej niż 2000 mieszkańców. 133 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie zowania tej grupy miejscowości w aspekcie morfologicznym. Najwyższymi warto- ściami omawianego parametru wśród wsi górskich charakteryzują się wielodrożnice o zwartej zabudowie, np. Pastuchów (1,248), Pszenno (1,213), Przeworno (1,201), Henryków (1,186) i Stanowice (1,162), natomiast niskimi wsie łańcuchowe o luźnej zabudowie lub posiadające dużą liczbę przysiółków, np. Ścinawka Dolna (0,474), Gościszów (0,489), Olszanica (0,490) lub Lutomia (0,520). Wysokimi wartościami wskaźnika syntetycznego w przypadku wsi nizinnych liczących poniżej 2500 miesz- kańców (WN1-WN6) wyróżniają się miejscowości o złożonym rozplanowaniu sta- nowiące zaplecze mieszkaniowe dla pobliskich zakładów przemysłowych, np. Jaro- szów (1,349), Ciechów (1,331) i Gaworzyce (1,200), a wysokimi wsie o wielodroż- nym rozplanowaniu, np. Legnickie Pole (1,144), Gniechowice (1,104) i Żywocice (1,094), a także owalnice i rzędownice o zwartej zabudowie, np. Strzeszów (1,073), Wierzbno (1,072). Niskie wartości wskaźnika morfologii i fizjonomii w zbiorze wsi nizinnych posiadają miejscowości o niespójnych układach przestrzennych, np. Bry- nica (0,371), Jełowa (0,400), Popielów (0,478) i Łubniany (0,504). Wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii w znacznym stopniu jest zależna od liczby mieszkańców jednostki (ryc. 59), o czym świadczy wartość współczynnika korelacji między obiema cechami (0,43). Wynika to z nabierania miejskiego charakteru wraz ze wzrostem wielkości jednostki osadniczej (por. Maik 1992, Sokołowski 1999, Liszewski, Maik 2000). Wraz ze wzrostem wartości wskaźnika wzrasta rów- nież prawdopodobieństwo miejskości (Sokołowski 1999) w sensie formalnopraw- nym (ryc. 60), przy wartościach wskaźnika powyżej 1,500 osiąga 0,667, a w przedziale od 1,250 do 1,500 – 0,500, podczas gdy przy WMF<1,000 nie przekracza 0,200. Można zatem stwierdzić, że syntetyczny wskaźnik morfologii i fizjonomii dobrze obrazuje specyfikę krajobrazu miejskiego.

Ryc. 59. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

134 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ryc. 60. Wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii a prawdopodobieństwo wystąpienia miejskości w zbiorze małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

W celu weryfikacji hipotezy nr 3 przeanalizowano również zróżnicowanie wartości wskaźnika syntetycznego w obrębie poszczególnych typów małych miast i dużych wsi, dzięki czemu wykazano, że:  miasta powojenne (MN) są bardziej zróżnicowane morfologicznie niż odpowia- dające im pod względem liczby mieszkańców miasta historyczne (MH2), co potwierdza założenie, że formy powstałe w sposób żywiołowy wykazują większe zróżnicowanie niż formy powstałe w sposób planowy;  miejscowości podmiejskie, będące przykładem osiedli podlegających w ostatnich latach dynamicznym przeobrażeniom są mniej zróżnicowane pod względem morfologii i fizjonomii niż odpowiadające im wsie nizinne lub górskie o zachowanych układach przestrzennych, co może wynikać z upodabniania się wsi leżących w strefach podmiejskich do peryferyjnych osiedli miasta, co następuje w wyniku wprowadzenia na ich terenie jednolitych wzorców urbanistycznych, czego przy- kładem mogą być osiedla deweloperskie (por. Więcław-Michniewska 2006);  wraz z wielkością miejscowości wzrasta stopień zróżnicowania morfologicznego w obrębie poszczególnych typów i klas wielkościowych jednostek (ryc. 61), czego potwierdzeniem jest wartość współczynnika korelacji między średnią liczbą mieszkańców a współczynnikiem zmienności (0,50), a także rosnące wraz z licz- bą ludności zróżnicowanie morfologiczne w poszczególnych typach jednostek, jak np. w przypadku miast historycznych, wsi podmiejskich lub wsi nizinnych. Przeprowadzone analizy pozwalają na stwierdzenie, że syntetyczny wskaź- nik morfologii i fizjonomii zaproponowany w niniejszej pracy, zwłaszcza w obliczu braku wymiernych mierników wyrażających w sposób ilościowy morfologię jednostek osadniczych (Szmytkie, Krzysztofik 2011, Szmytkie 2012, Lisowska, Szmytkie 2014), może być z powodzeniem stosowany w formalnej procedurze identyfikacji

135 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie miast. Kryterium fizjonomiczne nie uwzględnia jednak pozostałych aspektów miej- skości w sensie: wielkościowym, funkcjonalnym czy centralności (Drobek 1999, Sokołowski 1999). Pewnego rodzaju rozwiązaniem mogłoby być np. zastosowanie kryterium fizjonomicznego w połączeniu z kryterium statystycznym (por. Szmytkie 2003b). Określona koncentracja ludności (w sensie wielkości osiedla) znajduje odzwierciedlenie w fizjonomii i morfologii miejscowości, a jednocześnie warunkuje rozwój określonych funkcji, przez co w znaczący sposób wpływa na stopień central- ności jednostki osadniczej.

Ryc. 61. Średnia liczba mieszkańców a wartość współczynnika zmienności w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim. Źródło: opracowanie własne.

136 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

7. Podsumowanie i wnioski

Wnioski płynące z pracy można podzielić na dwie zasadnicze grupy: wnioski wynikające z części metodycznej (związane z głównym celem pracy oraz celem metodycznym i aplikacyjnym) oraz wnioski analityczne (związane z celem poznaw- czym i teoretycznym). W pierwszym przypadku analiza morfologii i fizjonomii ma- łych miast i dużych wsi położonych w regionie południowo-zachodnim przeprowadzona w celu weryfikacji zaproponowanych wskaźników potwierdziła, że mogą być one stosowane zarówno w badaniach geograficzno-osadniczych, jak i w formalnej procedurze nadawania praw miejskich w Polsce (jako jedno z kryteriów pomocniczych). Można zatem stwierdzić, że główny cel pracy i jej cel aplikacyjny zostały osiągnięte. Największą zaletą przyjętych wskaźników cząstkowych i wskaźnika syntetycznego jest ich prosta konstrukcja oraz łatwość pozyskania danych źródłowych (wskaźniki opierają się bowiem na ogólnodostępnych danych statystycznych i mate- riałach kartograficznych, a do obliczeń wykorzystują mało skomplikowane narzę- dzia analityczne). Konstrukcja wskaźników wymagała jednocześnie rozwinięcia metod analizy i wprowadzenia nowych technik badawczych, co związane było z celem metodycznym. W opinii autora największą wartość merytoryczną mają wskaźnik syntetyczny (głównie z uwagi na możliwości aplikacyjne i analityczne) oraz wzór na stopień rozwinięcia grafu, służący do określenia stopnia rozwinięcia układu przestrzennego. Nawiązując do stwierdzenia A. Zagożdżona (1977) można zatem przy- jąć, że jest to pierwszy wskaźnik syntetyczny, który oddaje kilka cech określających strukturę grafu (tzn. liczbę krawędzi w stosunku do liczby węzłów, liczbę cykli, rangę poszczególnych węzłów w grafie oraz liczbę izolowanych subgrafów), nie reagując jednocześnie na wielkość grafu, dzięki czemu może być bardzo użyteczny w analizie rozplanowania miejscowości i to w różnych typach analiz (statycznych, dynamicznych i porównawczych). Wartość zaproponowanych wskaźników morfologii i fizjonomii podkreślają wnioski analityczne, związane z realizacją celu poznawczego i teoretycznego pracy. Przeprowadzona analiza morfologii i fizjonomii małych miast i dużych wsi położo- nych w regionie południowo-zachodnim umożliwiła również weryfikację przyjętych hipotez badawczych: 1. Badania potwierdziły, że morfologia i fizjonomia osiedla zależna jest od kategorii jednostki, jej przeszłości osadniczej, wielkości i położenia (również względem innych jednostek osadniczych), przy czym wpływ wymienionych czynników na poszczególne elementy stanowiące o specyfice morfologicznej jest zróżnicowa- ny. W trakcie analizy zidentyfikowano następujące prawidłowości: a) miasta i miejscowości o miejskiej lub quasi-miejskiej przeszłości (tzn. miasta zdegradowane, dawne osiedla miejskie i osiedla poradzieckie) wyróżniają się w zakresie morfologii i fizjonomii względem miejscowości wiejskich bez tra- 137 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

dycji miejskich, co wyraża się głównie w zakresie charakteru zabudowy, gę- stości zaludnienia i rozplanowania; b) w małych miastach o długich tradycjach miejskich wykształcił się specyficzny typ krajobrazu, który wyraża się w ich złożonym rozplanowaniu, zwartej zabudowie i znacznym udziale zabudowy wielorodzinnej; c) miasta, których rozwój następował w wyniku inkorporacji sąsiednich miejsco- wości wiejskich, cechuje pewna odmienność morfologiczna (zwłaszcza w zakresie spójności struktury przestrzennej), wynikająca z obecności w granicach miasta osiedli o wiejskim charakterze; d) byłe osiedla miejskie, funkcjonujące w latach 1954-73 jako odrębna kategoria jednostek osadniczych, w aspekcie morfologicznym są podobne do miast ustanowionych po 1945 r. (w okresie powojennym podlegały bowiem podobnym procesom przeobrażeń), natomiast miasta zdegradowane do miast historycznych (znaczne zróżnicowanie morfologicznie miast zdegradowanych wynika z różnego stopnia zachowania cech miejskich); e) położenie geograficzne w dość znacznym stopniu wpływa na morfologię i fi- zjonomię miejscowości wiejskich (podczas gdy morfologia miast, zwłaszcza historycznych, jest w mniejszym stopniu uzależniona od warunków naturalnych), co wyraża się m.in. w zróżnicowaniu typów morfogenetycznych, więk- szym udziale zabudowy wielorodzinnej we wsiach górskich oraz w większej spójności i zwartości zabudowy w przypadku wsi nizinnych. 2. Procesy urbanizacji zachodzące współcześnie na obszarach wiejskich prowadzą do stopniowego upodabniania się morfologicznego wsi do miast. Uwidacznia się to zwłaszcza w przypadku dużych wsi oddalonych od większych miast, które sta- ją się ośrodkami lokalnymi. Znajduje to odzwierciedlenie w ich strukturach przestrzennych oraz wsi podmiejskich, które upodabniają się do sąsiadujących z nimi peryferyjnych osiedli miasta o funkcjach mieszkaniowych, co wyraża się w zakresie ich złożonego rozplanowania i zwartej zabudowy. Zjawisko upodabniania się morfologicznego wsi do miast, jednak w bardziej ograniczonym zakresie, jest również widoczne w przypadku wiejskich ośrodków przemysłowych i turystycznych. Może to wynikać m.in. z formalnego umiastowienia w okresie powojennym większości dużych i zurbanizowanych wsi w regionie pełniących funkcje przemysłowe i turystyczno-uzdrowiskowe. 3. Hipoteza mówiąca o czynnikach wpływających na zróżnicowanie morfologiczne w obrębie poszczególnych typów jednostek w zakresie kontinuum wiejsko-miejskiego nie została jednoznacznie zweryfikowana, co można podsumować nastę- pującymi prawidłowościami: a) formy powstałe w sposób żywiołowy są bardziej zróżnicowane morfologicznie niż formy powstałe w sposób planowy, czego przykładem jest większe zróżnicowanie miast powojennych (których rozwój nastąpił w wyniku prze- obrażenia wsi pod wpływem przemysłu lub wyspecjalizowanych działalności 138 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

usługowych) niż zbliżonych do nich pod względem wielkościowym miast historycznych, które w większości są miastami lokacyjnymi o średniowiecz- nym rodowodzie; b) dynamiczny rozwój ruchu budowlanego w otoczeniu większych ośrodków miejskich, zwłaszcza w ostatnich latach, przyczynił się do ujednolicenia morfologicznego wsi podmiejskich (a nie do większego ich zróżnicowania, jak zakładano); wynika to z wprowadzania na ich terenie jednolitych wzorców urbanistycznych, czego przykładem mogą być osiedla deweloperskie; c) zróżnicowanie morfologiczne w obrębie poszczególnych kategorii jednostek osadniczych w dużym stopniu zależne jest od wielkości osiedli, na co wskazuje wartość współczynnika korelacji między liczbą mieszkańców a współ- czynnikiem zmienności i rosnące wraz z liczbą ludności zróżnicowanie morfologiczne w niektórych typach jednostek (m.in. w miastach historycznych, wsiach podmiejskich i wsiach nizinnych). Przeprowadzone analizy wykazały ponadto złożoność i dużą różnorodność podstawowych typów osadnictwa (a zarazem krajobrazu kulturowego), co potwierdza tezę o zacieraniu się klasycznego, dychotomicznego sposobu ujmowania jednostek osadniczych (por. Hamm 1990, Sokołowski 1999), również w aspekcie morfologicznym, a także nawiązuje do koncepcji trójdzielności przestrzeni osadniczej (por. Bański 2008a, Wójcik 2012), która w obliczu zaawansowania procesów suburbanizacji powinna być rozpatrywana w ujęciu: miasto – strefa podmiejska – wieś. Na koniec należałoby nadmienić, że niniejsza praca w zamyśle jej autora ma na celu zwrócenie uwagi na zagadnienie morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych jako odrębnego kierunku badawczego w ramach geografii osadnictwa, a także stanowić inspirację do dalszych badań w tym zakresie.

139

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Literatura

Adamczewska-Wejchert H., Wejchert K., 1986, Małe miasta. Problemy urbanistyczne stale aktualne. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. Anderson T. R., Bean L. L., 1961, The Shevky-Bell social areas: Confirmation of results and a reinterpre- tation. Social Forces, 40(2), 119–124. Auerbach F., 1913, Das Gesetz Bevölkerungskonzentration. Petermann’s Geographische Mitteilungen, 59(1), 74–76. Austin R. F., 1984, Measuring and comparing two-dimensional shapes. In: G. L. Gaile, C. J. Willmott (eds.), Spatial statistics and models. Reidel Publishing Company, Dordrecht – Boston – Lanca- ster, 293–312. Awtuch A., 2008, „Serce nie sługa” – przypadek gdański. Czasopismo Techniczne, 2A, 15–22. Bachi R., 1957, Statistical analysis of geographical series. Kaplan School, Hebrew University and Israel Bureau of Statistics, Jerusalem. Bagińska A., 2014, Zmiany przestrzenne i fizjonomiczne na terenie dawnego lotniska radzieckiego w Skarbimierzu. Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Zakład Analiz Regionalnych i lokalnych (praca magisterska). Bagińska J., 2007, Kilka uwag na temat linii pasażerskich w Polsce w latach 1989-2006. Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, 14, 157–164. Bagiński E. 2000, Wrocław i strefa przymiejska jako układ osadniczy (w interdyscyplinarnych badaniach planistów przestrzennych). Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław. Balzer O., 1910, Chronologia najstarszych kształtów wsi słowiańskiej i polskiej. Kwartalnik Historyczny, 24. Bański J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Prze- strzennego Zagospodarowania PAN, 172, Warszawa. Bański J., 2002, Geografia wsi – nowa dyscyplina badawcza polskiej geografii. Przegląd Geograficzny, 74(3), 367–379. Bański J., 2004, Procesy ludnościowe na obszarach wiejskich. W: J. Bański (red.), Polska przestrzeń wiejska: procesy i perspektywy. Studia Obszarów Wiejskich, 6, IGiPZ PAN, Warszawa, 21–38. Bański J., 2006, Geografia polskiej wsi. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Bański J., 2008a, Strefa podmiejska – już nie miasto, jeszcze nie wieś. W: A. Jezierska-Thole, L. Kozłow- ski (red.), Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Toruń, 29–44. Bański J., 2008b, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego. Studia Obszarów Wiejskich, 14, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Baranowska M., 2007, Koncepcja zjawiska fringe belt. W: I. Jażdżewska (red.), Polska geografia osadnictwa. Dotychczasowy dorobek. Program badań, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwer- sytet Łódzki, Łódź, 177–183. Bassand M., 1982, Ville regions et societies. Presses Polytechnique Romandes, Lausanne. Beaujeu-Garnier J., Chabot G., 1971, Zarys geografii miast. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War- szawa. Benedikt M., 1979, To take hold of space: isovists and isovist fields. Environment and Planning B, 6, 47–65. Benthien B., 1960, Die historischen Flurformen des südwestlichen Mecklenburg. Eine Studie zum problem Dorf, Feld und Wirtschaft, zugleich ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte der ländlichen Siedlungen im Bezirk Schwerin. Schwerin. Bernard J., 1931, Une formule pour la cartographie de l’habitat rural avec application au département de l’Yonne. Comptes Rendu CIG, Paris, 3, 108–117. Berndt H., 1978, Die Natur der Stadt. Frankfurt/M. Bertelsmeier E., Jäger H., Lienau C., Müller-Wille W., Niemeier G., Nitz H. J., Schwarz G., Sick W. D., Uhlig H., 1970, Projekt system klasyfikacyjnego terminów dla analizy geograficznej układów przestrzennych pól. W: Prace z terminologii i metodyki badań osadnictwa wiejskiego. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 2, 14–39. Birch B. P., 1967, The measurement of dispersed patterns of settlements. Tijdschrift voor economische en sociale geografie, 58, 68–75. Blanchard R., 1922, Une méthode de gégraphie urbaine. La Vie Urbaine, Paris.

141 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Bobek H., 1927, Grundfragen der Stadtgeographie. Geographische Anzeiger, 213–224. Bogucka M., Samsonowicz H., 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Borcz Z., 2008, Rozwój przestrzenny wsi o tradycjach miejskich. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 10, 171–177. Borcz Z., Niedźwiedzka-Filipiak I., Zaniewska H., 2009, Transformacje miasto wieś – wieś miasto. Wy- dawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Wrocław. Boustedt O., 1967, Ośrodki centralne i strefy ich wpływów. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficz- nej, Instytut Geografii PAN, 2, 105–127. Boyce R. B., Clark W. A. V., 1964, The concept of shape in geography. Geographical Review, 54, 561–572. Bradecki T., 2012, Przyszłość miasta zwartego. Przykłady projektów i realizacji. Koncepcja zagospodarowania terenu Praga Południe w Warszawie. Architektura. Czasopismo Techniczne, 1, 109–116. Bradecki T., Twardoch A., 2013, Współczesne kierunki kształtowania zabudowy mieszkaniowej. Politech- nika Śląska, Gliwice. Bromek K., 1949, Mapa użytkowania powierzchni ziemi. Arkusz 1:25000. Kraków. Bromek K., 1955, Opracowanie szczegółowej mapy użytkowania ziemi dla Krakowa. Przegląd Geogra- ficzny, 27(1), 589–604. Bromek K., 1967, Mapy i miary koncentracji w geografii ekonomicznej. Przegląd Geograficzny, 39(1), 161–172. Bujak F., 1905, Studia nad osadnictwem Małopolski. Część 1. Rozprawy Wydziału Historyczno- Filozoficznego PAU, 47. Bunge W., 1966, Theoretical geography. Lund studien in Geography, Ser. C, no 1, Lund, Gleerup. Burgess E. W., 1925, The growth of the city: an introduction to research project. In: R. E. Park, E. W. Burgess, R. D. McKenzie (ed.), The city. University of Chicago Press, Chicago, 47–62. Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowaniu wsi. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Cataldi G., Maffei G. L. i Vaccaro P., 1997, The Italian school of process typology. Urban Morphology, 1, 49–50. Cataldi G., Maffei G. L. i Vaccaro P., 2002, Saverio Muratori and the Italian school of planning typology. Urban Morphology, 6(1), 3–20. Cherry G., 1976, Rural planning problems. Leonard Hill, London. Chiffre J., 1969, Une nouvelle formule de dispersion de l’habitat rurale: son application au Nivernais. Revenue Geographique de l’Est, 1-2, 149–175. Chilczuk M., 1963, Sieć ośrodków więzi społeczno-gospodarczej wsi w Polsce. Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 45. Chilczuk M., 1970, Osadnictwo wiejskie Polski. Formy i układy przestrzenne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Chilczuk M., 1975, Osadnictwo wiejskie. Metody badań koncentracji zabudowy i kształtów wsi. Państwo- we Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Chłopek W., 2004, Świętoszów wczoraj i dziś. Wydawnictwo Monogram, Żary. Cho H., 2011, Future Korean Urban Transformation as the result of Integration of Urban Administrative Districts. In: The Asian Conference on Asian Studies 2011. Conference Proceedings, Interna- tional Academic Forum, 117–131. Chojnicki Z., Czyż T., 1989, Charakterystyka małych miast regionu poznańskiego a koncepcja kontinuum miejsko-wiejskiego. W: P. Korcelli, A. Gawryszewski (red.), Współczesne przemiany regionalnych systemów osadniczych w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 152, 139–157. Chorley R. J., 1960, Geomorphology and general systems theory. Geological Survey Professional Paper, 500-B, Washington. Chowaniec M., 1971, Zarys rozwoju osadnictwa rolniczego w Polsce. Budownictwo Wiejskie, 2. Chowaniec M., 1989, Zarys teorii i zasad kształtowania osiedli i terenów wiejskich. Politechnika Krakow- ska, Kraków. Christaller W., 1937, Die ländliche Siedlungsweise im Deutschen Reich und ihre Beziehungen zur Ge- meindeorganisation. W. Kohlhammer, Stuttgart. Ciok S., 1992, Urbanizacja wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia. W: W. Misiak (red.), Miasta polskie w procesie przemian. Studia nad Wrocławiem i Oleśnicą. Socjologia, 3, Acta Universitatis Wra- tislaviensis, 1380, 131–150.

142 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Ciok S., 1995, Zmiany ludnościowe i osadnicze w Sudetach. Prace Instytutu Geograficznego, seria B, 12, Acta Universitatis Wratislaviensis, Wrocław, 51–64. Clark P. J., Evans F. C., 1954, Distance to nearest neighbour as a measure of spatial relationships in population. Ecology, 35(4), 445–453. Cloke P. J., 1977, An index of rurality for England and Wales. Regional Studies, 11, 31–46. Cloke P., Doel M., Matless D., Phillips M., Thrift N., 1994, Writing the rural: five cultural geographies. Paul Chapman, London. Cloke P. J., Edwards G., 1986, Rurality in England and Wales: a replication of the 1971 index. Regional Studies. Journal of the Regional Science Association, 20(4), 289–306. Cloke P., Goodwin M., 1992, The Changing Function and Position of Rural Areas in Europe. In: P. Huigen, L. Paul, K. Volkers (ed.), The Changing Function and Position of Rural Areas in Eu- rope. Netherlands Geographical Studies, 153, 19–35. Clozier R., 1931, L’habitat rural dans le dépertement du Lot. Comptes Rendu CIG, Paris, 3, 134–149. Conroy-Dalton R; Dalton N, 2007, Applying Depth Decay Functions to Space Syntax Network Graphs. In: (Proceedings) Sixth International Space Syntax Symposium. Conzen M. P., 2001, The study of urban form in the United States, Urban Morphology, 5(1), 3–14. Conzen M. R. G., 1960, Alnwick, Northumberland: A Study in Town Plan Analysis. Institute of British Geographers, Publication, 27, London. Conzen M. R. G., 1962, The Plan Analysis of an English City Centre (Newcastle upon Tyne). In: Procced- ings of the International Geographical Union Symposium in Urban Geography. Lund 1960. Lund Studies in Geography, 383–414. Conzen M. R. G., 1968, The Use of Town Plans in the Study of Urban History. In: H. J. Dyos (ed.), The study of Urban History. London, 142–170. Cudny W., 2008, The study of landscape physiognomy of urban areas – the methodology development. In: Methods of Landscape Research. Dissertations Commission of Cultural Landscape, 8, Com- mission of Cultural Landscape of Polish Geographical Society, Sosnowiec, 74–85. Curry L., 1964, The random economy: An exploration in settlement theory. Annals of the Association of American Geographers, 54, 138–146. Czarnecka J., 1971, Delimitacja zespołów osadniczych przy zastosowaniu grafów na przykładzie co- dziennych dojazdów pracowniczych. Prace Naukowe WSE we Wrocławiu, 25(47), Wrocław. Czarnecki W., 1965a, Planowanie miast i osiedli. Tom I: Wiadomości ogólne. Planowanie przestrzenne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Czarnecki W., 1965b, Planowanie miast i osiedli. Tom II: Miejsca pracy i zamieszkania. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Czerny W., 1972, Architektura zespołów osiedleńczych. Studia i szkice. Wydawnictwo Arkady, Warsza- wa. Dacey M. F., 1962, Analysis of central place and point patterns by a nearest neighbour method. In: K. Norburg (ed.), IGU Symposium in Urban Geography. Lund. Dara-Abrams D., 2009. Extracting Cognitively Relevant Measures from Environmental Models. In: D. Koch, J. Steen (eds.), Proceedings of the 7th International Space Syntax Symposium, Stockholm. Darin M., 1998, The study of urban form in France, Urban Morphology, 2(2), 63–76. Dąbrowska-Milewska G., 2010, Standardy urbanistyczne dla terenów mieszkaniowych – wybrane zagadnienia. Architecturae et Artibus, 1/2010, 17–31. Debouverie A. H., 1943, Une méthode a base numérique pour la cartographie de l’habitat rural. Bulletin de la Société Belge de Géographie, 13, 146–196. Demangeon A., 1927, La Géographie de l’habitat rural. Annales de Géographie, 36. Demangeon A., 1933, Une carte de l’habitat. Annales de Géographie, 42, 225–232. Demangeon A., 1939, Types de peuplement rural en France. Annales de Géographie, 48, 1–21. Desyllas J., 1997, Berlin in Transition. Using Space Syntax to analyse the relationship between land use, land value and urban morphology. In: First International Space Syntax Symposium. University College London. Dewey R., 1960, The rural-urban continuum: Real but relatively unimportant. American Journal of Sociol- ogy, 66(1), 60–66. Doi S., 1969, Graph Theoretical Measure of Status Subspace on Geographical Space. Graphs Reports of Tokyo Metropolitan University 4, Tokyo. Dobrowolska M., 1959, Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej. Przegląd Geo- graficzny, 31(1), 3–32.

143 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Dobrowolska M., 1961, The morphogenesis of the agrarian landscape of southern Poland. Geografiska Annaler, 43(1-2), 26–45, Dobrowolska M., 1970, Dynamika struktur osadniczych i ich układów przestrzennych. Folia Geographica. Seria Geographica Oeconomica, 3. Dobrowolski K., 1928, Najstarsze kształty wsi w Polsce. Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU, 33, 3. Dobrowolski K., 1935, Najstarsze osadnictwo Podhala. Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, 20, Lwów. Domański R., 1970, Syntetyczna charakterystyka obszaru na przykładzie okręgu przemysłowego Konin- Łęczyca-Inowrocław. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Drobek W., 1990, Zmiany wybranych elementów struktury demograficznej obszarów wiejskich Opolsz- czyzny pod wpływem wyludniania. W: K. Heffner (red.), Procesy wyludniania się wsi w regionie opolskim. Instytut Śląski w Opolu, Opole, 67–89. Drobek W., 1996, Tryb formalny i praktyka nadawania praw miejskich w Polsce. W: S. Czaja i in. (red.), Gospodarka, środowisko przyrodnicze, informacja. Ogólnopolska Konferencja Naukowa, Pokrzywna 15-17 grudnia 1995, Wrocław, 211–215. Drobek W., 1999, Rola miast zdegradowanych w sieci osadniczej Śląska. Wydawnictwo Instytut Śląski w Opolu, Opole. Drobek W., 2000, O restytucji praw miejskich śląskich miast zdegradowanych. W: J. Słodczyk (red.), Społeczne, gospodarcze i przestrzenne przeobrażenia miast. Uniwersytet Opolski, Opole, 241–249. Drobek W., 2002, Polskie nowe miasta (1977-2001). W: J. Słodczyk (red.), Przemiany bazy ekonomicznej i struktury przestrzennej miasta. Uniwersytet Opolski, Opole, 71–84. Drobek W., Heffner K., 1992, Infrastrukturalne i funkcjonalne czynniki przemian w wiejskiej sieci osadniczej Śląska Opolskiego. Instytut Śląski w Opolu, Opole. Drobek W., Heffner K., 1993, Problemy i uwarunkowania restytucji praw miejskich ośrodka lokalnego. W: W. Maik (red.), Problematyka lokalnych systemów osadniczych. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 87–96. Ducruet C., Lugo I., 2013, Structure and dynamics of transportation networks: models, methods, and applications. In: J. P. Rodrigue, T. E. Notteboom and J. Shaw (eds.), The SAGE Handbook of Transport Studies. SAGE, 347–364. Duncan O. D., 1957, The Measurement of Population Distribution. Population Studies, 11(1), 27–45. Dymitrow M., 2012, The Hidden Face of Urbanity. Morphological Differentiation of Degraded and Resti- tuted Towns in Poland in the Context of the Efficacy of the National Administrative System. De- gree Project for Master of Science, University of Gothenburg, Gothenburg. Dymitrow M., 2013, Degraded towns in Poland as cultural heritage. International Journal of Heritage Studies, 19(7), 613–631. Dziegieć E., 1995, Urbanizacja terenów wiejskich w Polsce, Turyzm, 5(1), 5–56. Dziewoński K., 1947, Przeobrażenia osadnictwa miejskiego w Polsce. Czasopismo Geograficzne, 18(1-4), 202–231. Dziewoński K., 1956, Geografia osadnictwa i zaludnienia. Dorobek, podstawy teoretyczne, problemy badawcze. Przegląd Geograficzny, 28(4), 721–764. Dziewoński K., 1957, Zagadnienie rozwoju miasta wczesnośredniowiecznego w Polsce. Kwartalnik Archi- tektury i Urbanistyki, 2(2). Dziewoński K., 1962, Zagadnienie typologii morfologicznej miast w Polsce. Czasopismo Geograficzne, 33(4), 441–457. Dziewoński K., 1969, O nowy model sieci osadniczej i urbanizacji kraju. Sprawy Mieszkaniowe, 7(2-3), 89–100. Dziewoński K., 1975, The current forms and patterns of urbanization. In: R. Jones (ed.), Essays on world urbanization. London, 29–36. Dziewoński K., 1987, Strefa podmiejska – próba ujęcia teoretycznego. Przegląd Geograficzny, 59(1-2), 55–64. Dziewoński K., 1990, Narodowe systemy osadnicze 1975-1984. Postęp osiągnięty w badaniach porów- nawczych. W: Koncepcje i metody badawcze z dziedziny osadnictwa. Prace Geograficzne, 154, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 242–255. Dziewoński K., Jerczyński M., 1977, Współczesne procesy urbanizacji w Polsce. W: Statystyczna charakterystyka miasta. Funkcje dominujące. Statystyka Polski, 85, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, 7–19.

144 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniające się w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 148, Warszawa. Ebert W., 1936, Ländliche Siedelformen im deutschen Osten. Berlin. Eysymontt R., 2009, Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej. Wydawnictwo Via Nova, Wrocław. Falkowski J., 1993, Przekształcenia funkcjonalno-strukturalne i przestrzenne obszarów wiejskich Polski (ujęcie diagnostyczno-modelowe). Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Figlus T., 2013, Morfogeneza wsi na obszarze Polski Środkowej. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Łódz- ki (maszynopis). Figlus T., Kaczyńska D., 2012, Dawne miasta o genezie wiejskiej z nierozwiniętym układem urbanistycz- nym na przykładzie Polski Środkowej oraz Pomorza Zachodniego. W: K. Fortuniak (red.), Prze- strzeń w badaniach geograficznych. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 199-208. Flis J., 1985, Szkolny słownik geograficzny. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Florence P. S., 1948, Investment, Location, and Size of Plants. Cambridge University Press, Cambridge. Gaczek M., 1979, Struktura przestrzeni rezydencjonalnej Poznania. Studium analizy czynnikowej. Seria Geografia, 4, Oddział PAN w Poznaniu, Poznań. Garrison W. L., 1968, Connectivity of the Interstate Highway System. Papers of the Regional Science Association 6, 121–137. Garrison W. L., Marble D. F., 1963, Factor – Analytic Study of the Connectivity of a Transportation Net- work. Regional Science Association, Lund, Sweden. Geisler W., 1922, Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig. Hamburg. Geisler W., 1924, Die Deutsche Stadt: Ein Beitrag zur Morphologie der Kulturlandschaft. Forschungen zur deutschen Landes und Volkskunde, 22(5), Stuttgart. George P., 1956, Miasto. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. George P., 1959, Wieś. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Getis A., 1964, Temporal analysis of land use patterns with the use of nearest neighbour and quadrat methods. Annals of the Association of American Geographers, 54, 391–399. Gibbs J. P., 1961, Urban research methods. Van Nostrand Company, New York. Gierańczyk W., Kluba M. (red.), 2008, Problemy i metody oceny kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich, 13. Gilg A., 1985, An introduction to rural geography. Edward Arnold, Baltimore. Golachowski, S., 1957: Głos w dyskusji nad genezą rozplanowania średniowiecznego Wrocławia. Kwar- talnik Architektury i Urbanistyki, 1, 23–28. Golachowski S., 1957, Studia historyczno-geograficzne nad Wrocławiem na przełomie XVIII i XIX w. Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego, seria A, 12. Golachowski S., 1962, Niektóre formy układy pól we wsiach średniowiecznych Śląska. Sprawozdania Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria A, 17, Wrocław. Golachowski S., 1964, Dawne wzory i nowe modele wsi. Czasopismo Geograficzne, 35(3-4), 371–386. Golachowski S., 1965, Proces semiurbanizacji w województwie opolskim. Kwartalnik Opolski, 2, 54–58. Golachowski S., 1966, Urbanizacja wsi w województwie opolskim. Materiały i Studia Międzyuczelnianego Zakładu Podstawowych Problemów Architektury, Urbanistyki i Budownictwa, seria 4, zeszyt 5, Warszawa, 45–66. Golachowski S., 1969, Studia nad miastami i wsiami śląskimi. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Osso- lineum, Wrocław. Golachowski S., Kostrubiec B., Zagożdżon A., 1974, Metody badań geograficzno-osadniczych. Państwo- we Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Golachowski S., Szulc H., 1963, Rozłogi miejskie jako przedmiot badań historyczno-geograficznych. Studia Geograficzne, 1, Acta Universitatis Wratislaviensis, 9, 37–53, Gonda-Soroczyńska E., 2009, Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu. Infra- struktura i ekologia terenów wiejskich PAN, 4/2009, 149–165. Gorzuchowski S., 1936, Geneza I funkcje osiedli typu miejskiego. Samorząd Terytorialny, 8(3-4), 34–67 Greer S., 1962, The emerging city. The Free Press of Glencoe, New York. Griffiths S., 2012, The use of Space Syntax in Historical Research: current practice and future possibili- ties. In: M. Greene, J. Reyes, A. Castro (eds.), Proceedings: Eighth International Space Syntax Symposium. Santiago de Chile. Gross J., Yellen J., 1999, Graph Theory and Its Application. CRC Press, London. Grykień S., 1999, Proces przekształceń poradzieckiej miejscowości Świętoszów. W: J. Kaczmarek (red.), Przestrzeń miejska, jej organizacja i przemiany. XII Konwersatorium wiedzy o mieście, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 127–132.

145 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Guzek M., 1967, Zasada kosztów komparatywnych a problemy RWPG. Polskie Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa. Gzell S., Wośko-Czeranowska A., Majewska A., Świeżewska K., 2011, Miasto zwarte. Problem terenów granicznych. Urbanistyka, Międzyuczelniane Zeszyty Naukowe, Akapit-DTP, Warszawa. Haggett P., 1965, Locational Analysis in Human Geography. St. Martin's Press, London. Haggett P., Chorley R. J., 1969, Network analysis in geography. Edward Arnold, London. Hall T., 2001, Urban geography. Taylor & Francis, New York. Hamm B., 1990, Wprowadzenie do socjologii osadnictwa. Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa. Harańczyk A., 1998, Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Harary F., 1970, Graph Theory as a Structural Model in the Social Sciences. W: B. Harris (ed.), Graph Theory and its Applications, Academic Press, New York, 1–16. Harris B., 1985, Urban simulation-models in regional science. Journal of Regional Science, 25, 545–567. Harris C. D., Ullman E. L., 1945, The nature of cities. Annales, 242, American Academy of Political and Social Science, 7–17. Hassinger H., 1927, Basel: Ein Geographisches Städtebild. In: F. Metz (ed.), Beitrage zur Oberrhei- nischen Landeskunde (Karlsruher Geographentag), Breslau, 103–130. Hatt P. K., Reiss A. J., 1963, Introduction. In: P. K. Hatt, A. J. Reiss (eds.), Cities and Society. The Free Press of Glencoe, Illinois. Heffner K., 1987, Przekształcenia w układzie morfologicznym ośrodka lokalnego (na przykładzie Korfan- towa, województwo opolskie). W: K. Heffner (red.), Problemy przestrzennego rozwoju ośrod- ków lokalnych (na przykładzie Korfantowa w województwie opolskim). Instytut Śląski, Opole, 107–142. Heffner K., 1990, Przebieg procesów depopulacyjnych na Opolszczyźnie. W: K. Heffner (red.), Procesy wyludniania się wsi w regionie opolskim. Badania nad Rozwojem Regionu, Instytut Śląski w Opolu, Opole, 7–47. Heffner K., Kulesza M., 2005, Wiejska geneza wybranych miast środkowej Polski. W: K. Heffner (red.), Małe miasta a rozwój lokalny i regionalny. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej w Katowi- cach, 229–244 Hellmich M., 1912/13, Gemarkung, Dorf und Haus in Schlesien. Schlesien, 6, Breslau. Hillier B., 1996, Space is the Machine: A Configurational Theory of Architecture. Cambridge University Press, Cambridge. Hillier B., 1999, Centrality as a process. Urban Design International, 4, 107–127. Hillier B., Hanson J., 1984, The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press. Hillier B., Hanson J., Graham H., 1987, Ideas are in things: an application of the space syntax method to discovering house genotypes. Environment and Planning B: Planning and Design, 14, 363–385. Hoover E. M., 1936, The measurement of industrial location. The Review of Economic Statistics, 18, 119–146. Hornby W. F., Jones M., 1991, An Introduction to Settlement Geography. Cambridge University Press. Horton R. E., 1932, Drainage Basin Characteristics. Transactions of the American Geophysical Union, 13, 350–361. Hoyt H., 1939, The structure and growth of residential neighbourhoods in American cities. Federal Houst- ing Administration, Washington. Hudson F. S., 1976, A geography of settlements. Macdonald and Evans Ltd. Jagielski A., 1982, Społeczna i przestrzenna struktura miast w świetle geograficznych badań miast polskich. W: Z. Pióro (red.), Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii społecznej. Warszawa, 160–190. Jahn A., 1969, Pewien wzór dla wyrażenia rozproszenia osiedli wiejskich. Czasopismo Geograficzne, 40(3), 331–339. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 2012, Procesy urbanizacji. W: S. Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 175–206. Jałowiecki B., 1966, Mierniki urbanizacji. Próba teoretycznego zarysowania problematyki. Studia Socjolo- giczne, 3(220, 33–47. Jałowiecki B., 1972, Miasto i społeczne procesy urbanizacji. Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków.

146 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Jałowiecki B., 1987, Proces urbanizacji a relacje miasto-wieś. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. James G. A., Cliff A. D., Haggett P., Ord J. K., 1970, Some discrete Distributions for Graphs with Applica- tions to Regional Transport Networks. Geografiska Annaler, 52B(1), 14–21. Janowski B., 1903, O kształcie osad. Wisła, 17. Jażdżewska I., 2003, Statystyka dla geografów. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Jażdżewska I., 2008a, Dlaczego warto stosować teorię grafów w badaniach geografii historycznej? Przy- kłady zastosowania. W: M. Kulesza (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wy- brane problemy geografii historycznej. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 243–256. Jażdżewska I., 2008b, Przemiany miejskiej sieci osadniczej w Polsce w świetle metod matematycznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Jażdżewska I., 2012, Sieć i system osadniczy miast. W: S. Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 343–378. Jedut R., 1961, Metoda koncentracji w zastosowaniu do badania rozmieszczenia ludności na przykładzie Polski. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, 16(5), 119–156. Jefferson M., 1909, The antrophogeography of some great cities. A study in distribution of population. Bulletin of American Geographical Society, 41, 537–567. Jelonek A., 1985, O problemach demograficznych strefy podmiejskiej. Folia Geographica, 5, Acta Univer- sitatis Lodziensis, 327–336. Jenks M., Burton E., Williams K., 1996, The Compact City: A Sustainable Form? Spoon Press. Jezierska-Thöle A., Kozłowski L. (red.), 2008, Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko- wiejskiego w Polsce. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Jiang B., 1998, A space syntax approach to spatial cognition in urban environments. In: Position paper for NSF-funded research workshop Cognitive Models of Dynamic Phenomena and Their Repre- sentations. Jiang B., Claramunt C., 2002, A Structural Approach to Model Generalisation of an Urban Street Network. In: 5th AGILE Conference on Geographic Information Science. Palma (Mallorca, Spain), April 25th-27th 2002, 1–10. Jiang B., Claramunt C., Klarqvist B., 2000, An integration of space syntax into GIS for modelling urban spaces. JAG, 2(3/4), 161–171. Johnston R. J., Gregory D., Smith D. M. (eds.), 1993, The dictionary of human geography. Blackwell, Oxford. Jokiel B., Kostrubiec B., 1981, Statystyka z elementami matematyki dla geografów. Państwowe Wydaw- nictwo Naukowe, Warszawa. Jokiel B., Miszewska B., 2008, Powojenne lokacje miast w Polsce i ich wpływ na proces urbanizacji. W: J. Słodczyk i M. Śmigielska (red.), Współczesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji. Uniwersytet Opolski, Opole, 185–196. Jonassen C. T., Peres S. H., 1960, Interrelationship of dimentions of community systems: A factor analysis of eighty-two variables. Columbus, Ohio. Jurek J., 1991, Zmiany struktury społeczno-ekonomicznej wsi w strefie podmiejskiej Poznania. Seria Geografia, 52, Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań. Kachniarz T., 1970, Typy form osadniczych, tendencje i kierunki rozwoju. Instytut Urbanistyki i Architektu- ry, Seria prac własnych, 176, Warszawa. Kajdanek K, 2011, Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wro- cławia. Wydawnictwo NOMOS, Kraków. Kajdanek K., 2012, Suburbanizacja po polsku. Wydawnictwo NOMOS, Kraków. Kalinowski W., 1972, Krzyżowe układy miast polskich i ich średniowieczna geneza. Kwartalnik Architektu- ry i Urbanistyki, 17(1). Kamińska G., 2000, Liczbowe charakterystyki struktur przestrzennych. W: Geomatyka w badaniach struktur przestrzennych kompleksów leśnych. Wydawnictwo Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa, 68–71. Kamiński Z., 1970, Z metodyki badań nad hierarchią funkcjonalną wiejskich jednostek osadniczych. Sprawozdanie PTPN za I półrocze, 1, Poznań, 134–137. Kania C., 1965, Sieć osadnicza a problemy struktury gospodarczej regionu opolskiego. Instytut Geo- graficzny, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław (maszynopis). Kansky K. J., 1963, Structure of Transport Networks: relationships between Network Geometry and Regional Characteristics. University of Chicago, Department of Geography, Research Papers 84, Chicago.

147 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Kant E., 1950, Quelque problémes concernant la représentation de la densité de l’habitations rurales. Lund Studies in Geography, Ser. B., 2, 1–9. Kantor-Pietraga I., 2014, Systematyka procesu depopulacji miast na obszarze Polski od XIX do XXI wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Kayser B., 1983, Le village recompose, pour l`analyse du changemant social et cultural en milieu rural. Geodoc, 27, Toulouse. Kiełczewska M., 1931, Osadnictwo wiejskie Wielkopolski. Badania Geograficzne nad Polską Północno- Zachodnią, 6/7. Kiełczewska M., 1934, Osadnictwo wiejskie Pomorza. Poznań. Kiełczewska-Zaleska M., 1956, O powstaniu i przeobrażeniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego. Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 5, Warszawa. Kiełczewska-Zaleska M., 1965, O typach osiedli wiejskich w Polsce i planie ich przebudowy. Przegląd Geograficzny, 42(2), 225–234. Kiełczewska-Zaleska M., 1970, O różnych rodzajach klasyfikacji osiedli wiejskich. Budownictwo Wiejskie, 8, s. 373–376. Kiełczewska-Zaleska M., 1971, Zaplecze Tarnowa i jego struktura osadnicza. W: Studia z geografii śred- nich miast w Polsce. Problematyka Tarnowa. Prace Geograficzne IG PAN, 82, 183–220. Kiełczewska-Zaleska M., 1972, Geografia osadnictwa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Kiełczewska-Zaleska M., 1981, Nowe kierunki badań w geografii miast. Geografia w Szkole, 2. Kirk W., 1980, The rural-urban continuum: perception and reality. In: G. Enyedi, J. Meszaros (eds.), Development of settlement systems, Budapest, 11–19. Klimczak H., 2002, Modelowanie kartograficzne w badaniach przydatności obszarów pod zalesienie. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław. Knothe H., 1938, Beispiele schlesischer Dorfformen. Veröffentl. der Schlesischen Gesellschaft für Erdkunde, 26. Koch D., Steen J. (eds.). 2009, Proceedings of the 7 th International Space Syntax Symposium. Stockholm. Korcelli P., 1974, Teoria rozwoju struktury przestrzennej miast. Studia KPZK PAN, 45, Warszawa. Korzan B., 1978, Elementy teorii grafów i sieci. Metody i zastosowania. Wydawnictwo Naukowo-Tech- niczne, Warszawa. Kosiński L., 1957, Miasta i osiedla miejskie w województwie białostockim. Przegląd Geograficzny, 29(3), 645–678. Kosiński L., 1967, Geografia ludności. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Kosiński L., Jelonek A., 1959, Geografia zaludnienia i osadnictwa. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń- skiego, Kraków. Kossmann O., 1930, Rys geograficzny planu miasta Łodzi. Czasopismo Przyrodnicze, 4(5-7). Kostrowicki J., 1952, O funkcjach miastotwórczych i typach funkcjonalnych miast. Przegląd Geograficzny, 25(4), 12–52. Kostrowicki A.S., 1978, Interactions between natural environment and the forms of environmental man- agement in rural areas. In: Transformations of Rural Areas. Proceedings of the 1st Polish- Yugoslav Geographical Seminar, Ohrid. Institute of Geography and Spatial Organization, Polish Academy of Sciences, Warsaw, 214–228. Kostrubiec B., 1965, Klasyfikacja dynamiczna i wielocechowa województw Polski. Biuletyn KPZK PAN, 35, 28–49. Kostrubiec B., 1970, Sposoby pomiaru kształtów użyteczne w geografii i naukach pokrewnych. Czasopi- smo Geograficzne, 42(2), 377–393. Kostrubiec B., 1971, Analiza matematyczna zbioru osiedli województwa opolskiego. W: S. Golachowski (red.), Struktury i procesy osadnicze. Instytut Śląski w Opolu, 9–66. Kostrubiec B., 1972, Analiza zjawisk koncentracji w sieci osadniczej. Problemy metodyczne. Prace Geo- graficzne, 93, Instytut Geografii PAN, Wrocław. Kostrubiec B., 1977, Metody badania koncentracji przestrzennej. W: Z. Chojnicki (red.), Metody ilościowe i modele w geografii. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 63–76. Koter M., 1969, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej. Prace Instytutu Geografii PAN, 79, Warszawa. Koter M., 1974, Fizjonomia, morfologia i morfogeneza miasta. Przegląd rozwoju oraz próba uściślenia pojęć. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, seria II, 55, 3–16. Koter M., 1979, Struktura morfogenetyczna wielkiego miasta na przykładzie Łodzi. Acta Universitatis Lodziensis, Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, seria 2, 21.

148 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Koter M., 1985, Kształtowanie się strefy podmiejskiej w świetle badań historyczno-geograficznych. Folia Geographica, 5, Acta Universitatis Lodziensis, 61–73. Koter M., 1990, The morphological evolution of a nineteenth-century city centre: Lodz, Poland, 1825- 1973. In: T. R. Slater (ed.), The built form of western cities: essays for MRG Conzen on the oc- casion of his eightieth birthday. Leicester University Press, 109–141. Koter M., 1994a, Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast. W: M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Toruń – Łódź, 26–31. Koter M., 1994b, Rola wiejskich elementów morfologicznych w procesie kształtowania układu przestrzennego Łodzi. W: M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Pol- sce. Toruń – Łódź, 63–88. Koter M., Kulesza M., 1994, Badania geograficzno-historyczne osadnictwa miejskiego w Polsce w latach 1918-1993. W: S. Liszewski (red.), Geografia osadnictwa I ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993. Tom 2: Kierunki badań naukowych. Łódź, 131–160. Koter M., Kulesza M., 1999, The plans of medieval polish towns. Urban Morphology, 3(2), s. 63–78. Koter M., Kulesza M., 2007, Morfologia miast – stan i tendencje rozwoju. W: I. Jażdżewska (red.), Polska geografia osadnictwa. Dotychczasowy dorobek. Program badań, XX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 303–314. Koter M., Kulesza M., 2008, Zastosowanie metod conzenowskich w polskich badaniach morfologii miast. W: M. Kulesza (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 257–272. Koter M., Kulesza M., 2010, The study of urban form in Poland. Urban Morphology, 14(2), 111–120. Kotlicka J., 2008, Przemiany morfologiczne terenów przemysłowych Łodzi. Łódzkie Towarzystwo Nauko- we, Łódź. Kötter H., Krekeler H. J., 1977, Zur Sociologie der Stadt – Land – Beziehungen. In: R. König (ed.), Hand- buch der empirischen Sozialforschung. 10, Stuttgart, 1–41. Kötzschke R., 1927, Zum 60. Geburstage. Deutsche Siedlungsforschungen. Leipzig – Berlin. Kötzschke R., 1953, Ländliche Siedlung und Agrarwesen in Sachsen. Forschungen zur deutschen Landeskunde, 77. Kowalew S. A., 1963, Sielskoje rassielenije. Izd. Mosk. Univ., Moskwa. Kozaczewski T., 1972, Program budowy średniowiecznego miasta śląskiego. Prace naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 4, Wrocław, 4–50. Kozaczewski T., 1972, Rozplanowanie, układ przestrzenny i rozwój miasta średniowiecznego. Prace naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, 5, Wrocław. Krenzlin A., 1952, Dorf, Feld und Wirtschaft im Gebiet der grossen Täler und Platten östlich der Elbe. Remagen. Krenzlin A., 1983, Die Siedlungsformen der Provinz Brandenburg. Historischer Atlas von Brandenburg, Neue Folge, Lieferung 2; Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Colloqui- um-Verlag, Berlin. Krenzlin A., Reusch L., 1963, Die Entstehung der Gewannflur nach Untersuchungen im nördlichen Unter- franken. Frankf. Geogr. Hft., 25. Krüger M J T, 1979a, An approach to built-form connectivity at an urban scale: system description and its representation. Environment and Planning B: Planning and Design, 6(1), 67–88. Krüger M. T. J., 1979b, An approach to buiIt-form connectivity at an urban scale: variations of connectivity and adjacency measures amongst zones and other related topics. Environment and Planning B: Planning and Design, 6(3), 305–320. Krumbein W. C., Sloss L. L., 1959, Stratigraphy and Sedimentation. San Francisco, California. Krzysztofik R., 2006, Nowe miasta w Polsce w latach 1980-2007. Geneza i mechanizmy rozwoju. Próba typologii. Uniwersytet Śląski, Sosnowiec. Krzysztofik R., 2007. Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Krzysztofik R., 2008, Osiedla zurbanizowane bez formalnego statusu miejskiego na obszarze Polski w rozwoju historycznym – próba typologii. W: W. Gierańczyk, M. Kluba (red.), 2008, Problemy i metody oceny kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich, 13, 186–193. Krzysztofik R., Szmytkie R., 2011, Studia nad procesami i strukturami osadniczymi sieci miast Polski Południowej. Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, 68, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec.

149 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Kubijowicz T., 1927, Z antropogeografii Nowego Sącza. Prace Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagielloń- skiego, 8, Kraków. Kudłacz T., 1981, Zastosowanie metody grawitacji i grafów do hierarchizacji jednostek przestrzennych. Przegląd Geograficzny, 53(1), 519–534. Kulesza M., 1994, Ślady wczesnomiejskich osad targowych w planach niektórych miast wschodniej Wielkopolski. W: M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Toruń – Łódź, 89–101. Kulesza M., 1999, Uwagi o niektórych zabytkowych układach miejskich na obszarze Polski Środkowej. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 43(1-2), 95–107. Kulesza M., 2001, Morfogeneza miast na obszarze Polski Środkowej w okresie przedrozbiorowym. Daw- ne województwa łęczyckie i sieradzkie. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Kulikowski J. L., 1986, Zarys teorii grafów. Zastosowania w technice. Biblioteka Naukowa Inżyniera, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Kusiński W., Pojęcie i mierniki urbanizacji. Czasopismo Geograficzne, 49(4), 407–418. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich. Wydawnictwo Muza, Warszawa. Kwiatkowska E., 1963, Osadnictwo wiejskie ziemi dobrzyńskiej w świetle planów z XVIII i XIX w. i jego przemiany pod wpływem uwłaszczenia i parcelacji. Studia Societatis Scientiarum Torunensis, seria C, 4, 3. Lachert Z., Dembowska Z., 1974, Zagospodarowanie przestrzenne wsi a warunki produkcji roślinnej w gospodarstwach chłopskich. Tom 1. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Larkham P. J., 1988, Aesthetic control, architectural styles and townscape change. University of Birming- ham, Department of Geography, Occasional Publication, 25. Larkham P. J., 1991, Planning and the Historical Townscape. Habitat International, 15(1-2), 219–237. Latocha A., 2013, Wyludnione wsie w Sudetach. I co dalej? Przegląd Geograficzny, 85(3), 373–396. Lee D. R., Salee G. T., 1970, A method of measuring shape. Geographical Review, 60(4), 555–563. Lefévre M., 1921, Carte régionale du peuplement de la Belgique. La Géographie, 36, 1, 1–34. Leszczycki S., 1932, Analiza fizjonomii miasta. Wiadomości Geograficzne, 10(3-5), 61–63. Leszczycki S., 1936, Typy fizjonomiczne miast polskich. Samorząd Terytorialny, 8(1-2), 65–76. Leszczycki S., 1938, Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego. Kraków. Leszczycki S., 1939, Podstawy gospodarki uzdrowiskowo-letniskowej w Karpatach. Warszawa. Leszczycki S., 1964, Syntetyczne wskaźniki dla określania przestrzennej struktury gospodarki narodowej kraju. Biuletyn KPZK PAN, 32. Levine J., Landis J., 1989, Geographic information systems for local planning. Journal of the American Planning Association, 55, 209–220. Lienau C., 1970, Schemat terminologiczny dla geograficznego ujęcia osiedli wiejskich. W: Prace z terminologii i metodyki badań osadnictwa wiejskiego. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficz- nej, 2, 40–81. Lisowska A., Szmytkie R., 2014, Definicja miasta i kryteria miejskości w prawie polskim. W: K. Kuć- Czajkowska, M. Sidor (red.), Miasta, aglomeracje, metropolie w nurcie globalnych przemian. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 17–31. Liszewski S., 1977, Zmiany w użytkowaniu ziemi na terenie Łodzi w latach 1945-1974. Przegląd Ekono- miczno-Społeczny miasta Łodzi, 4. Liszewski S., 1979, Zróżnicowanie przestrzenne użytkowania ziemi w Łodzi. Acta Universitatis Lodzien- sis, Nauki Matematyczno Przyrodnicze, Seria II, 21. Liszewski S., 1987, Strefa podmiejska jako przedmiot badan geograficznych. Próba syntezy. Przegląd Geograficzny, 59(1-2), 65–79. Liszewski S., 1994, Studia nad strukturami przestrzennymi miast. W: S. Liszewski (red.), Geografia osadnictwa I ludności w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993. Tom 2: Kierunki badań naukowych. Łódź, 181–199. Liszewski S., 1995, Przestrzeń turystyczna. Turyzm, 5(2), 87–103. Liszewski S., 1997, Przestrzeń miejska i jej organizacja. W: B. Domański (red.), Geografia, człowiek, gospodarka. Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 55–65. Liszewski S., 2012, Formy i struktury przestrzenne wielkich skupisk miejskich. W: S. Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 207–253. Liszewski S., Maik W., 2000, Osadnictwo. Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. 19, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań. Łoboda J., 1973, Rozwój systemu sieci nadającej program telewizyjny w Polsce w ujęciu grafowym. Czasopismo Geograficzne, 44(1), 13–31.

150 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Maciejewska F., J., 1995, Geneza, rozwój i przemiany sieci osadniczej regionu piskiego od XIII wieku do 1988 roku. Olsztyn Maik W., 1976a, Analiza funkcjonalna sieci osadniczej podregionu kalisko-ostrowskiego. Seria Geografia, 11, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań. Maik W., 1976b, Założenia i zastosowanie koncepcji zespołów osadniczych. Przegląd Geograficzny, 78(2), 235–251. Maik W., 1977, A graph theory approach to the hierarchical ordering of elements of the settlements systems. Questiones Geographicae, 4, 95–108. Maik W., 1979, Zastosowanie metod grafowych do hierarchizacji elementów systemu osadniczego. W: Z. Chojnicki (red.), Struktura i funkcje układów przestrzenno-ekonomicznych. Seria Geogra- fia, 18, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, 37–43. Maik W., 1985, Charakterystyka strefy podmiejskiej w kategoriach funkcjonalnych, próba rekonstrukcji modelu pojęciowego i metody badawczej, Folia Geographica, 5, Acta Universitatis Lodziensis, 41–60. Maik W., 1992, Podstawy geografii miast. Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń. Maik W., 2008, Kontinuum wiejsko-miejskie jako układ dynamiczny i rezultat zmian osadniczych i spo- łecznych. W: A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.), Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. IGiPZ PAN, Toruń, 55–61. Maleszka W., Szmytkie R., 2009, Zmiany ludnościowe w strefie podmiejskiej Wrocławia. W: W. Kamiń- ska, M. Mularczyk (red.), Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich. Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce, 19–34. Malisz B., 1966, Zarys teorii kształtowania układów osadniczych. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. Małachowski K., Szymańska D., 1995, Borne Sulinowo u progu swojego rozwoju. Czasopismo Geogra- ficzne, 66(1), 61–68. Marshall S., 2004, Streets and patterns. Routledge, London. Marszałkowicz T., 1960, Badania nierównomierności rozmieszczenia przy pomocy krzywej i wskaźnika koncentracji terytorialnej. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 6, 78–79. Martiny R., 1928, Die Grundrissgestaltung der deutsctren Siedlungen. Petermanns Mitteilungen, Ergän- zungsheft, 197, Justus Perthes, Gotha. Mather E. C., 1944, A linear-distance map of farm population in the US. Annals of the Association of American Geographers, 34, 173–180. Matykowski R., 1988, Badania struktury przestrzennej miast średniej wielkości. W: T. Czyż (red.), Pro- blemy metodologiczne analizy przestrzennej w geografii społeczno-ekonomicznej, Seria Geo- grafia , 38, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 133–156. Mayer M., Szmytkie R., 2014, Kształtowanie się stref podmiejskich wokół miast średniej wielkości (studia przypadków z regionu południowo-zachodniego). W: A. Jezierska-Thöle, M. Biczkowski (red.), Zintegrowany rozwój obszarów wiejskich w świetle polityki Unii Europejskiej. Tom 2. Wielofunk- cyjność obszarów wiejskich. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 121–152. Meadows P., Mizruchi E. H., 1969, Introduction. In: Urbanism, urbanization and change: Comparative perspectives. Addison-Wesley Publishing Co., Reading, Mass. Meitzen A., 1895, Siedlungen und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen der Kelten, Römer, Finnenund Slawen. Bd. 1-3, Berlin. Mendöl T., 1963, Altalános település földrajz. Budapest. Meuriot P. M. G., 1914, Du criterium adopté pour la definition de la population urbaine. Société Statistique de Paris, 55, 418–430. Meynier A., 1931, L’habitat rural dans le Ségalas. Comptes Rendu CIG, Paris, 3, 99–102. Miasta Polskie w tysiącleciu. Tom II. 1967, Ossolineum, Wrocław. Miedwiedkow J. W., 1966, Riegularnaja komponienta w sietiach rassielenija izobrażennych na kartie. Izw. AN SSSR, Sier. Gieogr., 4, 110–112. Mielewczyk S., 1995, Ocena kształtu działki gruntowej. Przegląd Geodezyjny, 7, 4–6. Mieszkania. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. 2013, GUS, Warszawa. Mikołajewicz Z., 1972, Urbanizacja wsi w województwie opolskim (metoda i wyniki badań). Miasto, 3, 9–14. Mikołajewicz Z., 1973, Urbanizacja wsi w województwie opolskim, Instytut Śląski w Opolu, Opole. Milewska-Osiecka K., 2010, Budownictwo mieszkaniowe aglomeracji łódzkiej (zróżnicowanie i struktura przestrzenna po roku 1994). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.

151 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Miller V. C., 1953, A quantitative geomorphic study of drainage Basin characteristics in the clinch moun- tain area. Virginia and Tenessee. Columbia University Departament of , 3, New York. Miszewska B., 1971, Analiza morfologiczna Opola. Studia Społeczno-Ekonomiczne, 2, Instytut Śląski, Opole, 180–217. Miszewska B., 1976, Morfologia sieci osadniczej jako układu linii. Studia Geograficzne, 22, Acta Universi- tatis Wratislaviensis, 302. Miszewska B., 1979, Elementy struktury morfologicznej Wrocławia. Prace Instytutu Geograficznego. Seria B, 3, Acta Universitatis Wratislaviensis, 438, 29–41. Miszewska B., 1985, Przemiany morfologiczne osadnictwa wiejskiego w strefie podmiejskiej Wrocławia. Metoda analizy. Folia Geographica, Acta Universitatis Lodziensis, 5, 103–122. Miszewska B., 1993, Problemy ludnościowe Sudetów. W: J. Łoboda (red.), Przestrzenne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego Sudetów, Studia Geograficzne, 58, Acta Universitatis Wra- tislaviensis, 1343, Wrocław, 33–56. Miszewska B., 1994a, Bloki urbanistyczne Wrocławia w różnych fazach cyklu miejskiego. W: M. Koter, J. Tkocz (red.), Zagadnienia geografii historycznej i osadnictwa w Polsce. Toruń – Łódź, 111–129. Miszewska B., 1994b, Procesy morfologiczne w blokach Starego Miasta we Wrocławiu. Rocznik Wro- cławski, 1, 225–239. Miszewska B., 1995a, Wpływ ekspansji przestrzennej Wrocławia na sukcesję użytkowania ziemi i struktu- rę morfologiczną miasta. Czasopismo Geograficzne, 66, 363–370. Miszewska B., 1995b, Strefa miejska i peryferie w powiększającym się terytorialnie Wrocławiu. W: VIII Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 17–23. Miszewska B., 1996, Struktura morfologiczna peryferyjnych osiedli Wrocławia. Prace Instytutu Geogra- ficznego. Seria B: Geografia Społeczna i Ekonomiczna, 14, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1904, 53–61. Miszewska B., 1997, Struktura przestrzenna Wrocławia ze szczególnym uwzględnieniem morfologii miasta (zbiór publikacji stanowiących rozprawę habilitacyjną). Wrocław. Miszewska B., 2001, Współczesne osiedla willowe wrocławian – kontynuacja procesu, zmienność formy. W: I. Jażdżewska (red.), Miasto postsocjalistyczne – organizacja przestrzeni miejskiej i jej przemiany. XIV Konserwatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, 187–198. Miszewska B., 2002, Wsie jako jądra genetyczne osiedli Wrocławskich. Rocznik Wrocławski, 8, 107–119. Miszewska B., 2005, Geografia osadnictwa i ludności. W: J. Łoboda, P. Migoń (red.), Główne kierunki badań geograficznych ośrodka wrocławskiego, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo GAJT, 109–123. Miszewska B., 2009, Morfologia miast dolnośląskich. W: J. Łoboda (red.), Dolny Śląsk. Studia regionalne. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 10, Uniwersytet Wrocławski, 67–85. Miszewska B., Szmytkie R., 2009, Mikro- i makroprzestrzenne zmiany fizjonomiczne i funkcjonalne miast polskich w okresie gospodarki rynkowej. W: I. Jażdżewska (red.), Duże i średnie miasta polskie w okresie transformacji. XXII Konwersatorium wiedzy o mieście, tom I, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 23–34. Monkhouse F. J., 1965, A dictionary of geography. Chicago. Moriconi-Ebrard F., 1993, L’urbanisation du monde, depuis 1950. Anthropos, Paris. Mrazkówna M., 1924, Antropogeografia Krakowa. Czasopismo Geograficzne, 2(2). Musil J., 1984, Urbanizacja w krajach socjalistycznych. Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa. Mydel R., 1971, Użytkowanie ziemi w XIV dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Czarna Wieś. Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 4. Mydel R., 1974, Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w III dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Nowy Świat, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 7. Mydel R., 1975, Użytkowanie przestrzeni północnej części XXXV dzielnicy katastralnej Krakowa – Bro- nowice Małe. Prace Geograficzne, 39, Prace Instytutu Geografii 61, Zeszyty Naukowe Uniwer- sytetu Jagiellońskiego, 396. Mydel R., 1980, Problemy rozwoju struktury przestrzennej urbanistycznych stref Krakowa. Prace Geogra- ficzne, 50, Prace Instytutu Geografii 72, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, 581. Najgrakowski M., 2009. Miasta Polski do początku XXI wieku. Dokumentacja geograficzna, 39, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Newman M. E. J., 2010, Networks: an Introduction. Oxford University Press, Oxford.

152 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Nystuen J. D., Dacey M. F., 1968, A Graph Theory Interpretation of Nodal Regions. Geographia Polonica 15, 135–151. Olechowski T., 1948, Technika projektowania wsi (pól i zabudowy). W: Planowanie terenów rolniczych i osiedli wiejskich. Wydawnictwo Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Główny Urząd Po- miarów Kraju, Warszawa, 319–363. Oliskiewicz-Krzywicka A., 2012, Zwartość obszaru i rozwój granic typowych wsi do końca XVIII wieku w świetle mierników liczbowych. Nauka Przyroda Technologie. 6, 2, #38. Önder D. E., Gigi Y., 2010, Reading urban spaces by the space-syntax method: A proposal for the South Halic Region. Cities, 27, 260–271. Öre O., 1966, Wstęp do teorii grafów. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Ormicki W., 1938, Miasta w województwie białostockim. Wiadomości Geograficzne, 16(2), 48–59. Ostrowski W., 1975, Urbanistyka współczesna. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. O’Sullivan D., 2000, Graph-based cellular automaton models of urban spatial processes. University Col- lege London, University of London, London. Pacione M., 2001, Urban geography. A global prospective. Routledge, New York. Páez A., Scott D. M., 2004, Spatial statistics for urban analysis: A review of techniques with examples. GeoJournal, 61, 53–67. Palka Z, Ratajczak W., Weltrowska J., 2001, Wyznaczanie odległości pomiędzy grafami. W: H. Rogacki (red.), Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 147–158. Park H., 2005, Before Integration: A Critical Review of Integration Measures in Space Syntax. In: A. van Nes (Ed.), Proceedings. 5th International Space Syntax Symposium, Delft. Parysek J. J., 1976, Struktura przestrzenna przemysłu regionu i jej zmiany. Prace Naukowe UAM, Seria Geografia, 13. Pawłowski S., 1938, Encore une méthode de représentation cartographique générale de l’habitat rural. Comptes Rendu CIG, 2, 129–130. Perkal J., 1953, O wskaźnikach antropologicznych. Przegląd Antropologiczny, 19. Peponis J., Wineman J., Rashid M., Kim S. H., Bafna S., 1997, On the description of shape and spatial configuration inside buildings: convex partitions and their local properties. Environment and Planning B - Planning and Design, 24(5), 761–781. Philbrick A. K., 1957, Principles of areal functional organization in regional human geography. Economic Geography, 33(4), 299–366. Piaścik F., 1939, Osadnictwo na Puszczy Kurpiowskiej. Rustica, 1, Warszawa. Pietraszek A., 1978, Uwagi o aspektach i wskaźnikach urbanizacji wsi. W: J. Turowski (red.), Procesy urbanizacji kraju w okresie XXX-lecia Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Ossolineum, Wrocław –Warszawa – Kraków – Gdańsk. Pietrzak M., 1989. Problemy i metody badania struktury geokompleksu (na przykładzie powierzchni mo- delowej Biskupice), Wydawnictwo Naukowe UAM, Seria Geografia, 45. Poznań. Pietrzak M., 2008, Jednostki krajobrazowe – figury czy bryły? W: Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu, 20, 153–162. Polarczyk K., 1976, Struktura przestrzenna usług w mieście Poznaniu. Streszczenia prac habilitacyjnych i doktorskich 1974, Dokumentacja Geograficzna, 1, Instytut Geografii i Przestrzennego Zago- spodarowania, Warszawa, 93–95. Polit A., 2010, Idea miasta zwartego a rzeczywistość. Architektura. Czasopismo Techniczne, 14, 85–91. Potkański K., 1922-24, Pisma pośmiertne. Tom 1-2. Kraków. Potrykowski M., Taylor Z., 1982, Geografia transportu. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Pudełko J., 1959, Rynki w planach miast Śląska. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 4(3/4), 235–263. Pudełko J., 1963, O analizie metrologiczno-geometrycznej planów osiedli średniowiecznych. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 8(3-4), 287–295. Pudełko J., 1964a, Działka lokacyjna w strukturze przestrzennej średniowiecznych miast śląskich XIII wieku. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 9(2), 115–137. Pudełko J., 1964b, Próba pomiarowej metody badań planów niektórych miast średniowiecznych w oparciu o zagadnienie działki. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 9(1), 3–27. Pudełko J., 1967, Zagadnienie wielkości układów średniowiecznych miast Śląska. Prace Komisji Historii Sztuki WTN, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław. Pulczyn W., 1968, Elementy teorii grafów. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Radig W., 1955, Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichen Wurzeln. Henschelver- lag, Berlin.

153 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Rakowski W., 1975, Procesy urbanizacji wsi na przykładzie województwa warszawskiego. Studia KPZK PAN, 50, Warszawa. Ratajczak W., 1977, Metody grafowe w geografii ekonomicznej. W: Z. Chojnicki (red.), Metody ilościowe i modele w geografii. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 143–157. Ratajczak W., 1980, Analiza i modele wpływu czynników społeczno-gospodarczych na kształtowanie się sieci transportowej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Ratajczak W., 1992, Dostępność komunikacyjna miast wojewódzkich Polski w latach 1948-1988. Współ- czesne problemy geografii społeczno-ekonomicznej Polski, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Seria Geografia 55. Ratti C., 2004, Space syntax: some inconsistencies. Environment and Planning B - Planning and Design, 31(4), 501–511. Ratzel F., 1891, Anthropogeographie. Teil II, Stuttgart. Rewieńska W., 1934, Bereza Kartuska. Wybrane rozdziały z antropogeografii miasteczka. Prace Zakładu Geologii i Geografii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 11. Rewieńska W., 1938, Miasta i miasteczka w północno-wschodniej Polsce. Położenie topograficzne – rozplanowanie – fizjonomia. Studium antropologiczne. Wilno. Roberts B. K., 1987, The Making of English Village. Longman, London. Robinson A. H., Barnes J. A., 1940, A new method for the representation of dispersed rural population. Geographical Review, 30, 134–137. Rodgers P., 2005, Graph Drawing Techniques for Geographic Visualization. In: J. Dykes, A. MacEachren and Kraak M.-J., Exploring Geovisualization. Pergamon, 143–158. Rogalanka A., 1977, Ze studiów nad rozplanowaniem Poznania lewobrzeżnego. O układzie i wielkości parcel w średniowiecznym Poznaniu. W: Powstanie i rozwój Starego Miasta w Poznaniu do XV wieku. Poznań, 323–376. Ross K. A., Wright C. R. B, 1999, Matematyka dyskretna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza- wa. Runge J., 2006, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Runge J., Surmacz A., 1986, Komunikacja kolejowa na obszarze województwa katowickiego w latach 1880 i 1980. Analiza sieci i układu hierarchicznego. Geographia. Studia et Dissertationes, 9, 255–273. Rybicki P., 1972, Społeczeństwo miejskie. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Rydzewski T, 2001, Dostępność topologiczna na przykładzie sieci kolejowej województwa zachodniopo- morskiego w 1999 r. W: H. Rogacki (red.), Koncepcje teoretyczne i metody badań geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, 159–167. Rykiel Z., 1978, Macierz korelacji czy kowariancji? Niektóre zagadnienia analizy czynnikowe. Przegląd Geograficzny, 50(4), 589–601. Rykiel Z., 1981, Powiązania komunikacyjne miast konurbacji katowickiej. Czasopismo Geograficzne, 52(1), 3–14. Sandru I., 1966, Contributions de géographie appliquée concernant les établissements ruraux dans la République Socialiste de Roumanie. Universitatea Al. I. Cuza, Iasi. Schlenger H., 1930, Formen ländlicher Siedlungen in Schlesien. Veröffentl. der Schlesischen Gesell- schaft für Erdkunde, 10. Schlüter O., 1899, Bemerkungen zur Siedlungsgeographie. Geographische Zeitschrift, 5, 65–84. Schlüter O., 1900, Die Formen der ländlichen Siedlungen. Geographische Zeitschrift, 6, 248–262. Schwartz A., 1966, Zmiany krajobrazu krainy zielonogórskiej na tle rozwoju osadnictwa od XI do XX wieku. Poznań. Schwartz A., 1968, Próba określenia stopnia centralności osiedli przy pomocy tzw. miernika bonitacji punktowej urządzeń społeczno-gospodarczych. Sprawozdanie PTPN za II półrocze, 2, Poznań, 355–359. Schwartz G., 1988, Allgemeine Siedlungsgeographie. Teil 2: Die Städte. Walter de Gruyter, Berlin. Schwirian K. P., Prehn J. W., 1962, An axiomatic theory of urbanization. American Sociological Review, 27(2). Semkowicz W., 1932-38, Materiały źródłowe do dziejów osadnictwa Górnej Orawy. Tom 1-2. Zakopane. Shannon C. E., Weaver W., 1949, The mathematical theory of communication. Urbana. Shevky E., Williams M., 1949, The social areas of Los Angeles. Analysis and typology. University of California Press, Berkeley.

154 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Siemiński J., 1989, Wczorajsze i dzisiejsze problemy byłych miasteczek. Wiadomości Statystyczne, 11, 25–30. Siemiński, J., 1991. Teraźniejszość i przyszłość byłych miasteczek. Wiadomości Statystyczne, 9, 26–29. Simche Z., 1928, O typach planów krajobrazowych miast. Przegląd Geograficzny, 8(1-2), 67-76. Simche Z., 1931, Tarnów i okolice. Tarnów. Singh R. Y., 2006, Geography of Settlements. Rawat Publications, Jaipur – New Delhi – Bangalore – Mumbai – Hyderabad – Guwahati. Slater T. R., 1981, The analysis of burgage patterns in medieval towns. Area, 13, 211–216. Slater T. R., 1990, English medieval new towns with composite plans: evidence from the Midland. In: T. R. Slater (ed.), The Built Form of Western Cities. Leicester University Press, Leicester – London, 60–82. Slenczek M., 1982, Rozwój sieci transportu kolejowego na Śląsku. Studia Geograficzne, 34, Acta Univer- sitatis Vratislaviensis, 514, Wrocław. Słodczyk J., 2003, Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Słodczyk J., 2012, Historia planowania i budowy miast. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole. Słownik języka polskiego PWN. 1999, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Słownik wyrazów obcych PWN. 1989, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Smailes A. E., 1975, The definition and measurement of urbanization. In: R. Jones (ed.), Essays of the world urbanization. George Philip and Son Ltd., London, 1–19. Sobol E., 2002, Nowy słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sobotka S., 2012, Zagospodarowanie i przemiany społeczno-gospodarcze w garnizonie porosyjskim w Szczytnicy. Czasopismo Geograficzne, 83(1-2), 35–53. Sokołowski D., 1992, Zróżnicowanie małych miast Polski w aspekcie funkcjonalnym i infrastrukturalnym. Czasopismo Geograficzne, 63(3-4), 295–312. Sokołowski D., 1994, Hierarchia miejscowości centralnych w makroregionie dolnej Wisły. Geografia, 26, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Toruń, 107–124. Sokołowski D., 1996, Struktura regionalna Polski w świetle charakteru kontinuum wiejsko-miejskiego. W: E. Jakubowicz, J. Łoboda (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- przestrzennych, Studia Geograficzne, 65, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1814, Wrocław, 195–207. Sokołowski D., 1997, Hierarchia funkcjonalna osiedli i system obsługi ludności w województwie toruń- skim. W: W. Maik, D., Sokołowski (red.), Geografia osadnictwa, ludności i turyzmu wobec transformacji systemowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 185–196. Sokołowski D., 1998a, Niektóre problemy definiowania pojęć geograficzno-osadniczych związanych z urbanizacją. Czasopismo Geograficzne, 69(2), 169–192. Sokołowski D., 1998b, Próba określenia względnej wielkości osiedli oraz regionalnych kryteriów miejsko- ści. W: J. Łoboda (red.), Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, Studia Geograficzne, 69, Acta Universitatis Wratislaviensis, 2048, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 111–122. Sokołowski D., 1999, Zróżnicowanie zbioru małych miast i większych osiedli wiejskich w Polsce w ujęciu koncepcji kontinuum wiejsko-miejskiego. Wydawnictwo UMK, Toruń. Sokołowski D., 2008, W: A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.), Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce. IGiPZ PAN, Toruń, 63–78. Sokołowski D., 2011a, "Drapacze chmur" jako jeden z rodzajów budowli reprezentacyjnych we współcze- snej przestrzeni miejskiej. W: I. Jażdżewska (red.), Przestrzeń publiczna miast. Konwersato- rium Wiedzy o Mieście, 24, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 173–189. Sokołowski, D., 2011b. Miasta zdegradowane w woj. kujawsko-pomorskim. W: K. Marciniak, K. Sikora i D. Sokołowski (red.) Koncepcje i problemy badawcze geografii. Wydawnictwo Totem, Bydgoszcz, 363–379. Sokołowski, D., 2011c. Miasta zdegradowane w woj. łódzkim. W: S. Kaczmarek (red.) Miasto. Księga jubileuszowa w 70. rocznicę urodzin profesora Stanisława Liszewskiego. Uniwersytet Łódzki, Łódź, 95–114. Sombart W., 1916, Der Moderne Kapitalismus. T. 1., Duncker u. Humbolt, München – Leipzig. Sorokin P. A., Zimmermann C. C., 1929, Principles of rural-urban sociology. Henry Holt & Co., New York. Sorré M., 1932, Les fondements de la géographie humaine. Paris. Staszewska S., 2008, Strefa podmiejska konkurencją dla miasta? W: J. Słodczyk, M. Śmigielska, Współ- czesne kierunki i wymiary procesów urbanizacji. Miasta w okresie przemian, Uniwersytet Opol- ski, Opole, 323–330.

155 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Steczkowski J., 1967, Propozycja w zakresie stosowania pewnej miary koncentracji. Przegląd Geogra- ficzny, 39(1), 173–180. Steinhaus H., 1936, O charakterystyce skupienia osiedli. Czasopismo Geograficzne, 14(2-3), 288–297. Steinhaus H., 1947, O wskaźniku zagęszczenia i rozproszenia. Przegląd Geograficzny, 21(1-3), 109–111. Stelmach M., Malina R., Tkocz J., Żukowski B., 1990, Obszary wiejskie i grunty rolnicze w Polsce. Wyniki badań ankietowych. Instytut Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich, Akademia Rolnicza we Wrocławiu, Wrocław. Stewig R., 1983, Die Stadt in Industrie- und Entwicklungsländer, Ferdinand Schöningh, München. Stone K. H., 1970, Klasyfikacje wielkoskalowe w geografii osadnictwa wiejskiego. W: Prace z terminologii i metodyki badań osadnictwa wiejskiego. Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej, 2, 82–104. Straszewicz L., 1985, Strefa podmiejska. Pojęcia i definicje. Folia Geographica, 5, Acta Universitatis Lodziensis, 7–16. Suchow W. I., 1944, Osnownyje formy naselennych punktów SSSR. Izw. Wsies. Geogr. Obszcz., 6. Suleiman W., Joliveau T., Favier E., 2011, 3D Urban Visibility Analysis with Vector GIS Data. GISRUK, University of Portsmouth, United Kingdom. Suliborski A., 2003, Funkcje i struktura funkcjonalna miast. Studia empiryczno-teoretyczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Suliborski A., 2012, Funkcje miast. W: S. Liszewski (red.), Geografia urbanistyczna. Wydawnictwo Nau- kowe PWN, Warszawa, 255–302. Sumień T., 1989, Kreacja i percepcja architektury miasta. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunal- nej, Warszawa. Sumień T., 1992, Forma miasta – kontekst i anatomia. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa. Sviatlovsky A. E., Eells W. C., 1937, The centrographical method and regional analysis. Geographical Review, 27, 240–254. Sylwestrzak J., 2009, Miasto przyszłości miastem zwartym. Kultura Miasta, 1(4), 6–13. Szczygielski K., 1988, Opolski obszar zagrożenia demograficznego (próba wydzielenia). W: Problemy geografii osadnictwa i ludności, Seria Geografia, 42, UAM, Poznań, 105–110. Szczygielski K., 2007, Ludnościowe uwarunkowania rozwoju regionu opolskiego. W: K. Malik (red.), Programowanie rozwoju regionu. Instrumentarium rozwoju. Ład społeczny. Wydawnictwo Insty- tutu Śląskiego, Opole, 243–256. Szlachta J., 1984, Kryteria nadawania praw miejskich. Miasto, 11, 18–19. Szmytkie R., 2003a, Próba zastosowania kryterium fizjonomicznego w procedurze nadawania praw miejskich. Czasopismo Geograficzne, 74(4), 345–353. Szmytkie R., 2003b, Znaczenie osiedli miejskich w kształtowaniu systemu osadniczego Polski w okresie powojennym. Czasopismo Geograficzne, 74(1-2), 59–77. Szmytkie R., 2005/6, Zlepieńce miejsko-wiejskie jako gminy miejskie w Sudetach. W: K. Heffner, T. Mar- szał (red.), Małe miasta – studium przypadków. Uniwersytet Łódzki, 173–184. Szmytkie R., 2006, Stopień rozwoju cech miejskich w małych miastach Polski. Czasopismo Geograficz- ne, 77(1-2), 69–82. Szmytkie R., 2007, Struktura terytorialna powiatu kłodzkiego. Gospodarka Przestrzenna, 10, 109–116. Szmytkie R., 2008, Nieistniejące wsie w Sudetach. [w:] M. Kulesza (red.), Czas i przestrzeń w naukach geograficznych. Wybrane problemy geografii historycznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódz- kiego, Łódź, 225–242. Szmytkie R., 2009, Miasta-zlepieńce na Śląsku Dolnym i Opolskim. Rozprawy Naukowe Instytutu Geo- grafii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego, 6, Wrocław. Szmytkie R., 2011, Osiedla wiejskie w granicach administracyjnych dużego miasta (przykład Wrocławia). W: J. Słodczyk (red.), Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski. Studia miejskie, 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 159–186. Szmytkie R., 2012, Zmiany liczby miast w Polsce w okresie powojennym. W: S. Ciok, S. Dołzbłasz (red.), Problemy współpracy transgranicznej i kształtowania ponadkrajowych powiązań gospodarczych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocław- skiego, 28, Uniwersytet Wrocławski, 155–171. Szmytkie R., Krzysztofik R., 2011, Idea miejskości w Polsce. W: B. Namyślak (red.), Zmiany funkcjonalno-przestrzenne miast i obszarów wiejskich. Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersy- tetu Wrocławskiego 20, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, 26–39.

156 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Szmytkie R., Tomczak P., 2014, Współczesne tendencje zmian ludnościowych i funkcjonalnych na obszarach wiejskich Ziemi Kłodzkiej. Studia Obszarów Wiejskich (w druku). Szulc H., 1957, Wsie warzywnicze pod Wrocławiem w pierwszej połowie XIX w. Kwartalnik Historii Kultu- ry Materialnej, 3-4, 563–581. Szulc H., 1963, Osiedla podwrocławskie na początku XIX wieku. Monografie Śląskie, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław. Szulc H., 1968, Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza. Prace Geograficzne Instytutu Geografii PAN, 66, Warszawa. Szulc H., 1972, Village relict features within the spatial layout of some Polish towns. Geographica Poloni- ca, 24, 241–254. Szulc H., 1976, O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce. Przegląd Geograficzny, 48(4), 627–636. Szulc H., 1983, Przemiany przestrzenne osadnictwa wiejskiego (plus mapa: Typologia morfometryczna wsi województwa koszalińskiego). W: H. Szulc (red.), Przemiany osadnictwa województwa koszalińskiego w latach 1945-1980. Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy, Monografie, 189–202. Szulc H., 1988, Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 149, Warszawa. Szulc H., 1994, Osadnictwo wiejskie Polski w pracach geograficzno-historycznych w latach 1918-1993. W: S. Liszewski (red.), Geografia osadnictwa i ludności w niepodległej Polsce – lata 1918-1993. Tom II: Kierunki badań naukowych. Polskie Towarzystwo Geograficzne, Komisja Geografii Osadnictwa i Ludności, Łódź, 77–92. Szulc H., 1995, Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospoda- rowania PAN, Warszawa. Szulc H., 2002, Atlas historyczny wsi w Polsce. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Szymańska D., 1992, Małe miasta woj. bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego w ujęciu kontinuum miejsko-wiejskiego. Czasopismo Geograficzne, 63(1), 91–98. Szymańska D., 2007, Urbanizacja na świecie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szymańska D., 2009, Geografia osadnictwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Szymański M., 1969, Geodezja rolna w planowaniu przestrzennym wsi. Wydawnictwo PPWK, Warszawa. Śleszyński P., 2013, Weryfikacja i testowanie wskaźników zagospodarowania i ładu przestrzennego. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa Minister- stwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Warszawa. Tanioka T., 1959, Différenciation régionale des types de l’habitat rural au Japon. In: Proceedings of the International Geographical Union Conference in Japan, Tokyo, 503–512. Tauszyński K., 2013, Wstęp do projektowania architektonicznego: Podręcznik dla technikum. Dokumen- tacja budowlana, 3, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. Taylor Z., 1974, Metody grafowe w badaniach przestrzenno-ekonomicznych. Czasopismo Geograficzne, 45(3), 337–348. Taylor Z., 1975, Charakterystyka zmian w strukturze sieci transportowych w ujęciu grafowym. Przegląd Geograficzny, 47, 501–517. Taylor Z., 1979, Przestrzenna dostępność miejskiego systemu transportowego na przykładzie Poznania. PAN, Warszawa. Tinkler K. J., 1977, An Introduction to Graph Theoretical Methods in Geography. Concepts and Tech- niques in Modern Geography 14. Thomson R. C., Richardson D. E., 1995, A Graph Theory Approach to Road Network Generalisation. In: Proceeding of the 17th International Cartographic Conference, 1871–1880. Tisdale H., 1942, The process of urbanization. Social Forces, 20. Tkocz J., 1966, Z badań nad dziewiętnastowiecznymi rozłogami miast województwa opolskiego. Kwartal- nik Opolski, 12(1). Tkocz J., 1967, Z zagadnień rozmieszczenia przemysłu na wsi opolskiej. Kwartalnik Opolski, 1, 68–81. Tkocz J., 1971, Rozłogi województwa opolskiego. Studium genezy i oceny. Instytut Śląski, Wrocław – Opole. Tkocz J., 1998, Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Tricart J., 1954, L’habitat urbain. Cours de géographie humaine. Centre de Documentation Universitaire, Paris.

157 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Turner A., Doxa M., O'Sullivan D., Penn A., 2001, From isovists to visibility graphs: a methodology for the analysis of architectural space. Environment and Planning B, 28. 103–121. Turowski J., 1964, Przemiany wsi pod wpływem zakładu przemysłowego. Studium rejonu Milejowa. Studia KPZK PAN, 8, Warszawa. Turowski J., 1992, Socjologia wsi i rolnictwa. Metody i wyniki badań. Wydawnictwo Norbertinum, Lublin. Tymieniecki K., 1923, Prawo niemieckie w rozwoju wsi. Warszawa. Tymieniecki K., 1949, Ustrój społeczno-gospodarczy wczesnej doby piastowskiej. Sprawozdania PAN, 50, 95–102. Uhorczak F., 1932, Z metodyki badań nad osadnictwem. Czasopismo Geograficzne, 10(1-3), 11–28. Urbanowicz L., 1975, Problemy rozwoju przemysłu Opolszczyzny na tle dyskusji w Polskim Towarzystwie Ekonomicznym. Materiały i Studia Opolskie, 32, 25–41. Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r. (tekst jednolity). Dz. U. 2005, nr 175, poz. 1457. Ustawa o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych z dnia 29 sierpnia 2003 r. (tekst jednolity). Dz. U. 1954, nr 166, poz. 1612. Vielrose E., 1954, Uogólnienie miar koncentracji na przypadek cech niemierzalnych. Przegląd Statys- tyczny, 1(3-4), 197–205. Vilagrasa Ibarz J., 1998, The study of urban form in Spain, Urban Morphology, 2(1), 35–44. Vresk M., 1977, Osnove urbane geografije. Skolska Knjiga, Zagreb. Wallis A., 1977, Miasto i przestrzeń. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Weltrowska J., 2003, Rozwój przestrzenny system bankowego w Polsce w latach 1989-2002. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Werrity A., 1972, The topology of stream networks. In: R. J. Chorley (ed.), Spatial Analysis in Geomor- phology. Methuen, London, 312–327. Werwicki A., 1973, Struktura przestrzenna średnich miast ośrodków wojewódzkich w Polsce. Prace Geograficzne, 101, Instytut Geografii PAN, Ossolineum, Wrocław. Węcławowicz G., 1981, Próba teorii struktury wewnętrznej miast Polski. Studium z ekologii czynnikowej. W: K. Dziewoński, P. Korcelli (red.), Studia nad migracjami i przemianami systemu osadniczego w Polsce. Prace Geograficzne, 140, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Ossolineum, Wrocław, 234–267. Węgleński J., 1983, Urbanizacja – kontrowersje wokół pojęcia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Whitby M., Willis K., 1978, Rural resource development. Methuen, London. Whitehand J. W. R., 1987, Urban Morphology. In: M. Pacione (ed.), Historical Geographys: Progress and Prospect, London, 250–276. Whitehand J. W. R., 1988, Urban fringe belts: development of an idea. Planning Perspectives, 3, 47–58. Whitehand J. W. R., 1989, Residential development under restraint: a case study in London’s rural-urban fringe. University of Birmingham, Department of Geography, Occasional Publication, 28. Whitehand J. W. R., 1992, The Urban Landscape: Issues and Perspectives. In: J. W. R. Whitehand, P. J. Larkham (ed.), Urban Landscapes. International Perspectives. London – New York, 1–19. Whitehand J. W. R., 1994, Development cycles and urban landscapes. Geography, 79. Whitehand J. W. R., 2001, British urban morphology: the Conzenian tradition. Urban Morphology, 5(2), 103–109. Whitehand J. W. R., 2007, Conzenian Urban Morphology and Urban Landscapes. In: Proceedings. 6th International Space Syntax Symposium, İstanbul, ii01-ii09. Więcław-Michniewska J., 2006, Krakowskie suburbia i ich społeczność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. Wilson R. J., 2000, Wstęp do teorii grafów. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Wirth L., 1938, Urbanism as a Way of Life. American Journal of Sociology, 44(1), University of Chicago. Witkowski S., 1962, Dziedzictwo urządzeń trwałych w miastach. Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towa- rzystwa Naukowego, 6(1-2). Witkowski S., 1967, Struktura przestrzenna miasta na przykładzie Radomia. Wydawnictwo Arkady, Warszawa. Wojejkow A. I., 1909, Le groupement de la population rurale en Russie. Annales de Géographie, 18, 13–23. Wójcik M., 2012, Geografia wsi w Polsce. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wójcik M., 2013, Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadku Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wróblewska G., 1965, Ukształtowanie przestrzenne nowożytnych miast Wielkopolski od 1500 r. do roz- biorów. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 10(2),

158 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Wróblewska G., 1977, Rozplanowanie nowożytnych miast w Wielkopolsce. Od końca XVI do końca XVIII w. Warszawa. Wysocki Z., Krobska K., 1966, Zagadnienie stref demograficznych urbanizacji, Materiały i Studia Między- uczelnianego Zakładu Podstawowych Problemów Architektury, Urbanistyki i Budownictwa, seria 4, zeszyt 5, Warszawa, 67–100. Zaborski B., 1926, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu. Nakł. Polskiej Akademji Umiejętności, Kraków. Zaborski B., 1935, Osiedla wiejskie Pomorza. V Naukowy Zjazd Pomorzoznawczy, Toruń. Zagożdżon A., 1970, Metody grafowe w badaniach osadniczych ze szczególnym uwzględnieniem morfologii siedlisk. Przegląd Geograficzny, 42(2), 335–348. Zagożdżon A., 1971, Morfologia osiedli województwa opolskiego. W: S. Golachowski (red.), Struktury i procesy osadnicze. Instytut Śląski w Opolu, 331–372. Zagożdżon A., 1977, Wykorzystanie metod i technik grafowych w analizie struktur przestrzennych. W: Z. Chojnicki (red.), Metody ilościowe i modele w geografii. Państwowe Wydawnictwo Nau- kowe, Warszawa, 158–169. Zagożdżon A., 1978, Rozwój struktury przestrzennej strefy podmiejskiej Opola. Prace Instytutu Geogra- ficznego, Seria B, 2, Acta Universitatis Wratislaviensis, 324. Zagożdżon A., 1988a, Kilka uwag o obszarach problemowych. W: Gospodarka przestrzenna, region, lokalność, Biuletyn KPZK PAN, 138, 137–147. Zagożdżon A., 1988b, Osadnictwo – trwałość i zmienność. W: B. Jałowiecki, E. Kaltenberg-Kwiatkowska (red.), Procesy urbanizacji i przekształcania miast w Polsce. Wydawnictwo Ossolineum, Wro- cław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, 57–74. Zagrodzki T., 1962, Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza. Studia Wczesnośre- dniowieczne, 5(1). Zagrodzki T., 1991, Tytuł: Formy wczesnomiejskiego osadnictwa targów w układach urbanistycznych niektórych miast mazowieckich. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 36(3), 223–241. Zagrodzki T., 1992, Formy wczesnomiejskich osad targowych a zakłady urbanistyczne niektórych miast mazowieckich, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 40(3), 333–339. Zajchowska S., 1953, Rozwój osadnictwa na Ziemi Lubuskiej. Przegląd Zachodni, 11/12. Zajchowska S., 1963, Rozwój sieci osadniczej okolic Poznania XI-XX w. Przegląd Zachodni, 6-8. Zathey M., 2002, Struktura przestrzenna i mieszkańcy osiedli podwrocławskich. W: I. Jażdżewska (red.), Współczesne formy osadnictwa miejskiego i ich przemiany. XV Konwersatorium Wiedzy o Mie- ście, Uniwersytet Łódzki, Łódź, 165–174. Zathey M. 2003, Wrocławska strefa suburbialna. W: I. Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni. XVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź, 239–246. Zierhoffer A., 1934, Pewien wzór na określenie stopnia rozproszenia i skupienia osiedli wiejskich. Zbiór prac poświęconych E. Romerowi w 40-lecie twórczości, Lwów, 488–494. Zioło Z., 1972, Próba konstrukcji syntetycznej wielomiernikowej mapy przemysłu. Polski Przegląd Karto- graficzny, 4, 127–133. Ziółkowski J., 1965, Urbanizacja – miasto – osiedle. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

159

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Spis rycin

Ryc. 1. Kontinuum miejsko-wiejskie jako zbiór jednostek osadniczych o charakterze przejściowym...... 24 Ryc. 2. Kontinuum miejsko-wiejskie jako rodzaj skali obrazującej natężenie miejskości/wiejskości...... 24 Ryc. 3. Typy osiedli na skali kontinuum wiejsko-miejskiego...... 25 Ryc. 4. Schematyczne przedstawienie elementów osiedla i ich powiązań...... 34 Ryc. 5. Typy sieci osadnictwa wiejskiego w Polsce...... 37 Ryc. 6. Klasyczne modele struktury przestrzennej miasta...... 41 Ryc. 7. Modele struktury społeczno-przestrzennej miast wg Stewiga (1983)...... 42 Ryc. 8. Części składowe miasta i sieci miast...... 44 Ryc. 9. Ideogram pojęcia morfologii miasta...... 45 Ryc. 10. Układy rozplanowania miejskiego...... 47 Ryc. 11. Fazy rozwoju struktury przestrzennej strefy podmiejskiej Opola...... 49 Ryc. 12. Typy jednostek morfologicznych osiedli przyłączonych do Wrocławia po 1928 r...... 50 Ryc. 13. Przekształcenia morfologiczne wsi w strefie podmiejskiej Wrocławia...... 51 Ryc. 14. Przekształcenia terenów wiejskich pod wpływem urbanizacji turystycznej...... 52 Ryc. 15. Przejścia między podstawowymi stanami określonymi przez zespół czynników wpływających na proces koncentracji...... 56 Ryc. 16. Kształty osiedli wiejskich wg Kowalewa (1963)...... 62 Ryc. 17. Typowe układy wsi wg Hudsona (1976)...... 63 Ryc. 18. Typy siedlisk osiedli wiejskich w Polsce...... 64 Ryc. 19. Podstawowe układy przestrzenne osad wiejskich wg Singha (2006)...... 65 Ryc. 20. Elementy składowe wzorów Gibbsa (1961) dla określania kształtów miast...... 66 Ryc. 21. Metoda Boyce’a i Clarka (1964) wyznaczania miary kształtu...... 67 Ryc. 22. Wskaźnik kształtu S figur o jednakowym obwodzie a różnym polu...... 68 Ryc. 23. Wskaźnik kształtu niektórych figur wg Kostrubca (1972)...... 68 Ryc. 24. Fazy cyklu miejskiego wg Conzena (1960)...... 71 Ryc. 25. Model procesu powstawania fringe belt wg Whitehanda (1994)...... 72 Ryc. 26. Fazy cyklu miejskiego bloku przyrynkowego na przykładzie Wrocławia...... 74 Ryc. 27. Schemat narastania i metamorfozy form morfologicznych na obszarze Wrocławia...... 75 Ryc. 28. Struktura morfologiczna wybranych osiedli peryferyjnych Wrocławia...... 75 Ryc. 29. Grafy identyfikujące układy morfologiczne siedlisk...... 78 Ryc. 30. Etapy kształtowania się struktury grafów...... 79 Ryc. 31. Analiza przestrzeni otwartych i zamkniętych przy pomocy metody „space syntax”...... 81 Ryc. 32. Sieć uliczna miasta United Changwon City...... 82 Ryc. 33. Zestawienie niektórych wskaźników do charakterystyki grafów...... 89 Ryc. 34. Macierz incydencji (połączeń między węzłami) dla przykładowego grafu...... 90 Ryc. 35. Grafy różniące się liczbą cykli (A) lub średnią rangą węzłów (B)...... 91 Ryc. 36. Strefy buforowe (150 m) wokół terenów zabudowanych dla przykładowych małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 93 Ryc. 37. Rozmieszczenie i liczba ludności małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 98 Ryc. 38. Typy małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 101 161 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Ryc. 39. Dominujące typy siedlisk wsi w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim...... 103 Ryc. 40. Dominujące typy siedlisk wsi w nizinnej części Śląska Dolnego i Opolskiego...... 103 Ryc. 41. Wsie podmiejskie z przeobrażonymi siedliskami...... 104 Ryc. 42. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 111 Ryc. 43. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 115 Ryc. 44. Wskaźnik zabudowy a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 116 Ryc. 45. Grafy obrazujące morfologię miast historycznych (MH1-MH2) w regionie południowo-zachodnim...... 118 Ryc. 46. Grafy obrazujące morfologię miast nowych (MN) w regionie południowo-zachodnim...... 119 Ryc. 47. Grafy obrazujące morfologię byłych osiedli miejskich (OM) w regionie południowo-zachodnim...... 119 Ryc. 48. Grafy obrazujące morfologię miast zdegradowanych (MZ) w regionie południowo-zachodnim...... 120 Ryc. 49. Grafy obrazujące morfologię byłych osiedli wojskowych (OW) w regionie południowo-zachodnim...... 120 Ryc. 50. Grafy obrazujące morfologię wsi podmiejskich (WP1-WP2) w regionie południowo-zachodnim...... 121 Ryc. 51. Grafy obrazujące morfologię wsi nizinnych liczących powyżej 2500 mieszkańców (WN7-WN8) w regionie południowo-zachodnim...... 122 Ryc. 52. Grafy obrazujące morfologię wsi nizinnych liczących od 1000 do 2500 mieszkańców (WN1-WN6) w regionie południowo-zachodnim...... 123 Ryc. 53. Grafy obrazujące morfologię wsi górskich (WG1-WG6) w regionie południowo-zachodnim. .... 124 Ryc. 54. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika rozwinięcia grafu w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 124 Ryc. 55. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika zwartości zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 128 Ryc. 56. Wskaźnik rozwinięcia grafu a wartość wskaźnika zwartości zabudowy w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 129 Ryc. 57. Wskaźnik zwartości zabudowy a wartość wskaźnika gęstości zaludnienia netto w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 129 Ryc. 58. Zakres zmienności wskaźników użytych do konstrukcji syntetycznego wskaźnika morfologii i fizjonomii dla zbioru małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 130 Ryc. 59. Liczba mieszkańców a wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 134 Ryc. 60. Wartość wskaźnika morfologii i fizjonomii a prawdopodobieństwo wystąpienia miejskości w zbiorze małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 135 Ryc. 61. Średnia liczba mieszkańców a wartość współczynnika zmienności w przypadku małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim...... 136

162 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Spis fotografii

Fot. 1. Odnowione bloki typu „Leningrad” w Świętoszowie...... 108 Fot. 2. Zabudowa jednorodzinna w Kolonowskim...... 109 Fot. 3. Zabudowa przyrynkowa w Chełmsku Śląskim...... 109 Fot. 4. Współczesna zabudowa jednorodzinna w Smolcu...... 110

Spis tabel

Tab. 1. Aspekty miejskości w wybranych syntetycznych definicjach miasta...... 18 Tab. 2. Schemat klasyfikacji osiedli wiejskich w aspekcie morfologicznym...... 36 Tab. 3. Etapy rozwoju stref podmiejskich...... 50 Tab. 4. Typy morfogenetyczne siedlisk w Polsce...... 60 Tab. 5. Typologia małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim ...... 100 Tab. 6. Średnia liczba mieszkańców w poszczególnych typach małych miast i dużych wsi w regionie południowo-zachodnim w 1988, 2002 i 2009 r...... 105

Tab. 7. Wskaźnik zabudowy (Wz) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego...... 107

Tab. 8. Wskaźnik gęstości zaludnienia netto (WGZ) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego...... 113

Tab. 9. Wskaźnik rozwinięcia grafu (WRG) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego...... 117

Tab. 10. Wskaźnik zwartości zabudowy (WZW) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego...... 126

Tab. 11. Wskaźnik morfologii i fizjonomii (WMF) w małych miastach i dużych wsiach regionu południowo-zachodniego...... 132

163

Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Aneks

Liczba mieszkańców i wartości poszczególnych wskaźników w małych miastach i dużych wsiach w regionie południowo-zachodnim

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Antoniów OPO WN3 1 163 1 253 1203 103,4 1,01 21,4 2,030 0,253 0,725 Baborów OGL MH2 3 356 3 467 3252 96,9 2,15 30,2 2,645 0,193 0,954 Bardo DZA MH1 3 052 2 910 2902 95,1 2,66 45,7 2,715 0,341 1,295 Bąków OKL WN1 1 065 1 001 992 93,1 1,70 18,5 1,899 0,219 0,756 Biała OPR MH1 2 868 2 793 2538 88,5 1,95 33,1 3,149 0,313 1,122 Bielany Wrocławskie DWR WP2 1 046 1 424 2621 250,6 1,69 32,3 2,744 0,474 1,155 Bierawa OK WN3 1 570 1 389 1383 88,1 1,14 23,1 1,952 0,329 0,808 Bierdzany OPO WN1 1 072 1 056 1041 97,1 1,25 23,9 1,447 0,194 0,677 Bierutów DOL MH2 5 011 5 153 5125 102,3 2,62 66,4 2,713 0,333 1,408 Błotnica Strzelecka OST WN2 1 200 1 128 1023 85,3 1,31 18,4 1,482 0,251 0,688 Bodzanowice OOL WN1 1 153 1 078 1029 89,2 1,09 17,9 1,421 0,114 0,530 Bodzanów ONY WG4 1 694 1 442 1471 86,8 1,33 27,8 1,849 0,207 0,771 Bogacica OKL WN5 1 558 1 625 1529 98,1 1,22 25,0 2,187 0,174 0,733 Boguszyce DOL WN3 1 400 1 310 1412 100,9 2,61 28,1 1,090 0,226 0,821 Bolków DJA MH2 5 599 5 581 5584 99,7 3,64 71,8 3,230 0,409 1,714 Borkowice OKL WN1 1 002 1 059 879 87,7 1,04 17,6 1,087 0,144 0,518 Bożków DKL WG5 1 982 1 612 1650 83,2 1,68 37,0 2,565 0,282 1,030 Branice OGL WN7 3 135 2 671 2257 72,0 2,25 44,5 2,544 0,302 1,178 Brynica OPO WN3 1 365 1 344 1335 97,8 1,15 16,1 0,694 0,059 0,371 Budzów DZA WG1 1 130 1 065 1076 95,2 1,33 35,0 1,608 0,240 0,818 Bukowice DMI WN5 1 572 1 601 1649 104,9 1,40 30,4 1,536 0,144 0,697 Byczyna OKL MH2 3 201 3 741 3905 122,0 2,33 66,6 3,585 0,383 1,520 Bystrzyca DOA WP2 1 982 2 235 2386 120,4 1,33 30,8 3,032 0,257 0,945 Chełmsko Śląskie DKA MZ 1 935 2 237 2205 114,0 3,43 51,5 2,905 0,261 1,353 Chmielowice OPO WP1 1 351 1 531 1610 119,2 1,12 26,3 2,748 0,588 1,044 Chocianowice OKL WN2 1 134 1 182 1141 100,6 1,03 25,5 1,648 0,186 0,669 Chróścice OPO WN7 3 244 3 041 2914 89,8 1,05 22,4 1,775 0,108 0,578 Chróścina ONY WN5 1 736 1 708 1643 94,6 2,28 36,9 1,900 0,293 1,041 Chróścina OPO WN5 1 590 1 603 1600 100,6 1,16 42,5 2,018 0,308 0,935 Chrząstowice OPO WN3 1 241 1 313 1281 103,2 1,06 27,3 2,374 0,240 0,803 Ciechanowice DKA MZ 1 324 1 030 1031 77,9 1,97 15,8 0,703 0,154 0,539 Ciechów DSR WN4 1 375 1 556 1540 112,0 3,79 45,0 2,020 0,364 1,331

30 WZ – Wskaźnik zabudowy, WGZ – Wskaźnik gęstości zaludnienia, WRG –Wskaźnik rozwinięcia grafu, WZW – Wskaźnik zwartości zabudowy, WMF – wskaźnik syntetyczny (morfologii i fizjonomii). 165 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Ciepłowody DZA WG2 1 181 1 113 1134 96,0 1,72 21,6 1,910 0,152 0,720 Cieszków DMI MZ 1 824 2 003 2054 112,6 1,53 38,6 2,942 0,357 1,115 Cisek OK WN4 1 617 1 499 1325 81,9 1,02 17,3 1,545 0,173 0,587 Czarnowąsy OPO WN7 2 697 3 059 3198 118,6 1,27 31,6 1,917 0,162 0,748 Czarny Bór DBA WG6 1 986 2 142 2226 112,1 2,75 35,8 2,175 0,185 0,997 Czerna DBL WG1 957 1 025 1057 110,4 1,13 20,3 1,538 0,183 0,634 Czernica DWR WP1 994 1 111 1201 120,8 2,27 28,8 1,965 0,459 1,102 Czerwona Woda DZG WG4 1 592 1 580 1630 102,4 1,18 19,5 2,013 0,133 0,626 Dalachów OOL WN3 1 358 1 314 1286 94,7 1,01 22,4 1,419 0,153 0,593 Daniec OPO WN3 1 357 1 324 1266 93,3 1,08 25,3 1,769 0,242 0,735 Dąbrowa OPO WP1 994 1 192 1249 125,7 1,45 26,2 2,016 0,252 0,833 Dębska Kuźnia OPO WN3 1 326 1 257 1247 94,0 1,06 19,2 2,242 0,231 0,717 Długołęka DWR WP2 1 895 2 444 2749 145,1 1,16 27,5 2,685 0,378 0,949 Długomiłowice OK WN4 1 612 1 449 1390 86,2 1,12 21,4 1,605 0,280 0,721 Dobrodzień OOL MH2 4 443 4 400 3912 88,0 1,79 35,3 2,381 0,168 0,892 Dobroszyce DOL MZ 2 109 2 265 2531 120,0 1,49 38,3 3,152 0,352 1,122 Dobrzeń Wielki OPO WN8 3 171 4 385 4285 135,1 1,50 30,4 1,914 0,206 0,818 Domaszków DKL WG3 1 286 1 360 1284 99,8 1,91 13,9 1,866 0,219 0,722 Domaszowice ONA WN1 1 008 1 080 1075 106,6 1,98 26,1 1,024 0,175 0,694 Domecko OPO WN3 1 345 1 305 1318 98,0 1,14 24,1 1,134 0,182 0,614 Duszniki-Zdrój DKL MH2 5 897 5 252 5274 89,4 4,56 50,1 2,176 0,072 0,971 Dylaki OPO WN3 1 341 1 328 1238 92,3 1,15 22,5 1,829 0,251 0,738 Dziadowa Kłoda DOL WN1 933 1 074 1202 128,8 1,30 32,9 0,990 0,191 0,670 Dziećmorowice DBA WG3 1 380 1 251 1352 98,0 2,10 24,4 0,834 0,114 0,590 Dziergowice OK WN5 2 099 1 788 1727 82,3 1,08 23,0 2,486 0,197 0,742 Dziewkowice OST WN4 1 512 1 577 1528 101,1 1,24 25,9 2,843 0,429 0,995 Dziwiszów DJE WG1 1 003 1 003 1196 119,2 1,65 23,0 1,413 0,132 0,648 Gaworzyce DPL WN4 1 449 1 516 1587 109,5 1,81 49,3 2,397 0,388 1,200 Giebułtów DLW WG4 1 439 1 432 1405 97,6 1,77 19,8 1,853 0,141 0,692 Gierałtów DBL WG2 1 143 1 142 1196 104,6 1,09 15,8 1,212 0,241 0,596 Głuszyca Górna DBA WG2 1 278 1 109 1124 87,9 3,40 30,7 0,547 0,166 0,698 Gniechowice DWR WN4 1 527 1 549 1609 105,4 2,86 30,9 1,644 0,409 1,104 Goczałków DSW WG3 1 232 1 361 1385 112,4 2,88 41,2 1,244 0,446 1,133 Gorzów Śląski OOL MH1 2 690 2 669 2656 98,7 1,54 26,8 1,836 0,072 0,607 Goszcz DOL MZ 936 1 095 1206 128,8 1,44 26,0 1,642 0,192 0,737 Gościszów DBL WG4 1 375 1 443 1505 109,5 1,13 22,4 0,888 0,102 0,489 Goświnowice ONY WN3 1 384 1 373 1379 99,6 3,28 34,2 1,568 0,219 0,991 Grabowno Wielkie DOL WN2 1 203 1 118 1092 90,8 1,89 31,7 0,958 0,231 0,758 Gracze OPO WN5 1 754 1 668 1568 89,4 2,41 31,9 1,181 0,139 0,749 Grębocice DPL WN4 1 458 1 407 1477 101,3 1,58 44,7 2,473 0,284 1,056 Grodziec OPO WN3 1 337 1 330 1355 101,3 1,08 27,1 1,842 0,212 0,731 Gromadka DBL WN6 2 072 2 038 2106 101,6 2,00 26,7 2,058 0,198 0,859 Henryków DZA WG3 1 447 1 391 1491 103,0 3,37 48,3 1,576 0,309 1,186 Iwiny DBL WG3 1 384 1 290 1285 92,8 2,64 24,1 1,713 0,226 0,886

166 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Izbicko OST WN2 1 149 1 103 1107 96,3 1,18 21,8 1,990 0,220 0,728 Janowice Wielkie DJE WG6 2 142 2 132 2250 105,0 2,54 34,1 1,863 0,232 0,984 Januszkowice OKR WN1 1 091 1 080 1082 99,2 1,12 43,3 1,260 0,142 0,682 Jaroszów DSW WN6 2 043 2 067 2078 101,7 4,24 65,8 1,877 0,253 1,349 Jaszkowa Dolna DKL WG2 1 350 1 243 1341 99,3 2,12 26,9 1,360 0,224 0,812 Jaworzyna Śląska DSW MN 5 168 5 272 5440 105,3 6,29 104,8 2,323 0,368 1,937 Jedlina-Zdrój DBA MN 5 747 5 270 5205 90,6 3,21 38,3 1,396 0,067 0,732 Jełowa OPO WN5 1 861 1 973 1901 102,1 1,35 18,0 0,730 0,058 0,400 Jemielnica OST WN8 3 545 3 688 3410 96,2 1,12 22,4 2,710 0,115 0,664 Jeżów Sudecki DJE WP2 1 798 2 007 2395 133,2 1,60 33,2 1,718 0,184 0,805 Jordanów Śląski DWR WG1 1 022 1 057 1140 111,5 1,65 31,5 1,318 0,332 0,868 Jugów DKL WG6 3 192 3 040 3109 97,4 2,17 28,8 1,282 0,078 0,629 Kadłub OST WN5 1 634 1 645 1508 92,3 1,17 18,3 1,490 0,097 0,527 Kamienica ONY WG3 1 312 1 289 1261 96,1 1,29 30,1 1,798 0,226 0,793 Kamieniec Wrocławski DWR WP2 1 110 1 701 1933 174,1 1,29 20,2 2,196 0,234 0,761 Kamieniec Ząbkowicki DZA OM 4 173 4 929 4887 117,1 2,59 39,7 2,194 0,122 0,912 Kamień Śląski OKR WN4 1 509 1 417 1402 92,9 1,15 33,1 1,978 0,348 0,899 Karłowice OPO WN3 1 247 1 321 1335 107,1 1,54 30,5 1,709 0,428 0,963 Karpacz DJE MN 5 734 5 306 5269 91,9 2,43 24,8 2,318 0,157 0,860 Kąty Wrocławskie DWR MH2 4 915 5 263 5753 117,0 2,33 65,9 2,973 0,435 1,493 Kielcza OST WN6 2 140 2 046 1927 90,0 1,29 18,7 1,575 0,129 0,591 Kiełczów DWR WP2 1 499 2 162 3072 204,9 1,27 25,6 1,959 0,235 0,781 Kobierzyce DWR WP2 1 652 1 926 2127 128,8 2,18 55,3 2,733 0,510 1,431 Kolonowskie OST MN 4 065 3 693 3471 85,4 1,41 27,1 1,865 0,179 0,752 Komprachcice OPO WN7 2 811 2 901 2873 102,2 1,12 30,9 2,240 0,308 0,880 Konradów ONY WG1 1 097 1 021 992 90,4 1,43 22,3 1,560 0,177 0,686 Korfantów ONY MH1 1 733 1 951 1968 113,6 2,02 45,1 2,972 0,279 1,172 Kosorowice OPO WN1 991 1 019 988 99,7 1,09 30,2 2,269 0,568 1,015 Kotla DGL WN4 1 446 1 415 1473 101,9 1,92 28,9 2,052 0,312 0,971 Krasiejów OPO WN6 2 166 2 095 2035 94,0 1,11 22,1 1,014 0,119 0,522 Krosnowice DKL WG6 3 050 2 796 2931 96,1 2,92 36,7 0,996 0,095 0,710 Krośnice DMI WN5 1 747 1 741 1777 101,7 2,33 36,0 1,843 0,215 0,955 Kruszyn DBL WP1 1 157 1 246 1560 134,8 1,60 21,1 2,190 0,188 0,769 Krzeszów DKA WG4 1 408 1 459 1550 110,1 1,73 23,5 1,581 0,253 0,798 Kunice DLE WP1 1 073 1 210 1425 132,8 1,59 21,9 2,554 0,273 0,882 Kuniów OKL WN2 1 126 1 113 1080 95,9 1,20 19,4 1,514 0,239 0,676 Kup OPO WN3 1 174 1 259 1182 100,7 1,32 23,3 1,619 0,328 0,799 Legnickie Pole DLE WN3 1 542 1 299 1348 87,4 1,87 35,7 2,097 0,489 1,144 Leśna DLB MH2 4 787 4 790 4808 100,4 3,97 48,0 1,885 0,131 1,042 Leśnica OST MH1 3 119 3 040 2835 90,9 1,61 31,3 2,211 0,168 0,827 Lewin Brzeski OB. MH2 5 625 5 908 6109 108,6 3,56 85,1 3,795 0,271 1,671 Lisięcice OGL WN1 1 088 1 003 933 85,8 1,15 22,0 2,159 0,362 0,840 Lubiąż DWL MZ 2 853 2 453 2166 75,9 2,29 25,5 1,367 0,125 0,707 Lubomierz DLW MH1 1 951 1 769 2041 104,6 3,42 50,3 3,053 0,503 1,604

167 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Lubsza OB WN3 1 375 1 359 1457 106,0 1,15 20,3 1,795 0,339 0,772 Ludwikowice Kłodzkie DKL WG6 2 611 2 284 2306 88,3 2,75 29,1 0,961 0,105 0,671 Lutomia DSW WG5 2 029 1 920 2049 101,0 1,74 28,4 0,739 0,080 0,520 Łagiewniki DDZ WN7 2 456 2 567 2733 111,3 2,09 41,6 2,742 0,325 1,179 Łagów DZG WP1 1 019 1 076 1261 123,7 1,26 20,3 1,735 0,196 0,682 Łambinowice ONY WN7 2 469 2 541 2466 99,9 3,30 40,8 2,107 0,280 1,187 Łącznik OPR WN3 1 380 1 310 1212 87,8 1,27 33,0 2,211 0,412 0,989 Łąka Prudnicka OPR WG3 1 299 1 317 1265 97,4 1,42 16,5 1,572 0,272 0,707 Łomnica DJE WG5 1 997 1 865 1952 97,7 2,07 29,2 1,850 0,298 0,955 Łosiów OB WN4 1 581 1 560 1535 97,1 1,87 34,3 2,336 0,251 0,985 Łubniany OPO WN4 1 610 1 548 1591 98,8 1,15 18,8 1,052 0,114 0,504 Malczyce DSR OM 2 863 3 189 3300 115,3 3,12 38,2 1,756 0,195 1,005 Marcinkowice DOA WP1 927 1 147 1530 165,0 1,45 17,7 2,019 0,347 0,819 Marciszów DKA WG4 1 528 1 596 1588 103,9 2,29 30,5 0,956 0,098 0,635 Mechnice OPO WN1 1 020 1 055 1055 103,4 1,14 28,5 1,779 0,400 0,872 Mieroszów DBA MH2 5 113 4 704 4617 90,3 4,05 48,1 2,760 0,183 1,252 Międzybórz DOL MH1 2 170 2 280 2383 109,8 2,12 46,2 2,281 0,250 1,087 Międzylesie DKL MH1 2 824 2 875 2833 100,3 3,53 64,7 1,991 0,247 1,294 Miękinia DSR WP2 1 649 1 806 1995 121,0 1,98 43,7 1,825 0,424 1,138 Milików DBL WG2 1 065 1 100 1221 114,6 1,01 25,5 0,700 0,238 0,572 Miłkowice DLE WN5 2 139 1 988 1991 93,1 3,35 38,8 1,928 0,206 1,066 Miłków DJE WG6 2 157 2 042 2061 95,5 2,40 40,9 1,536 0,139 0,850 Mirków DWR WP1 1 230 1 694 1825 148,4 1,29 29,2 2,610 0,398 0,994 Mirsk DLW MH2 4 306 4 226 4321 100,3 2,85 54,8 2,572 0,158 1,123 Mojęcice DWL WN2 1 060 1 105 1103 104,1 1,75 22,7 1,479 0,396 0,874 Mokrzeszów DSW WG1 1 340 1 074 1131 84,4 1,99 28,0 1,363 0,237 0,819 Moszczanka OPR WG1 1 166 1 093 1138 97,6 1,11 20,2 1,719 0,283 0,723 Mościsko DDZ WG2 1 199 1 123 1152 96,1 1,77 23,2 0,704 0,193 0,612 Murów OPO WN4 1 557 1 482 1380 88,6 2,40 31,2 1,169 0,338 0,928 Mysłakowice DJE OM 4 469 4 267 4556 101,9 3,55 46,1 1,909 0,121 0,986 Nakło OPO WN4 1 582 1 556 1458 92,2 1,10 30,5 2,184 0,406 0,929 Niemcza DDZ MH2 3 600 3 280 3273 90,9 2,51 41,6 1,749 0,132 0,881 Nowogrodziec DBL MH2 3 773 4 102 4158 110,2 2,21 44,5 2,058 0,114 0,870 Nowy Kościół DZL WG2 1 301 1 228 1204 92,5 2,07 26,0 0,887 0,187 0,687 Nowy Świętów ONY WG1 882 1 000 1000 113,4 2,12 30,1 1,453 0,221 0,846 Ochodze OPO WN2 1 112 1 172 1129 101,5 1,02 26,9 1,435 0,264 0,715 Olszanica DZL WG1 1 118 1 017 988 88,4 1,64 18,0 0,818 0,095 0,490 Olszyna DLB MN 5 277 5 052 4717 89,4 2,57 38,9 2,458 0,176 1,019 Ołdrzychowice Kłodzkie DKL WG6 2 643 2 318 2363 89,4 3,11 35,9 1,556 0,189 0,952 Opolno-Zdrój DZG WG2 1 103 1 207 1272 115,3 2,73 33,9 1,587 0,293 1,018 Osiecznica DBL WN1 824 1 085 1195 145,0 1,78 35,8 1,723 0,181 0,839 Osowiec OPO WN3 1 540 1 370 1485 96,4 2,10 37,7 1,382 0,238 0,898 Ostroszowice DDZ WG5 1 855 1 812 1880 101,3 2,27 35,2 0,948 0,159 0,741 Ostrożnica OK WN2 1 220 1 158 1117 91,6 1,15 22,5 2,032 0,423 0,863

168 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Otmice OST WN2 1 150 1 157 1129 98,2 1,26 31,9 1,433 0,113 0,635 Otmuchów ONY MH2 5 324 5 430 5364 100,8 3,44 71,8 3,678 0,338 1,664 Pastuchów DSW WG1 1 040 1 077 1079 103,8 2,37 45,6 1,473 0,609 1,248 Paszowice DJA WG3 1 429 1 347 1348 94,3 1,43 24,2 1,484 0,144 0,655 Pawłowiczki OK WN3 1 417 1 348 1288 90,9 1,59 26,6 2,155 0,258 0,877 Pęgów DTR WP1 1 313 1 454 1704 129,8 1,42 21,8 2,196 0,254 0,811 Pieńsk DZG MN 5 880 5 980 6105 103,8 4,15 68,2 3,737 0,378 1,778 Piława Dolna DDZ WG4 1 616 1 553 1573 97,3 1,56 32,2 0,819 0,178 0,655 Piotrówka OST WN1 1 158 1 040 1004 86,7 1,08 18,2 1,472 0,189 0,608 Pisarzowice DLB WG4 1 578 1 539 1598 101,3 1,44 20,6 1,393 0,134 0,609 Pludry OOL WN2 1 053 1 202 1145 108,7 1,54 18,8 1,295 0,167 0,629 Pobiedna DLB MZ 1 282 1 282 1324 103,3 2,48 27,2 1,960 0,212 0,914 Podgórzyn DJE WG5 1 697 1 677 1807 106,5 2,16 38,4 2,098 0,320 1,088 Pokój ONA WN4 1 356 1 467 1472 108,6 1,52 20,9 1,830 0,214 0,746 Polska Cerekiew OK WN4 1 600 1 487 1368 85,5 1,35 18,0 1,578 0,189 0,652 Polska Nowa Wieś OPO WN5 1 961 1 992 1891 96,4 1,10 29,7 2,086 0,188 0,753 Popielów OPO WN6 2 414 2 345 2193 90,8 1,06 18,9 1,064 0,097 0,478 Porajów DZG OM 2 509 1 539 1543 61,5 2,61 61,6 2,656 0,490 1,512 Proboszczów DZL WG1 1 093 1 025 1028 94,1 1,97 21,1 1,037 0,218 0,696 Prochowice DLE MH2 3 465 3 696 3745 108,1 1,85 38,9 3,103 0,180 1,001 Prószków OPO MH1 2 668 2 680 2683 100,6 1,48 33,4 2,140 0,216 0,869 Prusice DTR MH1 2 229 2 187 2333 104,7 2,20 44,5 2,487 0,183 1,027 Przeworno DST WG2 1 173 1 189 1249 106,5 2,46 37,7 2,336 0,384 1,201 Przywory OPO WN2 1 142 1 201 1158 101,4 1,15 26,7 1,687 0,299 0,788 Pszenno DSW WG5 1 616 1 639 1612 99,8 3,52 49,2 1,179 0,423 1,213 Raciborowice Górne DBL WG4 1 366 1 436 1426 104,4 2,43 28,8 1,357 0,194 0,823 Racławice Śląskie OPR WN4 1 693 1 557 1497 88,4 1,20 35,7 1,981 0,318 0,905 Radawie OOL WN1 1 051 1 030 971 92,4 1,18 21,0 1,456 0,154 0,610 Radków DKL MH1 2 512 2 546 2579 102,7 3,00 37,4 1,930 0,125 0,907 Radwanice DPL WN5 1 361 1 618 1842 135,3 1,64 29,8 3,095 0,233 0,969 Radwanice DWR WP2 2 092 2 230 2543 121,6 1,24 28,0 2,969 0,414 1,017 Raszowa OST WN2 1 123 1 134 1076 95,8 1,04 22,9 1,225 0,193 0,613 Reńska Wieś OK WN5 1 857 1 690 1684 90,7 1,17 28,8 2,373 0,398 0,945 Rozmierka OST WN1 1 112 1 061 1048 94,2 1,15 17,3 1,180 0,139 0,534 Roztoka DSW WG2 1 136 1 116 1061 93,4 1,93 27,5 0,804 0,243 0,713 Rozwadza OKR WN1 1 057 1 035 1027 97,2 1,12 24,6 2,290 0,414 0,898 Rudna DLU MZ 1 277 1 541 1638 128,3 2,09 35,8 2,771 0,438 1,227 Ruszów DZG WN5 1 946 1 840 1838 94,5 2,22 20,8 1,675 0,130 0,708 Serby DGL WP1 1 172 1 389 1642 140,1 1,40 37,6 1,679 0,386 0,961 Sidzina ONY WN2 1 022 1 108 1107 108,3 1,31 31,6 2,248 0,449 1,010 Siechnice DWR MN 4 066 3 943 4511 110,9 3,91 46,7 2,048 0,176 1,132 Siedlęcin DJE WG3 1 447 1 399 1421 98,2 1,58 21,2 1,096 0,127 0,584 Siekierczyn DLB WG5 1 891 1 817 1859 98,3 1,35 23,6 1,905 0,152 0,693 Skarbimierz Osiedle OB. OW 0 1 855 1979 x 19,38 46,2 2,041 0,586 2,275

169 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Skokowa DTR WN2 883 1 106 1112 125,9 1,45 21,8 1,727 0,283 0,788 Skorogoszcz OB MZ 1 136 1 258 1198 105,5 2,24 30,8 1,660 0,511 1,100 Skoroszyce ONY WN4 1 410 1 427 1428 101,3 1,74 28,2 1,416 0,279 0,834 Smolec DWR WP2 1 392 1 502 2660 191,1 1,65 30,8 2,120 0,200 0,857 Snowidza DJA WN1 1 091 1 079 1096 100,5 2,29 40,4 2,022 0,281 1,070 Sosnówka DJE WG1 1 171 1 091 1104 94,3 1,70 21,5 1,204 0,093 0,566 Srebrna Góra DZA MZ 1 010 1 045 1063 105,2 1,91 24,0 2,797 0,390 1,058 Staniszcze Małe OST WN2 1 301 1 162 1041 80,0 1,11 29,3 1,518 0,237 0,735 Staniszcze Wielkie OST WN2 1 228 1 105 1039 84,6 1,14 15,8 1,039 0,254 0,587 Stanowice DSW WG1 1 177 1 057 1071 91,0 2,23 38,3 1,509 0,566 1,162 Stara Kamienica DJE WG2 1 242 1 240 1279 103,0 1,98 23,3 1,298 0,233 0,769 Stare Bogaczowice DBA WG2 1 276 1 246 1297 101,6 1,78 20,0 0,949 0,106 0,546 Stare Budkowice OPO WN4 1 554 1 469 1317 84,7 1,18 19,1 1,974 0,094 0,568 Stare Siołkowice OPO WN6 2 248 2 097 2036 90,6 1,01 20,1 1,365 0,208 0,617 Stary Węgliniec DZG WN1 1 140 1 024 1057 92,7 1,45 29,6 0,891 0,171 0,636 Stolec DZA WG2 1 159 1 144 1145 98,8 1,78 23,7 1,600 0,180 0,742 Stoszowice DZA WG1 1 099 1 071 996 90,6 1,76 24,9 1,382 0,180 0,723 Stradomia Wierzchnia DOL WN2 1 110 1 137 1096 98,7 2,25 31,6 0,909 0,151 0,703 Strzeleczki OKR MZ 1 808 1 667 1603 88,7 1,08 26,0 2,234 0,310 0,836 Strzeszów DTR WN1 1 049 1 073 1050 100,1 2,88 26,5 1,727 0,402 1,073 Sulików DZG MZ 1 942 1 911 2002 103,1 1,80 42,5 2,823 0,368 1,188 Sułów DMI MZ 1 405 1 557 1549 110,2 1,53 35,0 2,062 0,270 0,928 Szczawno-Zdrój DBA MN 6 348 5 762 6120 96,4 2,71 50,0 3,378 0,234 1,279 Szczedrzyk OPO WN6 2 163 2 155 2101 97,1 1,15 28,2 1,907 0,303 0,828 Szczepanów DSR WN3 1 298 1 388 1477 113,8 1,56 29,3 1,035 0,236 0,727 Szczodre DWR WP1 713 1 026 1033 144,9 1,72 33,0 1,575 0,424 0,987 Szczytna DKL MN 5 889 5 326 5450 92,5 2,84 35,0 1,250 0,049 0,625 Szybowice OPR WG1 1 132 1 067 1046 92,4 1,05 20,2 2,206 0,184 0,681 Szymiszów OST WN6 2 165 2 019 1918 88,6 1,44 18,9 1,571 0,157 0,641 Ściegny DJE WG1 1 091 1 009 1076 98,6 1,54 31,2 1,920 0,357 0,953 Ścinawka Dolna DKL WG2 1 315 1 233 1236 94,0 1,58 20,0 0,645 0,099 0,474 Ścinawka Średnia DKL WG6 2 424 2 231 2254 93,0 2,47 26,1 0,884 0,137 0,665 Świeradów-Zdrój DLB MN 4 900 4 656 4674 95,4 2,32 26,1 1,578 0,064 0,624 Świerzawa DZL MH1 2 526 2 504 2492 98,7 3,27 60,0 2,004 0,283 1,291 Święta Katarzyna DWR WP2 1 487 1 759 2037 137,0 1,84 27,0 3,491 0,414 1,158 Świętoszów DBL OW 46 1 637 1767 3841,3 12,00 44,3 3,202 0,430 2,068 Tarnów Opolski OPO WN8 3 692 3 811 3759 101,8 1,73 41,8 2,699 0,328 1,125 Tomaszów Bolesławiec- DBL WG5 1 680 1 720 1765 105,1 2,18 21,0 1,532 0,154 0,720 ki Trzebień DBL OW 282 1 133 1133 401,8 4,63 26,2 1,506 0,293 1,076 Trzebieszowice DKL WG1 1 148 1 081 1144 99,7 1,60 19,6 0,880 0,170 0,585 Tułowice OPO WN8 4 440 4 477 4396 99,0 3,15 63,5 3,437 0,407 1,627 Turawa OPO WN2 1 098 1 158 1145 104,3 1,40 23,2 1,416 0,174 0,669 Ubocze DLW WG3 1 528 1 346 1275 83,4 1,28 18,9 1,709 0,114 0,586

170 Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 35

Liczba mieszkańców Zmiana Wartości wskaźników30 Miejscowość Powiat Typ liczby 1988 2002 2009 ludności WZ WGZ WRG WZW WMF Uciechów DDZ WG1 948 1 016 1041 109,8 1,33 21,5 1,333 0,170 0,635 Ujazd OST MH1 1 982 1 663 1728 87,2 1,39 36,4 3,038 0,235 0,975 Walce OKR WN6 2 044 2 102 1858 90,9 1,11 24,2 2,569 0,283 0,837 Walim DBA OM 2 763 2 499 2520 91,2 3,67 48,0 2,356 0,159 1,133 Wawelno OPO WN2 1 140 1 161 1143 100,3 1,02 32,9 2,164 0,433 0,941 Wąsosz DGR MH1 2 911 2 768 2908 99,9 2,61 52,1 2,435 0,181 1,106 Węgliniec DZG MN 3 340 3 163 3216 96,3 3,92 63,0 3,636 0,346 1,670 Wiązów DST MH1 2 259 2 296 2401 106,3 2,26 46,5 2,636 0,324 1,224 Wierzbica Górna OKL WN2 1 273 1 175 1131 88,8 2,11 28,3 1,386 0,289 0,880 Wierzbno DOA WN1 1 047 1 099 1109 105,9 2,53 22,9 2,349 0,388 1,072 Wilkanów DKL WG1 1 155 1 087 1134 98,2 1,34 15,7 1,025 0,153 0,536 Wilków-Osiedle DZL OM 2 007 2 028 2279 113,6 2,46 57,6 2,088 0,294 1,214 Wińsko DWL MZ 1 648 1 736 1815 110,1 1,98 41,2 2,027 0,267 1,025 Witoszów Dolny DSW WG2 1 199 1 115 1238 103,3 2,07 35,1 1,321 0,209 0,842 Wleń DLW MH1 2 085 1 940 1936 92,9 3,07 53,7 2,820 0,384 1,454 Wojbórz DKL WG1 1 169 1 095 1107 94,7 1,88 26,2 0,913 0,130 0,618 Wojcieszów DZL MN 4 193 4 026 3980 94,9 3,32 41,4 1,691 0,123 0,919 Wojcieszyce DJE WG1 1 008 1 060 1137 112,8 1,37 24,6 1,759 0,161 0,699 Wolibórz DKL WG2 1 224 1 101 1115 91,1 1,79 22,6 1,383 0,188 0,716 Wykroty DBL WG5 1 738 1 775 1760 101,3 1,10 16,0 1,493 0,155 0,565 Zagrodno DZL WG4 1 626 1 500 1523 93,7 2,31 15,9 1,081 0,141 0,611 Zakrzów OK WN1 1 204 1 067 1030 85,5 1,29 23,0 1,927 0,284 0,798 Zalesie Śląskie OST WN4 1 546 1 406 1281 82,9 1,27 25,3 1,124 0,108 0,559 Zaręba DLB WG5 1 823 1 729 1794 98,4 2,02 34,9 1,240 0,160 0,769 Zawada OPO WN4 1 242 1 401 1438 115,8 1,12 21,1 1,828 0,193 0,675 Zawidów DZG MH2 4 039 4 497 4510 111,7 2,98 61,4 2,897 0,174 1,231 Zawonia DTR WP1 915 1 006 1108 121,1 1,27 18,7 2,234 0,184 0,703 Zebrzydowa DBL WG4 1 428 1 477 1500 105,0 1,55 29,7 1,654 0,177 0,762 Zębowice OOL WN4 1 473 1 521 1358 92,2 1,15 20,4 1,428 0,132 0,577 Złoty Stok DZA MH1 3 109 3 025 3066 98,6 2,61 64,7 2,938 0,349 1,443 Żerniki Wrocławskie DWR WP1 1 042 1 207 1498 143,8 1,35 21,1 2,738 0,400 0,940 Żędowice OST WN7 2 754 2 571 2436 88,5 1,19 20,5 1,536 0,087 0,535 Żórawina DWR WP2 1 780 1 968 2139 120,2 1,90 40,3 3,218 0,631 1,404 Żytniów OOL WN3 1 311 1 253 1238 94,4 1,02 24,3 0,988 0,135 0,536 Żywocice OKR WN3 1 321 1 294 1233 93,3 1,18 36,0 2,346 0,574 1,094 Symbole powiatów: DBA – wałbrzyski, DBL – bolesławiecki, DDZ – dzierżoniowski, DGL – głogowski, DGR – górowski, DJA – jaworski, DJE – jeleniogórski, DKA - kamiennogórski, DKL – kłodzki, DLB – lubański, DLE – legnicki, DLU – lubiński, DLW - lwówecki, DMI – milicki, DOA – oławski, DOL – oleśnicki, DPL – polkowicki, DSR – średzki, DST – strzeliński, DSW – świdnicki, DTR – trzebnicki, DWL – wołowski, DWR - wrocławski, DZA – ząbkowicki, DZG – zgorzelecki, DZL – złotoryjski, OB – brzeski, OGL - głubczycki, OK – kędzierzyńsko-kozielski, OKL – kluczborski, OKR – krapkowicki, ONA – namysłowski, ONY – nyski, OOL – oleski, OPO – opolski, OST – strzelecki. Typy miejscowości: MH2 – Miasta historyczne liczące od 3250 do 6000 mieszkańców, MH1 – Miasta historyczne liczące od 1600 do 3250 mieszkańców, MN – Miasta nowe liczące od 3000 do 6000 mieszkańców, MZ – Miasta zdegradowane, OM – Byłe osiedla miejskie, OW – Byłe osiedla wojskowe, WN8 – Wsie nizinne liczące od 3500

171 Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych – Robert Szmytkie do 5000 mieszkańców, WN7 – Wsie nizinne liczące od 2500 do 3500 mieszkańców, WN6 – Wsie nizinne liczące od 2000 do 2500 mieszkańców, WN5 – Wsie nizinne liczące od 1600 do 2000 mieszkańców, WN4 – Wsie nizinne liczące od 1400 do 1600 mieszkańców, WN3 – Wsie nizinne liczące od 1250 do 1400 mieszkańców, WN2 – Wsie nizinne liczące od 1100 do 1250 mieszkańców, WN1 – Wsie nizinne liczące od 1000 do 1100 mieszkańców, WG6 – Wsie górskie liczące od 2000 do 3500 mieszkańców, WG5 – Wsie górskie liczące od 1600 do 2000 mieszkańców, WG4 – Wsie górskie liczące od 1400 do 1600 mieszkańców, WG3 – Wsie górskie liczące od 1250 do 1400 mieszkańców, WG2 – Wsie górskie liczące od 1100 do 1250 mieszkańców, WG1 – Wsie górskie liczące od 1000 do 1100 mieszkańców, WP2 – Wsie podmiejskie liczące od 1900 do 3500 mieszkańców, WP1 – Wsie podmiejskie liczące od 1000 do 1900 mieszkańców.

172