okładka przód

Ptaki Śląska Birds of

2013 Górnośląskie Koło Ornitologiczne Upper Silesian Ornithological Society Ptaki Śląska – Birds of Silesia www.ptakislaska.pl czasopismo założone w roku 1982 pod tytułem „Dolina Baryczy – Barycz valley”

Redakcja: Redaktor naczelny: Andrzej Dyrcz Redaktor tematyczny: Jacek Betleja Sekretarz redakcji: Szymon Beuch Redaktorzy: Radosław Gwóźdź, Tadeusz B. Hadaś, Bartosz Smyk Redaktorzy językowi: Anna Szczepanek (język polski), Justin Nnorom (język angielski) Rada redakcyjna: RNDr. Jiří Flousek, Ph.D., Správa Krkonošského národního parku, Vrchlabí, Czechy prof. dr hab. Grzegorz Kopij, University of Namibia, Windhoek, Namibia doc. dr Eugeniusz Nowak (Doc. Emeritus, Bundesamt für Naturschutz), Bonn, Niemcy prof. dr hab. Ludwik Tomiałojć, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska prof. dr hab. Aleksander Winiecki, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, Polska Adres redakcji: Górnośląskie Koło Ornitologiczne c/o Dział Przyrody Muzeum Górnośląskiego pl. Jana III Sobieskiego 2, 41-902 Bytom email: [email protected] Recenzenci: Marta Borowiec, Beata Czyż, Konrad Hałupka, Mateusz Ledwoń, Romuald Mikusek, Grzegorz Orłowski, Michał Polakowski, Tadeusz Stawarczyk, Ludwik Tomiałojć Realizacja: Projekt: Paulina Ortenburger, Pracownia Projektowania Komunikacji Wizualnej Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach Rysunek na okładce: Dawid Kilon Skład: BW studio, Chorzów Druk: PRYM Drukarnia Offsetowa S. C., Mysłowice Dystrybucja: www.przyrodnicze.pl

Wydano ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego stanowiących pomoc de minimis w ramach programu „Index Plus” (projekt nr IxP 0256 2012)

Numer zamknięto: 22.12.2013

© Copyright by Górnośląskie Koło Ornitologiczne, Bytom 2013 ISSN 0860-3022 Printed in Nakład 500 egz. Spis treści Contents

Artykuły Articles

Zimowanie krzyżówki Anas platyrhynchos we Wrocławiu w latach 1965-2006 Wintering of the Mallard Anas platyrhynchos in Wrocław in 1965-2006 Zbigniew Jakubiec, Daria Liliana Bilska 9

Biologia rozrodu trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w nietypowym środowisku wysp trzcinowych rezerwatu „Stawy Milickie” Breeding biology of the Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus in atypical habitat of isolated island reedbeds in „Stawy Milickie” nature reserve Ewelina Majchrzak 29

Biometria, powracalność i wkład rodzicielski samca trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w inkubację lęgu i karmienie młodych Biometrics, return rate and parental contribution of male Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus to brood incubation and feeding of nestlings Łukasz Tomasik 43

Notatki Notes

Przypadek gniazdowania błotniaka stawowego Circus aeruginosus w płacie jeżyny ostręgi Rubus gracilis na Dolnym Śląsku Nesting record of the Marsh Harrier Circus aeruginosus in the Rubus Rubus gracilis patch in the Przemysław Żurawlew 59

Nocowanie żurawi Grus grus na wrocławskich polach irygacyjnych w okresie przelotów i zimowania w sezonie 2012/2013 Roosting of Cranes Grus grus on Wrocław sewage farm during the period of migration and wintering in the season 2012/2013 Waldemar Górka 64 Mewa polarna Larus glaucoides nowym gatunkiem na Śląsku Iceland Gull Larus glaucoides – a new species in Silesia Andrzej Chrząścik, Jacek Betleja, Radosław Gwóźdź, Paweł Skałban 70

Naloty mewy trójpalczastej Rissa tridactyla na Śląsku w latach 2011–2012 Influxes of Kittiwake Rissa tridactyla in Silesia in 2011–2012 Paweł Kołodziejczyk, Grzegorz Orłowski 75

Puszczyk mszarny Strix nebulosa – nowy gatunek sowy na Śląsku Great Grey Owl Strix nebulosa – new owl species in Silesia Henryk Dec, Marek Stajszczyk 83

Pierwsze stwierdzenie lęgu „pliszki tundrowej” Motacilla flava thunbergi w województwie śląskim na tle krajowej sytuacji podgatunku, oraz dane dotyczące wybiórczości siedliskowej lęgowych samców First breeding record of the Grey-headed Wagtail Motacilla flava thunbergi in in connection to the situation of the subspecies in Poland, including the data of its habitat preferences Grzegorz Kaczorowski, Stanisław Czyż 88

Nietypowe miejsce lęgu pliszki cytrynowej Motacilla citreola Atypical breeding location of Citrine Wagtail Motacilla citreola Szymon Beuch 97

Nietypowa konstrukcja gniazda remiza Remiz pendulinus Atypical construction of a Penduline Tit Remiz pendulinus nest Szymon Beuch 101

Materiały Materials

Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w roku 2013 Wintering of water birds in Silesia in the year 2013 Paweł Grochowski, Szymon Beuch 104

Faunistycznie ważne obserwacje ptaków na Śląsku w roku 2012 Important observation of birds in Silesia in 2012 110 Sprawozdania Reports

Granice Śląskiego Regionu Ornitologicznego Boundaries of the ornithological region of Silesia Andrzej Wuczyński, Paweł Kołodziejczyk 170

Reaktywacja Kartoteki Awifauny Śląska w postaci aplikacji internetowej Reactivation of Silesian Avifaunistic Database in the form of an Internet application Paweł Kołodziejczyk, Kamil Zięba 181

Wytyczne Kartoteki Awifauny Śląska Silesian Avifaunistic Database guidelines Paweł Kołodziejczyk 185

Działalność Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego w latach 2012 i 2013 Activities of Silesian Ornithological Society in the years 2012 and 2013 Joanna Frankiewicz, Hanna Sztwiertnia, Paweł Kołodziejczyk, Jakub Szymczak, Andrzej Wuczyński, Kamil Zięba 206

XXXIV Zjazd Ornitologów Śląska 34th Meeting of Silesian Ornithologists Redakcja 211

Konferencja ornitologiczna Waterbirds Society w Wilhelmshaven 25–28 września 2013 r. Waterbirds Society Ornithological Conference in Wilhelmshaven 25–28 September 2013 Jacek Betleja, Mateusz Ledwoń 213

Errata do „Ptaków Śląska” nr 19 (2012) 217

Ptaki Śląska (2013) 20: 9–27 received: 12.05.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 17.12.2013

Zimowanie krzyżówki Anas platyrhynchos we Wrocławiu w latach 1965-2006 Wintering of the Mallard Anas platyrhynchos in Wrocław in 1965-2006

Słowa kluczowe: krzyżówka, Anas platyrhynchos, zimowanie, Wrocław, proporcje liczbowe płci, mieszańce z kaczką domową Key words: Mallard, wintering, Wrocław, sexes proportion, hybrids

Zbigniew Jakubiec1, Daria Liliana Bilska2 1,2 Wydział Nauk Biologicznych Uniwersytetu Zielonogórskiego, ul. Prof. Z. Szafrana 1, 65–516 Zielona Góra e-mail: [email protected]

Abstrakt Abstract W okresie badań zanotowano wzrost liczebności During the research period, an increase in the krzyżówek zimujących w mieście od kilkunastu number of Mallards wintering in the city was ob- ptaków w styczniu 1966 do kilku tysięcy w dal- served, from about a dozen birds in January 1966 szych latach badań. Najwyższe średnie stycznio- to a few thousand in subsequent research years. we liczebności krzyżówek były wyższe w latach The highest mean number of Mallards in January 2001–2006 niż w poprzedzającym okresie badań. was higher in the years 2001 – 2006 than in the Średnia liczebność w styczniu wynosiła w tym preceding research period. The mean number of okresie 3780 krzyżówek. W wyjątkowo mroź- Mallards in January amounted in that period to nym styczniu 1987 naliczono maksymalnie 3780 birds. In the exceptionally frosty January of 7461 krzyżówek. We wszystkich latach badań 1987, the maximum number of 7461 Mallards was szczyt liczebności przypadał na styczeń. Naj- recorded. In all research years the abundance peak większe skupienia krzyżówek obserwowano w was observed in January. The biggest concentra- śródmieściu w pobliżu mostów, gdzie ptaki były tions of Mallards were recorded in the city center dokarmiane. Samce stanowiły średnio ok. 57% near the bridges, where the birds were fed. On av- zimującej populacji. Proporcje liczebne płci nie erage, males constituted about 57% of the winter- zmieniały się istotnie w różnych latach i miesią- ing population. No significant changes were ob- cach. Mieszańce krzyżówki i kaczki domowej served in quantitative proportions of males and były stałym składnikiem zimującej awifauny; w females during different years and moths. Hybrids styczniu w latach 1971–2006 stanowiły ok. 2% of Mallard and domesticated duck were an inher- liczby wszystkich krzyżówek. ent element of the wintering avifauna; in January of the years 1971-2006 they constituted about 2% of all Mallards.

Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 9 Wstęp Celem niniejszej pracy było określe- Naturalnymi miejscami zimowania nie liczebności krzyżówki i jej trendu na ptaków wodnych w naszej strefie klima- obszarze Wrocławia w okresie pozalę- tycznej są niezamarzające rzeki i przy- gowym, funkcjonowanie tego gatunku brzeżne wody morskie (Górski 1981, Ja- w warunkach miejskich oraz ustalenie kubiec 1985, Dombrowski i in. 1993, proporcji płci zimujących kaczek w la- Kuczyński i Bartoszewicz 2004, Meis- tach 1965–2006. sner i in. 2011). Do rzek na ich miejskich odcinkach odprowadzane są ścieki prze- Teren badań mysłowe i komunalne, co podnosi tem- Wrocław położony jest na Nizinie Ślą- peraturę wody i zapobiega jej zamarza- skiej, w Pradolinie Wrocławskiej w wo- niu. Woda na tych odcinkach niesie też jewództwie dolnośląskim. Jest jednym nadające się do zjedzenia odpadki. Po- z większych oraz najstarszych miast nadto brzegi rzek na terenach podmiej- Polski. Zajmuje powierzchnię 293 km2 skich stanowią osłonę przed wiatrem ze i liczy 632,162 tysiące mieszkańców względu na drzewa i krzewy, które pora- (GUS 2008). Wrocław leży w dolinie stają ich brzegi. Warto zwrócić uwagę na Odry, ale na terenie miasta uchodzą do to, że miasta w okresie zimowym mają Odry cztery mniejsze rzeki: Bystrzyca, wyższe temperatury niż obszary poza- Oława, Ślęza i Widawa. Od XVIII wieku miejskie, nawet o ponad 10oC (Dubicki obraz miejskich odcinków Odry zmie- i in. 2002, Szymanowski 2004). Również niał się w wyniku silnego przekształ- brak polowań, zmniejszona presja dra- cania koryta rzeki i dostosowywania pieżników oraz przyjazny stosunek ludzi go do żeglugi. Charakter pozostałych do przebywających na obszarze miasta rzek na większości ich odcinków wy- ptaków i częste przypadki dokarmiania kazuje pewną naturalność. Rzeki te, ich w różny sposób powodują, że wiele z Odrą na czele, wraz z kanałami wod- z nich, niekiedy w dużej liczbie, wykorzy- nymi, budowlami i urządzeniami hy- stuje miasta jako swoje zimowiska. Do drotechnicznymi tworzą tzw. Wro- najwcześniejszych obserwacji dotyczą- cławski Węzeł Wodny. Łączna długość cych zimowania krzyżówki w mieście na- wszystkich ramion tego węzła wynosi leżą te z Varkaus w Finlandii z roku 1936, 34,5 km. Niemalże wszystkie istniejące chociaż już wcześniej obserwowano to w mieście akweny są pochodzenia an- zjawisko w Holandii (Jakubiec 1985). Do tropogenicznego. Śródmieście otacza naszych miast, które doczekały się opra- wypełniona wodą fosa miejska oraz cowań zawierających informacje o zimu- małe zbiorniki wodne będące pozosta- jących ptakach wodnych, należą m.in.: łością starorzeczy, np. w Parku Szczyt- Warszawa (Luniak i in. 1964), Toruń nickim, w Ogrodzie Botanicznym i przy (Przystalski 1985) i Poznań (Śliwa 1998, ul. Nowowiejskiej. Ptaszyk 2003). Z Wrocławia zostały opu- Znamienne jest, iż średnie tempera- blikowane opracowania fragmentaryczne tury w centrum miasta są wyższe o ok. (Szarski 1955, Dyrcz 1971, Jakubiec 1985). 5oC niż poza nim (Szymanowski 2004).

Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 10 Teren objęty badaniami podzielony Metody badań został na dwa typy. Pierwszy to odci- Obserwacje prowadzone były w poło- nek śródmiejski w centralnej części wie stycznia w okresie 1965–2006 przez Wrocławia. Odznacza się zwartą zabu- pierwszego z autorów w ramach Akcji dową wzdłuż brzegów, występowaniem Zimowego Badania Ptaków Wodnych długich odcinków nadbrzeży bulwaro- w Polsce (Dombrowski i in. 1993, Wołk, wych oraz gęsto rozmieszczonymi mo- i in. 1966). W latach 1968, 1970, 1972, 1981 stami. Na całej długości brzegi rzeki są oraz 1995 w styczniu nie prowadzono ob- licznie odwiedzane przez ludzi. Wyróż- serwacji. Obserwacje styczniowe zajmo- niony odcinek śródmiejski (9,76 km) wały dwa kolejne dni, w jednym liczono rozciągał się od przystani AZS i ujścia ptaki na odcinku śródmiejskim, a w dru- Oławki do mostu Dmowskiego i portu gim na miejskim. W przypadku braku miejskiego oraz od jazu powyżej mo- pokrywy śnieżnej poruszano się rowerem, stu Zwierzynieckiego do mostu Szczyt- co pozwalało na wykonanie obserwacji nickiego i od mostu Warszawskiego do w ciągu jednego dnia. W dalszej części mostu Osobowickiego. Do tego obszaru pracy wyniki ogólne dotyczą wyłącznie należały również fosa miejska i staw 37 lat, kiedy były prowadzone systema- w Ogrodzie Botanicznym. Odcinek dru- tyczne kontrole. W latach 1973–1975 oraz giego typu (nazwany miejskim – 16,38 1986 i 1987 oprócz liczeń styczniowych od km) charakteryzował się zróżnicowa- listopada do marca co dwa tygodnie pro- nym otoczeniem, rozproszoną zabudową wadzono kontrole obejmujące całe miasto i – w przeciwieństwie do śródmiejskiego w dwóch lub trzech kolejnych dniach. Ob- – bogactwem zieleni wysokiej. Zajmo- serwacje prowadzono zarówno w łagodne, wał tereny na wschód od ramienia Starej jak i surowe zimy. Odry oraz koryto Odry w rejonie Popo- W ciągu tych lat zgromadzona została wic, Różanki i Osobowic. W jego skład duża ilość materiału, co pozwoliło na wchodziły dwa kanały: żeglugowy i po- utworzenie bazy danych w programie Ac- wodziowy, na odcinku od mostu Bar- cess. Aktualnie zawiera ona 2373 rekordy toszowickiego do rejonu mostów Ja- i łącznie 7417 stwierdzeń wszystkich ga- giellońskich, jak również odcinek Odry tunków ptaków, z czego 4107 stwierdzeń od Jazu Bartoszowickiego do rejonu dotyczy krzyżówki. Formularz bazy da- kładki Zwierzynieckiej, znajdującej się nych opracował Maciej Deorowicz. Wy- tuż obok Ogrodu Zoologicznego. Do od- niki kontroli z notatników do bazy wpro- cinka miejskiego zaliczono także rejon wadziła druga autorka oraz Paulina mostu Osobowickiego, kanał Różanka, Awińska – autorka opracowania na temat Port Miejski i Odrę poniżej śródmieścia zimowania wszystkich ptaków wodnych z mostem kolejowym oraz wybudowa- we Wrocławiu. nym już po zakończeniu badań Mostem W okresie badań średnie temperatury Milenijnym. Na tym terenie znajdowało stycznia wahały się od +4,2oC do –9,0oC. się również kilka stawów i oczek wod- Zakres ten podzielono na trzy równe nych oraz dwa zimowiska barek. przedziały charakteryzujące zimy ła-

Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 11 godne (+4,2 oC do –0,2oC), zimy średnie Najwyższa średnia liczebność tego ga- (–0,3oC do –4,5oC) oraz zimy surowe tunku w czasie styczniowych kontroli za- (–4,6oC do –9,0oC). Zim takich było od- rejestrowana została w latach 2001–2006 powiednio 22, 15 i 5, a wyłączając lata, – 3780 osobników (2914–4936 w poszcze- kiedy kontroli nie prowadzono, zim ła- gólnych latach) i była nieco wyższa od godnych było 21, średnich 11 i zimnych 5. średniej z lat 1986–1990, wynoszącej 3575 (1783–7461 ptaków w poszczególnych la- Wyniki tach) (ryc 1). Warto podkreślić, że stwier- Dynamika liczebności. Pierwsze ob- dzona w styczniu 1987 liczebność krzy- serwacje dotyczące liczebności krzyżówki żówki: 7461 osobników, z czego 99,5% na we Wrocławiu pochodzą z grudnia 1965. odcinku śródmiejskim, była najwyższą Trzy osobniki zimowały wówczas w po- wartością z całego cyklu badań. bliżu Śluzy Różanka. Z kolei pierwsze styczniowe obserwacje pochodzą z roku 1966, kiedy to w rejonie mostu Warszaw- skiego odnotowano 11 krzyżówek, co stanowiło 20% wszystkich policzonych w owym czasie ptaków wodnych. W cza- sie ostatniej (w ramach niniejszych ba- dań) styczniowej kontroli w roku 2006 stwierdzono 3742 krzyżówek, które sta- nowiły 71% wszystkich zarejestrowanych we Wrocławiu ptaków wodnych. Tak znaczące zwiększenie się liczebności zi- mowania przedstawicieli tego gatunku w mieście było wynikiem pojawienia się we Wrocławiu w okresie badań zurba- nizowanej populacji krzyżówki. Trwałe zasiedlenie Wrocławia przez zimujące krzyżówki nastąpiło w latach 1966–1973, a więc stosunkowo szybko. W styczniu 1973 roku zimowało w mieście nieco ponad 4000 ptaków, co dało wynik zbli- żony do średniej wieloletniej. Początkowo zimujące krzyżówki występowały poza śródmieściem, gdzie miały warunki do utrzymywania kilkudziesięciometro- wego dystansu od ludzi. Następnie, po przełamaniu strachu, ptaki pojawiły się w centrum miasta i to od początku w du- żej liczbie.

Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 12 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 4000 2594 3780 3575 2500 3384 3500 2000 2905 2939 3000 2707 2594 1500 2500 1000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 1500 79 0 1000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 0 rok / year

Rycina 1. Średnie1965-1970 liczebności1971-1975 krzyżówek1976-1980 w styczniu1981-1985 w latach1986-1990 1965–20061991-1995 1996-2000 2001-2006 Figure 1. Mean numbers of Mallards in January in the years 1965-2006 rok / year

Liczebność krzyżówki wzrastała asynchronicznie w poszczególnych miesiącach lat 1973–19756000 i 1987. Najwyraźniejszy wzrost zanotowano w styczniu (ryc. 2–6). 4933 5000 6000 4000 4933 5000 2771 3000 4000 1726 1628 2000 2771 3000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 1726 2000 1628

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 0 mean number of individuals 1000 1973 1974 1975 1987 rok / year 0 1973 1974 1975 1987

rok / year 8000 Rycina 2. Liczebności krzyżówek w listopadzie w latach 1973–1975 i 1987 7376 Figure 2. Numbers7000 of Mallards in November in the years 1973-1975 and 1987 6000 8000 5202 7376 5000 Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu 7000 13 4000 Wintering of the Mallard in Wrocław 6000 3268 3187 5202 3000 5000 2000 4000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 3268 3187 mean number of individuals 1000 3000 0 2000 1973 1974 1975 1987 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 rok / year 0 1973 1974 1975 1987

8000 rok / year 7461 7000 6000 8000 7461 5000 7000 4178 4000 6000 3079 2868 3000 5000 4178 2000 4000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 3079 2868 mean number of individuals 1000 3000 0 2000 1973 1974 1975 1987 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 rok / year 0 1973 1974 1975 1987 rok / year 7000 5724 6000

70005000 5724 60004000 3378 2828 50003000 2000 4000 3378 2828 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 30001000 576 mean number of individuals 20000 1973 1974 1976 1987

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals rok / year 0 1973 1974 1976 1987 5000 rok / year 3853 4000

50003500 3000 3853 4000 2500 3500 2000 3000 1500 2500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 2000 500 289 1500 1118 0 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643

mean number of individuals 1973 1974 1975 1987 500 289 rok / year 0 1973 1974 1975 1987

rok / year 8000 7000 6000 8000 5000 7000 4000 6000 3000 5000 40002000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 3000 0 2000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 rok / year 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

6000

5000 6000 4000 5000 3000 4000 2000 3000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals 2000 0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals rok / year 0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

25000

20000 25000 15000 20000 10000 15000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000 10000 0 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 0 rok / year

1965-1970okolice1971-1975 mostów1976-1980 1980-1985pozostała1986-1990 część1991-1995 miasta 1996-2000 2001-2006 bridges other sites rok / year

okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 45000 40000 35000 3000045000 4000025000 2000035000 3000015000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000025000 200005000 150000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 XI XII I II III 5000 miesiąc / month 0 XI XII I II III samiec/ male miesiącsamica/ / month female

samiec/ male samica/ female

1500

1200 1500 900 1200 600

number of hybrids number of hybrids 900 300 600

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 number of hybrids number of hybrids 300 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 rok / year

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000 2500 1500 2000 1000 1500 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500 1000 0 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500 XI XII I II III miesiąc / month 0 XI XII I II III 1200 miesiąc / month

1000 1200 800 1000 600 800 400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 600 200 400 0 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność XI XII I II III 200 miesiąc / month 0 XI XII I II III samiec/ male samica/ female miesiąc / month

5000 samiec/ male samica/ female

4000 5000 3000 4000 2000 3000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000 2000

number of Mallards 0 liczebność krzyżówkiliczebność 1000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

0 zimaodc. łagodna miejski odc.zima śródmiejski średnia Wrocławzima surowa

zima łagodna zima średnia zima surowa

10000

8000

100006000

40008000

20006000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 40000

2000 number of Mallards number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 0 rok / year

1965-1970 samica/female1971-1975 1976-1980 1981-1985 samiec/male1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 1500 4000 3780 3575 1000 3384 3500 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 2905 2939 3000 79 2707 2594 0 2500 2000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 1500 1000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 6000 rok / year 4933 5000

4000

2771 3000 6000 1726 2000 1628 4933 5000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 4000

0 2771 3000 1973 1974 1975 1987

1726 rok / year 2000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

8000 7376 0 7000 1973 1974 1975 1987 6000 rok / year 5202 5000 4000 3268 3187 3000 8000 7376 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 7000 mean number of individuals 1000 6000 5202 0 5000 1973 1974 1975 1987 4000 3268 3187 rok / year 3000 2000

Rycina liczba osobników średnia 3. Liczebność8000 krzyżówek w grudniu w latach 1973–1975 i 1987 7461 Figuremean number of individuals 3. Numbers1000 of Mallards in December in the years 1973-1975 and 1987 7000 0 6000 1973 1974 1975 1987 5000 4178 rok / year 4000 3079 2868 3000 8000 7461 2000 7000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 6000 0 5000 19734178 1974 1975 1987 4000 rok / year 3079 2868 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 7000 0 5724 6000 1973 1974 1975 1987 5000 rok / year

4000 3378 2828 Rycina 4. Liczebność3000 krzyżówek w styczniu w latach 1973–1975 i 1987 Figure 4. Numbers of Mallards in January in the years 1973-1975 and 1987 20007000 5724

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000 1000 576 Ptaki Śląskamean number of individuals 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 14 50000 1973 1974 1976 1987 4000 3378 rok / year 2828 3000

50002000 3853 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 40001000 576 mean number of individuals 35000 1973 1974 1976 1987 3000 rok / year 2500 2000 5000 1500 3853 4000 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 3500 500 3000 289 0 2500 1973 1974 1975 1987 2000 rok / year

1500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals

500 289 8000 0 7000 1973 1974 1975 1987

6000 rok / year 5000 4000

3000 8000 2000 7000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 6000 0 5000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 4000 rok / year 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 6000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

5000 rok / year

4000

3000

20006000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 10005000 mean number of individuals

40000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 3000 rok / year 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0

25000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 rok / year 20000

15000

10000 25000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000 20000

0 15000

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 10000 rok / year numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000 okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 45000 rok / year 40000 35000 okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 30000 25000 20000 15000

number of Mallards 45000 liczebność krzyżówkiliczebność 10000 400005000 35000 0 30000 XI XII I II III 25000 miesiąc / month 20000 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 samiec/ male samica/ female 5000 0 XI XII I II III miesiąc / month 1500 samiec/ male samica/ female 1200

900

600

number of hybrids number of hybrids 1500 300 1200 liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 900 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 600 rok / year number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500

1000 2500 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500 2000

0 1500 XI XII I II III miesiąc / month 1000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1200500

10000 XI XII I II III 800 miesiąc / month 600

1200400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000200

8000 XI XII I II III 600 miesiąc / month

400 number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność samiec/ male samica/ female 200

50000 XI XII I II III

4000 miesiąc / month

3000 samiec/ male samica/ female

2000 5000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000 4000

0 3000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

2000 zima łagodna zima średnia zima surowa number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000

0 10000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

8000 zima łagodna zima średnia zima surowa 6000

4000

2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 0 8000

6000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year 4000

2000 samica/female samiec/male number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 4000 3780 1500 3575 3384 3500 1000 2905 2939

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 3000 2707 mean number of individuals 500 2594 2500 79 0 2000 1500 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 1000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia rok / year mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

6000 rok / year 4933 5000

4000

2771 30006000 4933 1726 20005000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 10004000

2771 30000 1973 1974 1975 1987 1726 1628 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

80000 1973 1974 1975 19877376 7000 rok / year 6000 5202 5000 4000 3268 3187 8000 3000 7376 7000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000 mean number of individuals 1000 5202 5000 0 4000 1973 1974 1975 1987 3268 3187 3000 rok / year 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 8000 7461 70000 1973 1974 1975 1987 6000 rok / year 5000 4178 4000 3079 8000 2868 7461 3000 7000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000

mean number of individuals 1000 5000 0 4178 4000 1973 1974 1975 1987 3079 2868 3000 rok / year 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 70000 1973 1974 1975 19875724 6000 rok / year 5000

4000 3378 2828 70003000 5724 60002000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 5000 40000 19733378 1974 1976 1987 2828 3000 rok / year 2000 5000 Rycina liczba osobników średnia 5. Liczebność1000 krzyżówek w lutym w latach576 1973–1975 i 1987 mean number of individuals 3853 4000 Figure 5. Numbers0 of Mallards in February in the years 1973-1975 and 1987 3500 1973 1974 1976 1987 3000 rok / year 2500 5000 2000 3853 4000 1500 1118 3500 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 3000 500 289 2500 0 2000 1973 1974 1975 1987

1500 rok / year 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals

500 289 0 8000 1973 1974 1975 1987 7000 rok / year 6000 5000 Rycina 6. Liczebność krzyżówek w marcu w latach 1973–1975 i 1987. Figure 6. Numbers4000 of Mallards in March in the years 1973-1975 and 1987 8000 3000 7000 2000 Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000 Wintering of the Mallard in Wrocław 15 mean number of individuals 1000 5000 0 4000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

3000 rok / year 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0

6000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 rok / year 5000

4000

3000 6000 2000 5000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals 4000 0

3000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

2000 rok / year

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

25000 rok / year

20000

15000

1000025000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200005000

150000

10000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność rok / year 5000 okolice mostów pozostała część miasta 0 bridges other sites

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year 45000 40000 okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 35000 30000 25000 20000 4500015000

number of Mallards 40000 liczebność krzyżówkiliczebność 10000 350005000 30000 0 25000 XI XII I II III 20000 miesiąc / month 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 5000 samiec/ male samica/ female 0 XI XII I II III miesiąc / month

1500 samiec/ male samica/ female 1200

900

1500600 number of hybrids number of hybrids 1200300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 9000

600 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500

10002500 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 2000500

15000 XI XII I II III 1000 miesiąc / month number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500 1200 0 1000 XI XII I II III miesiąc / month 800

600 1200 400

number of Mallards 1000 liczebność krzyżówkiliczebność 200 800 0 600 XI XII I II III miesiąc / month 400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200 samiec/ male samica/ female

0 XI XII I II III 5000 miesiąc / month 4000 samiec/ male samica/ female 3000

20005000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10004000

30000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław 2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność zima łagodna zima surowa 1000 zima średnia

0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

10000

8000 zima łagodna zima średnia zima surowa

6000

4000 10000 2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 8000 0 6000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 4000 rok / year 2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność samica/female samiec/male 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male Wzrost liczebności w roku 1987 w po- czątku sezonu zimowego w listopadzie, równaniu z 1973 wynosił 69% w lutym i to do stycznia liczba kaczek wzrastała o 57% w marcu. Maksymalna liczebność 70%. Natomiast w lutym pozostawało przypadała na styczeń (ryc. 7). Jeżeli za średnio 77% stanu styczniowego. podstawę przyjąć stan liczebny na po-

3500 3000 2500 2000 1500 1000 śr. liczba osobników liczba osobników śr. 500 mean number of individuals 0 XI XII I II III miesiąc / month

Rycina 7. Zmiany średniej liczebności krzyżówki z lat 1965–2006 na obszarze Wrocławia w po- szczególnych miesiącach Figure 7. Variations of the mean number of Mallards from the years 1965 – 2006 in Wrocław in respective months

Wzrost liczebności krzyżówek był bionym miejscem spacerów okolicznych większy w strefie śródmiejskiej (ryc. 8) mieszkańców, a także miejscem dokar- niż miejskiej (ryc. 9). Łączna liczba po- miania kaczek. Zgrupowanie w rejonie liczonych krzyżówek w strefie śródmiej- Mostu Warszawskiego stanowiło nieco skiej w styczniu w ciągu całego okresu ponad 12% wszystkich zimujących osob- objętego badaniami wynosiła 80 223 pta- ników tego gatunku zaobserwowanych ków, co stanowi 76% wszystkich osobni- w śródmieściu w tym czasie (ryc. 10). ków tego gatunku zimujących w styczniu W samym centrum miasta, tj. w rejonie w latach 1966–2006 w całym Wrocła- mostu Uniwersyteckiego, Pomorskiego, wiu. Największe zgrupowanie krzyżó- Tamki i Żabiej Kładki, przebywało łącz- wek w śródmieściu w styczniu w latach nie 25% ptaków. Z kolei najmniejszą li- 1966–2006 występowało w rejonie Mo- czebność (niecały 1%) odnotowano w po- stu Warszawskiego. Jego okolica charak- bliżu mostu Tumskiego. teryzuje się zwartą zabudową i jest ulu-

Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 16 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 4000 3780 3575 2000 3384 3500 1500 2905 2939 3000 2707 2594 1000 2500 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 2000 79 0 1500 1000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 mean number of individuals 500 79 0 rok / year

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year 6000

4933 5000

60004000

2771 4933 50003000

1726 1628 40002000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 2771 30001000

1726 20000 1628 1973 1974 1975 1987 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 rok / year

0 1973 1974 1975 1987 8000 rok / year 7376 7000 6000 5202 5000 8000 7376 4000 7000 3268 3187 3000 6000 5202 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 5000 mean number of individuals 1000 4000 3268 3187 0 3000 1973 1974 1975 1987 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia rok / year mean number of individuals 1000 0 8000 1973 1974 1975 19877461

7000 rok / year 6000 5000 8000 4178 7461 4000 7000 3079 2868 3000 6000 2000 5000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 4178

mean number of individuals 1000 4000 0 3079 2868 3000 1973 1974 1975 1987 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 7000 rok / year 5724 6000 5000

70004000 3378 2828 5724 60003000 50002000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 40001000 576 mean number of individuals 3378 2828 30000 1973 1974 1976 1987 2000 rok / year

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 50000 1973 1974 1976 19873853 4000 rok / year 3500 3000 5000 2500 3853 4000 2000 3500 1500 3000 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 2500 500 2000 289 0 1500 1973 1974 19751118 1987

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals rok / year 500 289 0 1973 1974 1975 1987

8000 rok / year 7000 6000 5000 8000 4000 7000 3000 6000 2000 5000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 40001000 0 3000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000

Rycina 8. Dynamika0 liczebności krzyżówek na odcinku śródmiejskim we Wrocławiu w styczniu w latach 1966–20061966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Figure 8. Dynamics of the number of Mallards in rokthe / city year center area in Wrocław in January in the years6000 1966-2006

5000

4000 6000 3000 5000 2000 4000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals 3000 0

2000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

średnia liczba osobników liczba osobników średnia rok / year 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year 25000 Rycina 9. Dynamika liczebności krzyżówek na odcinku miejskim we Wrocławiu w styczniu w latach20000 1965–2006 Figure 9. Dynamics of the number of Mallards in the urban area of Wrocław in January in the years 1965-2006 2500015000

2000010000 Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 17 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 150005000

100000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 50001965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year 0 okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

okolice mostów pozostała część miasta 45000 bridges other sites 40000 35000 30000 4500025000 4000020000 3500015000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 3000010000 250005000 200000 XI XII I II III 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 miesiąc / month 5000 0 samiec/XI male XII samica/I female II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female 1500

1200

900 1500 600 1200 number of hybrids number of hybrids 300 900

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 600

number of hybrids number of hybrids 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1991-1995 1996-2000 2001-2006 300 1986-1990 rok / year

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

25001500

20001000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1500500

10000 XI XII I II III number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność miesiąc / month 500

0 1200 XI XII I II III miesiąc / month 1000

800 1200 600 1000 400 number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność 800 200 600 0 400 XI XII I II III number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność miesiąc / month 200

0 samiec/ male samica/ female XI XII I II III miesiąc / month 5000

samiec/ male samica/ female 4000

50003000

40002000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 30001000

20000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000 zima łagodna zima średnia zima surowa 0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

10000 zima łagodna zima średnia zima surowa

8000

6000 10000 4000 8000 2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 6000 0 4000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 2000 number of Mallards number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność rok / year 0 samica/female samiec/male

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male m. Warszawski 0,5% 2% 1,5%1% 0,5% m. Uniwersytecki 2% 12% 2% Tamka 2% 2,5% m. Piaskowy AZS 2,5% 8,5% m. Szczytnicki m. Osobowicki

2,5% Żabia kładka staw p. ul. Nowowiejskiejl

3% m. Zwierzyniecki m. Grunwaldzki

3% m. Sikorskiego Fosa Oławska 8,5% Fosa Kołłątaja m. Mieszczański 3% m. Pokoju Wyspa Słodawa 3,5% Fosa pl. 1JP II m. Tumski 6% 4% m. Pomorski m. Dmowskiego

m. Trzebnicki FOsa Krupnicza 4,5% 7% m. Młyński staw przy ul. Prusa 5% 6% 6%

Rycina 10. Koncentracje krzyżówek w styczniu w różnych miejscach strefy śródmiejskiej w latach 1966–2006 (wartości średnie w procentach, N = 2228). Nie uwzględniono tu 11% krzyżówek, które były rozmieszczone w rozproszeniu w różnych punktach śródmieścia Figure 10. Concentrations of Mallards in January in different places of the city center area in the years 1966 – 2006 (mean values in percent, N = 2228). 11% of Mallards, dispersed in different loca- tions in the city center, were not taken into account

Średnia liczebność krzyżówek w stycz- Dokarmianie kaczek. niu (1996–2006) na odcinku śródmiej- Karmienie zimą ptaków wod- skim wynosiła 2228 (zakres: 11–7421), nych stało się bardzo powszechnym a na miejskim 758 (zakres: 40–2053). zjawiskiem we Wrocławiu (Chosiń- W przeliczeniu na km biegu rzeki od- ska i in. 2012) i trwa ono tam od lat. powiednio: 228 i 46 krzyżówek. Waha- Karmienie kaczek stwierdzano za- nia liczebności na odcinku śródmiejskim równo na odcinku śródmiejskim, jak były zatem znacznie większe niż na od- i miejskim, zwłaszcza w miejscach space- cinku miejskim (ryc. 11), jednak niemal rów. Szczególnie w pobliżu wielu mostów pięciokrotna przewaga krzyżówek na spotkać można ludzi rzucających kawałki 1 km biegu rzeki w śródmieściu dowodzi, chleba czy bułki. Dokarmianie kaczek że podstawowe znaczenie na rozmiesz- wpływa niewątpliwie na ich koncentra- czenie ma dokarmianie ptaków. cję w określonych punktach miasta, jed- nak z drugiej strony może powodować poważne okresowe problemy dla zimu- jących ptaków. O ile w czasie łagodnej

Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 18 pogody liczba karmiących osób jest duża, okresu badań, chociaż zaznaczył się pe- o tyle to podczas okresowych spadków wien trend rosnącego udziału krzyżówek temperatury, kiedy otrzymanie pokarmu w okolicach mostów (ryc. 12). jest szczególnie ważne, ilość takich osób W latach 1965–1970 stwierdzano znacznie maleje. obecność krzyżówek tylko w miejscach W latach 1966–2006, w styczniu, krzy- ich karmienia, czyli w okolicy mostów. żówki gromadzące się w rejonie mostów Może to wskazywać, że zasiedlenia na terenie Wrocławia stanowiły ponad Wrocławia dokonywały osobniki ma- 55% całej tamtejszej populacji. Proporcje jące wcześniejsze doświadczenia z do- te dość różnie przedstawiały się w ciągu karmianiem przez ludzi.

8000 7000 6000 5000 4000 3000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 2000 1000 0 śródmiejski/ city center miejski/ ubrban area odcinek

maksymalna liczebność/ max. number

minimalna liczebność/ min. number

średnia liczebność/ mean number

Rycina 11. Minimalne i maksymalne liczebności krzyżówki w styczniu na odcinku śródmiejskim i miejskim 1965–2006 Figure 11. Minimum and maximum numbers of Mallards in January in the city center and urban area 1965-2006

Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 19 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 1500 1000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year

6000

4933 5000

4000

2771 3000

1726 2000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7376 7000 6000 5202 5000 4000 3268 3187 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7461 7000 6000 5000 4178 4000 3079 2868 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 rok / year

7000 5724 6000 5000

4000 3378 2828 3000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 0 1973 1974 1976 1987 rok / year

5000 3853 4000 3500 3000 2500 4000 3780 2000 3575 3384 3500 1500 2905 2939 1118 3000 2707

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 2594 1000 643 mean number of individuals 2500 500 289 2000 0 1500 1973 1974 1975 1987 1000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

8000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 7000 6000 rok / year 5000 4000

3000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000

mean number of individuals 1000 4933 50000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

4000 rok / year

2771 3000

1726 2000 1628

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 6000 mean number of individuals 1000 5000 0 4000 1973 1974 1975 1987

3000 rok / year

2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals 8000 7376 70000

6000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 5202 rok / year 5000 4000 3268 3187 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 250001000 0 20000 1973 1974 1975 1987 rok / year 15000

100008000 7461 7000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000 6000 5000 0 4178 4000 3079 2868 30001965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 okolice mostów pozostała część miasta 0 bridges other sites 1973 1974 1975 1987 rok / year

45000 40000 350007000 5724 300006000 25000 5000 20000

150004000 3378 number of Mallards

liczebność krzyżówkiliczebność 2828 100003000 5000 2000 0

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 XI XII 576 I II III mean number of individuals 0 miesiąc / month 1973 1974 1976 1987 rok / year samiec/ male samica/ female

5000 3853 4000 3500 15003000 2500 1200 2000

9001500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 600 500 289 number of hybrids number of hybrids 3000 1973 1974 1975 1987

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 rok / year

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

8000 7000 6000 5000 4000

3000 20002500 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 2000 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 1500 rok / year 1000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500

6000 0 XI XII I II III 5000 miesiąc / month 4000

30001200

20001000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000

mean number of individuals 800

6000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 400 rok / year number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200

0 XI XII I II III miesiąc / month 25000

20000 samiec/ male samica/ female

150005000

100004000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 50003000

20000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10001965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year 0 okoliceodc. miejski mostów odc.pozostała śródmiejski część miasta Wrocław bridges other sites

Rycina 12. Udział krzyżówek w styczniu w miejscach karmienia (okolice mostów) w odniesieniu zima łagodna zima surowa do ich całkowitej, styczniowej liczebności we Wrocławiuzima średnia w latach 1965–2006 Figure 12. Participation of Mallards in feeding areas (bridges) in relation to their total number in Wrocław45000 in January of the years 1965-2006 40000 1000035000 30000 250008000 200006000 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 100004000 5000 2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0 0 XI XII I II III miesiąc / month 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year samiec/ male samica/ female samica/female samiec/male

Rycina 13. Proporcje płci wśród krzyżówek zimujących we Wrocławiu w styczniu, z podziałem na pentady Figure 13. Sex rate among Mallards wintering in Wrocław in January, with the division into pentads 1500

1200 Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 20 900

600 number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500

1000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500

0 XI XII I II III miesiąc / month

1200

1000

800

600

400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200

0 XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female

5000

4000

3000

2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000

0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

zima łagodna zima średnia zima surowa

10000

8000

6000

4000

2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 1500 1000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year

6000

4933 5000

4000

2771 3000

1726 2000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7376 7000 6000 5202 5000 4000 3268 3187 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7461 7000 6000 5000 4178 4000 3079 2868 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 rok / year

7000 5724 6000 5000

4000 3378 2828 3000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 0 1973 1974 1976 1987 rok / year

5000 3853 4000 3500 3000 2500 2000

1500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals

500 289 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7000 6000 5000 4000

3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

6000

5000

4000

3000

2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

Proporcje płci wśród krzyżówek zimu- prawie 30% wszystkich krzyżówek zimu- jących we Wrocławiu. jących w styczniu we Wrocławiu. Przewagę25000 liczebną samic nad sam- cami zanotowano tylko w r. 1967 Proporcje liczbowe między płciami (1,0♀♀ 20000: 0,88♂♂) i 1969 (1,0♀♀ zmieniały się nieznacznie w poszczegól- : 0,86♂♂). Zsumowana liczba sam- nych miesiącach z wyjątkiem stycznia, ców krzyżówki15000 w ciągu 40 lat obserwa- gdy przewaga samców wyraźnie wzra- cji w styczniu wyniosła 41 861 ptaków, stała (ryc. 14). a samic10000 – 32 139 ptaków, co daje propor- cję 1,0♀♀ : 1,3♂♂. Największą różnicę numbers of Mallards między krzyżówkiliczebność przedstawicielami5000 obu płci od- notowano w latach 2001–2006 (1,0♀♀ : 1,35♂♂) zaś0 najmniejszą w okresie 1971–1975 (1,00♀♀ : 1,19♂♂) (ryc. 13).

Trzeba jednak1965-1970 dodać,1971-1975 że pozostała1976-1980 jesz1980-1985- 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 cze część krzyżówek opisanych jako „nie- rok / year oznaczone”, u których nie dokonano po- działu na płeć. Odnotowaneokolice mostów zostały one pozostała część miasta w liczbie 31 230 osobników,bridges co stanowiło other sites

45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 5000 0 XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female

Rycina 14. Zmiany proporcji płci krzyżówki od listopada do marca w latach 1965–2006 Figure 14. Changes in proportions of sexes of Mallards from November to March in 1965 – 2006

1500 Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 21 1200

900

600 number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500

1000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500

0 XI XII I II III miesiąc / month

1200

1000

800

600

400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200

0 XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female

5000

4000

3000

2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000

0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

zima łagodna zima średnia zima surowa

10000

8000

6000

4000

2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 1500 1000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year

6000

4933 5000

4000

2771 3000

1726 2000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7376 7000 6000 5202 5000 4000 3268 3187 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7461 7000 6000 5000 4178 4000 3079 2868 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 rok / year

7000 5724 6000 5000

4000 3378 2828 3000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 0 1973 1974 1976 1987 rok / year

5000 3853 4000 3500 3000 2500 2000

1500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals

500 289 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7000 6000 5000 4000

3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

6000

5000

4000

3000

2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

25000

20000

15000

10000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000

0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites

45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 number of Mallards Mieszańce krzyżówkiliczebność 10000 krzyżówki i kaczki domowej. Wrocławiu w listopadzie 1968 na odcinku Pojawiły 5000się one we Wrocławiu w wyniku śródmiejskim w pobliżu mostu Sikor- podjęcia ich0 introdukcji (Hrynkiewicz- skiego. Był to samiec. Pierwsze samice od- -Sudnik i Strojny 1968).XI Samica mieszańXII - notowaneI zostały naII początku lat IIIsiedem- ców jest zazwyczaj ciemno ubarwiona miesiącdziesiątych / month w pobliżu mostu Młyńskiego. z jasnymi plamami na piersi. Paleta barw Od tego czasu mieszańce te stały się sta- samca jest dość szeroka, jednak domi- łym elementem ornitofauny Wrocławia. nuje u niego odcieńsamiec/ cynamonowy, male rów- samica/W styczniu female w latach 1971–2006 naliczono nież często z białą plamą na piersi. Pierw- łącznie 2031 mieszańców, co stanowiło szy mieszaniec zaobserwowany został we 2 % wszystkich krzyżówek (ryc. 15).

1500

1200

900

600 number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

Rycina 15. Zmiany liczebności mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w kolejnych pentadach w styczniu w latach 1965–2006 Figure 15. Changes in the number of hybrids of Mallard and domesticated duck in the subsequ- ent pentads in January in the years 1965–2006

Największą liczbę 211 mieszańców – za- kich liczeń proporcje liczbowe samic rejestrowano2500 w styczniu 2005 w rejonie do samców wśród mieszańców były jak Żabiej Kładki. Mieszańce bowiem, po- 1,0 : 1,5, a w poszczególnych miesiącach dobnie jak2000 i pozostałe krzyżówki, naj- wahały się od 1,0♀♀ : 1,4♂♂ w styczniu większą liczebność osiągały w styczniu do 1,0♀♀ : 3,8♂♂ w grudniu. (ryc. 16).1500 Zaznaczała się też wyraźna Najczęściej spotykano mieszańce w re- przewaga liczebna samców nad sami- jonach mostów: Sikorskiego, Uniwersy- cami (ryc.1000 17). Na podstawie wszyst- teckiego, Grunwaldzkiego, Pokoju oraz number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność Ptaki Śląska 50020 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 22

0 XI XII I II III miesiąc / month

1200

1000

800

600

400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 200

0 XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female

5000

4000

3000

2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000

0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

zima łagodna zima średnia zima surowa

10000

8000

6000

4000

2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 4000 3780 2000 3575 3384 3500 1500 2905 2939 3000 2707 1000 2594

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 2500 mean number of individuals 500 79 2000 0 1500

1000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 rok / year 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year 6000

4933 5000

4000 6000 2771 3000 4933 5000 1726 2000 1628 4000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 2771 3000

0 1726 2000 1973 1974 19751628 1987 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals rok / year 1000

0 1973 1974 1975 1987 8000 7376 rok / year 7000 6000 5202 5000 8000 4000 7376 3268 3187 7000 3000 6000 2000 5202 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 5000 1000 4000 0 3268 3187 3000 1973 1974 1975 1987 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

80000 7461 1973 1974 1975 1987 7000 rok / year 6000 5000 4178 8000 4000 7461 7000 3079 2868 3000 6000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 5000

mean number of individuals 1000 4178 4000 0 3079 2868 3000 1973 1974 1975 1987 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 7000 rok / year 5724 6000 5000 4000 7000 3378 2828 3000 5724 6000 2000 5000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 4000 3378 0 2828 3000 1973 1974 1976 1987 2000 rok / year

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 5000 0 3853 4000 1973 1974 1976 1987 3500 rok / year 3000 5000 2500 3853 4000 2000 3500 1500 1118 3000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals 2500 500 289 2000 0 1973 1974 1975 1987 1500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 rok / year mean number of individuals

500 289 0 1973 1974 1975 1987 8000 rok / year 7000 6000 5000 8000 4000 7000 3000 6000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 5000 mean number of individuals 1000 4000 0

3000 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2000 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year 6000

5000

4000 6000 3000 5000 2000 4000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals 3000 0

2000 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 rok / year średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year 25000

20000

15000 25000

10000 20000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000 15000

0 10000

numbers of Mallards 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 liczebność krzyżówkiliczebność 5000 rok / year

0 okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

okolice mostów pozostała część miasta 45000 bridges other sites 40000 35000 30000 25000 45000 20000 40000 15000

number of Mallards 35000 liczebność krzyżówkiliczebność 10000 30000 5000 25000 0 20000 XI XII I II III 15000

number of Mallards miesiąc / month liczebność krzyżówkiliczebność 10000 5000 0 samiec/ male samica/ female XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female 1500

1200

900 1500 600

number of hybrids number of hybrids 1200 300 900

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0 600

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 number of hybrids number of hybrids 300 rok / year

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500 2500

1000 2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500 1500

0 1000 XI XII I II III

number of Mallards miesiąc / month liczebność krzyżówkiliczebność 500 Rycina 16. Zmiany liczebności mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w poszczególnych mie- siącach po1200 zsumowaniu0 danych z lat 1971–2006 Figure 16. Changes in theXI number of hybridsXII of mallardI and domesticatedII duck in eachIII months after aggregate1000 the data from the years 1971-2006miesiąc / month

800 1200 600 1000 400 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 800 200 600 0 XI XII I II III 400

number of Mallards miesiąc / month liczebność krzyżówkiliczebność 200 samiec/ male samica/ female 0 XI XII I II III miesiąc / month 5000

4000 samiec/ male samica/ female

Rycina 17.3000 Proporcje liczbowe płci wśród mieszańców krzyżówki i kaczki domowej w poszcze- 5000 gólnych miesiącach. Zsumowano dane z lat 1971–2006 Figure 17.2000 Quantitative proportions of sexes among the hybrids of Mallard and domesticated 4000 duck in subsequent months. Aggregated data from the years 1971-2006 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000 3000 Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu 0 Wintering of the Mallard in Wrocław 23 2000 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000 zima łagodna zima średnia zima surowa 0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

10000 zima łagodna zima średnia zima surowa 8000

6000

100004000

20008000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 60000

4000 1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

2000 rok / year number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność

0 samica/female samiec/male

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male 4000 3780 3575 3384 3500 2905 2939 3000 2707 2594 2500 2000 1500 1000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 500 79 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006

rok / year

6000

4933 5000

4000

2771 3000

1726 2000 1628 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000

0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7376 7000 6000 5202 5000 4000 3268 3187 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7461 7000 6000 5000 4178 4000 3079 2868 3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1973 1974 1975 1987 rok / year

7000 5724 6000 5000

4000 3378 2828 3000 2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 576 mean number of individuals 0 1973 1974 1976 1987 rok / year

5000 3853 4000 3500 3000 2500 2000

1500 1118

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 643 mean number of individuals

500 289 0 1973 1974 1975 1987

rok / year

8000 7000 6000 5000 4000

3000 2000 średnia liczba osobników liczba osobników średnia

mean number of individuals 1000 0 1966 1967 1969 1971 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

6000

5000

4000

3000

2000

średnia liczba osobników liczba osobników średnia 1000 mean number of individuals

0 1965 1966 1967 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

rok / year

25000

20000

15000

10000 numbers of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 5000

0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

okolice mostów pozostała część miasta bridges other sites

45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 10000 5000 0 XI XII I II III miesiąc / month

samiec/ male samica/ female

1500

1200

900

600 number of hybrids number of hybrids 300

liczebność mieszańców krzyżówki mieszańców liczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1980-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

2500

2000

1500

1000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 500

0 XI XII I II III Piaskowego. Nieco rzadziej widywano je miesiącFosie / przy month ul. Krupniczej. Od tego czasu na Fosie przy ul. Oławskiej i w okolicach pojedyncze albinosy spotykano spora- Tamki. W wielu miejscach jednak mie- dycznie, wyłącznie w styczniu. Najwięcej szańce pojawiły się tylko w jednym roku, albinotycznych osobników zaobserwowa- 1200 często tylko raz, np. przy Jazie Szczytnic- nych zostało w latach osiemdziesiątych. kim, Warszawskim1000 czy w okolicy mostu Gromadziły się one głównie w rejonie kolejowego na Popowicach. Mieszańce mostu Młyńskiego. Znamienne jest, że krzyżówki800 obserwowano również w oko- od roku 1989 aż do końca badań (2006) licy Wrocławia, np. na odległych ok. 25 km nie spotykano już albinosów krzyżówki stawach w600 Borowej Oleśnickiej. w czasie zimy we Wrocławiu. 400

Albinosy.number of Mallards Wpływ temperatury na zimowanie liczebność krzyżówkiliczebność Wśród 200krzyżówek, w ciągu 40 lat ba- krzyżówek w obrębie miasta. dań, pojawiały się albinosy. Wyróżniały Pomimo że odcinek miejski był ponad się całkowicie0 białym upierzeniem, 1,5 razy dłuższy od odcinka śródmiej- rzadko z ciemnymi plamkamiXI na skrzyXII - skiegoI Odry, to niezależnieII od rodzajuIII dłach czy głowie. Pierwszego albinosa miesiączimy / (patrzmonth „Metody badań”) w śród- (samicę) odnotowano w lutym 1974 na mieściu koncentrowało się więcej ka- samiec/ male samica/ female

5000

4000

3000

2000 number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 1000

0 odc. miejski odc. śródmiejski Wrocław

zima łagodna zima średnia zima surowa

Rycina 18. Średnia liczebność krzyżówek zimujących w różnych strefach miasta w zależności od warunków pogodowych Figure 18. Mean number of Mallards wintering in different places in the city depending on we- 10000 ather conditions. Green bars – mild winter, orange bars – average winter, blue bars - severe winter 8000

Ptaki Śląska6000 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 24 4000

2000 number of Mallards number of Mallards liczebność krzyżówkiliczebność 0

1965-1970 1971-1975 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2006 rok / year

samica/female samiec/male czek (ryc. 18). Różnice te były niewiel- 1998) czy w Olsztynie (Nowakowski i in. kie w czasie zim łagodnych (33%), ale 2006). We Wrocławiu średnio zimowało w pozostałym czasie były większe i wy- ok. 3000 krzyżówek. Największą liczeb- nosiły w czasie zim średnich około 100%, ność (7461) krzyżówek w miastach Pol- a w czasie zim surowych niemal 300%. ski w okresie obejmującym niniejsze ba- Na wynik ten szczególnie wpływa kon- dania stwierdzono zimą 1986/1987, ale centracja krzyżówek w roku 1987 (najsu- w czasie innej surowej zimy w roku 2008 rowsza zima w całym badanym okresie), naliczono ponad 10 000 ptaków (Me- kiedy to na odcinku śródmiejskim prze- issner i inni 2012). Podobnie było nie bywało ponad 7000 ptaków (ryc. 8). Do- tylko w miastach, ale na terenie całego wodzi to masowego wnikania do miasta kraju, gdzie w roku 1986 liczba zimują- ptaków w trakcie surowych zim. Trudny cych krzyżówek była dwukrotnie wyż- jest do wytłumaczenia spadek ogólnej sza niż w pozostałych sezonach (Zyska liczby krzyżówek w czasie zim średnich. i in. 1990). Dla porównania w Szczecinie Przypuszczalnie śródmieście opuszczała w roku 2004 naliczono aż 10 400 krzy- w czasie nieznacznych spadków tempera- żówek, a dwa lata wcześniej 7 200 (Ła- tury niewielka liczba krzyżówek (spadek wicki i in. 2008), natomiast na Warcie średniej liczebności o 27%), natomiast w Poznaniu pod koniec lat 90. stwier- na odcinku miejskim nie pojawiały się dzono zaledwie 1575 tych ptaków (Śliwa osobniki spoza miasta. Wpływ na liczeb- 1998), zaś w Warszawie w 1985 roku ność krzyżówek wywierało również za- ok. 6000 (Engel i in. 1988). Natomiast lodzenie rzeki – w trakcie surowych zim w Wiedniu w roku 1969 odnotowano większość ptaków gromadziła się przy 13 359 osobników tego gatunku (Festetics przeręblach i nie zamarzniętych odcin- i Leisler 1970). Z badań prowadzonych na kach o bystrym nurcie, np. poniżej ja- peryferiach Wrocławia w latach 1964– zów i progów. 1969 od października do kwietnia rów- nież wynika, że krzyżówka była najlicz- Dyskusja niejszym gatunkiem. Maksymalna liczba Niemalże wszystkie publikacje doty- osobników podczas jednej kontroli wy- czące zimowania ptaków wodnych, tak niosła 2400 osobników (Dyrcz 1971). Naj- polskie, jak i zagraniczne, wskazują krzy- większa liczebność krzyżówek we Wro- żówkę jako gatunek najliczniej spędza- cławiu odnotowywana była w styczniu jący zimę w dużych miastach, mniejszych każdego roku. Podobne wyniki uzyskano miejscowościach oraz na wielu odcinkach w innych miastach śródlądowych (Przy- rzek poza osiedlami (np. Jakubiec 1985, stalski 1985, Engel i in. 1988, Śliwa 1998). Zyska i in. 1990, Śliwa 1998). W latach Odmienne wyniki uzyskano na Zatoce 2007–2009 krzyżówki w miastach Polski Gdańskiej, gdzie krzyżówki najliczniejsze stanowiły ponad 86% zimujących ptaków były w grudniu (Brewka 1993). wodnych (Meissner i inni 2012). Gatu- nek ten jest dominantem m.in. w Toru- Proporcje liczbowe płci (przeciętnie niu (Przystalski 1985), w Poznaniu (Śliwa ok. 57% samców) wśród zimujących we

Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 25 Wrocławiu krzyżówek nie odbiegały od prócz Wrocławia odnotowana była tylko wartości stwierdzonych w innych miej- w Olsztynie (Książkiewicz 1980). scach kraju (np. Przystalski 1985, En- Obserwacje z Wrocławia wskazują na gel i in. 1988, Brewka 1993). Podobnie wzrost liczebności krzyżówek w czasie su- na Wełtawie pod Pragą udział samców rowych zim.W takich okresach ptaki te w zgrupowaniu krzyżówek wynosił szczególnie licznie wnikają do śródmie- 55–61% (Kral 1964). ścia. Podobne zależności występują na ob- szarze całego kraju (Meissner i in. 2012). Wrocławskie krzyżówki najczęściej zimowały na odcinku śródmiejskim. Podziękowania Zimowało tu ponad 76% styczniowej Pragniemy serdecznie podziękować mgr populacji tych ptaków. Dla porównania inż. Maciejowi Deorowiczowi za opraco- w śródmieściu Warszawy pod koniec lat wanie i stworzenie bazy danych oraz za osiemdziesiątych zimę spędzało ok. 50% naukę jej obsługi. Kierownictwu Zakładu całej styczniowej populacji krzyżówki Klimatologii i Ochrony Atmosfery Uni- (Engel i in. 1988), jednak później liczba ta wersytetu Wrocławskiego dziękujemy za wzrosła i w śródmieściu przebywało wię- udostępnienie danych meteorologicznych. cej tych ptaków niż poza nim (Jędraszko- -Dąbrowska i Cygan 1995). Wyniki z Poznania również wskazują, że śródmie- ście jest rejonem preferowanym przez Literatura ten gatunek (Śliwa 1998). Koncentracje Brewka B. 1993. Zimowanie krzyżówki (Anas platyrhynchos) na Zatoce Gdańskiej w sezonach w centrum miast nie są jednak regułą, bo 1984/1985 – 1986/1987. Not. Orn. 34: 55–62. w centrum Wiednia zimą gromadziło Chosińska K., Duduś L., Jakubiec Z. 2012. się zaledwie 2% krzyżówek (Festetics Supplemental feeding of birds in human settle- i Leisler 1970). ments of western Poland. Inten. Stud. Sparrows We Wrocławiu rejony mostów na od- 36: 95–102. cinku śródmiejskim stały się ulubio- Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1993. Liczeb- nym miejscem przebywania krzyżówek ność ptaków wodnych zimujących w Polsce w la- tach 1988–1990. Not. Orn. 34: 5–21. zimą, na co wpływało dokarmianie ka- czek przez ludzi. W styczniowych licze- Dubicki A., Dębicka M., Szymanowski M. 2002. Klimat Wrocławia. In: Smolnicki K., Szykasiuk niach najwięcej krzyżówek gromadziło M. (eds) Środowisko Wrocławia – Informator się w okolicy mostów Warszawskiego 2002. Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju, Wro- oraz Uniwersyteckiego. W Finlandii do- cław, pp. 9–25. karmianie kaczek przez człowieka jest Dyrcz A. 1971. Przeloty i zimowanie ptaków niezbędnym warunkiem do przetrwa- wodnych na Odrze pod Wrocławiem [The nia zimy przez te ptaki (Pulliainen 1963), passages and wintering of water birds on the Odra near Wrocław]. Acta Zool. Cracov. 16 a sygnałem pokarmowym dla kaczek jest (5): 291–308. pojawienie się ludzi na brzegu. Engel J., Keller M., Leszkowicz J, Zawadzki J. W krajowej literaturze obecność mie- 1988. Synurbization of the mallard Anas platyr- szańców krzyżówki i kaczki domowej hynchos in Warsaw. Acta Orn. 24: 9–28.

Ptaki Śląska 20 | Z. Jakubiec, D. L. Bilska 26 Festetics A., Leisler B. 1970. Ecology of the Da- nych w Polsce w latach 2007–2009. Ornis Pol. nube, with particular reference to waterfowl on 53: 249–273. Lower Austria. Wildfowl 21, pp. 42–60. Nowakowski J.J., Dulisz B., Lewandowski K. Górski W. 1981. Zimowanie ptaków wodnych 2006. Ptaki Olsztyna. Olsztyn. Elset. w zachodniej i środkowej części polskiego wy- Przystalski A. 1985. Zimowanie ptaków na wi- brzeża Bałtyku w latach 1969–1971. Acta zool. śle pod Toruniem. [Wintering of birds on the Cracov. 25: 103–137. river Wisła near Toruń]. Acta zool. Cracov. 29, Hrynkiewicz-Sudnik J., Strojny W. 1968. Ob- No.1–12: 229–240. serwacje biologii i ekologii kaczki krzyżówki, Ptaszyk J. 2003. Ptaki Poznania – stan jako- Anas platyrynchos L., wprowadzonej na wody ściowy i ilościowy oraz jego zmiany w latach Wrocławia. Przegl. Zool. 12, 312–321. 1850–2000. Poznań. UAM. Jakubiec Z. 1985. Ptaki wodne w miastach. Wro- Pulliainen E. 1963. On the History, Ecology and cław. Krajowa Agencja Wydawnicza. Ethnology of the Mallards (Anas platyrhynchos Janiec-Smyczek G., Paluch U. 1980. Ptaki wodne L.) overwinterings in Finland. Ornis Fennica 40, na terenie miasta Wrocławia. Wrocław. Magister- 2: 45–66. ska praca dyplomowa. Szarski K. W. 1955. Ptaki Wrocławia w latach Jędraszko-Dąbrowska, D. Cygan J. P. 1995. Lę- 1946-1952. Acta Ornitthol., 4: 1–50. gowe i zimujące ptaki wodno-błotne Warszawy. Szymanowski M. 2004. Miejska wyspa ciepła we Not. Orn. 36: 241–171. Wrocławiu. Studia Geograficzne 77, Wyd. Uniw. Kral B. 1964. Variabilita poměru pohlavi Wrocławskiego, Wrocław. u kachny divoké, Anas platyrhynchos v zimnim Śliwa P. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na obdobi. Zool. Listy. 9–14. miejskim odcinku Warty w Poznaniu. Poznań, Książkiewicz J. 1980. Badanie niektórych cech Przegląd Przyrodniczy IX, 3: 77–84. użytkowych u mieszańców krzyżówki (Anas pla- Wołk K., Pinowski J., Nowak E. 1966. Wstępne tyrhynchos L.) z kaczkami Pekin lub Orpington. wyniki Akcji Zimowego Badania Ptaków Wod- Olsztyn. Praca dokt. ART. nych w Polsce. Prz. Zool. 10: 358–359. Kuczyński L., Bartoszewicz M. 2004. Anas pla- Zyska P., Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. tyrhynchos (L., 1758) Krzyżówka W: Ptaki część 1990. Akcja zimowego liczenia ptaków wodnych 1. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 1985–1987. Not. Orn. 31: 113–131. 2000 – podręcznik metodyczny. Warszawa. Mi- nisterstwo Środowiska. 7. Luniak M., Kalbarczyk, W. Pawłowski W. 1964. Ptaki Warszawy. Acta Orn. 6: 175-286 Ławicki Ł., Czaraszkiewicz R., Guentzel S., Ja- siński M., Kajzer Z., Kaliciuk J., Oleksiak A. 2008. Zimowanie ptaków wodnych na Pomo- rzu Zachodnim w latach 2002–2008. Not. Orn. 49: 235–244. Meissner W., Bzoma S., Nagórski P., Bela G., Wybraniec M., Marczewski A., Sikora A. 2011. Liczebność ptaków wodnych na Zatoce Gdań- skiej w okresie od maja 2010 do kwietnia 2011. Ornis Polonica 52: 295–300. Meissner W., Rowiński P., Kleinschmidt L., Antczak J., Wilniewczyc P., Betleja J., Maniar- ski R., Afranowicz-Cieślak R. 2012. Zimowa- nie ptaków wodnych na terenach zurbanizowa-

Zimowanie krzyżówki we Wrocławiu Wintering of the Mallard in Wrocław 27

Ptaki Śląska (2013) 20: 29–42 received: 29.06.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 01.06.2013

Biologia rozrodu trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w nietypowym środowisku wysp trzcinowych rezerwatu „Stawy Milickie” Breeding biology of the Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus in atypical habitat of isolated island reedbeds in „Stawy Milickie” nature reserve

Słowa kluczowe: trzcinniczek, Acrocephalus scirpaceus, biologia lęgowa, wyspy trzcinowe, wzrost piskląt, sukces lęgowy, rezerwat „Stawy Milickie”, Śląsk Key words: Reed Warbler, Acrocephalus scirpaceus, breeding biology, island reedbeds, nestling growth-rates, breeding success, „Stawy Milickie” nature reserve, Silesia

Ewelina Majchrzak Fundacja Wspierania Badań nad Wędrówkami Ptaków Przebendowo 3, 84-210 Choczewo e-mail: [email protected]

Abstrakt Abstract Celem pracy było porównanie biologii rozrodczej The study compares breeding biology of the Reed trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus na dwóch Warbler Acrocephalus scirpaceus in two neighbour- powierzchniach badawczych: na typowym dla ing habitats: a reed bank (typical environment for tego gatunku trzcinowisku przy brzegu stawu oraz the species in Poland) vs. isolated island reedbeds on na izolowanych wyspach trzcinowych. Badania the lake. The research was carried out in SW Poland prowadzono od połowy maja do początku sierp- in "StawyMilickie" nature reserve (Słoneczny Górny nia 2008 r. w południowo-zachodniej Polsce, w re- Pond; 6 km east of ), from mid-May to Au- zerwacie „Stawy Milickie”, na Stawie Słonecznym gust 2008. Phenology of the breeding season, clutch Górnym ( Milicz). Ptaki na wyspach osią- size, fledging production and the proportion of suc- gnęły porównywalny sukces lęgowy, jak te gnież- cessful nests were rather similar on both study sites. dżące się przy grobli. Miały podobne wielkości Growth rate (daily weight gain and length of second zniesienia, fenologię lęgów oraz produkcję pod- primary feathers) of nestlings was, however, visibly lotów. Pisklęta na wyspach rosły wyraźnie wolniej slower on island reedbeds. It was probably due to dif- (dobowy przyrost masy i drugiej lotki I-rzędowej). ferences in quality or quantity of nestling’s food. Nest Być może wynikało to z różnic w dostępności lub failures were caused mostly by predators. In addition, jakości pokarmu. Na obu powierzchniach głów- on island reedbeds, which are more exposed, wind ną przyczyną strat w lęgach było drapieżnictwo. was an important source of nest loss. Nests built on Na wyspach ważną przyczynę strat w lęgach sta- island reedbeds had shorter diameter than those on nowił też wiatr. Gniazda budowane na wyspach the reed bank. The differences in diameter might miały mniejszą średnicę, być może z powodu róż- reflect differences in density of reed stems support- nic w gęstości trzcin na obu powierzchniach. Pod- ing nests on both study sites. In conclusion, isolated sumowując, wyniki sugerują, że wyspy trzcinowe island reedbeds might constitute suboptimal breed- z powodu wolniejszego wzrostu piskląt mogą być ing areas for Reed Warblers because of the relatively subotymalnym siedliskiem dla trzcinniczków. slow growth rate of nestlings.

Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 29 Wstęp Teren i metody badań Wyspy trzcinowe, czyli znajdujące się na Badania były prowadzone od połowy stawie płaty trzciny pospolitej Phragmi- maja do początku sierpnia roku 2008 tes australis odizolowane lustrem wody w rezerwacie „Stawy Milickie” w Dolinie od trzcinowisk przy brzegach zbiornika, Baryczy na Stawie Słonecznym Górnym są nietypowym środowiskiem dla trzcin- (). Na stawie tym, wchodzą- niczków, ptaki te wybierają bowiem głów- cym w skład gospodarstwa rybackiego nie brzegi zbiorników wodnych. Celem Stawno, występuje kilkanaście wysp niniejszej pracy było sprawdzenie, czy na różnej wielkości. Wyznaczono dwie po- rozległym (170 ha) stawie rybnym wy- wierzchnie badawcze. Pierwsza obejmo- stępują różnice między ekologią rozrodu wała dwie wyspy: większą, z której do ba- trzcinniczków na powierzchni próbnej dań wybrano wschodnią część (1,3 ha) przy grobli stawu a taką w środowisku oraz mniejszą, badaną w całości (0,3 ha). wysp trzcinowych. Druga powierzchnia badawcza obejmo- wała ok. 3-hektarowy pas trzcinowiska przy południowej grobli stawu (ryc. 1).

N

700 m W E

S

wyspy

Stawno

grobla Rycina 1. Lokalizacja powierzchni badawczych na Stawie Słoneczny Górny ( czarny kolor) Figure 1 . Location of sample plots on Słoneczny Górny Pond (black marks)

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 30 Na środku dużej wyspy w niewiel- padku gniazd odnalezionych na etapie kiej odległości od siebie rosły trzy duże wysiadywania jaj lub z pisklętami obli- wierzby Salix sp. Znajdowały się one jed- czano przybliżoną datę złożenia pierw- nocześnie na granicy powierzchni ba- szego jaja na podstawie daty klucia albo dawczej. W tym miejscu nie było wody, masy piskląt. Większość gniazd odnaj- ląd porastała trawa i jeżyny Rubus sp. dywano jednak na etapie budowy lub Na pozostałej części powierzchni badaw- składania jaj. Pisklęta ważono za po- czej rosła trzcina pospolita z niewielką mocą wagi typu Pesola z dokładnością do domieszką oczeretu jeziornego Scirpus 0,1 g oraz mierzono długość drugiej lotki lacustris i krwawnicy pospolitej Lythrum pierwszorzędowej, z dokładnością do salicaria. Linia brzegowa wyspy była do- 0,5 mm, za pomocą linijki. Pomiarów syć prosta, z jedną większą zatoką. Mniej- dokonywano z reguły codziennie, w go- sza wyspa w okresie trwania badań była dzinach porannych. Dzień wyklucia się w całości zalana wodą i porośnięta trzciną. pisklęcia oznaczano jako zerowy dzień Trzcinowisko przy grobli znajdowało się życia. Klucie z reguły nie było synchro- przy południowym brzegu stawu. Groblę niczne, tak więc pisklęta w tym samym porastały drzewa, głównie olchy Alnus wieku (liczonym w dniach) mogły kluć się sp. i topole Populus sp., krzewy Rubus sp. w odstępie nawet kilkunastu godzin. Pi- i Salix sp. oraz bogata roślinność zielna. sklęta ważono i mierzono od pierwszego W kilku miejscach w obrębie trzcinowi- dnia życia do wylotu z gniazda, czyli do ska rosły młode olchy i zarośla wierz- około dziesiątego dnia życia. Do obli- bowe. Trzcinowisko tworzyły głównie czenia średniego przyrostu masy piskląt trzcina i pałka wąskolistna Typha an- i drugiej lotki pierwszorzędowej wyko- gustifolia. Pozostałe rośliny, które wy- rzystano tylko pomiary piskląt w wieku stępowały na tej powierzchni, to m.in.: od drugiego do szóstego dnia życia. oczeret jeziorny, manna wodna Glyceria Okres ten jest czasem liniowego wzro- aquatica i psianka słodkogórz Solanum stu piskląt trzcinniczków (Soboń 2008). dulcamara. Linia brzegowa była bardzo Każde pisklę było indywidualnie znako- urozmaicona. Miała liczne zakola i za- wane za pomocą kolorowych nietoksycz- toczki (Borowiec 1985). nych markerów, dzięki czemu pomiary Przez cały okres badań wyszuki- masy ciała i lotki były przypisywane przy wano gniazda trzcinniczków. Znale- każdym pomiarze odpowiednim osob- zione gniazda otrzymywały kolejne nu- nikom. Do obliczeń przyrostu masy pi- mery, a ich położenie zaznaczano na skląt i drugiej lotki pierwszorzędowej mapach. Na wyspach znaleziono łącz- wykorzystano dane z dwóch pomiarów. nie 30 gniazd, a w trzcinowisku przy Pomiary te dzieliło od 24 do 72 godzin. brzegu stawu – 81. Gniazda kontro- Na podstawie tych informacji obliczano lowano z reguły codziennie, z mak- średni przyrost masy i lotki w ciągu doby symalnie kilkudniowymi przerwami dla poszczególnych gniazd. w przypadku wysp. Notowano datę zło- Każde gniazdo, w którym zostało zło- żenia pierwszego jaja, natomiast w przy- żone przynajmniej jedno jajo, mierzono,

Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 31 a następnie ustalano jego położenie. No- zostało złożone przynajmniej jedno jajo. towano następujące dane: średnicę ze- Za sukces lęgowy uznawano sytuację, wnętrzną i wewnętrzną, głębokość oraz gdy przynajmniej jedno pisklę opuściło wysokość gniazda. Liczono też, do ilu ro- gniazdo. ślin było przymocowane gniazdo (liczba Podstawowe obliczenia takie jak: śred- przyczepów). Pomiarów gniazda dokony- nia, mediana i zakres wartości (minimum wano za pomocą linijki. i maksimum) wykonano za pomocą arku- Przy obliczaniu strat w lęgach posłu- sza kalkulacyjnego Excel (z pakietu Mi- żono się metodą „tradycyjną” – liczony crosoft Office 2003), a testy statystyczne był udział gniazd zniszczonych wśród programem StatCrunch (http://www.stat- wszystkich gniazd o znanym losie. Brano crunch.com). Wartości prawdopodobień- pod uwagę tylko te gniazda, w których stwa błędu pierwszego rodzaju są podane dla testów dwustronnych.

Wyniki Fenologia okresu lęgowego. Średnia data tystycznie (test t: t = 0.591, df = 104, złożenia pierwszego jaja dla całego sezonu P = 0.555; tab. 1). Jaja składane w dru- lęgowego na wyspach przypadła na 12 giej połowie lipca były ostatnimi lęgami czerwca (N = 25), a przy grobli 15 czerwca w sezonie (tab. 1). (N = 81). Różnice nie były istotne sta-

Tabela 1. Terminy składania pierwszego jaja Table 1 . Dates of first egg-laying

Data złożenia pierwszego jaja powierzchnia Date of first egg-laying N sample plot najwcześniejsza średnia najpóźniejsza earliest mean latest wyspy 17.05. 12.06. 19.07. 25 islands grobla 11.05. 15.06. 23.07. 81 dam

Największa liczba czynnych gniazd zo- grobli występują dwa szczyty składania stała zanotowana w czerwcu zarówno jaj, świadczące o przystępowaniu par do na wyspach, jak i przy grobli (ryc. 2). drugich lęgów. Na wyspach nie widać tego Na wykresie można zauważyć, że przy tak wyraźnie.

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 32 (N) 20

15

10

5

0 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 29-08 09-18 19-28 maj/May, czerwiec/June, lipiec /July

grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81

Rycina 2. Terminy składania pierwszego jaja w kolejnych dekadach sezonu lęgowego Figure 2 . Dates of first egg-laying in following decades of breeding season

Wielkość zniesienia. Średnia wielkość grobli stwierdzono, istotną statystycz- (g) zniesienia, wyrażona jako mediana, wy- nie, ujemną korelację (r = -0.699131, nosiła2,0 na wyspach 4,5 jaja (N = 14), a przy P < 0.0001, N = 78) między wielkością grobli1,5 4,0 jaja (N = 78). Różnice między zniesienia a upływem sezonu lęgowego, medianami nie były istotne statystycz- mierzonego jako data złożenia pierwszego nie1,0 (test Manna-Whitneya: U = 3566, jaja (ryc. 3). P =0,5 0.46; ryc. 3). Do najczęstszych znie- sień0,0 na wyspach należały lęgi złożone Na wyspach kierunek korelacji był ten z 5 jaj (50% ogółu zniesień o znanej wiel- sam, chociaż sam współczynnik okazał się kości, N = 14), natomiast przy grobli nieistotny statystycznie (r = -0.44305485, z 4 jaj (62%, N = 78). groblaZe względu / dam na nie- p = 0.1294, N =wyspy 13). / islands wielką próbę na wyspach, różnice nie były testowane. W trzcinowisku przy

(mm) Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 33 3,5

3

2,5

2

1,5

1

0,5 grobla/ dam wyspy/ islands

(mm)

9

8

7

6 0 grobla/ dam wyspy/ islands

(cm)

6

5,5

5

4,5

4

grobla/ dam wyspy/ islands

N

12

10

8

6

4

2 grobla/ dam wyspy/ islands 19 VII

29 VI

9 VI rst-egg date laying 20 V data złożenia pierwszego jaja złożenia data

3 4 5 wielkość zniesienia / brood size

Rycina 3. Mediana, rozstęp kwartylny i zakres dat zniesienia pierwszego jaja przy grobli (N = 78) Figure 3 . Median, IQR and range of first egg-laying dates at the dam (N=78)

Sukces lęgowy. Na wyspach sukces lę- drapieżnictwa w stosunku do innych gowy osiągnęło 55% gniazd (N = 29), na- przyczyn utraty lęgów na obu badanych tomiast przy grobli 70% gniazd (N = 77). powierzchniach nie różnił się istotnie (test Różnice między proporcjami nie były niezależności chi-kwadrat: χ2 = 0.361, df istotne statystycznie (test niezależności = 1, P = 0.548). Drugim ważnym czynni- chi-kwadrat: χ2= 2.101, df = 1, P = 0.147). kiem powodującym straty, zwłaszcza na Przeciętna liczba piskląt, które opuściły wyspach, był wiatr. Proporcje strat wy- gniazdo, wyrażona jako mediana, wyno- wołanych działalnością wiatru różniły się siła na wyspach 2 (N = 29), a przy grobli istotnie na dwóch powierzchniach (test 3 (N = 81). Różnice między medianami niezależności chi-kwadrat: χ2 = 4.848, df nie były jednak istotne statystycznie (test = 1, P = 0.028). Dodatkowo, także mię- Manna-Whitneya: U = 4616, P = 0.40). dzy wyspami, widać było różnice w stra- Liczba piskląt, które opuściły gniazdo, tach spowodowanych działalnością wia- wahała się od 0 do 5 na obu powierzch- tru. Pozostałe przyczyny strat, takie jak niach badawczych. deszcz, śmierć piskląt (patrz Dyskusja), pasożytnictwo lęgowe i nieznane przy- Straty w lęgach. Główną przyczyną strat czyny przy grobli stanowiły 21% strat. Na- w lęgach na obu powierzchniach badaw- tomiast na wyspach przyczynami strat czych było drapieżnictwo (tab. 2). Poziom były tylko drapieżnictwo i wiatr.

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 34 (N) 20 Tabela 2. Straty w lęgach trzcinniczków na wyspach (N = 13) i przy brzegu stawu (N = 23) Table 2. Brood losses of the Reed Warbler on the islands (N=13) and on the pond bank (N=23) 15

udział w % percentage 10 przyczyny causes grobla/ dam wyspy/ islands (N=23) (N=13) 5 drapieżnictwo/ predation 78 69 wiatr/ wind 4 31 deszcz/ rain 0,04 0 0 pasożytnictwo lęgowe kukułki 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 9 29-08 09-18 0 19-28 Cuculus canorus/ brood parasited by Cuckoo śmierć piskląt/ death ofmaj/May, nestlings czerwiec/June, lipiec4 /July 0 nieznane przyczyny/ unknown 4 0 grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81 razem/ total ≈ 100% 100%

Przyrost masy ciała piskląt. Dobowy mediany, wyniosły odpowiednio 1,4 g przyrost masy ciała piskląt na wyspach (N = 9) i 1,6 g (N = 52). Różnica w przy- wahał się w granicach 1,1–1,7 g, na drugiej roście masy była bliska istotności (test powierzchni badawczej -0,2–2,0 g (ryc.4), Manna-Whitneya: U = 1702, P= 0,0662). a przeciętne wartości, wyrażone jako

(g) 2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

grobla / dam wyspy / islands

Rycina 4. Dobowy przyrost masy ciała piskląt na dwóch powierzchniach badawczych (grobla N = 52, wyspy N = 9). Mediana, rozstęp kwartylny i zakres Figure 4 . Daily weight gain of nestlings on the two sample plots (dam N = 52, islands N = 9). (mm) Median, IQR and range 3,5

Biologia rozrodu trzcinniczka 3 Breeding biology of the Reed Warbler 35

2,5

2

1,5

1

0,5 grobla/ dam wyspy/ islands

(mm)

9

8

7

6 0 grobla/ dam wyspy/ islands

(cm)

6

5,5

5

4,5

4

grobla/ dam wyspy/ islands

N

12

10

8

6

4

2 grobla/ dam wyspy/ islands (N) 20

15

10

5

0 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 29-08 09-18 19-28 maj/May, czerwiec/June, lipiec /July

grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81

(g) 2,0 Przyrost drugiej lotki pierwszorzędowej -Whitneya: U = 1656,5; P = 0.0003). piskląt.1,5 Dobowy przyrost lotki u piskląt Współczynnik zmienności przyrostu na 1,0wyspach wahał się w granicach 1,2– lotki piskląt przy pierwszym pomiarze 1,9 mm, a przy grobli 0,5–3,6 mm. Prze- wynosił średnio na wyspach 0,69 mm, 0,5 ciętny przyrost wyrażony jako mediana a w trzcinowisku przy grobli 0,63 mm wynosił0,0 na wyspach 1,4 mm (N = 7), i wartości te nie różniły się istotnie (test a przy grobli 2,3 mm (N = 51). Różnice Manna-Whitneya: U = 1475.5, P = 0.4962; były istotne statystyczniegrobla /(test dam Manna- ryc. 5). wyspy / islands

(mm)

3,5

3

2,5

2

1,5

1

0,5 grobla/ dam wyspy/ islands

(mm) Rycina 5. Dobowy przyrost drugiej lotki pierwszorzędowej u piskląt przy grobli (N = 51) i na wy- spach (N = 7). Mediana, rozstęp kwartylny i zakres Figure9 5 . Daily gain of second primary feathers in nestlings on the two sample plots: dam (N = 51) and islands (N = 7). Median, IQR and range

8

7

6

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 36 0 grobla/ dam wyspy/ islands

(cm)

6

5,5

5

4,5

4

grobla/ dam wyspy/ islands

N

12

10

8

6

4

2 grobla/ dam wyspy/ islands (N) 20

15

10

5

0 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 29-08 09-18 19-28 maj/May, czerwiec/June, lipiec /July

grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81

(g) 2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

grobla / dam wyspy / islands

(mm)

3,5

Wymiary3 i położenie gniazd. Przeciętna gorova-Smirnova: D = 0.231, P = 0.234; wysokość gniazd, wyrażona jako me- tab. 5). Głębokość gniazd wahała się diana,2,5 na wyspach (N = 27) i przy gro- w tych samych granicach 4,0 – 5,5 cm na bli (N = 80) wynosiła 8,0 cm. Wysokość obu powierzchniach badawczych. Śred- gniazd2 na wyspach wahała się w mniej- nica zewnętrzna gniazd, wyrażona jako szych granicach niż przy brzegu stawu. mediana, wynosiła na wyspach 7,0 cm 1,5 Głębokość gniazd, wyrażona jako me- (N = 27), natomiast przy grobli 8,0 cm diana, wynosiła na wyspach 4,5 cm (N = (N = 80). Różnice były istotne staty- 1 27), a przy grobli 5,0 cm (N = 80). Różnice stycznie (test Kolmogorova-Smirnova: w głębokości0,5 nie były istotne (test Kolmo- D = 0.690, P < 0.0001; ryc. 6). grobla/ dam wyspy/ islands

(mm)

9

8

7

6 0 grobla/ dam wyspy/ islands

Rycina 6. Średnica zewnętrzna gniazd przy grobli (N = 80) i na wyspach (N = 27). Mediana, rozstęp kwartylny i zakres Figure(cm) 6 . Outer diameter of nests on the two sample plots: dam (N = 80) and islands (N = 27). Median, IQR and range 6

5,5

5

4,5 Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 37

4

grobla/ dam wyspy/ islands

N

12

10

8

6

4

2 grobla/ dam wyspy/ islands (N) 20

15

10

5

0 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 29-08 09-18 19-28 maj/May, czerwiec/June, lipiec /July

grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81

(g) 2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

grobla / dam wyspy / islands

(mm)

3,5

3

2,5

2

1,5

1

0,5 grobla/ dam wyspy/ islands

(mm)

9

8 Przeciętna średnica wewnętrzna gniazd, nych granicach (ryc. 7). Jednak różnice wyrażona jako mediana, na wyspach były istotne statystycznie, co jest zwią- (N =7 27) i przy grobli (N = 80) wynosiła zane ze skośnymi w odwrotne strony roz- 5,0 cm. Zakres średnicy wewnętrznej na kładami (test Kolmogorova-Smirnova: obu powierzchniach wahał się w podob- D = 0.307, P = 0.045; ryc.7). 6 0 grobla/ dam wyspy/ islands

(cm)

6

5,5

5

4,5

4

grobla/ dam wyspy/ islands

RycinaN 7. Średnica wewnętrzna gniazd przy grobli (N = 80) i na wyspach (N = 27). Mediana, roz- stęp kwartylny i zakres Figure12 7. Inner diameter of nests on the two sample plots: dam (N = 80) and islands (N = 27). Me- dian, IQR and range 10

8

6

4 Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 38 2 grobla/ dam wyspy/ islands (N) 20

15

10

5

0 10-19 20-29 30-08 09-18 19-28 29-08 09-18 19-28 maj/May, czerwiec/June, lipiec /July

grobla/dam N=25 wyspy/islands N=81

(g) 2,0

1,5

1,0

0,5

0,0

grobla / dam wyspy / islands

(mm)

3,5

3

2,5

2

1,5

1

0,5 grobla/ dam wyspy/ islands

(mm)

9

8

7

6 0 grobla/ dam wyspy/ islands

(cm)

6

5,5 Przeciętna liczba roślin, do których było Przy grobli maksymalna liczba przycze- przymocowane5 gniazdo, wyrażona jako pów gniazda była o wiele wyższa niż na mediana, wynosiła na wyspach (N=27) wyspach (ryc. 8). i przy grobli (N=80) 4 rośliny (test Kolmo- gorova-Smirnova:4,5 D = 0.201, P = 0.392).

4

grobla/ dam wyspy/ islands

N

12

10

8

6

4

2 grobla/ dam wyspy/ islands

Rycina 8. Liczba roślin, do których było przymocowane gniazdo przy grobli (N = 80) i na wyspach (N = 27). Mediana, rozstęp kwartylny i zakres Figure 8. Number of plants to which a nest was attached on the two sample plots: dam (N = 80) and islands (N = 27). Median, IQR and range

Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 39 Dyskusja statystycznie. W sumie więc wyniki suge- Trzcinniczki gniazdujące na wyspach rują, że pisklęta trzcinniczka na wyspach trzcinowych w porównaniu z ptakami rosną wolniej niż przy grobli. tego gatunku gnieżdżącymi się w trzci- Rodzice w okresie karmienia młodych nowiskach przy brzegu stawu miały nieco większość pokarmu zdobywają poza te- wyższe straty gniazdowe i niższą produk- rytorium (Dyrcz 1979, Schultze-Hagen cję podlotów na parę lęgową, chociaż i in. 1996), często w obrębie zakrzewień różnice te nie były statystycznie istotne. i zadrzewień. Jednak kiedy gniazdo usy- Straty spowodowane działalnością wia- tuowane jest w rozległych trzcinowi- tru były istotnie wyższe na wyspach niż skach, wtedy te stanowią główne żero- przy grobli. Trzcinowisko przy brzegu wisko (Król 1984, Bibby i Thomas 1985). stawu były częściowo osłonięte od wia- Podstawowym pokarmem znajdują- tru ze względu tak na las, jak i na ułożenie cym się w trzcinach są mszyce, jednak linii brzegowej. Natomiast wyspy trzci- być może nie są one tak dobrym pokar- nowe były odizolowane od lądu i przez mem dla piskląt trzcinniczka jak więk- to w większym stopniu narażone na nie- sze bezkręgowce występujące na olchach korzystną działalność wiatru. Poza tym czy topolach sąsiadujących z groblą. Stąd trzcina na wyspach wydawała się słab- wynikałby wolniejszy wzrost piskląt na sza. Straty powodowane przez drapież- wyspach. Różnice w szybkości wzro- niki były zbliżone w obu badanych śro- stu piskląt mogą mieć poważne konse- dowiskach. Jedynymi przyczynami strat kwencje w dostosowaniu osobników – w lęgach na wyspach było drapieżnictwo z reguły wolny wzrost we wczesnej on- i działalność wiatru. Nie stwierdzono togenezie piskląt jest skorelowany z rela- natomiast strat spowodowanych śmier- tywnie wysoką śmiertelnością w okresie cią piskląt z powodu głodu czy zimna od opuszczenia gniazda do osiągnięcia w przeciwieństwie do grobli, gdzie takie pełnej samodzielności (Magrath 1991). przypadki wystąpiły. Przy grobli oprócz Innym powodem wolniejszego wzrostu drapieżnictwa, wiatru oraz śmierci piskląt piskląt na wyspach mogła być niższa czę- z powodu zimna i głodu przyczynami stość karmienia. Być może rodzice na wy- strat były również deszcz, pasożytnictwo spach karmili młode rzadziej niż rodzice lęgowe oraz nieznane przyczyny. przy grobli z powodu większej odległo- Tym, co przemawia na niekorzyść śro- ści do dogodnych żerowisk (zadrzewienia dowiska wysp, jest przede wszystkim róż- i krzewy) na obrzeżach stawu. nica w rozwoju piskląt. Dobowy przyrost Według Svärdsona (1949) ptaki wybie- masy ciała piskląt na wyspach był niższy, rają mniej typowe środowisko, gdy kon- a różnice zbliżały się do granicy istotności kurencja wewnątrzgatunkowa dominuje statystycznej. Dobowy przyrost drugiej nad międzygatunkową. Natomiast gdy lotki pierwszorzędowej znacznie różnił konkurencja międzygatunkowa prze- się między obiema powierzchniami ba- waża, wtedy pozostają w typowym dla dawczymi. Przyrost lotki na wyspach był siebie środowisku. Trzcinniczki wykazują o wiele wolniejszy, a różnice były istotne duże przywiązanie do miejsc lęgowych,

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 40 szczególnie takich, w których szczęśli- szych odległości między pędami trzcin wie wyprowadziły lęg (Catchpole 1972). na powierzchni przy grobli (Borowiec Z tego powodu część ptaków przylatu- i Dąbrowska 1991) albo od wielkości bu- jąc wcześnie w sezonie, mimo że w typo- dującego je ptaka (Brown i Davies 1949). wych siedliskach są wolne terytoria, wy- Różnice w wielkości gniazd mogły też biera siedliska mniej typowe. Dlaczego być spowodowane dostępnością takiego młode ptaki, przystępujące do lęgów a nie innego materiału gniazdowego po raz pierwszy, zajmują tak nietypowe w danym siedlisku. Podstawowym ma- miejsca? Prawdopodobnie powracają teriałem na gniazdo są włókna z zeszło- tam, gdzie przebywały, kiedy jako pod- rocznych łodyg i liści trzcin. Przestrze- loty były jeszcze pod opieką rodziców nie między trzciną wypełnia drobniejszy, (Catchpole 1972). W składzie populacji uszczelniający materiał, najczęściej puch gniazdującej w nietypowym środowisku z pałki i mech, a czasem puch wierzbowy można zatem wyróżnić trzy grupy pta- i porosty. Wyściółkę stanowią wyłącznie ków. Pierwsza to starsze ptaki, powraca- ubiegłoroczne kwiatostany trzciny. Do jące w stałe miejsca. Do drugiej należą łączenia materiału samice używają dużej ptaki młode, przystępujące do lęgów po ilości pajęczyn i kokonów gąsienic motyli. raz pierwszy w miejscach, gdzie przeby- Samice często też rozbierają stare gniazda wały jako podloty pod opieką rodziców. (Borowiec i Dąbrowska 1991). Dostępność Ostatnią frakcję tworzą ptaki, zarówno trzciny na obu powierzchniach badaw- stare, jak i młode, które przyleciały późno czych była taka sama. Jednak pozostałe w sezonie, gdy terytoria w typowym śro- materiały, takie jak puch z kwiatostanów dowisku były już zajęte (Catchpole 1974). pałki czy mech, na wyspach spotyka się Tak więc trzcinniczki gniazdujące na wy- rzadko. Być może dostępność materiału spach trzcinowych nie muszą być „gorszej gniazdowego na wyspach jest mniejsza jakości” niż trzcinniczki gnieżdżące się niż przy sąsiadującej z urozmaiconą ro- przy groblach. Wskazuje na to brak róż- ślinnością grobli. nic między tymi populacjami w fenologii lęgów i wielkości zniesienia. Gniazda budowane na wyspach miały mniejszą średnicę w porówna- Podziękowania niu z gniazdami przy grobli. Głębokość Dziękuję bardzo mojemu promotorowi i wysokość gniazd nie zależały od loka- dr hab. Konradowi Hałupce za cier- lizacji względem lądu. Wymiary gniazd pliwość i rzeczową pomoc w napisa- na obu badanych powierzchniach były niu niniejszej pracy. Dziękuję również bardzo zbliżone do tych podawanych dr Lucynie Hałupce i Alicji Dziachan w literaturze (Borowiec i Dąbrowska za udostępnienie danych. 1991, Bocheński i Kuśnierczyk 2003, del Hoyo i in. 2006). Większa średnica ze- wnętrzna i wewnętrzna gniazd budowa- nych przy brzegu mogła wynikać z więk-

Biologia rozrodu trzcinniczka Breeding biology of the Reed Warbler 41 Literatura Bibby C. J., Thomas D. K. 1985. Breeding and del Hoyo J., Elliott A., Christie D. (red.). Hand- diets of the Reed Warbler at a rich and a poor book of the birds of the world. Old World flycat- site. Bird Study 32: 19-31. chers to Old World warblers. Vol.11. Lynx edi- cions, Barcelona. Bocheński Z., Kuśnierczyk P. 2003. Nesting of Acrocephalus warblers. Acta zoologica craco- Dyrcz A. 1979. Die Nestlingsnahrung bei Dros- viensia, 46 (2): 97-195. selrohrsänger Acrocephalus arundinaceus und Teichrohsänger Acrocephalus scirpaceus am den Borowiec M. 1985. Socjoekologia znakowanej Teichen bei Milicz in Poland und zwei Seen in der populacji trzcinniczka (Acrocephalus scirpaceus) Westschweiz. Ornith. Beob., 76: 305-316. w rezerwacie „Stawy Milickie”. Praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Pta- Król A. 1984. Wykluczanie się żerowisk samca ków, maszynopis ss.110. i samicy trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w okresie karmienia piskląt. DolinaBaryczy 3: 48-53. Borowiec M., Dąbrowska E. 1991. Ekologia gnieżdżenia się trzcinniczkaAcrocephalus scir- Magrath R. D. 1991. Nestling weight and juve- paceus (materiał gniazdowy, wymiary i usytu- nile survival in the blackbird, Turdus merula. owanie gniazd). Ptaki Śląska 8: 26-39. J. Anim. Ecol. 60: 335-351. Brown P. R., M. G. Davies. 1949. Reed Warblers. Schulze-Hagen K., Leisler B., Winkler H. 1996. Foy, East Molesey, Surrey. Breeding success and reproductive strategies of two Acrocephalus warblers. J. Ornithol. 137: 181- Catchpole C. K. 1972. A comparative study 192. of territory in the Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus and Sedge Warbler Acrocephalus scho- Soboń M. 2008. Czynniki wpływające na tempo enobaenus. Journal of Zoology 166: 213-231. rozwoju postembrionalnego u trzcinniczka (Acrocephalus scirpaceus). Praca magisterska Catchpole C. K. 1974. Habitat selection and bre- w Zakładzie Ekologii Ptaków UWr. ss. 63. eding success in the Reed Warbler (Acrocephalus scirpaceus). J. Anim. Ecol. 43: 363-380. Svärdson, G. 1949. Competition and habitat se- lection in birds. Oikos 1: 74-157.

Ptaki Śląska 20 | E. Majchrzak 42 Ptaki Śląska (2013) 20: 43–57 received: 10.04.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 04.07.2013

Biometria, powracalność i wkład rodzicielski samca trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w inkubację lęgu i karmienie młodych Biometrics, return rate and parental contribution of male Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus to brood incubation and feeding of nestlings

Słowa kluczowe: trzcinniczek, Acrocephalus scirpaceus, opieka samca nad lęgiem Key words: Reed Warbler, Acrocephalus scirpaceus, male parental care

Łukasz Tomasik os. Rosochy 83/2, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski e-mail: [email protected]

Abstrakt Abstract Ze 143 trzcinniczków odłowionych na powierzch- Out of 143 Reed Warblers caught on the sample ni badawczej w roku 2006 w roku następnym po- plot in the year 2006, 31 (21,7%) returned the wróciło 31 (21,7%), w tym 21 samców i 10 samic. following year, including 21 males and 10 females. Wkład samca trzcinniczka w wysiadywanie wy- The contribution of male Reed Warbler to egg- niósł 47% całkowitego czasu poświęcanego przez laying reached 47% of the total time devoted by the obie płcie na ogrzewanie jaj. Wśród 30 par, u któ- representatives of both sexes to incubation. Among rych obserwowano intensywność karmienia pi- 30 pairs in which the intensity of the feeding of skląt przez rodziców, w 21 przypadkach częściej nestlings by parents was examined, male was the karmił samiec, w 8 przypadkach samica, a w jed- more frequent feeder in 21 cases, female – in 8 nym przypadku obie płcie jednakowo często. Tak cases, whereas in one case, equal contribution of więc łączne inwestycje w karmienie były istotnie the representatives of both sexes was observed. większe u samców niż u samic. Nie stwierdzo- Thus, total feeding effort was significantly higher in no istotnych różnic pomiędzy długością skrzydła males than in females. No significant differences samca a jego wkładem w inkubację i karmienie were observed between the length of male’s wing młodych. and its contribution to incubation and feeding of nestlings.

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 43 Wstęp cechy morfometryczne samców, w tym Trzcinniczek Acrocephalus scirpa- długość skrzydła, która mogłaby być ce- ceus jest gatunkiem monogamicznym. chą wskazującą na jakość samca. Opiekę rodzicielską sprawują oboje ro- dzice – samiec uczestniczy w inkubacji Teren badań oraz karmieniu piskląt. Odnotowano je- Badania były prowadzone w latach dynie dwa przypadki poligamii (Catch- 2006–2007, od końca kwietnia do po- pole 1971) mimo licznych badań przepro- czątku sierpnia, w obrębie rezerwatu wadzonych na tym gatunku. Trzcinniczek „Stawy Milickie”, na stawie Słoneczny zimuje w Afryce, skąd migruje na lęgo- Górny znajdującym się w pobliżu go- wiska do Europy (Cramp 1992). Samce spodarstwa rybackiego Stawno, ok. 6 km po przylocie zajmują terytoria, które są na wschód od Milicza. Staw ten ma po- przez nie aktywnie bronione (Borowiec wierzchnię 164 ha, a wynurzona roślin- 1983; Borowiec 1992). Samice dokonują ność zielna zajmuje obszar 16 ha. Ponadto wyboru partnera i przystępują do budowy staw posiada 12 wysp trzcinowych (Ra- gniazda. noszek i Ranoszek 2004). Data przylotu często jest skorelowana Powierzchnia badawcza (3 ha) znaj- z długością skrzydła u pokrewnych trzcin- dowała się w pobliżu południowej grobli niczkowi gatunków z rodzaju Acrocepha- stawu. Poziom wody na powierzchni w lus (Borowiec 1999; Dyrcz i in. 2005), obrębie trzcinowiska wahał się w ciągu a według niektórych badań również z suk- całego sezonu od kilku cm do ok. 50 cm. cesem lęgowym (Dyrcz i in. 2005). Samce Powierzchnię badawczą w głównej mie- przestają śpiewać i nie wykazują zacho- rze porastała trzcina pospolita Phragmi- wań terytorialnych po tym, jak zdobędą tes australis oraz w niektórych miejscach partnerkę. Broniony jest wtedy jedynie pałka wąskolistna Typha angustifolia. niewielki fragment trzcinowiska w naj- Wśród wynurzonej roślinności zielnej bliższym otoczeniu gniazda. Samce, które występowała również manna wodna Gly- przylatują wcześniej, zajmują potencjal- ceria aquatica, psianka słodkogórz So- nie lepsze terytorium, jednakże u tego ga- lanum dulcamara oraz oczeret jeziorny tunku jest ono utrzymywane tylko do mo- Scirpus lacustris. Pobliską groblę pora- mentu utworzenia pary i nie stanowi bazy stały wierzby Salix sp., olchy Alnus sp., pokarmowej (Lack 1946; Król 1984). Jeśli topole Populus sp. oraz brzozy Betula sp. nie wielkość i zasobność terytorium zaję- tego przez danego samca stanowią o wybo- rze tego osobnika przez samicę, to można przypuszczać, że czynnikiem decydującym jest jakość samca niezależna od jego zdol- ności do ustanowienia terytorium. W niniejszej pracy zbadano wkład samca trzcinniczka w inkubację oraz kar- mienie piskląt. Przeanalizowano również

Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 44 Materiał i metody wano kolejny lęg pary, której w pierw- Przez cały okres badań ptaki chwy- szym lęgu udało się wyprowadzić młode. tano w sieci ornitologiczne i znakowano Gniazda kontrolowano codziennie, aby obrączkami. Zakładano obrączkę meta- odnotować datę złożenia pierwszego jaja, lową oraz trzy obrączki kolorowe. Różne a także datę klucia. W gniazdach zna- kombinacje kolorowych obrączek po- lezionych na etapie pełnego zniesienia zwalały na rozróżnienie ptaków podczas datę złożenia pierwszego jaja określano obserwacji przy gnieździe, a także umoż- na podstawie daty klucia. liwiały dokładne stwierdzenie lęgów uzupełniających (po stracie pierwszego Obserwacje inkubacji oraz karmienia lęgu), jak i lęgów drugich (składanych przeprowadzano w godzinach porannych po zakończeniu z sukcesem pierwszego (między 6:00 a 11:30), a pojedyncza sesja lęgu). Podczas obrączkowania na pod- obserwacji trwała dwie godziny. Obserwa- stawie wyglądu plamy lęgowej oraz cje wysiadywania prowadzono w gniaz- kształtu kloaki oznaczano płeć ptaka dach z pełnym zniesieniem (co najmniej (Svensson 1992). Dokonywano również dzień po tym, jak ptaki przestały składać pomiarów morfometrycznych za po- jaja). Obserwacje karmienia przeprowa- mocą metalowej linijki oraz wagi typu dzano przy gniazdach, w których co naj- Pesola. Ponadto ptaki chwytano także mniej połowa piskląt była w 7–9 dniu ży- przy gniazdach, a w roku 2007 używano cia. Obserwacje prowadzono z kryjówki, stymulacji głosowej w celu schwytania którą była dwuczęściowa drabina z miej- pojawiających się na powierzchni sam- scem do siedzenia, przykryta materiałem ców. Ptaki wabiono za pomocą przeno- z otworem umożliwiającym obserwację śnego odtwarzacza MP3 podłączonego ptaków. W roku 2007 w tym samym celu do dwóch głośników o mocy 42W zasi- zastosowano namioty służące do obser- lanych bateriami. wacji przyrodniczych. Kryjówkę stawiano Obserwacje prowadzono codzien- dzień przed rozpoczęciem obserwacji. In- nie z przenośnych aluminiowych dra- stalowano też odciągi powodujące roz- bin malarskich oraz z dwóch wież znaj- chylenie roślinności przed gniazdem, co dujących się na powierzchni badawczej. ułatwiało obserwację. Do tak przygotowa- Celem obserwacji było ustalenie termi- nego ukrycia obserwator odprowadzany nów przylotów poszczególnych samców, był przez osobę towarzyszącą, która od- kojarzenia się par oraz budowy gniazd. dalała się z miejsca obserwacji po tym, jak Ponadto przeszukiwano trzcinowisko, badacz zajął miejsce w kryjówce. aby znaleźć gniazda, które wcześniej Poszczególne sesje karmienia oraz wy- zostały przeoczone. Większość gniazd siadywania rozpoczynano od momentu znajdowano na etapie budowy i składa- pojawienia się ptaka na gnieździe (wysia- nia jaj. Ogółem znaleziono 69 gniazd dywanie) lub pierwszego karmienia i kon- w roku 2006 oraz 89 gniazd w roku tynuowano przez dwie godziny. Podczas 2007, w których zostało złożone przy- obserwacji używano stopera oraz notat- najmniej jedno jajo. Za drugi lęg uzna- nika. W przypadku wysiadywania zapi-

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 45 sywano czas wejścia oraz zejścia z gniazda Wyniki poszczególnych ptaków z pary. Podczas Dane biometryczne. Przeciętna dłu- sesji karmienia notowano godzinę, w któ- gość skrzydła samca w badanej populacji rej dany osobnik z pary karmił młode. Po wynosiła 67,9 ±1,5 mm (n = 147, zakres skończonej obserwacji badacz wypro- 64–72 mm) (ryc. 1). Pierwszy odłowiony wadzany był przez osobę towarzyszącą w roku 2007 na powierzchni samiec z ukrycia, które było usuwane tego samego miał najdłuższe skrzydło (72 mm) spo- dnia. Odciągi przy gnieździe usuwano śród wszystkich złapanych w sieci osobni- zaraz po skończonej sesji obserwacyjnej. ków, w ciągu całego sezonu lęgowego nie Ponadto w roku 2007 używano również został on już jednak ponownie odnoto- kamery analogowej (Sony Digital), za po- wany na powierzchni. Długość skrzydła mocą której nagrywano sesje karmienia. samca w badanej próbie nie wykazywała Dzień przed nagraniem gniazdo było od- istotnego związku z datą przylotu na lę- słaniane, a sama kamera stawiana w dniu gowisko (r = -0,296; n = 36; P = 0,079; nagrania. Przeprowadzono 41 obserwacji test dwustronny). (82 godziny) wysiadywania oraz 30 obser- wacji (60 godzin) karmienia.

40

30

20 liczba samców number of males 10

0 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

Rycina 1. Zmienność długości skrzydła wśród samców trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w badanej populacji60 Figure 1. Variability of wing length among male Reed Warblers Acrocephalus scirpaceus in the studied population

40 Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 46

liczba samców 20 number of males

0 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 masa ciała (g) / body mass

15

14

13

12 body mass masa ciała (g)

11

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length

50

40

30

20 procent czasu procent percentage of time percentage 10

0 samiec samica bez ptaka male female no bird

900

600

300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation

5000

4000

3000

total egg-laying time egg-laying total 2000 całkowity czas wysiadywania (s) 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying samice females males samce

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour

25

20

15

10

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

8

6

4

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date 40

30 40 20 30 liczba samców number of males 10 20 0

liczba samców 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 number of males 10 Średnia masa ciała samców trzcinniczkadługość skrzydła 10–15 (mm) g) / wing (ryc. length 2). Była ona pozytywnie wynosiła 12,0 ±0,81 g (n = 147; zakres: skorelowana z długością skrzydła (ryc. 3). 0 60 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

40 60

liczba samców 20

number of males 40

0 liczba samców 20 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 number of males masa ciała (g) / body mass

Rycina 2. Zmienność masy ciała wśród samców trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus w badanej0 populacji 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 Figure 2. Variability of body mass among male Reed Warblers Acrocephalus scirpaceus in the stu- 15 masa ciała (g) / body mass died population 14

1315

1214 body mass masa ciała (g)

1113

12 body mass 10 masa ciała (g) 64 66 68 70 72 11 długość skrzydła (mm) / wing length

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length 50 Rycina 3. Zależność pomiędzy długością skrzydła a masą ciała samców (r = 0,179; n = 147; P = 0,03; test40 dwustronny) Figure 3. Correlation between wing length and body mass in males (r = 0.179; n = 147; P = 0.03; two-sided3050 test)

2040

procent czasu procent Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka 47

percentage of time percentage Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 1030

20 procent czasu procent 0 samiec samica bez ptaka percentage of time percentage male female no bird 10

9000 samiec samica bez ptaka male female no bird

600 900

300 600 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 300 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation 5000

4000 5000

3000 4000

total egg-laying time egg-laying total 2000 3000 całkowity czas wysiadywania (s) 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII

total egg-laying time egg-laying total 2000 data złożenia pierwszego jaja

całkowity czas wysiadywania (s) date of rst egg-laying 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying samice females samice females males samce

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour males samce

25 0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour 20 25 15 20 10 15 5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny 10 liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

8

6 8

4 6

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia 4 0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII intensity of feeding intensity 2

intensywność karmienia data klucia / hatch date

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date Przylot na lęgowisko. Pierwsze samce diana wynosiła 7 minut i 27 sekund (roz- trzcinniczka pojawiały się na terenie ba- rzut ćwiartkowy: 5 min. 14 s – 11 min. dań w trzeciej dekadzie kwietnia. Śpiew 20,5 s; n = 36). Samiec siadał na gnieź- był sygnałem, iż dany samiec zajął teryto- dzie średnio po 1 minucie i 14 sekundach rium. W roku 2007 pierwszego śpiewają- po zejściu samicy (SD = 64,54 s; n = 35). cego samca zanotowano na powierzchni Jednak obserwowano też samce, które 26 kwietnia. Na początku sezonu lęgo- zmieniały samicę bezpośrednio po jej zej- wego samce śpiewały z niżej położo- ściu z gniazda. Średnia długość przerw, nych punktów, ukryte wśród zeszłorocz- kiedy jaja nie były ogrzewane przez nej trzciny. Później w sezonie śpiewały ptaki, wynosiła 1 minutę i 23 sekundy ze szczytów trzcin. Pierwsze samice na (SD = 56,8 s; n = 35). Natomiast łączny powierzchni badawczej pojawiły się w czas, kiedy na gnieździe nie było ptaka pierwszej dekadzie maja. Po dokonaniu w ciągu dwóch godzin obserwacji, wynosił wyboru samca przystępowały natych- średnio 19 min. 47 s (SD = 815,1 s, zakres miast do budowy gniazda. Samce nie 1 min. 1 s – 49 min. 20 s, n = 35). uczestniczyły w budowie gniazda, jed- Ptaki po zejściu z gniazda, często w jego nak aktywnie pilnowały partnerek, gdy pobliżu, intensywnie żerowały i wygła- te zbierały materiał na gniazdo. Pojawia- dzały pióra. Niektóre samce po zejściu jący się w pobliżu intruz był przez samca z gniazda zaczynały śpiewać. W kilku natychmiast przeganiany. przypadkach obserwowano samca śpie- wającego na gnieździe podczas wysia- Powracalność. Ze 143 ptaków odłowio- dywania. Łączny czas poświęcony przez nych na powierzchni w roku 2006 w roku samca na wysiadywanie wynosił średnio następnym powróciło 31 (21,7%), w tym 46 min. 43 s (SD = 901,93 s; n = 32), co 21 samców i 10 samic. Różnice pomię- stanowi 39% dwugodzinnej sesji obser- dzy powracalnością samców a samic nie wacyjnej (ryc. 4). Po odliczeniu przerw były istotne statystycznie (test chi-kwa- na żerowanie i czyszczenie upierzenia, drat z korektą Yatesa: χ2 = 0,750; df = 1; wysiadywanie samca stanowiło. 47% P = 0,3862). Najstarszy odłowiony na po- czasu. Obserwowano również samce, wierzchni samiec o znanym wieku był które poświęcały więcej czasu na wysia- w 11 roku życia. Przystąpił do lęgu, który dywanie jaj niż samice. Przeciętny, wy- zakończył się sukcesem. rażony jako mediana, czas poświęcony przez samca na inkubację jaj w ciągu Wkład samców w inkubację. Samce dwóch godzin obserwacji wynosił 2975, aktywnie uczestniczyły w wysiadywa- 5 sekundy (rozrzut ćwiartkowy: 2321,5– niu jaj. Zmieniały one samice na gnieź- 3282,5 s; n = 32), a taki sam czas w przy- dzie od 1 do 5 razy na godzinę. Najdłuż- padku samicy wynosił 3430,5 sekundy szy okres nieprzerwanego wysiadywania (rozrzut ćwiartkowy: 2683–3737,5 s; samca trwał 23 minuty i 53 sekundy, n = 32). Różnica ta nie była istotna sta- a przeciętna długość pojedynczego tystycznie (test Wilcoxona dla par: okresu wysiadywania wyrażona jako me- P = 0,891; test dwustronny).

Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 48 40

30

20 liczba samców number of males 10

0 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

60

40

liczba samców 20 number of males

W trzech przypadkach (7%) stwierdzono, Dzień inkubacji nie miał istotnego że samiec 0nie brał udziału w inkubacji jaj. związku z łącznym czasem wysiadywa- Pojawiał się w10.0 pobliżu10.5 gniazda,11,0 11.5 ale nie12,0 nia12,5 jaj przez13,0 samca13,5 (r14,0 = 0,004;14.5 n 15,0= 32; zmieniał samicy. Taki samiec utrzymywałmasa ciałaP (g)= 0,983;/ body masstest dwustronny). Natomiast kontakt głosowy z samicą oraz śpiewał w średnia długość pojedynczego okresu wy- pobliżu gniazda. W jednym przypadku siadywania samca była pozytywnie skore- stwierdzono15 samca, który samodzielnie lowana z dniem inkubacji (r = 0,354; n = wysiadywał jaja. Samica nie zmieniała 33; P = 0,0463; test dwustronny) (ryc. 5). go ani nie pojawiała się przy gnieździe. Najwcześniejsza data złożenia pierw- 14 Gniazdo to zostało opuszczone na etapie szego jaja spośród gniazd poddanych ana- jaj. Do ogólnej analizy nie użyto wyników lizie (gniazda, które nie zostały porzu- z gniazd,13 gdzie jaja były wysiadywane cone na etapie jaj) to 14 maja (rok 2007), tylko przez samicę. Zachowanie takie a najpóźniejsza data złożenia pierwszego 12 mogłobody mass być spowodowane stratą part- jaja to 24 czerwca (rok 2006) (mediana masa ciała (g) nera lub efektem obserwatora. Niektóre = 31 maja; rozrzut ćwiartkowy: 24 maja z samców11 notowano w kolejnym sezo- – 8 czerwca; n = 32). Pierwsze gniazda nie na powierzchni i brały one aktywny w sezonie były porzucane przez ptaki udział w10 inkubacji jaj. prawdopodobnie z powodu dużego ry- 64 66 zyka68 drapieżnictwa. 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length

50

40

30

20 procent czasu procent percentage of time percentage 10

0 samiec samica bez ptaka male female no bird

Rycina 4. Procent czasu (z dwugodzinnej sesji obserwacyjnej), jaki ptaki poświęcały na ogrze- wanie jaj900 w gnieździe (n = 32 pary) Figure 4. Percentage of time (per two hours of observation) devoted by birds to egg incubation in the nest (n = 32 pairs) 600

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 49 300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation

5000

4000

3000

total egg-laying time egg-laying total 2000 całkowity czas wysiadywania (s) 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying samice females males samce

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour

25

20

15

10

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

8

6

4

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date 40

30 40

20 30 liczba samców number of males 10 20

0 liczba samców 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 number of males 10 długość skrzydła (mm) / wing length

0 60 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

6040

liczba samców 20

number of males 40

0 liczba samców 20 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 number of males masa ciała (g) / body mass

0 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 15 masa ciała (g) / body mass

14

15 13

14 12 body mass masa ciała (g) 13 11

12 body mass 10 masa ciała (g) 64 66 68 70 72 11 długość skrzydła (mm) / wing length

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length 50

40

50 30

40 20 procent czasu procent percentage of time percentage 30 10

20 procent czasu procent 0

percentage of time percentage samiec samica bez ptaka 10 male female no bird

9000 samiec samica bez ptaka male female no bird

600 900

600300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 300 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 Rycina 5. Zależność pomiędzy dniem inkubacji a średnią długością pojedynczej sesji wysiadywa- 5 10 15 nia jaj przez samca (r = 0,354; n = 33; P = 0,0463; test dwustronny) dzień inkubacji Figure 5. Correlation between the day of incubationday of incubation and average length of a single incubation period 5000of female (r = 0.354; n = 33; P = 0.0463; two-sided test)

4000 5000

3000 4000

total egg-laying time egg-laying total 2000 3000 całkowity czas wysiadywania (s) 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII

total egg-laying time egg-laying total 2000 data złożenia pierwszego jaja

całkowity czas wysiadywania (s) date of rst egg-laying 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying

Rycina 6. Data złożenia pierwszego jaja była negatywnie skorelowana z całkowitym czasem wy- siadywania samicy w ciągu dwóch godzin obserwacji samice

Figure 6. Thefemales date of first egg-laying was negatively correlated with the total incubation period of female during two hours of observation

Ptaki Śląskasamice 20 | Ł. Tomasik 50 females males samce

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour males samce

25 0 5 10 15 20 25 liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour 20 25

15 20 10 15 5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny 10 liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

8

6 8

4 6

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia 4 0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII intensity of feeding intensity 2

intensywność karmienia data klucia / hatch date

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date Data złożenia pierwszego jaja nie wy- przeciętną długość pojedynczego okresu kazywała istotnego związku z całkowi- wysiadywania samca (r = -0,209; n = 32; tym czasem, jaki poświęcał samiec na in- P = 0,258; test dwustronny). kubację jaj (r = 0,222; n = 32; P = 0,229; test dwustronny). Jednak data złożenia Porównanie czasu wysiadywania przez pierwszego jaja wyjaśniała w 15% zmien- te samce w pierwszym i drugim lęgu su- ność długości całkowitego czasu poświę- geruje brak istotnych różnic (tab. 1), ale canego przez samicę na wysiadywanie jaj próbka jest bardzo mała. Tego rodzaju (r = -0,386; n = 32; P = 0,0318; test dwu- porównanie między dwoma latami (tab. stronny) (ryc. 6). 2) pozwala przypuszczać, że długość Data złożenia pierwszego jaja była ne- czasu jaki samiec poświęca na wysiady- gatywnie skorelowana z liczbą jaj w lęgu wanie nie jest cechą stałą. (r = -0,492; n = 32 ; P = 0,0043; test dwu- stronny). Liczba jaj w lęgu nie miała wpływu na łączny czas, jaki poświęcał samiec na wysiadywanie jaj (r = -0,307; n = 32; P = 0,092; test dwustronny) ani na

Tabela 1. Porównanie czasu wysiadywania przez te same samce w lęgu pierwszym i powtarzanym Table 1 . Comparison of egg-laying time by the same males in the first brood and repeated brood

lęg pierwszy lęg powtarzany first brood repeated brood średni średni całkowity1 udział %2 okres3 całkowity1 udział %2 okres3 total participation average total participation average session session samiec 1 4116 57 596 3339 49 430 male 1 samiec 2 2592 36 450 2317 37 444 male 2 samiec 3 3056 42 544 3246 50 773 male 3

1 Całkowity czas inkubacji w ciągu dwóch godzin wyrażony w sekundach Total incubation time per two hours expressed in seconds 2 Udział procentowy w inkubacji jaj (po odliczeniu przerw na żerowanie i czyszczenie upierzenia) Participation in egg incubation (excluding breaks for hunting and feather cleaning) 3 Przeciętny, wyrażony jako mediana, pojedynczy okres inkubacji Average single incubation session expressed as median

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 51 40

30

20 liczba samców number of males 10

0 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

60

40

liczba samców 20 number of males

0 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 masa ciała (g) / body mass

15

14

13

12 body mass masa ciała (g)

11

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length

50

40

30

20 procent czasu procent percentage of time percentage 10

0 samiec samica bez ptaka male female no bird

900

600

300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 Tabela 2. Porównanie czasu wysiadywania przez te same samce w dwóch kolejnych sezonach badań (dalsze objaśnienia jak w tab. 1) dzień inkubacji day of incubation Table 2 . Comparison of egg-laying time by the same males in two subsequent study seasons (further explanations as in Table 1)

rok 2006 rok 2007 5000 year 2006 year 2007 średni średni całkowity1 udział %2 okres3 całkowity1 udział %2 okres3 4000 total participation average total participation average session session

samiec3000 1 male 1 4166 57 596 2876 40 283,5 samiec 2

male time egg-laying total 2000 2 2741 38 246 1715 24 671 samiec 3 całkowity czas wysiadywania (s) 2032 28 395 3676 56 778 male1000 3 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying samice females males samce

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour

Rycina 7. Różnice między płciami pod względem intensywności karmienia piskląt (na wykresie: 25 minimum, rozrzut ćwiartkowy, mediana i maksimum) Figure 7. Differences between sexes concerning the intensity of the feeding of nestlings (on the graph: minimum,20 IQR, median and maximum)

Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 52 15

10

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

8

6

4

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date 40

30

20 liczba samców number of males 10

0 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

60

40

liczba samców 20 number of males

0 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 masa ciała (g) / body mass

15

14

13

12 body mass masa ciała (g)

11

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length

50

40

30

20 procent czasu procent percentage of time percentage 10

0 samiec samica bez ptaka male female no bird

900

600

300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation

5000

4000

3000

total egg-laying time egg-laying total 2000 Karmienie piskląt.Pisklęta były kar- sze u samców niż u samic (test znaków: mionecałkowity czas wysiadywania (s) przez oboje rodziców. Maksy- n = 29; k = 8; P < 0,013) (ryc. 7). malna 1000częstość karmienia wynosiła Liczba karmień w przeliczeniu na jedno 40 razy na 14godzinę, V co oznaczało,24 V że ro-3 VI pisklę w gnieździe13 VI wynosiła23 VI 4–13/godzinę3 VII dzice przylatywali z pokarmem średniodata złożenia (x = pierwszego 7,17 ±2,17; jaja n = 30). Dla samego samca co 1,5 minuty. Natomiast średnia częstośćdate of liczbarst egg-laying ta wynosiła 2–8 karmień/godzinę karmienia wynosiła 24 ±7,05 razy na go- (x = 4,09 ±1,64; n = 30). Intensywność dzinę (zakres 11–40; n = 30). Częstość karmienia przez samca zmieniała się karmienia piskląt przez samca wahała wraz z liczbą piskląt w gnieździe. Różnica się między 7 a 22 karmieniami na godzinę ta była istotna statystycznie (r = 0,379; (x = 13,3 ± 4,15; n = 30). Wśród 30 par, n = 30; P = 0,0386; test dwustronny) (ryc. 8). gdzie obserwowano intensywność kar- Wczasie deszczu lub podczas chłod-

mieniasamice przez samca i samicę, w 21 przy- nych dni młode w gnieździe były ogrze- females padkach zaobserwowano więcej karmień wane przez samicę. Gdy samiec przy- przez samca, w 8 więcej karmień przez latywał z pokarmem, samica schodziła samicę, a u jednej pary tyle samo karmień z gniazda lub przejmowała pokarm od samca co samicy. Tak więc łącznie inwe- samca i sama karmiła młode. Samica males stycje samce w karmienie były istotnie więk- w czasie przekazywania pokarmu otwie-

0 5 10 15 20 25

liczba karmień w ciągu godziny / number of feedings per hour

25

20

15

10

5 number of feedings by male per hour by number of feedings 0 1 2 3 4 5 liczba karmień przez samca w ciągu godziny liczba piskląt w gnieździe / number of nestlings in the nest

Rycina 8. Liczba karmień piskląt przez samca w ciągu godziny była pozytywnie skorelowana z liczbą piskląt w gnieździe Figure 8. The number of feedings by male per hour was positively correlated with the number of nestlings in the nest 8

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka 6 Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 53

4

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date 40

30

20 liczba samców number of males 10

0 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 długość skrzydła (mm) / wing length

60

40

liczba samców 20 number of males

0 10.0 10.5 11,0 11.5 12,0 12,5 13,0 13,5 14,0 14.5 15,0 masa ciała (g) / body mass

15

14

13

12 body mass masa ciała (g)

11

10 64 66 68 70 72 długość skrzydła (mm) / wing length

50

40

30

20 procent czasu procent percentage of time percentage 10

0 samiec samica bez ptaka male female no bird

900

600

300 average length of a single session average

średnia długość pojedynczego okresu długość pojedynczego średnia 0 5 10 15 dzień inkubacji day of incubation

5000

4000

3000

total egg-laying time egg-laying total 2000 całkowity czas wysiadywania (s) 1000 14 V 24 V 3 VI 13 VI 23 VI 3 VII data złożenia pierwszego jaja date of rst egg-laying samice females males samce rała dziób i trzepotała delikatnie skrzy- sza data klucia (wśród gniazd podda- 0 5 10 15 20 25 dłami, podobnie jak podloty, gdy żebrzą nych analizie) przypadła na 29 maja, o pokarm. Czasemliczba samica karmień sama w ciągu zja -godzinya najpóźniejsza / number of feedingsna 25 lipca. per hour dała przyniesiony przez samca pokarm. Długość skrzydła samca nie była istot- W trzech przypadkach obserwowano nie skorelowana z całkowitym czasem 25 samce, które podobnie jak samice siadały wysiadywania samca (r = 0,122; n = 32; na gnieździe, aby ogrzać pisklęta. W jed- P = 0,507; test dwustronny) ani z cał- nym przypadku20 samiec, który przyleciał kowitym czasem, jaki samica poświę- z pokarmem, zastał w gnieździe pisklęta, cała na inkubację jaj (r = 0,0732; n = 32; które po chłodnym poranku nie żebrały. P = 0,6904; test dwustronny). Podobnie Próbował15 nakarmić młode, po czym sam rozmiar skrzydła samca nie miał istot- zjadł przyniesiony pokarm i zasiadł na nego związku z intensywnością karmie- gnieździe w celu ogrzania piskląt. nia samca w przeliczeniu na jedno pisklę 10 Intensywność karmienia przez samca w gnieździe (r = 0,342; n = 30; P = 0,0654; w przeliczeniu na jedno pisklę w gnieź- test dwustronny) ani z wkładem samicy 5 dzie male per hour by number of feedings była pozytywnie skorelowana w karmienie w przeliczeniu na jedno 0 1 2 3 4 5

z datąliczba karmień przez samca w ciągu godziny klucia (r =0,49; n = 30; P = 0,006; pisklę w gnieździe (r = -0,791; n = 30; test dwustronny)liczba (ryc. piskląt 9). Najwcześniejw gnieździe / number- P = of 0,6777; nestlings test in dwustronny). the nest

8

6

4

intensity of feeding intensity 2 intensywność karmienia

0 29 V 18 VI 8 VII 28 VII 17 VIII data klucia / hatch date

Rycina 9. Intensywność karmienia piskląt przez samca (w ciągu godziny w przeliczeniu na jedno pisklę w gnieździe) w zależności od daty klucia piskląt na podstawie różnych gniazd Figure 9. Intensity of the feeding of nestlings by male (per hour per one nestling in the nest) de- pending on the hatch date basing on different nests

Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 54 Dyskusja puszczać, że samce nie są w stanie do- Powracalność samców w badanej po- kładnie ocenić ciepłoty jaj. Sugeruje to pulacji wynosiła 25,6%, co w porówna- też stwierdzony w niniejszych badaniach niu ze średnią powracalnością samców fakt, że w miarę upływu sezonu lęgowego, rokitniczki Arcocephalus schoenobaenus kiedy temperatura otoczenia wzrastała, (45%) jest proporcją znacznie niższą. Jed- intensywność wysiadywania jaj przez sa- nak ilość osobników powracających pod- micę malała, a w przypadku samca po- lega znacznym fluktuacjom. U rokitniczki zostawała na tym samym poziomie. Fakt powracalność samców zawierała się mię- ten można też interpretować nieco ina- dzy 32% a 64% w różnych latach (Boro- czej. Samiec pozbawiony plamy lęgowej wiec 1999). Najstarszy notowany osobnik nie jest w stanie dostarczyć odpowiedniej na powierzchni był w 11 roku życia. Ptaki ilości ciepła wysiadywanym jajom. Jego w podobnym wieku były obserwowane na obecność jest jednak niezbędna, ponieważ tej samej powierzchni w poprzednich la- chroni jaja przed wychłodzeniem. Dlatego tach (Hałupka i Wróblewski 1998). też lęgi wcześniejsze, gdy średnia tempe- W badanej populacji samce brały ak- ratura otoczenia jest niższa,wymagałyby tywny udział w inkubacji jaj. Marginalne większego wkładu samicy w wysiadywa- przypadki poligamii tego gatunku (Catch- nie niż lęgi późniejsze. pole 1971)sugerują, że opieka rodzicielska Pozytywna korelacja pomiędzy średnią sprawowana przez samca na tym etapie długością pojedynczego okresu wysiady- jest niezbędna. Wysiadywanie samca sta- wania samca a dniem inkubacji wskazuje, nowiło 47% całkowitego czasu, jaki ptaki że im bardziej zaawansowany rozwój za- poświęcały na ogrzewanie jaj i różniło się rodka, tym samiec siedzi dłużej podczas od danych z Anglii (Brown i Davies 1949), pojedynczej sesji po to, aby nie wyziębiać gdzie liczba ta wynosiła 35% całkowitego jaj. W większości przypadków prawi- czasu inkubacji podczas dnia. Samce są dłowy rozwój zarodka przebiega w tem- pozbawione plamy lęgowej, która za- peraturze 34–380C i taka też temperatura pewnia wysoki transfer ciepła pomiędzy wymagana jest podczas inkubacji. Jeśli ciałem ptaka a jajami. Prawdopodobnie temperatura ulega wahaniom przez dłuż- ilość ciepła dostarczana przez samca jest szy okres czasu, zarodek zamiera (Conway znacznie niższa w porównaniu z ciepłem i Martin 1999). dostarczanym przez samicę. Być może Opieka rodzicielska samca trzcinniczka rola samca polega jedynie na ochronie jaj rozciąga się także na okres pisklęcy, co ma przed wychłodzeniem podczas nieobec- miejsce u wielu innych gatunków ptaków ności samicy. Jednak aby zweryfikować (np. Borowiec 1999; McGraw et al. 2001; tę hipotezę, należałoby przeprowadzić Peterson et al. 2001). Inwestycje w karmie- eksperyment z usuwaniem samic na eta- nie były istotnie większe u samca. Samce pie wysiadywania jaj. W plamie lęgowej w większości przypadków zbierały pokarm rozmieszczone są termoreceptory, które na drzewach porastających groblę. Według umożliwiają samicy ocenę ciepłoty jaj obserwacji Król (1984) z tego samego te- (Magrath et al. 2005). Można więc przy- renu co niniejsze badania ptak latający

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 55 po pokarm na groblę w 79% przypadków ani w jakikolwiek sposób wpływała na był samcem, a jedynie w 21% przypad- zachowanie czy intensywność opieki ków samicą. Samica częściej zbierała po- samicy. U rokitniczki stwierdzono, że karm w pobliżu gniazda. Obecność drzew starsze osobniki mają przeciętnie dłuż- w pobliżu trzcinowiska jest ważna w eko- sze skrzydło (Borowiec 1999). Być może logii tego gatunku (Foppen et al. 2000). długość skrzydła u trzcinniczka nie jest Przypuszczalnie analiza pokarmu wy- dobrym wyznacznikiem jakości samca. kazałaby, że samce przynoszą zdobycz U trzciniaka Acrocephalus arundinaceus większych rozmiarów (sporadyczne ob- to złożoność śpiewu była wyznacznikiem serwacje własne). Prawdopodobnie samce tej jakości (Novicki i in. 2000). Być może latające na groble nie mają problemu ze również i u trzcinniczka śpiew pełni po- znalezieniem odpowiedniego pokarmu, dobną rolę przy wyborze samca przez natomiast samice muszą poświęcić wię- samicę, zważywszy na to, że po zdoby- cej czasu na wyszukanie właściwego ciu partnerki samce prawie w ogóle nie pokarmu wśród trzcin, stąd różnice śpiewają. w częstości karmienia. Istotne różnice w składzie pokarmu przynoszonego pi- Podziękowania sklętom w zależności od miejsca gniaz- Chciałbym podziękować Lucynie Ha- dowania (bliskie sąsiedztwo lub znaczna łupce, Hannie Sztwiertni, Alicji Dzia- odległość od drzew) stwierdzono pod- chan, Ewelinie Klimczuk, Marii Pod- czas badań w Czechach (Grim i Honza żorskiej, Stanisławowi Rusieckiemu oraz 1996). Możliwe także, że samica, której Magdalenie Soboń za pomoc w pracach wkład energetyczny w składanie i inku- terenowych. W latach 2006–2007 badania bację jaj jest większy, mniej inwestuje były finansowane przez Komitet Badań w karmienie. Naukowych (grant 2P04F05330). Intensywność karmienia przez samca zmieniała się wraz z liczbą piskląt w gnieździe, co jest wynikiem, którego można było się spodziewać. Podobną za- leżność stwierdzono w innych badaniach (Mizuta 2005). Gniazda z większą liczbą piskląt były częściej odwiedzane przez karmiącego samca. Gniazda późniejsze były intensywniej karmione przez samce w porównaniu z gniazdami wczesnymi, co mogło być spowodowane większą do- stępnością pokarmu. Uzyskane w tej pracy wyniki nie wska- zują, aby długość skrzydła w jakikolwiek sposób była skorelowana z wkładem w opiekę rodzicielską samca trzcinniczka

Ptaki Śląska 20 | Ł. Tomasik 56 Literatura Grim T., Honza M. 1996. Effect of habitat on the Borowiec M. 1983. Wstępne wyniki badań nad diet of Reed Warbler (Acrocephalus scirpaceus) znakowaną populacją trzcinniczka Acrocephalus nestlings. Folia Zoologica 45(1): 31–34. scirpaceus w rezerwacie Stawy Milickie. Dolina Hałupka L., Wróblewski J. 1998. Ekologia roz- Baryczy 2: 1–10. rodu trzcinniczka Acrocephalus scirpaceus na Borowiec M. 1992. Breeding ethology and eco- Stawach Milickich w roku 1994. Ptaki Śląska 12: logy of the Reed Warbler Acrocephalus scirpa- 5–15. ceus at Milicz, SW Poland. Acta zool. cracov. 35: Król A. 1984. Wykluczanie się żerowisk samca 315–350. i samicy trzcinniczka (Acrocephalus scirpaceus) Borowiec M. 1999. Biologia i ekologia lęgowa w okresie karmienia piskląt. Dolina Baryczy 3: podwrocławskiej populacji rokitniczki (Acroce- 48–53. phalus schoenobaenus). Zachowanie rozrodcze Lack D. 1946. Sedge and Reed Warblers collecting i strategie ewolucyjne samców i samic. Acta Uni- food outside their territories. Brit. Birds 39: 87. versitatis Wratislaviensis, no. 2133. Magrath M. J. L., van Overveld T., Komdeur J. Brown P. E., Davies M. G. 1949. Reed Warblers. 2005. Contrasting effects of reduced incubation East Molesey, Surrey. cost on clutch attendance by male and female Catchpole C. K. 1971. Polygamy in Reed War- European starlings. Behaviour 142: 1479–1493. blers. Brit. Birds 64: 232–233. McGraw K. J., Nolan P. M., Stoehr A. M., Hill Conway C. J., Martin T. E. 1999. Effects of am- G. E. 2001. Intersexual differences in age-speci- bient temperature on avian incubation behaviour. fic parental effort in the house finchCarpodacus ( Behavioral Ecology 11: 178–188. mexicanus). Etologia 9: 35–41. Cramp S. 1992. The Handbook of the Birds of Mizuta T. 2005. Parental care behaviour in the the Western Palearctic. Vol. 4. Oxford Univer- monogamous, sexually dimorphic Madagascar sity Press. Oxford. paradise flycatcher: sex differences and the -ef fect of brood size. Ecology Research 20: 547–553. Dyrcz A., Wink M., Kruszewicz A., Leisler B. 2005. Male reproductive success is correlated Peterson K. A., Thusius K. J., Whittingham L. with blood parasite levels and body condition in A., Dunn P. O. 2001. Allocation of male parental the promiscuous Aquatic Warbler (Acrocephalus care in relation to paternity within and among paludicola). Auk 122: 558–565. broods of the Common Yellowthroat (Geothlypis trichas). Ethology 107: 573–586. Foppen R. P. B., Chardon J. P., Liefveld W. 2000. Understanding the role of sink patches in source Ranoszek E., Ranoszek W. 2004. Park krajobra- – sink metapopulations: Reed Warbler in an agri- zowy "Dolina Baryczy". Przewodnik Przyrodni- cultural landscape. Conservation Biology 14(6): czy. Wydawnictwo Gottwald, Milicz. 1881–1892. Svensson L. 1992. Identification Guide to Euro- pean Passerines. 4th ed. Stockholm.

Biometria i wkład rodzicielski trzcinniczka Biometrics and parental contribution of Reed Warbler 57

Ptaki Śląska (2013) 20: 59–63 received: 19.12.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 22.12.2013

Przypadek gniazdowania błotniaka stawowego Circus aeruginosus w płacie jeżyny ostręgi Rubus gracilis na Dolnym Śląsku Nesting record of the Marsh Harrier Circus aeruginosus in the Rubus Rubus gracilis patch in the Lower Silesia

Przemysław Żurawlew Kwileń 67a, 63–313 Chocz e-mail: [email protected]

Podczas prowadzenia obserwacji przy- zaniepokojone, wspomniane 2 samice rodniczych w dniu 15.05.2013, ok. 1 km na i 1 samca tego błotniaka. Możliwe, że miał północ od miejscowości Różyniec (pow. tu miejsce nierzadki u tego gatunku przy- bolesławiecki; 51°19’51”N, 14°42’35”E) padek poligamii (Altenburg i in. 1982). spłoszono samicę błotniaka stawowego Błotniak stawowy gniazduje w Polsce Circus aeruginosus z gniazda zawierają- głównie w szuwarach trzcinowych i pałko- cego 2 jaja. Gniazdo znajdowało się po- wych, rzadziej w szuwarach oczeretowych śród nieosłoniętego płatu jeżyny ostręgi porastających stawy hodowlane, jeziora, Rubus gracilis (wysokość do ok. 0,5 m) na zbiorniki retencyjne, starorzecza (Buczek całkowicie suchym podłożu (fot. 1), po- 2004), czy też brzegi rzek, glinianki, osad- śród otwartego fragmentu trawiastych nie- niki, żwirownie i obniżenia terenu (Dyrcz użytków z pojedynczymi zakrzewieniami i in. 1991, Jermaczek i in. 1995, Bednorz otoczonym z dwóch stron polami upraw- i in. 2000). Na torfowiskach zajmuje szu- nymi (fot. 2). Samica opuściła gniazdo wary wielkoturzycowe, a w dolinach rzecz- po zauważeniu obserwatora z odległości nych i na obszarach zmeliorowanych, kilkudziesięciu metrów. Nieco na północ trzcinowiska z domieszką wierzb Salix od tego miejsca (ok. 100 m), w obniże- sp., a nawet ziołorośla porastające torfianki niu terenu znajdowało się kilka drobnych i rowy melioracyjne (Buczek 2004). Nie- zbiorników wodnych (o powierzchni ok. kiedy zakłada gniazda blisko zabudowań 10 arów). Nad jednym z nich porośniętym i osiedli (Jermaczek i in. 1995, Pugacewicz obficie pałką szerokolistną Typha latifolia 2012, K. Zwoliński, dane niepubl.). Zasie- obserwowano silnie zaniepokojoną parę dla też wyrobiska na terenie Konińskiego błotniaków stawowych z gniazdem z ja- Zagłębia Węgla Brunatnego (Grzybek i in. jami. Podczas prawie dwugodzinnych ob- 2012), a na Górnym Śląsku często nawet serwacji, zanotowano w tym rejonie tylko niewielkie powierzchniowo „zapadliska

Notatki Notes 59 Fot. 1. Gniazdo błotniaka stawowego Circus aeruginosus w płacie jeżyny ostręgi Rubus gracilis pod Różyńcem, pow. bolesławiecki (fot. P. Żurawlew) Photo 1. Marsh Harrier’s nest in the Rubus Rubus gracilis patch near Różyniec, Bolesławiec County

pogórnicze”, tj. zbiorniki powstałe w wy- zakładał gniazda w łanach żyta Secale niku obniżenia terenu spowodowanego sp., które jako zboże o najwyższych wydobyciem węgla kamiennego (M. Led- źdźbłach zapewne najbardziej przypo- woń, dane niepubl.). minało trzcinę Phragmites sp. Dotarcie W ostatnich dziesięcioleciach no- do takich gniazd okazywało się niemoż- tuje się gniazdowanie nawet na ma- liwe, przynajmniej jednak niektóre lęgi leńkich zatrzcinionych oczkach śród- kończyły się sukcesem (Pielowski 1991). polnych (Bednorz et al. 2000, Buczek Ponadto gniazda w zbożu lub rzepaku 2009, Pugacewicz 2011, P. Żurawlew, Brassica napus znaleziono na Dolnym dane niepubl.). Do podawanych w nie- Śląsku (J. Lontkowski, dane niepubl.), których publikacjach informacji o co- w jęczmieniu Hordeum sp. w roku 1995 raz powszechniejszym gniazdowaniu pod Wyszanowem (pow. wieruszow- w uprawach zbóż, należy podejść ostroż- ski) na ziemi wieluńskiej (R. Garczarek, nie, bowiem same gniazda znajdowano dane niepubl.), a także w dorodnym rze- w takim siedlisku rzadko. Pod Czem- paku i na polach uprawnych na północ- piniem w Wielkopolsce, błotniak ten nym Podlasiu (Pugacewicz 2011).

Ptaki Śląska 20 | Notatki 60 Fot. 2. Ogólny widok na siedlisko z opisywanym gniazdem błotniaka stawowego Circus aerugi- nosus pod Różyńcem, pow. bolesławiecki (fot. P. Żurawlew) Photo 2. Overall view of the habitat with the described Marsh Harrier’s nest near Różyniec, Bolesławiec County

Opisywany tu przypadek gniaz- W dolinie Tyśmienicy na Nizinie Połu- dowania w jeżynach wyraźnie wska- dniowopodlaskiej w roku 1995 gniazdo zuje na dużą plastyczność tego gatunku znajdowało się na rozkrzewionej wierz- w wyborze miejsc do zakładania gniazd. bie otoczonej suchymi chwastami po- Wcześniej w dość nietypowych miej- śród nadrzecznych intensywnie upra- scach znajdowano już gniazda tego ga- wianych łąk (T. Buczek, dane niepubl.). tunku błotniaka. W roku 2009 koło Ka- Na Wysoczyźnie Białostockiej w roku mianki (pow. sokołowski) na Mazowszu 1998 znaleziono gniazdo w niskich za- znaleziono gniazdo w lucernie Medicago roślach osikowo–brzozowych przerośnię- sp. z dala od wody (D. Krupiński, dane tych trzcinnikiem Calamagrostis sp. (Pu- niepubl.). Z kolei w roku 2006 koło miej- gacewicz 2010), a na Równinie Bielskiej scowości Borki Wielkie (pow. oleski) na w starej mannie Glyceria sp. na bagnie Opolszczyźnie gniazdo umiejscowione (Pugacewicz 2011). Z terenu Ziemi Lu- było na łące rzadko zarośniętej trzciną buskiej podawano gniazdowanie pośród pośród pokrzyw Utrica sp. i innej roślin- zarośli wiklinowych w śródpolnych ob- ności zielnej (P. Zabłocki, dane niepubl.). niżeniach terenu, a gniazda znajdowano

Notatki Notes 61 też w krzakach wiklin, niekiedy nawet na kim na intensywnie użytkowanych polach suchym gruncie (Jermaczek i in. 1995). Na uprawnych. Preferują także doliny dużych Śląsku wyjątkowo gniazda znajdowały się rzek i pastwiska. Możliwe, że korzystanie na krzewie lub niskim drzewie (Dyrcz i in. z pól jako miejsc zdobywania pokarmu 1991). Przy braku optymalnych miejsc do jest efektem powszechnej dostępności tego gniazdowania, błotniaki stawowe gniaz- siedliska, bowiem w krajobrazie z dużym dują niekiedy okresowo lub stale na obsza- udziałem pastwisk i w dolinach rzek pola rach suchych i uprawnych, czasem nawet są wyraźnie omijane (Kuczyński i Chyla- w pobliżu osiedli ludzkich. We wschod- recki 2012). nich Niemczech notowano gniazdowanie nawet w winnicach, nad zbiornikami dla Podziękowania wód zrzutowych z kopalni węgla brunat- Pomoc w powstaniu notatki, za którą nego, w kopalniach kruszywa i na grun- dziękuję, okazali: J. Pawłowski (oznacze- tach ornych (Glutz v. Blotzheim i in. 1989). nie gatunku jeżyny), S. Aftyka, T. Buczek, Różne upodobania siedliskowe błot- A. Dombrowski, M. Duda, R. Garczarek, niaka stawowego notowane w poszcze- J. Krogulec, D. Krupiński, J. Lontkowski, gólnych regionach Polski, wyraźnie od- R. Maniarski, M. Rzępała, M. Radziszew- zwierciedlają regionalne zróżnicowanie ski, J. Tabor, A. Winiecki, P. Zabłocki i K. w dostępności poszczególnych typów Zwoliński. siedlisk do gniazdowania. Na dużą pla- styczność gatunku, umożliwiającą wystę- Summary powanie w bardzo różnorodnie ukształ- The note describes the nesting record towanym krajobrazie wskazywano już of the Marsh Harrier in the dry Rubus wcześniej (Lontkowski 2009). Gatunek Rubus gracilis patch. The nest was found ten posiada duże zdolności adaptacyjne on the 15th May 2013 near Różyniec (vil- do lokalnych warunków środowiskowych, lage in the Bolesławiec County, Lower Si- czego dowodzą nierzadkie przypadki lesian Voivodeship). The female was flu- gniazdowania w suchych miejscach, poza shed showing the location of the nest. zbiornikami wodnymi i bagnami (Pugace- It contained two eggs and was located on wicz 2012). Dodatkowo w ostatnich deka- a grassy wasteland with single shrubs sur- dach nastąpiła poprawa kondycji krajowej rounded on two sides by fields. About 100 populacji tego gatunku, zapewne związana m north from this location, in a depres- ze zmianami biologii lęgowej, przejawia- sion near a small water reservoir over- jącej się w zasiedlaniu płatów trzcinowisk grown with broadleaf cattail Typha lati- o niewielkiej powierzchni (0,01–0,02 ha), folia, an anxious Marsh Harrier couple a w mniejszym stopniu także upraw zbóż and a nest containing eggs were observed. (Buczek 2007). Prawdopodobnie wzrost During over two hours of observations, liczebności tego gatunku powoduje, iż only the above mentioned 2 females and gniazduje on coraz częściej w dość niety- 1 male of this species were recorded. It is powych i suchych miejscach. W okresie lę- probable that it was an example of Marsh gowym błotniaki te żerują przede wszyst- Harrier’s polygamy.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 62 Literatura Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyś- Altenburg W., Daan S., Starkenburg J., Zijlstra ków T., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki M. 1982. Polygamy in the Marsh Harrier Cir- Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. cus aeruginosus: individual variation in hunting Klubu Przyrodników, Świebodzin. performance and number of mates. Behaviour Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospo- 79: 272 –312. litych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, War- A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia fauni- szawa. styczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Lontkowski J. 2009. W: Chylarecki P., Sikora A., Buczek T. 2004. Circus aeruginosus – błotniak Cenian Z. (red.). 2009. Monitoring ptaków lęgo- stawowy. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część wych. Poradnik metodyczny dotyczący gatun- I). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura ków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, War- 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo szawa, ss. 207–215 Środowiska, Warszawa, ss. 226–230. Pielowski Z. 1991. Liczebność populacji i efekty Buczek T. 2007. Błotniak stawowy Circus aeru- lęgów ptaków drapieżnych w krajobrazie rolni- ginosus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., czym okolic Czempinia (zach. Polska). Acta Or- Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmiesz- nithol. 26: 107–117. czenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bo- Pugacewicz E. 2010. Szponiaste Falconiformes gucki Wyd. Nauk., Poznań, ss. 140–141. krajobrazu rolniczo–leśnego południowej czę- Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Wit- ści Wysoczyzny Białostockiej. Dubelt 2: 43–63. kowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia fauni- Pugacewicz E. 2011. Zmiany w zespołach szpo- styczna. Zakład Ekologii Ptaków, Uniwersytet niastych Falconiformes na terenach o różnej le- Wrocławski, Wrocław. sistości w środkowej części równiny Bielskiej Glutz von Blotzheim U. N., Bauer K. M., Bezzel w latach 1983–2010. Dubelt: 1–44. E. 1989. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. Band Pugacewicz E. 2012. Półsynantropijne gniazdo- 4. Falconiformes. AULA–Verlag, Wiesbaden. wanie błotniaka stawowego Circus aeruginosus Grzybek J., Zagalska–Neubauer M., Wałecki R. w Hajnówce. Dubelt 4: 117–119. 2012. Ptaki Konińskiego Zagłębia Węgla Brunat- nego. Ptaki Wielkopolski 1: 25–53.

Notatki Notes 63 Ptaki Śląska (2013) 20: 64–69 received: 14.04.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 20.11.2013

Nocowanie żurawi Grus grus na wrocławskich polach irygacyjnych w okresie przelotów i zimowania w sezonie 2012/2013 Roosting of Cranes Grus grus on Wrocław sewage farm during the period of migration and wintering in the season 2012/2013

Praca nr 3 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego

Waldemar Górka Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-355 Wrocław e-mail: [email protected]

Zjawisko zimowania żurawia i kon- zmroku, kiedy ustawał przylot na noc- centracji podczas przelotów w obrębie legowisko. Podczas kontroli ustalano li- wrocławskich pól irygacyjnych znane czebność stad, kierunki przylotu na noc- jest co najmniej od roku 2004 (Orłow- legowisko, czas rozpoczęcia i zakończenie ski 2006) i nasila się, co wykazały ob- przylotu oraz ustalano miejsce nocowa- serwacje w kolejnych latach. Obszar ten nia. Wykonywano także uzupełniające uznano za ostoję ptaków o randze mię- kontrole poranne podczas wylotu na że- dzynarodowej. Jednak brak systema- rowiska. Obserwacje prowadzono z punk- tycznych obserwacji na omawianym te- tów umożliwiających objęcie wzrokiem renie oraz niedostosowanie pory liczeń niemal całej powierzchni pól irygacyj- do rytmu dobowego gatunku uniemoż- nych. W przypadku złej widoczności, liwiały określenie liczby osobników, uniemożliwiającej policzenie ptaków, wielkości stad oraz wpływu warunków kontrole powtarzano dnia następnego. atmosferycznych na liczebność żura- W przypadkach powrotu na noclego- wia na polach irygacyjnych. W sezonie wisko dużych, zwartych stad fotografo- 2012/2013 podjąłem próbę prześledzenia wano je, a następnie ustalano liczebność tego zjawiska. na podstawie analizy zdjęcia. Przed roz- Obserwacje prowadzono od początku poczęciem właściwego liczenia żurawi września 2012 do końca marca 2013 roku. całą powierzchnię pól irygacyjnych kon- Kontrole przeprowadzane były w odstę- trolowano – poszukiwano ptaków, które pach tygodniowych w godzinach popo- nie odleciały na żerowiska lub powróciły łudniowych i wieczornych i trwały do na pola irygacyjne wcześniej.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 64 Jako okres jesiennej migracji przyjęto peratury minimalnej do -4oC przyniósł przedział pomiędzy początkiem wrze- kolejny spadek liczby nocujących żurawi śnia a pierwszą dekadą grudnia (Tomia- na omawianym terenie do 345 ptaków. łojć i Stawarczyk 2003). Liczebność żu- W okresie przelotu jesiennego nie noto- rawia na noclegowisku systematycznie wano utrzymującej się pokrywy śnieżnej. wzrastała od 60 osobników na początku Początek zimowania żurawi na po- września do 536 w końcu listopada. lach irygacyjnych zaznaczył się gwał- W omawianym okresie minimalna tem- townym wzrostem ich liczby, sięgającym peratura powietrza utrzymywała war- 900–968 osobników w okresie pomię- tości dodatnie, jedynie 18 listopada od- dzy 9 a 16 grudnia. Minimalna tempera- notowano spadek temperatury do -3oC. tura powietrza w tym okresie osiągnęła W tym czasie zanotowano spadek liczby -13,5oC. W tym czasie zalegała pokrywa powracających ptaków na noclegowisko śnieżna. Ostatnie dni grudnia i pierw- z 415 do 277 osobników. Ostatni tydzień szy tydzień stycznia 2013 r. charaktery- listopada z temperaturą minimalną na zowały się dużym spadkiem liczebności poziomie +3oC charakteryzował się wzro- żurawi – ich ilość zmalała do zaledwie stem liczebności żurawia do 536 osobni- 421 osobników. Brak pokrywy śnieżnej ków. Początek grudnia ze spadkiem tem- i dodatnie temperatury minimalne były

(N) 1200

1000

800

600

400

200

0 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

(C) Rycina 1. 15 Dynamika liczebności żurawia na polach irygacyjnych w okresie przelotów i zimowa- nia w sezonie 2012/2013 12 Figure 1. Changes in the number of Cranes on irrigation fields during the period of migrations 9 and wintering in the season 2012/2013 6 3 0 Notatki 65 -3 Notes -6 -9 -12 -15 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

(cm) 20

15

10

5

0 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV prawdopodobną przyczyną tak wyraź- spadek liczby ptaków nocujących na oma- nego(N) spadku liczby żurawi nocujących na wianym terenie do zaledwie 345 osobni- polach irygacyjnych. Obserwowano wów- ków. Tak duża różnica w ilości obserwo- 1200 czas pozostawanie ptaków na żerowisku wanych żurawi na przestrzeni zaledwie albo1000 przemieszczanie się w kierunku pół- tygodnia może świadczyć o rozpoczę- nocno-zachodnim części ptaków z po- ciu wędrówki na lęgowiska. W drugiej wracającego800 na noclegowisko stada. połowie lutego liczebność żurawi wzro- Drugim szczytem liczebności żurawi sła do 678 ptaków, co mogło być efektem na 600polach irygacyjnych był okres pomię- spadku temperatury i pojawienia się po- dzy 12 a 26 stycznia, kiedy to zanotowano krywy śnieżnej, jak również dołączenia rekordową400 liczbę ptaków na noclegowi- powracających na lęgowiska innych żu- sku, sięgającą 1042 osobników w dniu rawi. W pierwszych dniach marca zano- 200 20 stycznia. Temperatura minimalna towano kolejny spadek liczby żurawi do w tym0 okresie utrzymywała się na pozio- zaledwie 51 osobników, co było prawdo- mie od -3oCIX do -9oC, aX pokrywa XIśnieżna XIIpodobnie Iskutkiem IIodlotu większościIII osiągnęła 16 cm. Pierwsza połowa lutegomiesiąc / ptakówmonth na lęgowiska. W kolejnych tygo- z dodatnimi temperaturamitydzień I oraz tydzieńbrakiem II dniachtydzień marca IIIliczebność ptakówtydzień IV na noc- pokrywy śnieżnejweek przyniosłaI gwałtownyweek II legowiskuweek nieznacznie III wzrosła,week IV osiąga-

(C) 15 12 9 6 3 0 -3 -6 -9 -12 -15 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

Rycina(cm )2. Średnie z temperatur minimalnych w dniu liczenia żurawi i w dniu poprzedzającym li- czenie (www.weatheronline.pl) 20 Figure 2. Average of minimum temperatures on the day of Cranes counting and the day prece- ding the counting 15

Ptaki Śląska 20 | Notatki 66 10

5

0 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV (N) 1200

1000

800

600

400

200

0 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

(C) 15 12 9 6 3 0 -3 -6 -9 -12 -15 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

(cm) 20

15

10

5

0 IX X XI XII I II III miesiąc / month

tydzień I tydzień II tydzień III tydzień IV week I week II week III week IV

Rycina 3. Grubość pokrywy śnieżnej w dniu liczenia żurawi (www.weatheronline.pl) Figure 3. Snow depth on the day of Cranes counting

jąc liczbę 156 osobników w dn. 23 marca, wiatrochronną. Nie bez znaczenia jest kiedy to temperatura spadła do -90C i po- również znikoma penetracja tego terenu jawiła się pokrywa śnieżna. przez ludzi. Podczas zaledwie kilku kon- troli zaledwie obserwowano próby noco- Systematyczne obserwacje wykazują wania żurawi w innych rejonach pól iry- silne przywiązanie żurawi do wrocław- gacyjnych, również zalewanych ściekami, skich pól irygacyjnych jako noclegowi- jednak w większości próby te kończyły się ska zarówno w okresie przelotów, jak nocnymi przemieszczeniami ptaków na i zimowania. Miejsce nocowania zloka- stałe noclegowisko. Sąsiedztwo terenów lizowane jest w centralnej części oma- użytkowanych rolniczo, zwłaszcza upraw wianego terenu. Obszar ten tworzą roz- kukurydzy, stwarza dogodne miejsca że- ległe łąki stale irygowane ściekami, gdzie rowania zimującym żurawiom. Eksplo- w okresie zimowym nie zalega śnieg na- atowane przez ptaki żerowiska znajdują wet przy temperaturach powietrza znacz- się w okolicach wsi Paniowice, Szewce, nie poniżej 00C. Jednocześnie sąsiedztwo Świniary, Lipa Piotrowska, Szymanów nasypu głównego kanału doprowadzają- i Rogoż, a ich odległość od noclegowi- cego ścieki i konfiguracja sąsiadujących ska wynosi od 2,5 km do 6 km (obser- trzcinowisk tworzą skuteczną barierę wacje własne).

Notatki Notes 67 Widawa Odra N Wrocław

Świniary

Wrocław

Lipa Piotrowska Las Rędziński AOW Odra Rędzin 1 2

3 Las 4 Osobowicki 5

A 0 500 1000 m B

Rycina 4. Rozmieszczenie noclegowisk żurawi na wrocławskich polach irygacyjnych. 1 – tereny zabudowane, 2 – trzcinowiska, 3 – lasy, 4 – drogi, 5 – cieki i kanały, A – główne noclegowisko, B – miejsca sporadycznego nocowania Figure 4. Location of roost sites of Cranes on Wrocław sewage farm. 1 – built-up areas, 2 – reedbeds, 3 – forests, 4 – roads, 5 – watercourses and canals, A – main roost site, B – places of occasional roosting

W świetle dostępnej wiedzy wrocław- ośmiu lat (Orłowski 2006, obs. własne, skie pola irygacyjne są jedynym miej- D. Grześkowiak – dane niepubl.), a więc scem tak licznego zimowania żurawia posiadają rangę stałego zimowiska. w Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Na uwagę zasługuje również fakt, że pola irygacyjne jako zimowisko wykorzysty- wane są przez omawiany gatunek od

Ptaki Śląska 20 | Notatki 68 Podziękowania Literatura: Składam serdeczne podziękowania Panu Bocheński M., Kajzer Z., Czechowski P., Ję- dro G., Cichocki J., Rubacha S., Sidelnik M., Dariuszowi Grześkowiakowi za pomoc Wąsicki A. 2006. Awifauna przelotna i zimu- w prowadzeniu obserwacji oraz Pawłowi jąca środkowego odcinka Odry. Ptaki Śląska 16: Kołodziejczykowi za udostępnienie wy- 123–161. ników swoich obserwacji i cenne uwagi. Czapulak A., Betleja J. 2001. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1996–1999. Ptaki Śląska 13: 107–123. Summary Konieczny K. 2001. Rozmieszczenie i liczebność żurawia Grus grus w okolicach Wołowa w latach Wrocław sewage farm, belonging to the 1997–1998. Ptaki Śląska 16: 31–40. network of bird refuges of an internatio- Orłowski G. 2006. Zimowanie ptaków wodno- nal importance, are also a site of frequent -błotnych na polach irygacyjnych we Wrocławiu occurrence of the Crane Grus grus du- w sezonie 2004/2005. Ptaki Śląska 16: 166–169. ring the period of migration and winte- Orłowski G., Górka W., Rusiecki S. 2010. Wro- ring. In the season 2012/2013, from the cławskie Pola Irygacyjne. W: Wilk T., Jujka M., beginning of September to the end of Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, March, weekly counting of the represen- Marki. 517–518. tatives of this species was conducted. Du- Prange H. 2010. Migration and resting of the ring autumn migration period, from 60 Common Crane Grus grus and changes in four to 536 Cranes were noticed. During the decades. Vogelwelt 131: 155–167. wintering period, the maximum number Sikora A. 2009. Metodyka liczenia żurawi Grus of Cranes reached 1042 birds on January grus na zlotowiskach – propozycja monitoringu w Polsce. Notatki Ornitologiczne 50: 29–41. 20th 2013. Throughout spring migration, the number of Cranes roosting on irriga- Słychan M. 1996. Ptaki pól irygacyjnych Wro- cławia. Ptaki Śląska 11: 133–150 tion fields was from 678 birds in the se- Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- cond part of February to 52 in the begin- ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie ning of March. The roost site is located Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, in the central part of irrigation fields, on Wrocław. the meadows constantly flooded by se- wage, whereas feeding grounds are pla- ced at a distance rarely exceeding 6 kilo- meters. They include corn stubbles and winter crops. The Crane has been using Wrocław sewage farm as everyday roost site for minimum eight years.

Notatki Notes 69 Ptaki Śląska (2013) 20: 70–74 r e c e i v e d : 2 5 . 1 1 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 18.12.2013

Mewa polarna Larus glaucoides nowym gatunkiem na Śląsku Iceland Gull Larus glaucoides – a new species in Silesia

Andrzej Chrząścik ul. Nadrzeczna 4, 32-552 Płaza e-mail: [email protected] Jacek Betleja Dział Przyrody, Muzeum Górnośląskie pl. Jana III Sobieskiego 2, 41-902 Bytom e-mail: [email protected] Radosław Gwóźdź Korczaka 2/64, 41-300 Dąbrowa Górnicza e-mail: [email protected] Paweł Skałban ul. Budowlana 99/4, 41-808 Zabrze e-mail: [email protected]

W dniu 17.01.2012 r. podczas obserwa- niepłochliwa, przeleciała obok obserwa- cji ptaków na Zbiorniku Goczałkowic- tora w najmniejszej odległości około czte- kim (AC) zauważono dużą, białą mewę rech metrów. Po około trzydziestu minu- o ciemnoróżowych nogach, która powoli tach ptak ponownie usiadł na wodzie, by przeleciała nad tamą i usiadła na wodze po kolejnym kwadransie odlecieć w głąb w odległości około 150 metrów od brzegu. zbiornika na nocleg. Następnego dnia Ptakiem tym okazała się dorosła mewa (18.01.2012 r.), kiedy w to miejsce przy- polarna Larus glaucoides w szacie spo- jechali inni obserwatorzy, podczas rów- czynkowej. Mewa początkowo siedziała noczesnej obserwacji (JB) okazało się, spokojnie między dwiema mewami bia- że znajduje się tam także drugi osobnik łogłowymi L. cachinnans, a później ką- tego gatunku w tym samym wieku i sza- pała się, natłuszczała i układała pióra. Po cie. Oba ptaki przebywały na zbiorniku około dwudziestu minutach ptak prze- do 27 stycznia. Kontrola zbiornika i oko- leciał ponad tamą i na rzece wypływają- licznych miejsc w dniu 29.01.2012 r., kiedy cej poniżej zapory łowił ryby, rzucając się zbiornik był już w całości zamarznięty, nie z wyciągniętą głową do wody. Mewa była wykazała obecności ptaków (JB i inni).

Ptaki Śląska 20 | Notatki 70 Fot. 1. Mewa polarna Larus glaucoides na Zbiorniku Goczałkowickim (fot. M. Baran) Photo 1. Iceland Gull at Goczałkowice Reservoir

Drugiej obserwacji mewy polarnej na Ślą- sp. dotyczy tego samego osobnika mewy sku dokonano 08.01.2013 r. na składowi- polarnej. sku odpadów komunalnych w Gliwicach. W Polsce w latach 1974–2011 odno- Stwierdzono tam (JB) ptaka niedojrzałego towano 25 stwierdzeń tego gatunku, w szacie drugiej zimy. Później wielokrot- w większości na wybrzeżu Bałtyku w re- nie obserwowano tego osobnika w tym jonie Zatoki Gdańskiej. Ptaki pojawiały miejscu oraz na oddalonym od żerowi- się najczęściej zimą, przy czym czasami ska o 12 km zbiorniku Dzierżno Duże, pozostawały w jednej okolicy przez kilka gdzie ptak odpoczywał i nocował. Ostatni miesięcy, nawet aż do wiosny (ryc. 1, Ko- raz widziano go w Gliwicach 25.02.2013 misja Faunistyczna 2012, Tomiałojć i Sta- r. Dopiero po rozpowszechnieniu infor- warczyk 2003). macji o mewie polarnej na składowisku Spotykany w Polsce nominatywny odpadów w Gliwicach okazało się, że podgatunek mewy polarnej L. g. glau- obserwacja z 06.01.2013 r. na zbiorniku coides lęgnie się na Grenlandii. Podgatu- Dzierżno Duże (PS) ptaka oznaczonego nek L. g. kumlieni (tzw. „mewa śnieżna”), pierwotnie jako leucystyczna mewa Larus gnieżdżący się w północno-wschodniej

Notatki Notes 71 Kanadzie, jest rzadko spotykany w za- W styczniu i lutym 2012 roku w Europie chodniej Europie. W Polsce ta forma nie zaobserwowano silny nalot tego gatunku. była dotąd stwierdzona (Olsen i Lars- W Polsce w tym okresie stwierdzono ptaki son 2004). 11 razy (12 osobników) w różnych częściach Populacja grenlandzka tego gatunku kraju, w tym także na śródlądziu (Komisja stanowi większość populacji światowej Faunistyczna 2013). Opisywana, pierwsza (50–74%) i jest głównie osiadła. Jej liczeb- dla Śląska, obserwacja z roku 2012, jest jed- ność ocenia się na 30–100 tys. par lęgo- nocześnie 4. stwierdzeniem tego gatunku na wych i tam też zimuje około 300–500 śródlądziu Polski po obserwacjach z okolic tys. osobników, a na Islandii około 15–20 Włocławka oraz Konina, jak również naj- tys. Ptaki w czasie migracji i zimowania bardziej wysuniętym na południe. Ko- są stwierdzane także w większości kra- lejną obserwację śródlądową odnotowano jów Europy Zachodniej. Przykładowo 31.01.2012 r. w Bydgoszczy (W. Bagiński) w Wielkiej Brytanii odnotowuje się rocz- (Komisja Faunistyczna 2013). nie 70–100 (maksymalnie do 300) osobni- Wzrost liczby stwierdzeń mewy polar- ków, a po kilkadziesiąt osobników śred- nej w Polsce na początku roku 2012 wpi- nio rocznie stwierdza się w Irlandii, Danii suje się w nalot odnotowany w innych kra- czy Szwecji. Ptaki zalatują nawet na połu- jach w tym okresie. Szczególnie wyraźnie dnie kontynentu – stwierdzano je np. we zarysował się on na terenach najbliższych Włoszech i Grecji (BirdLife International lęgowiskom tego gatunku na północno- 2004, Olsen i Larsson 2004). -wschodnim Atlantyku, osiągając nie-

5

4

3

2

1

0 I II III IV V VI VII VII IX X XI XII

Rycina 1. Miesięczny rozkład pojawów mewy polarnej na terenie Polski w latach 1974–2011, n=25 Figure 1. Monthly distribution of the records of Iceland Gull in Poland in the years 1974 – 2011, n=25

Ptaki Śląska 20 | Notatki 72 Fot. 2. Mewa polarna Larus glaucoides na składowisku odpadów w Gliwicach (fot. J. Betleja) Photo 2. Iceland Gull at rubbish-dump in

spotykaną dotąd skalę. Na Szetlandach 4 tysiące ptaków. Przekracza to znacznie stwierdzono co najmniej 400 ptaków wszystkie dotychczasowe rekordowe na- (dotychczas największy nalot miał miej- loty. Jego przyczyną były zachodnie i pół- sce w 1983 roku – 120 ptaków), na Or- nocno-zachodnie długotrwałe styczniowe kadach 200–300. Podobnie duże liczeb- sztormy w rejonie Wysp Owczych i Szko- ności odnotowano w innych miejscach. cji, które zepchnęły ptaki do portów i na Na Wyspach Owczych tylko 31.01.2012 r. wybrzeże (Fray i in. 2012). odnotowano 250 osobników, a w okresie Obserwacje dwóch ptaków na Śląsku 14–17.02.2012 r. stwierdzono 265, w tym 15 w roku 2012 niewątpliwie są także zwią- z podgatunku L. g. kumlieni. Również zane z opisywanym nalotem w Europie w Irlandii odnotowano w ostatnim ty- i są jednocześnie najodleglejszym od godniu lutego 42 osobniki L. g. glucoides Atlantyku śródlądowym stwierdzeniem i 6 L. g. kumlieni, a w Wielkiej Brytanii tego gatunku w tym czasie. Natomiast w okresie 03.01–15.01.2012 r. co najmniej stwierdzenie z roku 2013 pokrywa się 102 ptaki, w tym także z podgatunku L. g. z kilkoma obserwacjami tego gatunku kumlieni. Ocenia się, że w okresie nalotu w w innych częściach Polski, także na śród- całej Wielkiej Brytanii stwierdzono około lądziu.

Notatki Notes 73 Summary Literatura On 17th January 2012 at the Goczałko- BirdLife International. 2004. Birds in Europe: wice Reservoir, one adult Iceland Gull was population estimates, trends and conservation observed. Next day, two adult birds were status. Cambridge, UK. BirdLife International. recorded at this location. The birds rema- Fray R., Pennington M., Riddington R., Meek E., Higson P., Forsyth A., Leitch A., Scott M., ined there till the reservoir froze comple- Marr T., Rheinallt T., Olofson S. 2012. An tely and on 29th January 2012, they were unprecedented influx of Iceland Gulls in the nor- not present on the site. This is the first re- theastern Atlantic in January/February 2012. Bri- cord in Silesia and fourth inland Poland. tish Birds. 105. May 2012. 263–272 This winter, an influx of this species was Komisja Faunistyczna SO PTZool. 2012. Rzad- recorded in Poland (11 records of 12 in- kie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2011. Or- nis Polonica. 2012, 53: 105–140 dividuals in January and February), si- Komisja Faunistyczna SO PTZool. 2013. Rzad- milarly to other regions in Europe. The kie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2012. second record of this species was made at Ornis Polonica. 2013, 54: 109–150 the rubbish-dump in Gliwice and nearby Olsen K. M., Larsson H. 2004. Gulls of Europe, water reservoir Dzierżno Duże, where an Asia and North America. 2nd Edition. Christo- immature bird (2nd winter plumage) was per Helm, London. observed between 6th January and 25th Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- February 2013. The observations have ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, been accepted by the Polish Avifaunistic Wrocław. Commision.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 74 Ptaki Śląska (2013) 20: 75–82 received: 17.11.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 19.12.2013

Naloty mewy trójpalczastej Rissa tridactyla na Śląsku w latach 2011–2012 Influxes of Kittiwake Rissa tridactyla in Silesia in 2011–2012

Praca numer 6 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego.

Paweł Kołodziejczyk Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] Grzegorz Orłowski Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN ul. Bukowska 19, 60-809 Poznań e-mail: [email protected]

Globalna populacja mewy trójpalcza- wykazały, że zdecydowana większość pta- stej Rissa tridactyla szacowana jest na 6–7 ków (80%) zimuje na zachodnim Atlan- milionów par lęgowych (Olsen i Larsson tyku, a jedynie część ptaków gniazdują- 2003). Jej występowanie ograniczone jest cych na Wyspach Brytyjskich pozostaje głównie do wybrzeży Arktyki, ale miej- na zimę na wschodnim Atlantyku i Mo- scami sięga do strefy umiarkowanej. rzu Północnym (Frederiksen i inni 2012). W Europie najbardziej południowe stano- Ponadto innym ważnym aspektem do- wiska lęgowe mewy trójpalczastej znajdują tyczącym wędrówek, który opisano na się w Hiszpanii u wybrzeży Atlantyku podstawie użycia geolokalizatorów, było (Varty i Tanner 2009, BirdLife Interna- stwierdzenie faktu, iż mewy trójpalczaste, tional 2013). Poza okresem lęgowym jest które nie zakończyły lęgów z sukcesem, typowo pelagicznym gatunkiem, który zimują zdecydowanie dalej niż te, które zimuje na otwartych morzach i oceanach zakończyły lęgi z sukcesem (Bogdanova pomiędzy równoleżnikami 40–60°N i in. 2011). w liczbie 17–18 milionów osobników (Bir- W Polsce mewa trójpalczasta niere- dLife International 2013). Ostatnie bada- gularnie i skrajnie nielicznie pojawia się nia przeprowadzone z użyciem geoloka- w całym kraju. Sporadycznie odnotowuje lizatorów umieszczonych na 236 mewach się jednak niewielkie naloty (Tomiałojć trójpalczastych z populacji europejskich i Stawarczyk 2003). W okresie jesiennym,

Notatki Notes 75 a rzadziej zimowym, na Atlantyku wystę- w pierwszej połowie listopada, był bezpre- puje zjawisko silnych sztormów, podczas cedensowy i objął swoim zasięgiem więk- których huraganowe wschodnie wiatry szość kraju, choć 3/4 obserwacji dokonano osiągają wartość do 12 w skali Beauforta. na Wybrzeżu. Łącznie w całym kraju do- Zjawisko to powoduje spychanie w kie- konano wówczas 146 stwierdzeń, które runku lądu wędrujących na zimowiska dotyczyły 826 osobników (Komisja Fau- mew trójpalczastych, a podczas zimy pta- nistyczna 2013). Przebieg dwóch nalotów ków przebywających na Morzu Północ- mewy trójpalczastej na Śląsku był podobny nym i w Cieśninach Duńskich (Sikora jak w pozostałej części kraju: przypadały i in. 1994). Z drugiej jednak strony Olsen na okres jesienno/zimowy 2011/2012 i je- i Larson (2003; s. 569) sugerują możliwy sień r. 2012 (tab. 1). Naloty te były najlicz- przelot mew trójpalczastych z Morza Bia- niejsze spośród dotychczas odnotowanych łego nad lądem i dalszą wędrówkę nad w regionie (Dyrcz i in. 1991, Sikora i in. Bałtykiem, co może wyjaśniać naloty tego 1994, Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Ra- gatunku wzdłuż południowych wybrzeży porty Komisji Faunistycznej 1993–2013). tego morza i śródlądzia Polski. Na obraz licznego występowania Pierwsze naloty mewy trójpalczastej mew trójpalczastych na Śląsku niewąt- odnotowane na Śląsku miały miejsce je- pliwy wpływ miała wysoka aktywność sienią 1911 i 1921 roku, kiedy zdobyto obserwatorów, którzy niejednokrotnie szereg okazów tego gatunku (Dyrcz i in. obserwowali na danym stanowisku te 1991). W drugiej połowie XX wieku miały same ptaki. Zgodnie z metodą zastoso- miejsce trzy kolejne naloty: na przełomie waną przez Lewartowskiego i in. (1996) stycznia i lutego 1983 roku, gdy obser- wszystkie obserwacje pogrupowano jako wowano łącznie 8 dorosłych ptaków; na pojawy, czyli jako pojedynczą obserwa- początku r. 1993, kiedy pomiędzy 28.01. cję w danym miejscu lub również kilka a 18.02. widziano 4 ptaki (2 ad., 1 subad., obserwacji tej samej lub zbliżonej liczby 1 imm.) oraz jesienią r. 1993 w okresie ptaków dokonanych w krótkim odstępie 29.10. – 23.11, kiedy stwierdzono 10 osob- czasu, zwłaszcza jeśli dodatkowe informa- ników (1 ad., 9 imm.) (Dyrcz i in. 1991, cje dotyczące wieku ptaków sugerowały, Sikora i in. 1994, Komisja Faunistyczna że mogą to być te same osobniki. Jeżeli 1993, 1994). w przedziale czasowym na danym stano- W sezonie jesienno-zimowym 2011/ wisku wykazano brak ptaków, a obserwa- 2012 i jesienią 2012 w Polsce miały miej- cje przed i po wykazywały ich obecność, sce dwa naloty mew trójpalczastych, co przyjmowano, że są to oddzielne pojawy. znalazło swoje odzwierciedlenie rów- Niekiedy jednak duża częstość kontroli nież na Śląsku. Ogółem w całej Polsce danego miejsca i rozbieżne informacje w okresie jesienno-zimowym 2010/2011 od poszczególnych obserwatorów powo- w 28 stwierdzeniach odnotowano 39 pra- dowały, że określenie rzeczywistej liczby wie wyłącznie młodych osobników (Ko- pojawów było utrudnione. W związku z misja Faunistyczna 2012). Natomiast nalot tym podana liczba pojawów jest subiek- jesienny w r. 2012, którego szczyt wystąpił tywną oceną autorów.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 76 Według powyższych kryteriów w se- (juv. oraz imm.). Podczas pierwszego na- zonie jesień/zima 2011/2012 odnotowano lotu odnotowano: 3 ad. 1 subad. i 12 juv/ 9 pojawów mew trójpalczastych, w któ- imm; a podczas drugiego nalotu: 1 ad. rych stwierdzono 16 osobników (3 ad., i 11 juv/imm. Mewy trójpalczaste pod- 1 subad., 12 juv./imm.). Podczas nalotu czas pierwszego nalotu stwierdzano na: jesienią 2012 roku również odnotowano zbiornikach zaporowych (11 obserwa- 9 pojawów, w których stwierdzono cji), stawach (3 obserwacje) i jeziorach 12 osobników (1 ad., 11 juv/imm.). Oba (2 obserwacje), a podczas drugiego na- omawiane naloty miały zasadniczo różny lotu wyłącznie na zbiornikach zaporo- przebieg. Pierwszy charakteryzował się wych (tab. 1). dwoma falami, w których przeważała Ze względu na to, że niektóre osobniki liczba obserwacji jesiennych nad zimo- przebywały przez okres kilku, a nawet wymi. Pierwsze stwierdzenie miało miej- kilkunastu dni w jednym miejscu (tab. 1), sce 28.10.2011 – 1 juv. na stawach Stawno, należy założyć, że ptaki te są w stanie zdo- a ostatnie 20.11.2011 – 1juv./imm. na Zb. być odpowiednią ilość pokarmu poza ich Turawskim. W tym okresie największe typowym środowiskiem morskim. Naj- stado obserwowano 6.11. – 3 juv./imm. prawdopodobniej po odbudowaniu zapa- na zb. Witoszówka w Świdnicy (fot. 1). sów energetycznych na wodach śródlądo- Drugą falę nalotu rozpoczęło zimowe wych mogą one podjąć dalszą wędrówkę. stwierdzenie – 4.01.2012, 1 ad. na Zb. Go- Ponadto niektóre krótkotrwałe obserwa- czałkowickim, gdzie osobnik ten przeby- cje mew trójpalczastych, w tym osobni- wał do 21.01. Drugim miejscem, w któ- ków migrujących w stadach śmieszek rym stwierdzono mewy trójpalczaste był Chroicocephalus ridibundus (np. 8.11.2012 Zb. Otmuchowski. Pierwszych obserwa- – 1 juv./imm. na zb. Witoszówka; tabela 1) cji dokonano 8.01.2012, gdzie mewy te mogą sugerować, że tylko niewielka część w liczbie 2–4 osobników przebywały do tych ptaków może zatrzymywać się na 18.01. Największą koncentrację – 4 ptaki dłużej na wodach śródlądowych. (1 ad., 1 subad., 2 juv./imm.) obserwowano 9. i 10.01. (tab. 1). Jesienią r. 2012 pierwszej obserwacji dokonano 24.10. na Zb. Mietkowskim, kiedy widziano 2 juv./imm.). W tym miej- scu ostatniej obserwacji mewy trójpalcza- stej dokonano 5.12. Jesienią 2012 stwier- dzano dwukrotnie dwa ptaki: 3.11. – 2 juv./ imm. na Zb. Otmuchowskim i 7.11. – 1 ad. i 1 juv./imm. na Zb. Mietkowskim (tab. 1). Podczas obserwacji w terenie odno- towywano wiek ptaków, wyróżniając trzy kategorie: ptaki dorosłe (ad.), pra- wie dorosłe (subad.) (fot. 2) i młodociane

Notatki Notes 77 Tabela 1. Zestawienie obserwacji mew trójpalczastych dokonanych na Śląsku podczas nalotu jesienno-zimowego 2011/2012 Table 1 . Summary of Kittiwakes records, made in Silesia during the influxes in the autumn and winter 2011/2012

Liczba Miejscowość, Data Miejsce osobników Obserwatorzy gmina, date Reservoir/ponds no. of observers city, community individuals

Grabownica Z. Kajzer, P. Malczyk, 28.10.2011 stawy Stawno 1 juv. gm. Milicz, milicki J. Lontkowski

gm. Świerklaniec 1 juv. 30.10.2011 Zb. Świerklaniec S. Beuch tarnogórski /imm.

M. Gajewski, Świdnica (gm.), 2 juv. 06.11.2011 Zb. Witoszówka D. Soldo, M. Dąbek, świdnicki /imm. T. Zarzycki

09.11.2011 Jez. Kunickie gm. Kunice, legnicki 1 ad. G. Orłowski

Świdnica (gm.), 3 juv. M. Gajewski, 13.11.2011 Zb. Witoszówka świdnicki /imm. B. Adamczyk

16.11.2011 Jez. Kunickie m. Kunice, legnicki 1 juv. M. Kapelski

Radziądz, 2 juv. W. Lenkiewicz, 19.11.2011 gm. Żmigród, stawy Radziądz /imm. L. Matacz trzebnicki

1 juv. 20.11.2011 Zb. Turawski gm. Turawa, opolski J. Stasiak /imm.

Zb. gm. Goczałkowice, 04.01.2012 1 ad. W. Wodecki Goczałkowicki pszczyński

R. Krakowczyk, M. Baran, W. Wodecki, A. Bisztyga, J. Betleja, 07-11 Zb. gm. Goczałkowice, M. Buchalik , 1 ad. 01.2012 Goczałkowicki pszczyński W. Wodecki, G. Gaudnik, D. Świtała, R. Kruszyk, R. Gwóźdź, J. Jagiełko

Zb. gm. Goczałkowice, 13.01.2012 1 ad. D. Kurlej Goczałkowicki pszczyński

Ptaki Śląska 20 | Notatki 78 Zb. gm. Goczałkowice, 15.01.2012 1 ad. G. Schneider Goczałkowicki pszczyński

W. Wodecki, G. Schneider, A. Bisztyga, S. Czyż, M. Kowalski, M. Zawadzki, 18-21 Zb. gm. Goczałkowice, A. Tańczuk, T. Tańczuk, 1 ad. R. Gwóźdź, W. Miłosz, 01.2012 Goczałkowicki pszczyński P. Malczyk, G. Gaudnik, T. Maszkało, A. Kuźnia, A. Gorczewski, W. Wodecki, J. Ratajczak, S. Karpicki, Z. Wnuk

1 ad., P. Kołodziejczyk, Zb. gm. Otmuchów, K. Jasnosz, K. Ostrowski, 8.01.2012 2 juv. Otmuchowski nyski A. Knychała, /imm. T. Maszkało, K. Zięba

1 ad., M. Zawadzki, M. Kowalski, 9-10 Zb. gm. Otmuchów, 1 subad., T. Tańczuk, 01.2012 Otmuchowski nyski 2 juv. A. Tańczuk, A. Kuźnia, /imm. M. Domagała

1 ad., Zb. gm. Otmuchów, 1 subad., 11.01.2012 M. Pach Otmuchowski nyski 1 juv. /imm.

1 ad., 14-15 Zb. gm. Otmuchów, 1 subad., M. Domagała, 01.2012 Otmuchowski nyski 1 juv. K. Zakrzewski /imm.

1 ad., Zb. gm. Otmuchów, 18.01.2012 1 juv. S. Karpicki Otmuchowski nyski /imm.

Notatki Notes 79 Tabela 2. Zestawienie obserwacji mew trójpalczastych dokonanych podczas nalotu na Śląsku jesienią 2012 roku Table 2 . Summary of Kittiwakes records, made in Silesia during the influxes in the autumn 2012

Liczba Miejscowość, Data Miejsce osobników Obserwatorzy gmina, powiat date Reservoir/ponds no. of observers city, community individuals

gam. Mietków, 24.10.2012 Zb. Mietkowski 2 juv/imm. P. Kołodziejczyk wrocławski

gm. Goczałkowice, A. Bisztyga, 03.11.2012 Zb. Goczałkowicki 2 juv./imm pszczyński A. Flis

gm. Goczałkowice, 04.11.2012 Zb. Goczałkowicki 1 juv./imm. W. Wodecki pszczyński

gm. Goczałkowice, 06.11.2012 Zb. Goczałkowicki 1 juv./imm. S. Czyż pszczyński

gm. Mietków, 1 ad., P. Kołodziejczyk 07.11.2012 Zb. Mietkowski wrocławski 1 juv./imm. G. Orłowski

Świdnica (gm.), 08.11.2012 Zb. Mietkowski 1 juv./imm. P. Kołodziejczyk świdnicki

gm. Mietków, A. Kąkol 11.11.2012 Zb. Mietkowski 1 juv./imm. wrocławski M. Szeruga

11.11.2012 Zb. Paczkowski gm. Paczków, nyski 1 juv./imm. M. Domagała

07.11.2012 Zb. Turawski gm. Turawa, oplski 1 juv./imm. J. Stasiak

18-19 gm. Mietków, D. Zelig, M. Szeruga Zb. Mietkowski 1 juv./imm. 11.2012 wrocławski G. Orłowski

gm. Mietków, A. Kuźnia, G. Orłowski 01.12.2012 Zb. Mietkowski 1 juv./imm. wrocławski M. Gajewski

4-5 gm. Mietków, G. Orłowski 1 juv./imm. 12.2012 Zb. Mietkowski wrocławski R. Walczybok

Ptaki Śląska 20 | Notatki 80 Fot. 1. Młodociana mewa trójpalczasta Rissa tridactyla w towarzystwie śmieszek Chroicocephalus ridibundus na zbiorniku Witoszówka w Świdnicy w dniu 6.11.2011 r. (fot. Maciej Gajewski) Photo 1. Immature Kittiwake in the company of Black-headed Gulls recorded at Witoszówka reservoir in Świdnica (Lower Silesia) in November 2011

Foto. 2. Mewa trójpalczasta Rissa tridactyla w wieku subadultus obserwowana na Zbiorniku Otmuchowskim w dniu 9.01.2012 (fot. Tomasz Tańczuk) Photo 2. Subadult Kittiwake recorded at the Otmuchów reservoir in January 2012

Notatki Notes 81 Summary The work characterizes two influxes of Kittiwake which where the most abun- dant of the previously recorded in Silesia (south-western Poland).They took place in the autumn/winter 2011/2012 (16 in- dividuals in total: 3 ad., 1 subad., 12 juv./ imm.) and autumn 2012 (12 individuals: 1 ad. and 11 juv./ imm.).

Literatura BirdLife International. 2013. Species factsheet: Komisja Faunistyczna. 2013. Rzadkie ptaki ob- Rissa tridactyla. dostępne: www.birdlife.org on serwowane w Polsce w roku 2012. Ornis Polo- 12/11/2013. nica, 54: 109–150. Bogdanova M., Daunt F., Newell M., Phillips R., Lewartowski Z., Stawarczyk T., Winiecki A. Harris M., Wanless S. 2011. Seasonal interactions 1986. Występowanie ogorzałki Aythya marila, in the black-legged kittiwake, Rissa tridactyla: edredona Somateria molissima, lodówki Clan- links between breeding performance and winter gula hyemalis, markaczki Melanitta nigra i uhli distribution. Proceedings of the Royal Society B: Melanitta fusca w głębi Polski. Acta Ornitholo- Biological Sciences 278: 2412-2418. gica 22: 51–92. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Wit- Olsen K.M., Larsson H. 2003. Gulls of Europe, kowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia fauni- Asia and North America. Christopher Helm, styczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Eko- London. logii Ptaków, Wrocław. Sikora A., Półtorak W., Ziółkowski M. 1994. Na- Frederiksen M., Moe B., Daunt F., Phillips R.A., lot mew trójpalczastych Rissa tridactyla w Pol- Barrett R., Bogdanova M., Boulinier T., Chardine sce zimą 1993 roku. Notatki Ornitologiczne 35: J., Chastel O., Chivers L., Christensen-Dalsgaard 127–138. S., Clément-Chastel C., Colhoun K., Freeman R., Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- Gaston A., González-Solís J., Goutte A., Grémil- ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie let D., Guilford T., Jensen G. H., Krasnov Y., Lo- Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, rentsen S., Mallory M., Newell M., Olsen B., Shaw Wrocław. D., Steen H., Strøm H., Systad G., Thórarinsson Varty N., Tanner K. BirdLife International Back- T., Anker-Nilssen, T. 2012. Multicolony tracking ground Document for Black-legged kittiwake reveals the winter distribution of a pelagic seabird Rissa tridactylatridactyla. OSPAR Commission on an ocean basin scale. Diversity and Distribu- 2009. dostępne: http://qsr2010.ospar.org/media/ tions, 18: 530–542. assessments/Species/P00414_Black_legged_kit- Komisja Faunistyczna. 2012. Rzadkie ptaki ob- tiwake.pdf serwowane w Polsce w roku 2011. Ornis Polo- nica, 53: 105–140.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 82 Ptaki Śląska (2013) 20: 83–87 received: 11.07.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 17.12.2013

Puszczyk mszarny Strix nebulosa – nowy gatunek sowy na Śląsku Great Grey Owl Strix nebulosa – new owl species in Silesia

Henryk Dec Marek Stajszczyk e-mail: [email protected]

W dniach 25 marca – 2 kwietnia 2008 jące to stwierdzenie (fot. 1). W kolejnych r., jednego puszczyka mszarnego obser- dniach sowa była nadal obserwowana wowano w rejonie wsi Tłustoręby (gm. w otoczeniu leśniczówki, najchętniej Niemodlin, pow. opolski, woj. opolskie), przesiadując na wspomnianym świerku. na terenie Nadleśnictwa Tułowice, w za- W momentach większej aktywności, no- chodniej części Równiny Niemodlińskiej, towano ją np. siedzącą na betonowym ok. 1,3 km na wschód od Nysy Kłodzkiej. słupku ogrodzenia. Wg relacji jednego Ptak został zauważony przez 12-letniego z okolicznych mieszkańców, „wielką Adriana Deca, który poinformował o tym sowę” widziano siedzącą na moście na fakcie Henryka Deca (dziadka). Puszczyk Nysie Kłodzkiej w sąsiedniej wsi Krasna przebywał na jednej z suchych gałęzi Góra, ok. 1,5 km od miejsca stwierdzenia w dolnej części świerka, rosnącego przy przy leśniczówce Tłustoręby. ogrodzeniu leśniczówki. Pierwsze wra- Mała płochliwość tego osobnika umoż- żenie obserwatorów było oszołamiające: liwiła wykonanie dokumentacji fotogra- wielka sowa z dużą okrągła głową i ma- ficznej (H. Dec). Stwierdzenie powyższe łymi żółtymi oczami. Ptak był obserwo- uzyskało akceptację Komisji Faunistycznej wany z odległości ok. 10 m. Nie wykazy- (2013a). Jest to pierwsze stwierdzenie pusz- wał żadnych oznak niepokoju, a jedyną czyka mszarnego na Śląsku, a jednocześnie oznaką jego aktywności było obracanie jest to najdalej na południowy zachód wy- głową w różne strony. Wykonano wów- sunięte miejsce obserwacji tego gatunku czas pierwsze fotografie, dokumentu- w Europie Środkowej (Stajszczyk 2013).

Notatki Notes 83 Puszczyk mszarny jest gatunkiem ho- w tundrę, jak i na południe, w strefę la- larktycznym, typowym dla borealnych sów liściastych i lasostepu (Ivanov 1976, obszarów Eurazji i Ameryki Północnej Rogatsheva 1988, Riabitsev 2002, Alder- (del Hoyo et al. 1999). Większość jego fer 2006). W Europie najdalej na południe areału obejmuje strefę tajgi. Zasiedla został stwierdzony w styczniu 1995 r. na starsze, często wilgotne drzewostany, zachodzie Słowenii (Mikuletić 2000), ok. w sąsiedztwie terenów otwartych (Ria- 1100 km na południowy zachód od naj- bitsev 2002). Zwarty areał puszczyka bliższych znanych w tym czasie lęgowisk mszarnego w Eurazji rozciągał się do nie- w białoruskiej części Puszczy Białowie- dawna od północnej Norwegii i środko- skiej oraz w dorzeczu Prypeci na środko- wej Szwecji na zachodzie, po Kamczatkę wym Polesiu, tj. na pograniczu białoru- i Sachalin na wschodzie, a na południe sko – ukraińskim (Klakotski i Vadkovski sięgając do rejonu Petersburga, Moskwy, 1989, N. Czerkas, w: Tomiałojć i Stawar- południowej części gór Ural, na zacho- czyk 2003). dzie Syberii docierając do okolic Tiume- W obecnych granicach Polski w ostat- nia i Omska, dalej na wschód zajmując nich 150 latach, puszczyk mszarny był Ałtaj, północną część Mongolii i Chin notowany wyłącznie na wschodzie i pół- (Mandżuria) oraz Kraj Ussuryjski (Iva- nocy kraju: w XIX w. zalatujące osobniki nov 1976, Mikkola 1983, Knystautas odnotowano dwukrotnie - ok. 1865 r. na & Śibnev 1987). Izolowana populacja Pomorzu Gdańskim i w grudniu 1872 puszczyka mszarnego zasiedlała od co r. koło Chełma na Lubelszczyźnie (To- najmniej XIX w. dorzecze Prypeci i gór- miałojć i Stawarczyk 2003). Stwierdzenie nej Narwi oraz górnej Dźwiny i Niemna z marca 1832 r., dokonane na terenie tzw. (K. Tyzenhaus, w: Sokołowski 1972, Ta- Prus Wschodnich, dotyczy prawdopo- czanowski 1873, w: Pukinskij 2005, Do- dobnie obszaru dzisiejszej Litwy (Mebs lbik 1959, N. Czerkas & J. Zawadzki, 1987). W XX w. po obecnie polskiej w: Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W stronie Puszczy Białowieskiej obserwo- Ameryce Północnej gatunek ten wystę- wano tylko pojedyncze dorosłe osobniki puje od Alaski i północnej Kanady, po w czerwcu 1953 r. oraz wielokrotnie w la- Manitobę i Minnesotę na pograniczu Ka- tach 1985 – 1997 oraz dwukrotnie w 2003 nady ze Stanami Zjednoczonymi, nato- r. i jednorazowo w 2007 r. (Tomiałojć miast w Górach Skalistych dociera na i Stawarczyk 2003, Komisja Faunistyczna południe przez Oregon do pasma Sierra 2004, Komisja Faunistyczna 2008). Nevada w środkowej części Kalifornii Poza Puszczą Białowieską na prze- (Udvardy 1977, Alderfer 2006). łomie XX i XXI w. udokumentowano Puszczyk mszarny jest generalnie ga- trzy dalsze krajowe stwierdzenia poje- tunkiem osiadłym, ale w okresach je- dynczych przedstawicieli tego gatunku: sienno – zimowych część osobników, w kwietniu 1991 r. pod Radymnem w zwłaszcza w sezonach o niskiej liczeb- rejonie Przemyśla (Tomiałojć & Stawar- ności gryzoni, zalatuje poza granice czyk 2003), w kwietniu 2003 r. zastrze- areału lęgowego, zarówno na północ, lono (!) ptaka w otulinie Poleskiego Parku

Ptaki Śląska 20 | Notatki 84 Narodowego (Wójciak i in. 2005) oraz w: Komisja Faunistyczna 2012, S. Aftyka, w październiku 2006 r. widziano go koło w: Komisja Faunistyczna 2013c). Lubartowa, w środkowej części Lubelsz- W 2013 r. potwierdzono gniazdowanie czyzny (T. Buczek, w: Komisja Fauni- co najmniej 5 par puszczyka mszarnego styczna 2011). w Lasach Sobiborskich i 2 par w Lasach W maju 2010 r. wykryto lęgi 2 par Włodawskich (S. Śliwiński, K. Kaspe- puszczyka mszarnego w Lasach Sobibor- rek i in., w: Komisja Faunistyczna 2013b, skich na wschodzie Lubelszczyzny (Keller T. Chodkiewicz – inf. ust.), zaś pojedyn- i in. 2011, J. Melchior i inni, za: Komisja cze osobniki sfotografowano 20 czerwca Faunistyczna 2011). Były to pierwsze lęgi w Puszczy Knyszyńskiej na Podlasiu (Ro- tej sowy na obecnym terytorium Polski. bert Kapowicz, w: www.clanga.com >> Wiosną 2012 r. znaleziono w Lasach galeria foto ) oraz 4 października w oko- Sobiborskich 7 par z gniazdami, a są- licach Mielca, woj. podkarpackie (Mate- siednich Lasach Włodawskich wykryto usz Kupiec, w: www.clanga.com >> ga- kolejną parę z pisklętami (B. Woźniak, leria foto ).

Fot.1. Pierwszy obserwowany na Śląsku puszczyk mszarny w Tłustorębach, marzec 2008 ( fot. H. Dec) Photo 1. First Silesian Great Grey Owl in Tłustoręby village, March 2008

Notatki Notes 85 Obecność tej sowy na Śląsku jest ściśle dniowo – zachodnim, skutkujące aktu- związana z notowanym od lat 60. XX w. alnie powstaniem nowych stanowisk lę- wzrostem liczebności i wyraźnym rozsze- gowych m. in. na Polesiu Lubelskim oraz rzaniem europejskiego areału puszczyka zarejestrowane pojawy w rejonie Białe- mszarnego w kierunku południowym. gostoku i Mielca, mogą doprowadzić do W ostatnich latach nastąpiło prawdopo- kolonizacji innych obszarów wschodniej- dobnie połączenie dotychczas izolowanej Polski: Podlasia, zwłaszcza północno-za- populacji, egzystującej nielicznie na tery- chodniej części Puszczy Białowieskiej, torium obecnej Białorusi, z głównym ob- Puszczy Knyszyńskiej, Augustowskiej szarem występowania gatunku, którego i doliny Biebrzy oraz kompleksów leśnych południowa granica w Europie w latach na pograniczu Lubelszczyzny i Małopol- 70. XX w. przebiegała od południowej ski, np. Puszczy Solskiej i Lasów Janow- Finlandii, przez tereny w rejonie Smo- skich. Niewykluczone są dalsze pojawy leńska, następnie Tatarską Autonomiczną puszczyka mszarnego w innych regio- Republikę i dalej ku środkowej części gór nach Polski, w tym w Karpatach i Sude- Ural (Ivanov 1976). W wyniku ekspan- tach (Stajszczyk 2013). sji puszczyk mszarny zaczął gniazdować w południowej Norwegii i Szwecji oraz w centralnej części europejskiej Rosji, Summary gdzie zasiedlił centralną część Federacji Between the 25th March and 2nd April Rosyjskiej, łącznie z okolicami Riazania 2008, in Tłustoręby village (a village in oraz w Baszkirii (Pukinskij 2005, Ławicki Niemodlin community, Voivode- i in. 2013). Populacja białoruska wyraźnie ship), one Great Grey Owl Strix nebu- wzrosła liczebnie i na przełomie XX i XXI losa was observed. It is the first record w. liczyła 50 – 100 par, a obecnie oceniana of this species in the Silesia region. Since została na 100 – 250 par (Gritshik 2006, the 1960s, this boreal species has been Ławicki i in. 2013). Jako lęgowy, puszczyk showing the increase in number and the mszarny pojawił się w 1985 r. w ukraiń- expansion of breeding area in Scandina- skiej części Polesia, zasiedlił także obszar via and Eastern Europe. Since 2010, a few Wołynia, a obecnie kolonizuje tereny nad breeding pairs of this species have been Dnieprem, docierając na południu do re- recorded in the eastern part of the Lublin jonu Kijowa. Wielkość populacji ukra- region (Eastern Poland), and in 2013 sin- ińskiej oceniana jest na 60 – 110 par gle individuals were observed near Biały- (Balashov i in. 1987, Ławicki i in. 2013). stok (Podlasie region) and Mielec (Pod- W ostatnich latach ponownie obserwo- karpacie region). Subsequent records of wany był w republikach nadbałtyckich: this owl species are highly probable in odnotowano jego lęg w Estonii, a poje- other parts of Poland and Central Europe. dyncze ptaki lub pary obserwowano na Łotwie i Litwie (Ławicki i in. 2013). Kontynuowanie przez puszczyka mszarnego ekspansji w kierunku poł-

Ptaki Śląska 20 | Notatki 86 Literatura Alderfer J. 2006. Complete birds of North Ame- Komisja Faunistyczna. 2013c. Strix nebulosa, rica. National Geographic Society. Washington. nr 13272. http://www.komisjafaunistyczna.pl/kf- -pl/kfw_p5_orzeczenia.htm Balashov L.C., Popovitsh S.J. i Petrusenko A.A. 1987. Poleskij zapovednik. w: Kotiatsy I.A. i Prot- Knystautas A.J.V. i Śibnev J.B. 1987. Die Vogel- shenko D.I. (red.) Zapovedniki Ukrainy i Molda- welt Ussuriens. A. Ziemsen Verlag. Wittenberg vii. Mysl. Moskva. Lutherstadt. Dolbik M.S. 1959. Pticy Belorusskogo Polesia. Iz- Ławicki Ł., Abramćuk A.V., Domashevsky S.V., datelstvo Akademii Nauk BSSR. Minsk. Paal U., Solheim R., Chodkiewicz T. i Woźniak B. 2013. Range extension of Great Grey Owl in Eu- Gritshik V.V. 2006. Borodata neyasyt. w: Dubo- rope. Dutch Birding. 35: 145 - 154. vik i in. (red.) Krasnaya kniga Respubliki Bela- rus. Minsk. Mebs T. 1987. Alle europaischen Eulen und Kauze. Franckh-Kosmos. Stuttgart. del Hoyo J., Elliott A. i Sargatal J. (eds.) 1999. Handbook of the Birds of the World. 5. Barn-owl Mikkola H. 1983. Owls of Europe. T i AD Poy- to Hummingbirds. Lynx Edicions. Barcelona. ser. London. Ivanov A.I. 1976. Katalog ptic SSSR. Izdatelstvo Mikuletić J. 2000. Prvo opazovanje bradate sove Nauka. Leningrad. Strix nebulosa v Sloveniji Acrocephalus. 21: 79 – 80. Keller M., Chodkiewicz T. i Woźniak B. 2011. Pusz- czyk mszarny Strix nebulosa nowym gatunkiem Pukinskij J.V. 2005. Borodataya neasyt Strix ne- lęgowym w Polsce. : Ornis Polonica. 52,2. bulosa. Butev i in. (red.) Pticy Rosiji i sopredel- nyh regionov: sovobraznye – diatleobraznye. To- Klakotski V.P. i Vadkovski V.B. 1989. Pripiatskij varishstestvo nautshnyh izdanii KMK. Moskva. zapovednik.: Antonov E.M. i Bershkinkas V.B. (red.) Zapoviedniki Pribaltiki i Belorusi. Mysl. Riabitsev V.K. 2002. Pticy Urala, Priuralia i Za- Moskva. padnoy Sibiri. Izdatelstvo Uralskogo universiteta. Ekaterinburg. Komisja Faunistyczna. 2004. Rzadkie ptaki ob- serwowane w Polsce w roku 2003. Notatki orni- Rogatsheva E.V.1988. Pticy sredney Sibiri. Na- tologiczne. 45, 3. uka. Moskva. Komisja Faunistyczna. 2008. Rzadkie ptaki ob- Sokołowski J. 1972. Ptaki ziem polskich. T.2. serwowane w Polsce w roku 2007. Notatki orni- PWN. Warszawa. tologiczne. 49, 2. Stajszczyk M. 2013. Mszarny w ekspansji. Ptaki Komisja Faunistyczna. 2011. Rzadkie ptaki ob- Polski. 2: 17 - 21. serwowane w Polsce w roku 2010. Ornis Polo- Svensson L., Mullarney K. i Zetterstrom D. 2012. nica. 52, 2. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Komisja Faunistyczna. 2012. Strix nebulosa, Multico Oficyna Wydawnicza. Warszawa. nr 12546. http://www.komisjafaunistyczna.pl/ Tomiałojć L. i Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- kf-pl/kfw_p6_archiwum12.htm ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. T.II. Komisja Faunistyczna. 2013a. Strix nebulosa, PTPP pro Natura. Wrocław. nr 12968. http://www.komisjafaunistyczna.pl/kf- Udvardy M.D.F. i Rayfield S. 1977. The Audubon -pl/kfw_p5_orzeczenia.htm Society Field Guide to North American Birds. Komisja Faunistyczna. 2013b. Strix nebulosa, Western Region. Alfred A. Knopf, inc. New York. nr 13054. http://www.komisjafaunistyczna.pl/kf- Wójciak J., Biaduń W., Buczek T. i Piotrowska M. -pl/kfw_p5_orzeczenia.htm 2005. Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lu- belskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin.

Notatki Notes 87 Ptaki Śląska (2013) 20: 88–96 r e c e i v e d : 1 0 . 0 9 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 13.12.2013

Pierwsze stwierdzenie lęgu „pliszki tundrowej” Motacilla flava thunbergi w województwie śląskim na tle krajowej sytuacji podgatunku, oraz dane dotyczące wybiórczości siedliskowej lęgowych samców First breeding record of the Grey-headed Wagtail Motacilla flava thunbergiin Silesian Voivodeship in connection to the situation of the subspecies in Poland, including the data of its habitat preferences

Grzegorz Kaczorowski ul. Pukarzów 40a, 97-532 Żytno e-mail: [email protected] Stanisław Czyż ul. Leśna 38/31, 32-310 Jaroszowiec e-mail: [email protected]

„Pliszka tundrowa” Motacilla flava thun- w terenie. Nierozróżnialne są również bergi jest jednym z kilkunastu podga- samice poszczególnych podgatunków tunków pliszki żółtej Motacilla flava pliszki żółtej (Alström i in. 2003, Schwe- (Cramp (ed.) 1992, Alström i in. 2003, izer 2005). Gill i Donsker 2013). Areał lęgowy tej Pierwszej obserwacji wskazującej na formy w Zachodniej Palearktyce obej- możliwość lęgu „pliszki tundrowej” na muje Fennoskandię oraz północną Rosję terenie Polski dokonano w r. 1997 w po- sięgając na wschód do Uralu. Najbliżej bliżu miejscowości Pasłęka w wojewódz- polskich granic jej stałe lęgowiska znaj- twie warmińsko-mazurskim, gdzie 17.06. dują się w Estonii (Gluz v. Blotzheim napotkano jednego zaniepokojonego i Bauer 1985). „Pliszka tundrowa” łatwo samca (Komisja Faunistyczna 2003). miesza się z innymi formami pliszki żół- Pierwsze dowody lęgów w kraju odno- tej, stąd niekiedy obserwowane osobniki towano w r. 1998 na Podlasiu: 7.06. koło wykazujące cechy mieszańców podga- Cisówki i 10.06. pod Wizną (E. Pugace- tunkowych są niemożliwe do oznaczenia wicz; Komisja Faunistyczna 2003).

Ptaki Śląska 20 | Notatki 88 „Pliszka tundrowa” w ostatnich latach gowych tego podgatunku pliszki żółtej wykazuje ekspansywność w kierunku (gniazdowanie pewne-22, gniazdowa- południowo-zachodnim (Mundt i Kra- nie prawdopodobne-3; Komisja Fauni- atz 2003). Zjawisko to koresponduje z ob- styczna 2000-2013). Ponadto do r. 2000 serwacjami tej formy na obszarze Polski. stwierdzono w co najmniej siedmiu róż- Do r. 2012 stwierdzono 25 stanowisk lę- nych miejscach Polski pojedyncze samce

19

50

1 2 3

Rycina 1. Rozmieszczenie stanowisk lęgowych samców „pliszki tundrowej” M. f. thunbergi w Pol- sce w latach 1998-2012 z uwzględnieniem typu zajmowanych siedlisk [N=24]: 1- mieszane (łąki i grunty orne), 2 – grunty orne, 3 – łąki i pastwiska. Liniami czerwonymi zaznaczono przebieg granic regionów wg Kondrackiego (2002): na północy kraju - pojezierza i pobrzeża, w środkowej części - niziny środkowopolskie i na południu – wyżyny, przedgórza i góry Figure 1. Distribution of breeding sites of males of the Grey-headed Wagtail M. f. thunbergi in Poland in the years 1998-2012 taking into account the type of habitats occupied [N=24]: 1. mixed (meadows and arable lands), 2. arable lands, 3. meadows and pastures. Red lines mark the boun- daries between regions according to Kondracki (2002): lake lands and seashore lands in the north of the country, lowlands in central Poland and highlands, foothills and mountains in the south

Notatki Notes 89 w środku okresu lęgowego (druga dekada Stwierdzenia dotyczące lęgowości sam- VI – pierwsza dekada VII), co może su- ców „pliszki tundrowej” w Polsce pocho- gerować ich gniazdowanie, choć nie po- dzą z 10 województw: twierdzono tego wobec braku dodat- podlaskiego – 11, podkarpackiego – 2, lu- kowych oznak lęgowości (Tomiałojć belskiego - 2, małopolskiego – 2, mazo- i Stawarczyk 2003). Dotychczasowe sta- wieckiego – 2, pomorskiego – 1, warmiń- nowiska lęgowe „pliszki tundrowej” sko-mazurskiego – 1, świętokrzyskiego w Polsce w większości zlokalizowane są – 1, wielkopolskiego – 1 i ostatnio ślą- na wschód od południka 19o, za wyjąt- skiego – 2 (ryc. 1) (Komisja Faunistyczna kiem stanowiska koło Sypniewa w pasie 2000-2013). Pojezierza Pomorskiego (M. Duda; Kon- W r. 2012 odnotowano (G.Kaczorow- dracki 2002). Najdalej na południu kraju ski i S.Czyż) pierwszy lęg tego podga- wykazana została na stanowisku koło Łą- tunku pliszki żółtej w woj. śląskim. czan w Małopolsce (P. Malczyk). W okresie 18.04 – 7.07 stwierdzono samca

Fot. 1. Samiec „pliszki tundrowej” M. f. thunbergi, 05.05.2012, Staropole, gm. Przyrów, woj. śląskie (fot. G. Kaczorowski) Photo 1. Grey-headed Wagtail male in Staropole, Silesian Voivodeship, May 2012

Ptaki Śląska 20 | Notatki 90 Fo. 1. Samiec „pliszki tundrowej” M. f. thunbergi, 29.04.2012, Podsłoda, gm. Lelów, woj. śląskie (fot. G. Kaczorowski) Photo 1. Grey-headed Wagtail male in Podsłoda, Silesian Voivodeship, April 2012

(m. in. wlatującego z pokarmem w miej- Wybiórczość siedliskowa „pliszki tun- sce gniazdowania) w pobliżu wsi Staro- drowej” w Polsce. pole w gminie Przyrów. Obserwacja ta „Pliszka tundrowa” w obszarze swo- uzyskała pozytywne orzeczenie Komisji jego areału występowania lęgowego pre- Faunistycznej, a gniazdowanie uznano feruje obszary bagienne (van Oosten za pewne (KF 2013). W odległości ok. i Emtsev 2013). W zupełnie odmiennych 8 km od tego miejsca, koło wsi Pod- siedliskach lęgowych podgatunek ten słoda w gminie Lelów, w okresie 14.04 – został stwierdzony na obszarze woj. ślą- 1.07.2012 obserwowano (G.Kaczorowski skiego. Oba samce „pliszki tundrowej” i S. Czyż) kolejnego samca „pliszki tun- w parach lęgowych były obserwowane drowej” bez pewnych oznak lęgowości. w krajobrazie rolniczym, który stanowiły Widziano tylko toki i akt kopulacji wo- pola uprawne z elementami ugorów, odło- bec czego Komisja Faunistyczna uznała gowanych pól i płatami wyłączonymi gniazdowanie tego samca tylko za praw- z użytkowania rolniczego. W przypadku dopodobne. Ptaki z obydwu stanowisk samca spod Staropola był to rozdrob- wykazywały typowe cechy „pliszki tun- niony i ekstensywnie użytkowany kra- drowej” (Svensson 1992, Alstrom i in. jobraz rolniczy, typowy dla obszaru Ma- 2003, Cofta 2007). łopolski (Tryjanowski i in. 2009, Tworek

Notatki Notes 91 2010). Na powierzchni tej występowały korzystywanymi przez samca była po- niewielkie pola z uprawami roślin okopo- lna droga z poboczami oraz przylegają- wych i zbóż jarych, liczne miedze i odło- cymi do nich gruntami ornymi z uprawą gowane pole z pojedynczymi krzewami zbóż jarych i odłogowane pole. Ważnym wierzby Salix sp.. Miejscem gdzie znajdo- elementem krajobrazu w siedlisku były wało się gniazdo była uprawa pszenżyta dwa klony zwyczajne Acer platanoides jarego w bezpośredniej bliskości miedzy. rosnące przy miedzy, które były bardzo Gniazda nie szukano, ograniczając się do często wykorzystywane przez samca jako obserwacji ptaka noszącego pokarm. Sa- miejsce schronienia przed drapieżnikami miec ze stanowiska koło Podsłody prze- i jako stanowisko obserwacyjne w okre- bywał w uprawach rolnych na styku go- sach silnego zaniepokojenia. Na stanowi- spodarki ekstensywnej i intensywnej, sku tym obserwowano zaloty i kopulację choć to drugie siedlisko wykorzystywane na polnej drodze. Opisane wyżej stano- było tylko wyjątkowo (podczas zbierania wiska w porównaniu z doniesieniami pokarmu). Głównymi elementami wy- o lęgach „pliszki tundrowej” na łąkach

Tabela 1. Zmienne ilościowe opisujące siedliska stanowisk lęgowych samców „pliszki tundro- wej” w Polsce Table 1. Quantitative variables describing the habitats of breeding sites of males of the Grey-he- aded Wagtail in Poland

Zakres Liczba stanowisk Zmienna (min-max) [m] Me number of sites range wysokość n.p.m 24 -3 - 270 135,5 altitude odległość od zabudowy 13 100 - 1700 500,0 distance to buildings odległość od linii energetycznych 12 0 - 600 300,0 distance to power lines odległość od lasu <10 ha 12 100 - 1000 450,0 distance to forest odległość od lasu >10ha 12 500 - 3400 1085,0 distance to forest odległość od wody 14 2 - 2500 60,0­ distance to water

Ptaki Śląska 20 | Notatki 92 Podlasia i Mazowsza, dowodzą szerszego zajmowanych przez te samce. W ankie- spektrum wykorzystywania siedlisk niż cie zadano pytania związane ze zmien- dotąd sądzono (Mundt i Kraatz 2003, nymi ilościowymi i jakościowymi, które Nowak i Sachanowicz 2004, van Oosten charakteryzowały środowisko lęgowe. i Emtsev 2013; ryc. 2). Zmienne wskazane w ankiecie zaczerp- Pośród znalazców lęgów z samcami nięto z pracy Tworka (2010). Zebrano ma- „pliszek tundrowych” w Polsce rozesłano teriał z 24 stanowisk lęgowych. Dane na ankietę z prośbą o określenie siedlisk temat wysokości nad poziom morza po-

Tabela 2. Zmienne jakościowe wyodrębnione na stanowiskach lęgowych Table 2. Qualitative variables distinguished on breeding sites

Zmienne jakościowe Liczba stanowisk Qualitative variables number of sites Typ zagospodarowania Type of landuse Intensywny/ Intensive 0 Ekstensywny/ Extensive 13 Pośredni/ Medium 1 Struktura zadrzewień Structure of trees Brak drzew i krzewów 2 No trees & bushes Pojedyncze drzewa i krzewy 10 Single trees & bushes Rzędowa – wzdłuż dróg,rowów,miedz itp. 2 Raw of trees Pasowa- więcej niż 2 rzędy 0 More than 2 raws Inne elementy krajobrazu Other landscape elements Ugory, odłogi, nieużytki 6 Fallows Szuwary roślinności zielnej, turzycowiska 3 Herbaceous vegetation, sedge meadows

Notatki Notes 93 (N) 7 6 5 4 3 2 1 0 1998-2002 2003-2007 2008-2012

1 2 3

Rycina 1. Struktura siedlisk zajmowanych przez „pliszkę tundrową” M. f. thunbergi w Polsce w rozbiciu na okresy pięcioletnie [N = 24]: 1 – mieszane łąki i grunty orne, 2 – grunty orne, 3 – łąki i pastwiska Figure 1. Structure of habitats occupied by the Grey-headed Wagtail M. f. thunbergi in Poland di- vided into the periods of five years [N = 24]: 1. mixed meadows and arable lands, 2. arable lands, 3. meadows and pastures

brano ze strony www.wysokosc.mapa. stanowisk „pliszki tundrowej” w Polsce info.pl. występowały też ugory, odłogowane pola, Zestawienie wyników ankiety opisu- nieużytki. W krajobrazie łąkowo-pastwi- jących siedliska lęgowe samców „pliszki skowym licznie wykazywano turzycowi- tundrowej” w Polsce przedstawiają tabele ska i szuwary roślinności zielnej wyrosłej 1 i 2. „Pliszka tundrowa” na obszarze Pol- po zaprzestaniu działalności rolniczej ski zasiedla obszary typowo nizinne (do Stanowiska lęgowe zlokalizowane były 300 m n.p.m). Wszystkie analizowane minimum 100 m od zabudowy, zwartych siedliska lęgowe znajdowały się w tere- zadrzewień i lasów. Podgatunek ten unika nie rolniczym o ekstensywnym typie go- także rozbudowanych form zadrzewienia spodarowania. Charakterystyczna była np. typu pasowego czy alei wzdłuż dróg. duża mozaikowatość siedlisk i elementy Ważnym czynnikiem natomiast w jej sie- drobnoskalowego rolnictwa typowego dla dlisku okazują się być pojedyncze krzewy wschodniej połowy kraju. W większości i drzewa (71% ankietowanych stanowisk;

Ptaki Śląska 20 | Notatki 94 N=14). Siedliska lęgowe z reguły położone Podziękowania były w bliskim sąsiedztwie wody. Autorzy ninieszego opracowania dziękują Samce „pliszki tundrowej” nie unikają li- za pomoc i cierpliwość przy wypełnia- nii przesyłowych prądu, a w dwóch przy- niu ankiety nastepującym obserwatorom: padkach wykazano, że linie znajdowały J. Ciosek, M. Duda, M. Filipiuk, Z. Kaj- się nawet w terytorium lęgowym (Me = zer, D. Kilon, Ł. Krajewski, P. Malczyk, 300 m; N=12). Wykorzystują je jako do- M. Polakowski, E. Pugacewicz, A. Sikora, bre miejsca do śpiewu i obserwacji rewiru. T. Tumiel i M. Wachecki. Im dalej na południowy-zachód tym czę- ściej samce „pliszki tundrowej” z sami- Summary cami były stwierdzane w uprawach rol- In 2012, near Staropole village (Przy- nych. Występowanie „pliszki tundrowej” rów community) the first breeding record w uprawach rolnych na południu kraju of the Grey-headed Wagtail Motacilla wydaje się być zgodne z trendami wy- flava thunbergiin in Silesian Voivodeship kazywanymi w MPPL dla podgatunku was confirmed. This form of Yellow Wag- nominatywnego pliszki żółtej, która wy- tail nests in the northern areas of Western cofuje się z łąk, będących siedliskiem Palearctic. In the recent years, it has been bardziej naturalnym i zaczyna wtórnie showing its south-western expansiveness. zasiedlać pola uprawne (Kuczyński i Chy- By the year 2012, 25 breeding sites of ma- larecki 2012). Podobne zjawisko można les ofthe Grey-headed Wagtail were ob- obserwować u innego gatunku związa- served in Poland, with the southernmost nego z obszarami bagiennymi – błot- site in Łączany, Lesser Poland region. niaka łąkowego (Mirski i in. 2009; Wią- In the main area of occurrence, the sub- cek 2009). Ponadto, jest prawdopodobne, species prefers wetlands. Observations że samce „pliszki tundrowej” w Polsce łą- performed in Poland show a broader czą się w pary z samicami podgatunku spectrum of habitats occupied. nominatywnego i to samice decydują o zmianie siedliska.

Notatki Notes 95 Literatura Alström P., Mild K., Zetterstrom B. 2003. Pipits Komisja Faunistyczna. 2012. Rzadkie ptaki ob- & Wagtails of Europe, Asia and America. Helm serwowane w Polsce w roku 2011. Orn. Pol. 53: identification guides. London 105-140. Cofta T. 2007. Rozpoznawanie pliszek Motacilla: Komisja Faunistyczna. 2013. Rzadkie ptaki ob- żółtej M. flava, cytrynowej M. citreola, górskiej serwowane w Polsce w roku 2012. Orn. Pol. 54: M. cinerea i siwej M. alba. Ptaki Polski 5: 8-13. 109-150. Cramp S. (ed.). 1992. The Birds of the Western Kondracki J. 2002. Geografia fizyczna Polski. Palearctic. Vol. 6. Oxford University Press, PWN. Warszawa Oxford Mirski P., Krupiński D., Lewtak J., Lewtak M., Gill F, Donsker D. (Eds). 2013. IOC World Bird Menderski S. 2009. Pokarm polnej populacji List (v 3.4). Available at http://www.worldbird- błotniaka łąkowego Circus pygargus w okresie names.org. Glutz v. Blotzheim U.N., Bauer K.M. pisklęcym na Nizinie Południowopodlaskiej i (eds). 1985. Handbuch der Vogel Mitteleuropas. Mazowieckiej. Not. Orn. 50: 55-58. 10. Alula-Verlag, Wisebaden. Mundt J., Kraatz U. 2003. Stwierdzenia lęgów Kuczyński L., Chyralecki P. 2012. Atlas pospo- oraz obserwacje w sezonie lęgowym „pliszki tun- litych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, drowej” Motacilla flava thunbergi w północno- wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, War- -wschodniej Polsce. Not. Orn. 44: 58-61. szawa. Nowak D., Sachanowicz K. 2004. Stwierdzenia Komisja Faunistyczna. 2000. Rzadkie ptaki ob- lęgów „pliszki tundrowej” Motacilla flava thun- serwowane w Polsce w roku 1998. Not. Orn. 41: bergi na Mazowszu. Not. Orn. 45: 54-55. 29-53. Schweizer M. 2005. Hybridization between Blue- Komisja Faunistyczna. 2002. Rzadkie ptaki ob- -headed Wagtail and Ashy-headed Wagatil in serwowane w Polsce w roku 2001. Not. Orn. 43: Switzerland. Dutch Birding 27: 235-241. 177-195. Svensson L. 1992. Identification Guide to Euro- Komisja Faunistyczna. 2003. Rzadkie ptaki ob- pean Passerines. Stockholm. serwowane w Polsce w roku 2002. Not. Orn. 44: Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- 195-219. ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP Komisja Faunistyczna. 2004. Rzadkie ptaki ob- „pro Natura”. Wrocław. serwowane w Polsce w roku 2003. Not. Orn. 45: Tryjanowski P., Kuźniak S., Kujawa K., Jerzak 169-194. L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Komisja Faunistyczna. 2005. Rzadkie ptaki ob- Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Poznań. serwowane w Polsce w roku 2004. Not. Orn. 46: Tworek S. 2010. Czynniki wpływające na wy- 157-178. stępowanie ptaków lęgowych w krajobrazie rol- Komisja Faunistyczna. 2007. Rzadkie ptaki ob- niczym południowej Polski. Studia Naturae 58. serwowane w Polsce w roku 2006. Not. Orn. 48: Van Oosten H., Emtsev A. 2013. Putative Segre- 107-136. gation of Two Yellow Wagtail Taxa by Breeding Komisja Faunistyczna. 2008. Rzadkie ptaki ob- Habitat in Western Siberia: Possible Implications serwowane w Polsce w roku 2007. Not. Orn. 49: for Motacilla flava Taxonomy. Ardea 101(1):65-70. 81-115. Wiącek J. 2009. Nest site selection of Montagu’s Komisja Faunistyczna. 2009. Rzadkie ptaki ob- Harrier Circus pygargus breeding in natural habi- serwowane w Polsce w roku 2008. Not. Orn. 50: tats in eastern Poland. Ardea 97, 1: 117–119. 111-142. Komisja Faunistyczna. 2010. Rzadkie ptaki ob- serwowane w Polsce w roku 2009. Orn. Pol. 51: 117-148.

Ptaki Śląska 20 | Notatki 96 Ptaki Śląska (2013) 20: 97–100 received: 19.09.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 20.11.2013

Nietypowe miejsce lęgu pliszki cytrynowej Motacilla citreola Atypical breeding location of Citrine Wagtail Motacilla citreola

Szymon Beuch ul. Nickla 27/6, 41-908 Bytom e-mail: [email protected]

Od czasu pierwszych lęgów pliszki cy- W dniach 25.05–26.06.2012 r. wraz trynowej Motacilla citreola w Polsce ga- z Adrianem Ochmannem stwierdziliśmy tunek ten wyraźnie zwiększył swój zasięg lęg pliszki cytrynowej w zupełnie odmien- i liczebność. Obecnie jego gniazdowanie nym środowisku. Początkowo obserwa- stwierdzono już w większości regionów cje pary ptaków prowadziliśmy nad nie- kraju, choć nadal jest to gatunek rzadki wielkim (ok. 3 ha), zalanym zapadliskiem (Meissner i Skakuj 1997, Tomiałojć i Sta- kopalnianym otoczonym polami upraw- warczyk 2003). Liczebność pliszki cytry- nymi. Miejsce to zlokalizowane było po- nowej szacuje się aktualnie na 25–50 par, między centrum Bytomia (woj. śląskie) a jej główne krajowe lęgowiska znajdują a dużą jego dzielnicą, Miechowicami, przy na Bagnach Biebrzańskich, nad zbiorni- trwającej budowie obwodnicy miasta. Za- kiem Siemianówka i nad Zatoką Pucką chowanie się ptaków w kolejnych dniach (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Polakow- sugerowało, że para może tam gniazdo- ski i Niedźwiecki 2006, Sikora i Chyla- wać. Samica pokazywała się rzadko, była recki 2007). Gatunek ten gniazduje na bardzo skryta i ostrożna. Ptaki pojawiały podtopionych łąkach i turzycowiskach się najczęściej naprzemiennie, co mogło z pojedynczymi krzewami lub na torfowi- sugerować, że zmieniają się one w gnieź- skach, choć istotne wydaje się tu również dzie podczas wysiadywania. W dniu 18.06. sąsiedztwo otwartego zbiornika wodnego zaobserwowałem zaniepokojoną parę na lub cieku (Ściborska 2004, Cramp 2009, skraju pola uprawnego, tuż przy budo- Sikora i Chylarecki 2007). Podobne pre- wanej obwodnicy. Tydzień później w tym ferencje siedliskowe pliszka cytrynowa samym miejscu obydwa ptaki nosiły po- ma także na stanowiskach zajmowanych karm do gniazda. Karmienie trwało do efemerycznie, np. na zbiornikach Turaw- 26.06. włącznie, a następnego dnia lęg skim, Świerklaniec, Orawskim czy w do- został zniszczony przez nieznany gatu- linie Warty (Wojciechowski 1998, Szlama nek ssaka (wydeptana ścieżka w zbożu i in. 2006, Wilki in. 2009, Grzybek 2013). i wywleczone gniazdo). Obserwacja uzy-

Notatki Notes 97 skała pozytywne orzeczenie Komisji Fau- rzystających z ciągników rolniczych oraz nistycznej, a gniazdowanie uznano za ok. 20 m od budowanej obwodnicy By- pewne (Komisja Faunistyczna 2013). tomia. Wiązało się to ze stałą obecnością W odróżnieniu od typowych preferen- ciężkich maszyn i robotników w bezpo- cji siedliskowych tego gatunku lęg opi- średnim jego sąsiedztwie. Obserwowany sywanej pary pliszek cytrynowych miał lęg przetrwał również zabiegi opryski- miejsce w krajobrazie rolniczym. Znale- wania środkami owadobójczymi pobli- zione gniazdo umieszczone było na wy- skiego pola, o czym świadczyły koleiny niesieniu, w porastającej suchą ziemię traktora w odległości ok. 3 m od gniazda. mieszanej uprawie jęczmienia Hordeum Najbliższy zbiornik wodny oddalony był sp. i owsa Avena sp., (fot. 1). Uwite było od gniazda o ok. 270 m, ale ptaki żero- w płytkim dołku w ziemi, materiał bu- wały na nim tylko w trakcie wysiady- dowlany stanowiły przede wszystkim wania. Pokarm dla piskląt zbierany był suche źdźbła traw, czarka natomiast wy- w najbliższym sąsiedztwie gniazda – naj- ścielona była sierścią. Nie stwierdzono częściej w podtopionym rowie przy bu- (częstego dla pliszki cytrynowej) przy- dowanej obwodnicy, jak również na su- krycia gniazda okapem roślinności (Ści- chej ścieżce lub bezpośrednio na polu. borska 2004). Gniazdo znajdowało się ok. Wybór takiego miejsca lęgu przez ptaki 10 m od polnej drogi stale uczęszczanej jest niejasny. W najbliższym otoczeniu przez spacerowiczów i używanej przez ko- wspomnianego wcześniej zbiornika znaj-

Fot. 1. Umiejscowienie gniazda pliszki cytrynowej Motacilla citreola w Bytomiu, czerwiec 2012 r. Photo 1. Location of the Citrine Wagtail nest in Bytom, June 2012

Ptaki Śląska 20 | Notatki 98 duje się kilka hektarów rzadko penetro- Ryzhanovskii 2012). Na południowym wanych przez ludzi łąk świeżych, które skraju zasięgu występowania gatunek ten zdecydowanie bardziej odpowiadałyby zasiedla wprawdzie pola ryżowe (Cramp preferencjom siedliskowym tego gatunku. 2009), ale są to środowiska wilgotne, które Co więcej, teren oddalony jest o niecałe trudno porównywać do upraw zboża. Jed- 10 km od zbiornika Świerklaniec, gdzie nak Paludan (1959), który opisuje zasie- w latach 1999–2002 pliszki cytrynowe od- dlającą wyżyny Afganistanu populację bywały lęgi w typowym dla nich środo- z podgatunku M. c. calcarata, podaje, że wisku (Szlama i in. 2006). pliszka cytrynowa preferuje tam bardziej Biotop lęgowy pary pliszek cytryno- suche, trawiaste tereny położone w do- wych w Bytomiu zdecydowanie bardziej linach rzecznych, a nawet „pola” wokół odpowiadał środowisku preferowanemu wsi (nie precyzując, o jakich uprawach przez pliszkę żółtą Motacilla flava (Al- mowa). W europejskiej części Rosji wraz ström i Mild 2003). Jednak stwierdzone ze stale postępującym wzrostem liczeb- w Polsce lęgi par mieszanych pliszki cy- ności gatunku i ciągłym poszerzaniem trynowej i żółtej (np. na Zbiorniku Tu- areału obserwuje się coraz częstsze zasie- rawskim i odstojnikach we Wrocławiu) dlanie terenów w pobliżu ludzkich siedzib, zlokalizowane były również w siedliskach również w krajobrazie rolniczym (V. Ar- podmokłych, czyli typowych dla M. citre- khipov – inf. ustna). Wraz ze wzrostem ola i tolerowanych przez M. flava (Rusiecki liczebności krajowej populacji pliszki 2012). Z drugiej strony, znane są przypadki cytrynowej można spodziewać się coraz gniazdowania par mieszanych w krajobra- większej liczby lęgów w nietypowych dla zie rolniczym. W Holandii stwierdzono tego gatunku siedliskach, także w krajo- lęg w uprawie buraków cukrowych, choć brazie rolniczym. dokładna lokalizacja gniazda nie została ustalona (Draaijer i Slaterus 2012). Summary Znanych jest wiele gatunków ptaków, Between May 25 th and June 26th 2012 których preferencje siedliskowe są sto- in Bytom (Silesian Voivodeship, Southern sunkowo stałe (np. Kozulin i Flade 1999, Poland), the breeding of Citrine Wagtail Polak 2009). Podobnie w przypadku in atypical habitat was observed. The nest pliszki cytrynowej wybierane przez nią was located near the city center, within siedliska lęgowe są najczęściej typowe (np. the distance of 20 m from a bypass un- Cramp 2009). Taka sytuacja ma miejsce der construction, in a barley and oat crop. w jej zwartym zasięgu występowania, np. Wet meadows and peatlands, including na Syberii albo we wschodniej Ukrainie, those in the dense breeding area of Sibe- gdzie zasiedla bagienne doliny rzeczne ria and Ukraine, are a typical breeding i podmokłe torfowiska w tundrze. Nawet environment of this species. In Poland, populacje górskie z Kaszmiru i Pamiru the population of Citrine Wagtail amo- wybierają na lęgi miejsca wilgotne, np. unts to 20 – 50 pairs, and main breeding wysokogórskie torfowiska (Panchenko grounds are located in the Northern and i Lesnicky 2009, Klestov i Gavris 2010, North-Eastern part of the country.

Notatki Notes 99 Literatura: Alström P., Mild K. 2003. Pipits and wagtails of cja. Zakład Hydrobiologii, Uniwersytet w Bia- Europe, Asia and North America: identification łymstoku, Białystok. and systematics. Princeton University Press, Polak M. 2012. Habitat preferences of the sympa- Princeton. tric barred warbler (Sylvia nisoria) and the red- Cramp S. 2009. Birds of the Western Palearctic.. -backed shrike (Lanius collurio) breeding in cen- BirdGuides [CD ROM]. Oxford University Press, tral Poland. Ann. Zool. Fennici 49: 355–363. Oxford. Rusiecki S. 2012. Mieszane lęgi pliszki cytrynowej Draaijer L., Slaterus R. 2012. Gemengd broedge- Motacilla citreola i pliszki żółtej Motacilla flava val van Citroenkwikstaart en Gele Kwikstaart na polach irygacyjnych we Wrocławiu. Ptaki Ślą- bij Zeewolde in 2011. Dutch Birding 34(2): 85-91. ska 19: 132-135. Grzybek J. 2013. Pliszka cytrynowa Motacilla ci- Ryzhanovskii V. N. 2012. The Phenomenon of Spa- treola nowym gatunkiem lęgowym w Wielkopol- tial Distribution of the Citrine Wagtail (Motacilla sce. Ptaki Wielkopolski 2: 125-126. citreola) in the North of Western Siberia and Its Ecological Interpretation. Russian Journal of Eco- Klestov N.L., Gavris G.G. 2010. O rasselenii zhel- logy 43: 148-154. togolovoy tryasoguzki Motacilla citreola na ter- ritorii Ukrainy. Russkiy ornitologicheskiy zhur- Sikora A., Chylarecki P. 2007. Pliszka cytrynowa nal 19: 101-102. Motacilla citreola. [W]: Sikora A., Rohde Z., Gro- madzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (Red.). Komisja Faunistyczna 2013. Rzadkie ptaki ob- Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski serwowane w Polsce w roku 2012. Ornis Pol. 54: 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 109-150. Poznań. Kozulin A., Flade M. 1999. Breeding habitat, Szlama D., Belik K., Grochowski T., Kokoszka K., abundance and conservation status of the Aqu- Kościelny H., Ochmann A., Ostański M., Skóra M., atic Warbler Acrocephalus paludicola in Belarus. Wojtczak J. 2006. Ptaki Zbiornika Świerklaniec. Vogelwelt 120: 97–111. Ptaki Śląska 16: 71–90. Meissner W., Skakuj M. 1997. Pierwsze lęgi pliszki Ściborska M. 2004. Breeding biology of the citrine cytrynowej Motacilla citreola w Polsce oraz wagtail (Motacilla citreola) in the Gdańsk region zmiany zasięgu areału lęgowego tego gatunku w (N Poland). J. Ornithol 145: 41-47. Europie. Not. Orn 38: 51-60. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Pol- Paludan K. 1959. On the birds of Afghanistan. ski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Pol- Vidensk. Medd. Dansk Narurh, Foren. skie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Na- Panchenko S.G., Lesnicky V.V. 2009. O gnezdova- tura”, Wrocław. nii zheltogolovoy tryasoguzki Motacilla citreola Wilk T., Kajtoch Ł., Bielański W. 2009. The third v Luganskoy oblasti. Russkiy Ornitologicheskiy record of breeding Citrine Wagtail (Motacilla ci- Zhurnal 18: 273-274. treola) in Slovakia. Tichodroma 21: 96-98. Polakowski M., Niedźwiecki S. 2006. Rozdział IX: Wojciechowski A. 1998. Pliszka cytrynowa Mota- Awifauna zbiornika Siemianówka, str.: 181 - 192. cilla citreola nowy gatunek lęgowy w awifaunie [W]: Górniak A. (red.). Ekosystem zbiornika Sie- Śląska. Ptaki Śląska 12: 155-156. mianówka w latach 1990 - 2004 i jego rekultywa-

Ptaki Śląska 20 | Notatki 100 Ptaki Śląska (2013) 20: 101–103 received: 16.07.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 20.11.2013

Nietypowa konstrukcja gniazda remiza Remiz pendulinus Atypical construction of a Penduline Tit Remiz pendulinus nest

Szymon Beuch ul. Nickla 27/6, 41-908 Bytom e-mail: [email protected]

Dnia 10.05.2009 r. na wale zbiornika materiału gniazdowego, pozbawionym Świerklaniec w miejscowości Niezdara faktycznej komory lęgowej. Przy gnieździe (gm. Ożarowice, pow. tarnogórski) zaob- kilka razy pojawił się samiec remiza. Cały serwowałem gniazdo remiza Remiz pen- czas się odzywając, wchodził do gniazda, dulinus o nietypowym kształcie (fot. 1). po kilku minutach opuszczał je, po czym Zbudowane było na końcu gałęzi brzozy znów wracał. Ptak wchodził i wychodził Betula sp., na wysokości ok. 7 m nad roz- zawsze tylko jednym wejściem – tym lewiskiem po zewnętrznej stronie wału. z wplecioną w „komorę” rurką wlotową Gniazdo składało się z dwóch splecionych (fot. 1). W trakcie obserwacji trwającej ze sobą „komór” – jedna wisząca pionowo około 15 minut nie stwierdziłem nosze- i druga o bardziej wydłużonej, poziomej nia materiału ani poprawiania konstrukcji konstrukcji. Nie wiadomo jednak, czy gniazda, nie widziałem również jego de- obydwa elementy były faktycznymi ko- montowania. Ptak nie nosił też pokarmu. morami lęgowymi, ponieważ nie skontro- Podczas kolejnych kontroli zbiornika lowano wnętrza gniazda. Posiadało ono (17.05. i 7.06.) nie stwierdziłem już obec- co najmniej dwa naprzeciwległe otwory ności żadnego ptaka dorosłego przy gnieź- wlotowe. Pierwszy otwór znajdował się dzie, a ono samo wisiało w niezmienio- w szczytowej części jednej z „komór”, tuż nej formie. W kolejnych dniach czerwca przy opleceniu gałęzi i pozbawiony był gniazdo zupełnie zniknęło. Możliwe, że rurki wlotowej. Drugi otwór znajdował zostało zdjęte przez człowieka, ponie- się w połowie wysokości drugiej „komory”, waż wisiało blisko ścieżki i było dość ła- tak jakby rurka wlotowa była z nią sple- two osiągalne z wysokości wału zbiornika. ciona. Niewykluczone, że druga „komora” Nie udało się więc wykonać pomiarów była w istocie nietypowym nadmiarem gniazda ani ustalić statusu lęgu.

Notatki Notes 101 Fot. 1. Gniazdo remiza Remiz pendulinus o nietypowym kształcie znalezione w maju 2009 roku w Niezdarze, nad zbiornikiem Świerklaniec (fot. S. Beuch) Photo 1. Penduline Tit nest in atypical shape found in May 2009 in Niezdara, near Świerklaniec reservoir

Gniazda remiza o kształcie wyraź- (Schönfeld 1994). Takie drugie gniazdo nie odbiegającym od normy należą do bywa dobudowywane przez samca nawet rzadkości (B. Czyż, W. Bagiński – inf. li- wówczas, gdy w pierwszym trwa już wy- stowna). Najczęściej spotykaną anomalią siadywanie (Cramp 2009). Konstrukcja są gniazda z jedną komorą i dwiema rur- znaleziona przeze mnie nad zb. Świerkla- kami wlotowymi (Schönfeld 1994, Cramp niec najbardziej przypominała gniazdo 2009). Na 534 gniazda ze zniesieniem podwójne, jednak podłużny kształt jed- przebadane w latach 2002–2012 (bez nej z „komór” i nietypowe usytuowanie 2009–2010) na stawach w Dolinie Baryczy otworu wlotowego nie nawiązują budową nie więcej niż 10–15 było zbudowanych do tego typu anomalii. w ten sposób (B. Czyż – inf. listowna). Inne nietypowe kształty gniazd tego Inną niecodzienną konstrukcją gniazd gatunku należą do wyjątków. Wszel- remizów są gniazda podwójne – dwa zbu- kie odchylenia są najczęściej związane z dowane blisko siebie na jednej gałęzi lub nietypowym kształtem gałęzi, na której częściowo splecione ze sobą komorami plecione jest gniazdo albo z niedoborem

Ptaki Śląska 20 | Notatki 102 któregoś z podstawowych materiałów Podziękowania budulcowych (Schönfeld 1994). Gniazda Dziękuję dr Beacie Czyż i Wiesławowi o nietypowych kształtach mogą powsta- Bagińskiemu za przekazanie swoich da- wać również w sytuacji, w której gniazdo nych o typowych i nietypowych gniaz- porzucone lub częściowo rozebrane (np. dach remizów oraz podsunięcie cennej rozkradziono materiał) jest następnie, po literatury dotyczącej biologii lęgowej re- przerwie, odbudowywane. Takie gniazda miza, a przede wszystkim za zmotywo- charakteryzują się różnego rodzaju niesy- wanie do napisania tej notatki. metrycznością w wyglądzie poszczegól- nych elementów budowy – nienaturalnie rozdętą rurką wlotową, rurką z „klapką” Summary przed otworem wlotowym czy „wielo- On May 10th 2009, a Penduline Tit kształtną” komorą gniazdową (Schönfeld nest characterized by atypical construc- 1994). Trudno ustalić, jaka była geneza tion was found near Świerklaniec rese- powstania gniazda uwitego na wale zb. rvoir ( region). It probably Świerklaniec i czy ptaki spróbowały od- included two chambers (one of them unu- być w nim lęg. Tę ostatnią kwestię kom- sually horizontal and elongated) as well plikuje dodatkowo biologia lęgowa re- as at least two opposite inlets. A male ob- miza, u którego pisklętami opiekuje się served near the nest used only one of the zawsze jeden rodzic, a nierzadko oby- inlets. The nest was the most similar to dwa ptaki z pary zostawiają lęg, co mo- double nests known from literature, but gło mieć miejsce w przypadku opisywa- it was visibly different in shape from their nego gniazda. Nietypowe konstrukcje typical structure. The origins of such a gniazd u remizów są na tyle rzadko spo- nest remain unclear. The phenomenon of tykane, że nie wiadomo, czy ich kształt creating Penduline Tit nests in unusual ma istotny wpływ na sukces lęgowy pary. shapes is uncommon. Tym bardziej, że samica dokonuje wy- boru gniazda zwykle na etapie począt- Literatura kowym (forma „koszyka”) i dalsza bu- Cramp S. 2009. Birds of Western Palearctic. Bird- dowa odbywa się już wspólnie (Schönfeld Guides [CD-ROM]. Oxford University Press, 1994). Badania Hoi’a i innych (1994) wy- Oxford. kazały, że największe znaczenie w wybo- Hoi H., Schleicher B., Valera F. 1994. Female mate choice and nest desertion in Penduline Tits, Re- rze gniazda przez samicę ma jego wiel- miz pendulinus: the importance of nest quality. kość i grubość dna, co ma szczególne Anim. Behav. 48: 743–746. znaczenie na początku sezonu lęgowego Scheicher B., Hoi H., Valera F. 1996. Seasonal (Schleicher i in. 1996). change in female mate choice criteria in Pendu- line Tits Remiz pendulinus. Ardeola 43: 19–29. Schönfeld M. 1994. Die Beutelmeise. Die Neue Brehm-Bücherei 599. Westarp Wissenschaften, Magdeburg.

Notatki Notes 103 Ptaki Śląska (2013) 20: 104–109 r e c e i v e d : 2 0 . 1 2 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 22.12.2013

Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w roku 2013 Wintering of water birds in Silesia in the year 2013

Paweł Grochowski ul. Pałucka 51/5, 54-153 Wrocław e-mail: [email protected]

Szymon Beuch ul. Nickla 27/6, 41-908 Bytom e-mail: [email protected]

Liczenia zimujących ptaków wodnych W roku 2013 stwierdzono zimowa- na Śląsku w roku 2013 były trzecią taką nie 51 gatunków ptaków wodnych, czyli akcją przeprowadzoną w ramach ogól- o 5 gatunków więcej niż w roku 2011 nopolskiego Monitoringu Zimujących i o 6 gatunków mniej niż w roku 2012 Ptaków Wodnych (MZPW). Większość (Grochowski i Beuch 2012). Łączna li- danych zebrano w dniach 11–14 stycz- czebność zaobserwowanych ptaków nia. Liczenia obejmowały stałe obiekty wyniosła ponad 220 tysięcy osobników zgłoszone do MZPW i Monitoringu Noc- (tab. 1), co jest dotychczas najlepszym legowisk Gęsi oraz szereg innych obiek- wynikiem osiągniętym podczas zimo- tów nie objętych w/w programami (rys. wych liczeń na Śląsku (Czapulak 1986, 1). Zima 2012/2013 charakteryzowała się Czapulak i Stawarczyk 1988, Czapulak dość zmiennymi warunkami atmosfe- 1991, Czapulak i Betleja 1998, Czapu- rycznymi. Początek grudnia rozpoczął się lak i Betleja 2001, Grochowski i Beuch mrozami, które spowodowały oblodze- 2012). Szczegółowe dane na temat liczeb- nie wielu zbiorników wodnych. Od dru- ności poszczególnych gatunków zostały giej połowy grudnia do początku stycznia przedstawione w tabeli 1. Najliczniej- utrzymywała się dodatnia temperatura, szym gatunkiem była krzyżówka, jej li- a następnie w weekend, w którym trwały czebność wyniosła ponad 106 tysięcy. liczenia, nastąpił gwałtowny jej spadek Ostatni raz liczebność krzyżówki prze- poniżej zera. Zlodzeniu uległy głównie kraczała 100 tysięcy podczas czterech zbiorniki wodne w zakresie od 20% do zim na przełomie lat osiemdziesiątych nawet 100%. W przypadku rzek zlodze- i dziewięćdziesiątych (Czapulak 1991, nie było bliskie zeru. Czapulak i Betleja 1998). Podobnie jak

Ptaki Śląska 20 | Materiały 104 w ubiegłych latach największe koncen- Czwartym pod względem liczebności ga- tracje krzyżówki zanotowano na zbior- tunkiem była śmieszka (ponad 4000 os.). niku Nyskim (7300 os.) i Otmuchowskim Podobnie jak w przypadku mewy siwej (6100 os). Stosunkowo licznie gatunek (3800 os.) i mewy białogłowej (2800 os.) ten występował we Wrocławiu, gdzie wykazane liczebności były niższe niż w granicach administracyjnych miasta w dwóch poprzednich latach od 6 do zimowało około 12 tysięcy osobników. 20% (Grochowski i Beuch 2012). Piątym Drugim pod względem liczebności ga- pod względem liczebności gatunkiem tunkiem była gęś zbożowa, jej liczebność był kormoran, którego ilość (ok. 3900 wyniosła prawie 73 tysiące. Największą os.) w stosunku do rekordowego roku koncentrację zanotowano na zbiorniku 2012 spadła o około 14% (Grochowski Mietkowskim (32 tysiące osobników) i Beuch 2012). Mimo to była to druga pod i Otmuchowskim (21 tysięcy osobników). względem liczebności zimująca popula-

Rycina 1. Lokalizacja obiektów skontrolowanych w trakcie akcji zimowych liczeń w roku 2013, w śląskim regionie ornitologicznym. Figure 1. Location of places controlled within winter censuses in 2013, in the Silesian ornitholo- gical region.

Materiały Materials 105 cja w całej historii liczeń zimowych na chowski, Kamila Grzesiak, Wojciech Śląsku. W pierwszej dziesiątce najlicz- Grzesiak, Radosław Gwóźdź, Zuzanna niej zimujących gatunków znalazła się Hałat, Grzegorz Hebda, Bogdan Horba- także łyska, gęś białoczelna i nurogęś. nowicz, Krystian Jainta, Katarzyna Ja- W przypadku łyski 90% zimującej popu- snosz, Adam Jędrzejko, Marek Kapelski, lacji skupiało się na terenie Górnego Ślą- Marcin Karetta, Kazimierz Kiejza, An- ska. Jej największe koncentracje stwier- toni Knychała, Anna Kogut, Paweł Koło- dzono na zb. Pogoria III (950 os.) oraz na dziejczyk, Krzysztof Konieczny, Łukasz zb. Pławniowice (750 os.). Natomiast nu- Kosicki, Maciej Kowalski, Paulina Ko- rogęś koncentrowała się głównie na Od- zak, Karolina Krawczak, Robert Kruszyk, rze na Dolnym Śląsku, a gęś białoczelna Mateusz Ledwoń, Wiesław Lenkiewicz, przede wszystkim na dużych zbiornikach Julian Lewandowski, Piotr Lewandow- zaporowych – Mietkowskim, Nyskim ski, Leszek Machi, Arkadiusz Makow- i Otmuchowskim. ski, Tomasz Maszkało, Leszek Matacz, Dla 36 gatunków zimujących na Ślą- Nikodem Mazur, Waldemar Michalik, sku stwierdzona liczebność była niższa Przemysław Mickiewicz, Wojciech Mi- niż 1000 osobników. Mimo to – w po- łosz, Maciej Nagler, Adrian Ochmann, równaniu z ogólnopolskimi wynikami Katarzyna Ochmann, Ireneusz Oleksik, Monitoringu Zimujących Ptaków Wod- Beata Orłowska, Krzysztof Ostrowski, nych w roku 2013 – na terenie regionu Marek Pach, Barbara Piechowska, Jo- wykazano znaczną cześć śródlądowej zi- anna Pomorska-Grochowska, Jarosław mującej populacji takich gatunków jak: Regner, Mariusz Rojek, Alfred Rösler, łabędź krzykliwy, cyraneczka, świstun, Sławek Rubacha, Andrzej Ruszlewicz, czapla siwa, czapla biała, żuraw, kokoszka Wojciech Rybak, Mirosław Sapko, Gu- i bielik (Meissner i Brewka 2013). staw Schneider, Tomasz Sczansny, Ma- rzena Sikorska, Jarosław Słowikowski, Podziękowania Marcin Słychan, Bartosz Smyk, Adrian W roku 2013 w zimowych liczeniach Sokół, Aleksandra Sokół, Jerzy Stachów, uczestniczyło 108 osób. Byli to: Benedykt Marek Stajszczyk, Jerzy Stasiak, Dariusz Adamczyk, Andrzej Andrzejczyk, Marek Szlama, Hanna Sztwiertnia, A. Szurlej- Banaś, Piotr Berezowski, Jacek Betleja, -Kielańska, Jakub Szymczak, Dariusz Szymon Beuch, Agnieszka Blachnik, Szyra, Rafał Świerad, Agnieszka Tań- Marcin Bocheński, Genowefa Bud- czuk, Tomasz Tańczuk, Rafał Walczy- nik, Andrzej Burecki, Grzegorz Chle- bok, Piotr Wasiak, Aleksandra Wasińska, bik, Anna Cibis, Zygmunt Cibis, Paweł Andrzej Wąsicki, Zbigniew Włodarski, Czechowski, Dariusz Czernek, Irena Jerzy Wróbel, Krzysztof Zadwórny, Ma- Danielecka, Ryszard Danielecki, Ma- rek Zarzycki, Tomasz Zarzycki, Kamil riusz Dąbek, Marian Domagała, Adam Zięba, Czesław Zontek, Paweł Żyła, Ka- Dybich, Cezary Dziuba, Stanisław Ga- rol Żyśko. Wszystkim tym osobom dzię- cek, Arkadiusz Gorczewski, Waldemar kujemy za udział w akcji. Górka, Bożena Gramsz, Paweł Gro-

Ptaki Śląska 20 | Materiały 106 675 739 744 556 3165 3277 1830 4144 2857 1500 2297 2492 3877 3882 6200 2088 Total 72911 106309 gatunku Suma dla 0 0 0 0 0 0 21 41 85 20 88 221 158 146 832 392 307 Inne 12657 Others 3 0 0 0 4 0 0 0 0 0 17 23 22 75 718 144 2029 6200 ponds Osadniki Sedimentary 0 6 8 0 0 0 12 23 123 185 341 130 557 350 260 468 6398 9992 rybne Stawy Fish ponds 0 51 16 34 158 120 316 148 707 1891 1893 2423 2927 1500 1489 2897 55519 22453 Zbiorniki Reservoirs 0 0 4 0 0 6 0 0 72 92 82 92 63 163 160 401 444 14319 rivers Other Other Inne rzeki 7 0 0 4 0 0 0 0 6 0 0 0 0 0 17 80 500 380 River Wisła 5 0 0 0 69 173 147 795 493 395 799 490 1271 1142 1334 2587 7400 Odra 47953 River Oder Latin name Nazwa łacińska Anas platyrhynchos Anas Anser fabalis Anser Anser sp. Chroicocephalus ridibundus Phalacrocorax Phalacrocorax carbo Larus canus Anser albifrons Anser Fulica atra Fulica Larus cachinnans Mergus merganser Mergus Cygnus olor Cygnus Aythya fuligula Aythya Bucephala clangula Bucephala Larus sp. Cygnus cygnusCygnus Grus grus Grus Ardea cinerea Ardea Larus argentatus lato sensu Polish name Nazwa polska krzyżówka gęś zbożowa gęś nieoznaczona gęś śmieszka kormoran mewa siwa gęś białoczelna łyska mewa białogłowa nurogęś łabędź niemy czernica gągoł mewa nieoznaczona łabędź krzykliwyłabędź żuraw czapla siwa mewa srebrzysta sensu lato . 1 2 3 7 5 4 6 9 8 11 12 13 17 15 14 10 18 16 Lp Tabela 1. WynikiTabela zimowych liczeń ptaków wodnych na Śląsku w styczniu roku 2013 1 . Water birdsTable recorded in winter census conducted in Silesia in January 2013

Materiały Materials 107 9 4 8 6 6 11 21 14 27 20 59 54 48 60 46 131 102 102 185 144 475 293 208 366 1 1 1 1 1 1 1 2 2 7 0 0 0 6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 19 2 7 2 3 3 7 3 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 14 1 1 2 2 2 5 0 0 0 8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 15 18 33 26 66 1 2 7 5 3 3 3 4 9 4 0 8 4 0 31 10 10 29 45 84 40 124 120 316 1 1 2 2 2 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 12 14 18 72 175 236 1 2 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 2 7 5 5 5 3 9 6 0 0 0 0 19 10 22 53 23 24 67 54 109 283 Anas crecca Anas Aythya ferina Tachybaptus ruficollis Podiceps cristatusPodiceps Haliaetus albicilla Anser anser Anser Gallinula chloropus Gallinula Egretta alba Mergellus albellus Mergellus penelope Anas Melanitta fuscaMelanitta Aythya marila Aythya Anas strepera Anas Cinclus cinclus Cinclus Larus argentatus Alcedo atthis Alcedo Rallus aquaticusRallus Anas acuta Anas clypeata Anas Branta leucopsis Aix galericulata Aix Cygnus columbianus Cygnus Lymnocryptes Lymnocryptes minimus Larus michahellis cyraneczka głowienka perkozek perkoz dwuczuby perkoz bielik gęgawa kokoszka czapla biała bielaczek świstun uhla ogorzałka krakwa pluszcz mewa srebrzysta mewa zimorodek wodnik rożeniec płaskonos bernikla białolica mandarynka łabędź czarnodzioby bekasik mewa romańska 21 31 19 41 23 22 27 25 32 33 37 35 20 29 24 26 28 42 34 30 39 38 36 40

Ptaki Śląska 20 | Materiały 108 Summary 1 1 2 2 2 3 3 3 4 Between the 11th and 14th January 221963 2013, annual winter census of wintering water birds was conducted in the Sile-

1 sia region. 108 participants took part in 0 0 0 0 0 0 0 0

15012 the project. They recorded more than 220 thousand birds from 51 species. The most numerous wintering species were 1 1 1 2 0 0 0 0 0

9284 the Mallard (more than 100 thousand birds), the Bean Goose (nearly 73 tho- usand), the Black-headed Gull (over 6 2 0 0 0 0 0 0 0 0 thousand) and the Cormorant (nearly

19034 4 thousand). 1 1 2 2 3 0 0 0 0 Literatura 95413 Czapulak A. 1986. Wyniki zimowych liczeń pta- ków wodnych na Śląsku w latach 1983 - 1984. Ptaki Śląska 4: 69-79 1 1 0 0 0 0 0 0 0

16455 Czapulak A., Stawarczyk T. 1988. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1985 - 1987. Ptaki Śląska 6: 25-42. Czapulak A. 1991. Zimowanie ptaków wodnych 0 0 0 0 0 0 0 0 0

1002 na Śląsku w latach 1988–1989. Ptaki Śląska 8: 118–127. Czapulak A., Betleja J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990–1995. Ptaki 2 0 0 0 0 0 0 0 0

65763 Śląska 12: 127–143. Czapulak A., Betleja J. 2001. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1996–1999. Ptaki Śląska 13: 107–123. Grochowski P., Beuch S. 2012. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 2011 i 2012. Ptaki Śląska 19: 144-152. Anser brachyrhynchus Tringa ochropus Tringa Mergus serrator Mergus Anthus spinoletta Botaurus stellaris Botaurus Gallinago gallinago Gallinago Melanitta nigra Melanitta Clangula hyemalis Clangula Netta rufina Meissner W., Brewka B. 2013. Monitoring Zimu- jących Ptaków Wodnych. Monitoring Ptaków Polski. GIOŚ. Marki. gęś krótkodzioba gęś samotnik szlachar siwerniak bąk kszyk markaczka lodówka hełmiatka 51 47 43 45 50 49 44 46 48 SUMA

Materiały Materials 109 Ptaki Śląska (2013) 20: 110–169 r e c e i v e d : 1 7 . 1 2 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 21.12.2013

Faunistycznie ważne obserwacje ptaków na Śląsku w roku 2012 Important observation of birds in Silesia in 2012

Przedstawiamy poniżej zestawienie ob- szego zestawienia pozostaje niemal bez serwacji faunistycznych, dokonanych na zmian wobec wcześniejszych raportów obszarze Śląska w roku 2012. Zestawie- (Beuch i Smyk 2011, 2012) z jednym wy- nie składa się z trzech części – obserwacji jątkiem. Zrezygnowano z publikowania fenologicznych, obserwacji dużych stad wszystkich obserwacji sokoła wędrow- oraz obserwacji ptaków rzadkich i nie- nego Falco peregrinus w regionie, po- licznych. Niniejsze dane skompletowano nieważ ich liczba wskazuje, iż nie jest to na podstawie informacji dostępnych na już gatunek szczególnie rzadki. Pozosta- stronach internetowych publikujących wiono jedynie stwierdzenia lęgów tego bieżące doniesienia z terenu (www.bir- sokoła. dwatching.pl, http://forum.przyroda.org, Uwzględnione zostały wyłącznie ob- www.ptaki.opole.pl) oraz na e-mailowych serwacje z obszaru śląskiego regionu or- ornitologicznych listach dyskusyjnych. nitologicznego w jego nowych granicach Istotną część raportu stanowią stwierdze- (Wuczyński i Kołodziejczyk 2013). nia pochodzące z działającej od września W roku 2012 awifauna Śląska wzboga- 2013 nowej Kartoteki Awifauny Śląska ciła się o dwa nowe gatunki – mewę po- (Zięba i Kołodziejczyk 2013). Obserwa- larną Larus glaucoides i świstunkę ibe- cje gatunków podlegających weryfikacji ryjską Phylloscopus ibericus. Na uwagę Komisji Faunistycznej Sekcji Ornitolo- zasługują również trzecie stwierdzenie gicznej Polskiego Towarzystwa Zoolo- czapli złotawej Bubulcus ibis, pierwszy gicznego (KF) zestawiono na podstawie przypadek lęgu czapli nadobnej Egretta opublikowanego raportu KF (Komisja garzetta, drugi przypadek lęgu szablo- Faunistyczna 2013) oraz orzeczeń znaj- dzioba Recurvirostra avosetta oraz re- dujących się na internetowej witrynie KF kordowo liczne pojawy kobczyka Falco (www.komisjafaunistyczna.pl). verpertinus, mewy trójpalczastej Rissa Lista prezentowanych gatunków i kry- tridactyla i biegusa arktycznego Calidris teriów, według których dokonano poniż- melanotos.

Ptaki Śląska 20 | Materiały 110 Obserwacje fenologiczne Phenological records

gęś białoczelna Anser albifrons opolskie: 24-26.05 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) śląskie: 26.05 – 1 imm., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch) 27.08 – 1 imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch)

krakwa Anas strepera dolnośląskie: 17.12.2011-28.01 – 1 para, Park Wschodni, Wrocław (pow.) (A. Knychała i inni) 02.01 – 26 os., Stawno, pow. milicki (A. Kuźnia) 15.01 – 1 para, Radziądz, pow. trzebnicki (T. Maszkało, L. Duduś, B. Smyk) 15.01 – 1 ♂, Ruda Sułowska, pow. milicki (T. Maszkało, L. Duduś, B. Smyk) 22.12 – 1 ♂, zb. Słup, pow. jaworski (T. Maszkało, A. Knychała) 27.12 – 1 ♂, 28.12 – 1 para, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 08.01 – 1 ♂, Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) 01, 18.02 – 1 ♂, Nysa (pow.) (J. Wójcicki) śląskie: 03.01 – 1 ♂, zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Gwóźdź) 06.02 – 1 ♂, rz. Kłodnica, Makoszowy, Zabrze (pow.) (R. Tkocz) 28.12 – 1 ♂, 1 ♀, zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (T. Kosut)

rożeniec Anas acuta dolnośląskie: 06.01 – 1 ♀, Strzegom, pow. świdnicki (P. Kołodziejczyk) 14.01 – 1 ♂, Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 14.01 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 14.01 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 21.01 – 1 ♂, Oleśnica (pow.) (M. Pietkiewicz, P. Kwaśniewicz , K. Pietkiewicz) 04-14.02 – 1 ♂, rz. Oława, Wrocław (pow.) (D. Soldo i inni) 24.12 – 1 para, Jez. Jaśkowickie, pow. legnicki (T. Maszkało) 30.12 – 2 ♂♂, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (W. Lenkiewicz) lubuskie: 08, 15.01 – 2 ♂♂, zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński), 22.01 – 3 ♂♂, tamże (P. Czechowski i inni) opolskie: 03-11.02 – 1 ♂, rz. Odra, (pow.) (W. Michalik, R. Mehlich, P. Rymwid-Mickiewicz) śląskie: 26.12.2011-28.01 – 2 ♂♂, zb. Dzierżno Duże i Pławniowice, pow. gliwicki (D. Szlama i inni), 19.02 – 2 ♂♂ i 1 ♀, zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Ochmann) 01.01 – 1 ♂, Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 10.02 – 1 os, Zb. Rybnicki, Rybnik (pow.) (A. Sojka)

Materiały Materials 111 płaskonos Anas clypeata dolnośląskie: 05.01 – 1 ♀, 14.01 – 2 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 28.01 – 1 ♀, zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (M. Dąbek) 29.12 – 1 ♀, Bielawa, pow. dzierżoniowski (M. Pach) śląskie: 01.01 – 1 ♂, 21.01 – 1 ♂, 1 ♀, Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 29.01 – 1 ♂, zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (R. Gwóźdź)

hełmiatka Netta rufina dolnośląskie: 17.11-06.12 – 1 ♀, Kozanów, Wrocław (pow.) (P. Grochowski i inni) 07-08.12 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) śląskie: 07.12 – 1 ♂, zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej)

podgorzałka Aythya nyroca dolnośląskie: 27.01 – 1 ♂, Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (A. Kuźnia) śląskie: 07.01 – 2 os., Szopienice, (pow.) (A. i K. Ochmann) 29.12 – 1 ♂, Sosnowiec (pow.) (A. Ochmann)

perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena opolskie: 28-29.12 – 1 os., kamionka Piast, Opole (pow.) (M. Kowalski, M. Zawadzki, Ł. Berlik) śląskie: 20.12 – 1 os., zb, Dzierzno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch), 25-26.12 – 1 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik)

bocian biały Ciconia ciconia opolskie: 03-05.01 – 1 os., 29.01 – 1 os. martwy, Siedlec, pow. strzelecki (M. Pastrykiewicz)

bąk Botaurus stellaris śląskie: 06.12 – 1 os., osadnik Farskie, pow. gliwicki (R. Tkocz)

kania czarna Milvus migrans opolskie: 04.10 – 1 juv., Kózki. pow. kędzierzyńsko-kozielski (G. Gaudnik)

kania ruda Milvus milvus lubuskie: 24.12 – 1 os., Zielona Góra (pow.) (T. Olechno)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 112 dolnośląskie: 30.12 – 1 os., Bartoszów, pow. legnicki (M. Kapelski)

błotniak stawowy Circus aeruginosus dolnośląskie: 11.11 – 1 ♀, Ruda Sułowska, pow. milicki (P. Kwaśniewicz i inni)

myszołów włochaty Buteo lagopus dolnośląskie: 11.09 – 1 juv., Jegłowa, pow. strzeliński, 12.09 – 1 juv., Witowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski) opolskie: 10.09 – 1 ad. ♀, Dolna, pow. strzelecki (R. Świerad) 15.09 – 1 ad. ♀, Stare Kotkowice, pow. prudnicki (M. Domagała, M. Kowalski)

żuraw Grus grus dolnośląskie: 01.01 – 2 os., Niedźwiedzice, pow. legnicki (M. Sapko) 01.01 – 2 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 02.01 – 10 os., Kędzie, pow. trzebnicki (G. Burkowski) 06.01 – 2 ad., Krośnice, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 08, 14.01 – 4 os., Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski i inni) 11.01 – 100 os., Środa Śląska, (pow.) (M. Szeruga), 02.02 – 38 os., tamże (A. Kąkol), 07.02 – 4 os, 10.02 – 25 os., tamże (P. Kołodziejczyk) 26.01 – 4 os., Wrocław (pow.) (M. Orszulak), 27.01 – 32 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Mazurkie- wicz), 28.01 – 420 os., tamże (T. Maszkało, M. Sikorska), 05.02 – 500 os., tamże (M. Piesiak), 19.02 – 16 os., Kowale, Wrocław (pow.) (B. Stawiarski) 13.12 – 459 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz), 16.12 – min. 600 os., tamże (Ł. Talaga), 26.12 – 19 os., tamże (A. Knychała), 28.12 – 9 os., tamże (K. Jasnosz), 28.12 – 20 os., Sępolno, Wrocław (pow.) (B. Smyk) 27.12 – 3 ad., Lubiel, pow. górowski (W. Lenkiewicz) 28.12 – 2 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) lubuskie: 02.01 – 3 os., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski, S. Rubacha), 15.01 – 3 os., 15.02 – 1 os., Czar- nowo, pow. krośnieński (P. Czechowski), 19.02 – 2 os., Sarbia, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) opolskie: 03.01 – 12 os., Złotówka, pow. brzeski, 10.01 – 24 os., Piastowice, pow. brzeski (J. Regner) 31.12 – 10 os., Świerczów, pow. namysłowski (B., E., J. Regner, M. Stajszczyk)

siewka złota Pluvialis apricaria dolnośląskie: 14.01 – 2 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 27.01 – 27 os., Piersno, pow. średzki (A. Kąkol, M. Szeruga)

siewnica Pluvialis squatarola dolnośląskie: 17.05 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Sapko) 25.05 – 1 ad., polder Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala)

Materiały Materials 113 śląskie: 12.05 – 1 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch)

czajka Vanellus vanellus dolnośląskie: 02.01 – 16 os., Stawno, pow. milicki (A. Kuźnia), 06.01 – 23 os., tamże (W. Lenkiewicz) 04.01 – 1 os., Jamnik, pow. trzebnicki (L. Matacz), 07.01 – 3 os., 14.01 – 5 os., Radziądz, pow. trzeb- nicki (W. Lenkiewicz) 16.01 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Kuźnia) 21.01 – 6 os., Świniary, Wrocław (pow.) (A. Knychała, P. Nowak, K. Zięba) 17.12 – 1 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Panasiuk) lubuskie: 15.01 – 20 os., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski)

biegus malutki Calidris minuta dolnośląskie: 19-20.05 – 3 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (D. Soldo i inni) 19.06 – 1 os., Pilczyce, Wrocław (pow.) (T. Maszkało, D. Panasiuk) opolskie: 20.05 – 3 os., Zb. Nyski, pow. nyski (M. Sapko, A. Chlebowski)

biegus krzywodzioby Calidris ferruginea dolnośląskie: 29.04 – 2 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) śląskie: 20.05 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Ochmann, P. Skałban)

biegus zmienny Calidris alpina dolnośląskie: 07.01 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 18.03 – 1 os., Stawno, pow. milicki (B. Smyk) 01.12 – 3 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 02.03 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Lepka) śląskie: 17.03 – 1 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (T. Tańczuk i inni), 19.03 – 4 os., tamże (M. Janosz)

batalion Philomachus pugnax dolnośląskie: 23.02 – 2 os., 29.02 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk)

bekasik Lymnocryptes minimus dolnośląskie: 14.02 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Kuźnia) 28.12 – 1 os., Potoczek, pow. kłodzki (M. Sołowiej) śląskie: 14.01-05.02 – 2 os., Karb, Bytom (pow.) (S. Beuch i inni)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 114 12.12 – 2 os., Karb, Bytom (pow.) (S. Beuch, S. Czyż)

kszyk Gallinago gallinago dolnośląskie: 13.12 – 1 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz) opolskie: 18.02 – 3 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) 11-22.12 – 2 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) śląskie: 25.12.2011-18.02 – 1 os., Karb, Bytom (pow.) (S. Beuch i inni) 01.02 – 1 os., Panewniki, Katowice (pow.) (M. Karetta)

słonka Scolopax rusticola dolnośląskie: 30.12 – 1 os., Buczyna, pow. polkowicki (D. Leszczewski)

kulik wielki Numenius arquata opolskie: 08.01 – 9 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk i inni)

samotnik Tringa ochropus dolnośląskie: 16, 28.12 – 1 os., Świniary, Wrocław (pow.) (Ł. Talaga, K. Jasnosz) opolskie: 07.01 – 3 os., 18.02 – 2 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) 11, 15.12 – 1 os., 22.12 – 2 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad ) 31.12 – 1 os., Przygorzele, pow. namysłowski (B., E., J. Regner, M. Stajszczyk) śląskie: 02.01 – 1 os., Zb. Przeczycki, pow. będziński (R. Gwóźdź) 08.01 – 1 os., Roszków, pow. raciborski, 14.01 – 1 os., Krzyżanowice, pow. raciborski (M. Rojek) 15.01 – 7 os., Czechowice-Dziedzice, pow. bielski (J. Król) 28.01 – 1 os., Rudzica, pow. bielski (J. Król)

brodziec śniady Tringa erythropus dolnośląskie: 01.11 – 31 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 11.11 – 2 os., Grzymalin, pow. legnicki (M. Sapko) 02.12 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (W. Lenkiewicz, G. Orłowski, M. Szeruga)

kwokacz Tringa nebularia dolnośląskie: 18.11 – 1 os., Potasznia, pow. milicki (B. Smyk i inni)

łęczak Tringa glareola śląskie: 10.04 – 2 os., osadnik Farskie, pow. gliwicki (M. Skóra, T. Skóra)

Materiały Materials 115 mewa mała Hydrocoloeus minutus opolskie: 07.01 – 7 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) 20.12 – 1 imm., Opole (pow.) (M. Kowalski, K. Krawczak, Ł. Berlik)

mewa czarnogłowa Larus melanocephalus dolnośląskie: 05.01 – 1 imm. (1. zima), Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 01, 16.12 – 1 imm. (1. zima), zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (M. Dąbek, J. Słowikowski) opolskie: 08.01 – 1 imm. Zb. Otmuchowski, pow. nyski (K. Ostrowski i inni) śląskie: 15.01 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (G. Schneider)

mewa żółtonoga Larus fuscus dolnośląskie: 16, 18.01 – 1 ad., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 16.01 – 1 imm., Jez. Kunickie, pow. legnicki (K. Ostrowski, T. Maszkało) 24.12 – 2-3 juv., Jez. Kunickie, pow. legnicki (T. Maszkało) śląskie: 07.01 – 1 imm. (1 zima), Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler) 17.01 – 1 ad., Gliwice (pow.) (A. Ochmann) 01.02 – 1 ad., Zb. Rybnicki, pow. rybnicki (M. Nagler)

rybitwa czarna Chlidonias niger śląskie: 09.04 – 1 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (M. Janosz)

siniak Columba oenas dolnośląskie: 08.02 – 1 os., Pszenno, pow. świdnicki (P. Kołodziejczyk) 20.02 – 1 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) lubuskie: 02.01 – 200 os., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski, S. Rubacha), 08.01 – 20 os., Sarbia, pow. kro- śnieński (P. Czechowski, M. Bocheński), 15.01 – 30 os., 15.02 – 10 os., Czarnowo, 15.02 – 500 os., Retno (P. Czechowski), 19.02 – 200 os., Sarbia (P. Czechowski i inni) 27.12 – 60 os., Białków, pow. żarski (P. Czechowski, G. Jędro, S. Rubacha) opolskie: 07.01 – 33 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) 15.01 – 1 os., Opole (pow.) (Ł. Berlik, A. Kowalska, M. Kowalski), 20.02 – 1 os., Wyspa Bolko, Opole (pow.) (M. Zawadzki) 15.12 – 16 os., Przywory, pow. opolski (R. Świerad) 18.12 – 1 os., Opole (pow.) (M. Kowalski, M. Zawadzki, Ł. Berlik) śląskie: 27.01 – 2 os., Bycina, pow. gliwicki (J. Betleja)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 116 grzywacz Columba palumbus dolnośląskie: 16.02 – 60 os., Park Szczytnicki, Wrocław (pow.) (B. Smyk), 18.02 – 6 os., Karłowice, Wrocław (pow.) (A. Knychała) 21.12 – 2 os., Gajowice, Wrocław (pow.) (W. Lenkiewicz), 22.12 – 6 os., Cmentarz Osobowicki, Wro- cław (pow.) (D. Panasiuk, M. Jakubczyk), 22.12 – 1 os., Park Południowy, Wrocław (pow.), 26.12 – 2 os., Grabiszynek, Wrocław (pow.), 28.12 – 95 os., Park Szczytnicki, Wrocław (pow.), 5 os., Sę- polno, Wrocław (pow.) (B. Smyk) 30.12 – 2 os., Żmigród, pow. trzebnicki (G. Burkowski) lubuskie: 08.01 – 2 os., Sarbia, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński) 14.01 – 1 os., Brody, pow. zielonogórski (P. Czechowski, M. Bocheński) 14.01 – 60 os., Krosno Odrzańskie (pow.) (A. Wąsicki) 22.01 – 1 os., Zielona Góra (pow.) (P. Czechowski i inni) 15.02 – 10 os., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski) 19.02 – 2 os., zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) opolskie: 03.01 – 2 os., (pow.) (J. Regner) 01.01 – 1 os., Opole (pow.) (M. Zawadzki i inni), 02.01 – 3 os., 23.01 – 2 os., tamże (M. Kowalski, K. Kraw- czak), 25.01 – 12 os., tamże (M. Kowalski, M. Zawadzki), 12.02 – co najmniej 5 os., tamże (Ł. Berlik) 25.01 – 2 os., Nysa (pow.) (J. Wójcicki) 13.12 – 3 os., Półwieś, Opole (pow.) (Ł. Berlik), 16.12 – 70 os., Opole (pow.) (M. Zawadzki), 18.12 – 60- 65 os., tamże (M. Zawadzki, M. Kowalski), 31.12 – 2 os., tamże (Ł. Berlik)

turkawka Streptopelia turtur dolnośląskie: 13.04 – 1 ♂, Sulistrowiczki, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk)

kukułka Cuculus canorus dolnośląskie: 14.09 – 1 os., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak, S. Rusiecki) opolskie: 30.09 – 1 juv., Ligota Wielka, pow. kędzierzyńsko-kozielski (G. Gaudnik) śląskie: 14.09 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler)

dudek Upupa epops dolnośląskie: 12.09 – 1 os., Bukowna, pow. lubiński (M. Sapko) 16.09 – 1 os., Świdnica (pow.) (J. Słowikowski, M. Słowikowski)

krętogłów Jynx torquilla dolnośląskie: 10.04 – 1 os., Boguszów-Gorce, pow. wałbrzyski (P. Wasiak)

Materiały Materials 117 jerzyk Apus apus opolskie: 17.04 – 1 os., , pow. nyski (J. Wójcicki) śląskie: 14.04 – 2 os., osadnik Farskie, pow. gliwicki (G. Gaudnik)

skowronek Alauda arvensis dolnośląskie: 10.01 – 2 os., Starczów, pow. ząbkowicki, 19.01 – 2 os, Niedźwiednik, pow. ząbkowicki (W. Grzesiak) opolskie: 09.01 – 1 os. (głos), , pow. nyski (T. Tańczuk, M. Kowalski, M. Zawadzki) 29.12 – 6 os., Kazimierz, pow. głubczycki (M. Leszczyński, R. Świerad) śląskie: 25.12 – 2 os., Lipka, Piekary Śląskie (pow.) (D. Panasiuk), 31.12 – 1 os., Kozłowa Góra, Piekary Ślą- skie (pow.) (P. Łagosz)

brzegówka Riparia riparia opolskie: 10.04 – 1 os., Opole (pow.) (R. Świerad)

oknówka Delichon urbicum dolnośląskie: 07.04 – 1 os., Byków, pow. wrocławski (T. Maszkało, A. Knychała) opolskie: 14.10 – 2 os., Gogolin, pow. krapkowicki (M. Pastrykiewicz) śląskie: 09.04 – 1 os., osadnik Farskie, pow. gliwicki (G. Gaudnik)

świergotek polny Anthus campestris opolskie: 11.09 – 1 os., , pow. nyski (A. Gorczewski) 18.09 – 3 os., Smogorzów, pow. namysłowski (T. Drazny)

świergotek łąkowy Anthus pratensis dolnośląskie: 30.01 – 2 os., Strzelin (pow.) (P. Kołodziejczyk) 31.01 – 2 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Mazurkiewicz) 01, 07.02 – 1 os., Rakoszyce, pow. średzki (P. Kołodziejczyk) 02.02 – 1 os., Bychowo, pow. trzebnicki (T. Szymala) 03.02 – 5 os., Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 10-11.02 – 2 os., Byków, pow. wrocławski (T. Maszkało) 13.12 – 20 os., Świniary, Wrocław (pow.) (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz) opolskie: 14.01 – 5 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) 16.01 – ok. 20 os., Opole (pow.) (Ł. Berlik)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 118 11.02 – 2 os., Daniec, pow. opolski (R. Świerad) 16.12 – 2 os., Opole (pow.) (M. Zawadzki) śląskie: 02.01 – 1 os., Wyry, pow. mikołowski (R. Tkocz) 03.01 – 5 os., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (P. Kmiecik) 28.01 – 2 os., Zb. Rybnicki, pow. rybnicki (D. Szlama, T. Grochowski)

siwerniak Anthus spinoletta dolnośląskie: 07.01 – 1 os, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 29.01 – ok. 20 os., Świniary, Wrocław (pow.) (T. Maszkało, M. Sikorska, K. Zięba) 28.12 – 2 os., Świniary, Wrocław (pow.) (K. Jasnosz) opolskie: 14.01 – 2 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) 29.12 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Lepka) śląskie: 23.12.2011, 06.01 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Burecki) 15.01 – 9 os., Czechowice-Dziedzice, pow. bielski (J. Król) 16.01 – 3 os., Zb. Rybnicki, Rybnik (pow.) (M. Buchalik), 28.01 – 4-5 os., tamże (D. Szlama, T. Gro- chowski, Z. Wnuk), 04.02 – 1 os., tamże (Z. Wnuk), 05.02 – 2 os., tamże (B. Pawlik, G. Gaudnik), 11.02 – 1 os., tamże (M. Janosz, W. Cichy), 12.02 – 2 os., tamże (Z. Wnuk) 23, 28.12 – 1 os., Zb. Rybnicki, Rybnik (pow.) (Z. Wnuk, M. Nagler)

pliszka górska Motacilla cinerea dolnośląskie: 31.12 – 1 os., zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (M. Dąbek) śląskie: 27.12.2011-01.01 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 31.12.2011-28.01 – 1 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (D. Szlama i inni) 06.01 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Burecki) 07.01 – 2 os., rz. Brynica, Szopienice, Katowice (pow.) (A i K. Ochmann) 14, 31.01 – 1 os., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch, A. Burecki) 15.01 – 1 os., Czechowice-Dziedzice, pow. bielski, J. Król 17.01 – 1 os., rz. Bytomka, Gliwice (pow.) (A. i K. Ochmann) 01.02 – 1 os., rz. Kłodnica, Panewniki, Katowice (pow.) (M. Karetta)

pliszka siwa Motacilla alba dolnośląskie: 25.01 – 1 os., Szczawno Zdrój, pow. wałbrzyski (K. Żarkowski) 30.01 – 3 os., Strzelin (pow.) (P. Kołodziejczyk) 02.02 – 1 os., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala) 24.12 – 1 os., zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (M. Dąbek, J. Słowikowski) 28.12 – 4 os., Świniary, Wrocław (pow.) (K. Jasnosz) opolskie: 15.01 – 1 imm., Kąty Opolskie, pow. opolski (R. Świerad) śląskie: 03.12.2011, 06.01 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, R. Świerad, A. Burecki) 15.01 – 1 os., Czechowice-Dziedzice, pow. bielski (J. Król)

Materiały Materials 119 pokrzywnica Prunella modularis dolnośląskie: 16, 18.02 – 1 os., Wałbrzych (pow.) (Ł. Chruszcz) 21-28.12 – 2 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) opolskie: 19.12.2011-15.01 – 1-2 os., Groszowice, Opole (pow.) (M. Kowalski i inni) 28.12 – 1 os., Groszowice, Opole (pow.) (M. Zawadzki, M. Kowalski) śląskie: 01.01 – 1 os., Czarków, pow. pszczyński, (J. Król) 03.01 – 2 os., Biskupice, Zabrze (pow.) (S. Beuch, A. Burecki) 22.01 – 1 os., zb. Pogoria II, Dąbrowa Górnicza (pow.) (R. Gwóźdź)

podróżniczek Luscinia svecica dolnośląskie: 10.03 – 1 ♂, Świniary, Wrocław (pow.) (D. Grześkowiak)

kląskawka Saxicola rubicola śląskie: 06.11 – 1 os., Wyry, pow. mikołowski (R. Tkocz)

kopciuszek Phoenicurus ochruros dolnośląskie: 10.02 – 1 ♂, Bielany Wrocławskie, pow. wrocławski (A. Knychała) 14, 17.12 – 1 ♀, Stare Miasto, Wrocław (pow.) (P. Grochowski) 17.12 – 1 ♂, Odrzańskie, Wrocław (pow.) (A. Knychała) opolskie: 28.01 – 1 ♂, Wyspa Bolko, Opole (pow.) (M. Kowalski i inni), 09.02 – 1 ♂, Opole (pow.) (M. Kowalski, R. Kowalski), 12.02 – 1 ♀, tamże (M. Kowalski) 13.02 – 1 ♂, Chorula, pow. krapkowicki (R. Świerad) 16.12 – 1 ♂, Wyspa Pasieka, Opole (pow.) (M. Zawadzki) 21.12 – 2 os., Gogolin, pow. krapkowicki (M. Pastrykiewicz) śląskie: 15.01 – 1 ♂, Czechowice-Dziedzice, pow. bielski (J. Król) 17.01 – 1 os., Rybnik (pow.) (G. Sojka) 01.02 – 1 ♂, Chorzów (pow.) (J. Wojtczak) 01.02 – 3 ♂♂, Świętochłowice (pow.) (J. Wojtczak) 06-22.12 – 2 os., Rybnik (pow.) (M. Nagler, Z. Wnuk), 13.12 – 2 ♂♂, 1 ♀, tamże (B. Pawlik) 07.12 – 1 ♂, Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch) 09.12 – 1 os., Os. Dębowe Tarasy, Katowice (pow.) (B. Bacler-Żbikowska, J. Żbikowski)

pleszka Phoenicurus phoenicurus dolnośląskie: 24.03 – 1 ♂, Sołtysowice, Wrocław (pow.) (A. Knychała)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 120 droździk Turdus iliacus dolnośląskie: 12.01 – 1 os., Będkowice, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 23-24.12 – 1 os., Kiełczyn, pow. dzierżoniowski (R. Walczybok) 28.12 – 7 os., 5 os., Park Szczytnicki, Wrocław (pow.) (B. Smyk) opolskie: 06.01 – 1 os., Gogolin, pow. krapkowicki (R. Świerad) śląskie: 16-17.01 – 1 os., Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej, R. Gwóźdź) 13.01 – 1 os., Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik)

świerszczak Locustella naevia dolnośląskie: 20.04 – 1 ♂, Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

trzciniak Acrocephalus arundinaceus dolnośląskie: 27.03 – 1 ♂, Kondratowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski) opolskie: 15.10 – 1 os., Lipowa, pow. nyski (T. Maszkało)

Acrocephalus sp. dolnośląskie: 16, 19.11 – 1 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski)

piegża Sylvia curruca dolnośląskie: 26.11 – 1 os., Ołtaszyn, Wrocław (pow.) (A. Milewski)

cierniówka Sylvia communis śląskie: 23.09 – 1 ♂, Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix dolnośląskie: 11.04 – 1 ♂, Park Wschodni, Wrocław (pow.) (A. Knychała) opolskie: 11.04 – 1 ♂, Izbicko, pow. strzelecki (R. Świerad, W. Michalik)

pierwiosnek Phylloscopus collybita dolnośląskie: 16.11 – 1 os., Niedźwiedź, pow. ząbkowicki (M. Domagała)

Materiały Materials 121 muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca dolnośląskie: 24.09 – 1 ♀/ juv., Bielawa, pow. dzierżoniowski (M. Pach) opolskie: 29.09 – 1 imm., Opole (pow.) (Ł. Berlik)

remiz Remiz pendulinus opolskie: 13.11 – 2 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka)

wilga Oriolus oriolus opolskie: 20.04 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak)

gąsiorek Lanius collurio opolskie: 23.09 – 1 ♀/ juv., Skoroszyce, pow. nyski (T. Maszkało) śląskie: 23.09 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 27, 30.09 – 2 imm., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch)

jer Fringilla montifringilla śląskie: 04.05 – 1 ♂, , pow. tarnogórski (S. Beuch)

Obserwacje dużych stad Large flocks records

łabędź niemy Cygnus olor śląskie: 23.06 – 640 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Nagler), 08.07 – 580 os., tamże (Z. Wnuk), 13.07 – 690 os., tamże (M. Nagler)

łabędź krzykliwy Cygnus cygnus dolnośląskie: 01.01 – 159 os., Ligotka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 15.01 – 129 ad., 23 imm., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 26.01 – 160 os., Chodlewo, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 13.01 – 179 os., Borków, pow. głogowski (P. Kwaśniewicz) 13.01 – 200 os., Turów, pow. głogowski (P. Grochowski) 27.01 – 127 os., Krośnice, pow. milicki (L. Matacz) 25.08 – 97 ad., 6 juv., 26.08 – 106 ad., 11 juv., 28.10 – 100 os., 01.11 – 172 os., 08.12 – 100 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 01.12 – 200 os., 07.12 – 180 ad., 38 juv., Ligotka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 122 24.12 – 97 ad., 18 juv., 27.12 – 423 os., 28.12 – 332 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 27.12 – 272 os., Lubiel, pow. górowski (W. Lenkiewicz), 30.12 – 200 ad., 23 juv., tamże (G. Bur- kowski) lubuskie: 02.01 – 120 ad., 10 juv., Retno, pow. krośnieński, 02.01 – 146 ad., 40 juv., zb. Raduszec, pow. kro- śnieński (P. Czechowski, S. Rubacha), 08.01 – 256 ad., 48 juv., Czarnowo, pow. krośnieński 08.01 – 120 ad., 40 juv., zb. Raduszec (P. Czechowski, M. Bocheński), 15.01 – 200 os., Retno (P. Cze- chowski), 22.01 – 150 os., Sarbia, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni), 15.02 – 450 ad., 110 imm., Retno (P. Czechowski), 17.02 – 300 os., tamże (P. Czechowski, M. Bocheński), 19.02 – 200 os., Czarnowo, 19.02 – 300 os., Sarbia (P. Czechowski i inni), 23.02 – 500 os., Retno (P. Czechow- ski, G. Jędro, S. Rubacha) 24.11 – 90 ad., 14 imm., Strumienno, pow. krośnieński (P. Czechowski, A. Dubicka), 02.12 – 120 ad., 14 imm., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński), 20.12 – 1048 ad., 226 imm., tamże (P. Czechowski, G. Jędro, S. Rubacha), 26.12 – 300 os., tamże (P. Czechowski i inni)

gęś zbożowa Anser fabalis dolnośląskie: 17.11 – 27885 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk)

gęś białoczelna Anser albifrons dolnośląskie: 25.02 – 3000 os., Osiek, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 08.03 – 3900 os., Wąsosz, pow. górowski (W. Lenkiewicz) 17.11 – 3755 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) opolskie: 14.01 – 2500 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) 17.11 – 3220 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała)

gęś zbożowa/ białoczelna Anser fabalis/ albifrons lubuskie: 29.02 – 20000 os., Strumienno, pow. krośnieński (P. Czechowski) opolskie: 04.03 – 24360 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała), 17.03 – 26922 os., tamże (H. Sztwiert- nia, J. Stachów) 11.03 – 19000 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak)

gęgawa Anser anser dolnośląskie: 25.08 – 2000 os., Stawno, pow. milicki (L. Duduś, A. Czuryło)

świstun Anas penelope dolnośląskie: 14.03 – 560 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) opolskie: 20.03 – 1550 os., Michalice, pow. namysłowski (K. i I. Żyśko)

Materiały Materials 123 krakwa Anas strepera dolnośląskie: 30.03 – 105 os., Zielony Dąb, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 06.04 – 150 os., 10.04 – 245 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 13.04 – 120 os., tamże (T. Szymala), 21.04 – 177 os., 01.05 – 102 os., 08.05 – 119 os., tamże (W. Lenkiewicz) 20.06 – 240 os., 120 os., Stawno, pow. milicki (B. Smyk, K. Paciora, A. Prokop) 20.09 – 220 os., Koniówko, pow. trzebnicki (T. Szymala) 12.11 – 250 os., Stawno, pow. milicki (L. Matacz) śląskie: 02, 09.09 – 115 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król), 13.10 – 330 os., tamże (M. Nagler), 21.10 – 420 os., 18.11 – 145 os., 25.11 – 410 os., tamże (J. Król)

cyraneczka Anas crecca dolnośląskie: 14.03 – 325 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 15.03 – 500 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Czechowski, M. Bocheński) 16.09 – ok. 300 os., Świniary, Wrocław (pow.) (A. Bujanowicz), 30.09 – ponad 200 os., tamże (D. Pa- nasiuk) 15.08 – 450 os., Radziądz, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk, J. Ratajczak), 09.10 – 700 os., 17.10 – 1000 os., tamże (T. Szymala), 26.10 – 3520 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 28.10 – 2600 os., 24.11 – 500 os., tamże (W. Lenkiewicz), 24.11 – 700 os., 01.12 – 890 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 30.09 – 350 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Czechowski, S. Rubacha) opolskie: 17.08 – 650 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) 29.08 – 530 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 20.09 – 250 os., tamże (D. Szlama), 25.10 – 722 os., tamże (J. Stasiak), 05.12 – 330 os., tamże (M. Zawadzki, M. Kowalski) śląskie: 02.09 – 550 os., 09.09 – 1255 os., 23.09 – 690 os., 30.09 – 2200 os., 18.11 – 1045 os., 25.11 – 620 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

krzyżówka Anas platyrhynchos śląskie: 02.09 – 10000 os., 09.09 – 11900 os., 21.10 – 10400 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

rożeniec Anas acuta dolnośląskie: 04.03 – 60 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (M. Sapko) 04.03 – 50 os., Wąsosz, pow. górowski (P. Kołodziejczyk i inni), 07.03 – 24 os., Jamnik, pow. trzeb- nicki, 10.03 – 70 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 12.03. – 200 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, A. Kuźnia), 14.03 – 75 os., tamże (P. Kołodziejczyk) śląskie: 04.03 – 20 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (D. Szlama) 09.03 – 50 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (R. Kruszyk) 28.10 – 20 ♀♀, zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, P. Skałban), 31.10 – 30 os., tamże (S. Beuch)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 124 cyranka Anas querquedula dolnośląskie: 15.08 – 310 os., Radziądz, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk) opolskie: 19.08 – 80 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) 20.08 – 70 os., Zb. Nyski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) śląskie: 06.04 – 48 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (M. Nagler)

płaskonos Anas clypeata dolnośląskie: 30.03 – 305 os., 06.04 – 621 os., 10.04 – 506 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 13.04 – 300 os., tamże (T. Szymala), 14.04 – 410 os., tamże (W. Lenkiewicz), 10.04 – 245 os., 14.04 – 280 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 13.04 – 370 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz), 19.04 – 600 os., Radziądz, pow. trzebnicki, (L. Matacz), 21.04 – 544 os., tamże (W. Lenkiewicz) 27.10 – 470 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki, 10.11 – 550 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

hełmiatka Netta rufina śląskie: 17.03 – 28 ♂♂, 20 ♀♀, Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Zawadzki i inni) 04.04 – 29 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (M. Janosz, P. Dzumek), 06.04 – 23 ♂♂, 14 ♀♀, tamże (M. Nagler) 06.04 – 17 ♂♂, 6 ♀♀, Roszków, pow. wodzisławski (K. Jainta), 09.04 – 32 os., tamże (Z. Wnuk) 23.06 – 14 ♂♂, 14 ♀♀, 22 pull., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Nagler), 08.07 – 40 ad., 11 pull., tamże (Z. Wnuk)

głowienka Aythya ferina dolnośląskie: 10.03 – 1330 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 20.06 – 1480 os., tamże (W. Lenkiewicz) 24.06 – 1400 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (T. Maszkało i inni) 22.07 – ok. 2000 os., Radziądz, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk)

podgorzałka Aythya nyroca śląskie: 14.09 – 28 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler), 23.09 – 29 os., 30.09 – 30 os., tamże (J. Król)

czernica Aythya fuligula dolnośląskie: 21.04 – 700 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

gągoł Bucephala clangula dolnośląskie: 04.01 – 150 os., Jamnik, pow. trzebnicki (L. Matacz), 14.01 – 101 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 14, 16.01 – 151 os., 18.01 – 220 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

Materiały Materials 125 02.03 – 290 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 03.03 – 173 os., 04.03 – 215 os., 07.03 – 223 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 07.03 – 272 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 08.03 – 105 os., Ruda Sułowska, pow. mi- licki (W. Lenkiewicz), 15-16.03 – 160 os., Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala) 21.11 – 104 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) śląskie: 11.03 – ok. 100 os., Roszków, pow. raciborski (B. Pawlik, M. Rojek)

bielaczek Mergellus albellus dolnośląskie: 04.01 – 30 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (L. Matacz)

nurogęś Mergus merganser dolnośląskie: 14.01 – 1110 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 10.10 – 550 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 20.10 – 814 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 03.11 – ok. 500 os., Jamnik, pow. trzebnicki (R. Bryl), 21.11 – 1415 os., 30.11 – 560 os., tamże, 30.11 – 879 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

przepiórka Coturnix coturnix dolnośląskie: 10.09 – 39 os., Kotlina Krzeszowska, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

perkozek Tachybaptus ruficollis dolnośląskie: 20.09 – 120 os., Koniówko, pow. trzebnicki (T. Szymala) śląskie: 13.08 – 80 os., 29.08 – 100 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (D. Szlama)

perkoz dwuczuby Podiceps cristatus dolnośląskie: 22.09 – 390 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 03.11 – ok. 200 os., Zb. Nyski, pow. nyski (Ł. Czajka) śląskie: 22.07 – 260 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 01.11 – co najmniej 700 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler)

zausznik Podiceps nigricollis śląskie: 06.04 – 130 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Szczepańczyk) 23.06 – 120 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Nagler)

kormoran Phalacrocorax carbo dolnośląskie: 31.03 – 770 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 126 opolskie: 09.01 – 1500 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Kowalski i inni) 20.10 – 1586 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (J. Szymczak) śląskie: 01, 21.01 – 1050 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król), 22.01 – ponad 500 os., tamże (K. Jainta i inni) 18.09 – ok. 800 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (T. Kosut), 06.10 – 500 os., tamże (S. Beuch), 12.10 – 900 os., tamże (D. Szlama)

czapla biała Egretta alba dolnośląskie: 08.01 – 350 os., 15.01 – 331 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 09.09 – 202 os., 21.09 – 320 os., 30.09 – 373 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 405 os., Radziądz, pow. trzeb- nicki, 05.10 – 742 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 07.10 – ok. 500 os., Jamnik, pow. trzebnicki, ok. 300 os., Radziądz, pow. trzebnicki (T. Drazny), 10.10 – 213 os., Jamnik, pow. trzeb- nicki, 556 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 13.10 – 250 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (R. Bryl), 20.10 – 763 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 21.10 – 280 os, tamże (P. Kołodziejczyk), 31.10 – 226 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki 30.09 – 260 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Czechowski, S. Rubacha) 14.10 – 240 os., Stawno, pow. milicki (B. Smyk), 06.11 – 260 os., Żeleźniki, pow. milicki (L. Matacz)

czapla siwa Ardea cinerea dolnośląskie: 20.10 – 224 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 31.10 – 223 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

bocian czarny Ciconia nigra opolskie: 24.08 – 18 os., 26.08 – 23 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak)

bielik Haliaeetus albicilla dolnośląskie: 02.03 – 37 os., 03.03 – 54 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 10.03 – 47 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzeb- nicki, 13.04 – 26 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz), 26.04 – 20 os., Ruda Żmi- grodzka, pow. trzebnicki (T. Szymala), 27.04 – 30 os., tamże (K. Paciora, B. Smyk), 06.05 – 25 os., tamże (W. Lenkiewicz) 28.04 – 21 os., Stawno, pow. milicki (D. Panasiuk i inni) 07.10 – ok. 30 os., Grabownica, pow. milicki (L. Matacz) 07.10 – 76 os., Jamnik, pow. trzebnicki (T. Drazny), 09.10 – 52 os., tamże (T. Szymala), 10.10 – 58 os., 13.10 – 51 os., tamże (W. Lenkiewicz), 31.10 – 52 os., 04.11 – 81 os., 10.11 – 82 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 21.11 – 33 os., 24.11 – 30 os., 25.11 – 33 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

błotniak stawowy Circus aeruginosus opolskie: 20.08 – 19 os., Zb. Nyski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) 19.09 – 1 ♂, 1 ♀, 11 juv., Witowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski)

Materiały Materials 127 myszołów Buteo buteo opolskie: 23.09 – 50 os., Ściborzyce Małe/ Pomorzowice, pow. głubczycki (W. Michalik)

myszołów włochaty Buteo lagopus opolskie: 21.04 – 10-12 os., Dobrosławice, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Nagler)

pustułka Falco tinnunculus dolnośląskie: 10.09 – 11 os., Lipienica, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

kokoszka Gallinula chloropus śląskie: 16.01 – 118 os., Os. Tysiąclecia, Katowice (pow.) (K. Kokoszka)

żuraw Grus grus dolnośląskie: 28.04 – 1083 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 21.08 – 1957 os., 31.08 – 3883 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 07.09 – 5910 os., tamże (W. Lenkiewicz, L. Matacz), 08.09 – 1052 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 1415 os., Ruda Sułowska, pow. milicki, 21.09 – 4785 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 22.09 – 1335 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 3538 os., Ruda Sułowska, pow. milicki,05.10 – 3851 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 1730 – Jamnik, pow. trzebnicki, 06.10 – 3870 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 09.09 – 2360 os., 23.09 – 2092 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz, L. Matacz), 07.10 – 1535 os., 01.11 – 1600 os., tamże (W. Lenkiewicz)

sieweczka obrożna Charadrius hiaticula dolnośląskie: 20.08 – 26 ad, 2 juv., 22.08 –28 ad., 14 juv., 27.08 – 33 os., 10.09 – 30 os., Zb. Mietkowski, pow. wro- cławski (P. Kołodziejczyk i inni) opolskie: 02.09 – 35 os., Zb. Turawski, pow. opolski (P. Kołodziejczyk, J. Stasiak, R. Świerad), 06.09 – 30 os., tamże (M. Kowalski, K. Krawczak) 08.09 – 24 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (D. Panasiuk, T. Maszkało, M. Sikorska), 11.09 – 42 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 22.09 – 24 os., tamże (Ł. Czajka)

siewka złota Pluvialis apricaria dolnośląskie: 17.10 – 170 os., Radziądz, pow. trzebnicki (T. Szymala), 20.10 – 155 os., tamże, 09.11 – 470 os., Jam- nik, pow. trzebnicki, 10.11 – 380 os., Ruda Sułowska, pow. milicki, 24.11 – 590 os., 25.11 – 795 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki, 01.12 – 150 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 11.11 – 400-500 os., Grzymalin, pow. legnicki (M. Sapko) śląskie: 02.11 – 200 os., Wielowieś, pow. gliwicki (J. Betleja)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 128 siewnica Pluvialis squatarola opolskie: 28.09 – 54 os., 26.10 – 60 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka)

czajka Vanellus vanellus śląskie: 03.11 – 3800-4000 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (D. Szlama)

biegus mały Calidris temminckii dolnośląskie: 08.05 – 27 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

biegus zmienny Calidris alpina opolskie: 28.09 – 265 os., 03.10 – 220 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka) śląskie: 14.10 – 127 os., Zb. Goczałkowicki, pow pszczyński (M. Nagler)

batalion Philomachus pugnax dolnośląskie: 20.04 – 226 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

kszyk Gallinago gallinago opolskie: 15.08 – 100 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (J. Szymczak) śląskie: 30.07 – 68 os. 03.08 – 120 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler) 12.08 – 95 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Baran, A. Bisztyga)

kulik wielki Numenius arquata opolskie: 28.09 – 189 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (J. Szymczak)

brodziec piskliwy Actitis hypoleucos śląskie: 29.07, 02.08 – 50 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch i inni)

samotnik Tringa ochropus dolnośląskie: 10.04 – 35 os., Zielony Dąb, pow. trzebnicki, 14.04 – 38 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Len- kiewicz) opolskie: 19.08 – 41 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk)

Materiały Materials 129 brodziec śniady Tringa erythropus dolnośląskie: 19.08 – 100 os., 30.08 – 120 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 25.09 – 130 os., Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala), 30.09 – 125 os., tamże (W. Lenkiewicz), 02.10 – 120 os., tamże (T. Szymala), 14.10 – 100 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 17.10 – 140 os., tamże (T. Szymala) 23.09 – 385 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz)

kwokacz Tringa nebularia dolnośląskie: 14.04 – 47 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 10.07 – 40 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 36 os., Sanie, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 03.09 – 31 os., 04.09 – 38 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 06.09 – 40 os., tamże (M. Kowal- ski, K. Krawczak), 09.09 – 64 os., tamże (J. Stasiak) śląskie: 09.09 – 72 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

mewa mała Hydrocoloeus minutus dolnośląskie: 22.04 – 115 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 27.04 – 130 os., tamże (K. Paciora, B. Smyk) opolskie: 22.04 – 200 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, R. Świerad), 23.04 – 234 os., tamże (J. Stasiak) śląskie: 02.05 – 180 os., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (R. Gwóźdź)

mewa żółtonoga Larus fuscus dolnośląskie: 23.10 – 16 os., 24.10 – 28 os., 03.11. – 18 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) śląskie: 06.04 – 11 ad., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Nagler) 09.04 – 8 ad., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch)

mewa romańska Larus michahellis opolskie: 20.08 – 165 ad., 10 subad., 14 juv., Zb. Nyski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk)

mewa białogłowa Larus cachinnans dolnośląskie: 01.01 – 1050 os., zb. Słup, pow. jaworski (P. Kołodziejczyk, M. Dąbek) śląskie: 19.08 – 1000 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

rybitwa rzeczna Sterna hirundo śląskie: 19.08 – 120 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 130 rybitwa czarna Chlidonias niger opolskie: 05.05 – 70 os., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Kowalski i inni) śląskie: 22.07 – 105 os. Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 07.08 – 72 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (A. Ochmann)

siniak Columba oenas lubuskie: 14.01 – 480 os., Krosno Odrzańskie (pow.) (A. Wąsicki) 29.10 – 200 os., Sarbia, pow. krośnieński (P. Czechowski, G,. Jędro), 18.11 – 300 os., Strumienno, pow. krośnieński (P. Czechowski), 24.11 – 150 os., tamże (P. Czechowski, A. Dubicka)

turkawka Streptopelia turtur opolskie: 18.08 – 25 os., Kietrz, pow. głubczycki (D. Szlama)

uszatka Asio otus śląskie: 12.02 – 35 os., Nieboczowy, pow. wodzisławski (L. Kostkiewicz)

dzierlatka Galerida cristata dolnośląskie: 06.12 – 10 os., Lubin (pow.) (M. Sapko)

skowronek Alauda arvensis dolnośląskie: 10.09 – 2000 os., 13.09 – 700 os., Lipienica, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

dymówka Hirundo rustica lubuskie: 24.08 – 1500 os., zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski) opolskie: 01.09 – 3500 os., 16.09 – 1600 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak)

oknówka Delichon urbicum dolnośląskie: 30.08, 04.09 – 600 os., Lubawka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

pliszka żółta Motacilla flava dolnośląskie: 10.09 – 300 os., Lipienica, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

Materiały Materials 131 pliszka siwa Motacilla alba dolnośląskie: 13.09 – 230 os., Lipienica, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) śląskie: 14.07 – 80 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Nagler)

jemiołuszka Bombycilla garrulus dolnośląskie: 26.12 – min. 600 os., Nowy Dwór, Wrocław (pow.) (M. Piesiak) opolskie: 05.12 – 500 os., Opole (pow.) (P. Strażnikiewicz)

kos Turdus merula śląskie: 22.12 – 35 os., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch)

droździk Turdus iliacus dolnośląskie: 01.04 – 460 os., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) lubuskie: 30.03 – 100 os., Brody, pow. zielonogórski (P. Czechowski)

paszkot Turdus viscivorus dolnośląskie: 30.08 – 102 os., 13.10 – 63 os., Jabłów, pow. wałbrzyski (K. Struś) lubuskie: 08.01 – 50 os., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński)

modraszka Cyanistes caeruleus śląskie: 16.12 – 32 os., , pow. cieszyński (J. Król)

bogatka Parus major dolnośląskie: 28.09 – 45 os., 09.10 – 35 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski)

wilga Oriolus oriolus śląskie: 11.08 – 30 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch, A. Ochmann, J. Lewandowska)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 132 kawka Corvus monedula śląskie: 26.01 – 9000 os., Gliwice (pow.) (R. Tkocz)

mazurek Passer montanus dolnośląskie: 19.02 – ok. 600 os., Pszenno, pow. świdnicki (B. Smyk i inni) 04.09 – 300 os., Lubawka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) 06.12 – co najmniej 400 os., Tyniec nad Ślęzą, pow. wrocławski (K. Ostrowski)

dzwoniec Chloris chloris opolskie: 11.11 – co najmniej 300 os., Zb. Paczkowski, pow. nyski (M. Domagała)

szczygieł Carduelis carduelis dolnośląskie: 29.08 – 250 os., Lubawka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) 06.09 – 220 os., Chełmsko Śląskie, pow. kamiennogórski (P. Wasiak)

makolągwa Carduelis cannabina opolskie: 11.02 – 1000 os., Gogolin, pow. krapkowicki (R. Świerad)

grubodziób Coccothraustes coccothraustes lubuskie: 14.01 – 100 os., Laski, pow. zielonogórski (P. Czechowski)

potrzeszcz Emberiza calandra dolnośląskie: 19.01 – 800 os., Rakłowice, pow. milicki (L. Matacz)

Obserwacje gatunków rzadkich i nielicznych Rare and scarce species records Kategorie A i C (pojawy naturalne – natural occurence)

łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus dolnośląskie: 01.01 – 73 ad., 6 imm., Ligotka, pow. trzebnicki, 07.01 – 76 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 8 os., Nie- zgoda, pow. trzebnicki, 13 os., Radziądz, pow. trzebnicki, 92 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz), 14.01 – 18 ad., 3 imm., Jamnik, 19 ad., Niezgoda (W. Lenkiewicz), 15.01 – 67 ad., 16 imm., Ruda Sułowska (W. Lenkiewicz i inni), 14.01 – 10 os., Krośnice, pow. milicki (L. Matacz) 26.01 – 18 os., Chodlewo, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz)

Materiały Materials 133 23.02 – 2 ad., 3 imm., 04.03 – 7 ad., Sanie, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 10.03 – 9 ad., Osiek, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, M. Kowalski, M. Zarankiewicz), 16.03 – 9 os., Niezgoda, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 16.03 – 26 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, T. Szymala), 18.03 – 11 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (A. Knychała i inni), 18.03 – 23 ad., Jamnik (W. Lenkiewicz, A. Kąkol, D. Zelig), 26.03 – 20 os., tamże (T. Szymala), 30.03 – 23 ad., tamże (W. Lenkiewicz), 31.03 – 29 os., tamże (S. Niziński), 03.04 – 22 os., tamże (T. Szymala), 04.04 – 21 os., tamże (M. Sapko), 05.04 – 21 ad., 07.04 – 22 ad., tamże (W. Lenkiewicz) 07.03 – 4 ad., Goliszów, pow. legnicki (M. Kapelski) 01.04 – 35 ad., 07.04 – 44 ad., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 22.05 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Gajewski) 05-06.10 – 1 ad., 07.10 – 2 ad., 13.10 – 6 ad., 14.10 – 7 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 19-20.10 – 3 ad., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 21.10 – 2 ad., 26.10 – 6 ad., Jamnik (P. Kołodziejczyk), 10.11 – 6 ad., Radziądz (W. Lenkiewicz), 11.11 – 4 ad., Ruda Sułowska, pow. mi- licki (P. Kwaśniewicz i inni), 17.11 – 10 ad., tamże (K. Żyśko i inni), 18.11 – 23 ad., 1 juv., tamże (W. Lenkiewicz), 21.11 – 3 ad., Jamnik, 24.11 – 6 ad., 01.12 – 35 ad., Ruda Sułowska, 01.12 – 50 ad., 8 juv., 07.12 – 50 ad., 11 juv., Ligotka, pow. trzebnicki, 08.12 – 38 ad., 13 juv., Jamnik, 24.12 – 1 ad., 27.12 – 36 ad., 1 juv., 28.12 – 37 ad., 6 juv., Radziądz (W. Lenkiewicz) 26.10 – 36 ad., 6 juv., 01.11 – 131 os., 18.11 – 2 ad., 25.11 – 32 ad., 08.12 – 38 ad., 3 juv., 24.12 – 1 ad., 26.12 – 4 ad., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 30.10 – 5 ad., Żeleźniki, pow. milicki (L. Matacz) 31.10 – 5 ad., 2 juv., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Czechowski, G. Jędro) 11.11 – 2 ad., Potasznia, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 25-26.12 – 2 os., Kędzie, pow. trzebnicki (G. Burkowski), 27.12 – 15 os., Lubiel, pow. górowski, 30.12 – 2 ad., Lubiel (G. Burkowski) lubuskie: 02.01 – 6 ad., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski, S. Rubacha), 08.01 – 1 ad., zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński), 08.01 – 2 ad., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Cze- chowski, M. Bocheński), 15.01 – 1 ad., 1 juv., tamże (P. Czechowski) 22.01 – 3 ad., 3 juv., Bronków, pow. krośnieński 15.02 – 4 ad., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski), 19.02 – 6 ad., Sarbia, pow. krośnieński (P. Cze- chowski i inni), 23.02 – 1 ad., Retno (P. Czechowski, G. Jędro, S. Rubacha) 20, 26.12 – 4 ad., 2 imm., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) opolskie: 30.12 – 1 ad., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) śląskie: 09-20.03 – 2 ad., Wielikąt, pow. wodzisławski (R. Kruszyk i inni)

gęś krótkodzioba Anser brachyrhynchus dolnośląskie: 06.01 – 3 os., Stary Jawor, pow. jaworski (P. Kołodziejczyk) 14.01 – 2 os., 18.01 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 24.01 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Kuźnia), 1.02. – 4 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 19, 25.02, 03.03 – 2 ad., Osiek, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 26-27.02 – 1 ad., tamże (A. Kuźnia, Z. Marciniak, T. Szymala), 04.03 – 8 os., Osiek (W. Lenkiewicz), 06.03 – 5 ad., tamże (T. Szymala), 18, 25.03 – 1 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, D. Świtała), 03, 13.04 – 2 ad., tamże (T. Szymala), 10-15.04 – 2 os., tamże (W. Lenkiewicz, A. Kuźnia) 01.03 – 1 os., Edwardów, pow. strzeliński (P. Kołodziejczyk) 01.03 – 1 os., Węgrzynów, pow. milicki, 1 os., Słączno, pow. milicki (A. Kuźnia)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 134 03.03 – 4 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski), 07.03 – 1 os., tamże (B. Adamczyk, G. Orłowski), 09.03. – 3 os., tamże (W. Lenkiewicz), 12.03. – 1 os., tamże (P. Ko- łodziejczyk, A. Kuźnia), 16.03. – 4 os., tamże (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski), 17.03 – 2 os., tamże (G. Orłowski, A. Kuźnia), 19.03. – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk) 04.03 – 2 os., Wąsosz, pow. górowski (P. Kołodziejczyk i inni), 06.03. – 4 os., 07.03 – 3 os., tamże (W. Lenkiewicz) 11.03 – 2 os., Ligota Mała, pow. oleśnicki (T. Drazny, G. Orłowski), 13.03 – 1 os., tamże (A. Kuźnia, T. Maszkało, P. Turowicz) 16.03 – 1 os., Żeleźniki, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 22.03 – 1 ad., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala) 18.03 – 5 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Kołodziejczyk, M. Sapko), 08.04 – 5 os., tamże i Niegosławice, pow. żagański, woj. lubuskie (Z. Kajzer, M. Sapko) 23.03 – 1 os., Nowy Dwór, pow. oławski (G. Orłowski) 28.10 – 1 ad., Radziądz, pow. trzebnicki, 09.11 – 1 ad., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 14.11 – 1 os., tamże (P. Szymański, M. Antczak) 12.11 – 2 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski) lubuskie: 08.01 – 3 os., Czarnowo, 17.02 – 3 os., Retno, (P. Czechowski, P. Bocheński), 04.03 – 1 os., 14.03 – 2 os., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski) 26.12 – 1 os., 27.12 – 2 os., Białków, pow. żarski (P. Czechowski i inni) śląskie: 07.01 – 1 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (R. Kruszyk) 02.02 – 1 os., zb. Łąka, pow. pszczyński (R. Kruszyk) 03.03 – 1 os., Ligota Łabędzka, 11.03. – 1 os. Kleszczów, pow. gliwicki (M. Skóra) 21.03 – 2 ad., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Kruszyk i inni), 23, 25.03 – 1 os., tamże (S. Beuch i inni) 22.11 – 1 os., Taciszów, pow. gliwicki (M. Skóra) 02.12 – 1 os., zb. Łąka, pow. pszczyński (R. Kruszyk)

gęś mała Anser erythropus dolnośląskie: 26.02 – 1 ad., Osiek, pow. trzebnicki (A. Kuźnia) 20-21.10 – 1 ad., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, D. Świtała), 09-10.11 – 2 ad., tamże (W. Lenkiewicz) opolskie: 08.01 – 1 ad., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) śląskie: 18.03 – 1 imm., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Šerek, J. Havránek) 21.03 – 1 imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Kruszyk)

bernikla kanadyjska Branta canadensis dolnośląskie: 03.03 – 1 os., Lubawka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) 29.07, 15.08 – 1 os., Pilce, pow. ząbkowicki (R. Walczybok, M. Pach) 26.09 – 1 os., Jordanów Śląski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) opolskie: 01-02.07 – 1 os., Brzeg (pow.) (M. Stajszczyk, S. Stajszczyk, J. Regner), 02-15.07 – 1 os., Borucice, pow. brzeski (E. Bider, A. Andrzejczyk)

Materiały Materials 135 śląskie: 31.07 – 1 os., Goczałkowice-Zdrój, pow. pszczyński (Z. Włodarski), 17-25.08 – 1 os., Zb. Goczałko- wicki, pow. pszczyński (J. Jagiełko, M. Nagler, Z. Wnuk) (fot. 1) 29.07-28.09 – 1 os., Zb. Przeczycki, pow. będziński (R. Gwóźdź i inni) 26.09-13.10 – 1 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (A. Kwoka i inni) 30.10-18.11 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (D. Kilon i inni) 30.12 – 1 os., Roszków, pow. raciborski (M. Rojek, M. Janosz, W. Cichy) • Aż cztery stwierdzenia z miesięcy letnich sugerują, pochodzenie tych ptaków z niewoli.

Fot.1. Bernikla kanadyjska Branta canadensis obserwowana pod koniec siepnia na polach w Za- rzeczu przy Zb. Goczałkowickim, woj. śląskie (fot. Z. Wnuk) Photo 1. Canada Goose, recorded in the end of August 2012 in Zarzecze, (Silesian voivodeship)

bernikla białolica Branta leucopsis dolnośląskie: 08.01 – 8 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 18.02. – 1 os., tamże (P. Kołodziej- czyk, T. Kołodziejczyk), 20.02 – 2 os., tamże (P. Kołodziejczyk, A. Kuźnia), 27.02 – 1 os., 03.03 – 5 os., 05.03. – 1 os., 06.03. – 4 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 07.03 – 3 os., tamże (B. Adamczyk, G. Orłowski), 09.03 – 5 os., tamże (W. Lenkiewicz), 09, 15.03 – 5os., tamże (P. Kołodziejczyk), 16-17.03 – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski, A. Kuźnia) 14-18.01 – 1 os., Jamnik, Radziądz i Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 14.01 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (I. i R. Danieleccy), 15.01 – 2 os., tamże (M. Sapko) 18.01 – 4 os., Tyniec n. Ślęzą, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 19.02 – 8 os., 23.02 – 3 os., Osiek, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 25.02 – 1 os., Powidzko, pow. trzeb- nicki (W. Lenkiewicz), 26.02 – 1 os., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala), 26.02 – 5-8 os., Osiek, pow. trzebnicki (A. Kuźnia, W. Lenkiewicz), 27.02 – 1 os., 02.03 – 3 os., tamże (T. Szymala), 06.03 –

Ptaki Śląska 20 | Materiały 136 1 os., Powidzko, pow. trzebnicki, 10.03 – 1 os., Osiek Mały, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 11.03 – 1 os., Sanie, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk), 18.03 – 2 os., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, A. Kąkol, D. Zelig), 25.03 – 3 os., Jamnik, pow. trzebnicki (D. Świtała), 31.03 – 1 os., 03-14.04 – 3 os., tamże (T. Szymala, W. Lenkiewicz) 03.03 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (I. i R. Danieleccy) 04.03 – 3 os., Wąsosz, pow. górowski (P. Kołodziejczyk i inni), 06.03. – 6 os., tamże (W. Lenkiewicz) 09.03 – 7 os., Grabownica, pow. milicki (S. Mikołajczak), 16.03 – 1 os., Żeleźniki, pow. milicki (W. Lenkiewicz), 18.03 – 2 os., Stawno, pow. milicki (A. Knychała i inni), 28.03 – 1 os., Droździę- cin, pow. oleśnicki (L. Matacz), 01.04 – 1 os., Bartniki, pow. milicki (W. Lenkiewicz), 28-29.04 – 1 os., Gądkowice, pow. milicki (M. Janowski i inni) 13.03 – 1 os., Gorzesław, pow. oleśnicki (M. Pietkiewicz) 16.03 – 1 os., Kiełczów, pow. wrocławski (T. Maszkało, M. Sikorska) 17.03 – 1 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (P. Kołodziejczyk) 14, 17.10 – 2 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, T. Szymala), 19.10 – 3 os., Jamnik, pow. trzebnicki, 20.10 – 4 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 26.10 – 1 os. Jamnik, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk), 27-28.10 – 6 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 30.10 – 8 os., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala), 04.11 – 1 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (D. Panasiuk i inni), 09.11 – 4 os., 10.11 – 8 os., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 14.11 – 7-8 os., tamże (P. Szymański, M. Antczak), 14.11 – 2 os., Osiek, pow. trzebnicki (T. Szymala), 18.11 – 1 os., tamże (W. Lenkiewicz), 24.12 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 28.10, 11.11 – 1 os., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 12.11 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski), 17.11 – 2 os., tamże (P. Kołodziejczyk) 26.11 – 1 os., Budziszów, 27.11 – 5 os., Tyniec n. Ślęzą, pow. wrocławski, 01.12 – 1 os., tamże (K. Ostrowski) lubuskie: 15, 23.02 – 1 os., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski, G. Jędro, S. Rubacha), 29.02 – 4 os., Stru- mienno, pow. krośnieński (P. Czechowski), 04.03 – 1 os., Czarnowo, pow. krośnieński, 04.03 – 5 os., Sarbia, pow. krośnieński, 14.03 – 3 os., Strumienno (P. Czechowski) opolskie: 08-15.01 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk, M. Domagała, K. Zakrzewski), 17.01 – 2 os., tamże (M. Domagała), 29.01 – 5-7 os., tamże (K. Zakrzewski), 31.01. – 3 os., Trzebo- szowice, pow. nyski, (T. Tańczuk, M. Kowalski), 04-11.02 – 1 os., tamże (M. Janosz i inni), 18.03 – 1 os., tamże (Z. Marciniak) 05.03 – 9 os., Świerczów, pow. namysłowski (M. Stajszczyk, J. Regner) 26.10 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka), 31.10, 03.11 – 4 os., tamże (Ł. Czajka, M. Do- magała), 13.11 – 2 os., 15.11 – 4 os., tamże (Ł. Czajka), 17.11 – 2 os., tamże (M. Domagała) śląskie: 03.03 – 7 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Świerad i inni), 04, 06, 08.03 – 8 os., tamże (D. Szlama i inni), 20-25.03 – 1 os., tamże (S. Beuch i inni) 09.03 – 1 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Janosz, W. Piecha), 10.03. – 6 os., tamże (Z. Wnuk), 11.03. – 2 os., tamże (M. Buchalik), 16.03 – 5 os., tamże (M. i D. Świtała), 18.03 – 5 os., tamże (M. Šerek, J. Havránek) 31.10-04.11. – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch i inni), 16.11 – 4 os., tamże (A. Gor- czewski), 17.11 – 5 os., tamże (S. Beuch i inni), 18.11 – 3 os., tamże (M. Skóra, D. Szlama), 24.11 – 4 os., tamże (S. Beuch, A. Ochmann, R. Tkocz), 27.11 – 2 os., tamże (G. Gaudnik), 01-08.12 – 1 os., tamże (M. Skóra i inni), 13.12 – 2 os., tamże (G. Gaudnik), 29.12 – 1 os., tamże (D. Szlama, J. Betleja) 04.11 – 1 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (A. Kwoka) 18.11 – 2 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (G. Schneider) 20.11 – 1 os., 27.11 – 2 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik), 23.12 – 2 os., tamże (D. Szlama)

Materiały Materials 137 bernikla obrożna Branta bernicla dolnośląskie: 27.02 – 1 ad., Osiek, pow. trzebnicki (T. Szymala) 06.03 – 1 os., Koskowice, pow. legnicki (M. Kapelski) lubuskie: 23.02 – 1 os., Retno, pow. krośnieński (S. Rubacha, P. Czechowski, G. Jędro)

bernikla rdzawoszyja Branta ruficollis dolnośląskie: 14.01 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 18, 20.02 - 1 ad., tamże (A. Kuź- nia, P. Kołodziejczyk) 06-07.03 – 1 ad., Wąsosz, pow. górowski (W. Lenkiewicz) 11.03 – 1 ad., Ligota Mała, pow. oleśnicki (T. Drazny, G. Orłowski) 16.03 – 1 imm., Żeleźniki, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 30.10 – 3 juv., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala), 10.11 – 3 juv., Jamnik, pow. trzebnicki (W. Len- kiewicz), 14.11 – 3 os., tamże (P. Szymański, M. Antczak) 11.11 – 2 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Górka i inni), 14.11 – 1 os., tamże (P. Szymański, M. Antczak) 12.11 – 1 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski) opolskie: 15.01 – 2 ad., , pow. nyski, 29.01 - 4-6 os., , pow. nyski (K. Zakrzewski), 31.01 – 2-3 os., Dziewiętlice, pow. nyski (T. Tańczuk, M. Kowalski), 02.02 – 7 os., tamże (T. Bělka, K. Čihák, Z. Vermouzek), 04.02. – 1 os., Stary Paczków (M. Janosz, W. Cichy), 08.02 – 2 ad., tamże (P. Kołodziejczyk), 18.03 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Z. Marciniak) 05.03 – 1 os., Miejsce, pow. namysłowski (M. Stajszczyk, J. Regner) 20.03 – 2 os., Golczowice, pow. brzeski (M. Stajszczyk) 03.11 – 1 ad., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) śląskie: 21, 23, 24.03 – 1 imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Kruszyk i inni) 10.11 – 1 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Šerek i inni) 01-02.12 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (M. Skóra i inni)

gęsiówka egipska Alopochen aegyptiaca dolnośląskie: 13.01 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (M. Kapelski) 27.02 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 23.03 – 2 os., Pilce, pow. ząbkowicki (K. Ostrowski), 04.07 – 1 para, 1 ad., tamże, 08.09 – 2 os., tamże (M. Pach) 25.03 – 2 os., Sędzisław, pow. kamiennogórski (P. Wasiak, K. Żarkowski) 07.04 – 1 os., Byków, pow. wrocławski (T. Maszkało, A. Knychała) 19.04 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Stajszczyk, P. Kołodziejczyk) 05.05 – 4 os., Stawno, pow. milicki, (J. Ratajczak), 06.05 – 4 os., Osiek, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 05.08. – 2 ad., 19.08 – 1 ad., Byczeń, pow. ząbkowicki (P. Kołodziejczyk) 21.09 – 1 para, zb. Słup, pow. jaworski (M. Kapelski) 29.12 – 1 os., zb. Witoszówka, Świdnica, pow. świdnicki (M. Dąbek i inni) opolskie: 16.03 – 1 os., Obrowiec, pow. krapkowicki (M. Pastrykiewicz) 21.04 – 1 os., Nieboczowy, pow. wodzisławski (M. Nagler)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 138 23.04 – 1 os., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) 10-29.05 – 1 os., Zb. Nyski, pow. nyski (J. Wójcicki, M. Sapko, A. Chlebowski), 16.06, 09.07 – 2 os., tamże (J. Wójcicki, H. Sztwiertnia) 25, 29.05 – 1 para, Zb. Paczkowski, pow. nyski (J. Betleja i inni) 31.12 – 24 os., Opole (pow.) (M. Zawadzki) śląskie: 14.01 – 4 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (Z. Wnuk), 16.01 – 3 os., Buków, pow. wodzisławski (M. Buchalik), 22.01. – 3 os., Krzyżanowice, pow. raciborski (M. Janosz) 31.03 – 2 os., , Roszków, pow. wodzisławski (Z. Wnuk), 06, 08.04 – 1 os., tamże (K. Jainta, M. Janosz), 09.04 – 3 os., tamże (M. Buchalik, Z. Wnuk), 22.04 – 2 pary, 1 os., tamże (M. Rojek), 01.05. – 2 os., tamże (Z. Wnuk), 03.05 – 1 os., tamże (W. Cichy), 12.05 – 1 para, tamże (M. Buchalik i inni) 19.05-07.06 – 1 para z 9 pull., Roszków, pow. raciborski (Z. Wnuk) 17.06 – 2 os., , pow. bielski (G. Schneider, R. Krakowczyk), 26.06 – 4 os., tamże (K. Liersz- -Żelasko) 21.07 – 1 para, Roszków, pow. raciborski (Z. Wnuk) 23.07 – 2 os., , pow. wodzisławski (M. Janosz)

kazarka rdzawa Tadorna ferruginea dolnośląskie: 02.09 – 3 os., Świniary, Wrocław (pow.) (W. Górka, D. Grześkowiak) 25.09 – 2 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Kuźnia) opolskie: 09.03 – 1 os., Nowe Kolnie, pow. brzeski (J. Regner, B. Regner) śląskie: 17-23.03 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Kruszyk i inni) 12, 31.05. – 1 os., Landek, pow. bielski (M. Buchalik i inni), 17.06 – 2 os., tamże (R. Krakowczyk) 14.05 – 1 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (Z. Wnuk i inni) 07.09-13.10 – 1 os., rez. Łężczok, pow. raciborski (Z. Wnuk i inni) 15-16.09 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Buchalik, A. Luzarowski, J. Niemiec), 04.11. – 1 os., tamże (W. Wodecki) 28.10-04.11 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, P. Skałban, G. Gaudnik) 10.11 – 1 os., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Šerek i inni)

ohar Tadorna tadorna dolnośląskie: 02, 06.01 – 2 ♀♀, Stawno, pow. milicki (A. Kuźnia, W. Lenkiewicz) 11-16.01 – 1 imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski, A. Kuźnia) 02.03 – 1 ♂, Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 04.03 – 2 os., Ruda Sułowska, pow. milicki (K. Ostrowski i inni), 18.03 – 3 ♂♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz i inni), 26.03 – 2 os., tamże (T. Szymala), 30.03 – 4 ad., tamże (W. Lenkiewicz), 31.03 – 2 os., tamże (S. Niziński), 05.04 – 2 ad., 13-20.04 – 1 ♂, tamże (W. Lenkiewicz), 27.04 – 1 ad., tamże (T. Szymala) 12.03 – 1 ♀, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski, (P. Kołodziejczyk, A. Kuźnia) 06.04 – 1 ♂, 22.04 – 1 ♂, 3 ♀♀, Warzyna, pow. średzki (A. Kąkol, D. Zelig) 21.04 – 1 ♂, Stawno, pow. milicki (A. Wasińska), 06.05 – 1 para, tamże (B. Smyk i inni) 29.04 – 1 para, Kondratowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 17.05 – 1 para, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Sapko), 18.05 – 4 ad., tamże (D. Panasiuk, A. Knychała, T. Maszkało), 19.05 – 2 os., tamże (D. Mazurkiewicz, D. Soldo) 04.07 – 1 ad., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (D. Panasiuk, M. Jakubczyk, A. Knychała) 30.08-11.09 – 5 ♀♀, 1 juv., Strzelin (pow.) (P. Kołodziejczyk)

Materiały Materials 139 11, 13.09 – 1 imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (D. Mazurkiewicz i inni), 16.09 – 1 ad., tamże (D. Panasiuk, M. Jakubczyk, A. Knychała) 05-14.10 – 2 juv., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 09, 17.10 – 2 os., tamże (T. Szymala), 14.10 – 1 juv., Ruda Sułowska, pow. milicki, 27-28.10 – 1 ad., Radziądz, pow. trzebnicki, (W. Len- kiewicz), 11.11 – 1 ad., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (P. Kwaśniewicz i inni) opolskie: 28.04 – 2 ♂♂, 1 ♀, Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, M. Zawadzki, M. Kowalski) 20.09. – 5 os., 29.09 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka), 02-03.10 – 2 os., tamże (P. Ko- łodziejczyk, Ł. Czajka), 04.10-24.11 – 1 os., tamże (Ł. Czajka i inni) śląskie: 14.01 - 3 ♀♀, zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 26.02 – 2 ♂♂, 02.03 – 1 ♂, , pow. cieszyński (K. Liersz-Żelasko), 03.03 – 2 ♂♂, tamże (P. Łagosz) 11, 27.03 – 1 ♂, Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Buchalik, J. Betleja), 09.04 – 1 ♂, 15,18.05 – 1 ♂, zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch, P. Kmiecik) 03.05 – 1 ♀, Wielikąt, pow. wodzisławski (W. Cichy) 05.05 – 1 ♀, rez. Łężczok, pow. raciborski (B. Pawlik) 28.07, 04.08 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler), 12, 18.08 – 1 ad., 1 juv., tamże (J. Jagiełko, M. Nagler), 25.08 – 1 os., tamże (M. Nagler, Z. Wnuk) 09-18.09 – 3 imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch i inni) 10.11 – 1 os., Roszków, pow. raciborski (M. Nagler)

mandarynka Aix galericulata dolnośląskie: 29.12.2011-06.01 13.03 – 1 ♀, Jordanów Śląski, pow. wrocławski (K. Ostrowski, P. Kołodziejczyk), 19, 29.09 – 1 ♀, tamże (K. Ostrowski) 14.01 – 1 ♂, Bartoszowice, Wrocław (pow.) (T. Maszkało, M. Sikorska), 05-25.02 – 1 ♂, Rędzin, Wro- cław (pow.) (A. Knychała i inni), 16.02 – 2 ♂♂, tamże (P. Kwaśniewicz, M. Pietkiewicz), 06.10-26.12 – 1 ♂, Osobowice i Rędzin, Wrocław (pow.) (P. Kołodziejczyk i inni) 14.01 – 1 ♀, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 28.10 – 1 ♂, Warzyna, pow. średzki (D. Zelig) 01.11 – 1 ♂, Sławoszowice, pow. milicki (W. Lenkiewicz) 13.12-22.01.2013 – 1 ♀, Kamienna Góra (pow.) (P. Wasiak i inni) 27.12 – 1 ♀, Szczepin, Wrocław (pow.) (K. Jasnosz) opolskie: 27.11.2011 – 04.03 - 1 ♂, Wyspa Bolko, Opole (pow.) (M. Kowalski i inni), 06.06 – 1 ♂, Groszowice, Opole (pow.) (M. Zawadzki), 27.08-17.10 – 1 ♂, 29.10-29.12 – 2 ♂♂, Opole (pow.) (A. Wójcik i inni) 06.02, 15.03, 31.08 – 1 ♀, 09.12 – 1 ♂, 22.12 – 2 ♂, 1 ♀, Brzeg (pow.) (M. Stajszczyk, J. Regner) 03-04.04 – 1 ♀, Wyspa Bolko, Opole (pow.) (M. Kowalski i inni) 07.04 – 1 ♂, Kościerzyce, pow. brzeski (J. Regner) 14-15.10 – 2 ♂♂, Gogolin i Obrowiec, pow. krapkowicki (R. Świerad, W. Michalik) 21.10 – 1 para, Jez. Srebrne, Marszałki, pow. opolski (M. Robak) śląskie: 31.01 – 1 para, Pszczyna (pow.) (R. Krakowczyk) 30.12 – 1 ♀, Sosnowiec (pow.) (K. Jainta)

hełmiatka Netta rufina opolskie: 30.05 – 1 ♀ z 4 pull., Januszkowice, pow. krapkowicki (W. Michalik, R. Świerad) (fot.2)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 140 śląskie: 18.05 – 06.07 – 5 ♀♀ z 1-8 pull. i juv., Wielikąt, pow. raciborski (M. Nagler)

Fot. 2. Samica hełmiatki Netta rufina wodząca pisklęta, na stawach w Januszkowicach, woj. opol- skie, maj 2012 (fot. R. Świerad) Photo 2. Family of Red-crested Pochard in Januszkowice fish ponds, ()

01.08 – 3 ♀♀ z pull./juv., Landek, pow. bielski (J. Jagiełko) 18.08 – 1 ♀ z 3 juv., rez. Łężczok, pow. raciborski (P. Łagosz)

ogorzałka Aythya marila dolnośląskie: 06.01 – 1 ♀/ imm., 1 imm., zb. Słup, pow. jaworski (P. Kołodziejczyk i inni) 14.01 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 15-16.03 – 2 ♀♀, Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala), 18.03 – 1 ♂, 2 ♀♀, tamże (A. Kąkol i inni), 18.03 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (A. Knychała i inni), 14-15.04. – 1 ♀, tamże (W. Lenkiewicz) 28.10 – 1 imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (T. Maszkało i inni) 10.11-01.12 – Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 11.11 – 8 os., zb. Słup. pow. jaworski (A. Chlebowski) 24.12 – 1 ♀/ imm., Spalona, pow. legnicki (T. Maszkało) lubuskie: 02.01 – 1 ♀, zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski, S. Rubacha), 08.01 – 2 ♀♀, zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński) 14, 16.03 – 1 ♀, zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski) 07.11, 02.12 – 1 ♀, zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński) 02.12 – 1 ♀, zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski, M. Bocheński) opolskie: 20.10 – 1 ♀/ imm., 28.10 – 2 ♀♀/ imm., 03.11 – 1 ♂, 7 ♀♀/imm., Januszkowice, pow. krapkowicki (R. Świerad), 08.11 – 2 ♀♀/ imm., tamże (M. Pastrykiewicz)

Materiały Materials 141 28.10, 03.11 – 2 ♀♀/ imm., Groszowice, Opole (pow.) (Ł. Berlik, B. Łącki, A. Kowalska), 03.11 – 1 ♀/ imm., kamionka „Bolko”, Opole (pow.) (Ł. Berlik, A. Kowalska) 11.11 – 27 os., Zb. Paczkowski, pow. nyski (M. Domagała), 13.11 – 1 imm., tamże (Ł. Czajka) 25.11 – 1 ♂, 5 ♀♀, Otok, pow. krapkowicki (R. Świerad) 25.11 – 1 ♀, Kantorowice, pow. brzeski (M. Stajszczyk, J. Regner) 28.12 – 1 ♂, 2 ♀♀, kamionka „Bolko”, Opole (pow.) (R. Świerad), 29.12 – 1 ♀/ imm., tamże (Ł. Berlik) śląskie: 07.01 – 2 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (D. Szlama, M. Ostański) 14.01 – 4 os., zb. Dzierżno Małe, pow. gliwicki (J. Betleja), 19.02 – 1 ♀, zb. Dzierżno Duże, pow. gli- wicki (S. Beuch, A. Ochmann), 26.02 – 1 ♂, tamże (M. Skóra), 06.03-06.04 – 1 para, tamże (S. Beuch i inni), 08.04. – 1 ♂, tamże (T. Kosut), 10.04. – 1 ♀, tamże (S. Beuch, T. Kosut, R. Holewa) 23.01 – 1 ♂, zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 06-19.02 – 1 ♂, Zb. Rybnicki, Rybnik (pow.) (M. Nagler i inni) 02.11 – 2 ♀♀, zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (J. Betleja) 02.11 – 9 ♂♂, 3 ♀♀/ imm., 16.11 – 2 ♀♀/ imm., 26.11 – 4 ♀♀/ imm., 07.12 – 3 ♀♀/ imm., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 10.11 – 1 ♂, 5 ♀♀/ imm., 18.11, 07.12 – 5 ♀♀/ imm., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej), 24.11 – 1 ♀/ imm., tamże (D. Kurlej, K. Jainta) 13.11 – 4 ♀♀, 15.11 – 2 os., 24.11 – 4 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik), 05.12 – 2 ♂♂ imm., 2 ♀♀/ imm., tamże (R. Świerad), 06.12 – 8 os., 23.12 – 1 ♂, 3 ♀♀, tamże (G. Gaudnik) 06.12 – 6 ♀♀, Goczałkowice-Zdrój, pow. pszczyński (K. Liersz-Żelasko) 25.12 – 1 ♂, 3 ♀♀/ imm., Roszków, pow. raciborski (M. Nagler, Z. Wnuk)

lodówka Clangula hyemalis dolnośląskie: 14-15.01 – 1 ♂ imm., zb. Słup, pow. jaworski (I. i R. Danieleccy, M. Sapko, A. Chlebowski) 02.03 – 1 ♂, Ruda Sułowska, pow. milicki (A. Kuźnia) 18.03-11.04 – 1 ♀, Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz i inni) 27-28.12 – 1 ♀, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 25.03 – 1 ♂, Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) śląskie: 08-26.11 – 1 ♀, 07.12 – 2 ♀♀, 1 imm., 08, 13.12 – 1 ♀, zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej, P. Łagosz)

markaczka Melanitta nigra dolnośląskie: 02-18.03 – 1 ♂, Jamnik, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz i inni) 17-18.03 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz i inni) 12.03 – 1 ♂ ad., Raszowa Mała, pow. lubiński (M. Kapelski) 17-20.03 – 2 ♂♂ ad., 1 ♂ imm., Byków, pow. wrocławski (R. Mazurkiewicz i inni) lubuskie: 24.11, 02.12 – 1 ♀/ imm., zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski, A. Dubicka, M. Bocheński) śląskie: 14.01 – 1 ♀, zb. Dziećkowice, pow. bieruńsko-lędziński (M. Ledwoń) 13.03 – 1 ♂ ad., Wielikąt, pow. wodzisławski (Z. Wnuk) 01.04 – 1 ♂ ad., osadnik Farskie, pow. gliwicki (M. Skóra) 04.11 – 1 ♀/ imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (A. i K. Ochmann) 10.11 – 7 ♀♀/ imm., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 142 • Aż siedem wiosennych stwierdzeń wskazuje na niewielki nalot markaczki o tej porze roku.

uhla Melanitta fusca dolnośląskie: 06.01 – 1 ♂, 4 ♀♀/ imm., zb. Słup, pow. jaworski (P. Kołodziejczyk i inni), 15.01 – 4 ♀♀/ imm., tamże (I. i R. Danieleccy, M. Sapko) 08, 13.01 – 2 ♀♀/ imm., Pilce, pow. ząbkowicki (K. Ostrowski i inni) 14.01 – 1 ♀/ imm., rz. Odra, Warzyna, pow. średzki (A Knychała, I. Kuras) 14.01 – 4 os., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak i inni) 21.01 – 1 imm., Osobowice, Wrocław (pow.) (A. Knychała, K. Zięba, P. Nowak) 18.03-08.04 – 2 ♂♂ imm., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (M. Sapko i inni) 23.03 – 4 os., Pilce, pow. ząbkowicki (K. Ostrowski) 14.04 – 3 ad., zb. Słup, pow. jaworski (M. Kapelski) 12.11 – 6 ♀♀/ imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski), 18.11-05.12 – 2 os., tamże (D. Zelig i inni) 22.12 – 1 ♀/ imm., zb. Słup, pow. jaworski (T. Maszkało, A. Knychała) 23-24.12 – 1 ♀, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 24.12 – 2 ♀♀/ imm., Spalona, pow. legnicki (T. Maszkało) 25-31.12 – 1 ♀/ imm., Wrocław (pow.) (P. Grochowski i inni) lubuskie: 08-22.01 – 2 ♀♀/ imm., zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) 14, 16.03 – 1 ♂, zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski) 29.10 – 1 ♀/ imm., zb. Dychów, pow. krośnieński (P. Czechowski, G. Jędro), 03-24.11 – 2 ♀♀/ imm., tamże (P. Czechowski, A. Dubicka), 02.12 – 3 ♀♀/ imm., tamże (P. Czechowski, M. Bocheński), 26.12 – 9 imm., tamże (P. Czechowski i inni) 26.12 – 1 ♀/ imm., zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni), 31.12 – 3 ♀♀/ imm., tamże (P. Czechowski, A. Dubicka) 23.11 – 2 ♀♀/ imm., Jez. Sławskie, pow. wschowski (P. Czechowski, A. Dubicka) opolskie: 16-26.01 – 1 ♀♀/ imm., Wyspa Bolko, Opole (pow.), (M. Kowalski i inni) 16-17.01 – 9 os., żwirownia „Bolko”, Opole (pow.) (A. Wójcik) 15.11 – 3 ♀♀, Zb. Paczkowski, pow. nyski (Ł. Czajka), 30.11 – 2 imm., tamże (A. Knychała), 16.12 – 18 os., 26.12 – 17 os., tamże (M. Domagała), 27.12 – 16 os., 28.12 – ok. 5 os., tamże (R. Walczybok) 05.12 – 2 ♀♀/imm., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Zawadzki, M. Kowalski) 16.12 – 2 ♀♀/imm., żwirownia „Piast”, Opole (pow.) (J. Regner), 28-29.12 – 1 ♀/imm., tamże (M. Ko- walski, M. Zawadzki, Ł. Berlik) 17.12 – 11 os., żwirownia „Bolko”, Opole (pow.) (R. Świerad), 18.12 – co najmniej 10 os., tamże (Ł. Berlik), 20-23.12. – 12 os., tamże (M. Kowalski i inni), 25.12 – 8 os., tamże (M., K. i R. Kowalscy), 28.12 – 12 os., tamże (M. Kowalski, M. Zawadzki), 29.12 – 13 os., tamże (Ł. Berlik) 23.12 – 5 ♀♀/ imm., Otmęt, Krapkowice (pow.) (R. Świerad) śląskie: 06.01 – 11 ♀♀/ imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, A. Burecki), 07.01 – 4 os., tamże (D. Szlama, M. Ostański) 01.01 – 6 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król), 07.01 – 7 os., tamże (M. Nagler, R. Krakow- czyk), 14.01 – 6 os., tamże (M. Janosz, W. Cichy, Z. Włodarski), 15.01 – 16 os., tamże (G. Schneider), 19.01 – 3 os., tamże (T. Maszkało, A. Kuźnia), 21.01 – 17 os., tamże (J. Król i inni) 07.01 – 5 ♀♀/ imm., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (R. Kruszyk i inni), 19.01 – 17 ♀♀/ imm., tamże (T. Maszkało, A. Kuźnia), 22.01 – 1 os., tamże (K. Jainta i inni) 08, 14.01 – 1 ♀/ imm., Roszków, pow. raciborski (M. Rojek, Z. Wnuk)

Materiały Materials 143 15.01 – 1 os., 02.02 – 6 os., Zb. Rybnicki, pow. rybnicki (M. Nagler), 05.02 – 6 ♀♀/ imm., tamże (B. Fraś, P. Fraś), 10.02 – 3 os., tamże (A. Sojka i inni), 11.02 – 4 os., tamże (B. Pawlik), 12.02 – 3 os., tamże (Z. Wnuk) 15.01 – 1 ♀ ad., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (K. Kokoszka, S. Beuch, S. Kuś) 06-18.04 – 3-4 ♂♂ imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, M. Nagler, M. Skóra) 04-11.11 – 3 ♀♀/ imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch i inni), 17.11 – 5 os., tamże (R. Świe- rad, M. Pastrykiewicz), 22.11 – 7 os., tamże (M. Skóra), 24.11. – 6 os., tamże (S. Beuch, A. Ochmann, R. Tkocz), 02.12 – 11 os., tamże (R. Świerad, M. Pastrykiewicz), 05.12 – 16 os., tamże (R. Świerad), 16.12 – 3 os., 23, 28.12 – 4 os., tamże (D. Szlama, P. Łagosz), 29.12 – 6 os., tamże (D. Szlama, J. Be- tleja, G. Gaudnik) 16.11 – 1 ♀/ imm., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 17.11 – 2 os., zb. Gzel, Rybnik (pow.) (B. Pawlik) 17-20.11 – 2 ♀♀, zb. Pławniowice, pow. gliwicki (R. Świerad, M. Pastrykiewicz, G. Gaudnik), 08.12. – 5 os., 20.12 – 16 os., 22.12 – 8 os., tamże (G. Gaudnik), 23.12 – 9 os., 26.12 – 13 os., tamże (D. Szlama), 29.12 – 4 os., tamże (D. Szlama, J. Betleja),18.11 – 5 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyń- ski (M. Janosz i inni), 24.11 – 9 os., tamże (Z. Wnuk, M. Nagler), 25.11 – 12 os., 02.12 – 11 os., tamże (J. Król) 18-26.11 – 1 ♀/ imm., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej, K. Jainta) 25.12 – 1 ♀/ imm., Roszków, pow. raciborski (Z. Wnuk, M. Nagler)

szlachar Mergus serrator dolnośląskie: 01-08.01 – 1 ♀, Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki, 14.01 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Len- kiewicz), 15.01 – 1 ♂, 2 ♀♀/ imm., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (T. Maszkało, L. Duduś, B. Smyk), 16.01 – 1 ♂, tamże (W. Lenkiewicz) 03.03 – 1 ♂, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 25.03 – 1 ♂ imm., Sołtysowice, Wrocław (pow.) (D. Soldo, D. Mazurkiewicz, J. Błaszczyk) 29.03 – 1 para, Ostroszowice, pow. dzierżoniowski (M. Pach) 29.03 – 1 para, Owiesno, pow. dzierżoniowski (M. Pach) 29.03 – 1 para, zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (M. Dąbek) 01.04 – 1 ♂, 4 ♀♀, zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak, K. Żarkowski, K. Struś) 11.04 – 3 ♀♀, Ruda Sułowska, pow. milicki (M. Zawadzki, J. Lis), 13.04 – 1 ♀, tamże (W. Lenkiewicz, L. Matacz) 31.10 – 1 ♀, 18.11 – 2 ♀♀, 21.11 – 4 ♀♀, Jamnik, pow. trzebnicki, 24.11 – 1 ♀, Radziądz, pow. trzeb- nicki, 25.11 – 1 ♂, 01.12 – 2 ♂♂, Ruda Sułowska, pow. milicki, 01.12 – 2 ad., 27.12 – 1 ♀, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 12.11 – 3 ♀♀/ imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, R. Walczybok), 05.12 – 1 os., tamże (R. Walczybok), 30.12 – 1 ♀, tamże (W. Lenkiewicz) 17.11 – 2 ♂♂, Ruda Sułowska, pow. milicki (B. Smyk i inni) 22.12 – 1 ♂, zb. Słup, pow. jaworski (A. Knychała, T. Maszkało) lubuskie: 31.12 – 1 ♂, zb. Raduszec, pow. krośnieński (P. Czechowski, A. Dubicka) opolskie: 07, 14.01 – 1 para, Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, P. Wójcik) 06.02 – 1 ♀, Brzeg (pow.) (M. Stajszczyk, J. Regner) 02.04 – 1 para, Opole (pow.) (R. Świerad) 11.04 – 1 ♂, 2 ♀♀, Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) 13.11 – 1 ♀, Zb. Paczkowski, pow. nyski (Ł. Czajka) 24.11 – 3 os., 25.11 – 5 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 05.12 – 2 ♀♀/ imm., tamże (M. Kowalski, M. Zawadzki)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 144 śląskie: 01.01 – 1 ♂, Krzyżanowice, pow. raciborski (M. Rojek) 30.03, 09.04 – 2 ♂♂, 1 ♀, zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (T. Matejczyk, S. Kuś, S. Beuch) 28.10 – 1 ♀/imm., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, P. Skałban) 11.11 – 4 ♀♀/imm., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch, P. Skałban) 11.11 – 1 ♀/imm., zb. Chechło-Nakło, pow. tarnogórski (S. Beuch, P. Skałban) 15, 18.11 – 1 ♀, Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (K. Liersz-Żelasko i inni)

mieszaniec Bucephala clangula x Mergellus albellus opolskie: 05.03 – 1 ♂, Nysa (pow.) (J. Wójcicki)

sterniczka jamajska Oxyura jamaicensis śląskie: 26.11 – 1 ♀/imm., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (R. Zbroński)

nur rdzawoszyi Gavia stellata dolnośląskie: 01-07.11 – 1 ad., Sędzisław, pow. kamiennogórski (P. Wasiak, K. Żarkowski) 02.11 – 1 ad., 3 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 03.11 – 2 juv., tamże (P. Ko- łodziejczyk, D. Mazurkiewicz, D. Panasiuk), 07.11 – 4 os., tamże (G. Orłowski, P. Kołodziejczyk), 11.11. – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, A. Kąkol, M. Szeruga), 12, 26.11 – 1 juv., tamże (P. Koło- dziejczyk i inni) 09.11 – 1 os., Żeleźniki, pow. milicki (L. Matacz) 11.11 – 1 juv., zb. Słup, pow. jaworski (A. Chlebowski) lubuskie: 23.11 – 1 os., Jez. Sławskie, pow. wschowski (P. Czechowski, A. Dubicka) opolskie: 08.01 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (K. Ostrowski i inni) 25, 28.10 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 04, 16.11 – 1 os., (R. Świerad i inni), 17-18.11 – 2 os., tamże (J. Stasiak i inni), 24.11 – 11 os., tamże (J. Stasiak), 01.12 – 7 os., tamże (M. Kowalski i inni), 05.12 – 14 os., tamże (M. Kowalski, M. Zawadzki) 04, 14.11 – 2 os., Zb. Nyski, pow. nyski (Ł. Czajka, T. Maszkało), 17.11 – 1 os., tamże (Ł. Czajka), 24.11 – 4 os., tamże (R. Świerad, M. Pastrykiewicz) 15.11 – 2 os., Zb. Paczkowski, pow. nyski (Ł. Czajka) 24, 30.11 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (R. Świerad, M. Pastrykiewicz, A. Knychała) 20-23.12 – 1 os., Opole (pow.) (M. Pastrykiewicz i inni), 25, 28.12 – 1 os., tamże (M. Kowalski i inni) śląskie: 01.01 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król) 03.01 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R, Gwóźdź), 07.01 – 1 os., tamże (D. Szlama, M. Ostański) 02.11 – 1 juv., 26.11-08.12 – 2 juv., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (D. Kurlej) 10.11 – 1 ad., 18, 26.11 – 1 ad., 5 juv., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej), 24.11 – 5 juv., tamże (D. Kurlej, K. Jainta), 11.11 – 3 juv., 17.11 – 4 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (P. Łagosz), 18.11 – 6 os., tamże (A. Ochmann i inni) 17-24.11 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (R. Świerad i inni), 29.12 – 1 os., tamże (D. Szlama, J. Betleja) 18.11 – 2 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król), 24.11 – 3 os., tamże (M. Nagler, Z. Wnuk), 25.11 – 12 os., 02.12 – 8 os., tamże (J. Król)

Materiały Materials 145 01.12 – 1 os., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik), 05, 23.12 – 3 os., tamże (D. Szlama, G. Gaudnik), 25.12 – 1 os., tamże (G. Gaudnik), 26.12 – 2 os., tamże (D. Szlama)

nur czarnoszyi Gavia arctica dolnośląskie: 26.12.2011-06.01 – 1 imm., zb. Słup, pow. jaworski (M. Sapko i inni) 14, 20.05 – 1 ad., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak i inni) 18.05 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Knychała, T. Maszkało, D. Panasiuk) 24, 28.10 – 1 ad., 1 juv., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak i inni), 26.10 – 2 ad., 1 juv., tamże (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz) 03.11 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz), 11.11 – 4 os., tamże (A. Kąkol, M. Szeruga, P. Kołodziejczyk), 18.11 – 2 os., tamże (D. Zelig, M. Szeruga), 26.11. – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk) 30.11 – 2 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) lubuskie: 23.11 – 1 os., Jez. Sławskie, pow. wschowski (P. Czechowski, A. Dubicka) opolskie: 30.10-03.11 – 1 os., Rozwadza, pow. krapkowicki (M. i M. Pastrykiewicz, R. Świerad) 30.10 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 15.11 – 4 os., tamże (G. i G. Sobczak), 16-17.11 – 1 os., 18.11 – 2 os., tamże (M. Kowalski i inni), 23.11 – 3 os., 24.11-05.12 – 4 os., tamże (J. Stasiak i inni) 01.11 – 1 os., zb. Michalice, pow. namysłowski (I. i K. Żyśko) 03-04.11. – 1 os., 10.11 – 2 ad., Zb. Nyski, pow. nyski (Ł. Czajka), 11.11 – 1 os., tamże (M. Pastrykie- wicz), 08-23.12 – 1 juv., Nysa (pow.) (Ł. Czajka, J. Wójcicki) 11.11 – 1 os., Zb. Paczkowski, pow. nyski (M. Domagała), 27.12 – 1 juv., tamże (R. Walczybok) 18.12 – 2 os., Opole (pow.) (Ł. Berlik, M. Kowalski, M. Zawadzki), 20-21.12 – 1 os., tamże (M. Kowal- ski i inni), 22.12 – 3 juv., tamże (Ł. Berlik), 25.12 – 2 os., tamże (M. Kowalski i inni), 28.12 – 1 os., tamże (M. Zawadzki, M. Kowalski) śląskie: 19-20.01 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (T. Maszkało, A. Kuźnia, K. Jainta) 19-20.05 – 1 os., Jastrzębie-Zdrój (pow.) (R. Zbroński, R. Kruszyk) 12, 28.10 – 2 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (D. Szlama, S. Beuch, P. Skałban), 31.10 – 1 os., tamże (S. Beuch), 22.11. – 1 os., tamże (M. Skóra), 05.12 – 1 os., tamże (R. Świerad) 13.10 – 1 os., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 30.10 – 1 os., zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (D. Kilon), 14.11. – 3 os., tamże (K. Liersz-Żelasko), 18.11 – 5 os., tamże (M. Janosz, W. Cichy, Z. Włodarski), 24.11 – 9 os., tamże (M. Nagler, Z. Wnuk), 25.11 – 1 os., 02.12 – 1 juv., tamże (J. Król) 02.11 – 1 os., zb. Paprocany, Tychy (pow.) (R. Tkocz) 10-28.11 – 1 juv., zb. Pławniowice, pow. gliwicki (G. Gaudnik), 05.12 – 1 os., tamże 23.12 – 2 os., 26.12 – 1 os., tamże (D. Szlama) 17-18.11 – 1 juv., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (P. Łagosz i inni) 02.12 – 1 os., Roszków, pow. raciborski (Z. Wnuk) 26.12 – 1 os., Zb. Rybnicki, Rybnik (pow.) (M. Janosz)

perkoz rogaty Podiceps auritus dolnośląskie: 01.01 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (P. Kołodziejczyk, M. Dąbek) opolskie: 10.11 – 4 os., 11, 13.11 – 6 os., 14.11 – 4 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 16.11 – 3 os., tamże (M. Kowalski i inni), 17.11 – 7 os., tamże (J. Stasiak), 18.11 – 5 os., tamże (M. Ko- walski i inni), 24.11 – 1 os., tamże (J. Stasiak) ( fot. 3)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 146 Fot. 3. Jeden z kilku perkozów rogatych Podiceps auritus stwierdzonych w listoadzie na Zb. Tu- rawskim, woj. opolskie (fot. Z. Wnuk) Photo 3. One of several Horned Grebes recorded in November 2012 at Turawa reservoir (Opole voivodeship)

śląskie: 15.01 – 1 os., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (R. Gwóźdź) 02.05 – 1 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch, J. Lewandowska) 12.10 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (D. Szlama) 18.11 – 1 os., zb. Kuźnica Warężyńska, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej) 07, 13.12 – 1 os., zb. Pogoria III, Dąbrowa Górnicza (pow.) (D. Kurlej, P. Łagosz) czapla modronosa Ardeola ralloides śląskie: 12.05 – 1 ad., Roszków, pow. raciborski (R. Zbroński i inni)

czapla złotawa Bubulcus ibis dolnośląskie: 22.04 – 1 ad., Goliszów, pow. legnicki (M. Kapelski) ( fot. 4) • Trzecie stwierdzenie czapli złotawej na Śląsku i drugie wiosenne.

czapla nadobna Egretta garzetta dolnośląskie: 30.04 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (M. Kapelski) 27.06 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) śląskie: 29.04 – 1 os., Marklowice, pow. wodzisławski (Z. Wnuk) 03.05 – 1 os., Landek, pow. bielski (R. Krakowczyk)

Materiały Materials 147 Fot. 4. Trzecia dla Śląska czapla złotawa Bubulcus ibis obserwowana pod koniec kwietnia 2012 na stawach w Goliszowie (woj. dolnośląskie ) (fot. M. Kapelski) Photo 4. Catle Egret (third for Silesia), recorded in April 2012 in Goliszów ponds (Lower Silesian voivodeship)

26.05 – 1 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch) 23.06 – 1 os., Roszków, pow. raciborski (M. Nagler) 16, 23.06 – 1 para z 3 pull. (gniazdowanie pewne), Ochaby, pow. cieszyński (J. Betleja, M. Ledwoń) 29.07 – 1 os., 03.08 – 4 os., Ochaby, pow. cieszyński (K. Liersz-Żelasko) • Na uwagę zasługuje pierwszy przypadek lęgu tej czapli na Śląsku i tym samym drugi pewny lęg w Polsce (Betleja i in. 2012).

czapla purpurowa Ardea purpurea śląskie: 14-15.04 – 1 ad., rez. Łężczok, pow. raciborski (B. Pawlik, Z. Wnuk) 29.06 – 1 ad., Goczałkowice Zdrój, pow. pszczyński (A. Sojka, Z. Włodarski) 15, 23.08 – 1 juv., Landek, pow. bielski (K. Liersz-Żelasko, M. Kąkol) 22.08 – 1 juv., Wielikąt, pow. wodzisławski (R. Gwóźdź)

ibis kasztanowaty Plegadis falcinellus opolskie: 03.05 – 3 ad., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (K. i J. Sapieha)

warzęcha Platalea leucorodia dolnośląskie: 02.05 – 5 ad., 04-05.05 – 2 ad., Stawno, pow. milicki (B. Orłowska i inni) 13.10 – 1 juv. i 1 os., Przemków, pow. polkowicki (M. Kapelski, A. Chlebowski, M. Cieślak), 18.11 – 2 ad., tamże (P. Maślikowski, M. Gajerski)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 148 opolskie: 03.05. – 1 ad., 10.05 – 2 ad., Zb. Nyski, pow. nyski (J. i W. Wójciccy)

błotniak stepowy Circus macrourus dolnośląskie: 19.09 – 1 juv., Przecławice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 14.10 – 1 juv., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) opolskie: 18.09 – 1 juv., Mieszkowice, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk)

kurhannik Buteo rufinus opolskie: 26.08 – 1 juv., Mierzęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (R. Świerad) (fot. 5) 04.09 – 1 subad. (3 r. kal.), Kalinowice, pow. strzelecki (R. Świerad) 09.09 – 1 imm., Mierzęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (A. i T. Tańczuk) 10.09 – 1 imm., Kazimierz, pow. prudnicki (M. Domagała, M. Kowalski) 26.09 – 1 os., Głogówek/Wróblin, pow. prudnicki (M. Janosz, R. Zbroński) śląskie: 06.09 – 1 juv., Frelichów, pow. cieszyński (K. Liersz-Żelasko i inni) • Rekordowe sześć stwierdzeń w jednym roku.

Fot. 5. Kurhannik Buteo rufinus obserwowany w sierpniu w Mierzęcinie, woj. opolskie (fot. R. Świerad) Photo 5. Long-legged Buzzard observed in August 2012 in Mierzęcin (Opole voivodeship)

Materiały Materials 149 orlik krzykliwy Aquila pomarina dolnośląskie: 17.05 – 1 ad., Radwanice, pow. polkowicki (A. Chlebowski) 19.05 – 1 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 28.05 – 1-2 os., Ogorzelec, pow. kamiennogórski (M. Skóra i inni) 17.09 – 1 juv., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (S. Rusiecki, P. Wasiak) 23.09 – 1 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) śląskie: 06.05 – 1 os., Tychy (pow.) (K. Drab)

orlik grubodzioby Aquila clanga dolnośląskie: 26-31.10 – 1 juv. z nadajnikiem satelitarnym, pow. bolesławiecki i zgorzelecki (odczyt J. Lontkowski)

orzeł cesarski Aquila heliaca dolnośląskie: 13.04 – 1 juv., Wałbrzych (pow.) (K. Żarkowski) opolskie: 06.09 – 1 juv., Gościęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (W. Michalik) • Dwa stwierdzenia w jednym roku po 32 letniej przerwie (Czajka 2012)

orzeł przedni Aquila chrysaetos dolnośląskie: 26.05 – 1 imm., Mumlawski Wierch, Karkonoski PN, pow. jeleniogórski (K. Dobrowolska) opolskie: 12.02 – 1 imm., Biestrzykowice, pow. namysłowski (K. Żyśko) śląskie: 13.04 – 1 imm., Baranowice, pow. cieszyński (K. Liersz-Żelasko)

orzełek Aquila pennata dolnośląskie: 10.09 – 1 os. (odm. jasna), Krzeszów, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) • Pierwsze stwierdzenie od 2005 r. (Komisja Faunistyczna 2007)

rybołów Pandion haliaetus dolnośląskie: 2012 – 1 para z gniazdem (gniazdowanie pewne), pow. zgorzelecki (W. Bena) lubuskie: 2012 – 1 para z gniazdem, pow. krośnieński (S. Rubacha) opolskie: 2012 – 1 para z gniazdem, pow. opolski (R. Świerad, A. Czubat) • W przypadku par z powiatów krośnieńskiego i opolskiego mimo zbudowania gniazd nie doszło do złożenia jaj. Lęg z pow. zgorzeleckiego jest pierwszym udanym lęgiem rybołowa na Śląsku od po- czątku lat 1980.

Ptaki Śląska 20 | Materiały 150 kobczyk Falco vespertinus dolnośląskie: 05.05 – 1 ♂, Świniary, Wrocław (pow.) (W. Górka, G. Orłowski, D. Grześkowiak) 07.05 – 1 ♀, Biernacice, pow. ząbkowicki (W. Grzesiak) 09.05 – 1 ♂, zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 09.09 – 1 juv., Pasikurowice, pow. wrocławski (J. Błaszczyk) 19.09 – 1 juv., Wojnarowice, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 24.09 – 1 juv., Szewce, pow. trzebnicki (G. Orłowski) opolskie: 03.05 – 1 ♀, Markowe, pow. namysłowski (J. Sebastian, A. Czubat) 12.05 – 1 ♀, Kuźnica Katowska, pow. opolski (R. Świerad i inni) 15.08 – 1 ♀, Kietrz, pow. głubczycki (D. Szlama) 19.08 – 1 juv., Gościęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (R. Świerad), 28.08 – 2 juv., tamże (R. Świerad, W. Michalik, P. Rymwid-Mickiewicz), 06.09 – 1 juv., tamże (W. Michalik), 08.09 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 08.09 – 1 juv., Borzysławice, pow. kędzierzyńsko-kozielski (P. Kołodziejczyk), 08.09 – 2 juv., Mierzęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (P. Kołodziejczyk), 09.09 – 2 juv., Gościę- cin (G. Gaudnik), 10.09 – 3 juv., Borzysławice (R. Cisakowski), 11-12.09 – 1 juv., Mierzęcin (M. Janosz, T. Maszkało, Ł. Kosicki), 14.09 – 1 juv., tamże (G. Gaudnik), 17.09 – 3 juv., Gościęcin (M. Kowalski, T. Tańczuk), 15.09 – 2 juv., Mierzęcin (M. i D. Świtała), 16.09 – 4 juv., tamże (A. i T. Tań- czuk, S. Beuch, P. Skałban) 26.08 – 1 juv., Nowy Browiniec, pow. prudnicki, 04.09 – 2 juv., , pow. prudnicki (R. Cisakow- ski), 18.09 – 2 juv., 3 juv., 5 juv., Racławice Śląskie, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk) 26.08 – 2 juv., Wierzbięcice, pow. nyski (R. Cisakowski) 01.09 – 2 ♂♂ imm., 1 juv., Ucieszków, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Nagler, Z. Wnuk) 02.09 – 1 juv., Skoroszyce, pow. nyski (T. Maszkało) 07.09 – 1 juv., Smogorzów, pow. namysłowski (T. Drazny) 08.09 – 1 juv., Stare Kotkowice, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk), 11.09 – 2 juv., Góreczno, pow. prudnicki (W. Michalik), 15.09 – 2 juv., Głogówek, pow. prudnicki (M. i D. Świtała), 14.09 – 3 juv., Biedrzychowice, pow. prudnicki (R. Cisakowski) 08.09 – 1 juv., Wysoka, pow. strzelecki (R. Świerad) 15.09 – 1 juv., Maciowakrze, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Buchalik), 22.09 – 3 juv., Dobrosła- wice, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Nagler, Z. Wnuk) 15.09 – 2 juv., Gierałtowice, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Buchalik) 16.09 – 1 juv., Pilszcz, pow. głubczycki (J. Stančo, L. Stančo) 20.09 – 1 juv., , pow. nyski (R. Cisakowski) 20.09 – 1 juv., Zb. Otmuchowski, Ścibórz, pow. nyski (Ł. Czajka) śląskie: 28.05 – 1 ♂, Katowice (pow.) (M. Buchalik) 15.09 – 1 juv., 21.09 – 3 juv., 2 juv., 3 juv., 1 juv., 1 juv., 24.09 – 1 juv., 1 juv., 3 juv., Wilamowice, pow. bielski (W. Wodecki) 18.09 – 1 juv., Wisła Wielka, pow. pszczyński (J. Jagiełko) • Rekordowa liczba stwierdzeń w roku. Na uwagę zwraca zwłaszcza jesienny nalot młodych ptaków szczególnie wyraźnie odzwierciedlony na Płaskowyżu Głubczyckim.

drzemlik Falco columbarius dolnośląskie: 14.01 – 1 os., Brzeg Dolny, pow. wołowski (A. Knychała, I. Kuras) 03.02 – 1 ♀/ imm., zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 26.02 – 1 ♂, Gromadka, pow. bolesławiecki (M. Janowski)

Materiały Materials 151 01.03 – 1 os., Domanowice, pow. trzebnicki (A. Kuźnia) 04.03 – 1 os., Sieczków, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk, T. Kołodziejczyk, B. Smyk) 19.09 – 1 ♀/ juv., Tyniec nad Ślęzą, pow. wrocławski (K. Ostrowski), 26.09 – 1 os., 28.09 – 1 ♂, 1 ♀/ juv., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski), 02.10. – 2 os., tamże (K. Ostrowski, A. Kny- chała), 12.10 – 1 ♀/ juv., 17.10 – 3 os., 02.11 – 1 os., tamże (K. Ostrowski) 21.10 – 1 os., Ołtaszyn, Wrocław (pow.) (forum.przyroda.org) 09.12 – 1 os., Rędzin, Wrocław (pow.) (D. Panasiuk, D. Mazurkiewicz) 14.12 – 1 ♀/ imm., Budziszów, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 25.12 – 1 ♀, Komorów/ Milikowice, pow. świdnicki (M. Dąbek) 25.12 – 1 os., Gniechowice, pow. wrocławski (A. Knychała) lubuskie: 22.01 – 1 ♂, Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) 29.10 – 1 ♀/ juv., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski, G. Jędro) 02, 26.12 – 1 ♀, Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) małopolskie: 27.08 – 1 ♀/ juv., Jawiszowice, pow. oświęcimski (W. Wodecki) opolskie: 11.02 – 1 os., Gogolin, pow. krapkowicki (R. Świerad) 18.02 – 1 ♀/ imm., Kosorowice, pow. opolski (R. Świerad) 28.02, 02.03 – 1 os., Brzeźce, pow. kędzierzyńsko-kozielski (P. Berezowski) 15.09 – 1 ♀, Kazimierz, pow. kędzierzyńsko-kozielski (M. Kowalski, M. Domagała) 15, 21.09 – 1 ♀/ juv., Skoroszyce, pow. nyski (T. Maszkało) 18.09 – 1 ♀/ juv., Wierzbiec, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk) 23.09 – 1 ♀/ juv., Zubrzyce, pow. głubczycki (M. Buchalik) 28.09, 02.10 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka), 05.11. – 1 ♂, tamże (P. Kołodziejczyk) 06.10 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak i inni) 20.11 – 1 ♀, Stare , pow. oleski (M. Kowalski) 20.12 – 1 ♀/ imm., Stary Grodków, pow. nyski (T. Maszkało) śląskie: 25.09 – 1 ♀/ juv., Kryry, pow. pszczyński (M. Janosz, A. Sojka) 01.12 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (M. Skóra, T. Grochowski)

sokół skalny Falco eleonorae opolskie: 03.09 – 1 ad. (odm. ciemna), Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała) • Ósme stwierdzenie po 10 latach przerwy (Komisja Faunistyczna 2003)

raróg Falco cherrug dolnośląskie: 15.07 – 1 juv., Łukaszów, pow. złotoryjski (S. Rubacha, A. Wąsicki) opolskie: 10.09 – 1 juv., Opatrzność/Borzysławice, pow. kędzierzyńsko-kozielski (R. Cisakowski)

sokół wędrowny Falco peregrinus dolnośląskie: 2012 – 1 para z 4 pull. Głogów (pow.) (S. Sielicki i inni) 02.05-11.07 – 2 pary lęgowe, Karkonoski P.N., pow. jeleniogórski (K. Dobrowolska-Martini, M. Martini)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 152 ostrygojad Haematopus ostralegus dolnośląskie: 25.03 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Zarzycki), 22.05 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Gajewski) opolskie: 12.05 – 1 os., Zb. Nyski, pow. nyski (P. Wójcik, W. Miłosz) 07.09 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, M. Lepka) śląskie: 12, 19.05 – 1 os., Roszków, pow. wodzisławski (M. Buchalik i inni) 12.05 – 1 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch) 20, 25, 28.08 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (Z. Wnuk i inni), 31.08 – 3 os., tamże (M. Nagler), 02-06.09 – 4 os., tamże (Z. Wnuk i inni), 09.09 – 2 os., 11.09 – 2 juv., tamże (J. Król), 14.09 – 1 os., tamże (M. Nagler) 28.10 – 1 juv., zb. Łąka, pow. pszczyński (M. Buchalik)

szczudłak Himantopus himantopus dolnośląskie: 02, 04.05 – 1 para, Świniary, Wrocław (pow.) (S. Rusiecki, T. Maszkało, M. Sikorska) 04.05 – 2 os., Januszkowice, pow. wrocławski (M. Pach) 31.05-06.06 – 1 para, Niezgoda, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, P. Kołodziejczyk, Ł. Miśkowiak), 07.06 – 1 para, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 22, 30.07 – 1 ♂, Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, P. Kołodziejczyk) 24-25.07 – 1 ♀, Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Stajszczyk, R. Stelmach, P. Kołodziejczyk) śląskie: 03.05 – 1 para, Pawełki, pow. lubliniecki (J. i B. Kierat) 09.05 – 1 ad., Roszków, pow. raciborski (M. Nagler)

szablodziób Recurvirostra avosetta dolnośląskie: 30-31.03 – 2 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz, S. Niziński), 03.04 – 7 os., Jamnik, pow. trzebnicki (G. Orłowski, T. Szymala) 03.04. – 2 os., Goliszów, pow. legnicki (M. Kapelski), 23.04 – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk i inni) 20.04 – 1 os., zb. Słup, pow. jaworski (M. Kapelski) 21.04-16.05 – 2 pary (gniazdowanie 1 pary pewne), Stawno, pow. milicki (A. Wasińska i inni) 10.05 – 2 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (E. i P. Gębscy) 20.06 – 1 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 28.03 – 3 os., Zb. Nyski, pow. nyski (M. Zawadzki, T. Tańczuk), 30.04 – 3 os., tamże (K. Paciora) 04.09 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) • Podkreślić należy drugi przypadek lęgu na Śląsku po 10 letniej przerwie (Betleja i in. 2002)

kulon Burhinus oedicnemus opolskie: 11.09 – 1 os., Głogówek, pow. prudnicki (M. Janosz) • Pierwsze stwierdzenie na Śląsku od 2002 roku (Komisja Faunistyczna 2004).

Materiały Materials 153 mornel Charadrius morinellus opolskie: 31.08 – 1 ad., Lasocice, pow. nyski (K. Martini, M. Martini)

czajka towarzyska Vanellus gregarius opolskie: 08-26.09 – 1 juv., Kazimierz/Głogówek/Wróblin, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk i inni)

biegus rdzawy Calidris canutus dolnośląskie: 26.07 – 1 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (T. Maszkało i inni), 21.08, 04.09 – 1 juv., tamże (P. Koło- dziejczyk, J. Ratajczak, T. Szymala) 10.08 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Milewski), 11.08 – 1 juv., 13.08 – 2 juv., 14.08 – 7 juv., 16.08 – 3 juv., 18.08 – 1 juv., 21-22.08 – 3 juv., 24.08 – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk i inni), 26.08 – 4 juv., tamże (A. Gorczewski, L. Duduś, P. Kołodziejczyk), 27.08 – 6 juv., tamże (P. Koło- dziejczyk i inni), 28.08 – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 01.09 – 4 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, M. Kapelski),06, 13.09 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 11.09. – 3 juv., tamże (D. Mazurkiewicz, R. Mazurkiewicz) 19.08 – 1 juv. Strzelin (pow.) (P. Kołodziejczyk) 28.08 – 1 juv., zb. Słup, pow. jaworski (I. i R. Danieleccy) 23.09 – 1 juv., Stawno, pow. milicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 13.08 – 1 juv., Zb. Nyski, pow. nyski (J. Wójcicki), 18.08 – 2 juv., tamże (P. Wójcik) 19.08 – 2 juv., 23.08. – 11 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk), 31.08. – 1 juv., tamże (T. Maszkało), 01.09 – 5 juv., 03.09 – 8 os., tamże (M. Domagała), 04.09 – 4 juv., tamże (P. Koło- dziejczyk), 05.09 – 7 juv., tamże (M. Domagała i inni), 08.09 – 1 juv., tamże (T. Maszkało, D. Pa- nasiuk, M. Sikorska), 11.09 – 3 juv., 14.09 – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk) 18.08 – 1 juv., 23-28.08 – 3 juv., 29.08 – 7 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 02.09 – 1 juv., tamże (R. Świerad, J. Stasiak), 03.09 – 3 os., tamże (J. Stasiak, M. Kowalski, K. Krawczak), 05.09 – 3 juv., tamże (T. Tańczuk), 08, 11.09 – 2 juv., tamże (R. Świerad, J. Stasiak), 15.09 – 1 juv., tamże (J. Kierat) śląskie: 12.08 – 2 juv., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (G. Gaudnik), 13-29.08 – 1 juv, tamże (D. Szlama i inni), 15-16.09 – 3 juv., 20.09 – 1 juv., tamże (S. Beuch, G. Gaudnik) 12.08 – 2 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Baran, A. Bisztyga), 18.08. – 3 juv., tamże (M. Nagler), 22, 25.08 – 1 juv., tamże (M. Baran i inni), 02, 05.09 – 2 juv., tamże (J. Król i inni), 09.09. – 1 juv., tamże (J. Król) 30.08-01.09 – 1 juv., zb. Łąka, pow. pszczyński (R. Tkocz i inni) 06.09 – 1 ad., Roszków, pow. raciborski (M. Rojek)

piaskowiec Calidris alba dolnośląskie: 03.05 – 1 ad., Warta Bolesławiecka, pow. bolesławiecki (T. Maszkało, M. Sikorska) 20.05 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (T. Drazny, Z. Marciniak) 22.07 – 1 ad., 18, 22.08 – 2 juv., 24.08 – 3 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 26.08 – 4 os., tamże (A. Gorczewski, L. Duduś), 27.08 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, P. Czechow- ski, S. Rubacha), 28.08 – 4 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 01.09 – 8 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, M. Kapelski), 03.09. – 5 juv., 06.09 – 7 juv., 10.09 – 5 juv., 13.09 – 4 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 11.10 – 1 imm., tamże (R. Mazurkiewicz, D. Mazurkiewicz) 02.10 – 2 juv., Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 154 opolskie: 21.08 – 1 juv., Zb. Nyski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk), 24.08 – 2 os., tamże (J. Wójcicki) 24-28.08 – 1 juv., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak i inni), 29.08 – 2 juv., tamże (A. i T. Tańczuk), 01.09 – 7 juv., tamże (J. Stasiak), 02.09 – 12 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, J. Stasiak, R. Świerad), 03.09 – 8 juv., tamże (M. Kowalski, K. Krawczak, J. Stasiak), 04.09. – 10 juv., tamże (J. Stasiak), 05.09 – 8 juv., tamże (T. Tańczuk i inni), 06.09 – 7 juv., tamże (J. Stasiak, M. Kowalski, K. Kraw- czak), 07-08.09 – 4 juv., tamże (J. Stasiak i inni), 09.09 – 5 os., 11.09 – 3 os., tamże (J. Stasiak), 15- 16.09 – 1 juv., tamże (J. Kierat i inni), 22-23.09 – 2 os., tamże (J. Stasiak) 30.08 – 8 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk), 31.08– 6 juv., tamże (T. Maszkało), 01.09 – 13 juv., tamże (M. Domagała), 04.09 – 18 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 05.09 – 15 juv., tamże (K. Ostrowski i inni), 08.09 – 9 os., tamże (D. Panasiuk, T. Maszkało, M. Sikorska), 11.09. – 4 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 03.10 – 1 juv., tamże (Ł. Czajka) śląskie: 29.07 – 1 ad., 01-09.09 – 1 juv., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (A. Ochmann, S. Beuch, G. Gaudnik) 16.08 – 4 juv., 18.08 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler), 22.08 – 1 ad., 5 juv., tamże (M. Baran, A. Bisztyga), 25.08 – 5 juv., tamże (M. Nagler, Z. Wnuk), 31.08 – 2 juv., tamże (M. Nagler), 02.09 – 7 juv., tamże (Z. Wnuk, J. Król), 09.09 – 4 juv., tamże (J. Król), 14.09 – 2 juv., tamże (M. Nagler) 23.09 – 1 juv., 21.10 – 1 juv., tamże (J. Król) 19.08 – 1 juv., 25.08 – 2 juv., zb. Łąka, pow. pszczyński (A. Sojka, G. Sojka, P. Łagosz) 31.08 – 3 juv., osadnik Farskie, pow. gliwicki (M. Skóra)

Fot. 6. Biegus arktyczny Calidris melanotos swierdzony na początku września nad zb. Goczałkowickim, woj. śląskie (fot. Z. Wnuk) Photo 6. Pectoral Sandpiper recorded in September 2012 at the Goczałkowice reservoir (Sile- sian voivodeship)

Materiały Materials 155 biegus arktyczny Calidris melanotos dolnośląskie: 15-16.09 – 1 juv., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 07.10 – 1 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Knychała) opolskie: 01, 04.09 – 1 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała, P. Kołodziejczyk), 02–12.10 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 05-06.11 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, Ł. Czajka) śląskie: 02.09 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (Z. Wnuk) (fot. 6), 23, 30.09 – 1 juv., tamże (J. Król i inni) • Rekordowe siedem stwierdzeń w jednym roku.

biegus płaskodzioby Limicola falcinellus opolskie: 22.09 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka) śląskie: 22.07 – 2 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król), 19.08 – 1 os., tamże (A. Sojka, G. Sojka), 02.09 – 1 juv., tamże (J. Król) 01-13.08 – 1 ad., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (M. Świtała i inni) • Wyjątkowo słaby rok. Jedyne cztery – pięć stwierdzeń.

biegus płowy Tryngites subruficollis opolskie: 17, 19.08 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk)

Fot. 7. Dubelty Gallinago media obserwowane w maju 2012 w Bytomiu-Miechowicach, woj. śląskie (fot. S. Beuch) Photo 7. Two Great Snipes observed at the same spot in May 2012 in Miechowice, Bytom (Sile- sian voivodeship)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 156 dubelt Gallinago media śląskie: 03-05.05 – 1 os., 24-25.05 – 1 os., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch i inni) (fot. 7)

szlamnik Limosa lapponica dolnośląskie: 14-15.08 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, K. Żarkowski, D. Zydlik) 21.10 – 1 juv., Jamnik, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk) opolskie: 12.05 – 1 ♂ ad., Zb. Nyski, pow. nyski (R. Świerad i inni) 03.08 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 01-25.09 – 1 juv., tamże (J. Stasiak i inni) 01.09 – 1 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (M. Domagała), 04.09– 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 05.09 – 8 juv., tamże (K. Ostrowski i inni), 06.09 – 4 juv., tamże (M. Domagała, K. Ostrowski), 11.09 – 8 juv., 14.09 – 9 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 25.09 – 2 juv., tamże (Ł. Czajka), 08.10 – 1 juv., tamże (T. Maszkało), 05-11.11. – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, Ł. Czajka, M. Pastrykiewicz) śląskie: 02.09 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Janosz i inni), 09-23.09 – 3 juv., tamże (J. Król, M. Nagler), 25, 30.09 – 1 juv., tamże (M. Janosz, A. Sojka, J. Król) 27.09 – 1 juv., Wielikąt, pow. wodzisławski (M. Janosz i inni)

kulik mniejszy Numenius phaeopus dolnośląskie: 03.04 – 14 os., Goliszów, pow. legnicki (M. Kapelski) 06.04 – 9 os., Raków, pow. wrocławski (T. Drazny, G. Orłowski) 11.04 – 2 os., Kondratowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 14.04 – 1 os., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala), 22.04 – 1 os., Niezgoda, pow. trzebnicki (Z. Mar- ciniak), 26.04, 7.05 – 1 os., polder Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala) 17.04 – 10 os., Byków, pow. wrocławski (T. Drazny), 18, 22.04 – 7 os., tamże (T. Maszkało, A. Kny- chała, T. Drazny) 25.06 – 1 os., Pilczyce, Wrocław (pow.) (T. Maszkało) 20.07-02.08– 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, P. Gębski), 26.08, 08.09 – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski, A. Bujanowicz) opolskie: 19.03 – 5 os., Zb. Nyski, pow. nyski (J. Wójcicki), 11.04 – 1 os., tamże (M. Domagała), 12.05 – 2 os., tamże (J. Wójcicki) 15.08 – 2 os., Kietrz, pow. głubczycki (D. Szlama) 19.08, 04.09 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk) śląskie: 29.07 – 8 os., 04, 19.08 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch i inni) 29.07 – 2 os., Zb. Przeczycki, pow. będziński (J. Betleja) 08, 12.08 – 1 os., 11.08 – 3 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch i inni) 19.08 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król)

terekia Xenus cinereus dolnośląskie: 17-18.05 – 1 ad., 19.05 – 2 ad., Zb. Mietkowski, pow. Wrocławski (G. Orłowski i inni)

Materiały Materials 157 brodziec pławny Tringa stagnatilis dolnośląskie: 01.05 – 3 ad., zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski), 02.05 – 2 ad., tamże (K. Ostrowski, K. Paciora, B. Smyk) 22.07-06.08 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (P. Kołodziejczyk i inni), 12-19.08 – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, J. Ratajczak, T. Szymala) 27.07-06.08 – 1 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk i inni), 09.08 – 1 ad., tamże (D. Panasiuk), 09,12.08 – 2 juv., tamże (P. Kołodziejczyk) opolskie: 31.07 – 1 juv., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Kowalski, A. Kowalska), 14-23.08 – 1 os., tamże (J. Sta- siak, M. Zawadzki, T. Zawadzki) śląskie: 15-30.07 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (J. Król, M. Nagler, Z. Włodarski), 09.08 – 1 os., tamże (J. Niemiec), 19.08 – 1 ad., 03-21.08 – 2 juv., tamże (M. Nagler i inni), 19.08 – 1 ad., tamże (J. Król) 19-28.08 – 2 juv., 29.08 – 1 juv., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (A. Ochmann i inni) 21.08 – 2 juv., zb. Łąka, pow. pszczyński (A. Sojka i inni)

łęczak Tringa glareola opolskie: 13.04-11.08 – 3 pary (gniazdowanie pewne), Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) • Populacja lęgowa łęczaka na Zbiorniku Turawskim jest obecnie najliczniejszą i najbardziej stałą w Polsce (Komisja Faunistyczna 2011-2013).

kamusznik Arenaria interpres dolnośląskie: 17-18.05 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (M. Sapko i inni) 24.07. – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski, 11.08. – 6 juv., tamże, 13.08. – 2 juv., tamże, 14.08. – 4 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 15.08. – 2 juv., 16.08 – 3 juv., tamże, 18.08. – 5 juv., 20-22.08 – 3 juv., 24.08 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 26.08 – 3 os., tamże (A. Gorczewski, L. Duduś, P. Ko- łodziejczyk), 27.08-13.09 – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, P. Czechowski, S. Rubacha) 13.08 – 1 juv., Strzelin (pow.) (P. Kołodziejczyk) 27.08 – 1 juv., zb. Słup, pow. jaworski (A. Chlebowski) 30.08 – 2 juv., Radziądz, pow. trzebnicki (T. Szymala), 01.09 – 3 os., tamże (W. Lenkiewicz), 04.09 – 2 juv., tamże (T. Szymala) opolskie: 15-16.08. – 3 juv., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak), 21.08 – 5 juv., tamże (J. Stasiak, M. Zawadzki, T. Zawadzki), 23.08 – 2 os., 24.08 – 3 os., 25-26.08 – 4 juv., tamże (J. Stasiak), 07-08.09 – 1 os., 09.09 – 2 os., tamże (J. Stasiak), 16.09 – 1 juv., tamże (R. Świerad, J. Stasiak) 16.08 – 2 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (T. Maszkało), 17.08 – 1 juv., 19.08 – 3 juv. 23.08 – 2 juv. 30.08. – 3 juv., tamże (P. Kołodziejczyk), 31.08 – 1 juv., tamże (T. Maszkało), 01.09 – 4 juv., 03.09 – 7 juv., tamże (M. Domagała), 04-05.09 – 3 juv., tamże (P. Kołodziejczyk i inni), 14.09-03.10 - 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, Ł. Czajka) śląskie: 06.06 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Baran, P. Profus) 18, 25.08 – 3 juv., 31.08 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler), 02.09 – 1 os., tamże (Z. Wnuk) 19.08 – 1 juv., zb. Łąka, pow. pszczyński (A. Sojka, G. Sojka) 15.09 – 1 juv., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (J. Banaś)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 158 płatkonóg szydłodzioby Phalaropus lobatus dolnośląskie: 07.06 – 1 ad., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 30.05 – 1 ♀ ad., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) 03.06 – 1 ♀ ad., Zb. Nyski, pow. nyski (J. Szyma) 30.08-01.09 – 1 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk, T. Maszkało, M. Domagała), 03- 05.09 – 3 juv., tamże (M. Domagała i inni), 14, 20.09. – 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, Ł. Czajka) 02.09 – 1 juv., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, P. Kołodziejczyk, R. Świerad), 04-06.09 – 2 juv., tamże (J. Stasiak i inni) śląskie: 12-19.08 – 1 juv., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Baran i inni) 13.08 – 1 juv., 14-17.08 – 3 juv., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (D. Szlama i inni)

płatkonóg płaskodzioby Phalaropus fulicarius dolnośląskie: 17, 21.10 – 1 imm., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (G. Orłowski)

wydrzyk ostrosterny Stercorarius parasiticus dolnośląskie: 03.07 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 11.07 – 1 ad., Grabownica, pow. milicki (I. Robbe) 20.08 – 1 juv., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 22, 25.08 – 2 juv., (jasny i ciemny), Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłow- ski, K. Żarkowski) opolskie: 19.08 – 1 subad., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Zawadzki, T. Zawadzki) śląskie: 01.09 – 1 ad., Zb. Przeczycki, pow. będziński (J. Betleja, R. Gwóźdź)

wydrzyk długosterny Stercorarius longicaudus dolnośląskie: 25-26.08 – 1 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk i inni)

mewa trójpalczasta Rissa tridactyla dolnośląskie: 28.05 – 1 subad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) 24.10 – 2 juv./ imm., 07.11. – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 07.11-05.12 – 1 juv./ imm., tamże (G. Orłowski i inni) 08.11 – 1 juv./ imm., zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (P. Kołodziejczyk) opolskie: 08-14.01 – 1 ad., 1 subad, 2 juv./imm., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk i inni), 11.01 – 2 ad. i 1 imm., tamże (M. Pach) (fot. 8) 11.11 – 1-2 juv./ imm., Zb. Paczkowski, pow. nyski (Z. Marciniak, M. Domagała) 17.11 – 1 juv./ imm., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) śląskie: 04-21.01 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (W. Wodecki i inni)

Materiały Materials 159 03.11 – 2 juv./imm., 04, 06.11 – 1 juv./imm., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (A. Bisztyga, A. Flis, W. Wodecki) • Kolejny rok z rzędu nalotu mewy trójpalczastej. W ośmiu stwierdzeniach zanotowano co najmniej 14 osobników.

Fot. 8. Młodociana mewa trójpalczasta Rissa tridactyla obserwowana w styczniu nad zb. Otmu- chowskim, woj. opolskie (fot. K. Ostrowski) Photo 8. Immature Kittiwake recorded in January 2012 at Otmuchów reservoir (Opole voivodeship)

orlica Larus ichthyaetus dolnośląskie: 25-27.11 – 1 imm. (1. zima), Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (G. Orłowski i inni) 30.11 – 1 imm. (1. zima), Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) opolskie: 02.12 – 1 imm. (1. zima), Opole (pow.) (J. i S. Regner)

mewa żółtonoga Larus fuscus dolnośląskie: 03-07 – 2 ad. w parach z L. cachinnans i L. michahellis (gniazdowanie pewne), Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk) • Kolejny rok lęgów mewy żółtonogiej na Śląsku.

mewa srebrzysta Larus argentatus dolnośląskie: 28.03, 29.04 – 1 ad. ♀ w parze z ♂ L. cachinnans (gniazdowanie pewne), Zb. Mietkowski, pow. wro- cławski, (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski) • Mewa srebrzysta gniazduje na Śląsku z przerwami co najmniej od roku 2006 (Kołodziejczyk i Szym- czak 2012)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 160 mewa romańska Larus michahellis dolnośląskie: 03-07 – 1 para lęgowa, 1 ♂ ad. i 2 ♀♀ ad. w parach z L. cachinnans (gniazdowanie pewne), Zb. Miet- kowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk i inni)

mewa polarna Larus glaucoides śląskie: 17-19.01 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (A. Chrząścik i inni), 18-28.01 –2 ad., tamże (J. Betleja i inni) • Pierwsze stwierdzenie mewy polarnej na Śląsku.

mewa siodłata Larus marinus dolnośląskie: 01-25.01, 02.03-20.04, 21.08-14.10, 09-24.11 – 1 subad.→ad., Jamnik, Radziądz, Ruda Żmigrodzka, Zie- lony Dąb, pow. trzebnicki, Ruda Sułowska, pow. milicki (W. Lenkiewicz i inni) 20.02 – 1 imm., (3 wiosna), Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, A. Kuźnia) 08.11 – 1 subad. (3. zima), 30.11-03.12 – 1 juv., zb. Witoszówka, Świdnica (pow.) (P. Kołodziejczyk i inni) 26.11 – 1 juv., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski) śląskie: 24.01 – 1 ad., Gliwice (pow.) (J. Betleja)

rybitwa wielkodzioba Hydroprogne caspia dolnośląskie: 13.04 – 1 ad., Ruda Żmigrodzka, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 19.04 – 5 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, M. Stajszczyk, P. Trznadel) 22.08 – 1 juv., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) 24.08 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk i inni), 26.08 – 2 ad i 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, A. Gorczewski, L. Duduś), 27.08 – 1 ad., tamże (P. Kołodziejczyk), 01.09 – 2 ad. i 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk, M. Kapelski), 26.09. – 1 ad., 1 juv., tamże (P. Kołodziejczyk) opolskie: 01.05 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak) 16-17.08 – 1 ad., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (T. Maszkało, P. Kołodziejczyk), 30.08 – 4 ad., tamże (P. Kołodziejczyk) 24, 26.08 – 1 ad. i 1 juv., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak i inni) śląskie: 07.08 – 1 ad., 31.08, 02.09 – 1 ad., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler i inni), 05.09 – 3 os., tamże (G. Schneider) 21.08 – 1 ad., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Kuś, M. Wyrwol)

sóweczka Glaucidium passerinum dolnośląskie: 20.02 – 1 os., Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala) 18-26.03 – co najmniej 1 para i 1 ♂ – zachodnia Dolina Baryczy, pow. trzebnicki (P. Wasiak i inni), 31.12 – 1 os., tamże (T. Maszkało i inni) śląskie: 2 poł. 2012 – 1 os. martwy, Katowice (pow.) (J. Wąsiński)

Materiały Materials 161 puszczyk uralski Strix uralensis śląskie: 25.02 – 1 os., Tworóg, pow. tarnogórski (K. Belik) 04.11 – 1 os., Goczałkowice-Zdrój, pow. pszczyński (E. Bednarska-Ogrodnik, D. Ogrodnik)

uszatka błotna Asio flammeus dolnośląskie: 17.03 – 1 os., Studnica, pow. legnicki (B. Kaźmierczak) 23.03 – 1 os., Parchów, pow. polkowicki (A. Chlebowski) opolskie: 08.09 – 1 os., Gościęcin, pow. kędzierzyńsko-kozielski (P. Kołodziejczyk) 18.09 – 1 os., Dzierżysławice, pow. prudnicki (P. Kołodziejczyk) 26.10 – 1 os. (ranny, schwytany), Karłowice, pow. opolski (pow.) (J. Kałuski, M. Stajszczyk)

mieszaniec Picus canus x Picus viridis śląskie: 31.03, 03.05, 26.10 – 1 ad., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch, J. Lewandowska)

dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus dolnośląskie: 03.02 – co najmniej 1 os., Park Skowroni, Wrocław (pow.) (M. Piesiak), 11.03 – 1 para, tamże (A. Mi- lewski) 11, 15.03 – 1 ♀, Krzyki, Wrocław (pow.) (T. Maszkało i inni), 14.04 – 1 ♂, tamże (P. Kołodziejczyk, M. Kujawa, P. Baszanowski) 14, 16.04 – 1 ♀, Ołbin, Wrocław (pow.) (M. Zarzycki), 11.12 – 1 ♂, tamże (D. Panasiuk) 01.10 – 1 juv., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski) 26.12 – 1 ♀, Karłowice, Wrocław (pow.), (A. Knychała) śląskie: 23.09 – 1 ♀, Wrzosy, Rybnik (pow.) (B. Pawlik) • Wrocław jest obecnie miejscem najczęstszego spotykania dzięcioła białoszyjego na Śląsku.

górniczek Eremophila alpestris opolskie: 18.12 – 2 os., Opole (pow.) (M. Zawadzki, M. Kowalski) • Górniczek jest w ostatnich latach spotykany na Śląsku wyjątkowo rzadko.

świergotek rdzawogardły Anthus cervinus dolnośląskie: 03.04 – 1 os., polder Jamnik, pow. trzebnicki (T. Szymala) 03.05 – 2 os., 05.05 – co najmniej 7 os., 09.05 – 1 os., zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski) (fot. 9) 08.05 – 1 os., Byków, pow. wrocławski (T. Drazny) 12.05 – 1 os., Świniary, Wrocław (pow.) (A. Kuźnia, K. Jasnosz) 28.09 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk), 07.10. – 3 os., tamże (A. Knychała i inni), 08.10 – 6 os., 10.10 – 9 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 11.10 – 1 os., tamże (R. Mazurkiewicz, D. Mazurkiewicz), 13.10 – 1 os., tamże, (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski), 14.10 – 4 os., tamże (P. Kołodziejczyk i inni), 15.10 – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 17.10 – 1-2 os., tamże (A. Milewski) 06.10 – 1 os., Świniary, Wrocław (pow.) (P. Kołodziejczyk)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 162 Fot. 9. Świergotek rdzawogardły Anthus cervinus stwierdzono na początku maja nad zb. Przeworno, woj. dolnośląskie (fot. K. Ostrowski) Photo 9. Red-throated Pipit observed in the beggining of May 2012 in Przeworno, (Lower Sile- sian voivodeship) opolskie: 29.04, 11.05 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Zawadzki, J. Lis) 11.05 – 3 os., Zb. Nyski, pow. nyski (J. Stančo, L. Stančo) 21.09 – 2 os., 29.09 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Kowalski, K. Krawczak)

pliszka tundrowa Motacilla flava thunbergii dolnośląskie: 03.05 – 2 ♂♂, zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski) opolskie: 01, 03.05 – 3 ♂♂, Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak, M. Zawadzki), 05.05 – 2 ♂♂, 06, 09.05 – 3 ♂♂, 11.05 – 1 ♂, tamże (J. Stasiak) śląskie: 08.05 – 3 ♂♂, Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (K. Drab)

pliszka cytrynowa Motacilla citreola dolnośląskie: 26.04-21.06 – 1 ♂ w parze z ♀ M. flava (gniazdowanie pewne), Świniary, Wrocław (pow.) (S. Rusiecki) 10.08 – 1 os., zb. Przeworno, pow. strzeliński (M. Stajszczyk, A. Fujarczuk) śląskie: 25.05-26.06 – 1 para karmiąca (gniazdowanie pewne), Bytom (pow.) (S. Beuch, A. Ochmann) (fot. 10)

Materiały Materials 163 Fot. 10. Samiec pliszki cytrynowej Motacilla citreola z pary lęgowej stwierdzonej w Bytomiu, woj. śląskie w maju i czerwcu 2012 (fot. S. Beuch) Photo 10. Adult male Citrine Wagtail of breeding pair recorded in May/June 2012 in Bytom (Sile- sian voivodeship)

mieszaniec Motacilla citreola x Motacilla flava dolnośląskie: 25, 28.04 – 1 ♂ (2. r. kal.), Błotnica, pow. ząbkowicki (K. Zakrzewski)

„pliszka brytyjska” Motacilla alba yarrellii dolnośląskie: 08.03 – 1 ♀, Pilce, pow. ząbkowicki (W. Grzesiak)

nagórnik Monticola saxatilis dolnośląskie: 19.05 – 1 ♂, Śnieżne Kotły, pow. jeleniogórski (K. Dobrowolska-Martini) • Pierwsze stwierdzenie na Śląsku od 1911 roku! (Dyrcz i in. 1991)

drozd obrożny Turdus torquatus torquatus dolnośląskie: 07.04 – 1 ♀, Gaj, Wrocław (pow.) (Ł. Kosicki)

wójcik Phylloscopus trochiloides dolnośląskie: 03.06 – 1 ♂, Karpacz, pow. jeleniogórski (K. Zwoliński, A. Dławichowska), 06.06 – 1 ♂, tamże (M. Martini), 11.06 – 2 ♂♂, tamże (B. Gramsz) 08.06 – 1 ♂, Kowary, pow. jeleniogórski (K. Zwoliński, A. Dławichowska)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 164 08.06 – 1 ♂, Przełęcz Okraj, Karkonoski PN, pow. jeleniogórski (P. Czechowski, A. Dubicka) 09.06 – 1 ♂, Mumlawski Wierch, Karkonoski PN, pow. jeleniogórski (K. Dobrowolska-Martini) 10.06 – 1 ♂, Czerwone Skały, Góry Izerskie, pow. jeleniogórski (K. Dobrowolska-Martini) 19.06 – 1 ♂, Kocioł Łomniczki, Karkonoski P.N., pow. jeleniogórski (M. Martini) 27.06 – 2 ♂♂, Szklarska Poręba, pow. jeleniogórski (B. Gramsz), 28.06 – 1 ♂, tamże (K. Dobrowol- ska-Martini) 06.08 – 1 ♂, Potoczek, pow. kłodzki (M. Sołowiej, A. Malecha) opolskie: 27.07 – 1 ♂, Opole (pow.) (M. Zawadzki, M. Kowalski)

świstunka iberyjska Phylloscopus ibericus dolnośląskie: 15.05-04.06 – 1 ♂, Przełęcz Okraj, Kowary, pow. jeleniogórski (B. Gramsz i inni) • Pierwsze stwierdzenie na Śląsku i równocześnie drugie w kraju. (Komisja Faunistyczna 2013)

orzechówka Nucifraga caryocatactes opolskie: 23.09 – 1 os., Dobieszów, pow. kędzierzyńsko-kozielski (A. i T. Tańczuk) 23.09 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (G., A., G. Sobczak)

czarnowron Corvus corone dolnośląskie: 01-18.01 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz) 09.04 – 1 os., Zamienice, pow. legnicki (M. Sapko) 11.04 – 1 os., Kondratowice, pow. strzeliński (K. Ostrowski) 12.04 – 1 os., zb. Bukówka, pow. kamiennogórski (P. Wasiak) 22.04 – 1 os., Warzyna, pow. średzki (A. Kąkol, D. Zelig) 25.04 – 1 os., Goliszów, pow. legnicki (A. Chlebowski) 06.10 – 1 os., Radziądz, pow. trzebnicki (W. Lenkiewicz), 09.10 – 2 os., 17.10 – 3 os., tamże (T. Szy- mala), 26.10 – 1 os., tamże (P. Kołodziejczyk), 17.11 – 2 os., tamże (W. Lenkiewicz) lubuskie: 22.01 – 2 os., Sarbia, pow. krośnieński (P. Czechowski i inni) 29.10 – 1 os., Czarnowo, pow. krośnieński (P. Czechowski, G. Jędro) opolskie: 08.01 – 2 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Kołodziejczyk), 18.03, 08.04 - 2 os, tamże (H. Sztwiertnia) 06.04 – 1 os., Malina, Opole (pow.) (Ł. Berlik) 07.04, 26-28.04, 20.05 – 1 os., Zb. Turawski, pow. opolski (J. Stasiak i inni) 08.09 – 1 os., Kietrz, pow. głubczycki, (D. Szlama) 15.11 – 1 os., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (Ł. Czajka), 24.11 – 2 os., tamże (R. Świerad i inni) śląskie: 19.12 – 1 os., Boruszowice, pow. tarnogórski (K. Belik)

rzepołuch Carduelis flavirostris dolnośląskie: 08.01 – co najmniej 5 os., zb. Przeworno, pow. strzeliński (A. Knychała) 18.02 – 4 os., Radakowice, pow. średzki (B. Smyk, L. Duduś) 04.03 – 35 os., rez. Stawy Przemkowskie, pow. polkowicki (M. Sapko) 29.10 – 7 os., zb. Przeworno, pow. strzeliński (K. Ostrowski)

Materiały Materials 165 14.11 – ok. 10 os., Pilce, pow. ząbkowicki (K. Ostrowski) lubuskie: 03.11 – 5 os., Retno, pow. krośnieński (P. Czechowski) opolskie: 27.01 – 100 os., Wojciechów, pow. oleski (M. Kowalski) 02.11 – 26 os., 08.11 – 45 os., 03.12 – 5 os., Stare Olesno, pow. oleski (M. Kowalski) 11.11 – 2 os., Zb. Paczkowski, pow. nyski (M. Domagała) 13.12 – 4 os., Folwark, pow. opolski (M. Zawadzki, M. Kowalski, K. Krawczak) 15.12 – 11 os., Przywory, pow. opolski (R. Świerad) 21.12 – 1 os., Skoroszyce, pow. nyski (T. Maszkało) śląskie: 08, 15.01 – 3 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch) 14.01 – 55 os., Olza, pow. wodzisławski (M. Rojek) 25.02 – 17 os., Miechowice, Bytom (pow.) (R. Gwóźdź), 02.03. – 20 os., tamże (S. Beuch), 03.11. – 8 os., 16.11, 07.12 – 9 os., 16.12 – 54 os., Miechowice, Bytom (pow.) (S. Beuch) 08.11. – 3 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch), 09.11 – 10 os., tamże (R. Gwóźdź), 10.11 – 38 os., 11.11 – 23 os., 18.11 – 18 os., tamże (S. Beuch, P. Skałban) 19.11 – 10-15 os., osadnik Farskie, pow. gliwicki (M. Skóra)

poświerka Calcarius lapponicus dolnośląskie: 17.11 – 1 os., Marcinkowice, pow. wrocławski (K. Ostrowski)

śnieguła Plectrophenax nivalis dolnośląskie: 19.02 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (A. Kuźnia i inni) 31.10 – 1 ♂, Żmigród, pow. trzebnicki (T. Szymala) 17.11 – 20 os., osadnik Żelazny Most, pow. lubiński (L. Duduś) opolskie: 13.11 – 6 os., Zb. Nyski, pow. nyski (Ł. Czajka) 29.12 – ok. 80 os., Skoroszyce, pow. nyski (T. Maszkało) śląskie: 01.11 – 6 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (M. Nagler) 04.11. – 1 os., 25.11 – 1 os., zb. Dzierżno Duże, pow. gliwicki (S. Beuch, P. Skałban) 08.11 – 1 os., zb. Świerklaniec, pow. tarnogórski (S. Beuch)

Kategoria D (pochodzenie niepewne – uncertain origin)

gęś tybetańska Anser indicus dolnośląskie: 06, 25.03 – 1 ad., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski, A. Kuźnia)

Ptaki Śląska 20 | Materiały 166 Kategoria E (pojaw nienaturalny – unnatural occurrence)

łabędź czarny Cygnus atratus dolnośląskie: 01.12 – 1 os., zb. Witka, pow. zgorzelecki (J. Lontkowski)

kazarka rdzawa Tadorna ferruginea dolnośląskie: 24.03, 01.04 – 1 os., Zb. Mietkowski, pow. wrocławski (G. Orłowski i inni) • Podczas obserwacji z 1.04 u ptaka dostrzeżono kolorową obrączkę hodowlaną

karolinka Aix sponsa dolnośląskie: 27-28.01 – 1 ♀, Bystrzyca, pow. oławski (M. Stajszczyk, J. Regner) 16.02 – 1 ♂, Rędzin, Wrocław (pow.) (P. Kwaśniewicz, M. Pietkiewicz) 18.02 – 1 para, Maślice, Wrocław (pow.) (K. Pietkiewicz i inni) śląskie: 07.09 – 1 ♀, Kostkowice, pow. cieszyński (J. Gil)

rożeniec białolicy Anas bahamensis śląskie: 25.08, 14.09 – 1 os., Zb. Goczałkowicki, pow. pszczyński (Z. Wnuk, M. Nagler)

orzeł przedni Aquila chrysaetos śląskie: 15.01-18.02 – 1 ♂ imm., okolice Skoczowa, pow. cieszyński (R. Kruszyk, O. Závalský) • Osobnik pochodził z czeskiego programu reintrodukcji. Jego obecność była śledzona za pomocą nadajnika satelitarnego, aż do momentu zastrzelenia ptaka przez kłusownika.

Zestawili: Szymon Beuch Bartosz Smyk

Summary Important bird records in Silesia in the Iceland Gull and the Iberian Chiffchaff. year 2012. The report presents the most The following observations are also worth interesting bird observations performed in noting: third record of the Catle Egret, first the Silesia in the year 2012. Phenological breeding record of the Little Heron, second records, records of big flocks and records breeding record of the Avocet and histori- of rare and scarce species were presented cally numerous influxes of the Long-leg- separately. In the year 2012, two new spe- ged Buzzard, Red-footed Falcon, Kittiwake cies appeared in the Silesian avifauna – the and the Pectoral Sandpiper.

Materiały Materials 167 Literatura: Betleja J., Karetta M., Król J., Schneider G. Komisja Faunistyczna. 2003. Rzadkie ptaki ob- 2002. Pierwsze stwierdzenie lęgu szablodzioba serwowane w Polsce w roku 2002. Notatki Orni- Recurvirosta avosetta na Śląsku. Ptaki Śląska 14: tologiczne 44: 195–220. 167-170. Komisja Faunistyczna. 2004. Rzadkie ptaki ob- Betleja J., Ledwoń M., Schneider G. 2012. Dru- serwowane w Polsce w roku 2003. Notatki Orni- gie stwierdzenie lęgu czapli nadobnej Egretta ga- tologiczne 45: 169–194. rzetta w Polsce. Ptaki Śląska 19: 105-107. Komisja Faunistyczna. 2007. Rzadkie ptaki ob- Beuch S., Smyk B. 2011. Rzadkie gatunki pta- serwowane w Polsce w roku 2006. Notatki Orni- ków obserwowane na Śląsku w roku 2011. Ptaki tologiczne, 48: 107–136. Śląska 18: 101-120. Komisja Faunistyczna. 2011. Rzadkie ptaki ob- Beuch S., Smyk B. 2012. Obserwacje faunistyczne serwowane w Polsce w roku 2010. Ornis Polo- z roku 2011. Ptaki Śląska 19: 153-180. nica, 52: 117–149. Czajka Ł. 2012. Obserwacje orła cesarskiego Komisja Faunistyczna. 2012. Rzadkie ptaki ob- Aquila heliaca na Śląsku na tle wzrostu popu- serwowane w Polsce w roku 2011. Ornis lacji lęgowej w Kotlinie Panońskiej. Ptaki Ślą- Polonica, 53: 105–140. ska 19: 99-105. Komisja Faunistyczna. 2013. Rzadkie ptaki ob- Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Wit- serwowane w Polsce w roku 2012. Ornis Polo- kowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia fauni- nica, 54: 109–150. styczna. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Eko- Wuczyński A., Kołodziejczyk P. 2013. Granice logii Ptaków, Wrocław. śląskiego regionu ornitologicznego. Ptaki Ślą- Kołodziejczyk P., Szymczak J. 2012. Pierwsze ska 20: 170-180 stwierdzenie lęgu mieszanego mewy srebrzystej Zięba K., Kołodziejczyk P. 2013. Reaktywacja Larus argentatus i mewy białogłowej Larus ca- Kartoteki Awifauny Śląska w postaci aplikacji chinnans na Śląsku. Ptaki Śląska 19: 114-118. internetowej. Ptaki Śląska 20: 181-184

Ptaki Śląska 20 | Materiały 168 Errata Obserwacje awifaunistyczne z roku 2011 „Ptaki Śląska” 18 (2011) i 19 (2012) bernikla obrożna nr 18, str. 104, wiersz 17 od góry: jest (G. Orłowski, P. Kołodziejczyk); powinno być (P. Kołodziejczyk, G. Orłowski) gęsiówka egipska nr 18, str 105, wiersz 8 od góry: jest Zb. Otmuchowski; powinno być Zb. Nyski kazarka rdzawa nr 18, str. 105, wiersz 25 od dołu:jest 17 IX; powinno być 15 IX ostrygojad nr 18, str. 112, wiersz 12 od góry: jest 2-7 VII – 1 ad.; powinno być 2 VII – 1 ad., 5 VII – 1 ad. nr 18, str. 112, wiersz 20 od góry: jest 26 VIII – 2 juv., Zb. Otmuchowski, pow. nyski (P. Ko- łodziejczyk, M. Domagała); powinno być 25 VIII – 2 juv., Zb.Mietkowski (P. Kołodziejczyk) łęczak nr 19, str. 167, 17 wiersz od dołu: jest 03.04.2011; powinno być 23.04.2011 biegus rdzawy nr 18, str. 113, wiersz 24 od dołu: jest 1 IX – 3 os., Zb. Nyski; powinno być 31 VIII – 3 juv., Zb. Nyski piaskowiec nr 18, str. 113, wiersz 10 od dołu: jest 23 VIII. – 1 juv; powinno być 23 VIII – 2 juv. biegus płaskodzioby nr 18, str. 114, wiersz 13 od góry: jest Wrocław-Świniary; powinno być Wrocław-Lipa Pio- trowska nr 18, str. 114, wiersz 16 od góry: jest 20 VIII – 1 os., Zb. Mietkowski; powinno być 20 VIII – 1 juv., Zb. Mietkowski nr 18, str. 114, wiersz 20 od góry: jest 13-19 VIII – 1 os., Zb. Otmuchowski; powinno być 13,19 VIII – 1 os., Zb. Otmuchowski nr 18, str. 114, wiersz 22 od góry: jest 16 VII 2011 - 1 ad., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Ko- walski i in.) powinno być 15 VII 2011 - 1 ad., Zb. Turawski, pow. opolski (M. Zawadzki i in.) kulik mniejszy nr 18, str. 115, wiersz 16 od góry: jest 27 VI – 1 VII – 1 ad.; powinno być 27 VI – 1 ad.,1 VII – 1 ad. kamusznik nr 18, str 116, wiersz 8 od góry: jest 1 IX – 1 os., Zb.Mietkowski; powinno być 1 IX – 1 juv., Zb.Mietkowski rybitwa wielkodzioba nr 18, str. 118, wiersz 4 od góry: jest 1 IX – 1 ad. i 1juv.; powinno być 2 IX – 1 ad. i 1 juv. czarnowron nr 18, str. 119, wiersz 10 od dołu: jest 4 IX – 6 os.; powinno być 31 VIII – 6 os.

Materiały Materials 169 Ptaki Śląska (2013) 20: 170–180 r e c e i v e d : 1 0 . 1 1 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 16.12.2013

Granice Śląskiego Regionu Ornitologicznego Boundaries of the ornithological region of Silesia

Praca nr 7 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego

Andrzej Wuczyński Instytut Ochrony Przyrody PAN, Dolnośląska Stacja Terenowa ul. Podwale 75, 50-449 Wrocław e-mail: [email protected] Paweł Kołodziejczyk Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected]

Wstęp Utworzenie w czerwcu 2012 Śląskiego sach obszar ŚRO przetrwał następne dzie- Towarzystwa Ornitologicznego (ŚTO) sięciolecia i funkcjonuje do dziś. Mimo oraz plany jego przyszłej działalności wy- to, wskutek osłabienia skoordynowanych wołały konieczność zweryfikowania gra- badań regionalnych oraz opublikowania nic, w jakich dotychczas organizowana kolejnych regionalnych monografii, atla- była aktywność obserwatorów ptaków sów i artykułów, szczegółowy przebieg w południowo-zachodniej Polsce. Ob- granic stał się nieco nieczytelny. Kom- szar śląskiego regionu ornitologicznego plikacje pojawiły się wraz z ogłoszeniem (ŚRO) został wyznaczony wraz z zainicjo- przez ŚTO pierwszych akcji inwentary- waniem ornitologii regionalnej w Polsce zacyjnych, dotyczących całego regionu: w końcu lat 70. XX w i przedstawiony w liczenia mew i rybitw, gawrona, ptaków monografii faunistycznej „Ptaki Śląska” piaskowni, rzadkich ptaków lęgowych na (Dyrcz i in.1991). Nawiązywał on do hi- Śląsku (Zarzycki i in. 2012). Należało za- storycznych granic Śląska jako dzielnicy decydować czy dany obiekt lub graniczny Polski, a równocześnie do granic przyję- fragment terenu objąć inwentaryzacją czy tych w przedwojennym dziele Paxa (1925). pominąć, co przy niejasnym przebiegu W wytyczonych wówczas ogólnych zary- granic było problematyczne i mogło pro-

Ptaki Śląska 20 | Materiały 170 wadzić do błędów przy końcowej ocenie przy podejmowaniu regionalnych ba- liczebności ptaków. Szczególnie ważnym dań faunistycznych, przy uzgodnie- impulsem do uregulowania kwestii granic niach z regionami sąsiednimi, a także ŚRO była decyzja o opracowaniu nowej przy planowaniu i podsumowywaniu Kartoteki Awifauny Śląska (KAŚ, urucho- akcji ogólnokrajowych. Należy podkre- miona 1.09.2013), dostępnej on-line i ma- ślić, że niniejsze doniesienie koncentruje jącej stanowić podstawowe narzędzie gro- się na charakterystyce granic ŚRO, a nie madzenia danych regionalnych. Zgodnie samego regionu. Prezentujemy jedynie z przyjętymi założeniami, mapa służąca podstawowe dane statystyczne o regio- do nanoszenia obserwacji i prezentowania nie, jednak dokładniejszy opis jego spe- danych miała być jednym z kluczowych cyfiki wymaga osobnego, obszerniejszego elementów Kartoteki, musiała też posia- omówienia. dać precyzyjne granice regionu. Potrzeba sprecyzowania i uregulo- Granice regionów ornitologicznych wania nieco zaniedbanej kwestii gra- w Polsce nic ŚRO ma także nieco ogólniejsze cele. Nie istnieje dokładna data kiedy po- Stanowi element działań zmierzających wołano do życia i ukształtowano regiony do większej integracji regionalnego śro- awifaunistyczne w Polsce. Następowało to dowiska obserwatorów ptaków, a także stopniowo na przełomie lat 70. i 80. XX w. sprawniejszej współpracy międzyregio- pod wpływem rozwoju amatorskiego ru- nalnej. Nierzadkie są sytuacje, gdy or- chu ornitologicznego, częściowo zainicjo- nitolodzy zamieszkujący pogranicza re- wanego wydaniem w 1972 roku książki gionów, zwłaszcza najmłodsi, nie wiedzą „Ptaki Polski” (Tomiałojć 1972). Mapa z którym ośrodkiem mogą się utożsamiać z formalnym podziałem regionalnym zo- i gdzie przekazywać swoje obserwacje. stała prawdopodobnie po raz pierwszy Wreszcie, wskazanie wspólnej granicy zaprezentowana drukiem w opracowaniu obejmującej Śląsk Dolny i Górny, które „ABC obserwatora ptaków” (Czapulak od początku wchodzą w skład jednego re- i in. 1988), choć próby posługiwania się gionu ornitologicznego, powinno utrwa- takim podziałem na potrzeby podsu- lić tradycję współpracy ornitologów z obu mowań ornitologicznych pojawiały się tych krain i usprawnić koordynowanie już wcześniej (Dobrowolski i in. 1984). wspólnych akcji. W późniejszym czasie podział na regiony Niniejsze doniesienie podsumowuje awifaunistyczne był wykorzystywany zaskakująco żmudne wewnątrz- i mię- przy lokalnych lub ogólnokrajowych dzyregionalne uzgodnienia na temat opracowaniach dotyczących np. zimo- przebiegu granic ŚRO. Jego celem jest wych liczeń ptaków wodnych (Dombrow- trwałe uporządkowanie ram geogra- ski i in. 1993), gęsi (Staszewski i Cze- ficznych dla przyszłej działalności ŚTO. raszkiewicz 2001, Wuczyński i in. 2012), Przedstawione szczegółowe rozpisanie a zwłaszcza przy publikowaniu obszer- przebiegu granic wraz z ilustracją gra- nych monografii regionalnych (Jerma- ficzną powinno stanowić ułatwienie czek i in. 1995, Walasz i Mielczarek 1992,

Sprawozdania Reports 171 Bednorz i in. 2000, Chmielewski i in. rzystw regionalnych. Pewna dowolność 2005, Wójciak i in. 2005). Zapropono- w tym zakresie ma bezpośredni związek wane na wstępie granice regionów czę- ze stopniem aktywności ornitologicznej ściowo odzwierciedlały obszary krain regionów i przyjętymi priorytetami dzia- historycznych, fizjograficznych lub też łań. W szczególności, regularne organi- obszary aktywności poszczególnych cen- zowanie całościowych akcji inwentary- tral regionalnych. Zapewne dzięki temu zacyjnych, a zwłaszcza przygotowania do przetrwały w swych ogólnych zarysach wydania monografii, każdorazowo przy- przez następne dziesięciolecia. czyniają się do uściślania granic. Z ko- Obecnie kwestia granic bywa różnie lei skoncentrowanie się na działalności rozwiązywana w poszczególnych regio- ochroniarskiej, a ostatnio także eksperc- nach ornitologicznych i należy tu uwypu- kiej (i komercyjnej) powoduje ich rozluź- klić trzy aspekty. Pod względem przebiegu nienie. granic dominuje oparcie ich o podział ad- Trzeci aspekt - trwałość granic – ma ministracyjny i topograficzny (np. region także związek z aktywnością ornitolo- lubelski, mazowiecko-świętokrzyski), giczną, zwłaszcza w skali wewnątrzregio- rzadziej o podział fizjograficzny (region nalnej. W poszczególnych częściach każ- małopolski) lub też wykorzystanie geo- dego regionu, zwłaszcza z dala od central, graficznej siatki UTM (region pomorski obecność obserwatorów ptaków na prze- i wielkopolski). Każde z tych rozwiązań strzeni lat zmienia się. Pojawianie się na ma swoje zalety, ich zastosowanie w da- pograniczach regionów aktywnych grup nym regionie wynika z utrwalonych tra- lokalnych może powodować konieczność dycji, a prawdopodobnie nierzadko ze przesunięcia granic w zależności od tego, spojrzenia i przyzwyczajeń liderów regio- z którą centralą regionalną dana grupa nalnych. ŚRO jest pod względem prze- się utożsamia i przekazuje dane. Szcze- biegu granic przypadkiem szczególnym, gólnie raptownym czynnikiem modyfi- bowiem łączy kilka możliwości – dotych- kacji granic jest podział lub łączenie się czasowa granica opierała się częściowo regionów. Niedawne (5.02.2011) złączenie na Odrze, częściowo na jednostkach fi- trzech dawnych regionów nadbałtyckich zjograficznych, na granicy z Wielkopol- w jeden wielki Pomorski Region Ornito- ską wykorzystywała siatkę UTM, zaś na logiczny pociągnęło za sobą oczywistą li- południowym wschodzie warstwicę 300 kwidację niepotrzebnych już granic mię- m npm. dzyregionalnych. Pod względem ścisłości granic, nie- które regiony posiadają granice wyzna- Przebieg uzgodnień dotyczących czone precyzyjnie (choć niekoniecznie granic śląskiego regionu trwałe), inne – z większym przybliże- ornitologicznego niem. Tak przynajmniej wynika z bie- Prace nad uaktualnieniem granic ŚRO żącego przeglądu informacji zamiesz- trwały, z przerwami, kilkanaście miesięcy czanych w regionalnych periodykach i obejmowały: a) porównanie dotychcza- lub na stronach internetowych towa- sowych granic ŚRO z aktualnymi grani-

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 172 cami regionów sąsiednich, b) sprawdzenie derów regionu lubuskiego, wielkopol- miejsc zamieszkania oraz rejonów rzeczy- skiego, łódzkiego, małopolskiego, a także wistej aktywności ornitologicznej osób do Górnośląskiego Koła Ornitologicz- formalnie (członkostwo) lub nieformalnie nego i Klubu Ornitologów w Bielsku-Bia- współpracujących z ŚTO i z ośrodkiem łej, z prośbą o komentarze. Brak odzewu wrocławskim, c) rozpoznanie opinii or- na list ze strony regionów sąsiednich zo- nitologów ze Śląska i terenów przyległych stał potraktowany jako znak akceptacji na ten temat bieżących potrzeb, możliwo- zaproponowanych granic ŚRO. W póź- ści i oczekiwań co do obszaru działań, niejszym okresie dodatkowo uzgodniono w praktyce – obszaru z którego obserwa- z regionem wielkopolskim włączenie do cje będą gromadzone w KAŚ. ŚRO gm. Szlichtyngowa i Wschowa, któ- W efekcie, granice ŚRO stały się przed- rych jedynie niewielki fragment znalazł miotem dziesiątek rozmów odbytych bez- się w uaktualnionych granicach regionu pośrednio, drogą korespondencyjną czy wielkopolskiego i gminy te pozostawały poprzez fora internetowe. Dało to szeroki „ziemią niczyją”. obraz zagadnienia, ujawniło kontrower- sje i różnice poglądów, ostatecznie jednak Przyjęte założenia aktualizacji pozwoliło na wytycznie proponowanych granic granic regionu. Kluczowa faza uzgod- Ostateczny przebieg granic ŚRO (Rys. 1) nień miała miejsce w czerwcu 2013. Za- wynikał z kilku przyjętych na wstępie, rząd ŚTO sformułował propozycję listu nadrzędnych założeń: kierowanego do central sąsiednich regio- nów ornitologicznych prezentującego gra- 1. Utrzymany zostaje ogólny zarys nice ŚRO oraz motywy podjętych decyzji. śląskiego regionu ornitologicznego Wobec ujawnionych wcześniej kontro- przyjęty w monografii „Ptaki Ślą- wersji, w liście tym podkreślono, że pod- ska” (Dyrcz i in. 1991) (Rys. 2) – ze jęcie tematu granic służyć ma usprawnie- względu na jego dostosowanie do hi- niu amatorskiego ruchu ornitologicznego, storycznych granic Śląska oraz moż- ułatwieniu działań regionowi śląskiemu, liwość dokonywania porównań a także lepszej współpracy międzyregio- z wcześniejszymi podsumowaniami nalnej. Nie jest zaś, jak sugerowały nie- ornitologicznymi (Dyrcz i Stawarczyk które wypowiedzi, budowaniem zasieków, 1984). brakiem zainteresowania terenami sąsied- 2. Granice ŚRO są wytyczane zasadni- nimi czy ich anektowaniem. Wskazano, że czo po granicach administracyjnych rysując swe granice ŚTO starało się godzić województw, powiatów i gmin według śląską tradycję ornitologiczną z własnymi podziału administracyjnego obowią- możliwościami organizacyjnymi oraz ob- zującego od 1.01.1999 (Ustawa 1998), szarami zainteresowań sąsiadów. a także po rzekach – Odrze, Wiśle List wraz z mapą przebiegu granic zo- i Sole. Rozważanych było kilka zgło- stał skonsultowany z Radą Naukową ŚTO, szonych propozycji poprowadzenia a następnie 10.06.2013 skierowany do li- granic – siatką UTM, obrębami wsi,

Sprawozdania Reports 173 1. Zabrze 2. Bytom 3. Piekary Śląskie 4. Ruda Śląska 5. Świętochłowice 6. Chorzów 7. Siemianowice Śląskie 8. Katowice 9. Tychy 10. Mysłowice 11. Sosonowiec 12 Dąbrowa Górnicza 13. Jaworzno 14. Żory 15. Jastrzębie- Zdrój

Rycina 1. Granice śląskiego regionu ornitologicznego na tle podziału administracyjnego (z na- zwami powiatów) i wybranych środowisk (lasów, wód) południowo-zachodniej Polski Figure 1.Boundaries of the ornithological region of Silesia against the administrative division of south-western Poland and against some topographical features (forests, waters). The names of counties are given

warstwicami, jednostkami fizjogra- nistracyjnych, takich jak powierzch- ficznymi. Brano też pod uwagę szcze- nia, ludność, udział środowisk, c) gólnie mocno podnoszony argument trwałość – mimo kilku reform admini- trwałości granic. Ostatecznie uznali- stracyjnych przebieg granic utrzymuje śmy, że granice administracyjne są naj- się nie zmieniony od dziesięcioleci, na- lepszym, kompromisowym rozwiąza- wet jeśli granice służyły wyznaczaniu niem, ze względu na następujące cechy: jednostek, których ranga i przynależ- a) prostotę i czytelny, ogólnodostępny ność ulegały zmianom. przebieg ułatwiający organizowanie 3. Obszar aktywności ŚTO nie może akcji inwentaryzacyjnych, b) dostęp- przekraczać jego możliwości orga- ność do użytecznych GUS-owskich nizacyjnych. W praktyce chodziło podsumowań statystycznych, dotyczą- o sprawdzenie gdzie mieszkają i pro- cych poszczególnych jednostek admi- wadzą obserwacje aktywni obserwa-

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 174 torzy deklarujący „przynależność” do kilka niewielkich „niczyich” skrawki regionu śląskiego. Jeśli na danym te- terenu np. w okolicach Sławy, Boja- renie przeważają obserwatorzy utoż- nowa, Szkaradowa, Rychtala, o łącz- samiający się z regionem sąsiednim, nej powierzchni 117 km2. Poszczególne teren ten nie był włączany do regionu fragmenty nie są duże i nie obejmują śląskiego. Przykładem są okolice Przy- obiektów o rozpoznanym, istotnym godzic i Odolanowa, które pozostały znaczeniu ornitologicznym, nie po- poza regionem, mimo że stanowią winny więc mieć znaczącego wpływu część Doliny Baryczy i były uwzględ- na wyniki ewentualnych podsumowań nione w granicach z monografii „Ptaki ponadregionalnych. Mimo to należy Śląska”. Natomiast w skład regionu dążyć do tego, aby akcje ponadregio- weszła wschodnia część konurbacji nalne uwzględniały obecność frag- górnośląskiej (Zagłębie Dąbrowskie) mentów pozostających poza regionem objęta od dawna intensywnymi obser- śląskim i wielkopolskim i potrzebę wacjami kolegów z GKO. specjalnych kontroli terenowych. 4. Zaakceptowano założenie, że nie da się uniknąć pokrywania się niektórych Przebieg granic i obszar śląskiego terenów leżących w zakresie zainte- regionu ornitologicznego resowań zarówno regionu śląskiego, Przyjmując za początek północno-za- jak i sąsiadów, np. niewielkie obszary chodni kraniec ŚRO, jego granice wy- w okolicach Wschowy, Rawicza, Góry znaczają: Śląskiej współdzielone z regionem w województwie lubuskim: wielkopolskim czy też duże obszary - rzeka Odra – od ujścia Nysy Łużyckiej na wschodzie województwa śląskiego, do styku z gminą Trzebiechów, współdzielone z regionem małopol- - północne granice gmin Trzebiechów, skim. (Rys. 3). Z konieczności zaak- Bojadła i Kolsko, ceptowano także fakt utworzenia się - północna granica powiatu wschow- niewielkich obszarów „ziemi niczyjej” skiego. na pograniczach regionów. Dotyczy to w województwie dolnośląskim: gminy Kargowa (woj. lubuskie), któ- - północna granica województwa na styku rej południowy fragment znajdował z województwem wielkopolskim. się dawniej w regionie śląskim, a obec- w województwie opolskim: nie wydaje się, że wraz z resztą gminy - północna granica województwa na styku powinien być ujęty w regionie lubu- z województwem wielkopolskim i łódzkim, skim. Za granicą regionu śląskiego - wschodnia granica województwa na i poza regionem małopolskim pozostał styku z powiatem kłobuckim w woje- fragment o powierzchni ok. 15 km2 wództwie śląskim. w gm. Koziegłowy. Z kolei na pogra- w województwie śląskim: niczu z Wielkopolską, mimo bliskiego - północna i wschodnia granica powiatu dopasowania granicy wojewódzkiej lublinieckiego - na styku z powiatem kło- i siatki kwadratów UTM, pozostało buckim, częstochowskim i myszkowskim,

Sprawozdania Reports 175 - północna granica powiatu tarnogór- ków, powiatu Jaworzno i powiatu bieruń- skiego (krótki odcinek na styku z powia- sko-lędzińskiego do ujścia Przemszy, tem myszkowskim), - południowe granice gmin Wilamowice, - północna i wschodnia granica powiatu Bestwina, Czechowice-Dziedzice i Jasie- będzińskiego - na styku z powiatem nica w powiecie bielskim, myszkowskim i zawierciańskim, - południowe granice gmin Skoczów, Dę- - północna granica miasta (powiatu) Dą- bowiec i w powiecie cieszyńskim. browa Górnicza - na styku z powiatem w województwie małopolskim: zawierciańskim, - rzeka Wisła – od ujścia Przemszy do uj- - wschodnia granica wojewódzka wzdłuż ścia Soły, powiatu Dąbrowa Górnicza, gminy Sław-

Tabela 1. Charakterystyka śląskiego regionu ornitologicznego w układzie administracyjnym (GUS 2012). W nawiasach podano liczbę powiatów i gmin, które nie weszły w skład regionu w całości. Table 1 . Characteristics of the ornithological region of Silesia in the administrative system (GUS 2012). The number of counties and communes which are included in the region partially are shown in parentheses.

Województwo Zasięg Liczba powiatów Liczba gmin Powierzchnia Province Range Number Number (km2) of counties of communes Area (km2)

lubuskie na południe i wschód od rzeki Odry 5 +(2) 40 + (4) 5772

dolnośląskie całość 30 169 19947

opolskie całość 12 71 9412

śląskie część centralna, tj. z wyłączeniem Beskidów oraz pow. kłobuckiego, częstochowskiego, myszkowskie- go i zawierciańskiego na północy. W części południowej do ŚRO należą północne części pow. cie- szyńskiego (gm. Cieszyn, Chybie, 27 + (2) 73 7661 Dębowiec, Haźlach, Zebrzydowi- ce, Skoczów, Strumień) oraz pow. ziemskiego bielskiego (gminy Bestwina, Czechowice-Dziedzice, Jasienica, Wilamowice).

małopolskie zachodnia część pow. oświęcimskiego – na zachód (1) 1 + (3) 81 od rzeki Soły

Razem Total 74 + (5) 354 + (7) 42873

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 176 - rzeka Soła – od jej ujścia do odcinka 400 km wzdłuż dłuższej i ok. 180 km wspólnego z granicą gminy Wilamowice wzdłuż krótszej osi. Region położony jest włącznie. na terenie pięciu województw, obejmując 361 gmin oraz 79 powiatów. Łączna po- Od południa i zachodu obszar ŚRO wy- wierzchnia wynosi 42873 km2 i stanowi znacza granica państwa. 13,7% powierzchni Polski (Tab. 1). W przyjętych granicach obszar ŚRO pokrywa południowo-zachodnią część Polski o maksymalnej rozciągłości ok.

0 20 40 60 kilometry

Rycina 2. Aktualne i dawne (linia przerywana, wg. Dyrcz i in. 1991) granice śląskiego regionu or- nitologicznego Figure 2. Current and former (dashed line, Dyrcz i in. 1991) boundaries of the ornithological re- gion of Silesia

Sprawozdania Reports 177 region lubuski region wielkopolski

region łódzki

śląski region ornitologiczny

region 0 20 40 60 małopolski kilometry

Rycina 2. Aktualne granice śląskiego regionu ornitologicznego (czerwona linia) na tle granic re- gionów sąsiednich: lubuskiego (wg. Jermaczek i in. 1995), wielkopolskiego (www.wko.eko.org. pl), łódzkiego (region nie posiada granic precyzyjnych, lecz są zbieżne z granicami wojewódz- kimi przedstawionymi na mapie, www.ptaki.org.pl) i małopolskiego (www.mto-kr.pl , Walasz i Mielczarek 1992) Figure 2. . Current boundaries of the ornithological region of Silesia (red line) against the boun- daries of the neighbouring regions: Ziemia Lubuska (Jermaczek i in. 1995), Wielkopolska (www. wko.eko.org.pl), Łódź Region (www.ptaki.org.pl) and Małopolska (www.mto-kr.pl, Walasz i Mielczarek 1992)

Zakończenie nie tylko w formie publikacji, ale nawet Precyzyjne określenie zasięgów regio- w sieci internetowej. Czy oznacza to brak nów ornitologicznych wydaje się istot- potrzeby takiego podsumowania i osła- nym elementem sprawnej organizacji bienie znaczenia ornitologii regionalnej? działań regionalnych oraz współpracy Wydaje się, że pomimo uruchomienia ponadregionalnej. Jest więc zaskakujące, imponujących ogólnokrajowych progra- że w skali Polski brakuje aktualnej, ca- mów badawczych (np. Monitoring Pta- łościowej informacji o zasięgu regionów, ków Polski) i narzędzi do archiwizacji da-

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 178 nych (AwiBaza, Polring, Polska Kartoteka toszowi Smykowi, Tadeuszowi Stawar- Przyrodnicza), siłą napędową tych dzia- czykowi i Kamilowi Ziębie dziękujemy za łań nadal pozostaje awifaunistyka regio- cenne uwagi do roboczej wersji artykułu, nalna. Świadczą o tym prężne działania a Bartoszowi Smykowi, za sporządzenie lokalnych towarzystw ornitologicznych, zaprezentowanych map. ich współpraca z ośrodkami akademic- kimi, istnienie dobrej jakości lokalnych Summary czasopism i kartotek, wielkie zaintere- After the Ornithological Society of Silesia sowanie corocznymi zjazdami ornitolo- has been set up (2012) and an electronic gów. O żywym zainteresowaniu kwestią version of the Silesian Avifaunistic Data- zasięgu regionów świadczy także szeroki base has been initiated (1.09.2013), the bo- oddźwięk na jaki napotkaliśmy podejmu- undaries of the ornithological region of jąc prace nad granicami ŚRO. Zatem brak Silesia (ORS) must have been brought up aktualnej, ogólnopolskiej mapy regionów to date. In this note we specify and justify ornitologicznych wydaje się jedynie swego the route of these boundaries and provide rodzaju niedopatrzeniem, które powinno some basic statistical data on the ORS. In być niebawem zniwelowane. Ogólnopol- general, the historical outline of the ORS skiemu uregulowaniu zasięgów i precy- is maintained. The updated boundaries are zyjnych granic regionalnych powinno to- delineated along the Polish borders, the warzyszyć dostarczenie podstawowych administrative units (provinces, counties, danych statystycznych o każdym regio- communes), and along rivers. In the esta- nie. W idealnym przypadku granice re- blished boundaries ORS is situated within gionów, na wzór granic administracyj- five provinces, 79 counties and 361 com- nych, powinny być kompatybilne (ściśle munes. The total area amounts to 42873 przylegające do siebie), tak jak to zostało km2 and constitutes 13.7% of Poland. zaprezentowane w pierwszej wersji regio- nów ornitologicznych w Polsce (Czapulak i in. 1988). Niewątpliwie usprawniłoby to gromadzenie i analizowanie danych w skali szerszej niż dany region. Nie wydaje się jednak aby rozwiązanie takie miało szanse realizacji w najbliższych latach.

Podziękowania Serdecznie dziękujemy wszystkim oso- bom, które włączyły się w dyskusje nad precyzowaniem granic śląskiego regionu ornitologicznego. Szczególnie wdzięczni jesteśmy członkom zarządów i przedsta- wicielom regionów sąsiednich, członkom ŚTO, jego Rady Naukowej i Zarządu. Bar-

Sprawozdania Reports 179 Literatura Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia fauni- Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2001. Rozmiesz- styczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. czenie i liczebność gęsi w Polsce podczas jesiennej Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak migracji i zimowania w latach 1991–1997. Notatki M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Ornitologiczne 42: 15–36. Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia fauni- Tomiałojć L. 1972. Ptaki Polski. Wykaz gatunków styczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce–Poznań. i rozmieszczenie. Warszawa. Czapulak A., Lontkowski J., Nawrocki P., Stawar- Ustawa 1998. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wpro- czyk T. 1988. ABC obserwatora ptaków. Muzeum wadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału Okręgowe w Radomiu, Radom. terytorialnego państwa (Dz. U. Nr 96, poz. 603) Dobrowolski K., Krzyśkowiak A., Nowak E., No- Walasz K., Mielczarek P. 1992. Atlas ptaków lę- wicki J. 1984. Geese wintering in Poland. Aqu- gowych Małopolski 1985-1991. Biologica Sile- ila 91: 47–60. siae, Wrocław. Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1993. Liczebność Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M. ptaków wodnych zimujących w Polsce w latach 2005. Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lu- 1988-1990. Notatki Ornitologiczne 34: 5–21. belskie Tow. Ornitologiczne, Lublin. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski Wuczyński A., Smyk B., Kołodziejczyk P., Lenkie- J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. wicz W., Orłowski G., Pola A. 2012. Long-term Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. changes in numbers of geese stopping over and Dyrcz A., Stawarczyk T. 1984. Uwagi dotyczące wintering in south-western Poland. Central Eu- opracowania awifauny większych obszarów na ropean Journal of Biology 7: 495-506. przykładzie Śląska. Notatki Ornitologiczne 25: Zarzycki M., Frankiewicz J., Kołodziejczyk P., 41–46. Sztwiertnia H., Szymczak J., Wuczyński A., Zięba K. Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków 2012. Powołanie i początkowa działalność Ślą- T., Rudawski W., Stańsko R. 1995. Ptaki Ziemi Lu- skiego Towarzystwa Ornitologicznego. Ptaki Ślą- buskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubu- ska 19: 193-199. skiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 180 Ptaki Śląska (2013) 20: 181–184 received: 18.12.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 22.12.2013

Reaktywacja Kartoteki Awifauny Śląska w postaci aplikacji internetowej Reactivation of Silesian Avifaunistic Database in the form of an Internet application

Praca nr 10 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego

Kamil Zięba1, Paweł Kołodziejczyk2 Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław 1e-mail: [email protected] 2e-mail: [email protected]

Dzięki staraniom Śląskiego Towarzy- obserwatorów. Działała na zasadzie pocz- stwa Ornitologicznego (ŚTO) w dniu towej korespondencji z Zakładem Ekolo- 1 września 2013 r. Kartoteka Awifauny gii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego Śląska (KAŚ) oficjalnie rozpoczęła dzia- (Adamski, Czapulak, Stawarczyk 1996), łalność w nowej formie – w Internecie w późniejszych latach udostępniono rów- pod adresem www.kas.ptakislaska.org nież formularz zgłoszeniowy w pliku .xls i adres e-mail. Niestety po apogeum popu- KAŚ zapoczątkowała działalność larności w latach 1992–2002, mimo wzro- w końcu lat 70-tych. Jest naukowym pro- stu liczby obserwatorów, liczba zgłoszeń jektem służącym do badania rozmieszcze- do KAŚ zaczęła systematycznie spadać, nia, występowania, liczebności i składu aż do poziomu niemal zupełnej atrofii. gatunkowego ptaków lęgowych i nielęgo- Główne przyczyny takiego stanu rzeczy wych oraz częstości pojawów, fenologii i to: ograniczone możliwości wykorzysta- zimowania wybranych gatunków ptaków nia zebranych danych przez UWr, brak według przyjętych kryteriów na obsza- środków na utrzymanie oraz archaiczna, rze śląskiego regionu ornitologicznego. nieinteraktywna forma prezentowana ob- Będąc narzędziem do zbierania danych serwatorom. awifaunistycznych, stała się również czyn- Reaktywacja KAŚ stała się jednym nikiem integrującym lokalną społeczność z priorytetowych zadań ŚTO już na etapie

Sprawozdania Reports 181 formowania tej organizacji. Niniejszym W ostatnich latach powstało w Polsce donosimy o wykonaniu tego zadania. kilka systemów tej klasy i podobnych, KAŚ jest teraz dostępna poprzez aplika- jak np. Wielkopolska Kartoteka Ornito- cję internetową umieszczoną na stronie logiczna4, Pomorska Kartoteka Ornito- internetowej ŚTO. Jest tam również do- logiczna5, Awibaza6, Polring7. Inicjatywa stępny nowy regulamin KAŚ. stworzenia śląskiego systemu zrodziła się w lutym 2012 r., kiedy to odbyło się Rzeczona aplikacja: pierwsze spotkanie osób zaangażowa- nych później w prace. Najpierw przygo- • umożliwia użytkownikowi zgłoszenie towano trzy odmienne koncepcje funk- obserwacji poprzez wygodny w użyciu cjonowania nowego wcielenia KAŚ, które formularz, przedstawiono Radzie Naukowej ŚTO. Po • daje wgląd w historię własnych obser- wyborze projektu wybrano wykonawcę wacji, oraz, dzięki sponsorowi, uzyskano fi- • pozwala wyszukiwać obserwacje po- nanse na realizację. Następnymi etapami szczególnych gatunków, były implementacja, testy i wprowadza- • na stronie głównej daje użytkownikom nie poprawek. Osobnym i wykonywanym podgląd najnowszych ciekawostek awi- równolegle zadaniem było uaktualnie- faunistycznych, nie kryteriów kwalifikujących obserwa- • promuje wiarygodność obserwatorów – cje do zgłoszenia (Kołodziejczyk 2013). zgłoszone obserwacje podpisane są za- Prace zakończono z końcem sierpnia wsze imieniem i nazwiskiem, 2013 r., aczkolwiek ewentualne poprawki • jest nadzorowana przez zespół doświad- będą jeszcze wprowadzane, jeśli zajdzie czonych obserwatorów, którzy w miarę taka potrzeba. Ponadto we współpracy możliwości weryfikują zgłoszenia, z UWr chcemy stopniowo wprowadzać • daje użytkownikowi możliwość utajnie- do systemu obserwacje, które znajdują się nia szczegółów wprowadzonej przez sie- w starszej części KAŚ. Wymaga to jeszcze bie obserwacji, jeśli ten uzna to za uza- jednak pokonania pewnych barier for- sadnione – wtedy jej szczegóły będą malnych i technicznych. znane tylko autorowi i weryfikatorom – ludziom odpowiedzialnym za wyko- Z perspektywy kilku miesięcy można rzystanie tych danych zgodnie ze statu- powiedzieć, że rozwiązanie sprawdza się. towymi zadaniami ŚTO, Przekazano nam wiele opinii, w zdecy- • utajnia automatycznie informacje o sta- dowanej większości pozytywnych. Naj- nowiskach lęgowych szczególnie wraż- bardziej cieszy kolosalny skok liczby liwych gatunków (obecnie na tej liście zgłoszonych obserwacji – przez pierw- znajdują się: bielik, bocian czarny, cie- sze trzy miesiące przyjęliśmy ich ponad trzew, głuszec, orlik krzykliwy, puchacz, 10 tysięcy. Widać też jednak, że działal- rybołów, sokół wędrowny, żołna), ność obserwatorów nie pokrywa regionu • umożliwia dołączanie do obserwacji równomiernie (słabe pokrycie w woje- zdjęć oraz odsyłaczy do innych mediów. wództwie lubuskim, zachodnim dolno-

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 182 śląskim, północnym opolskim i północ- dane mają wartość jedynie sentymen- nym śląskim). talną, a wszystkie razem – merytoryczną. Przedsięwzięcie od początku do końca To właśnie KAŚ jest najlepszym miejscem było realizowane pod przewodnictwem do ulokowania danych awifaunistycznych autorów. Grono, bez zaangażowania któ- z naszego regionu. Te, zbierane w tak sys- rego nie pokonalibyśmy poszczególnych tematyczny sposób, stanowią materiał go- etapów, to koledzy: Ryszard Danielecki, towy do opracowań naukowych oraz są Waldemar Michalak, Bartosz Smyk, Ja- bazą do działań ochroniarskich prowa- kub Szymczak, Marek Zarzycki. Istotny dzonych przez ŚTO. wkład wnieśli również koleżanka Hanna Kartoteka będzie działać najefektyw- Sztwiertnia oraz koledzy: Gwidon Gaud- niej, jeśli obserwacje będą wprowadzane nik, Paweł Grochowski, Roman Guziak, do niej na bieżąco. Natomiast jak najbar- Andrzej Kąkol, Antoni Knychała, Do- dziej interesują nas również dane histo- minik Marchowski, Leszek Matacz, To- ryczne – te, które nie zostały zgłoszone masz Maszkało, Waldemar Michalik, Ma- do KAŚ w poprzednich latach. ciej Nagler, Dawid Panasiuk, Piotr Seget, Obserwatorów, którzy mają utrud- Piotr Wasiak, Zbigniew Wnuk, Andrzej niony dostęp do Internetu, prosimy Wuczyński, Michał Zawadzki. Nad me- o nadsyłanie rocznych sprawozdań na do- rytoryczną poprawnością czuwała Rada tychczasowych kartach lęgowych i nie- Naukowa ŚTO z profesorem Tadeuszem lęgowych według starej instrukcji KAŚ Stawarczykiem na czele. Od momentu (Adamski, Czapulak, Stawarczyk 1996) uruchomienia systemu jego administra- na adres pocztowy ŚTO. Obserwacje te torami są autorzy, a pozostałymi wery- po weryfikacji zostaną wprowadzone do fikatorami są koledzy Zbigniew Wnuk systemu. i Michał Zawadzki. Gorąco zachęcamy Państwa również W tym miejscu chcemy serdeczne po- do kontaktu ze ŚTO przy tworzeniu pu- dziękować wszystkim tym, którzy poświę- blikacji naukowych bądź przy planowaniu cili swój czas i wysiłek, by wziąć udział w zadań z zakresu ochrony środowiska – je- pracach nad Kartoteką Awifauny Śląska, śli ich cel będzie zgodny z regulaminem jak również tym, którzy w inny sposób KAŚ, chętnie udostępnimy dane. wsparli działania ŚTO. Na szczególne po- dziękowania zasługuje Pan Joachim Sie- Oddajemy w Państwa ręce długo wy- kiera – prezes firmy „Chespa” z Krapko- czekiwane narzędzie, które pozwala lepiej wic, która była naszym sponsorem. gromadzić i obrazować interesujące nas wszystkich informacje awifaunistyczne. Teraz zwracamy się z apelem do czytel- Postać, jaką dziś przyjmuje KAŚ, jest ników. KAŚ potrzebuje Państwa wkładu. wypadkową wielu czynników: zamiaru Cały trud włożony w jej reaktywację nie podtrzymania dotychczasowego dorobku będzie miał większego sensu, jeśli użyt- kartoteki, szerokiego spektrum rozbież- kownicy nie będą dzielić się swoim te- nych oczekiwań, dbałości o prostotę ob- renowym dorobkiem. Nieudostępnione sługi, dużej ilości danych możliwych do

Materiały Materials 183 wprowadzenia, ale też nietęgich możli- Literatura wości finansowych. Mamy nadzieję, że Adamski A., Czapulak A., Stawarczyk T. 1996. udało nam się wybrnąć z wszystkich dy- Kartoteka Awifauny Śląska. Instrukcja dla współ- lematów w sposób, który przypadnie Pań- pracowników. Zakład Ekologii Ptaków Uniwer- sytetu Wrocławskiego, Muzeum Przyrodnicze stwu do gustu. Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Górno- 4 www.wko.eko.org.pl śląskie w Bytomiu. 5 www.ztp.home.pl/ptakipomorza/ Kołodziejczyk P. 2013. Wytyczne Kartoteki Awi- region/kartoteka.htm fauny Śląska. Ptaki Śląska 20: 185-205. 6 www.awibaza.pl 7 www.ring.stornit.gda.pl

Summary On the day of September 1st, 2013 Silesian Avifaunistic Database has begun func- tioning in its new form – on the website www.kas.ptakislaska.org. It was achieved thanks to the efforts of Ornithological So- ciety of Silesia.

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 184 Ptaki Śląska (2013) 20: 185–205 received: 09.12.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 20.12.2013

Wytyczne Kartoteki Awifauny Śląska Silesian Avifaunistic Database guidelines

Praca nr 9 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego

Paweł Kołodziejczyk Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected]

Wstęp Kartoteka Awifauny Śląska (KAŚ) jest magały modyfikacji oraz dostosowania naukowym projektem, służącym do ba- do współczesnych wymogów stawianych dania rozmieszczenia, występowania, li- awifaunistyce. Złożyło się na to kilka czebności i składu gatunkowego ptaków czynników: lęgowych i nielęgowych oraz częstości po- jawów, fenologii i zimowania wybranych 1. stałe zmiany, jakie zachodzą w awi- gatunków ptaków według przyjętych kry- faunistyce regionu, w szczególności teriów na obszarze śląskiego regionu or- gatunków będących w ekspansji lub nitologicznego. W KAŚ gromadzone są ginących, a tym samym potrzeba zre- zarówno bieżące informacje faunistyczne, formowania założeń listy gatunkowej jak i te z lat wcześniejszych, których Ob- KAŚ po upływie 18 lat, serwatorzy nie zdeponowali dotychczas 2. reorganizacja amatorskiego ruchu or- w kartotece Klubu Ornitologów Śląska. nitologicznego na Śląsku po 2012 roku ŚTO kontynuuje rozpoczęte przez Zakład polegająca na powołaniu Śląskiego To- Ekologii Ptaków UWr. zbieranie danych warzystwa Ornitologicznego (Zarzycki o występowaniu ptaków w śląskim regio- i in. 2012). Począwszy od 2012 roku or- nie ornitologicznym. ganizacją zbierania danych awifauni- Dotychczasowe założenia kartotekowe stycznych na Śląsku zajmuje się Śląskie zawarte w liście gatunkowej ptaków, Towarzystwo Ornitologiczne (ŚTO), których stwierdzenia są rejestrowane a uczestniczą w nim również inne or- w Kartotece Awifauny Śląska (Adamski ganizacje przyrodnicze w regionie, i in. 1996), wraz z upływem lat w du- jak również niezrzeszeni obserwato- żej mierze uległy dezaktualizacji i wy- rzy-sympatycy,

Sprawozdania Reports 185 3. zmiana i uściślenie granic śląskiego 11 KF KF KF regionu ornitologicznego (Wuczyński KF i Kołodziejczyk 2013, w druku), 4. utworzenie i wdrożenie elektronicznej (wersja on-line) Kartoteki Awifauny 10 fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. Śląska w dniu 1.09.2013 roku (Kar- Opis

toteka Awifauny Śląska 2013. Śląskie Dokumentacja /

Towarzystwo Ornitologiczne). Kar- 9 toteka jest platformą informacyjną, II1-XII2 IX3-IV2 udostępnioną publicznie w interne- IX3-IV3 Fenologia cie, stworzoną przez ŚTO. Umożliwia

użytkownikom korzystanie z aplikacji internetowej oraz informacji opraco- 8 75 2500 Stada 100/250¹⁵ wanych przez ŚTO, a dostępna jest pod Lubuskie, DB 20/10/30¹² 250/250/100¹³ adresem: www.kas.ptakislaska.org. 7 n.p.m Wysokość Celami Kartoteki Awifauny Śląska

są: 6 BC BC 1. integracja i promocja ruchu ornitolo- ABC lęgowa gicznego na Śląsku, Kategoria

2. szybka wymiana informacji o interesu- 5 jących faunistycznie faktach, Pora III1-VI3 IV2-VI3 III3-VI3

3. gromadzenie nowych danych awifau- lęgowa nistycznych i podsumowywanie już 4 F F F istniejących w ramach projektu „Ptaki F 3 S S S S S Śląska – monografia faunistyczna”, S 2 L L L¹⁴ 4. gromadzenie danych o obszarach chro- L

nionych oraz wykazanych jako cenne 1 W W W W W W dla ptaków w celu ich ochrony, W 5. edukacja wpływająca na zwiększenie wiedzy na temat ptaków i środowiska przyrodniczego w społeczeństwie. Gatunek łabędź niemy łabędź czarnodzioby łabędź łabędź krzykliwy łabędź gęś zbożowa gęgawa gęś tybetańska śnieżyca duża gęś krótkodzioba gęś białoczelna gęś gęś mała . 1 2 7 3 5 4 9 8 6 10 Lp Lista gatunkowa ptaków gatunkowa Lista

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 186 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.¹⁶ III1-XII1 III1-XII1 III2-IX3 III1-XII1 III2-XII1 25 50 50 2500 15/10¹⁵ 100/50¹⁵ 250/50¹⁹ 250/50¹⁹ DB 750/50²⁰ DB DB 500/50²⁰ DB 100/250/50¹³ 500+ 400+ BC BC BC BC BC BC BC BC BC BC¹⁷ ABC V2-VI2 V2-VI3 V2-VI3 V2-VI3 V2-VI3 V2-VI3 V1-VII3 V3-VII3 V3-VII3 V3-VII3 V3-VII3 F F F F F S S S S S S S S S L L L L L L L L L L²¹ L¹⁸ W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W świstun edredon świstun amerykański świstun mandarynka czuprynka krakwa cyraneczka czerniczka podgorzałka czernica mała ogorzałka ogorzałka bernikla obrożna bernikla rdzawoszyja gęsiówka egipska kazarka rdzawa kazarka ohar cyraneczka karolińska cyraneczka głowienka krzyżówka śnieżyca mała bernikla kanadyjska bernikla północnabernikla bernikla białolica cyranka modroskrzydła płaskonos cyranka rożeniec marmurka hełmiatka 11 12 21 13 17 15 31 14 19 18 16 23 22 27 25 32 37 33 35 29 20 24 26 28 39 34 38 30 36 40

Sprawozdania Reports 187 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. fot. fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.¹⁶ V1-X1 XI1-III3 III1-XII2 5 10 10 10 25 25 75, 100 DB 75/150/75²³ DB 500+ 500+ 400+ ABC ABC ABC ABC ABC ABC²² V2-VIII1 IV3-VII1 IV3-VII1 IV2-VII3 IV3-VII3 IV3-VII3 F F F S S S S S S S S L L L L²¹ L²¹ L¹⁸ W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W kuropatwa bażant przepiórka głuszec turkan birginiak kamieniuszka lodówka markaczka markaczka amerykańska markaczka uhla uhla garbonosa uhla gągołek gągoł nurogęś czarnoszyi nur nur rdzawoszyi lodowiec cietrzew nur białodzioby pardwa mszarna pardwa perkoz grubodzioby perkoz perkozek perkozdwuczuby kapturnik bielaczek szlachar sterniczka jarząbek sterniczka jamajska 51 41 61 52 53 57 55 67 47 42 43 62 45 70 63 59 50 54 56 58 65 49 44 46 48 64 69 60 68 66

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 188 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.²⁴

V1-IX1 III2-XI1 IV1-XI2 IV1-XI3 IV1-IX2 IV1-IX3 III1-XII2 i odlotów z lęgowisk daty przylotów 5 10 25 10/25¹⁵ 400/100¹⁹ 50/100/25²³ 50/50/25¹³, DB 15/50¹⁵, DB 25/100²⁷ BC BC¹⁷ BC²⁵ ABC ABC ABC gniazda-C gniazda-C gniazda-C gniazda-C gniazda-ABC V1-VII1 V1-VII1 V2-VII1 V2-VII2 V2-VII3 IV2-VII1 IV1-VII3 IV2-VII2 III3-VII2 F F F F F F F F S S S S S S S L L L L L L L L L L L W²⁶ W W W W W W W W W W W W W W W W W W W ślepowron bączek perkoz rdzawoszyi głuptak nawałnik duży kormoran kormoran czubaty kormoran kormoran mały pelikan różowy pelikan kędzierzawy pelikan bąk czapla biała perkoz rogaty burzyk północny burzyk szary burzyk burzyk balearski oceannik żółtopłetwy nawałnik burzowy czapla modronosa czapla czapla złotawa czapla siwa czapla nadobna czapla bocian czarny bocian biały bocian ibis czczony zausznik burzyk żółtodzioby czapla purpurowa czapla fulmar 71 81 91 72 75 73 77 74 82 92 78 79 97 83 87 93 76 85 95 94 89 84 88 86 80 99 90 98 96

Sprawozdania Reports 189 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF oraz fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. III3-X1 III1-X3 X2-IV1 IV2-IX2 IV3-IX2 5 5 5 5 5 5 10 25 5, DB 10/20/5²³ BC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC²² II3-VI3 V1-VII3 IV1-VII1 V2-VIII1 IV2-VII2 IV3-VII2 IV3-VII2 IV3-VIII2 F F F F F S S S S S S S S S L L L L L L L L W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W kania czarna kania ruda błotniak stawowy jastrząb ibis kasztanowaty bielik wschodni bielik warzęcha gadożer błotniak łąkowy trzmielojad sęp płowy błotniak stepowy bielik ścierwnik kaniuk orłosęp błotniak zbożowy flaming różowy sęp kasztanowaty krogulec krótkonogikrogulec krogulec myszołów orzeł cesarski orzeł przedni orzeł orzełek kurhannik orlik grubodzioby orlik orzeł stepowy myszołów włochaty myszołów orlik krzykliwy orlik 111 112 121 113 117 115 114 119 118 110 116 101 123 127 122 125 129 120 102 128 124 126 103 107 105 104 109 108 100 106

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 190 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. IV1-X1 IV2-X1 III3-X1 III1-XI3 II3-XII2 III3-IX3 III1-XII2 5 5 10 10 10 20 250/100¹⁹ 100, DB 100/250²⁷ 500+ 500+ BC BC BC BC¹⁷ BC¹⁷ BC¹⁷ ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC V1-VI3 V1-VII1 V2-VII1 V2-VII1 V1-VII2 V1-VII2 V1-VII2 V1-VII3 V1-VII3 V2-VII2 III3-VI3 V2-VIII1 IV2-VII2 IV2-VII2 IV2-VIII1 F F F F F F F S S S S S S S S L L L L L L L L L L L L L L²¹ L²¹ W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W sieweczka rzeczna żwirowiec stepowy sieweczka obrożna sieweczka szczudłak szablodziób kulon żwirowiec łąkowy rybołów łyska kokoszka ostrygojad pustułka żuraw modrzyk żuraw stepowy strepet hubara arabska drop pustułeczka kobczyk raróg kobuz drzemlik sokół skalny białozór sokół wędrowny wodnik karliczka derkacz zielonka kropiatka 131 151 141 132 133 137 157 153 152 135 155 147 142 143 139 145 159 134 130 138 136 154 150 156 158 149 144 140 146 148 160

Sprawozdania Reports 191 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. XI2¹⁵ III3-X3 III1-XI3 III3-XI1 VIII1-X1 VIII1-XI1 VIII1-XI2 VIII1-IX2 V / VIII1-IX2¹⁵ III2-IV2 / VIII3- 5 15 10 10 25 50 250 20/50¹⁵ 100/50¹⁵ ABC²² IV2-VI3 F F F F F F F F F S S S S S S S S S L W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W siewka szara mornel siewka złotawa siewka złota piaskowiec biegus tundrowy biegus biegus malutki biegus biegus mały biegus sieweczka mongolska sieweczka pustynna sieweczka siewnica czajka towarzyska czajka stepowa czajka biegus wielki biegus biegus rdzawy biegus białorzytny biegus długoskrzydły biegus karłowaty biegus arktyczny biegus krzywodzioby biegus sieweczka morska biegus morski biegus zmienny biegus biegus płaskodzioby biegus biegus płowy batalion bekasik dubelt kszyk 171 181 161 172 175 173 177 174 167 182 162 170 179 178 176 183 187 163 185 165 184 189 164 180 169 188 186 166 168 190

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 192 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. fot. fot.²⁸ fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. III1-XI3 III2-XI2 III3-XI3 IV2-IX3 IV3-IX2 III3-IX3 IV2-V3 / VII3-X3¹⁵ IV2-V2 / VI2-X2¹⁵ IV2-V2 / VI3-X2¹⁵ 5 5 10 50 20/5¹⁵ 10/25¹⁵ 10/20¹⁵ 10/20¹⁵ 10/20¹⁵ C BC¹⁷ ABC ABC²² ABC²² ABC²² ABC²² ABC²² V1-VI3 V3-VI2 V3-VI3 IV2-VI2 IV3-VI2 IV3-VI2 IV3-VI2 IV2-VII2 F F F F F F F F F S S S S S S S S S L L L L L L L L W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W kulik wielki brodziec śniady brodziec wydrzyk ostrosterny wydrzyk wydrzyk długosterny wydrzyk wielki orlica mewa czarnogłowa mewa brodziec pławny brodziec kulik cienkodzioby kulik kwokacz krwawodziób brodziec żółtonogi brodziec samotnik płatkonógpłaskodzioby wydrzyk tęposterny mewa karaibska mewa preriowa mewa mała słonka rycyk kulik mniejszy brodziec piegowaty brodziec łęczak terekia brodziec piskliwy brodziec płatkonógszydłodzioby szlamiec długodzioby szlamiec szlamnik brodziec plamisty brodziec kamusznik 211 191 212 213 217 215 214 192 219 197 201 218 193 210 216 195 194 199 198 202 196 203 220 207 205 204 209 208 200 206

Sprawozdania Reports 193 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi KF, lęgiKF, KF, lęgiKF, fot. fot.³¹ fot.³⁰ fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.³² fot. / o.³⁰ V1-IX1 IV3-IX2 IV3-IX2 VIII2-IV2 10 25 25 50 100 400 2000/1000/500¹³ C C C C BC BC²⁹ BC³³ BC³³ BC²⁹ BC²⁹ BC²⁹ V1-VI3 V2-VII1 V2-VII1 V2-VII1 V2-VII1 V3-VII1 IV2-VI3 IV2-VI3 IV2-VI3 IV2-VI3 IV3-VI3 F F F F S S S S S S S L L L L L L L L L L L W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W śmieszka mewa cienkodzioba mewa mewa delawarska mewa obrożna mewa siwa mewa srebrzysta mewa mewa żółtonoga rybitwa czubata mewa blada mewa siodłata mewa różowa mewa trójpalczasta mewa modrodzioba mewa rybitwawielkodzioba rybitwa krótkodzioba rybitwa rybitwa różowa rybitwa rybitwa rzeczna mewa białogłowa mewa polarna rybitwapopielata nurnik alczyk maskonur mewa romańska rybitwabiałowąsa rybitwabiałoczelna alka nurzyk polarny nurzyk rybitwa czarna rybitwa białoskrzydła 251 221 231 241 223 232 222 227 233 237 225 235 247 239 229 234 224 238 228 226 242 243 230 250 236 245 249 240 244 248 246

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 194 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. fot. dok. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. IV3-IX1 IV3-IX1 IV3-IX1 III1-XII2 III1-XII2 IV3-VIII3 5 5 10 25 100 250 500 200/500¹⁵ 700+ 600+ 800+ 900+ 600+ C BC BC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC II1-VI3 V1-VII1 III1-VI3 III1-VI3 III1-VI3 II1-VII3 V2-VII2 III2-VI3 V2-VII3 V3-VII2 V3-VII3 IV1-VII3 IV3-VII1 IV1-VII3 IV3-VII2 IV1-VIII1 F F F F F F S S S S S S S S L L L L L L L L L L L³⁷ L³⁹ L³⁸ L³⁵ L³⁶ L³⁴ W W W W W W W W W W W W W W W W W W W W krętogłów dudek zimorodek rybaczek srokaty jerzyk żołna lelek jerzyk alpejski kraska puszczyk uralski puszczyk mszarny puszczyk uszatka uszatka błotna uszatka włochatka puszczyk pójdźka sóweczka sowa jarzębata sowa śnieżna puchacz syczek kukułka płomykówka turkawka wschodnia turkawka kukułka czubata turkawka pustynnik gołąbmiejski grzywacz sierpówka siniak 271 281 261 272 275 277 273 257 252 253 274 255 267 282 278 279 262 270 276 259 263 254 258 256 265 269 280 264 268 266 260

Sprawozdania Reports 195 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.⁴¹ IV1-X1 IV2-X1 II2-XI3 III3-X3 IV2-IX2 IV2-IX2 IV2-IX3 III1-XII2 V1-VIII3 10 25 500 500 500 50/100¹⁵ 200/75¹⁵ -400 400+ 900+ 800+ 600+ 600+ BC BC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC gniazda-BC³³ V2-VII1 III1-VI2 V1-VII2 V1-VII2 III1-VI3 III1-VI3 III1-VI3 III2-VI3 V2-VII3 III1-VII1 III1-VII1 IV3-VI3 IV3-VI3 IV2-VII2 V3-VIII3 F F F F F F F F F S S S S S S S L L L L L L L L L L L³⁷ L¹⁸ L³⁹ L³⁹ L³⁶ L⁴⁰ W W W W W W W W W W W W W W W W świergotek szponiasty świergotek świergotek polny świergotek świergotek łąkowy lerka skowronek górniczek brzegówka tundrowy świergotek oknówka świergotek drzewny dymówka jaskółka rudawa świergotek tajgowy kalandra czarna kalandra skowrończyk krótkopalcowy skowrończyk dzierlatka świergotek rdzawogardły świergotek siwerniak świergotek nadmorski pliszka żółta kalandra szara kalandra kalandra białoskrzydła dzięcioł trójpalczastydzięcioł dzięcioł średni dzięcioł dzięciołek dzięcioł zielonosiwydzięcioł dzięcioł białogrzbietydzięcioł dzięcioł zielony dzięcioł dzięcioł czarny duży dzięcioł białoszyidzięcioł 311 312 313 291 310 301 292 297 293 302 283 287 295 303 307 285 305 294 299 298 289 284 290 296 288 286 304 309 308 300 306

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 196 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi KF-lęgi KF-lęgi fot. fot. /o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.⁴³ fot. / o.³⁰ III2-X3 IV1-IX1 IV1-IX2 III2-XI2 III2-XI3 III3-XI3 IV2-IX3 IV3-IX2 III1-XII2 IV3-VIII3 5 10 10 10 25/50¹⁵ -400 400+ 600+ C ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC²² V2-VI2 V2-VII1 V2-VII1 V2-VII3 IV1-VII1 III2-VII1 IV2-VII1 IV3-VII2 IV3-VII2 F F F F F F F F F F S S S S S L L L L L L¹⁸ L³⁹ L⁴⁰ L⁴ ⁴ W W W W W W W W W W⁴² W W W W W W W W⁴² W białorzytka białorzytka pstra białorzytka rdzawa białorzytka pustynna nagórnik drozdoń pstry drozdoń kląskawka kląskawkasyberyjska białorzytka płowa rudzik słowik syberyjski słowik szary słowik słowik rdzawy podróżniczek pokląskwa pleszka podróżniczek L.s.svecica podróżniczek modraczek kopciuszek pliszka górska płochacz halny płochacz strzyżyk pokrzywnica płochacz syberyjski pliszka żółta (pozostałe podgatunki) pliszka cytrynowa pliszka tundrowa M.f.thunbergii pliszka siwa jemiołuszka pluszcz pliszka brytyjska M.a.yarrellii 317 331 321 315 341 314 319 318 316 327 332 337 323 333 322 325 335 329 339 342 343 328 326 334 320 338 324 330 336 344 340

Sprawozdania Reports 197 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.⁴¹ V2-IX1 III1-XI1 IV3-IX2 IV3-IX2 IV3-IX2 IV3-IX2 V1-VIII3 V1-VIII3 V1-VIII3 V2-VIII3 IV3-VIII3 III2-IV2 / X1-XI3¹⁵ 10 25 20 20 250 700+ 700+ 700+ 300+ 400+ 400+ 1100+ ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC²² V1-VII2 V1-VII3 V1-VII3 V2-VII2 V2-VII2 V2-VII2 V2-VII3 V3-VII2 V2-VIII1 IV3-VII1 VI2-VII2 V2-VIII2 F F F F F F F F F F F F S S S S S L L L L L L³⁵ L³⁵ L¹⁸ L³⁵ L¹⁸ L⁴⁵ L⁴ ⁶ W W W W W W W W W W W W W W W W drozd czarnogardły drozd kos jarzębatka piegża pokrzewka aksamitna drozd rdzawogardły drozd trzciniak zaganiacz trzcinniczek szczebiotliwy zaganiacz kwiczoł łozówka zaganiacz mały pokrzewka wąsata drozd oliwkowy drozd rdzawy drozd rdzawoskrzydły zaroślówka śpiewak droździk paszkot drozdoń ciemny drozdoń drozd obrożny tamaryszka wodniczka rokitniczka brzęczka kaspijski trzcinniczek strumieniówka świerszczak melodyjny świerszczak świerszczak 351 371 361 372 352 353 357 375 373 355 374 367 347 362 370 359 345 350 354 363 356 358 365 349 346 348 369 364 368 366 360

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 198 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o.⁴⁸ fot. / o.⁴⁸ IV2-X1 IV1-X2 V1-IX2 V1-IX2 IV1-X3 IV3-IX1 IV3-IX1 IV3-IX1 IV2-IX3 V1-VIII3 IV3-VIII3 5 5 5 5 5 15 20 20 20 700+ 800+ 900+ 1100+ 1100+ 1100+ 1000+ BC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC V1-VII1 V1-VII3 V2-VII2 V2-VII3 V2-VII3 V2-VII3 V2-VII3 IV1-VII1 IV2-VII1 IV1-VII3 V3-VIII1 F F F F F F F F F F F S S S S S S S S S L L L L L³⁵ L³⁷ L⁴⁷ L³⁶ L⁴ ⁶ L⁴ ⁶ L⁴ ⁶ W W W W W W W W W W W muchołówka mała muchołówka żałobna muchołówka muchołówka białoszyja muchołówka piecuszek mysikrólik czubatka czarnogłówka muchołówka szara muchołówka pierwiosnek świstunka iberyjska zniczek sosnówka modraszka wąsatka sikora uboga sikora cierniówka świstunka górska świstunka leśna świstunka sikora lazurowa raniuszek kapturka gajówka wójcik świstunka żółtawa świstunka północnaświstunka świstunka złotawa świstunka ałtajska świstunka grubodzioba świstunka świstunka brunatnaświstunka raniuszek czarnobrewy raniuszek A.c.europaeus 381 391 401 377 392 382 397 393 378 379 387 376 383 395 385 402 403 394 389 405 384 399 398 388 390 380 386 396 404 400

Sprawozdania Reports 199 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF-lęgi fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. X1-IV1 V1-IX1 V1-IX2 IV1-X3 5 10 10 10 25 25 75 20 30 50 50 250 300 1000 500/50¹⁹ 2500/25¹⁹ 500+ 500+ 400+ 800+ 800+ 600+ 800+ 600+ 600+ 1200+ ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC gniazda-C V1-VII3 IV1-VI3 IV1-VI3 V2-VII2 III2-VI3 V3-VII2 IV1-VII1 III3-VII1 IV2-VII3 IV3-VII3 IV2-VIII1 IV2-VIII3 F F F F S S S S S S S S S S S S S S S L L L L²¹ L³⁷ L²¹ L¹⁸ L³⁷ L³⁷ L³⁹ L³⁹ L³⁹ L⁴⁹ W W W W W W⁵⁰ W W W W W W zięba bogatka dzierzba rudogłowa srokosz sójka jer kowalik czerwonooki wireonek pełzacz leśny remiz wilga pełzacz ogrodowy śnieżka dzierzba czarnoczelna dzierzba sroka orzechówka sójka syberyjska wieszczek kawka pomurnik dzierzba pustynna dzierzba gąsiorek wróbel skalny kruk czarnowron gawron wrona siwa wrona mazurek wróbel szpak pasterz 411 412 417 413 421 415 431 414 419 418 410 416 423 432 427 433 422 425 435 429 420 434 424 428 426 407 430 436 409 408 406

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 200 KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF KF fot. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. fot. / o. IV1-X2 V1-VIII3 V3-VIII1 10 10 25 20 50 50 100 100 100 250 250 -400 -400 -400 700+ 800+ 600+ 600+ 600+ 800+ 1200+ ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC ABC²² V1-VII2 V1-VII2 V1-VII2 XII1-V3 V2-VII2 V3-VII2 V1-VIII1 V2-VIII1 IV2-VII2 IV3-VII2 IV3-VII3 IV2-VIII1 IV2-VIII1 F F F S S S S S S S S S S S L L L L³⁵ L³⁷ L³⁹ L³⁷ L³⁹ L³⁹ L⁴⁰ L⁴⁰ L⁴⁰ L⁴⁹ W W W⁵¹ W⁴² W W W W W W W W W W W W W W W dzwoniec szczygieł kulczyk czyż osetnik makolągwa rzepołuch czeczotka krzyżodziób świerkowy krzyżodziób modrzewiowy czeczotka tundrowa dziwonia krzyżodziób sosnowy trznadelek trznadel złotawy potrzeszcz trznadel czarnogłowy trznadel potrzos poświerka śnieguła łuszczyk indygowy gil trznadel białogłowy trznadel łuskowiec trznadel głuszek cierlik ortolan trznadel czubaty junko grubodziób 451 441 461 437 457 453 452 455 467 439 447 462 438 459 442 443 450 463 454 456 445 458 465 449 440 444 464 446 460 448 466

Sprawozdania Reports 201 Objaśnienia tegorii lęgowe (L). W przypadku obserwacji do- konanych poza podanymi granicami okresu lę- ¹ W – wszystkie obserwacje. Znakiem ,,W” za- gowego danego gatunku do KAŚ wprowadzamy znaczono te gatunki, dla których zbierane są tylko rekordy dotyczące stwierdzeń lęgów od kry- wszystkie obserwacje z okresu lęgowego czy po- terium lęgowego NP (głosy niepokoju sugerujące zalęgowego. bliskość gniazda lub piskląt). ² L – obserwacje lęgowe tzw. gatunków mapo- ⁶ Kategoria lęgowa- kryteria lęgowości i katego- wanych. Znakiem ,,L’’ zaznaczono te gatunki, rie gniazdowania stosowane w Polskim Atlasie dla których zbierane są wszystkie obserwacje z Ornitologicznym. okresu lęgowego według podanych kategorii lę- gowych, w celu sporządzenia lub poznania: A - gniazdowanie możliwe : -map rozmieszenia ich stanowisk lęgowych na Śląsku, -O pojedyncze ptaki obserwowane w siedlisku -oceny liczebności, lęgowym, -rozmieszczenia pionowego npm. - S jednorazowa obserwacja śpiewającego lub od- ³ S-stada. Znakiem ,,S” zaznaczono te gatunki, bywającego loty godowe samca, dla których podano wartości minimalne stad, - R obserwacja rodziny (jeden ptak lub para) z których obserwacje są interesujące z faunistycz- lotnymi młodymi, nego punktu widzenia. Obserwacje każdego stada B- gniazdowanie prawdopodobne : o podanejwielkości lub większego gromadzone są - P para ptaków obserwowana w siedlisku lęgowym, przez KAŚ, a posłużą one do określenia miejsc - TE śpiewający lub odbywający loty godowe sa- większych koncentracji danego gatunku w re- miec stwierdzony co najmniej przez 2 dni w tym gionie w okresie migracji wiosennej, jesiennej, samym miejscu (zajęte terytorium) lub równo- na zimowiskach, pierzowiskach, noclegowiskach czesne stwierdzenie wielu samców w siedlisku i żerowiskach. lęgowym danego gatunku, ⁴ F – fenologia, pobyt na Śląsku. Znakiem ,,F” - KT kopulacja, toki, zaznaczono te gatunki, dla których zbierane są - OM odwiedzanie miejsca nadającego się na wszystkie obserwacje poza okresem ich stałego gniazdo, przebywania na Śląsku. Brak podanego zakresu - NP głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda oznacza, że jest to gatunek osiadły, bądź też jest lub piskląt, to gatunek rzadki, dla którego zbierane są wszyst- - PL plama lęgowa (u ptaka trzymanego w ręku), kie obserwacje (W). - BU budowa gniazda lub drążenie dziupli, Obserwacje fenologiczne zgromadzone przez KAŚ na przestrzeni lat posłużą do określenia C- gniazdowanie pewne : średnich dat przylotu i odlotu na Śląsku. -UDA odwodzenie od gniazda lub młodych (uda- ⁵ P – pora lęgowa.. Zawiera przedziały czasowe, wanie rannego), w których obserwacje danego gatunku należy - GNS gniazdo nowe lub skorupy jaj z danego zaklasyfikować jako dotyczące okresu lęgowego. roku, Przykładowy zapis III3-VII1 oznacza, że ob- - WYS gniazdo wysiadywane, serwacje dokonane w okresie pomiędzy 21.03. - POD ptaki z pokarmem dla młodych lub od- a 10.07. można traktować jako dotyczące okresu chodami piskląt, lęgowego i każdą z nich należy przypisać do ka- - JAJ gniazdo z jajami,

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 202 - PIS gniazdo z pisklętami, nik, Niezgoda, Ruda Sułowska, Stawno, Potasz- - MŁO młode zagniazdowniki nielotne lub słabo nia oraz staw Rudy. lotne albo podloty gniazdowników poza gniazdem. Zaleca się aby nadzwyczaj liczne koncentracje ptaków posiadały dokumentację. ⁷ Wysokość n.p.m. ⁹ F – fenologia. Zbierane są informacje spoza Przy niektórych gatunkach podana jest wartość okresu regularnego pobytu poszczególnych ga- oznaczająca wysokość n.p.m.. Oznacza ona, że tunków na Śląsku wykraczające poza podany dla zbierane są informacje o stanowiskach lęgowych niego zakres, od przylotu do odlotu jak również dla poszczególnych gatunków lęgowych (L) po- dla niektórych gatunków z okresu zimowania. wyżej lub poniżej podanej wartości (np. +500 lub Przykładowy zapis IX2-IV3 oznacza, że obserwa- -400 oznacza, że zbierane są stanowiska lęgowe cje dokonane przed 11.09. i po 30.04. są cennymi powyżej poziomicy 500 m npm lub poniżej po- obserwacjami fenologicznymi i należy wprowa- ziomicy 400 m npm). dzić je do KAŚ. Dla niektórych gatunków podano ⁸ S –stada, ugrupowania, noclegowiska, koncen- osobny zakres pobytu na Śląsku dla przelotu wio- tracje. Zbierane są informacje dotyczące dużych sennego i jesiennego. Zaleca się aby nadzwyczaj stad danego gatunku, od podanej wielkości lub wczesne, późne bądź nietypowe obserwacje fe- większe. Również całkowita liczebność ugrupo- nologiczne posiadały dokumentację. wań, koncentracji ptaków na badanym obszarze ¹⁰ Dokumentacja / Opis (fot. / o.). np. stawy rybne, zbiornik zaporowy lub nocle- Przy niektórych gatunkach podany jest znak fot. gowisku. W przypadku gatunków kolonijnych / o. Oznacza on, że dla tego gatunku, płci lub po- koncentracje stad dotyczą tylko obserwacji poza szczególnych szat wiekowych w celu prawidłowej koloniami lęgowymi ptaków nie związanych z identyfikacji wymagana jest dokumentacja (fo- kolonią lęgową (np. zausznik, kormoran, czapla tograficzna, wideo lub fono) a w przypadku jej siwa, mewy, rybitwy). Zaleca się liczenia ptaków braku wymagany jest opis ptaka umieszczony w przelotnych prowadzonych z punktu (np. szpo- “Dodatkowych informacjach” KAŚ. Znak „fot.” niaste, wróblowate). Wyniki liczeń proszę podać oznacza, że do rekordu zaleca się dołączenie do- w następującej formie, np.: zięba – 6438, krogulec kumentacji. – 37, żuraw – 231, gęś zbożowa 11540, a w “Dodat- ¹¹ KF - Komisja Faunistyczna. kowych informacjach” KAŚ należy zapisać, np.: Wykaz gatunków ptaków podlegających weryfi- liczenie z punktu w godz. 11.10–13.35). kacji przez Komisję Faunistyczną. ¹² Lubuskie (dotyczy doliny Odry) i Dolina Ba- Umownie przyjmuje się, że: ryczy wiosna/lato/jesień-zima - okres wiosenny to 1.03.-30.06. (tj. III1-VI3) ¹³ wiosna/jesień/zima - okres lato-jesień to 1.07.-20.12. (tj. VII1-XII2) ¹⁴ poza Doliną Baryczy (DB). Lęgowe gęgawy w - okres zimowy to 21.12.-27(28).02. (tj. XII3-II3). Dolinie Baryczy badane są według innej meto- Dla niektórych gatunków w zależności od regionu dyki na następujących kompleksach stawowych: Śląska przyjęto inne kryteria wielkości stad. Do- stawy Radziądz, Jamnik, Niezgoda, Ruda Sułow- tyczy to: Doliny Baryczy (DB) i woj. lubuskiego. ska, Stawno, Potasznia, Potasznia N, Gądkowice, Poprzez Dolinę Baryczy (DB) ściśle rozumie się Krośnice, Żeleźniki oraz staw Rudy. następujące kompleksy stawowe: Radziądz, Jam- ¹⁵ wiosna/jesień

Sprawozdania Reports 203 ¹⁶ opis dotyczy tylko ptaków w upierzeniu samicy ³⁷ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy i młodocianych w przypadku braku dokumenta- 800 m npm cji fotograficznej ³⁸ zbieramy informacje tylko o lęgach z kategorii ¹⁷ zbierane są dane od kryterium lęgowego KT C- gniazdowanie pewne w środowisku leśnym: w (kopulacja, toki) wzwyż dziuplach drzew lub budkach lęgowych. ¹⁸ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy ³⁹ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy 400 m npm 600 m npm ¹⁹ wiosna-jesień/zima ⁴⁰ stanowiska lęgowe tylko poniżej poziomicy ²⁰ Dolina Baryczy wiosna-jesień/zima 400 m npm ²¹ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy ⁴¹ opis dotyczy tylko ptaków stwierdzonych na 500 m npm niżu w przypadku braku dokumentacji fotogra- ²² z kategorii lęgowej A tylko kryterium lęgowe ficznej S (As) ⁴² wszystkie obserwacje na niżu ²³ Dolina Baryczy wiosna/jesień/zima ⁴³ wymagany opis w przypadku braku dokumen- ²⁴ wymagany opis osobników młodocianych i w tacji fotograficznej, wideo lub fonograficznej szacie spoczynkowej w przypadku braku doku- ⁴⁴ za wyjątkiem wrocławskich pól irygacyjnych, mentacji fotograficznej gdzie wymagane są inne metody badawcze oceny ²⁵ zbierane są dane od kryterium lęgowego BU liczebności (budowa gniazda) wzwyż ⁴⁵ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy ²⁶ poza znanymi lęgowiskami 300 m npm ²⁷ Dolina Baryczy wiosna/jesień ⁴⁶ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy ²⁸ dokumentacja dotyczy tylko ptaków lęgowych 1100 m npm ²⁹ zbierane są dane od kryterium lęgowego NP ⁴⁷ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy (głosy niepokoju sugerujące bliskość gniazda lub 1000 m npm piskląt) wzwyż ⁴⁸ dotyczy tylko obserwacji fenologicznych (F), ³⁰ opis dotyczy tylko ptaków w szatach młodo- samic lub ptaków młodocianych cianych w przypadku braku dokumentacji fo- ⁴⁹ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy tograficznej 1200 m npm ³¹ wymagana dokumentacja fotograficzna pta- ⁵⁰ wszystkie obserwacje spoza Sudetów ków lęgowych ⁵¹ nie dotyczy obserwacji na lęgowiskach ³² wymagana dokumentacja lub opis ptaka ³³ zbierane są dane od kryterium lęgowego OM (odwiedzanie miejsca nadającego się na gniazdo) wzwyż ³⁴ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy 600 m npm oraz informacje o lęgach z kategorii C- gniazdowanie pewne poza osiedlami ludzkimi ³⁵ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy 700 m npm ³⁶ stanowiska lęgowe tylko powyżej poziomicy 900 m npm

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 204 Podziękowania Literatura Pragnę złożyć podziękowania wszystkim, Adamski A., Czapulak A., Stawarczyk T. 1996. którzy pomagali w konsultacjach i udzie- Kartoteka Awifauny Śląska. Instrukcja dla współ- lali swoich rad podczas tworzenia nowych pracowników. Zakład Ekologii Ptaków Uniwer- sytetu Wrocławskiego, Muzeum Przyrodnicze kryteriów do listy gatunkowej KAŚ. Byli Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Górno- to członkowie Rady Naukowej ŚTO: Ta- śląskie w Bytomiu. deusz Stawarczyk i Andrzej Dyrcz oraz Wuczyński A., Kołodziejczyk P. 2013. Granice pozostałe osoby: Artur Adamski, Szymon Śląskiego Regionu Ornitologicznego. Ptaki Ślą- Beuch, Paweł Czechowski, Adam Czubat, ska 20: 170-180. Tadeusz Drazny, Bożena Gramsz, Wie- Zarzycki M., Frankiewicz J., Kołodziejczyk P., sław Lenkiewicz, Tomasz Maszkało, Wal- Sztwiertnia H., Szymczak J., Wuczyński A., Zięba K. 2012. Powołanie i początkowa działal- demar Michalik, Maciej Nagler, Bartosz ność Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego. Smyk, Hanna Sztwiertnia, Piotr Wasiak, Ptaki Śląska 19: 193–199. Michał Zawadzki i Kamil Zięba.

Summary On 1st September 2013, thanks to the ef- forts of Silesian Ornithological Society (ŚTO), an on-line version of Silesian Avi- faunistic Database was launched. The tool will enable Silesian ornithologists to in- troduce and update their field observation records on the website (www.kas.ptaki- slaska.org). The table below presents the species and criteria according to which the data is collected, as well as remarks on the criteria.

Sprawozdania Reports 205 Ptaki Śląska (2013) 20: 206–210 r e c e i v e d : 0 8 . 1 2 . 2 0 1 3 ISSN: 0860-3022 accepted: 16.12.2013

Działalność Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego w latach 2012 i 2013 Activities of Silesian Ornithological Society in the years 2012 and 2013

Praca nr 8 Śląskiego Towarzystwa Ornitologicznego

Joanna Frankiewicz, Hanna Sztwiertnia, Paweł Kołodziejczyk1 Jakub Szymczak, Andrzej Wuczyński, Kamil Zięba Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław 1e-mail: [email protected]

Doniesienie obejmuje działania, jakie Inwentaryzacje przyrodnicze zreal- podjęte zostały od momentu powołania izowane i w trakcie realizacji w latach 23 czerwca 2012 roku Śląskiego Towarzy- 2012–2013. stwa Ornitologicznego (ŚTO) do listopada Przy licznym udziale wolontariuszy 2013 roku. W tym czasie Stowarzysze- (około 150 osób) w roku 2012 udało się nie miało okazję zmierzyć się z wieloma przeprowadzić inwentaryzację kolonii trudnościami i wyzwaniami, zarówno mew i rybitw na Śląsku („Akcja mewy na polu urzędowym, jak i związanymi i rybitwy”). Na podstawie uzyskanych z realizacją celów statutowych. Zaangażo- wyników otrzymaliśmy cenne dane do- wanie członków i sympatyków ŚTO po- tyczące rozmieszczenia i liczebności tych zwoliło zapoczątkować oraz zrealizować ptaków. Dane zostały podsumowane kilka ważnych akcji, dzięki czemu znacz- i zaprezentowane na zorganizowanym w nie wzbogaciliśmy naszą wiedzę na te- marcu 2013 roku Zjeździe Ornitologów mat awifauny na Śląsku. Interweniowa- Śląska we Wrocławiu. liśmy również w sprawach związanych Na lata 2012–2013 zaplanowana została z ochroną ptaków i ich siedlisk. Nawiąza- również kolejna inwentaryzacja, której liśmy współpracę z kilkunastoma organi- głównym celem było zebranie danych na zacjami, których cele statutowe są zbieżne temat rozmieszczenia i liczebności kolonii z naszymi. Niniejsze doniesienie zawiera brzegówek i żołn na Śląsku. Przy okazji tej charakterystykę tych działań. akcji zbierane były informacje dotyczące

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 206 stwierdzeń w tych siedliskach innych ga- udziale Fundacji EkoRozwoju, zorga- tunków ptaków. nizowane zostały wycieczki o tematyce W 2013 roku przeprowadzono także ornitologicznej na wrocławskie pola iry- inwentaryzację kolonii gawrona na Ślą- gacyjne. Adresatami wycieczek byli wszy- sku oraz liczenia ptaków podczas na- scy miłośnicy przyrody, którzy pragnęli lotów mew trójpalczastych, kobczyków pogłębić swoją wiedzę przyrodniczą i spę- i jemiołuszek. Podsumowanie wyników dzić czas na łonie natury, w szczególności z powyższych akcji przewidywane jest na mieszkańcy Wrocławia. początek 2014 roku. W 2013 roku złożony został przez ŚTO wniosek do RDOŚ w Opolu, w którym Działania związane z ochroną ptaków przedstawiono uwagi dotyczące planów i ich siedlisk zadań ochronnych sporządzonych dla dwóch ostoi Natura 2000: Zbiornik Ny- W roku 2012 rozpoczęte zostały prace ski i Zbiornik Otmuchowski. nad projektem utworzenia rezerwatu 30 maja 2013 roku zawiadomiliśmy przyrody na wrocławskich polach iryga- RDOŚ w Opolu o powstaniu szkody cyjnych. Jak do tej pory nie udało nam się w środowisku na Zbiorniku Nyskim. uzyskać zgody na objęcie tego siedliska Na skutek podniesienia poziomu wody szczególną ochroną. Regionalna Dyrekcja w zbiorniku doszło do zniszczenia co Ochrony Środowiska we Wrocławiu od- najmniej 1500 gniazd śmieszki, sied- rzuciła wniosek ŚTO, poparty przez 16 in- miu gniazd mewy czarnogłowej, dwóch nych organizacji, o utworzenie na polach gniazd mewy siwej, jednego gniazda irygacyjnych rezerwatu o powierzchni mewy białogłowej, jednego gniazda ła- około 780 ha, ponieważ obszary te na- będzia niemego i co najmniej dziesięciu leżą do miasta Wrocław. Władze miasta gniazd krzyżówki. W listopadzie otrzy- są przeciwne utworzeniu na tym terenie maliśmy odpowiedź, że na podstawie wy- rezerwatu. Planują go osuszyć i przezna- jaśnień złożonych przez dyrektora RZGW czyć pod zabudowę mieszkaniową lub we Wrocławiu nie zostanie wszczęte po- przemysłową, a na powierzchni ok. 140 ha stępowanie w tej sprawie, ponieważ ko- mają zostać utworzone poldery na wodę nieczność spiętrzenia wody w zbiorniku opadową. Będziemy jednak kontynuować w trzeciej dekadzie maja 2013 roku wyni- tę sprawę. kała z niestabilnej sytuacji hydrologiczno- W celu podkreślenia, jak ważną rolę -meteorologicznej i obowiązku zabezpie- pełnią wrocławskie pola irygacyjne dla czenia przeciwpowodziowego terenów ptaków, przygotowano trzy artykuły do leżących poniżej zbiornika. lokalnej prasy, odbyło się kilka wystąpień W roku 2013 napisaliśmy projekt pt.: telewizyjnych oraz jedno radiowe. Nie „Wyspy Doliny Nysy Kłodzkiej. Wy- zapomniano również o wątku edukacyj- pracowanie modelowego podejścia do nym – z okazji Europejskich Dni Ptaków ochrony ptaków gniazdujących na wy- zarówno 2 października 2012 roku, jak spach” do Fundacji „Aktywni w Regio- i 5 października 2013 roku, przy współ- nie” oraz otrzymaliśmy dofinansowanie

Sprawozdania Reports 207 na przeprowadzenie wycinki zarośli na z najpiękniejszych obiektów sakralnych dwóch wyspach położonych na Zbiorniku w mieście, a równocześnie stanowi miej- Nyskim oraz w żwirowni w Malerzowi- sce lęgowe dla około 250 par jerzyków, cach Wielkich. Celem wycinki, której wy- tym samym jest jedną z największych konanie przewidujemy do połowy marca kolonii tego gatunku na Śląsku. Przy 2014 roku, jest przygotowanie odpowied- udziale ŚTO, RDOŚ, konserwatora za- niego siedliska dla lęgowych mew i ry- bytków i wykonawcy remontu postano- bitw. Na początku 2013 roku otrzyma- wiono o wstrzymaniu prac remontowych liśmy również skromne dofinansowanie do czasu zakończenia sezonu lęgowego. w ramach MiniFunduszu od Klubu Przy- Nie zostaną również całkowicie zamuro- rodników na wycinkę krzaków na wy- wane otwory w ścianach budynku, dzięki spach położonych na terenie Żwirowni czemu jerzyki nie utracą swoich miejsc Pilce, Zbiornika Nyskiego, Zbiornika do rozrodu i będą mogły do nich powró- Mietkowskiego oraz Stawu Rudy w Doli- cić w przyszłym sezonie lęgowym. Po- nie Baryczy. Działania zostały wykonane dobny przypadek, dotyczący remontu jeszcze przed okresem lęgowym. elewacji zabytkowego kościoła w sezo- Na wniosek ŚTO, przy udziale RDOŚ nie lęgowym, miał miejsce w Tyńcu nad we Wrocławiu, Starostwo Powiatowe Ślęzą. W wyniku interwencji prezesa ŚTO w Dzierżoniowie wydało decyzję o prze- i zgłoszenia tego przypadku do RDOŚ we sunięciu przyrodniczej ścieżki eduka- Wrocławiu oraz do Powiatowego Inspek- cyjnej na Wzgórzach Kiełczyńskich tak, tora Nadzoru Budowlanego, prace remon- aby przebiegała dalej (powyżej 100 m) od towe zostały ograniczone na czas trwania czynnego gniazda bociana czarnego. W sezonu lęgowego. W budynku kościoła październiku 2013 roku Starostwo i Nad- znajdują się lęgowe stanowiska sów, pu- leśnictwo Świdnica wytyczyły i oznako- stułki oraz wróbli. wały nową ścieżkę na odcinku w rejonie W 2013 roku zaangażowaliśmy się gniazda, a oznakowania na poprzednim w prace nad oceną liczebności błotniaka odcinku zostały zamaskowane. łąkowego w Polsce oraz opracowanie dzia- W maju 2012 z inicjatywy Dolnoślą- łań wspierających ochronę tego gatunku. skiej Grupy Lokalnej OTOP powstała Projekt realizowany jest przez Towarzy- grupa robocza, która zajmuje się inter- stwo Przyrodnicze „Bocian” z Siedlec. wencjami dotyczącymi ochrony ptaków gnieżdżących się na budynkach. Z zało- Kartoteka Awifauny Śląska żenia miała stać się komórką ŚTO, gdy ta organizacja oficjalnie się zawiąże, co stało W 2012 roku rozpoczęte zostały się niecałe dwa miesiące później. prace związane z utworzeniem Karto- Dzięki działaniu tej grupy sukcesem teki Awifauny Śląska, której celem jest zakończyła się interwencja ŚTO w sprawie gromadzenie danych na temat ptaków zaplanowanej renowacji elewacji gotyc- obserwowanych w regionie. Po długich kiego kościoła Św. Krzyża we Wrocławiu oczekiwaniach, przy współudziale wielu w sezonie lęgowym. Budynek jest jednym osób oraz przy wsparciu finansowym,

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 208 udało się osiągnąć i ten cel. Od 1 wrze- w którym wzięło udział 70 osób. Pre- śnia 2013 roku Kartoteka Awifauny Ślą- zes ŚTO oficjalnie rozpoczął zebranie, ska oficjalnie rozpoczęła działalność a następnie przedstawił sprawozdanie w postaci aplikacji internetowej pod ad- merytoryczne i finansowe z działalno- resem www.kas.ptakislaska.org. Strona ta ści ŚTO za rok 2012. Sprawozdania zo- cieszy się wśród obserwatorów ogromną stały zatwierdzone w wyniku głosowania. popularnością. Już po 13 dniach dzia- Następnie przez członków ŚTO przed- łania strony zarejestrowaliśmy w niej stawione zostały pomysły i propozycje obserwacje 256 różnych gatunków, a dotyczące kierunku dalszego rozwoju, ja- liczba wpisanych rekordów w listopadzie kie powinno obrać Stowarzyszenie, aby 2013 roku przekroczyła 10 tysięcy. Sze- móc realizować cele statutowe. rzej o działaniu KAŚ można przeczytać Wszelkie nasze działania i projekty są w osobnej notatce bieżącego numeru konsultowane z naukowcami z różnych „Ptaków Śląska”. dziedzin nauki. Wszystkie przeprowa- dzone w opisywanym okresie działania Integracja środowiska ornitologów odbywały się nieodpłatnie, przy udziale członków i sympatyków Śląskiego Towa- Działania naszego Towarzystwa opie- rzystwa Ornitologicznego. Dzięki artyku- rają się na współpracy śląskiej społecz- łom w prasie oraz dzięki wystąpieniom ności ornitologów liczącej kilkaset osób. telewizyjnym i radiowym udaje nam się Do komunikacji stworzyliśmy: trafiać do coraz szerszego grona odbior- • stronę internetową www.ptakislaska.org ców, niekoniecznie ściśle związanych z or- • profil facebook www.facebook.com/ nitologią, ale szanujących przyrodę. ŚlaskieTowarzystwoOrnitologiczne • komunikaty e-mail, Podziękowanie W marcu 2013 roku ŚTO po raz pierw- Na zakończenie chcielibyśmy serdecz- szy zostało współorganizatorem dorocz- nie podziękować wszystkim członkom nego Zjazdu Ornitologów Śląska, wspól- i sympatykom Śląskiego Towarzystwa Or- nie z Zakładem Ekologii Behawioralnej nitologicznego za współuczestniczenie Uniwersytetu Wrocławskiego. Na zjeź- w dążeniu do realizacji założonych celów dzie były obecne 182 osoby. Licznie przy- Stowarzyszenia. Mamy nadzieję, że dzięki byli miłośnicy ptaków mieli okazję wy- współpracy i zaangażowaniu tak licznego słuchać jedenastu ciekawych referatów o grona osób, których wspólną pasją jest tematyce ornitologicznej oraz zapoznać obserwacja ptaków i troska o ich byt, bę- się z planowanymi akcjami związanymi dziemy mogli skuteczniej realizować pod- ze zbadaniem rozmieszczenia i liczebno- jęte zadania. Mamy również nadzieję, że ści wybranych gatunków na Śląsku. Po poprzez nasze działania będziemy trafiać zakończonym Zjeździe Ornitologów Ślą- do coraz szerszego grona odbiorców i na- ska odbył się Walny Zjazd członków Ślą- wiązywać współpracę z kolejnymi miło- skiego Towarzystwa Ornitologicznego, śnikami przyrody.

Sprawozdania Reports 209 Summary The present report aims at describing the activities undertaken since the founda- tion of Silesian Ornithological Society (SOS) on 23th June 2012 until November 2013. During this period, thanks to the involvement of the members and friends of SOS, several important actions connec- ted with the research on spatial distribu- tion and number of chosen bird species in the Silesia region were set up and comple- ted. In cooperation with several organiza- tions, SOS took up the actions connected with the protection of Wrocław sewage farm, especially valuable for birds. Inte- rventions as well as other activities con- nected with the protection of birds bre- eding in different types of habitats were organized (radio and TV programs, press articles, educational trips, cooperation with the Regional Directorate for Envi- ronmental Protection RDOŚ). In 2013, the Silesian Avifaunistic Database (Karto- teka Awifauny Śląska), including data on birds from the region, was established. In addition, in order to communicate with Silesian ornithological society, a website, facebook profile as well as e-mail address were created.

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 210 Ptaki Śląska (2013) 20: 211–212 received: 10.05.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 26.11.2013

XXXIV Zjazd Ornitologów Śląska 34th Meeting of Silesian Ornithologists

Program Zjazdu: Jan Lontkowski, Konkurs ze zdjęciami ptaków Andrzej Dyrcz, Otwarcie Zjazdu i powitanie – część 2, uczestników, Jakub Szymczak i Jacek Betleja, Plany zadań Paweł Kołodziejczyk i Jacek Betleja, „Mewy i ochronnych dla obszarów Natura 2000 – śląskich rybitwy” – wyniki akcji monitoringu kolonii lę- zbiorników zaporowych, gowych, Szymon Beuch i Bartosz Smyk, Rzadkie ptaki na Piotr Wasiak, Rozmieszczenie, liczebność i per- Śląsku w roku 2012, spektywy rozwoju populacji jarząbka na Śląsku, Marek Stajszczyk, Ekspansja puszczyka uralskiego Jan Lontkowski, Konkurs ze zdjęciami ptaków w Europie Środkowej, – część 1, Jan Lontkowski, Konkurs ze zdjęciami ptaków Paweł Czechowski, Paweł Kołodziejczyk i Ad- – część 3, rian Ochmann, „Ptaki piaskowni” – wyniki akcji Piotr Profus, Zmiany liczebności populacji i bio- monitoringu, logia rozrodu bociana czarnego w Polsce i Europie, Paweł Grochowski, Jacek Betleja i Paweł Czechow- Piotr Zabłocki i Michał Wolny, Ochrona błot- ski, Wyniki liczeń zimujących ptaków wodnych, niaka łąkowego w Polsce – realizacja projektu na Leszek Jerzak, Joanna Frankiewicz, Leszek Ma- Śląsku, tacz i Paweł Kołodziejczyk, Liczenie gawronów w Jan Lontkowski, Wrażenia ornitologiczne z Oma- koloniach w roku 2013, nu – pokaz przeźroczy.

Referenci otwierający Zjazd przedsta- zbadanego w naszym regionie gatunku, wili efekty pierwszej akcji zorganizowa- jakim jest jarząbek. Liczebność jarząbka nej przez nowo powstałe Śląskie Towa- na Śląsku na przełomie XIX i XX w. znacz- rzystwo Ornitologiczne (ŚTO). Odzew na nie spadła. Powodem takiego stanu rze- apel Towarzystwa był znaczny i w efekcie czy było rozdrobnienie i ujednolicenie la- skontrolowano większość potencjalnych sów, a także odstrzał. Obecnie, w wyniku miejsc lęgowych gniazdujących na Śląsku pozytywnych zmian w gospodarce leśnej mew i rybitw. Stwierdzono wzrost liczeb- i spadku zainteresowania tym gatunkiem ności rybitwy rzecznej i spadek liczebności przez myśliwych, mamy do czynienia z rybitwy czarnej. Następnie Piotr Wasiak odbudową śląskiej populacji jarząbka. przedstawił aktualną wiedzę na temat wy- Wbrew rozpowszechnionej opinii, jarzą- stępowania trudnego do wykrycia i mało bek należy do gatunków dość plastycznych

Sprawozdania Reports 211 pod kątem możliwości zasiedlania różnych Beuch i Bartosz Smyk – ten stały punkt drzewostanów i jest w stanie zasiedlać na- jest jednak zazwyczaj „gwoździem pro- wet mniejsze i położone w pobliżu miast gramu” na naszych zjazdach. Następnie kompleksy leśne. Konkurs rozpoznawa- Marek Stajszczyk przedstawił referat z se- nia ptaków na zdjęciach dotyczył rzadkich rii, którą zapoczątkował na poprzednich w Polsce i trudnych do identyfikacji pta- zjazdach. Tym razem jego wystąpienie do- ków drapieżnych oraz ich mieszańców. tyczyło będącego w ekspansji puszczyka Autorem fotografii był Jan Lontkowski. uralskiego. Z dużym zainteresowaniem Natomiast “Ptaki piaskowni” to następna spotkał się referat dotyczący tak popular- akcja zorganizowana przez ŚTO. Wzięło nego gatunku, jakim jest bocian czarny. w niej udział 65 obserwatorów, którzy Piotr Profus przedstawił trendy jego li- skontrolowali 222 obiekty (piaskownie, czebności nie tylko na Śląsku, ale w całej żwirownie, skarpy, kamieniołomy, urwi- Europie. Bardzo instruktywny był referat ste brzegi wysp na stawach i rzekach) – dotyczący czynnej ochrony błotniaka łą- lęgi żołny stwierdzono na 19, a brzegówki kowego, w którym autorzy poinformowali na 86 stanowiskach. Kolejnym punktem nas o krokach podjętych w celu ochrony programu była akcja zimowego licze- tego gatunku i ilustrowali to zdjęciami. Na nia ptaków wodnych na Śląsku, którą po zakończenie przenieśliśmy się na pustynne dłuższej przerwie podjęto w latach 2011 wybrzeże Omanu, by podziwiać zdjęcia i 2012. W roku 2013 podjęto też liczenie ptaków tamtego rejonu. kolonii gawronów w naszym regionie. Za- znaczył się trend przenoszenia się kolonii Redakcja z krajobrazu rolniczego do miast. Na- stępnym poruszonym tematem były za- biegi ochronne na naszych zbiornikach zaporowych, a zwłaszcza na największym i najbardziej cennym z ornitologicznego Summary punktu widzenia zbiorniku, jakim jest On 2nd March 2013 the 34th Meeting of Zb. Goczałkowicki. Żmudnej pracy ze- Silesian Ornithologists in Wrocław was stawienia obserwacji rzadkich ptaków na held. The meeting was attended by 182 Śląsku w roku 2012 podjęli się Szymon people and 11 lectures were presented.

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 212 Ptaki Śląska (2013) 20: 213–217 received: 11.12.2013 ISSN: 0860-3022 accepted: 19.12.2013

Konferencja ornitologiczna Waterbirds Society w Wilhelmshaven 25–28 września 2013 r. Waterbirds Society Ornithological Conference in Wilhelmshaven 25–28 September 2013

Jacek Betleja Dział Przyrody, Muzeum Górnośląskie pl. Jana III Sobieskiego 2, 41-902 Bytom e-mail: [email protected] Mateusz Ledwoń Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN ul. Sławkowska 17, 31-016 Kraków e-mail: [email protected]

Waterbirds Society skupia ornitolo- szym powodem wyboru Wilhelmshaven gów zajmujących się ptakami wodnymi, była lokalizacja organizatora konferencji, głównie czaplami, mewami, rybitwami, czyli Instytutu Badania Ptaków „Vogel- a także ptakami morskimi: rurkonosymi, warte Helgoland” i jednocześnie siedziba pingwinami i innymi. Siedziba Towarzy- dyrektora naukowego tej instytucji, Petera stwa mieści się w Ameryce Północnej, H. Beckera, który z wielkim rozmachem i jednak Watebirds Society wychodzi poza dbałością o szczegóły konferencję zorgani- Amerykę i czasami organizuje konferen- zował. Łącznie na liście uczestników obu cje naukowe w innych rejonach świata. konferencji znalazło się 285 nazwisk z róż- Tym razem konferencja, 37. z kolei, od- nych krajów Europy, Ameryki Północnej, była się w Europie, nad Morzem Północ- Afryki, Azji i Australii. nym – w Wilhelmshaven w Niemczech. Na otwarciu obrad w pierwszym dniu Co więcej, przechodziła ona płynnie krótkie wystąpienia miało wiele osób: orga- w konferencję International Wader Study nizatorzy, szefowie towarzystw, ale też bur- Group – innej międzynarodowej grupy or- mistrz Wilhelmshaven. Standardowe mowy nitologów, która zajmuje się na co dzień towarzyszące otwarciu urozmaiciło krótkie ptakami siewkowymi. i efektowne wystąpienie zespołu perkusyj- Wybranie wybrzeża Morza Wattów na nego. Pierwszy wykład plenarny wygłosiła połączone spotkanie dwóch towarzystw Emannuelle Cam; dotyczył on badań nad nie było przypadkowe. To bardzo ważne mewą trójpalczastą, prowadzonych we Fran- miejsce dla ptaków wodnych i siewkowych cji nieprzerwanie od 35 lat. Dzięki niemu – głównie w okresie ich wędrówki, w skali uzmysłowić można było sobie, jak wielkie zachodniej Palearktyki. Ale najważniej- znaczenie w badaniu czynników wpływają-

Sprawozdania Reports 213 cych na zmiany cech populacji ptaków ko- tywność osobników o znanym wieku, histo- lonijnych mają wieloletnie projekty. Jednak rie życiowe znakowanych osobników, prze- tematem dominującym w pierwszym dniu żywalność, wyniki użycia geolokatorów to konferencji była rybitwa rzeczna i najwię- tylko wybrane tematy, jakie zostały poka- cej prezentacji dotyczyło różnych aspektów zane podczas tego błyskotliwego wykładu, życia tego właśnie gatunku. Prowadzone zakończonego oklaskami na stojąco całej przez dziesiątki lat studia w koloniach ry- sali. Po wykładzie plenarnym Ian Nisbet bitwy rzecznej w Ameryce Północnej i w podpisywał książkę dotyczącą rybitw, któ- Europie umożliwiają pokazanie zmian li- rej jest współautorem. Późnym wieczorem czebności tego gatunku w różnych rejonach odbyła się owocna i integrująca uczestników występowania. Tematem kolejnych kilku kongresu sesja posterowa. Można było też prezentacji było tworzenie modeli demo- podziwiać bardzo solidnie przygotowane graficznych, wyjaśnianie zmian liczebności postery studentów między innymi z Ame- populacji i opisywanie dynamiki populacji ryki Północnej i Niemiec. z użyciem skomplikowanych modeli mate- Drugi dzień rozpoczął się od wykładu matycznych. Wiele prezentacji opierało się plenarnego Jacoba Gonzalesa-Solisa i trak- na danych uzyskanych w kolonii lęgowej tował o badaniach wędrówek ptaków rur- w Wilhelmshaven, gdzie ponad 3 tysiące pi- konosych na Atlantyku. Zastosowanie naj- skląt zaopatrzono w elektroniczne znacz- nowszych, elektronicznych technik badania niki wszczepiane pod skórę. Umożliwiło to wędrówek ptaków na oceanach umożliwiło automatyczną rejestrację pobytu ptaków w wreszcie poznanie sposobów, często skom- kolonii i zgromadzenie ogromnej liczby da- plikowanych, migracji ptaków morskich na nych. Podobne tematy, dotyczące demogra- ogromnych przestrzeniach. fii, poruszane były także w przypadku ry- Podobnie jak w pierwszym dniu wy- bitwy czarnej, która zmniejsza liczebność w kłady odbywały się równolegle w dwóch Europie i w Ameryce Północnej na skutek salach. Tym razem prezentacje nie do- zbyt niskiej przeżywalności dorosłych pta- tyczyły już rybitwy rzecznej, a zmian ków i niskiej produkcji młodych. Zmiany w populacjach mew w Ameryce Północnej liczebności populacji u rybitw były również i w Europie oraz analizy siedlisk i liczeb- analizowane za pomocą modeli uwzględnia- ności rybitw z rodzaju Chlidonias. W poje- jących wpływ imigracji ptaków z zewnątrz. dynczych wykładach zajmowano się także Wykład plenarny na koniec pierwszego dnia ptakami blaszkodziobymi, żurawiami, al- zgromadził pełną salę główną w Stad Halle kami i ponownie ptakami rurkonosymi. w Wilhelmshaven. Wykład prowadził Ian W popołudniowej sesji natomiast znala- Nisbet – nestor badań nad rybitwą rzeczną, zło się pięć prezentacji traktujących o che- będącą jednym z najdokładniej przebada- micznym skażeniu ptaków. Temat ten nie nych gatunków tak w Europie, jak i w Ame- jest już jednak tak istotnym przedmiotem ryce Północnej. Nisbet dokonał przeglądu zainteresowań badaczy, jak miało to miej- badań prowadzonych na tym gatunku tak sce w poprzednich dekadach. Następny przez niego samego, jak i we współpracy z wieczorny wykład plenarny Hansa-Ulri- innymi uczonymi. Sukces lęgowy, produk- cha Petera dotyczył badań i ochrony pta-

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 214 ków morskich na Antarktydzie. Globalne odległości zaledwie kilku metrów to nie- ocieplenie wpływa znacząco na ptaki samowite przeżycie dla każdego ornitologa. w tamtym odległym regionie, a jego efek- Najważniejszym punktem zwiedzania wy- tem bywa wzrost populacji niektórych spy była jednak wizyta w centrum obrącz- gatunków. Był to kolejny wykład, który kowania ptaków, gdzie znajdują się słynne podkreślił znaczenie wieloletnich badań pułapki do łapania ptaków, potocznie nazy- monitoringowych i na którym jednocze- wane właśnie Helgolandami. Okazało się, że śnie uczestnicy mieli okazję poznać wyniki jedynie trzy takie pułapki, zresztą wcale nie badań nad kolejną grupą ptaków wodnych ogromne, wypełniają w całości niewielki – pingwinami. Pod koniec dnia w osobnej ogród, odgrodzony murem od zabudowań sali odbyła się cicha aukcja, polegająca na i terenów zagospodarowanych turystycznie. licytowaniu różnych gadżetów ornitologicz- Szczegółowa demonstracja, jak łapane są nych: książek, rzeźb ptaków, a nawet butelek ptaki i wizyta w miejscu, gdzie się je obrącz- z trunkami. Uczestnicy aukcji licytowali te kuje, zakończyły wycieczkę na tej wyspie. rzeczy, wpisując swoje ceny na specjalnych Konieczność powrotu tym samym statkiem kartkach, leżących obok każdego przed- w ten sam dzień sprawiła, że uczestnicy nie miotu. Osoba z najwyżej zadeklarowaną mieli możliwości dłuższego obserwowania kwotą przekazywała ją organizatorom au- ptaków na Helgolandzie, niemniej jednak kcji i zabierała wygraną. Całość pieniędzy już samo poczucie atmosfery wyspy i za- zgromadzonych w ten sposób przeznaczono znajomienie się z jej historią okazały się dla na dofinansowanie podróży studentów na wszystkich bezcennym doznaniem. coroczne konferencje Waterbirds Society. Wieczorem na pokładzie statku „Ar- Trzeci dzień konferencji Waterbird So- cona”, zacumowanego na stałe w Wilhelm- ciety był jednocześnie pierwszym dniem shaven i będącego jednocześnie miejscem konferencji International Wader Study noclegowym sporej części uczestników kon- Group. Nie odbyły się wówczas żadne pre- ferencji, pojawiła się znaczna grupa „siew- lekcje, a jedynie wycieczki terenowe. Od karzy”. Prezentowali oni archiwalne zdjęcia wczesnych godzin rannych trwały wyjazdy i filmy z wyprawy sprzed 40 lat do Maure- w różne miejsca nad Morzem Wattów. Naj- tanii, do kultowego miejsca, gdzie nad za- więcej osób wybrało wycieczkę na sławną toką Banc d’Arguin zimują ptaki siewkowe. wyspę Helgoland. Trzygodzinny rejs roz- Ostatni dzień konferencji Waterbird począł się w pobliskim porcie Bremerha- Society rozpoczął się od wykładu ple- ven i umożliwił obserwację ptaków mor- narnego o podgatunku rycyka rozmna- skich. Natomiast na wyspie można było żającego się na Islandii, który w przeci- zobaczyć, jak wiele ptaków gromadzi się wieństwie do rycyków na kontynencie tam podczas wędrówki. Pojawiły się nawet europejskim, ma się całkiem dobrze. rzadkości, jak zaobserwowane przez uczest- Skomplikowane strategie życiowe popu- ników dwie świstunki żółtawe. Słynne klify lacji zamieszkujących w różnych środo- Helgolandu na końcu ścieżki spacerowej wiskach na lęgowiskach i zimowiskach umożliwiły przyjrzenie się z bliska kolo- zostały bardzo przejrzyście przedsta- nii głuptaków – oglądanie tych ptaków z wione na prostych wykresach i schema-

Sprawozdania Reports 215 Fot. 1. Mateusz Ledwoń podczas wygłaszania prezentacji o ekspansji rybitwy białowąsej w Pol- sce (fot. R. Nagel) Photo 1. Mateusz Ledwoń presenting the results of his studies on Whiskered Tern expansion in Poland

tach. Jeszcze raz można było się przekonać, za perfekcyjną organizację międzynaro- że długoterminowe badania w zespołach dowego spotkania. Następne konferencje złożonych zarówno z naukowców, jak Waterbirds Society odbędą się w roku 2014 i amatorów, np. lokalizujących znakowane w Meksyku, a w roku 2015 w USA. ptaki, są podstawą do wyciągania wielu wartościowych wniosków i znaczącego poszerzania wiedzy ornitologicznej. Ko- Summary lejne wykłady stanowiły mieszankę zagad- The list of participants of the 37th Wa- nień związanych z ptakami wodnymi, np. terbirds Society conference, which took czaplami i siewkowymi. Kilka prezentacji place in Wilhelmshaven in Germany, inc- dotyczyło także wyników badań ptaków luded 285 names from all over the world, siewkowych nad Morzem Wattów. together with the authors of the present Wieczorem odbył się pożegnalny ban- report – members of the Upper Silesian kiet Waterbirds Society, gdzie w rodzinnej Ornithological Society. During 4 days, atmosferze i przy suto zastawionych stołach 6 plenary lectures were presented, toge- odbyło się oficjalne zakończenie konferen- ther with several dozen thematic lectures, cji. Za najlepsze wystąpienia i najbardziej a poster session, silent auction and good- interesująco przygotowane postery wyróż- bye banquet. One of the days was devoted nieni zostali studenci. Natomiast Peter Bec- to field trips, with the most popular trip ker wraz z grupą 15 współpracowników to the Helgoland island, including a visit otrzymał od całej sali owacje na stojąco to a famous bird ringing site located there.

Ptaki Śląska 20 | Sprawozdania 216 Errata str. 35 do „Ptaków Śląska” nr 19 (2012) W 6 wierszu od góry angielskiego abstrak- tu jest: 39-40 breeding pairs, powinno być: Str. 35 39-50 breeding pairs. W artykule „Stan populacji i ochrona strefo- Str. 80 wa rzadkich gatunków ptaków szponiastych Accipitriformes i bociana czarnego Cico- Wiersz drugi od góry, jest (Burfield i van nia nigra w województwie śląskim w latach Bommel 2004), powinno być (BirdLife In- 2001-2007” (Henel 2012), umieszczono abs- ternational 2004). trakt zawierający błędne dane liczebnościo- Str. 90 we. W związku z tym poniżej zamieszczono właściwą wersję abstraktu: W polskim podpisie do fot. 2. Widnieje data 12.03.2012, powinno być 12.04.2012. Abstrakt Str. 122 W województwie śląskim w latach 2001- Wiersz 3 od dołu, jest (2012a, powinno być 2007 spośród strefowych, gniazdujących na (www.komisja.faunistyczna.pl). drzewach gatunków ptaków stwierdzono gniazdowanie bociana czarnego i bielika. Za prawdopodobne uznano gniazdowanie kani czarnej i orlika krzykliwego w nizinnej części województwa oraz orła przedniego w Beskidach. Liczebność bociana czarnego w okresie badań oceniono na 39-50 par lę- gowych. Liczebność bielika wzrosła z 3 par lęgowych w r. 2001 do 8 par w r. 2007. Suk- ces gniazdowy bielika (N=26) wyniósł śred- nio 57%, liczba młodych na zajęte gniazdo wynosiła 0,96, a na gniazdo z sukcesem 1,67. Dla ochrony miejsc rozrodu gatun- ków strefowych w latach 2001 – 2007 czyn- nych było łącznie 28 stref ochronnych (od 12 do 22 w kolejnych latach). Średnia po- wierzchnia strefy ochrony całorocznej bie- lika wynosiła 19,71 ha (zakres: 5,82–94,92 ha, N=11), a średnia powierzchnia strefy ochrony całorocznej i okresowej łącznie 59,86 ha (zakres: 30,74–157,91 ha, N=11). Średnia powierzchnia strefy ochrony cało- rocznej bociana czarnego wynosiła 9,06 ha (3,1–24,94 ha, N=16), a całej strefy 54,83 ha (20,86–154,15 ha, N=16). Stwierdzono 12 przypadków (11%, N = 114) naruszeń za- sad ochrony w strefach ochronnych.

Sprawozdania Reports 217