PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz TARNÓW OPOLSKI (874) Warszawa 2004 Autorzy: A. Maćków*, J. Gruszecki*, J. Kochanowska*, M.Woźniak*, J. Król*, J. Lis**, A. Pasieczna**, S. Wołkowicz** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp - A. Maćków................................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Maćków.................................................. 3 III. Budowa geologiczna - J. Król............................................................................................. 5 IV. Złoża kopalin - J. Gruszecki ............................................................................................... 9 1. Wapienie............................................................................................................................. 9 2. Kruszywo naturalne......................................................................................................... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J. Gruszecki.............................................................. 12 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - J. Gruszecki......................................... 13 VII. Warunki wodne - M. Woźniak......................................................................................... 14 1. Wody powierzchniowe..................................................................................................... 14 2. Wody podziemne.............................................................................................................. 15 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 18 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna ............................................................................................. 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz................................................ 21 IX. Składowwanie odpadów - A. Maćków ............................................................................. 23 X. Warunki podłoża budowlanego - J. Gruszecki .................................................................. 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. Kochanowska............................................................ 30 XII. Zabytki kultury - J. Król.................................................................................................. 34 XIII. Podsumowanie - J. Król ................................................................................................. 35 XIV. Literatura........................................................................................................................ 36 I. Wstęp Przy opracowywaniu arkusza Tarnów Opolski Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Tarnów Opolski Mapy geolo- giczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1997 w Katowickim Przed- siębiorstwie Geologicznym w Katowicach (Kowalska, 1997). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w wydziałach Opolskiego Urzędu Wo- jewódzkiego w Opolu i w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Wyko- rzystano też informacje uzyskane w starostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkow- ników złóż. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie geograficzne arkusza Tarnów Opolski określają współrzędne: 18o00’-18o15’ długości geograficznej wschodniej i 50o30’-51o40’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten leży w województwie opolskim. W jego granicach znajduje się wschodni te- ren miasta na prawach powiatu Opole oraz częściowo powiaty: opolski, strzelecki i krapko- wicki. Fragmenty gmin: Tarnów Opolski i Chrząstowice oraz wycinki gminy i miasta Ozimek reprezentują powiat opolski, a część gminy Gogolin powiat krapkowicki. Niewielkie po- wierzchnie gmin: Izbicko i Strzelce Opolskie położone są w granicach powiatu strzeleckiego. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza należy w przewadze do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopol- skich, a tylko południowa jego część wchodzi w skład prowincji Wyżyn Polskich i podpro- wincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Niziny Środkowopolskie reprezentuje fragment mezore- gionu Równiny Opolskiej w makroregionie Nizina Śląska, a w obrębie Wyżyny Śląsko- Krakowskiej leży część mezoregionu Chełm w makroregionie Wyżyna Śląska (fig. 1). Ukształtowanie powierzchni terenu jest zróżnicowane. Część południową stanowią wzniesienia zbudowane z wapieni triasowych o wysokości 180-250 m n.p.m., a pozostały 3 obszar jest równiną wodnolodowcową z okresu zlodowaceń środkowopolskich. W jego za- chodniej części występuje płaska równina tarasu akumulacyjnego pradoliny Odry, z okresu zlodowaceń północnopolskich. Fig. 1. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica prowincji; 2 - granica mezoregionu; 3 - większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.52 - Pradolina Wrocławska; 318.55 - Równina Niemodlińska; 318.57 - Równina Opolska; 318.58 - Płaskowyż Głubczycki; 318.59 - Kotlina Raciborska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregion Wyżyny Śląskiej: 341.11 - Chełm Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.22 - Obniżenie Liswarty; 341.23 - Próg Woźnicki 4 Pod względem klimatycznym, omawiany obszar leży na pograniczu dzielnic: wrocław- skiej i częstochowsko-kieleckiej. Przeważający teren należy do najcieplejszej dzielnicy klima- tycznej Polski. Średnia roczna temperatura wynosi 8,0-8,5oC, a suma opadów rocznych kształtuje się w granicach 500-600 mm. Pokrywa śnieżna zalega 50-60 dni, a okres wegeta- cyjny trwa 225 dni. W części południowej wzrasta ilość opadów rocznych do 800 mm, a okres wegetacyjny wynosi 200-210 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowo- zachodni (Kondracki, 1988). Około 40% powierzchni arkusza zajmują lasy. Większe ich kompleksy występują w części zachodniej (rejon Opola i Górażdży), północno-wschodniej i południowej (między Kamieniem Śląskim a Szymiszowem). Część centralna jest słabiej zalesiona. Warunki glebowe terenu arkusza są mało korzystne. Gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas I-IVa tworzą niewielkie, izolowane płaty w części północnej i nieco większe na południu. Przeważają gleby mało urodzajne, których największe kompleksy występują na północy. W obniżeniach terenu rzadko spotykane są łąki na glebach pochodzenia organicznego. Pod względem gospodarczym omawiany teren arkusza ma charakter leśno- przemysłowy. Rolnictwo jest słabo rozwinięte i charakteryzuje się uprawą podstawowych zbóż i roślin okopowych. W części północnej przeważa gospodarka leśna, a na południu do- brze rozwinął się przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin. Eksploatowane są na potrzeby przemysłu wapienniczo-cementowego trzy duże złoża wapieni triasowych oraz złoże kruszy- wa naturalnego dla budownictwa. W Górażdżach znajdują się Zakłady Cementowo- Wapiennicze, a w Tarnowie Opolskim i Kamieniu Śląskim zlokalizowane są Śląskie Zakłady Przemysłu Wapienniczego. Ponadto, na omawianym terenie istnieje kilka niewielkich zakła- dów przetwórstwa rolno-spożywczego, z których największym jest gorzelnia w Izbicku oraz zakład produkcji węgla drzewnego w miejscowości Sucha. Warunki komunikacyjne omawianego terenu są korzystne. Przez jego część centralną, z północnego zachodu na wschód, przebiega odcinek linii kolejowej Wrocław-Opole- Katowice oraz droga krajowa w tych kierunkach. Gęsta sieć dróg gminnych łączy poszcze- gólne miejscowości w granicach arkusza i w jego sąsiedztwie. III. Budowa geologiczna Budowa geologiczna omawianego obszaru jest omówiona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 na arkuszu Tarnów Opolski z objaśnieniami (Darski, 1986a, b). 5 Fig. 2. Położenie arkusza Tarnów Opolski na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 - mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 - piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 - piaski, miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 - lessy, 5 - lessy spiaszczone i gliny lessowate, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 7 - piaski i żwiry kemów, 8 - gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej. Trzeciorzęd; pliocen: 9 - iły, iłowce, piaski lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; miocen: 10 - iły, iłowce, mułki, piaski i piaski