Internationale Spectator Jaargang 60 - Nr 12 - December 2006

Internationale Spectator Jaargang 60 - nr 12 - december 2006

Kansen en gevaren in verhouding met nieuw Rusland Brussel-Straatsburg: Europees Parlement moet blijven zitten Nieuw licht op Nederlands-Franse betrekkingen

Instituut Clingendael

online tekst beschikbaar via www.internationalespectator.nl Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat Inhoud December 2006 samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen te Brussel.

Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut.

Redactiebureau COLUMN RESPONS Instituut ‘Clingendael’ Peter van Grinsven Jan Jaap Kleinrensink Redactie Internationale Spectator ‘Europa’ en de verkiezingen: Pauselijk citaat wijst op Postbus 93080, 2509 AB Den Haag tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 best belangrijk, maar niet strategie 650 E-mail: [email protected] of voor Den Haag 613 [email protected] www. internationalespectator.nl Barend ter Haar ARTIKELEN De uitweg uit het grootste Kernredactie Jaap W. de Zwaan (hoofdredacteur) Relus ter Beek, Ruud Lubbers, dilemma 652 Peter A. Schregardus (eindredacteur) m.m.v. Hans van Leeuwe Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Beperk het proliferatie- BOEKBESPREKINGEN Algemene redactie risico 615 René Cuperus over C.J.M. Arts, E. Bakker, Y. Vanden Berghe, Hoe diep steekt euroscepsis? 653 S. Biscop, P. van Ham, P. Hoebink, W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, C.W.A.M. van Paridon, H. Renner, J.Q.Th. Rood, S. Vanhoonacker, RUSLAND ALS BIJNA-BUUR Jan Jaap Kleinrensink over R. de Wijk. Joost van Baak Europese Grondwet: afgewezen Abonnementen-administratie Wat moeten wij met Rusland – maar onafwendbaar 655 Koninklijke Van Gorcum BV wat moet Rusland met ons? 619 Administratie Internationale Spectator Postbus 43, 9400 AA Assen Charlotte Wennekers over tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Thomas von der Dunk Meningen over de Europese E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl Tweede Koude Oorlog in aantocht: Unie gemeten 656 het nieuwe Rusland als oud Abonnementsprijzen Nederland en België: probleem 626 Jan Werts over Particulier € 55,50 Waarom de ambtenaren Instelling € 65,- Hans Renner Europa mogen regeren 658 Student € 44,50 (max. 5 jaar) Studenten-startersabonnement € 24,50 (1 jaar) Een kwart eeuw Tsjechisch- Buitenland: Russische betrekkingen 630 Milou Verheij over Particulier € 79,90 Instelling € 90,- Europese Brusselaars of Student € 65,50 Brusselse Europeanen? 659 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Abonnementen worden automatisch verlengd, Sophie Vanhoonacker & tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging Hylke Dijkstra Susanne Kamerling over heeft plaatsgehad. EU-Raadssecretariaat en De regio als geografisch Losse nummers € 7,90 excl. portokosten Europees buitenlands beleid: studieobject 660 méér dan een griffier 636 Advertentietarieven Op aanvraag verkrijgbaar bij Olly Akkerman over Koninklijke Van Gorcum BV Tine Delva Naar politiek evenwicht in telefoon 0592-379555 Brussel: het hart van het Irak 662 Foto omslag Europees Parlement? 642 Koninklijke Van Gorcum BV Peter Sleegers over Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op NIEUW ONDERZOEK Hervorming van verzorgings- het redactie-adres. Bart Stol staten 663 ISSN 0020-9317 Nieuw licht op Nederlands- Franse relatie: SIGNALEMENTEN 666 Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- mythe van de antithese 646 delijkheid van de schrijvers. SUMMARIES 668

Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

II Inhoud December 2006 Column Peter van Grinsven

‘Europa’ en de verkiezingen: best belangrijk, maar niet voor Den Haag

Ongeacht de uitspraak van de Nederlandse burger programma’s, weinig Europa.’ Vormde de VVD hier bij de Tweede-Kamerverkiezingen van 22 novem- een uitzondering? Wél wat betreft lijvigheid, niet ber is één zaak op voorhand glashelder: buitenlands wat betreft aandacht voor Europa: welgeteld vier beleid en in het bijzonder de Europese Unie hebben regels. Inderdaad een oorverdovende stilte. geen rol van betekenis gespeeld bij de verkiezingen. Nu mag het geen verbazing wekken dat bij na- Ze zullen dit ook niet spelen bij de formatie. Voor tionale verkiezingen politieke partijen allereerst zover Europa een rol speelt bij de vorming van het aandacht besteden aan ‘nationale’ onderwerpen. nieuwe kabinet, betreft het ongetwijfeld nationale Uiteraard zijn gezondheidszorg, onderwijs, hypo- hete hangijzers. ‘Europa’ is ‘Haags’: Krijgt Neder- theekrenteaftrek en andere hete hangijzers zeer land een eigen EU-Minister of weer een Staats- belangrijke dossiers. En aandacht hiervoor is, vanuit secretaris? Op welk departement? Hoe gaan ‘we’ democratisch perspectief, ook een goede zaak. De EU-beleid nationaal coördineren? En wat is de rol burger is immers over het algemeen ook meer geïnte- van het parlement in dit geheel? Dit laat geen ruimte resseerd in deze onderwerpen dan in als abstract en voor concrete ideeën over de toekomst van de Unie. afstandelijk ervaren Europese processen. Mocht er al sprake zijn van een debat, dan wordt dit De politieke aandacht mag alleen niet zover af- gedepolitiseerd. De grote partijen branden de vin- zwakken, dat de invloed van de buitenwacht (lees: de gers niet aan gevaarlijke geschilpunten. hele wereld buiten Nederland) teruggebracht wordt De rol van de politieke partijen in de aanloop naar tot irreële proporties. Op het moment dat politiek de verkiezingen was opmerkelijk. Voorafgaand aan Den Haag zich meer zorgen maakte over het voort- en volgend op het nationale referendum over de Eu- bestaan bij de publieke omroep van het vijfletter- ropese ‘Grondwet’ tuimelden de gevestigde politieke woordenspelletje Lingo dan over ingrijpende Euro- partijen over elkaar heen om het electoraat, en in ie- pese richtlijnen en de toekomst van Nederland in die der geval hun eigen achterban en kader, toch vooral internationale omgeving, is het echter tijd voor een duidelijk te maken dat ze wel degelijk een opvatting bescheiden noodsignaal: A.L.A.R.M. hadden over ‘Europa’. Zo presenteerden bijna alle De grote partijen hebben in de uiteindelijke pro- partijen het afgelopen jaar een eigen Europa-notitie, gramma’s hun wensenpakket voor Europa aan- waarin over het algemeen interessante en zelfs zienlijk ingekort. Hoe bescheiden ook, de meeste beleidsinhoudelijke visies werden geformuleerd. Dit partijen besteedden wel enige aandacht aan Europa alles leek een aardige opmaat naar een politiek debat in hun verkiezingsprogramma’s, waarbij opviel dat over de positie van Nederland in de Europese con- de meerderheid zich beperkte tot enkele concrete text. We maakten ons echter blij met dode mussen. standpunten in beleidsdossiers. Vergezichten op de Het effect en de gevolgen van het ‘Nee’ ebben nog toekomst van de Unie, of de inhoud van een nieuw steeds lichtelijk na in Den Haag – maar anders dan verdrag, werden in de verste verte niet gedefinieerd. verwacht zou mogen worden. De partijen hebben De meeste aandacht voor ‘Europa’ viel nog terug te in hun programma’s uiteindelijk minder in plaats vinden in de verkiezingsprogramma’s van de kleinere van meer aandacht besteed aan Europa. In het volle oppositiepartijen ter linker- (SP, GroenLinks) en besef dat Nederland met zijn open structuren in deze rechterzijde (ChristenUnie) van het Grote Midden tijd van mondialisering meer dan ooit afhankelijk (CDA, PvdA en VVD). is van internationale samenwerking, publiceerden Deze koudwatervrees gold ook voor hun betrok- vooral de grote partijen verkiezingsprogramma’s kenheid in het publieke debat over de toekomst van waarin amper aandacht werd besteed aan deze (Eu- de Unie. Na afloop van het ‘Nee’ werd besloten tot ropese) interdependentie. De stelregel leek: ‘Lijvige een zogenaamde Brede Maatschappelijke Discussie

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 613 Spectator (BMD) over Europa; later omgedoopt tot Nationaal maals om zijn mening wordt gevraagd. Het collectief Europa Debat (NED). Doelstelling was een publiek geheugen zou wel eens sterker kunnen blijken dan de debat, opgezet vanuit de politiek, met een brede korte-termijnbenadering van een meerderheid in de afspiegeling van de samenleving. Politici zouden Tweede Kamer. het land in trekken, hun oor te luisteren leggen en de burger beter betrekken bij en informeren over toekomstige besluiten over Europa. Inderdaad, een Drs Peter van Grinsven is verbonden aan het Clingendael Eu- eerste stap naar de zo vurig bepleite wens tot poli- ropean Studies Programme (CESP). Deze column berust op de tisering van het thema ‘Europa’, een verlangen dat CESP-publicatie Over verkiezingen, politisering en het Nederlandse politiek en maatschappelijk op brede steun mag reke- Europa-beleid (Peter van Grinsven, Mendeltje van Keulen en Jan nen, maar dat slechts zeer moeizaam gestalte krijgt Rood), november 2006. in de vorm van een meer structurele inbedding van Europese zaken op de nationale politieke en bestuurlijke agenda. Maar nog voordat de NED was aange- vangen, besloot het parlement zijn medewerking aan dit project in te trekken. De vraag is nu hoe schadelijk het was dat de nationale politiek ‘Europa’ niet als prioriteit beschouwde bij de verkiezingen. Inhoudelijk zal dat wel meevallen: het Europa-beleid zal in grote lijnen ongewijzigd blijven. Het Nederlands Europa-beleid was vanaf medio jaren negentig al sterk verzake- lijkt; een tendens die zich na het ‘Nee’ slechts heeft voortgezet. Continuïteit is ook het trefwoord dat van toepassing is als naar de posities van de grote partijen wordt gekeken. Die verschillen in feite niet wezenlijk van elkaar in hun Europese oriëntatie. Dat dat beleid op hoofdlijnen niet is veranderd, vloeit ook rechtstreeks voort uit de sterke politieke en economische vervlechting van Nederland met het Europese achterland. In dat opzicht valt er, toegegeven, welbeschouwd ook niet zoveel te kiezen. De vraag is nu of dit zorgelijk is. De beantwoording ervan is op haar beurt afhankelijk van de vraag of de politiek prioriteit gaf aan het uitdragen en formuleren van het nationale EU-beleid in de besluit- vormende organen of bij het meer betrekken van de burger bij Europa. De gekozen korte-termijnoplos- sing, namelijk het oorverdovend publiek stilzwijgen van Europa, keert in ieder geval op langere termijn als een boemerang terug naar de bedenkers van het grote zwijgen. Het blijft de plicht van de politiek de burger niet alleen te volgen, maar ook een eigen verantwoordelijkheid te nemen. Europa is belangrijk en heeft invloed. Het ‘Nee’ heeft onder meer duidelijk gemaakt dat de burger meer betrokken en beter geïnformeerd wilde worden bij Europa. Vooralsnog durfde de Haagse elite deze weg niet in te slaan. Bij een dergelijke opstelling is het voor de grote partijen te hopen dat de burger de komende jaren niet nog-

614 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Relus ter Beek & Ruud Lubbers, m.m.v. Hans van Leeuwe

Beperk het proliferatierisico

Noord-Korea een discussie losgebarsten over de vraag of Noord- Op 9 oktober, 01:35 uur (GWT), ging de nucleaire Korea hiermee legaal heeft gehandeld. In ieder geval proliferatie een nieuwe fase in, toen de kernexplosie was het schadelijk voor het non-proliferatieregime, in Noord-Korea een aardschok van 4,0 op de schaal om nog maar te zwijgen over de negatieve gevolgen van Richter veroorzaakte.1 De politieke schokgolf van de kernproef voor dit regime. hiervan was minstens zo sterk en leidde ertoe dat de Na de test haastte de Amerikaanse minister van VN-Veiligheidsraad op 13 oktober unaniem Resolu- buitenlandse zaken Rice zich te verklaren dat er géén tie 1718 aannam.2 militaire optie op tafel lag. Dat was opvallend, maar Hoe dan ook onderstreept deze proef eens te meer weinig verrassend. Opvallend, omdat president Bush de conclusie van een internationale commissie onder daarvóór had verklaard dat alle opties open waren, leiding van Hans Blix dat de huidige pogingen mas- inclusief de militaire. Weinig verrassend, omdat, nu savernietigingswapens in de ban te doen of op zijn Noord-Korea heeft aangetoond inderdaad over een minst de aantallen daarvan te beperken, zijn gestag- kernbom te beschikken, geen leider in de wereld het neerd.3 Zijn rapport van juni jl. was het zoveelste risico durft te nemen dat zijn land het slachtoffer in een reeks waarin wordt gehamerd op het belang wordt van een nucleaire represaille. In die zin houdt van ontwapenings- en non-proliferatie-initiatieven. de Noord-Koreaanse leider Kim Jung-Il de wereld Daaronder vallen echter niet alleen sancties, maar in een nucleaire gijzeling volgens het principe van nadrukkelijk ook stimulerende en/of vertrouwenwek- afschrikking (deterrence). Dat de kernproef erg klein kende maatregelen. Staten moeten zeker weten dat was voor een eerste test (minder dan één kiloton, wat hun nationale belang erbij is gediend als ze afzien van volgens nucleaire experts kan betekenen dat de proef verdere nucleaire initiatieven. Het belang van positie- niet volledig is gelukt), doet hieraan niets af. ve maatregelen mag niet worden onderschat; dreigen Noord-Korea is nu de negende kernwapenmogend- met sancties volstaat niet. In het geval van Noord- heid – samen met China, Frankrijk, Rusland, India, Korea betekent dit dat sancties moeten worden aan- Pakistan, Israël, het Verenigd Koninkrijk en de Ver- gevuld met een politieke dialoog om een oplossing enigde Staten. Daarmee is de wereld nog steeds ver dichterbij te brengen. De staten die deelnemen aan verwijderd van sombere voorspellingen uit de jaren het zes-landenoverleg – China, Japan, Noord-Korea, zeventig, die stelden dat weldra tientallen landen Zuid-Korea, Rusland en de Verenigde Staten – heb- over een kernwapen zouden beschikken. Er wordt ben daarbij ieder hun eigen rol te vervullen. echter aangenomen dat wel degelijk enkele tiental- Dit artikel concentreert zich op het belang van de len landen in staat zijn in betrekkelijk korte tijd een zogeheten Multilateral Nuclear Approaches (MNA’s) kernwapen te vervaardigen, waaronder Japan en om het proliferatierisico te verminderen. Volgens Zuid-Korea, twee buurlanden van Noord-Korea.4 deze benadering worden voor de proliferatiegevoe- Dit zou een gevaarlijke kettingreactie kunnen inlei- lige delen van de splijtstofcyclus multilaterale oplos- den. Het feit dat zowel Japan als Zuid-Korea na de singen gezocht. Uitgangspunt is dat zo de kans op Noord-Koreaanse kernproef heeft verklaard geen ei- een break-out- of opt-out-scenario wordt verkleind. In gen bom na te zullen streven, moet dan ook worden een break-out-scenario verwerft een staat een kern- toegejuicht. Dat wil zeggen, totdat Pyongyang een wapencapaciteit onder dekmantel van het Non-Pro- tweede proef doet; daarna moet de reactie van in het liferatieverdrag (NPV) – dat het vreedzame gebruik bijzonder Japan opnieuw worden bezien. van nucleaire technologie immers toestaat – en stapt vervolgens uit het Verdrag. Iran Aangezien de wereld onmiskenbaar beter af is met Nucleaire proliferatie een zo klein mogelijk aantal kernwapenstaten, moet Noord-Korea heeft in 2003 van deze break-out- worden vermeden dat de gevreesde nucleaire cascade mogelijkheid gebruik gemaakt met een beroep op werkelijkheid wordt, bijvoorbeeld door te voorko- artikel X, NPV. Dat voorziet erin dat elke staat in men dat Iran dezelfde weg als Noord-Korea bewan- principe uit het Verdrag kan treden. Sindsdien is er delt. Iran heeft de afgelopen periode zijn ogen en

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 615 Spectator oren ongetwijfeld goed opengehouden en het heeft het zeer de vraag of Rusland en vóóral China bereid in ieder geval de volgende lessen kunnen leren: als zijn in de Veiligheidsraad metterdaad vóór maatre- een land dat per se wil, kan het een nucleaire capaci- gelen te stemmen die tegen hun nationale belangen teit verwerven. De internationale gemeenschap kan indruisen, bijvoorbeeld op het gebied van energie. het proces wel vertragen, maar niet voorkomen, en Zo betrekt China, dat voor zijn snel groeiende eco- als het eenmaal zover is, kan dit niet meer worden nomie sterk afhankelijk is van energie-importen, teruggedraaid, tenzij een staat zichzelf vrijwillig thans ongeveer 14% van zijn olie uit Iran en heeft ontwapent. En opnieuw is aangetoond dat alleen met het recent een langlopende miljardenovereenkomst een kernwapen de nationale soevereiniteit werkelijk gesloten voor de levering van Iraans gas. Eind ok- is gewaarborgd – niet onbelangrijk voor een land dat tober liet Teheran nogmaals zien zich weinig aan de in 2001 samen met buurland Irak en Noord-Korea Veiligheidsraad gelegen te laten liggen, toen het zijn tot de As van het Kwaad werd uitgeroepen. verrijkingscapaciteit verdubbelde, terwijl de deadline Iran is verdacht sinds Iraanse oppositiegroepe- uit de resolutie al op 31 augustus was verstreken. ringen in 2003 openbaarden dat Iran tot dan toe Voorafgaand aan Resolutie 1696 had Moskou nog al vele jaren onopgemerkt aan een kernprogramma getracht Teheran van verrijkingspogingen te laten had gewerkt. Deze geheime operatie vertoonde afzien door levering van laag-verrijkt uranium te alle kenmerken van een illegaal wapenprogramma. garanderen (alsmede terugneming van gebruikte Ondanks sterke internationale druk lijkt Iran onder brandstofstaven). Volgens dit voorstel zou een bila- aanvoering van president Ahmadinejad vastbesloten terale jointventure worden opgericht, maar zou de een eigen – proliferatiegevoelige – verrijkingscapa- feitelijke verrijking in Rusland plaatsvinden. Hoewel citeit op te bouwen. Met hulp van Rusland bouwt Iran dit aanbod eerder dit jaar resoluut als onvol- Iran een eigen kerncentrale bij Bushehr. Daarvoor doende van de hand wees, was dit toch een vorm wil Iran zelf, althans in ieder geval een deel van, de van MNA (Multilateral Nuclear Approach), die bij noodzakelijke brandstof in de vorm van laag-verrijkt toekomstige pogingen voor een diplomatieke oplos- (5%) uranium produceren. Iran voert hiertoe thans sing voor de kwestie-Iran (en mogelijk voor Noord- in Natanz proeven uit met ultracentrifugetechniek. Korea) te vinden, wellicht een rol kan spelen. Tot 2003 werd het land hiermee geholpen door het proliferatienetwerk van de Pakistaanse atoomge- Multilateral Nuclear Approaches leerde A.Q. Khan. Het proliferatiegevoelige aspect Nu is het idee van MNA’s zeker niet nieuw. Al in van de verrijkingstechnologie is dat als deze techniek 1946 legden de Verenigde Staten de VN een plan eenmaal wordt beheerst, het vervolgens relatief een- in deze richting voor: het zogeheten plan-Baruch. voudig is hoog-verrijkt (90%) – weapons-grade – In 1953 deed president Eisenhower met zijn Atoms uranium te produceren. Daarmee kan een kernbom for Peace-plan een nieuwe poging de VN van het worden gebouwd.5 nut van een internationale aanpak te overtuigen. En Aangevoerd door Duitsland, Frankrijk en het Ver- de statuten van de in 1957 opgerichte International enigd Koninkrijk (EU3), gesteund door de EU, en Atomic Energy Agency (IAEA) houden met nadruk op de achtergrond door de Verenigde Staten, stellen rekening met instelling van een internationale andere landen dat zij het recht van Iran op een civiel nucleaire brandstofbank. Eveneens in 1957 werd nucleair programma weliswaar respecteren, maar dat het Euratom Verdrag getekend, waarbij nationale moet worden uitgesloten dat Iran zich tot kernwa- bevoegdheden in een supranationaal orgaan werden penstaat ontwikkelt. Dit is nog eens duidelijk neer- ondergebracht. (De oorspronkelijke ondertekenaars gelegd in Resolutie 1696 van de VN-Veiligheidsraad waren Duitsland, Frankrijk, Italië en de Benelux- van juli 2006.6 Daarin wordt voor het eerst ook landen; de supranationale status werd in 1967 door duidelijk de weg geopend naar economische sancties, de EU overgenomen.) Euratom gaat uit van een ge- hoewel daarvoor nog wel afzonderlijke besluiten in meenschappelijk nucleair brandstofbeleid, dat door de de Raad nodig zijn. Euratom Supply Agency (ESA) wordt gecoördineerd. Opmerkelijk is dat deze resolutie ook werd ge- In 1970 richtten (West-)Duitsland, Nederland en het steund door China en Rusland, twee landen die tot Verenigd Koninkrijk de Uranium Enrichment Compa- dat moment afkerig waren van zelfs maar verwij- ny (Urenco) op. In 2004 had Urenco een aandeel van zingen naar harde maatregelen tegen Iran. Toch is 19% op de wereldmarkt van verrijkt uranium. Alle

616 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator contracten van Urenco moeten echter eerst door de het gezamenlijke EU-standpunt, dat was opgesteld ESA worden goedgekeurd. voorafgaand aan de – mislukte – NPV-toetsingsconfe- Op verzoek van Nobelprijswinnaar ElBaradei, rentie van mei 2005: ‘[n]oting the report of the IAEA’s directeur-generaal van de IAEA, heeft een groep expert group on multinational approaches to the nu- experts in 2005 een nieuw rapport uitgebracht over clear fuel cycle and promoting an early start to its scru- de mogelijkheden van MNA’s.7 Hiermee trachtte tiny by the IAEA’.12 Hieruit spreekt niet het enthou ElBaradei dit principe nieuw leven in te blazen, na- siasme voor MNA’s dat je wellicht zou verwachten van dat eerder pogingen hiertoe van de IAEA op niets een Unie die al tientallen jaren positieve ervaringen waren uitgelopen. Deze werkgroep stelde dat er vier met Euratom heeft opgedaan. Eerder lijkt hier sprake hoofdoorzaken zijn van het feit dat MNA’s – behalve van enige terughoudendheid. Het is gissen naar de Euratom dan misschien – tot op heden weinig tast- achtergrond hiervan, maar het is niet uitgesloten dat bare resultaten hebben opgeleverd. Ten eerste zou de sommige landen bij de vaststelling van deze EU-ver- angst voor proliferatie tot op heden niet sterk genoeg klaring met een schuin oog naar de belangen van hun zijn. In de tweede plaats ontbrak het bij eerdere initia- nationale verrijkingsindustrie hebben gekeken. tieven vaak aan voldoende economische stimulansen. Dat vormde voor de Adviesraad Internationale Ten derde overheerst bij bepaalde afnemerlanden de Vraagstukken (AIV) aanleiding in zijn februari 2006 bezorgdheid over leveringsgaranties. En ten vierde verschenen rapport over nucleaire non-prolifera- spelen er factoren mee, zoals nationale trots, om zelf- tie te adviseren dat de regering zich in de EU moet standig over de desbetreffende nucleaire technologie inspannen voor multilaterale oplossingen voor de te beschikken, evenals de wens te kunnen profiteren proliferatiegevoelige delen van de nucleaire brandstof van de mogelijke economische spin-off.8 cyclus.13 De commissie-Blix komt tot een soortgelijke Desalniettemin kwam de internationale werk- aanbeveling.14 In haar reactie op dit advies, die op 29 groep met vijf mogelijke benaderingen van MNA’s, augustus 2006 naar het parlement is gezonden, stelt uiteenlopend van versterking van bestaande markt- de regering echter dat de discussie over dit onderwerp mechanismen op het gebied van splijtstoffen tot de niet veel verder is gevorderd dan ten tijde van de for- ontwikkeling van een splijtstofcyclus die uitgaat mulering van het EU-standpunt uit 2005.15 van sterkere multilaterale verbanden. Mede op basis hiervan zei ElBaradei tijdens zijn Nobel-lezing in Nieuwe initiatieven december 2005: ‘My plan is to begin by setting up Toch is er nog wel enige voortgang op dit terrein. a reserve fuel bank, under IAEA control, so that Zo schrijft de regering in haar reactie tevens dat op every country will be assured that it will get the fuel grond van Amerikaanse voorstellen onderhandelin- needed for its bona fide peaceful nuclear activities. gen zijn gevoerd tussen de landen die op commercië- This assurance of supply will remove the incentive – le basis uranium verrijken. Ook Nederland behoorde and the justification – for each country to develop its daartoe. Deze onderhandelingen hebben geleid tot own fuel cycle. We should then be able to agree on een concept voor een multilateraal mechanisme voor a moratorium on new national facilities and to begin verzekerde toegang tot nucleaire brandstofleveran- work on multinational arrangements for enrichment, ties, dat op 31 mei 2006 door Duitsland, Frankrijk, fuel production, waste disposal and reprocessing.’9 Nederland, Rusland, het Verenigd Koninkrijk en de ElBaradei kiest hier duidelijk voor de weg van Verenigde Staten de directeur-generaal van de IAEA de geleidelijkheid. Zo ging hij niet in op wat als de is aangeboden.16 Dit concept is op 18–22 september eindsituatie hiervan kan worden beschouwd en wat tijdens een speciale bijeenkomst van de IAEA, sa- het eindrapport van de internationale werkgroep wel men met andere initiatieven voor MNA’s, besproken. impliceert, namelijk de omvorming van VN-agent- Hoewel het concept nog ver afstaat van een echte schap IAEA tot een supranationale organisatie, multilaterale aanpak, kan het als een eerste stap zoals Euratom.10 Dat is inderdaad geen eenvoudige vooruit worden beschouwd. Het handelt over instel- opgave, omdat de vijf permanente leden van de Vei- ling van een backup-voorraad nucleaire brandstof bij ligheidsraad zichzelf als hoeders van de nationale de IAEA, die in geval van nood, als normale com- soevereiniteit beschouwen; vooral die van henzelf.11 merciële marktmechanismen zijn ontregeld, kan die- De EU neemt ten aanzien van MNA’s een wat nen ter garantie van de levering aan derden. In het tweeslachtige houding in. Dit bleek bijvoorbeeld uit concept wordt echter het voorbehoud gemaakt dat

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 617 Spectator de leveringsproblemen niets te maken mogen heb- 3 The Weapons of Mass Destruction Commission (WMDC), ben met vragen over de non-proliferatieverplichtin- Weapons of Terror: Freeing the World of Nuclear, Biological and gen van een afnemerland. Er is dus géén sprake van Chemical Arms, op 1 juni 2006 aangeboden aan de secretaris- spijkerharde garanties onder alle (politieke) omstan- generaal van de VN. digheden. Het is dan ook niet moeilijk te voorzien 4 Carnegie Endowment for International Peace, 2005. hoe landen als Iran op dit voorstel reageren. Niet 5 Er zijn twee typen kernbommen: een uraniumbom en een plu- voor niets pleit Nederland voor sterke betrokkenheid toniumbom. Uranium moet worden verrijkt, terwijl plutonium van de afnemerlanden bij de onderhandelingen over een bijproduct van het gebruik van kerncentrales is. De kern- MNA’s. Maar deze kanttekeningen nemen niet weg proef van Noord-Korea betrof een plutoniumbom. dat de Nederlandse bijdrage aan dit concept als een 6 S/RES/1696 (2006), aangenomen op 31 juli 2006. diplomatiek succes kan worden beschouwd. 7 INFCIRC/640, Multilateral Approaches to the Nuclear Fuel Dit succes smaakt naar meer. Wij pleiten er dan Cycle: Expert Group Report submitted to the Director General of ook voor dat de regering doorgaat met haar beleid the International Atomic Energy Agency, 22 februari 2005. MNA’s hoog op de internationale politieke agenda 8 Zie ook Sipri Yearbook 2006, Appendix 13C, Multilateral con- te plaatsen. Dat kan door een dialoog aan te gaan trol of the nuclear fuel cycle. met afnemerlanden en te kijken of er mogelijkheden 9 Mohamed ElBaradei, The Nobel Lecture, Oslo, 10 december 2005. zijn de verschillen tussen leveranciers en afnemers te 10 Clingendael International Energy Programme Briefing Paper, overbruggen. Traditiegetrouw is dit iets waar onze Follow up on briefing paper number 3: Moving beyond the stale diplomatieke dienst goed in is. Naast de recente bij- mate: addressing the nuclear challenge by supranational means, eenkomst in Wenen kan Nederland overwegen een Ruud Lubbers, april 2006. internationale topconferentie over dit onderwerp te 11 Clingendael International Energy Programme Briefing Paper, organiseren of een dergelijke bijeenkomst te sponso- Moving beyond the stalemate: addressing the nuclear challenge by ren. De ambitie moet in ieder geval zijn dat Nederland supranational means, Ruud Lubbers, augustus 2005. deel blijft uitmaken van de internationale MNA-kop- 12 Council Common Position relating to the 2005 Review Con- groep. Op deze manier zou ons land tevens kunnen ference, 25 april 2005. bijdragen aan een diplomatieke oplossing voor het 13 AIV-advies, Het nucleaire non-proliferatieregime: het belang van Iraanse verrijkingsvraagstuk, waarvoor een multilate- een geïntegreerde en multilaterale aanpak, advies nummer 47, rale nucleaire aanpak mogelijk de sleutel is. januari 2006. 14 Zie aanbeveling nummer 8 (van de 60), WMDC, a.w. noot 3, Tot slot 2006. Zeker bij bestaand beleid, waarbij de belangen van 15 Reactie van de regering op het AIV-advies (a.w. noot 13), de grote landen al vastliggen, zijn de beïnvloedings- 29 augustus 2006, www.minbuza.nl. mogelijkheden voor Nederland gering. Anders is dit 16 www.iaea.org. bij de vorming van nieuw beleid. Nederland wordt 17 Overeenkomstig artikel-VI, NPV (zie noot 10). internationaal gewaardeerd als betrouwbare partner en bruggenbouwer tussen belanghebbenden. Nederland moet deze positie blijven aanwenden om Relus ter Beek is Commissaris van de Koningin in Drenthe en oud- het gebruik van MNA’s internationaal te stimuleren. minister van Defensie. Ruud Lubbers is voorzitter van de Raad van Sancties alléén werken niet, maar moeten worden Toezicht van het Energieonderzoek Centrum Nederland en voor- aangevuld met vertrouwenwekkende maatregelen. malig minister-president. Hans van Leeuwe is secretaris van de Daaronder vallen ook geloofwaardige ontwapenings Commissie Vrede en Veiligheid van de Adviesraad Internationale stappen van de kernwapenstaten.17 Het proliferatie Vraagstukken. risico zal daarmee niet uit de wereld verdwijnen, maar kan zo in ieder geval worden verminderd.

Noten 1 De Verenigde Staten hebben bevestigd dat het hier inderdaad om een nucleaire explosie ging. 2 S/RES/1718 (2006), aangenomen op 14 oktober 2006.

618 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Joost van Baak

Wat moeten wij met Rusland – wat moet Rusland met ons?

Zoals de geschiedenis van elk land, kent ook de * Verlies van de rol als politieke speler op wereldni- geschiedenis van Rusland bepaalde continuïteiten veau; men kon niet meer trots zijn op het gezag dat en breuken. Wanneer breukmomenten zich aandie- de Sovjetunie had gehad als wereldmogendheid. nen, hoeven ze niet altijd onmiddellijk als zodanig * De al genoemde economische vrije val na het einde herkenbaar te zijn, en zeker niet in hun volle omvang van het communisme en de Sovjetunie leidde tot of betekenis. In de recente geschiedenis van Rusland grote armoede en onzekerheid, en bij sommige ou- is een aantal breukmomenten als historisch feit bo- deren tot een uitgesproken nostalgie naar de dagen ven iedere twijfel verheven: het einde van de Koude van de Sovjetunie.2 Oorlog en Gorbatsjovs perestrojka en glasnost (1985- * Sociale ontwrichting op allerlei gebied (desinte- 1991); de daaruit voortvloeiende val van het commu- grerende medische zorg, huisvestingsproblemen, nisme in Rusland en Oost-Europa; en de opheffing alcoholmisbruik, jeugdbenden, criminaliteit, van de Sovjetunie. AIDS, enz.) maakte dat ieder op zich zelf aange- Onder Jeltsin begon Rusland metterdaad zijn tra- wezen werd. ditionele isolationisme te verlaten, maar de prijs was * Verlies van trots op het vaderland en zijn geschie- een gevaarlijk groeiende destabilisatie.1 De direct denis. De definitieve en openbare ontmaskering voelbare gevolgen waren maatschappelijke en eco- van het communistische systeem en ideologie als nomische chaos, alsmede desoriëntatie. Er was ook bedrog en mislukking (althans voor de grote meer- duidelijk sprake van een vérgaand en fundamenteel derheid der burgers). machtsvacuüm en er ontstond spontaan een ‘maffia’ die daarvan gebruik maakte. De economische De reacties van het Westen waren aanvankelijk vrije val waarin Rusland terecht was gekomen na het optimistisch ten aanzien van de ontwikkeling van einde van het communisme en van de Sovjetunie, een nieuw, democratisch Rusland, met een open had dramatische gevolgen voor de Russische burger: en transparante economie in een ‘civil society’. grote armoede, spaargelden en pensioenen tot nul Uiteindelijk zijn dit al te simplistische projecties gereduceerd in twee roebelcrises, onzekerheid over gebleken. Zo was er het ‘500-dagenplan’ van een de toekomst. De ‘uitverkoop’ van Ruslands rijkdom- groep economen van Harvard voor de economische men en machtsposities vond plaats onder Jeltsin. De transitie van postcommunistisch Rusland naar een energiesector van Rusland, een van de grootste ener- open, kapitalistische markteconomie; dat was nog gievolumes ter wereld, werd geruisloos in handen ge- een naïeve wensdroom vanuit het westen geprojec- speeld van een zevental mannen. Deze zogenaamde teerd. Rusland onder Jeltsin kreeg in ieder geval in oligarchen verdeelden onderling de macht. hoge mate het voordeel van de twijfel: het beeld van Dit was in grote lijnen de situatie waarin Poetin Jeltsin op een tank als redder des vaderlands voor het aantrad, of eigenlijk naar voren werd geschoven door Witte Huis in Moskou werkte kennelijk sterker dan Jeltsin. Dit was de feitelijke situatie van Rusland ‘van de gevolgen van zijn drankzucht, zijn bestuurlijke buiten’ gezien. ‘Van binnenuit’ gezien, in de ervaring grilligheid of de manier waarop hij zijn eigen clan van de Russen zelf, speelden voor de meesten van financieel bevoordeelde. hen nog andere aspecten een grote rol. De sociaal- Geleidelijk aan echter nam het Westen weer een psychologische weerslag, de morele en emotionele meer verharde houding aan, vooral in de Verenig- consequenties van de postcommunistische jaren ’90 de Staten onder leiding van president George kunnen in hoofdzaken als volgt worden samengevat: W. Bush. De verwijten golden gebrek aan demo- * Het verlies van een wereldrijk. Een wezenlijke con- cratie en persvrijheid; de Tsjetsjeense oorlogen, de tinuïteit van het tsarisme naar de Sovjetunie kwam Russische betrekkingen met Wit-Rusland; Ruslands aan het licht. Onder beide regimes was er sprake onbetrouwbaarheid als internationale partner (in ver- geweest van een imperium, en dat was nu plotse- band met de recente ‘gaskraan’-crisis tussen Rusland ling uiteengevallen. Dit leidde tot: en Oekraïne en Georgië); en het verwijt dat Rusland

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 619 Spectator de energieafhankelijkheid van zijn buren politiek Zijn tweede termijn wordt gekenmerkt door conser- misbruikt. Dit alles kwam het afgelopen voorjaar vatisme, toenemend autoritair bestuur en groeiend duidelijk tot uitdrukking in de kritische rede van de centralisme. Dit wordt speciaal duidelijk na 2003. Amerikaanse vice-president Cheney in Litouwen Dat jaar wordt wel gezien als een keerpunt, maar de (een duidelijk russofoob land). Deze bezwaren en vraag is waarheen: terug naar de Sovjetunie, naar verwijten aan het adres van Poetin zijn niet zonder een andere vorm van totalitair regime of zelfs naar redelijke gronden, en zij worden ook internationaal een soort fascisme?4 Poetin omringt zich steeds meer breed gedeeld. Het is duidelijk dat de immense, en met mensen uit zijn vorige werkkring, de zogenaam- alleen maar groeiende geopolitieke betekenis van olie de siloviki (ongeveer: ‘krachtpatsers’). Hij maakt en gas hier alles mee te maken heeft. Hierop is ook blunders in zijn buitenlandse politiek. Hij brus- het gegroeide zelfvertrouwen gebaseerd dat de Rus- keert buurlanden (waarvan een aantal tot de NAVO sische overheid thans uitstraalt. was toegetreden), zoals Polen, Letland, Litouwen, Oekraïne en Georgië. Hij krijgt zware westerse Poetins Presidentiële Republiek kritiek te verduren wegens het Russische optreden In de nieuwe eeuw wordt Rusland geleid door Vladi- in Tsjetsjenië en wegens zijn beleid ten aanzien van mir Vladimirovitsj Poetin,3 een jurist uit Sint-Peters- de Kaukasus, alsook vanwege de manier waarop hij burg, die in de geheime dienst carrière had gemaakt. optrad tijdens de crisis rond de onderzeeër Koersk en Poetins eerste termijn als president stond in het teken de terroristische aanslagen in Beslan. Of hij houdt, van bezwering van de Jeltsin-chaos en het streven in westerse ogen, de verkeerde buurman de hand boven het hoofd, zoals president Loekašjenko van Wit- Rusland. De overheid versterkt ondubbelzinnig haar Conservatisme, toenemend autoritair bestuur en greep op het openbare leven in het algemeen, op de economie en het bedrijfsleven, op de massamedia en groeiend centralisme kenmerken Poetins tweede de informatiekanalen. Dreigt de gezochte stabiliteit weer te worden gekocht met isolement als uiterste termijn consequentie?5 De Russische republiek is een uitgesproken pre- sidentiële republiek, en Poetin en zijn entourage naar stabilisering. Aanvankelijk bestond er thuis en handelen ook duidelijk als zodanig. De staatsdoema in het Westen wantrouwen jegens een oud-KGB- (vgl. de Tweede Kamer) speelt geen serieuze rol; de man aan het roer. Toch slaagde Poetin erin in deze meerderheid van haar beslissingen wordt door de eerste presidentstermijn goodwill op te bouwen onder president simpelweg genegeerd of terzijde gelegd. brede lagen van de bevolking. Bij een aanzienlijk deel Vanaf ongeveer 2005 kan men in de westerse pers de van de intelligentsia, zelfs bij sommige voormalige aanduiding ‘tsaar Poetin’ tegenkomen.6 De oppositie dissidenten, kreeg hij aanvankelijk het voordeel van is niet alleen zwak en verdeeld, maar wordt in feite de twijfel. Hij bond de strijd aan met de impopulaire gemanipuleerd en zelfs in hoge mate georganiseerd oligarchen. Ook stond vergroting van belastingdisci- door het Kremlin.7 De Kremlinkringen rond Poetin pline hoog op zijn agenda. De politiek was vanaf het werken hard aan zijn positieve imago als president. begin gericht op vergroting van de controle van het Er worden organisaties in het leven geroepen die dit Kremlin op de politieke en economische processen beeld actief uitdragen, zoals de jeugdorganisatie Op in Rusland. Poetin trad voorzichtig op en koerste op weg met Poetin (er is overigens ook al sprake geweest stabiliteit. Het is waarschijnlijk dat dit een bewuste van een protestbeweging onder de naam Op weg zon- beleidskeuze was, maar het is ook de vraag of hij der Poetin).8 wel iets anders had kunnen doen. Er zijn duidelijke De president zelf kwam met een ideologische on- aanwijzingen dat zijn feitelijke macht aanvankelijk derbouwing van zijn macht en van zijn centralisti- beperkt was, zeker wat betreft de verder van Moskou sche beleid. Hij gebruikt hiervoor de even simpele afgelegen gebieden. Vandaar dat hij het instituut in- als veelzeggende metafoor van de ‘verticaal van de stelde van de supergouverneurs, die alleen en recht- macht’,9 een term die overigens al gebruikt werd on- streeks aan hem verantwoording schuldig waren en der tsaar Nikolaas I (de zeer conservatieve en repres- aan wie de lokale gouverneurs ondergeschikt waren. sieve tsaar uit de eerste helft van de 19de eeuw). Poe-

620 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator tin rechtvaardigde dit concept met de noodzaak het inkomensverbetering van de bevolking, waarvan de internationale terrorisme te kunnen bestrijden, dat grote meerderheid nog steeds op een zeer laag sala- in Rusland vooral belichaamd werd en wordt door de risniveau zit, antwoordde de overheid dat dit alleen Tsjetsjeense crisis. Van Poetin zijn ook de volgende maar inflatie in de hand zou werken.12 De Russische opmerkelijke politiek-filosofische uitspraken: ‘Hoe overheid lijkt te zwelgen in de euforie van de ener- sterker de staat, hoe vrijer het individu’ en: ‘Demo- gie-inkomsten. Zij doet niets anders dan bedrijven cratie is de dictatuur van de wet.’ In deze laatste opkopen – in de energiesector, maar ook daarbuiten. uitspraak klinkt onmiskenbaar de echo door van het Buitenlandse economische commentatoren wijzen op marxistische dogma van de ‘dictatuur van het prole- de zeer schadelijke gevolgen van dit overheidsgedrag. tariaat’. Daarnaast spreekt men in Kremlinkringen Het betekent dat Poetin op die manier Ruslands ook over Rusland als een ‘soevereine democratie’.10 moderniseringsproces alleen maar blokkeert en zelfs Over Poetins opvolging in 2008 heeft lange tijd terugdraait.13 onduidelijkheid bestaan; volgens sommigen is het Rusland onder Poetin staat voor zeer grote pro- zelfs nu nog niet uitgesloten dat de grondwet in blemen. Allereerst is er de demografische tijdbom. deze niet serieus zal worden genomen en dat Poetin Rusland kampt met een zeer negatieve bevolkings- aanstuurt op een derde termijn. In ieder geval zal het groei (jaarlijks –700.000). Ook is het slecht gesteld Kremlin al het mogelijke doen om het proces van met de volksgezondheid. Vooral de sterfte onder zijn opvolging maximaal te beheersen en te sturen.11 mannen is dramatisch als gevolg van drankmisbruik. Poetin zelf heeft al aangegeven dat hij zijn eigen op- Verder vormt de AIDS-problematiek steeds meer volger wil aanwijzen, dit alles met het argument dat een probleem.14 Dan is er de niet afnemende, maar, continuïteit en stabiliteit voor het land het hoogste ondanks Poetins beloften op dit punt, juist groei- goed is. Volgens sommigen is het ook niet uitge- ende corruptie.15 Die hangt overigens samen met het sloten dat Poetin onder de nieuwe president zelf als volgende punt. Er is de laatste jaren sprake van een premier een nieuwe machtsbasis kan creëren. verminderende onafhankelijkheid van de rechterlijke macht. De overheid heeft volledige controle over de Olie- en gaseconomie televisie; voorts zijn er vele door de overheid gecon- De Russische economie wordt volledig gedomi- troleerde bedrijven. Bij de schrijvende pers was tot neerd door olie en gas. Er is weinig waarover Poetin op heden nog wel onafhankelijkheid te vinden.16 zich zo vaak en zo expliciet uitlaat, en de recente De recent ingevoerde wetgeving met betrekking tot crisis omtrent gasleveranties aan de buren laat het buitenlandse NGO’s dreigt hun activiteiten in de belang ervan zien voor Ruslands buitenlandse poli- meeste gevallen vrijwel onmogelijk te maken. De tiek. Rusland wil ook op de Europese aardgasmarkt afhankelijkheid van de rechtspraak en de pers wordt worden toegelaten. De olie- en gasprijzen op de in toenemende mate bekritiseerd in rapporten van wereldmarkt maken dat de Russische staatskas zich internationale NGO’s, mensenrechtenorganisaties, in een onwaarschijnlijk tempo vult met de belasting- monitor-instituten e.d. inkomsten uit de gedeeltelijk gerenationaliseerde energiesector. Rusland heeft inmiddels vrijwel geen Continuïteiten staatsschuld meer. Het Kremlin heeft overigens nog Aan het begin van dit betoog was er sprake van de nauwelijks gestructureerde plannen voor besteding termen continuïteiten en breuken in de geschiedenis. van de miljarden via het in het leven geroepen ont- Het begrip continuïteit houdt rekening met door- wikkelingsfonds. De projecten die tot nu toe hieruit werkingen op de lange of zelfs zeer lange termijn. Er werden gefinancierd, betroffen vaak prestigeprojec- bestaat een samenhang tussen bepaalde geografische ten die heel goed met particuliere financiering be- situaties en culturele tradities. Het feit dat het hui- kostigd hadden kunnen worden, zoals business schools. dige Rusland grofweg gedurende de afgelopen 500 Hier wreekt zich een van de traditionele negatieve jaar ontstaan is als continentale staat tussen Oost tendensen in de Russische overheidspolitiek, waarbij en West, tussen Azië en West-Europa, is dan van de belangen van de bevolking op de tweede plaats belang. De Russische staatkundige traditie waarmee komen: eerst de staat en zijn directe dienaren, dan wij te maken hebben, is op een aantal hoofdkenmer- pas de burger. Op de vraag waarom niet ten min- ken terug te voeren tot de vorming van Moskovië, ste iets van de miljarden kon worden ingezet voor een orthodox, middeleeuws rijk midden in Eurazië,

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 621 Spectator dat zich geleidelijk uitbreidde, naar het oosten de de voltooiing van Peters hervormingen van Rusland leegte van Siberië in tot aan China en de Stille Oce- naar westers voorbeeld zagen. aan, en naar het westen, waar het geconfronteerd Ook in de Russische geschiedenis onder de bolsje- werd met, onder andere, het rooms-katholieke en wieken zijn deze tendensen onmiskenbaar werk- voor Moskovië gevaarlijke Polen. zaam geweest. De ideologie van het communisme Om de gedachten nader te bepalen is de volgende was gebaseerd op de internationaal georiënteerde, vergelijking verhelderend. Terwijl wij ons onder universalistische ideeën van de westerse Verlichting. leiding van Willem van Oranje van de Spaanse Toch laat de geschiedenis zien hoe deze ideologie in overheersing bevrijdden en al doende de moderne de Russische context omgebogen werd tot een natio zeevarende republiek uitvonden, was in het oos- nale, in zichzelf besloten, anti-westerse en achter- ten tsaar Ivan IV, bijgenaamd de Verschrikkelijke dochtige doctrine. De nieuwe leiders kozen ervoor (1530-1584), bezig de oude Russische vorstendom- weer het centrum van het continentale imperium op men definitief bijeen te brengen onder de heerschap- te zoeken. Zij verhuisden, zodra het kon, in 1919 uit pij van Moskovië. Moskovië was politiek gezien een het perifere, internationaal georiënteerde Petersburg, in zichzelf gekeerde, xenofobe, orthodoxe staat, die terug naar Moskou, en wel naar het Kremlin zelf, alles wat niet orthodox of Russisch was wantrouwde waar ook de oorspronkelijke tsarenmacht van Mos- en liefst buiten de deur hield. Tegen die achtergrond kovië had geresideerd. bezien kan de historische betekenis van Peter de Ook nu zijn de oude ambivalenties in het politieke Grote (1672-1725) in de ontwikkeling van Rusland spectrum van Rusland aanwijsbaar, zowel aan de nauwelijks worden overschat. Peters culturele revolu- kant van de huidige machthebbers, als onder de optie naar Westers voorbeeld betekende voor zijn Rus- positionele groeperingen van zeer diverse pluimage. sische onderdanen een onbegrijpelijke transformatie In politieke kringen heersen de laatste jaren weer van het leven in al zijn aspecten. Peter wilde de Rus- duidelijk meer anti-westerse gevoelens. sen dwingen binnen een generatie de middeleeuwen Dit alles wijst op een zeer sterke nationale identi- te verlaten en zich de denkwereld en de cultuur van ficatie van de opeenvolgende heersers en machten in het moderne West-Europa eigen te maken. Dat was Rusland. Deze hebben steeds de legitimatie van hun natuurlijk onmogelijk, en de verwerking van Peters macht gezocht in een groots nationaal verleden. Net impuls, of liever het schokeffect ervan, heeft als als iedere oude cultuur met een imperiaal verleden proces tot nog eeuwen erna voortgeduurd. Aldus ge- kent en cultiveert ook Rusland zijn grote momenten, formuleerd lijkt het erop dat die verwerking mogelijk zijn ‘finest hours’, de ijkpunten van nationale grandeur niet volledig tot stand gekomen is. Er zijn inderdaad en trots. Daar worden in ieder geval onder gerekend: redenen dat te denken. de eenwording van Moskovisch Rusland onder Ivan De Russische geschiedenis sinds Peter de Grote de Verschrikkelijke (hoe conflictueus en bloedig laat steeds weer zien dat de Russen tweeslachtig deze episode ook mag zijn geweest), en verder de staan ten opzichte van westerse culturele voorbeel- overwinningen op Napoleon en op nazi-Duitsland. den. Er werden westerse ideeën overgenomen, en Daartegenover staan ook historische krenkingen vaak ook met enthousiasme, maar dat riep dan ook en dieptepunten: de Tataarse overheersing (1240- weer heftige afwijzende reacties op. Soms nam 1480), de nederlagen in de Krimoorlog (1853-1856), Rusland een westers idee over om het vervolgens in in de Japans-Russische oorlog (1904-1905), in de isolement zo naar zijn hand te zetten, dat het haast Eerste Wereldoorlog, en het einde van de tsaren- onherkenbaar werd.17 Een boeiend voorbeeld hiervan macht (onder de sovjets werd dit laatste natuurlijk zijn de lotgevallen van het marxisme in Rusland. onder de vorige rubriek ondergebracht), en uiteinde- Men zou haast vergeten dat het in West-Europa lijk toch ook de val van het communisme, die leidde ontstaan was. Een ander voorbeeld is het bekende tot het einde van de Sovjetunie. Poetin heeft deze 19de-eeuwse debat tussen enerzijds de ‘slavofielen’, gebeurtenis wel de grootste tragedie van de Russische die voor Rusland een eigen, orthodoxe bestemming geschiedenis in de 20ste eeuw genoemd. De fase van zagen, terug naar de Slavische, Russische culturele het stalinisme vormt een probleem in dit verband. wortels van vóór Peter de Grote, weg van de verder- Volgens vele historici is het stalinisme nog niet ver- felijke invloeden van het egoïstische, materialistische werkt en daarom heeft het nog geen vaste plaats in Westen, en anderzijds de ‘westerlingen’, die liever het collectieve bewustzijn van de Russen.

622 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator De historicus Marshall T. Poe geeft in zijn boek machtsaspiraties en zijn activiteiten als financier van The Russian Moment in History18 een interessante en oppositionele organisaties. De overheid heeft inmid- tegendraadse interpretatie van de Russische politieke dels greep gekregen op in naam private bedrijven in geschiedenis. In zijn visie komt de Russische staats- de energiesector, de kurk waar Ruslands economie macht door de eeuwen heen naar voren als eigenlijk op drijft. Het is deze onduidelijkheid, dit gebrek aan heel effectief en volhardend in het verdedigen van transparantie, waar het Westen Rusland verwijten de belangen van de Russische staat. Hij stelt dat er over maakt, en waaruit ook de bezorgdheid voort- in de geschiedenis van Rusland allerlei momenten komt bij afnemers van het Russische gas als het gaat waren waarop ook andere wegen mogelijk waren om de stabiliteit en betrouwbaarheid van Rusland als geweest dan de autoritaire. Niettemin hebben de partner. achtereenvolgende Russische heersers en heersende Deze bezorgdheid wordt gevoed door de recente klassen eeuwenlang in feite effectief het hoofd weten gascrisis, waarbij Rusland even de kraan dicht- te bieden aan de gevaren die de Russische staat en draaide voor Oekraïne en Georgië, toen deze landen natie in hun voortbestaan bedreigden. Het is dan een in Kremlinogen té westerse koers inzetten. Hier ironisch dat hij ten slotte concludeert dat het na 400 blijkt Rusland terug te vallen op de oude patronen jaar mis is gegaan toen de laatste communistische van regionale machtshandhaving. Aan de andere heersers de Sovjetunie uit elkaar lieten vallen en de kant is er bijvoorbeeld de mening van een hoge staatsleer verdampte. Hij schrijft dat toe aan het feit Gasuniefunctionaris in een recent VPRO-interview. dat zij hun geloof in hun eigen systeem verloren had- Volgens hem heeft Gazprom als partner van de Gas- den. Hij besluit zijn analyse met een buitengewoon unie altijd alle leveranties volgens de letter van het resolute uitspraak die niettemin de aandacht waard contract uitgevoerd. Er heerst grote onduidelijkheid is: ‘Russia is now, for the first time in half a millen- nium, experimenting with a radically new way of doing things. Whether it will succeed in the new, or Opeenvolgende heersers in Rusland zochten de return to the old, only time will tell.’19 legitimatie van hun macht in een Van kwaad tot erger? De buitenlandse druk op Rusland zal blijven, zeker groots nationaal verleden als de tendens tot centralisme en verdere afbraak van de prille democratische structuren blijft voortduren. In de aanloop naar de vergadering van de G8 van dit omtrent het dubbele spel van de Russische overheid jaar (de G7 + Rusland, 15 juli 2006 in Sint Peters- als enerzijds economisch speler en grootaandeelhou- burg), hebben politici en internationale organisaties der op de energiemarkt, en anderzijds als toezicht- de kans te baat genomen Rusland te wijzen op zijn houdende overheid, een overheid die bovendien de officiële beloften om democratie en mensenrech- energiesector onmiskenbaar gebruikt als instrument ten in eigen land te bevorderen, onder andere op 30 voor haar buitenlandse beleid. mei jl. bij monde van René van der Linden, voorzitter van de Parlementaire assemblee van de Raad Soevereine democratie van Europa (Rusland bekleedt sinds medio mei het Bij al deze onduidelijkheden is het wél zonneklaar voorzitterschap). Helaas wijzen allerlei ontwikke- dat Rusland zich niet aan het ontwikkelen is als een lingen sinds de laatste drie jaar vooral in een andere gewone democratie, ondanks Poetins herhaalde ver- richting. De Kremlinbeslissing om, bijvoorbeeld, zekering dat democratisering de enige oplossing voor gouverneurs niet meer direct, lokaal, te laten kiezen Rusland is. Zelf gebruiken Poetin en mensen uit zijn was een duidelijk signaal in die richting. De manier omgeving de merkwaardige term ‘soevereine demo- waarop de renationalisatie van de energiesector cratie’ om Ruslands eigen staatkundige ontwikke- werd uitgevoerd ten koste van de oligarchen en ten ling te karakteriseren. Het lijkt waarschijnlijk dat gunste van de overheid wijst in dezelfde richting. Rusland ook niet gauw democratisch zal worden, in Dat iemand als Chodorkovskij op beschuldiging van de zin van de meeste westerse opvattingen daarover. belastingfraude voor acht jaar gevangen is gezet, Rusland werd, en wordt, geregeerd op een autoritaire had eigenlijk te maken met zijn concrete politieke manier, waarbij de overheid en haar dienaren niet

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 623 Spectator gewend zijn verantwoording af te leggen voor het temin kiezen de Russen kennelijk in meerderheid beleid. Principes als transparantie, verantwoording voor stabiliteit en continuïteit en vinden ze dat een en verslaglegging raken in deze praktijk gemakkelijk organisatie als Eén Rusland dan toch ‘op de winkel op de achtergrond. De reacties op de ‘oranje revo- past’, in ieder geval voor het moment. lutie’ in Oekraïne en de ‘rozenrevolutie’ in Georgië lieten zien hoe deze overheid haar eigen soevereini- Ondanks alles teit opvatte ten opzichte van staten die eerder deel De Russen hebben het recht trots te zijn op hun uitmaakten van de Sovjetunie en die nu in het Russi- land, cultuur en geschiedenis. Naast ontegen sche spraakgebruik als het ‘nabije buitenland’ worden zeggelijk duistere en uiterst tragische perioden, aangeduid. De ontwikkelingen in deze voormalige tragisch omdat zij die in zekere zin ook over zich sovjetrepublieken werden als bedreigend ervaren. zelf hebben afgeroepen, zoals het stalinisme, is er evengoed veel in de cultuur en geschiedenis van Politieke cultuur Rusland waarvoor de Russen terecht op het respect Wat is de mening van de Russische burger over de van de buitenwereld mogen rekenen. Daarbij past huidige toestand van zijn land? Veel hangt er van de constatering dat in de houding van ‘het Westen’ af met wie men praat, met oude of jonge mensen; vaak impliciet de verwachting meespeelt dat het nu met inwoners van Moskou, Petersburg of een andere echt ‘allemaal anders zal gaan’ met Rusland, en wel grote stad; mensen met werk, of met mensen die het volgens westers patroon, en dus beter, dat na de grote ongeluk hebben te leven in de vergeten uitzichtloos- omwentelingen en onzekerheden van de afgelopen heid van de Russische provincie. Maar er kunnen 15 tot 20 jaar de Russische geschiedenis ineens géén een paar opmerkingen gemaakt worden. Ten eerste: continuïteiten meer zou kennen, of eigenlijk: zou Poetin geniet nog steeds populariteit onder het Rus- mogen kennen. Deze geschiedenis als geheel zou sische volk. Ten tweede: de grote meerderheid van de dan eigenlijk als afgelopen en afgesloten beschouwd Russen is niet in politiek geïnteresseerd. Ten derde: moeten worden, omdat Rusland nu het pad van de Russen zijn altijd gewend geweest hun overheid liberaal-kapitalistische democratische rechtsstaten principieel te wantrouwen. Dit belette hen overigens zou hebben betreden. niet in grote meerderheid een autoritair leiderschap Hiervoor was sprake van de clichévoorstellingen als onvermijdelijk en als noodzakelijk te beschouwen. en projecties omtrent Rusland, zoals die in het Tweederde van de Russen leeft in armoede, maar Westen bestaan en ook in de pers tot uiting komen. bevolkingsonderzoek laat zien dat zij in meerder- In gesprekken met vrienden en collega’s in Rusland, heid toch optimistisch zijn over hun situatie en hun vooral jongere, merkt men tegenwoordig dat juist toekomst. Tegelijkertijd is er de laatste jaren meer dergelijke vanzelfsprekende projecties vaak als kren- dan ooit sprake van protesten, demonstraties en sta- kend of neerbuigend worden ervaren. Dat gevoel kingen tegen allerlei overheidsmaatregelen. Volgens heeft dan niet te maken met een kritiekloze visie sommigen is dat juist een teken van vooruitgang: op Rusland en de Russische geschiedenis – integen- deze mensen hebben het gevoel dat het beter gaat en deel – maar wél met een gevoel van eigenwaarde en zij willen méér. met de behoefte dingen te zien die, ondanks alle De bestaande oppositiepartijen zijn kennelijk niet mogelijke kritiek, wél goed zijn en wél goed gaan in in staat deze gevoelens politiek te kanaliseren. Zij Rusland, en vooral ook met het gevoel dat Rusland zijn verdeeld en hebben vaak niet meer te bieden dan het recht heeft op een eigen ontwikkeling. Er is wrok of nostalgie naar de dagen van de Sovjetunie, sprake van zeer aanzienlijke economische groei (ook of zij propageren abstracte vormen van liberalisme al deelt niet iedereen daar nog in), en niet alle winst waarin de burgers zich niet herkennen of waarin zij uit bedrijven vloeit meer naar buitenlandse rekenin- alleen onduidelijkheid, stuurloosheid en risico’s zien. gen, zoals in de jaren ’90. Er is een nieuwe generatie Daar komt bij dat deze partijen worden tegenge- in opkomst waarvoor de moeilijke momenten uit het werkt door de overheid, die haar eigen organisaties verleden van Rusland ook werkelijk verleden zijn, in de media bevoordeelt. De regeringspartij Eén een generatie die niet beladen is met de voorstel- Rusland is kleurloos en opportunistisch. Het is een lingen, conflicten en frustraties van de ouderen, en programmaloze, van boven opgezette en gestuurde die ook anders tegen de buitenwereld aankijkt. Er is organisatie, waar geen inspiratie van uitgaat. Niet- hoop op de ontwikkeling van een nieuwe generatie,

624 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator een middenklasse als drager van wat men wel ‘civil 13 Bijv. Greg Walters, ‘Russia Rapped for State Bungling’, in: The society’ noemt. Moscow Times, 29 september 2005, blz. 1; Anders Aslund, ‘The Rusland zal ‘ons’ ongetwijfeld op allerlei manieren Folly of Renationalisation’, in: The Moscow Times, 23 mei 2006, blijven verrassen, en ook confronteren of provoceren, blz. 10. en het zal zijn energietroeven ongetwijfeld maximaal 14 Bijv. Yulia Latynina, ‘Raising Birthrates or Ratings?’, in: The proberen uit te spelen in de wereldeconomie en in de Moscow Times, 17 mei 2006, blz. 10. internationale politieke arena. Maar wij zullen met 15 Bijv. Brock Horowitz, ‘Serving as a Role Model Against Cor- dit Rusland ook te maken kunnen krijgen op manie- ruption’, in: The Moscow Times, 17 mei 2006, blz. 10. ren die ons zullen dwingen onze clichés en reflexma- 16 Begin september 2006 is een van de laatste onafhankelijke tige opvattingen eens tegen het licht te houden. En kranten in Rusland, Kommersant, door de anti-Kremlin- aangezien wij Europeanen – dus ook wij Nederlan- gezinde oligarch-eigenaar Berezovskij verkocht en daardoor in ders – en de Russen in de toekomst steeds duidelijker het krachtenveld van het Kremlin geraakt. Het valt te bezien ‘continentdelers’ zullen zijn, lijkt het onvermijdelijk, wat dit gaat betekennen voor de redactionele onafhankelijkheid en ook verstandig, dat wij uitdrukkelijk onze eigen van deze ‘kwaliteitskrant’. relaties met Rusland zullen bepalen, en ook dat wij 17 Zie Boris Groys, Die Erfindung Russlands, München: Hanser ons in deze zaken onafhankelijker van de Verenigde Verlag, 1994. Staten zullen gaan opstellen. 18 Marshall T. Poe, The Russian Moment in History, Princeton/ Oxford: Princeton University Press, 2003. Noten 19 Ibid., blz. 104. 1 ‘Krivaja doroga demokratii’, in: Kommersant, No. 166, 7 september 2006. 2 Ibid. Prof.dr J.J. van Baak is hoogleraar Slavische taal- en letterkunde 3 Poetin werd voor zijn eerste termijn als president beëdigd op aan de Rijksuniversiteit Groningen. 7 maart 2000, en herkozen op 16 maart 2004. 4 Bijv. Niall Ferguson (‘Poetin voert Rusland niet naar de democratie, maar naar het fascisme’); en André W. M. Gerrits (‘Als Rusland al een dreiging is, dan door zijn zwakte’), beide artikelen in: NRC Handelsblad, 13 februari 2005, blz. 15. 5 Zie noot 1. 6 Bijv. Robert Cottrell, ‘The Emperor Putin’, in: The New York Review of Books, 10 februari 2005, blz. 19-22. 7 Bijv. Oksana Yablokova, ‘Party of Life, Rodina, Pensioners Merge’, in: The Moscow Times, 30 augustus 2006, blz. 3. 8 Bijv. Francesca Mereu, ‘Youth Groups Say It’s Time to Oppose Putin’, in: The Moscow Times, 25 februari 2005, blz. 1. 9 Bijv. www.lenta.ru, 13 september 2004. 10 Bijv. Vladimir Ryzhkov, ‘Sovereign Democracy and the Usur- per State’, in: The Moscow Times, 16 augustus 2005, blz. 10; of: Rusnet.nl (Vladimir Poetin). 11 Bijv. Roland Nash, ‘Charm and Consumerism Work Wonders’, in: The Moscow Times, 16 augustus 2005, blz. 10. 12 Vladimir Milov, directeur van het Instituut voor Energiepoli- tiek, beargumenteert overigens in zijn artikel ‘Anatomy of an Error’ (in: Kommersant, 7 september 2006) dat de populaire verwachtingen ten aanzien van Rusland als ‘Energiesuper- macht’ niet alleen een gevaarlijke illusie vormen, maar ook buitengewoon schadelijk zijn voor een gezonde ontwikkeling van de energiesector en van de Russische economie als geheel.

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 625 Spectator Thomas von der Dunk

Tweede Koude Oorlog in aantocht Het nieuwe Rusland als oud probleem

In de schaduw van de botsing met de fundamenta- indertijd. Nu wordt niet meer steeds het gedrag van listische islam, zoals die thans als de grote uitdaging Teheran beoordeeld aan de hand van de vraag: komt voor het Westen wordt beleefd, dreigt de aandacht dit misschien Moskou ten goede, maar omgekeerd voor andere tegenstellingen te verslappen, zoals die het gedrag van Moskou steeds beoordeeld aan de met Rusland. Sinds 2001 wordt zeker in Amerika hand van de vraag of dit misschien Teheran ten alles tegen de achtergrond van Al-Qaeda gezien. Elk goede komt. conflict wordt in beginsel langs dezelfde meetlat ge- Hoe opvallend was niet het plotselinge stilzwij- legd, en ‘wie dan niet voor ons is, is tegen ons’. gen van Amerika en Europa over de slachting die Het is een vorm van zwart-witdenken die herin- Rusland onder de Tsjetsjenen aanrichtte, omdat nert aan de Koude Oorlog, toen Washington en Washington de vliegvelden van Poetins Centraal- Moskou ook trachtten allerlei regionale problemen, Aziatische vazalstaten voor de aanval op Afghani- die oorspronkelijk niets met hun onderlinge rivaliteit stan nodig had, en de EU zijn olie en gas? Bush keek hadden uit te staan, in het keurslijf van hun eigen de nieuwe tsaar diep in de ogen en wist dat hij aan controverse te wringen. De hele dekolonisatieproble- de goede kant stond, Schröder betitelde hem als een matiek in Afrika en Azië werd na 1945 al snel in dit ‘oprecht democraat’. Op een handige manier wist licht gezien en mishandeld, van Soekarno en Nasser Poetin het zó te brengen, dat zijn brute overheersing tot Zuid-Afrika en Vietnam. Hetzelfde gold voor de van de Kaukasus een noodzakelijk deel uitmaakte moeizame modernisering van Latijns-Amerika en van de strijd tegen het internationale terrorisme, de daarmee verbonden voortdurende afwisseling van zoals ook Sharon zijn territoriale roofpolitiek in Pa- democratie en dictatuur. Een laatste relict daarvan lestina gedoogd wist te krijgen, door Arafat als het vormt de Amerikaanse obsessie met het verkalkte alter ego van Saddam Hoessein af te schilderen. Cuba van Castro. Zoals indertijd Nasser en Soekarno te weinig op Zo was voor beide supermogendheden de steun hun eigen merites werden beoordeeld, zo gaat dat aan halve en hele autocraten in bijvoorbeeld de thans ook voor Poetin op. Daarbij speelt ongetwij- Arabische wereld niet afhankelijk van de vraag of zij feld de nog steeds niet geheel verdwenen illusie goede communisten c.q. goede democraten waren, een rol dat van Rusland binnenkort een fatsoenlijk maar van hun gewilligheid als pion in het mondiale Europees land gemaakt kan worden. Een illusie die, schaakspel te dienen. Daarvoor betalen speciaal de eveneens met het geostrategische oog op de nieuwe Amerikanen, wegzinkend in hun vérgaand zelfge- vijand in het Midden-Oosten, ook nog steeds ten schapen Irakese en Afghaanse moerassen, thans een opzichte van het op essentiële punten even moeilijk hoge prijs. Zij bestrijden hier immers deels eigen- hervormbare Turkije bestaat, ook al lijkt daar, gezien handig geschapen Monsters van Frankenstein, die de komende en nu inmiddels toch echt bijna onaf- ooit heel nuttig leken. Men denke aan de Taliban, wendbaar geworden clash over Cyprus en menige an- het eindproduct van radicaal-islamitische bewe- dere kwestie, voor de uitbreidingsgelovigen het uur gingen wier verzet tegen de Russische bezetting van de ontnuchtering wel eindelijk aan te breken. En na 1980 op alle steun mocht rekenen, omdat zij zo net als Ankara vele jaren deed, poogt ook Moskou prettig fanatiek een prijzenswaardige doodsverach- die illusie, die stoelt op een westerse verwarring van ting ten toon spreidden. Wel, dat weten ze inmiddels wenselijkheid met werkelijkheid, behendig te voeden rondom Ground Zero ook. door op gezette tijden – wanneer na een moord op Van deze nieuwe Koude Oorlog tegen de funda- een kritisch journalist in Europa weer even enig mentalistische islam, die – net als de vorige – wel de- wantrouwen de kop opsteekt – op mooie nieuwe gelijk haar hete strijdtonelen kent, is de ‘echte’ Koude wetten te wijzen die aan een handboek van Mon- Oorlog in zekere zin het slachtoffer geworden. Want tesquieu lijken ontleend, maar in feite de diepe kloof opnieuw dreigt Washington met zijn eendimen tussen papieren perfectie en barse realiteit moeten sionale kijk op de wereld dezelfde fout te maken als helpen verdoezelen.

626 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Thomas von der Dunk

Wat Rusland betreft, zou de tijd voor ontnuchte- schuwing, gezien de vele onverbeterlijke optimisten ring nu toch echt eveneens wel nakende moeten zijn die opnieuw twee landen hebben toegelaten die nog – en daarmee de tijd voor conclusies. De belang- niet aan de eisen voldoen, maar die men daartoe rijkste is dat Rusland politiek niet op weg is naar verwacht te kunnen dwingen. De vrees voor ruzie Europa, maar er zich steeds verder van verwijdert. maakt vrijwel elke instantie in Brussel tandeloos ten De chaos van de Jeltsinjaren heeft alles wat met opzichte van kwaadwillenden die andere prioriteiten democratie en markteconomie te maken heeft, voor dan een pluim van Amnesty International stellen – en veel Russen suspect gemaakt: beide begrippen staan die kwaadwillenden weten dat. er niet voor welvaart, maar voor verarming – en ook voor een vorm van schaamteloze zelfverrijking Moskouse lessen van een kleine club ex-apparatsjiks die zich over de Zeker, Moskou is sinds het aantreden van Poetin geprivatiseerde energiebedrijven met een gretig- bezig te proberen op alle terreinen zijn oude positie heid hebben ontfermd, waarbij het gegraai van hun terug te winnen, hoe moeilijk dat ook is, gezien de soortgenoten bij Nuon en Essent als onbeduidend sinds het uiteenvallen van de Sovjetunie sterk ver- kruimelwerk knullig afsteekt. zwakte machtsbasis. Van de periode-Jeltsin hebben Van de volkswoede daaromtrent heeft Poetin de huidige machthebbers drie dingen geleerd. Ten behendig gebruik gemaakt om deze oligarchen, op eerste dat democratie en markteconomie het enorme grond van hun economische macht de gevaarlijkste risico van verlies aan controle meebrengen, wat al potentiële rivalen van het Kremlin, onder het mom snel in ‘chaotische’ toestanden resulteert. Ten tweede van de introductie van ‘de dictatuur van de wet’ dat daarmee het land opengelegd wordt voor bui- onschadelijk te maken. Daarbij wint de dictatuur het tenlandse krachten, die door hun grotere efficiëntie alleen steeds meer van de wet. Niet toevallig is een en betere organisatie snel aan binnenlandse invloed oud-KGB-man president en wint de oude KGB- kunnen winnen, wat ook de internationale bewe- kliek daarmee gestaag aan invloed terug. Om het be- gingsvrijheid van het Kremlin op termijn beperkt. kende woord van de Franse revolutionair Mirabeau En ten derde dat die buitenlandse krachten, ondanks over de verhouding tussen Pruisen en zijn leger te alle mooie woorden over vrijheid, in de praktijk parafraseren: Rusland is geen staat die een geheime niet schromen van hun nieuwverworven machtspo- dienst bezit, maar een geheime dienst die een staat sitie ongeremd ten eigen nutte gebruik te maken. bezit. In Poetins ogen heeft het vertrouwen dat Jeltsin, Kortom: de hoop van 1989 dat Rusland een deen zeker Gorbatsjov, in het Westen stelde, zich als mocratisch land wordt, is vervlogen. Daarmee is ook uiterst naïef bewezen: Rusland was daarmee aan zijn het ideaal van Gorbatsjov, als zou er straks in het rivalen uitgeleverd. Deze vanuit Kremlin-perspectief ‘Europese Huis’ voor Rusland plaats zijn, een fata geenszins onlogische interpretatie verklaart de toe- morgana gebleken. Op die verkeerde voorstelling nemende afsluiting van Rusland voor buitenlandse van zaken zijn in de jaren negentig de nodige foute bemoeienis, zoals blijkt uit de verbeten strijd tegen beslissingen gebaseerd, zoals Ruslands toelating tot de oncontroleerbare NGO’s. de Raad van Europa. Het gegeven dat daarvan thans In het verlengde daarvan heeft Moskou nog één, een land voorzitter is dat zich op dermate grove uit machtspolitiek zeer relevante, ervaring opgedaan. schaal aan mensenrechtenschendingen schuldig In de algemene hosannastemming van 1989 leken maakt, heeft deze instantie definitief van elk moreel NAVO en Warschaupact beide hun langste tijd te gezag beroofd. Er is indertijd voor overijlde toelating hebben gehad. Het Warschaupact verdween inder- gewaarschuwd, maar men wilde Moskou toen vooral daad al spoedig, maar de NAVO bleef en werd zelfs niet teleurstellen, en hoopte dat opname beschavend met ex-satellieten plus ex-deelstaten van de gewe- zou werken. zen Sovjetunie uitgebreid – ongetwijfeld een uiterst Nu dat een volstrekte misvatting is gebleken, onaangename verrassing voor het Kremlin, dat er omdat Moskou altijd zijn machtsbelangen zal laten aanvankelijk op gerekend lijkt te hebben dat de eigen prevaleren, durft niemand de stap te nemen die vol- goodwill ten opzichte van het zelfbeschikkingsrecht gens de eigen normen allang genomen had moeten van de Polen en Balten door de tegenpartij met grote worden: namelijk de schorsing van Rusland als lid. terughoudendheid zou worden beloond. In plaats Dit behelst ook voor de Europese Unie een waarvan de Oost-West-wereldvrede die in zicht leek en

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 627 Spectator Gorbatsjov bewoog de Oost-Europese desertie te politiek van het Kremlin toen evenzeer – zo niet tolereren, was het eindresultaat dat Amerika zonder meer – voedde als het geloof in de eigen maatschap- één gelost schot tot diep in Moskous voormalige pelijke heilsleer, is daarentegen niet veranderd. invloedssfeer was doorgedrongen. Hoezeer dit in Gezien de daarmee samenhangende eigen interna- westerse ogen ook allemaal de stabiliteit diende, en tionale Russische agenda zou het uiterst kortzichtig bovendien op basis van democratisch zelfbeschik- zijn de Russische gedragingen alleen maar aan de kingsrecht gebeurde en dus legitiem was: in Moskou hand van het islamprobleem te meten. Een essentieel hanteert men vanouds andere legitimiteitscriteria, kenmerk van de huidige gecompliceerde constellatie en beoordeelde men het resultaat als het product van na 1989, en ook na 2001, is dat er niet één hoofdte- onder een valse dekmantel uitgevoerde ordinaire genstelling meer is – zo dat idee niet ook al voordien machtspolitiek. Dat is, gezien het Russische wereld- op zeer selectieve perceptie van de complexe werke- beeld, ook niet onlogisch, want zoals de waard is lijkheid berustte – maar er méér mondiale tegenstel- vertrouwt hij zijn gasten, en het optreden van hoofd- lingen zijn, die zich op zeer ingewikkelde wijze tot gast Bush in het Midden-Oosten heeft dat wantrou- elkaar verhouden. Alles op één kaart zetten, waar- wen van Rusland ongetwijfeld nog extra versterkt. toe de Amerikanen in hun 11-september-hysterie neigen, zal ons nog voor onaangename verrassingen Oude geopolitiek keert weerom plaatsen. Rusland mag dan economisch veel zwakker Een en ander verklaart tevens Poetins opstelling zijn dan Amerika en Europa, het kan het ons, door inzake Wit-Rusland, Oekraïne, Georgië en indertijd strategische uitbuiting van een alom verbreid anti- Servië: niet nog méér terreinverlies. Het verklaart westers sentiment vanwege Amerikaanse arrogantie, ook zijn houding in de kwestie-Iran. Hoezeer het nog knap lastig maken. In dat opzicht is het Westen er, ondanks zijn economische overwicht, namelijk niet op vooruitgegaan. Rusland is niet op weg naar Europa, maar verwijdert De interne cohesie staat zwaar onder druk als gevolg van een gaandeweg mentaal uiteengroeien van Eu- zich er juist steeds verder van ropa en Amerika, dat het minder gemakkelijk maakt dan vroeger om één lijn te trekken: alleen aan de directe oostgrens van de EU lukt dat nog wel, gezien eveneens in Russisch belang is dat dit land niet over de eendracht tijdens de Oranjerevolutie in Oekraïne. kernwapens beschikt, Rusland wil zijn eigen positie Verdere oostwaartse uitbreiding van de Europese markeren: goede relaties met Teheran geven dan een Unie kan weliswaar nieuwe bondgenoten binnenhalen, mooie gelegenheid een bres in de alomtegenwoordig- maar daarmee tevens de wrevel van een zich steeds heid van de Amerikanen te slaan. Met sympathie meer buitengesloten voelend Rusland oproepen, en voor de religieuze idealen van president Ahmadine- bovendien – misschien nog riskanter – de interne jad heeft dat weinig van doen, met geopolitiek des cohesie van de EU verzwakken, omdat de toetreding te meer. De meegaandheid onder Jeltsin ten aanzien van geostrategisch belangrijk geachte landen als Oe- van westerse wensen heeft het Kremlin te weinig kraïne en Turkije bij de Europese bevolking op grote opgeleverd, dus zoekt het naar alternatieven. Om die afkeer stuit. Het ‘Nee’ bij het Grondwetsreferendum reden poogt Moskou ook de banden met Peking aan was een teken aan de wand. te halen, ofschoon dat gezien de scheve demografi- En buiten Europa? China en India opereren steeds sche verhoudingen en de economische opkomst van zelfbewuster, en ook een land als Indonesië laat zich China versus de economische stagnatie van Rus- door niemand de les meer lezen. Washington heeft land niet geheel zonder risico is. Elders in de wereld onder Bush voorts vrijwel heel Latijns-Amerika van poogt Moskou eveneens weer voet aan de grond te zich vervreemd; de forse verschuiving naar links lijkt krijgen, door opponenten van de Verenigde Staten te er, bij alle variatie in radicaliteit, een structureel en ondersteunen – zie Latijns-Amerika. deels duidelijk anti-Amerikaans karakter te bezitten. Kortom: de ‘oude’ Koude Oorlog mag dan met De verhouding met de Arabische wereld is rampza- de ondergang van het communisme en de daaraan lig verstoord door de invasie in Irak en de verblinde inherente ideologische scherpte verdwenen zijn, de steun voor Israël, met als gevolg dat elk (toekomstig) geopolitieke positie van Rusland, die de buitenlandse democratisch gekozen Arabisch bewind op anti-

628 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator westerse leest zal zijn geschoeid, omdat men zich het ropa internationaal geïsoleerd komen te staan. Het tegendeel electoraal niet veroorloven kan. Terwijl het probleem is alleen dat het Europa ontbreekt aan de koesteren van de traditionele autoritaire bondgeno- moed en de eendracht Amerika hierop ultimatief aan ten in het Midden-Oosten de geloofwaardigheid als te spreken, en Amerika aan de wil om daarnaar te heraut van vrijheid en democratie ondermijnt. Het luisteren. En bij dat gebrek aan Europese moed en herstel van de door Bush aangebrachte schade vergt eendracht speelt ook de Nederlandse regering, door hier minstens een generatie. Voor Rusland en China, indertijd onder aanvoering van Balkenende en De met hun distantie tot de Amerikaanse koers, bestaan Hoop Scheffer met voorbijgaan van de Verenigde hier allerhande kansen om – mede vanwege de olie Naties schaapachtig achter Bush aan Irak te zijn bin- zeer profijtelijke – banden aan te knopen. nengewandeld, een weinig verheffende dissidente rol. Daarmee is ook aangegeven waar de lange-termijn oplossing gezocht moet worden, om te vermijden dat Amerika en het daaraan half vastgekitte Eu- Dr Thomas von der Dunk is cultuurhistoricus.

NIEUWE CLINGENDAEL EUROPEAN STUDIES PROGRAMME PUBLICATIE

Over verkiezingen, politisering en het Nederlands Europa-beleid

door P. van Grinsven, M. van Keulen en J. Rood, 34 p., Prijs: e 7,50

Op 1 juni 2005 stemde een grote meerderheid van de Die verkiezingen zijn een goed ijkmoment om vast te Nederlandse kiezers tegen de Europese grondwet. In stellen in hoeverre Europa een gepolitiseerd thema is. reactie daarop ging politiek Den Haag in bezinning. In Worden burgers met heldere keuzen geconfronteerd? Wat bezinning op de vraag wat de verwerping van dit verdrag zeggen de campagnes over de werkelijke mogelijkheden betekende voor het Nederlands Europa-beleid. Was een tot politisering van dit thema? Is politisering hoe dan aanpassing daarvan noodzakelijk? Diende Nederland ook mogelijk? Èn wat betekent de afgelopen periode zich anders op te stellen in de Unie, wellicht minder voor het Nederlands Europa-beleid; een beleid dat na de pro-Europees? Dwong het nee tot een andere manier verkiezingen door een nieuw kabinet zal moeten worden van omgang door de nationale politiek met Europa? Één uitgedragen? Welke zijn de marges en mogelijkheden voor conclusie die getrokken is, is dat een sterkere politisering dit kabinet, zowel Europees als nationaal? Deze vragen van de nationale besluitvorming over Europa gewenst worden in deze CESP-publicatie besproken. en noodzakelijk is. Burgers moeten beter geïnformeerd worden en met heldere keuzen worden geconfronteerd. De auteurs zijn verbonden aan het Clingendael European Dat veronderstelt een actievere bemoeienis vanuit de Studies Programme. politiek. Ten tweede, Europese integratie is nog steeds in het Nederlands belang, maar met mate en op onderdelen Informatie en/of bestellingen via het secretariaat minder snel. Ziehier, kort samengevat, de stand van zaken Clingendael European Studies Programme van het aan de vooravond van de verkiezingen van 22 november. Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael, tel. 070-3746622, e-mail: [email protected]

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 629 Spectator Hans Renner

Een kwart eeuw Tsjechisch-Russische betrekkingen

Gustáv Husák en andere geestverwanten van wij- In het verleden berokkende Rusland menig volk en ver- len Brezjnev zagen in de sovjethervormingen terecht volgens de hele wereld veel leed doordat Rusland nooit een bedreiging voor de eigen machtspositie. Uit precies wist waar het begint en waar het eindigt. zelfbehoud creëerden zij afstand tot Gorbatsjov en Václav Havel1 zijn hervormingsgezinde kring en werkten hem waar mogelijk tegen. Tevergeefs. Tijdens de kortstondige Het verleden mag geen belemmering vormen voor de uit- democratische revolutie in november 1989 werden zij breiding van betrekkingen met het Rusland van heden. weggevaagd. Juist door hun anti-Gorbatsjov-gedrag Václav Klaus2 gaven deze trouwe aanhangers van de Sovjetunie de eerste aanzet tot een complete losmaking van Tsje- choslowakije. De Val van de Muur in november 1989 en de daarop volgende Fluwelen Revolutie betekenden voor de Tsjechische dissidenten in het Kremlin Tsjechen en Slowaken het einde van ruim veertig Toen de nieuwe democratische leiders, met de voorjaar communistische onderdrukking. Het was een malige dissidente schrijver Václav Havel als president periode van sovjetoverheersing. Van een zelfstan- aan het hoofd, in december 1989 de macht overna- dige Tsjechoslowaakse binnenlandse of buitenlandse men, verkeerde Tsjechoslowakije ten opzichte van politiek was geen sprake. Het neerslaan in augustus de Sovjetunie nog steeds in een afhankelijke positie, 1968 van de hervormingen van de Praagse Lente treffend omschreven als ‘een sovjetsatelliet’, maar van Alexander Dubček door de strijdkrachten van dan ‘halfsoeverein’.3 Havel en de zijnen wilden hun de Sovjetunie en haar socialistische bondgenoten, land ‘terug naar Europa’ voeren. Met andere woor- maakte pijnlijk duidelijk wie het in Tsjechoslowakije den, hun Tsjechoslowakije zo snel mogelijk van de voor het zeggen had. sovjetinvloedssfeer losrukken en aansluiting bij het Op Tsjechoslowaaks grondgebied werd een 75.000 Westen bewerkstelligen. man sterke sovjettroepenmacht gestationeerd. Het Hoezeer de voormalige dissidenten rondom Havel in gareel gebrachte Tsjechoslowakije, met een aan de de Sovjetunie wantrouwden en hoe improviserend Sovjetunie loyale en van het Kremlin afhankelijke zij in de eerste maanden van de democratie aan het partijen staatsleiding, gold voor Leonid Brezjnev en werk gingen, onthult Havel in zijn jongste boek, zijn beide bejaarde opvolgers als een model-broeder- waarin hij zijn eerste bezoek als Tsjechoslowaakse land. De overgrote meerderheid van de Tsjechische president aan Moskou in februari 1990 beschrijft: ‘In en Slowaakse bevolking ervoer deze sovjetdominan- het vliegtuig overlegden wij hoe wij zouden kunnen tie van het openbare leven als Russische dominantie. ontkomen aan de ondertekening van het traditionele De Russen (in de volksmond denigrerend Rusáci vriendschapsverdrag. Verlenging zou onze positie genoemd) waren de bezetters, onderdrukkers, vrij- als vazalstaat weer voor jaren vastleggen. De Sovjets heidsrovers. Zij werden vrijwel algemeen veracht en beschouwden de ondertekeningsceremonie van het zelfs gehaat. vriendschapsverdrag als een automatisme. Zij vroe- Met de komst van Michaïl Gorbatsjov als secre- gen ons niet eens of wij het überhaupt wensten.’4 taris-generaal van de Communistische Partij van de President Havel kwam onderweg tussen Praag en Sovjetunie in 1985 verdwenen deze gevoelens niet. Moskou met het voorstel in plaats van het vriend- De Rus Gorbatsjov, in het Westen al spoedig op schapsverdrag een verklaring te ondertekenen waarin handen gedragen, werd gewantrouwd. Niet alleen de Sovjets zouden erkennen dat de Sovjetunie en door de sceptisch ingestelde bevolking, maar tevens Tsjechoslowakije ‘twee gelijkgerechtigde staten’ wa- – en dat was nieuw – door de Praagse kameraden- ren. In allerhaast hebben hij, zijn minister van bui- partijleiders, die van zijn perestrojka en glasnost niets tenlandse zaken en voormalige medegevangene Jirí moesten hebben. Dienstbier, en enkele anderen toen een ontwerptekst

630 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Hans Renner

geschreven, deze nog vóór de landing van het toestel en hiermee op 1 januari 1993 een einde aan de geza- in Moskou in het Russisch vertaald en afgespro- menlijke staat van Tsjechen en Slowaken. ken te proberen de tekst bij Gorbatsjov ter sprake te Vanuit geopolitiek oogpunt bezien betekenden brengen. het uiteenvallen van de Sovjetunie en de Tsjecho- Gastheer Gorbatsjov gedroeg zich vriendelijk en Slowaakse scheiding voor Tsjechië een aanzienlijke voorkomend. Er gebeurde iets waarop Havel niet winst. Vóór 1989 grensde Tsjechoslowakije nog aan had gerekend: ‘De grootste verrassing kwam toen de Sovjetunie, met als gevolg aanhoudende inmen- ik de snel in het Russisch vertaalde verklaring die ging in Tsjechoslowaakse aangelegenheden. Of, zoals wij in het vliegtuig in elkaar hadden gezet, uit mijn premier Alexej Kosygin het in 1968 tegenover een zak haalde en [aan Gorbatsjov, H.R.] overhandigde. verbouwereerde Dubček stelde: vasja granitsa eto nasja Zonder een woord van commentaar ging hij akkoord granitsa (jullie grens is onze grens).7 In 1991 kwam en gaf hij opdracht er feestelijke afdrukken van te Oekraïne tussen Tsjechoslowakije en Rusland te lig- maken en ter ondertekening klaar te leggen, in de- gen en vanaf 1993, na de Slowaakse zelfstandigheid, zelfde Katerina-zaal waar een geheel ander docu- had Tsjechië geen gezamenlijke grens meer met voor- ment reeds op ons lag te wachten.’5 malig sovjetgrondgebied. Zelfs wanneer in het ergste geval Rusland naar een autoritair regime met impe- Volledige soevereiniteit riale neigingen zou afglijden, zou Tsjechië – anders Om volledige soevereiniteit van de Tsjechoslowaakse dan bijvoorbeeld de drie Baltische staten – niet direct staat te bewerkstelligen, stelde het nieuwe bewind worden bedreigd. zich drie veranderingen ten doel. Alle drie hadden te maken met de relatie tot de Sovjetunie. De sinds Koele betrekkingen 1968 in Tsjechoslowakije gelegerde sovjettroepen De betrekkingen tussen beide landen konden het best dienden zo spoedig mogelijk het land te verlaten. worden omschreven als ‘gereserveerd en koel’. Tsjechië Voorts moest het Warschaupact worden ontmanteld, had er geen behoefte aan de relatie tot het Rusland aangezien deze militaire organisatie het meest effec- van Boris Jeltsin te intensiveren. Alle aandacht van tieve overheersingsmiddel van de Sovjetunie in het Oostblok vormde. Ten slotte wilde Tsjechoslowakije de Raad voor Wederzijdse Economische Hulp (de In de Tsjechische verhouding tot Rusland voeren COMECON) ontbinden, een economisch samen- werkingsverband van de landen binnen de sovjetin- scepticisme en kritiek de boventoon vloedssfeer dat door de Sovjets gedomineerd werd en voor Tsjechoslowakije bijzonder nadelig was. De Tsjechoslowaakse kansen op succes in de de republiek ging uit naar een snelle integratie in onderhandelingen met de Sovjetunie waren des te de westerse structuren, te beginnen met de algehele groter, omdat de buurlanden Polen en Hongarije, die heroriëntatie op de westerse markten. De post-sovjet- ook sovjettroepen op hun grondgebied herbergden, markt was voor de Tsjechen – met uitzondering van dezelfde doelstellingen hadden. Bovendien bestond de import van olie en gas uit Rusland – niet interes- vanaf oktober 1990 als gevolg van de Duitse hereni- sant meer, en die zat bovendien vol risico’s. ging de DDR niet meer. Het Oostblok verkeerde in In de Tsjechische politiek ten opzichte van Rus- een ver gevorderde staat van ontbinding. In het jaar land na 1993 voerden scepticisme en een kritische 1991 werden de Tsjechoslowaakse doelen bereikt.6 houding de boventoon. De negatieve historische Dit nog vóór de dramatische gebeurtenissen in de ervaring met de Sovjetunie en het sovjetcommu- Sovjetunie: de gijzeling van president Gorbatsjov nisme werd voortaan geprojecteerd op Rusland, waar door vijandelijk gezinde politici op de Krim in het ultra-nationalisme van Vladimir Zjirinovski augustus 1991 en het uiteenvallen van de Sovjetunie gevaarlijk aan invloed won en diverse autoritaire en en het aftreden van Gorbatsjov in december. extremistische groeperingen de kop opstaken. Met De Tsjechische en Slowaakse Federatieve Repu- haar koele houding tot Rusland was de Tsjechische bliek, zoals het democratische Tsjechoslowakije of- Republiek bepaald niet uniek. Dit was een algemene ficieel ging heten, was geen lang leven beschoren. Na trend in de post-communistische Midden-Europese de Fluwelen Revolutie kwam de Fluwelen Scheiding regio. Dit stond in schril contrast tot verscheidene

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 631 Spectator landen van de Europese Unie en tot de Verenigde lijnrecht tegenover elkaar. Bovendien voelde de Staten, die juist verbetering van hun relatie tot Rus- Tsjechische regering er niets voor over deze kwestie land nastreefden en ook bereikten.8 langs de officiële lijnen met Rusland te onderhan- Van zijn kant ondernam Rusland niets om de delen. Er was Tsjechië immers alles aan gelegen Midden-Europese zorgen weg te nemen. Eerder het tegenover Moskou zijn jong verworven soevereiniteit tegendeel. De gewezen wereldmogendheid was wel- te etaleren door de toetreding uitsluitend met de iswaar in omvang en bevolkingsaantal gereduceerd, nieuwe partners te bespreken. In de Tsjechische visie maar zij bleef nog steeds het grootste land op aarde had het Kremlin over het NAVO-lidmaatschap van en een regionale (super)mogendheid van belang. De de republiek niets te vertellen. Russische Federatie leed bovendien aan, zoals het in Het Russische bewind was echter een andere me- Praag heette, ‘aanvallen van grootmachtnostalgie’,9 ning toegedaan. Dit hoewel president Jeltsin tijdens waardoor de Praagse regering destabilisatie in de zijn bezoek aan Praag in augustus 1993 en daarvóór Midden- en Oost-Europese regio vreesde. aan Warschau juist opvallend veel begrip voor de Vooral de zogenaamde Kozyrev-doctrine, ge- standpunten van Tsjechië en Polen aan de dag had noemd naar de Russische minister van buitenlandse gelegd. Zo ondertekende het Russische staatshoofd in zaken Andrej Kozyrev (in het Westen bekend om Warschau een Pools-Russische verklaring waarin uit- zijn liberale en pro-Westerse opstelling), alarmeerde drukkelijk vermeld stond dat toetreding van Polen tot de Midden-Europese hoofdsteden. In een beleids- de NAVO geen bedreiging van de Russische belangen memorandum van begin 1993 bezigde Kozyrev de inhield.13 En in Praag, op de gezamenlijke persconfe- term blizkoje zaroebezjije (het nabije buitenland). Hij rentie met president Havel, verklaarde Jeltsin dat toe- benadrukte dat Rusland strategisch belang had bij treding tot de Noord Atlantische Verdragsorganisatie de regio van de voormalige sovjetrepublieken. Vrijer uitsluitend een zaak van de Tsjechen was.14 geïnterpreteerd: Rusland behield zich het recht voor Amper twee weken later liet het Kremlin in zijn belangen ook buiten het eigen grondgebied, te brieven aan de regeringen van de Verenigde Sta- weten in ‘het nabije buitenland’, te verdedigen.10 ten, Groot-Britannië, Frankrijk en Duitsland echter Deze Groot-Russische retoriek van het bewind- weten een uitbreiding van de NAVO in Midden- en Jeltsin, met tal van dreigende uitspraken van Rus- Oost-Europa als een ‘vijandelijke daad’ te beschou- sische politici, vooral aan het adres van de Baltische wen en daarom te verwerpen. Deze Russische staten, deed in Praag de herinneringen aan het grilligheden versterkten bij de drie voornaamste tijdperk-Brezjnev herleven. De Tsjechen stonden niet kandidaten voor de uitbreiding, Tsjechië, Polen en te wachten op een nieuwe variant van de ‘leer van Hongarije, het beeld van Rusland als een onbe- beperkte soevereiniteit’11 uit de Russische koker. En trouwbare mogendheid met ‘zekere oriëntaalse heb- al helemaal niet toen Kozyrev zich in 1994 liet ont- belijkheden’, zoals Havel het uitdrukte.15 vallen ook de Tsjechische Republiek tot de ‘interes- Vanwege het Russische njet van Jeltsin en zijn sesfeer’ van het nieuwe Rusland te rekenen.12 nieuwe minister van buitenlandse zaken Jevgeni Het streven naar het NAVO-lidmaatschap bracht Primakov (sedert januari 1996) was het NAVO-lid- de betrekkingen nog meer onder spanning. Terwijl maatschap voor Tsjechië en de twee andere Mid- Praag de plaats in deze verdragsorganisatie als logisch den-Europese landen geen uitgemaakte zaak. De gevolg van de Tsjechische westerse oriëntatie be- Russische politici vormden in de afwijzing van ‘de schouwde en als de beste waarborg tegen chaotische NAVO-expansie’ een gesloten front. Maar ook in Russische toestanden en bemoeienissen van Rusland West-Europese politieke kringen (Nederland in- met Midden-Europa, zag het Kremlin in de NAVO- begrepen) en in de Verenigde Staten hebben zowel uitbreiding een bedreiging voor eigen veiligheid en aan linker- als aan rechterzijde tegenstanders van de een doorkruising van zijn machtsaspiraties. De Kozy- uitbreiding van de NAVO zich krachtig geroerd. rev-doctrine was immers juist bedoeld om de NAVO De Midden-Europeanen hadden echter in de buiten de voormalige sovjetinvloedssfeer te houden. Amerikaanse president Bill Clinton, die al in januari 1994 op de topconferentie van de NAVO in Brussel Russische grilligheden een geleidelijke uitbreiding van de organisatie in het De Tsjechische en Russische belangen stonden in de vooruitzicht stelde, een machtige medestander. Ten kwestie van toetreding van Tsjechië tot de NAVO faveure van het Tsjechische lidmaatschap kwam er in

632 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator december 1996 een vurig pleitbezorger bij: de nieuwe Havel en Rusland Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, Václav Havel koesterde nooit warme gevoelens voor Madeleine Albright, een Tsjechische van origine, de Sovjetunie, Rusland en hun leiders. Slechts Mi- die sympathieën voor haar geboorteland nooit onder chaïl Gorbatsjov vormde hierop een uitzondering. Net stoelen of banken stak. Achter de schermen vonden als andere westerse leiders toonde Havel respect voor harde onderhandelingen plaats tussen de hoogste de persoonlijke verdienste van deze Rus bij de geweld- vertegenwoordigers van de Verenigde Staten en Rus- loze afbraak van het communisme. Naar aanleiding land over het openstellen van de NAVO voor nieuwe van het tienjarig jubileum van de Fluwelen Revolutie, leden uit de voormalige communistische landen.16 in november 1999, reikte het Tsjechische staatshoofd Jeltsin had uiteindelijk het nakijken. De enige oud-president Gorbatsjov de hoogste onderscheiding schrale troost voor het Kremlin was dat de uitbrei- van zijn land uit: de Orde van de Witte Leeuw. ding, overeengekomen op de NAVO-top in Madrid Gedurende zijn Tsjechoslowaakse presidentschap in juli 1997, ‘slechts’ drie landen omvatte: Polen, (1989-1992) bezocht Havel de Sovjetunie/Rus- Tsjechië en Hongarije, en (nog) niet de gewezen land drie keer: tweemaal ten tijde van Gorbatsjov sovjetrepublieken Estland, Letland en Litouwen. in 1990, om te onderhandelen over het vertrek van Op 12 maart 1999 traden de drie Midden-Europese de sovjettroepen uit Tsjechoslowakije en over de landen officieel toe tot het bondgenootschap tijdens ontbinding van het Warschaupact; en één keer in een plechtigheid in de Truman Presidential Library 1992, op staatsbezoek bij Jeltsin. Als Tsjechisch pre- in de Amerikaanse stad Independence (Missouri), sident (1993-2003) is Havel niet op officieel bezoek goed beseffend aan welk land zij het lidmaatschap in geweest. Hij vertoonde zich in Moskou alleen in de eerste plaats te danken hadden. Het kostte het Rusland van Jeltsin moeite Tsjechië als deel van de gemeenschap van westerse landen te In de ogen van het Kremlin behoorde Havel tot accepteren. Eigenlijk was het bewind hiertoe niet in staat. In Praag overheerste de opvatting dat Moskou Ruslands grootste dwarsliggers op het zich beledigd voelde en zich daarom afreageerde op Tsjechië door het land ‘te negeren’ en verbetering van wereldtoneel Tsjechisch-Russische betrekkingen systematisch te blokkeren. Een voorbeeld van deze houding vormde de slepende kwestie van de Russische schuld aan de 1995, ter gelegenheid van de 50-jarige viering van de Tsjechische republiek ten bedrage van $ 3,6 mld. Sovjetoverwinning op Hitler.20 Wat de Tsjechen ook probeerden, Rusland maakte Met Jeltsin sprak Havel persoonlijk twee keer, met geen aanstalten het bedrag te vereffenen.17 diens opvolger Vladimir Poetin nooit. De voorma- De Russische zijde omschreef de Tsjechische lige dissident, die in totaal ruim vijf jaar in de com- houding als ‘geringschattend’ en in een protestnota munistische kerkers had doorgebracht, toonde jegens uit het jaar 2000 aan Praag noemde zij de betrek- de voormalige KGB-er Poetin de nodige reserves. kingen tussen beide landen zelfs ‘confronterend’.18 Sterker: men kan bij Havel zelfs spreken van een Veel kwaad bloed bij de Russen zette het Tsjechische persoonlijke antipathie. Lieden als Poetin maakten besluit om voor de Russische burgers vanaf 2000 immers in het communistische Tsjechoslowakije een een visumplicht in te stellen, ‘ter verhindering van normaal leven onmogelijk. de penetratie van de Russische maffia op Tsjechisch In de ogen van het Kremlin behoorde Havel tot grondgebied’, zoals het officieel heette.19 De republiek Ruslands grootste dwarsliggers op het politieke moest deze maatregel echter wel nemen, wilde zij aan wereldtoneel en tot de voornaamste architecten van de toelatingseisen van de Europese Unie voldoen. de NAVO-uitbreiding met onder meer de Baltische Tsjechië was het eerste land in het voormalige Oost- staten. Het was immers de Tsjechische president die blok dat tot deze visumplicht overging, tot ergernis op de NAVO-top in Praag in november 2002, in van het Kremlin en van honderdduizenden gedupeer- aanwezigheid van de Amerikaanse president George de Russische toeristen, dit terwijl de Russisch- W. Bush, de uitnodiging voor het NAVO-lidmaat- sprekende criminele benden in Praag en elders in het schap aan zeven nieuwe leden wereldkundig maakte land hun activiteiten onverminderd voortzetten. en hen als eerste feliciteerde.21

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 633 Spectator Ook na zijn presidentschap uit Havel op interna- generaal die in 1968 als minister van defensie de tionale fora en in open brieven scherpe kritiek op het Poolse troepen bevel gaf aan de zijde van de Sovjets bewind van Poetin vanwege de Russische oorlog in Tsjechoslowakije binnen te vallen.24 Tsjetsjenië en wegens beknotting van de democratische rechten en vrijheden in Rusland zelf. Zakelijke relatie Voorlopig hoogtepunt in de bilaterale betrekkingen Poetin en Klaus vormde het staatsbezoek van Poetin aan Praag in Tsjechische presidenten oefenen weliswaar invloed maart van dit jaar. De Russische president erkende uit op de buitenlandse politiek van Tsjechië, maar de ‘morele verantwoordelijkheid van Rusland’ voor niet meer dan dat. Bij president Poetin ligt het an- de militaire interventie in 1968 en noemde deze ders: hij geeft de richting aan het buitenlands beleid ‘tragisch’, wat van Tsjechische zijde met voldoening van zijn land, hij is het Russische beleid. Vergeleken werd aangehoord. Daags tevoren liet Poetin zich in met Jeltsin bepaalde Poetin een meer realistische soortgelijke bewoordingen uit in Boedapest over de koers ten opzichte van landen van Midden-Europa Hongaarse Opstand van 1956.25 en activeerde hij de buitenlandse politiek jegens deze Gastheer Klaus verraste Poetin met het voorstel regio. de besprekingen op de Praagse Burcht direct in het Tsjechië reageerde op deze koerswijziging alert Russisch te voeren; een geste waarvoor de Russische en met opluchting. Het bezoek van president Václav gast zijn ‘grootste waardering’ uitsprak.26 In het offi- Klaus aan Moskou in november 2003 markeerde ‘een ciële verkeer van staatslieden uit de voormalige satel- nieuwe periode in de Tsjechisch-Russische relatie’ lietlanden met de Russische president was dit gebaar (woorden van Klaus zelf). En volgens Poetin ken- bijzonder te noemen. Het moest kracht bijzetten aan merkten zich de betrekkingen ‘door een stabiel en Klaus’ streven naar ‘onthistorisering’ en ‘normalise- positief karakter’.22 Poetin en Klaus kunnen het goed ring’ van de betrekkingen met het huidige Rusland. met elkaar vinden. De Russische president weet het Dat de Russische president het met deze pragma- uitgesproken eurocriticisme van Klaus te waarderen, tische benadering roerend eens is, behoeft geen evenals zijn openlijke afwijzingen van de NAVO- betoog. Hij rekent thans Tsjechië en Hongarije tot bombardementen op Servië in 1999 en van de Ame- de landen waarmee het Rusland gelukt is ‘het meest rikaanse aanval op Irak in 2003. (De Tsjechische re- pragmatische model van politieke samenwerking en gering toonde zich daarentegen in deze drie kwesties van handels-economische betrekkingen’ tot stand te pro-Europees, pro-NAVO en pro-Amerikaans.) brengen.27 De econoom Klaus, voor wie anders dan bij Havel Geen economische en handelsrelatie met Rusland ‘eerst de business en dan de moraal’ komt, doet in zonder een werkbare politieke verhouding. De Tsje- zijn loftuitingen op Poetin aan de Duitse oud-bonds- chische regeringen, van welke signatuur dan ook, kanselier Gerhard Schröder denken. Klaus over zijn van dit feit doordrongen. Tsjechië kan voorlo- Poetin: ‘Hij is een pragmaticus die zeer rationeel en pig niet zonder Russische olie en gas. Tsjechische snel handelt. Hij geeft graag en onomwonden zijn bedrijven, thans ingebed in economische structuren mening weer. Dit spreekt mij aan, omdat ik mij op en markten van de Europese Unie, zien bovendien dezelfde wijze probeer te gedragen.’23 Zulke lovende hun kansen op de Russische markt. De export naar woorden over deze Russische president zal men uit Rusland is niet spectaculair (bijvoorbeeld kleiner dan monde van de staatshoofden van Polen of van de drie die naar Nederland), maar groeit gestaag.28 Baltische staten zeker niet horen; zij zouden neerko- Wat een werkbare verhouding is en wat niet, wordt men op politieke zelfmoord. door Rusland bepaald. De buurlanden Oekraïne Er is van Klaus ook niet bekend of hij het Russi- en Georgië konden de Russische macht recentelijk sche optreden in Tsjetsjenië ooit veroordeelde. Wél ervaren. De weerbarstige Polen, onder de gebroe- houdt de Tsjechische president de belangen van zijn ders Kaczynski, en de Balten, die van de gepikeerde land scherp in het oog. Zo protesteerde hij krach- Poetin verontschuldigingen eisen voor de sovjetmis- tig bij Poetin toen de Rus in Moskou ter gelegen- daden op hun grondgebied begaan en die de oorlog heid van de 60ste verjaardag van de overwinning op in Tsjetsjenië onverminderd aan de kaak stellen, zijn nazi-Duitsland de Poolse generaal Wojciech Jaruzel- gewaarschuwd. Wat Tsjechië zelf betreft, het laat ski een onderscheiding opspeldde; dit was dezelfde jegens het ‘petro-autoritarisme’ van Poetin dezelfde

634 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator reflexen zien als Nederland en de oude lidstaten van machtigste vrouw van de VS, Amsterdam, 2003, blz. 264 e.v. de Europese Unie. Tsjechië toont zich in zijn kritiek 17 Om van het probleem van niet-solvent Rusland af te zijn, heeft op het bewind van Poetin terughoudend. Deze inge- de sociaal-democratische regering van Miloš Zeman eind 2001 togen houding leidt tot groeiende onrust bij de Tsje- het grootste deel van de schuld ad $ 2,5 mld verkocht aan de chische mensenrechtenactivisten en anderen die voor particuliere firma Falcon Capital, voor slechts 22% van de oor- de democratie in Rusland vrezen, maar tot tevreden- spronkelijke waarde. De resterende $ 1,1 mld volgde later. Zie: heid van het Tsjechische zakenleven. Lidové Noviny, 3 november 2003. Van deze bijzonder onvoor- delige transactie heeft de Tsjechische politiek nog steeds spijt, Noten zeker nu blijkt dat Rusland voor het jaar 2007 een begrotings- 1 Václav Havel, Prosím struènì. Rozhovor s Karlem Hvížd’alou, overschot van $ 51 mld verwacht, terwijl zijn deviezenreserves poznámky, dokumenty, Praag: Gallery, 2006, blz. 218. ruim $ 250 mld bedragen. 2 Václav Klaus, aangehaald in: Lidové Noviny, 3 maart 2006. 18 Jan Rybáø, ‘Proè si dnes Rusové a Èeši navzájem pøíliš nero- 3 Vladimír Votápek, ‘Èeská východní politika’, in: Otto Pick zumìjí’ [Waarom de Russen en de Tsjechen elkaar heden niet & Vladimír Handl (red.), Zahranièní politika Èeské republiky goed begrijpen], in: MF Dnes, 3 november 2003. 1993-2004. Úspìchy, problémy a perpektivy, Praag: Instituut voor 19 Zie Petruška Šustrová, ‘Èeský vztah k Rusku’ [De Tsjechische Internationale Betrekkingen, 2004, blz. 100. verhouding met Rusland], in: Mezinárodní Politika, XXX, 4 Havel, a.w. noot 1, blz. 103-104. 2/2006, blz. 19-20; en Lidové Noviny, 3 november 2003. 5 Ibid. 20 De Tsjechische delegatie was toen opzettelijk zo klein mogelijk 6 Op 26 juni 1991 heeft de laatste Russische soldaat het land gehouden en Havel kwam en vertrok weer zonder president verlaten. De COMECON hield 28 juni op te bestaan, terwijl Jeltsin te spreken. Zie: Havel, a.w. noot 1, blz. 33; Lidové Novi- het Warschaupact definitief werd opgeheven op de conferentie ny, 3 november 2003. Ter vergelijking: president Havel bezocht in Praag van 1 juli 1991. Zie Alexandr Ort, ‘Zmìny v Evropì de Verenigde Staten officieel negen keer, terwijl het aantal a v Èeskoslovensku 1989-1992’, in: Alexandr Ort e.a., Zah- niet-officiële bezoeken nog beduidend hoger lag. Het echtpaar ranièní politika Èeské republiky, Publicatie van de Faculteit der Clinton en Madeleine Albright rekenen Havel tot hun per- Internationale Betrekkingen aan de Economische Universiteit soonlijke vrienden. Ook de achttien bezoeken aan Duitsland te Praag, 2002, blz. 32-34. vormden een schril contrast met de bescheiden reislust van de 7 ‘Vojenský vpád Varšavské smlouvy do Èeskoslovenska v roce toenmalige Tsjechische president naar Rusland. 1968’, in: Èeské Listy, VII, juli/augustus 2006, blz. 7. 21 Havel, a.w. noot 1, blz. 224. 8 Michal Reiman, ‘Rusko v èeské politice po roce 1989’, in: Zah- 22 Lidové Noviny, 3 november 2003. Dit was al het tweede ranièní politika Èeské republiky 1993-2004, blz. 109 e.v. bezoek van Klaus aan Rusland in het eerste jaar van zijn 9 Votápek, a.w. noot 3, blz. 101. presidentschap. In mei 2003 nam hij deel aan festiviteiten ter 10 Zie Fabrizio Tassinari, ‘Russian Self-identity and the Baltic gelegenheid van de 300ste verjaardag van de stichting van Sint Sea Region: Trajectories of Regional Integration’, in: Paul Petersburg. Holtom & Fabrizio Tassinari (red.), Russian Participation 23 Týden, 10 november 2003. in Baltic Sea Region-Building: A Case Study of Kaliningrad, 24 Právo, 10 mei 2005. Gdansk/Berlijn, 2002, blz. 9 e.v. 25 Hospodáøské Noviny, 1 maart 2006. 11 Deze zogenaamde Brezjnev-doctrine werd geformuleerd naar 26 MF Dnes, 2 maart 2006. aanleiding van de sovjetinval in Tsjechoslowakije in augustus 27 Uitspraak van Poetin in Boedapest op 28 februari jl., geciteerd 1968 en diende ter rechtvaardiging hiervan. De Sovjetunie in Lidové Noviny, 3 maart 2006. had de ‘internationale plicht’ met alle middelen – ook militaire 28 Van 516 miljoen euro in 2003 naar 1,123 miljard euro in 2005. – in te grijpen, wanneer in een socialistisch land het socia- Ter informatie: in het jaar 2004 exporteerde Tsjechië goederen lisme bedreigd werd. Zie R.A. Remington, Winter in Prague. ter waarde van 1,58 miljard euro naar Nederland. Documents on Czechoslovak Communism in Crisis, Cambridge (Mass.)/Londen, 1969, blz. 411 e.v. Prof.dr Hans Renner is hoogleraar geschiedenis van Midden- 12 Lidové Noviny, 3 november 2003. Europa aan de Rijksuniversiteit van Groningen. 13 Votápek, a.w. noot 3, blz. 102. 14 Havel, a.w. noot 1, blz. 213. 15 Ibid. 16 Een interessante bron vormen de memoires van Madeleine Albright, Mevrouw de Minister. Het persoonlijke verhaal van de

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 635 Spectator Sophie Vanhoonacker & Hylke Dijkstra

EU-Raadssecretariaat en Europees buitenlands beleid Méér dan een griffier

Met het Franse en Nederlandse ‘nee’ tegen de Euro- interne structuren worden aangepast en aan de pese grondwet sneuvelden enige belangrijke amen- traditionele ondersteunende rol van het Secretariaat dementen op het gebied van het Gemeenschappelijk worden uitvoerende taken toegevoegd. Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB). Nieuwe ideeën kwamen niet uit de lucht vallen, maar passen De muur van Brussel in een toenemende behoefte het buitenlands beleid Na het mislukte plan-Pleven in de jaren vijftig en te institutionaliseren met permanente structuren in de Fouchet-plannen in de jaren zestig zetten de Brussel. Eerder besloot men het GBVB operatione- regeringsleiders begin jaren zeventig Europese Po- ler te maken via nieuwe organen, zoals het Politiek litieke Samenwerking (EPS) op langs intergouver- en Veiligheidscomité, dat vanuit Brussel dagelijks de nementele lijnen. Dit coördinatiemechanisme voor buitenlandse ontwikkelingen volgt, en versterking het buitenlands beleid werd door de toenmalige zes en herstructurering van bestaande structuren in het lidstaten buiten het kader van de Europese Gemeen- Raadssecretariaat.1 schap (EG) geplaatst, met een beperkte rol voor de De rol van het Raadssecretariaat op het gebied Europese Commissie. De ondersteuning werd toe- van het GBVB is de laatste jaren in een stroomver- vertrouwd aan het roulerende voorzitterschap. Niet snelling geraakt. Sinds het Verdrag van Amsterdam dat de opstellers van het rapport van Luxemburg (in werking getreden in 1999) en de aanstelling van (rapport-Davignon, 1970) de kwestie van secretariële Javier Solana als Hoge Vertegenwoordiger voor het ondersteuning over het hoofd hebben gezien. Het GBVB is het Secretariaat langzamerhand uitge- probleem lag in de keuze van een vaste standplaats. groeid tot een uitvoerende macht, daar waar vóór die Waar Brussel, als zetel van de Commissie, voor tijd zijn taken louter ondersteunend waren. Deze onder andere Nederland een evidente keuze was, ommezwaai is significant, omdat men er lange tijd pleitte Frankrijk, uit angst voor ‘brusselisatie’, voor alles aan heeft gedaan de ‘brusselisatie’ van het Parijs. Bovendien speelden ook de Franse wens een buitenlands beleid tegen te houden. Zo bestond er tegenwicht te bieden tegen de Verenigde Staten en niet eens een secretariaat gedurende de eerste 17 jaar het vertrek van het NAVO-hoofdkwartier uit Parijs (1970-1987) van Europese Politieke Samenwerking in 1966 een rol. (EPS), de voorloper van het GBVB. Verder moest Al snel bleken de ondersteunende taken voor EPS het tussen de Europese Akte (1987) en het kleinere landen vrij zwaar; in het rapport van Kopen Verdrag van Maastricht (1993) doen met slechts vijf hagen (1973) werd erop gewezen dat het voorzit- gedetacheerde diplomaten (tegen meer dan 400 me- terschap ook een beroep kan doen op de andere dewerkers nu).2 lidstaten.4 Het rapport van Londen (1981) specifi- In 1988 heeft Maarten Lak, ambtenaar bij het ceerde deze samenwerking door te voorzien in een Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken, mogelijke taakverdeling binnen de ‘trojka’ (zittend, de toenmalige ontwikkeling van het EPS-Secreta- voorgaand en komend voorzitterschap). In de prak- riaat beschreven in een artikel in de Internationale tijk leenden lidstaten elkaar inmiddels al staf uit. Spectator.3 Ons artikel pikt de draad op. Zo wordt Niettemin bleef EPS een zesmaandelijks reizend cir- ingegaan op de ingrijpende ontwikkelingen in het cus, met als enige continuïteit een archiefkoffer die Raadssecretariaat sinds het Verdrag van Amsterdam. van hoofdstad naar hoofdstad werd getransporteerd. De aanstelling van Solana als Hoge Vertegenwoor- Deze situatie bleek onverzoenbaar met een volwaar- diger voor het GBVB en de geleidelijke ontwikke- dig verlangen naar Europees buitenlands beleid. Bij ling van een Europees Veiligheids- en Defensiebeleid de Europese Akte (1987) werd na 17 jaar samenwer- vormen een keerpunt. De staf wordt uitgebreid, king eindelijk een Secretariaat in Brussel gevestigd.

636 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Sophie Vanhoonacker & Hylke Dijkstra

Men koos voor een kleine en flexibele structuur ker het nationale perspectief aanwezig en het is niet van 16 stafleden, gedetacheerd en betaald door na- verwonderlijk dat de mix met de ‘klassieke’ ambte- tionale ministeries van buitenlandse zaken. Naast naren uit het Raadssecretariaat niet vanzelfsprekend tien ondersteunende medewerkers, delegeerden vijf is. Volgens Desmond Dinan heeft het minstens twee opeenvolgende voorzitterschappen elk een diplomaat jaar geduurd voordat beide groepen op elkaar inge- voor een periode van tweeëneenhalf jaar. De Raad speeld raakten.9 benoemde de Italiaanse ambassadeur Jannuzzi tot het hoofd van het Secretariaat.5 Vanwege praktische Amsterdam en het EVDB: een breuklijn overwegingen werd het EPS-Secretariaat gehuisvest De ongetwijfeld belangrijkste breuklijn in de in het EG-Raadssecretariaat, waarvan het formeel ontwikkeling van het Secretariaat kwam met het géén deel uitmaakt: een speciaal gebouwde muur Verdrag van Amsterdam (1999) en de benoeming van moest deze scheiding duidelijk maken.6 Europese Solana als de Hoge Vertegenwoordiger voor het GBVB. Politieke Samenwerking en Europese economische Zijn thuisbasis werd niet de Europese Commissie, integratie zijn twee aparte werelden en daarover zoals sommigen hoopten, maar het Raadssecretari- mocht volgens de beleidsmakers geen misverstand aat, waar hij tevens de functie van secretaris-generaal bestaan. bekleedt. Solana kreeg geen initiatiefrecht, maar Ondanks deze fysieke scheidslijn liep het taken- assisteert de Raad ‘door bij te dragen tot de formule- pakket van de EPS-eenheid parallel aan dat van het ring, voorbereiding en uitvoering van beleidsbeslissin- EG-Raadssecretariaat: het voorzitterschap assisteren gen, en waar dienstig [...] door een politieke dialoog ‘bij de voorbereiding en tenuitvoerlegging van de ac- met derden te voeren’.10 Solana heeft de politieke tiviteiten van de [EPS], alsmede bij administratieve dimensie van zijn functie ten volle weten uit te bui- aangelegenheden’.7 De taak van het EPS-Secretari- ten en voor velen is hij het gezicht van het Europees aat was dus louter ondersteunend en de politieke stu- buitenlands beleid. ring bleef geheel in handen van het voorzitterschap. De komst van de Hoge Vertegenwoordiger bracht ook belangrijke veranderingen op administratief ni- Hergroepering externe betrekkingen veau. Voor het eerst werd een deel van de staf recht- Daar waar het Europees buitenlands beleid tijdens streeks betrokken bij het formuleren van beleid. Voor de Europese Eenheidsakte een bijrol speelde, stond deze inhoudelijke ondersteuning werd een nieuwe het centraal tijdens de onderhandelingen in Maas- ‘eenheid voor beleidsplanning en vroegtijdige waar- tricht (1991, 1993). Ontwikkelingen zoals de val schuwing’ (tegenwoordig beleidseenheid, beter bekend van de Berlijnse muur, de Golfoorlog en de crisis in als Policy Unit) opgezet. Omdat deze eenheid instaat Joegoslavië stimuleerden de lidstaten concreet vorm voor een lange-termijnvisie op het gebied van het te geven aan hun ambitie een grotere rol in de wereld GBVB, kiest men opnieuw voor gedetacheerde diplo- te spelen. Het Gemeenschappelijk Buitenlands en maten. Zij vormen een brug met de hoofdsteden en Veiligheidsbeleid werd ondergebracht in een tweede staan garant voor de inbreng van de diverse nationale intergouvernementele pijler van het EU-Verdrag. visies in dit gevoelige domein. Daarnaast zijn ook Het EPS-Secretariaat werd onderdeel van het EG- ambtenaren van de Commissie, de West-Europese Raadssecretariaat in een nieuw Directoraat-Generaal Unie (WEU) en het Raadssecretariaat vertegenwoor- Externe betrekkingen (DG E) en ging verder door digd in de Policy Unit. DG E bleef het voorzitterschap het leven als de GBVB-eenheid. Ze werd versterkt ondersteunen. In de praktijk bleek deze taakverdeling met één diplomaat per lidstaat, elf ambtenaren uit tussen DG E (ondersteunend) en de Policy Unit het Raadssecretariaat en een Commissie-ambtenaar.8 (beleidsmatig) niet te werken en vanaf 2004 werd de In DG E werden verder alle diensten op het gebied staf van de eenheid geleidelijk aan geïntegreerd in de van externe betrekkingen gegroepeerd (naast GBVB, geografische directoraten van DG E.11 ook handel en ontwikkelingssamenwerking). Deze Een tweede mijlpaal – parallel met de komst van laatste twee domeinen zijn bemand met stafleden Solana – was het startsein van de Europese Raad in die voor een carrière als Europees ambtenaar hebben Keulen en Helsinki (1999) om vorm te geven aan gekozen en die zich de administratieve cultuur en de ontwikkeling van een Europees Veiligheids- en normen van het Secretariaat eigen hebben gemaakt. Defensiebeleid (EVDB). De EU verkreeg middelen Bij de gedetacheerde diplomaten is nog veel ster- voor uitvoering van militaire en civiele vredeshand

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 637 Spectator havings, reddings- en humanitaire operaties. Re- De revolutie in het Secretariaat blijkt verder uit de sultaten volgden in 2003 met de eerste missies in de toegenomen complexiteit van de interne structuren. Balkan. Het Directoraat-Generaal voor ‘Externe en Politiek- Binnen DG E werden twee nieuwe directora- Militaire Zaken’ is nauwelijks nog vergelijkbaar met ten opgezet, verantwoordelijk voor ‘Defensiezaken’ de DG E die na het Verdrag van Maastricht werd en ‘Civiel Crisis Management’. Verder werd het opgezet. Naast het voor ontwikkelingssamenwerking Secretariaat de thuishaven van de EU Militaire en multilaterale handel verantwoordelijk directoraat Staf (EUMS) en een Gemeenschappelijk Situatie en de geografische directoraten zijn er nu twee direc- Centrum (SITCEN), dat vertrouwelijke informatie toraten die zich uitdrukkelijk met defensie en civiel analyseert (staf van ruim 50). De EUMS bestaat nu crisisbeheer bezighouden.14 Ook is een hele reeks uit zo’n 175 gedetacheerde militairen en is verder aan nieuwe structuren opgezet. De Policy Unit (of wat het uitbreiden. Zijn voornaamste taak is om zowel er nog van over blijft), de EUMS en het SITCEN de Hoge Vertegenwoordiger als het Militair Co- vallen rechtstreeks onder Solana. Contacten tussen mité (het hoogste militaire orgaan in de Raad) van de Hoge Vertegenwoordiger en deze diensten lopen militair advies te dienen in de vorm van vroegtijdige via Solana’s kabinet, een kleine eenheid die uit vier waarschuwing, situatie-analyse en strategische plan- adviseurs en een kabinetschef bestaat. Voor belang- ning.12 rijke onderwerpen, zoals terrorismebestrijding, non- De aanwezigheid van mannen en vrouwen in uni- proliferatie en mensenrechten, doet Solana een beroep form bracht ook nieuwe uitdagingen op het gebied op ‘Persoonlijke Vertegenwoordigers’. Gijs de Vries, van veiligheid en bescherming van vertrouwelijke die de portefeuille terrorisme bekleedt, is hiervan informatie. Na een kort verblijf in de ‘Justus Lip- de bekendste. Ook zijn er diverse speciale vertegen- sius’, het centrale Secretariaatsgebouw, werden alle woordigers (EUSR), die de secretaris-generaal/Hoge afdelingen die met het EVDB te maken hebben, Vertegenwoordiger rapporteren over de situatie ‘ter ondergebracht in een aparte beveiligde locatie aan plaatse’, in bijvoorbeeld Bosnië, Kosovo, het Mid- de Kortenberglaan. Hoewel deze verhuizing niet be- den-Oosten en Soedan. vorderlijk was voor de samenwerking met de andere De belangrijkste breuklijn is echter het uitgebreide voor het extern beleid van de EU verantwoordelijke takenpakket: naast de ondersteunende en advise- afdelingen, was ze noodzakelijk om te voldoen aan rende functie wordt het Secretariaat nu ook betrok- de veiligheidseisen van de NAVO en de Verenigde ken bij het uitvoeren van beleid. Ongetwijfeld blijft Staten. de traditionele ondersteunende rol – organiseren van vergaderingen, het boeken van ruimten, ver- Het Secretariaat anno 2006 spreiden van werkstukken, het regelen van tolken Zo hebben het Raadssecretariaat, en vooral de afde- en vertalingen, opstellen van notulen – belangrijk, lingen verantwoordelijk voor het Europees buiten- zoniet essentieel.15 Ook de adviserende functie die lands beleid, een lange weg afgelegd. Deze ontwik- de Raadsambtenaren over de jaren hebben weten te keling wordt weerspiegeld door 1 een groeiende staf; verwerven dank zij hun goede kennis van procedu- 2 veranderende en nieuwe structuren; en 3 uitbrei- res en dossiers, juridische expertise en aanwezigheid ding van het takenpakket. die verscheidene voorzitterschappen omvat, blijft De laatste tien jaar is het aantal ambtenaren, bestaan. Het Secretariaat is nauw betrokken bij het diplomaten en militairen in het Raadssecretariaat formuleren van compromisvoorstellen, niet alleen drastisch toegenomen. Naast de extra staf die het wat de vorm maar ook wat de inhoud betreft.16 Ook Secretariaat zelf heeft gerekruteerd (zowel vast als al hebben het voorzitterschap en de Raad het laatste tijdelijk) en de overgenomen WEU-staf, gaat het woord, in de praktijk schept dit ruimte voor een om gedetacheerde nationale diplomaten, experts en zekere invloed. Dit geldt zowel voor verdragsonder- militairen. De voorkeur voor gedetacheerd personeel handelingen in het kader van een intergouvernemen- heeft alles te maken met de wens van de lidstaten tele conferentie als voor de dagelijkse besluitvorming zoveel mogelijk greep te houden op het Europees in de Raad. buitenlands beleid. Volgens recente cijfers gaat het Sinds het Verdrag van Amsterdam komt daar op voor het GBVB om een totaal van méér dan 200 het gebied van het Europees buitenlands beleid een gedetacheerde diplomaten en experts.13 uitvoerende functie bij. Het Secretariaat krijgt voor

638 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator het eerst de mogelijkheid bij te dragen aan formule- Politiek en Veiligheidscomité. In tegenstelling tot de ring en uitvoering van beleid. Binnen de eerste pijler eerste pijler spreken ze in de tweede pijler ook over neemt de Europese Commissie deze rol waar, maar inhoudelijke kwesties. Dit geldt in het bijzonder op het gevoelige gebied van buitenlands beleid hou- voor de strikt gebonden EVDB-werkgroepen, maar den de lidstaten liever zoveel mogelijk de touwtjes komt ook voor in geografische werkgroepen, zoals de in handen. Ze hebben daarom de toenemende vraag Westelijke-Balkangroep. naar centralisatie en coördinatie beantwoord met uitbreiding van de rol van het Secretariaat. Uitdagingen voor de toekomst Relevant is waaruit deze uitvoerende functie Deze ontwikkeling van het Raadssecretariaat heeft concreet bestaat en hoe het Secretariaat met deze zich grotendeels buiten het publieke oog voltrokken. nieuwe taak omgaat. Een verschil met de eerste Ook in de pers en de academische wereld is er weinig pijler komt reeds tot uiting bij het vaststellen van de aandacht aan besteed. Dit is niet echt verwonderlijk. agenda. Hoewel het initiatiefrecht alleen aan het Met uitzondering van afdelingen zoals de Policy Unit voorzitterschap en de lidstaten toebehoort, kunnen en de EUMS, die het resultaat waren van verdrags- Solana en zijn ambtenaren aan de hand van strate- wijzigingen, is de GBVB-rol van het Secretariaat gie- of optie-papers proberen bepaalde thema’s onder niet het gevolg van een grand design. De nieuwe de aandacht te brengen. Dit was het geval in de pro- taken en structuren zijn er vooral gekomen als prag- blematiek rond Moldova. Ook met betrekking tot de matisch antwoord op de noden van de tijd. Het be- missie bij de Rafah-grensovergang in de Palestijnse gebieden heeft Solana pro-actief gehandeld. Verder speelt het Secretariaat een rol bij voorbereiding en Lange tijd heerste weerzin tegen brusselisatie van uitvoering van militaire en civiele missies. Een groot deel van de achtergronddocumenten en de ontwerp- buitenlands beleid tekst voor het gemeenschappelijk optreden voorafgaand aan de beslissing om te interveniëren, worden opgesteld in Brussel. Als eenmaal het besluit voor sluit van de lidstaten het Europees buitenlands beleid een bepaalde missie gevallen is, werkt het Raadsse- meer operationeel te maken, bracht de noodzaak tot cretariaat, in nauwe samenwerking met het voor- verdere centralisatie. De terughoudendheid nieuwe zitterschap, de lidstaten en de Commissie, aan het taken toe te vertrouwen aan de Commissie, resul- operationeel plan. teerde erin dat het vacuüm werd opgevuld door het Ook tijdens de missies verzorgt het Raadssecre- Secretariaat. tariaat een aantal uitvoerende taken. Vanuit het Deze pragmatische aanpak heeft ongetwijfeld ‘operatiecentrum Brussel’ staat het in voor publieke zijn voordelen. Het betekent dat de eeuwige discus- aanbestedingen en contacten met het gastland en sie tussen voorstanders van een supranationaal en EU-spelers ter plekke. Verder is het Raadssecreta- die van een intergouvernementeel buitenlands beleid riaat gedeeltelijk verantwoordelijk voor de goede even op een laag pitje staat. Via detachering van afwikkeling van de financiën: de financiering van nationale ambtenaren en experts kunnen de meer gemeenschappelijke kosten van militaire missies terughoudende lidstaten immers een vinger aan de loopt niet via het EU-budget, maar via een apart pols houden. Bovendien wordt het Secretariaat op financieringsmechanisme Athena. Dit mechanisme die manier voorzien van expertise die het zelf niet wordt door ambtenaren in het Raadssecretariaat be- in huis heeft. De uitbreiding van het Secretariaat heerd. is ook goed nieuws voor het voorzitterschap. Zelfs Kortom, heel wat van de functies die in het geval voor grote landen wordt het steeds moeilijker het van handelsbeleid of ontwikkelingssamenwerking grote aantal buitenlandse EU-activiteiten op eigen door de Commissie worden uitgevoerd, worden bij kracht te sturen en te begeleiden. Daarnaast brengt civiele en militaire missies door het Raadssecretari- het Secretariaat, in tegenstelling tot het roulerend aat op zich genomen. voorzitterschap, een element van continuïteit in het Een duidelijke illustratie van de verschillende rol Europees buitenlands beleid. binnen de eerste en tweede pijler is hoe het Secre- Tegelijkertijd roepen de nieuwe taken van het tariaat zich opstelt in Raadswerkgroepen en het Secretariaat kritische reflecties op. In eerste instantie

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 639 Spectator is er de kwestie van expertise. De ambtenaren die bij tie. Naast de interne coördinatie van de diensten ver- het Secretariaat werken, hebben in de meeste geval- antwoordelijk voor de externe betrekkingen van de len géén achtergrond als diplomaat of militair, maar EU, ligt de grootste uitdaging in de samenwerking hebben vaak een brede vorming die hen in staat stelt met de Europese Commissie. De Commissie heeft gemakkelijk van dossier of dienst te wisselen. Ook op het gebied van handelsbeleid en ontwikkelingssa- al hebben competente en gemotiveerde raadsamb- menwerking een veel langere traditie in het uitvoe- tenaren zich gespecialiseerd op het gebied van het ren van buitenlands beleid en beschikt over eigen GBVB, toch gaat het vaak slechts om een kleine expertise en over delegaties in het buitenland. Niet groep. In tegenstelling tot ministeries van buiten- iedereen binnen de Commissie was daarom even ge- landse zaken heeft het Secretariaat bovendien geen lukkig met de nieuwe rol van het Secretariaat. Zeker lange traditie waarop het kan bouwen. De lidstaten in de beginfase heeft dit tot strubbelingen geleid. hebben ervoor gekozen het gebrek aan expertise op Verder laat de werkelijkheid zich niet gemakke- te vangen door hun nationale diplomaten te dele- lijk opdelen in een ‘eerste pijler’- en ‘tweede pijler’- geren. Hoewel dit op korte termijn ongetwijfeld de dimensie en kan in de loop van de tijd het zwaarte- meest efficiënte manier was om het vacuüm op te punt van de EU-rol veranderen. Een militaire missie vullen, houdt het importeren van externe staf met wordt vaak gevolgd door een humanitaire operatie, uiteenlopende nationale achtergronden en verwach- met als gevolg een wisselende rol voor Secretariaat tingspatronen ook risico’s in. Men kan zich voorstel- en Commissie. Gezien de nauwe vervlechting van len dat ambtenaren die het interne carrièrepad vol- hun taken zit er voor beide spelers niets anders op dan nauw samen te werken. In de praktijk lukt het echter niet altijd het algemeen EU-belang te laten Pragmatische aanpak en nieuwe taken leidden tot prevaleren boven bureaucratische wrijvingen. sterke groei van aantal ambtenaren, diplomaten en Conclusie Sinds het artikel van Maarten Lak (1988) heeft het militairen in het Secretariaat Raadssecretariaat op het gebied van het GBVB een grote ontwikkeling doorgemaakt. Dit blijkt uit een groeiende staf, uit de nieuwe en aangepaste dien- gen, niet altijd even gelukkig zijn met spelers die van sten, alsmede uit het uitgebreide takenpakket. Naast buiten uit worden geparachuteerd. Ook rijst de vraag een ondersteunende en adviserende rol fungeert het of nationale experts bereid zijn zich te integreren Raadssecretariaat voor het Europees buitenlands be- in het Secretariaat en in welke mate de administra- leid ook als uitvoerend agentschap. Slechts weinigen tieve cultuur van het Secretariaat is aangepast aan de hadden dit twintig jaar geleden durven te voorspellen. nieuwe uitvoerende taakstelling. De keuze voor het Secretariaat ten koste van de De expertisekwestie is nauw verbonden met de supranationale Europese Commissie heeft alles te vraag naar informatie. Ook hier is het Secretari- maken met de vastberadenheid van de lidstaten op aat grotendeels afhankelijk van de lidstaten. Via het gebied van het GBVB zoveel mogelijk zelf de de gedetacheerde diplomaten heeft het toegang tot touwtjes in handen te houden. Om de uitholling een breed netwerk van gegevens, maar in de prak- van de nationale soevereiniteit te beperken, wordt tijk blijkt dat de bereidheid gevoelige informatie te een belangrijk deel van de nieuwe taken boven- delen vaak tegenvalt. De diversiteit aan Europese dien uitgevoerd door gedetacheerde diplomaten en talen werkt ook niet mee: Deense memo’s zijn in experts. Het gaat hier om meer dan 200 stafleden. het Deens: Portugese memo’s in zijn Portugees. Dit Het grootste voordeel van deze ‘infiltratie’ vanuit maakt het delen van informatie lastig. Een andere de hoofdsteden is de inbreng van deskundigheid zwakke schakel is dat het Secretariaat geen directe en meer continuïteit. Deze pragmatische oplossing toegang heeft tot vertegenwoordigingen van de brengt echter ook nieuwe uitdagingen, zoals een lidstaten of de Commissie in derde landen en ook botsing tussen uiteenlopende perspectieven en admi- hier volledig afhankelijk is van de goede wil van de nistratieve culturen. Een ander gevoelig punt is de betrokkenen. samenwerking met de Europese Commissie. Gezien De nieuwe taken vergen ook een betere coördina- de vage scheidslijn tussen de eerste en tweede pijler

640 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator is er behoefte aan goede coördinatie, maar deze 11 Simon Duke & Sophie Vanhoonacker, ‘Administrative Gover- wordt door de complexe organisatiestructuur soms nance in CFSP: Development and Practice’, in: European bemoeilijkt. Foreign Affairs Review, 2006, jrg. 11, nr 2, blz. 163-182. Het verdrag tot vaststelling van een Grondwet 12 Volledige taakomschrijving is te vinden in de bijlage van voor Europa heeft geprobeerd aan deze uitdagingen Raadsbesluit 2001/80/GBVB. het hoofd te bieden. In het bijzonder werd de riva- 13 Dit cijfer werd verstrekt door de informatiediensten van het liteit Commissie-Raadssecretariaat aangepakt. Zo Raadssecretariaat. zou de nieuwe EU-minister van buitenlandse zaken 14 De geografische directoraten en eenheden lopen door elkaar zowel de positie van Commissaris voor Externe heen. In DG E zijn er ‘Amerika en VN’, ‘Midden-Oosten’, Betrekkingen als Hoge Vertegenwoordiger bekle- ‘Afrika’, ‘Azië’ en ‘Westelijke Balkan en Oost-Europa’. den. Op administratief niveau werd een zg. Europese 15 ‘Besluit van de Raad van 22 maart 2004 houdende vaststelling Dienst voor Extern Optreden voorzien: een nucleus van zijn reglement van orde’, in: Publikatieblad van de EU, van een Europees ministerie van buitenlandse zaken, L 106, 15 april 2004, blz. 22-45. bestaande uit ambtenaren van het Secretariaat, de 16 Derek Beach, ‘The unseen hand in treaty reform negotiations: Commissie en gedetacheerde nationale diplomaten. the role and influence of the Council Secretariat’, in: Journal Het verwerpen van de grondwet heeft deze voor- of European Public Policy, juni 2004, jrg. 3, nr 3, blz. 408-439; stellen op de helling gezet. Dit betekent dat het Thomas Christiansen, ‘Out of the Shadows: The General weinig waarschijnlijk is dat er op korte termijn revo- Secretariat of the Council of Ministers’, in: Journal of legislative lutionaire veranderingen komen in de structuren die studies, 2002, jrg. 8, nr 4, blz. 80-97. de besluitvorming op het gebied van het buitenlands beleid van de EU ondersteunen. Dit neemt niet weg Sophie Vanhoonacker is universitair hoofddocent aan de Faculteit dat er binnen de bestaande structuren nog heel wat der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universi- ruimte is voor aanpassing en verbetering. Eventuele teit Maastricht. Hylke Dijkstra is master student aan het Centre veranderingen zullen waarschijnlijk echter wederom of International Studies van de Universiteit van Cambridge. Dit plaatsvinden in praktische kleine stappen, die inspe- artikel is tot stand gekomen na interviews met ambtenaren uit het len op de noden van de tijd. Raadssecretariaat, de Europese Commissie en de lidstaten in Brus- sel (maart-september 2006). Noten 1 De officiële benaming is het Secretariaat-generaal van de Raad van de Europese Unie. 2 Ongeveer 400 medewerkers in de EUMS, de Policy Unit, de SITCEN, de defensie- en crisismanagement-directoraten, de coördinatie-eenheid, en de EUSR’s en persoonlijke vertegenwoordigers houden zich bezig met uitvoerende taken. 3 Maarten Lak, ‘Het Secretariaat van de Europese Politieke Samenwerking’, in: Internationale Spectator, februari 1988, blz. 87-92. 4 Simon Nuttall, European Political Co-operation, Oxford: Oxford University Press, 1992, blz. 88. 5 Lak, a.w. noot 3. 6 Nuttall, a.w. noot 4, blz. 257-258. 7 Europese Akte, artikel 30, paragraaf 10g. 8 Simon Nuttall, European Foreign Policy, Oxford: Oxford Uni- versity Press, 2000, blz. 251-252. 9 Desmond Dinan, Ever Closer Union: an introduction to Euro- pean integration, New York: Palgrave, 1999, blz. 517-518. 10 Verdrag betreffende de Europese Unie (Verdrag van Maas- tricht), artikel 26.

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 641 Spectator Tine Delva

Brussel: het hart van het Europees Parlement?

De problematiek van de verschillende ‘werkplaatsen’ Inefficiëntie en de publieke opinie van het Europees Parlement kent een hele geschiede- Het rondreizend circus tussen Brussel en Straatsburg nis. De strijd tussen Brussel en Straatsburg is alom kost de Europese belastingbetaler sinds de uitbrei- bekend. Thans bevindt de zetel van het Europees ding zo’n 200 miljoen euro per jaar. Dit is ongeveer Parlement zich officieel in Straatsburg. Daar vin- 15% van het totale budget van het Europees Parle- den één week per maand de plenaire vergaderingen ment en 0,13% van het totale Unie-budget. Twaalf plaats, met inbegrip van de begrotingszitting. De maal per jaar dienen de 732 Europarlementsleden bijkomende voltallige vergaderingen en de verga- een reis van 450 km te maken. Nu Bulgarije en deringen van de parlementaire commissies worden Roemenië toetreden, zal het aantal parlementsleden in Brussel gehouden. Minder bekend is het feit dat zelfs tijdelijk toenemen tot 785. En dan hebben we ook Luxemburg nog steeds een belangrijke institu- het nog niet eens over hun meereizende medewerkers tionele rol speelt. Het secretariaat-generaal van het en de logistieke transporten. Ook de bereikbaarheid Europees Parlement is immers in de stad Luxemburg van Straatsburg is, in tegenstelling tot die van Brus- gevestigd. sel, niet optimaal. Zo heeft geen enkele van de tien De discussie over de vergaderplaatsverdeling nieuwe lidstaten een rechtstreekse vliegverbinding kwam in het voorjaar van 2006 weer in de schijn- met Straatsburg. Wanneer bovendien wordt beseft werpers te staan. De stad Straatsburg zou bij de dat de zetel in Straatsburg maar liefst 300 dagen verkoop van gebouwen aan het Europees Parlement per jaar vrijwel ongebruikt staat, is het karikaturale onbillijke prijzen hebben gefactureerd. Daarop werd beeld compleet. in mei 2006, op initiatief van het Zweeds liberaal Overbrenging van alle activiteiten naar Brussel Europarlementslid C. Malmström, een Europa- zou soelaas kunnen bieden. De tegenstanders argu- brede elektronische petitie georganiseerd voor één menteren dat de verhuizing juist richting Straatsburg enkele vergaderplaats voor het Europees Parlement, zou moeten gaan. Dit zou echter de inefficiëntie en wel in Brussel.1 Deze petitie steunt op artikel verplaatsen naar de Europese Commissie, aangezien 47 van de (nog steeds niet geratificeerde) Europese deze dan verplicht zou zijn op een vrijwel perma- Grondwet. Met dit artikel werd beoogd de participe- nente basis naar Straatsburg te pendelen om zo de rende democratie nieuw leven in te blazen. Wanneer broodnodige samenwerking tussen de twee instellin- ten minste één miljoen burgers uit een minimum gen te verzekeren. aantal lidstaten een petitie ondersteunen, zou de De huidige Europese Commissaris voor Commu- Commissie binnen het kader van haar bevoegdheden nicatie en tevens vice-voorzitter van de Commissie, aangespoord worden een voorstel tot wetgeving uit M. Wallström, is ondubbelzinnig over de tweestrijd te werken. Op 20 september 2006 werd die drempel tussen de inefficiëntie en de symbolische waarde van één miljoen handtekeningen overschreden. van Straatsburg: ‘Something that was once a very Gedaan met de tijdverspilling, de nodeloze kosten, positive symbol of the European Union reuniting de afmattende reizen voor de Europarlementsleden France and Germany has now become a negative en het hiermee samenhangend negatief imago van symbol – of wasting money, bureaucracy and the het Europees Parlement? Als tegenwicht tegen deze insanity of Brussels institutions.’2 De EU kan zich inefficiëntie blijkt de zetel in Straatsburg als sym- zulke negatieve publiciteit niet meer veroorloven. bool van de Duits-Franse verzoening na de Tweede Sinds de Grondwet een halt is toegeroepen door de Wereldoorlog onaantastbaar. Is het streven naar één burgers, probeert de EU immers haar imago weer op zetel voor het Europees Parlement een utopie of een te krikken. Een negatief imago van het hart van de reële mogelijkheid? Er zijn verscheidene aanwijzin- representatieve democratie – het Europees Parlement gen dat er de komende jaren ruimte voor een eventu- – doet dergelijke inspanningen teniet. Het argument eel compromis bestaat. van de symboliek van Straatsburg is steeds meer ach- terhaald. Het Europa van de 21ste eeuw zou immers

642 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Tine Delva

sterk genoeg moeten zijn de gruwel van de Tweede derden, om zo de samenwerking tussen de diverse Wereldoorlog achter zich te laten. instanties te optimaliseren. Deze uitkomst is tot op de dag van vandaag nog Huidige verdeling: toevalstreffer met steeds van toepassing. Sinds 1958 zijn geen substan- symbolische waarde tiële wijzigingen meer aangebracht. In tegenstelling tot wat velen beweren, kan men ervan uitgaan dat de huidige verdeling van de werk- Juridisch kader plaatsen van het Europees Parlement vooral het De status-quo van de werkplaatsverdeling is vooral te resultaat is van toevallige factoren. Zonder dat we de wijten aan de verplichte unanimiteit onder de lidsta- historische waarde van de zetel in Straatsburg willen ten. Elke lidstaat kan dus een constructieve oplossing ontkennen, lijkt de zogenaamde symbolische waarde in de weg staan door het gebruik van zijn veto. Noch dan vooral een argument achteraf om het chauvi- het Europees Parlement, noch de Europese Commis- nisme van de Fransen kracht bij te zetten. Reden te sie heeft dus beslissingsbevoegdheid op dit terrein. meer dus om Brussel het centrale punt van het Euro- De Europa-brede petitie ten voordele van een enkele pees Parlement te maken. zetel van het Europees Parlement in Brussel zou Het begon allemaal bij de oprichting van de Eu- dus, zelfs indien de Grondwet geratificeerd zou zijn, ropese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS) weinig nut hebben. De Europese Commissie kan in 1951. Vijf van de zes initiële lidstaten waren het krachtens artikel 47 van de Grondwet immers alleen erover eens alle instellingen in Brussel te vestigen. Dat het juist België was dat het daar niet mee eens was, is echter weinig bekend.3 De toenmalige eerste De patstelling over de vestigingsplaats is vooral te minister, Joseph Pholien van de Parti Social Chrétien (PSC), verkoos immers Luik boven Brussel. Het feit wijten aan de verplichte unanimiteit onder de dat Luik zijn geboortestad was, zal hier ongetwijfeld niet vreemd aan zijn geweest. Dit Belgisch nee lidstaten was het begin van een lange strijd, met als inzet de hoofdzetel van het Europees Parlement. Nadat Brussel als hoofdplaats van het EP was optreden binnen de grenzen van haar bevoegdheid. verworpen, koos men als voorlopig alternatief voor De zetelverdeling van het Europees Parlement valt Luxemburg, waar ook de toenmalige zetels van de hier dus duidelijk niet onder. Europese Commissie en de Raad gevestigd waren. Pas in 1965 werd gelijktijdig met het fusieverdrag Al snel bleek echter dat de zalen niet groot genoeg een voorlopige beslissing over de zetels van de instel- waren om alle leden van de parlementaire vergade- lingen genomen. Over het Europees Parlement werd ring te ontvangen. De beste oplossing leek daarom slechts bevestigd dat het secretariaat-generaal zich in uit te wijken naar de dichtstbijzijnde vergaderruimte Luxemburg bevindt. Verdere ontwikkelingen kwa- die wél voldeed aan de eisen. Dit bleek de Raadszaal men er pas in december 1992, op de Top van Edin- van de Raad van Europa in Straatsburg te zijn. Mede burgh, toen de staats- en regeringsleiders de provi- hierdoor vinden sinds 1952 parlementaire zittingen sionele situatie vastlegden. Het kwam zwart op wit in Straatsburg plaats. te staan dat het secretariaat-generaal in Luxemburg Met de oprichting van de Europese Economische gevestigd moest zijn, dat twaalf plenaire zittingen Gemeenschap in 1958 werd het actieterrein van de in Straatsburg plaatsvonden en dat de additionele Gemeenschap steeds ruimer. Er werd afgesproken plenaire zittingen en parlementaire vergaderingen dat de Raad en de Europese Commissie zouden in Brussel zouden doorgaan. Deze regeling werd zetelen in het land dat het roterend voorzitterschap bovendien verankerd via het Verdrag van Amster- waarnam. Toevallig was België als eerste aan de dam (1997). Het akkoord van de Top van Edinburgh beurt, waardoor Brussel als eerste gastheer van de werd bijna letterlijk overgenomen in Protocol nr 8 twee instellingen mocht optreden. Na verloop van bij het Verdrag van Amsterdam. Sindsdien zijn geen tijd werd duidelijk dat deze tijdelijke situatie van wijzigingen meer aangebracht. blijvende aard zou zijn. Dit leidde ertoe dat ook de parlementaire comités steeds vaker in Brussel verga-

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 643 Spectator Koehandel? grotendeels te wijten aan de onderhandelingspositie De grote vraag die rest is of er ooit een consensus tus- van de EU op het landbouwdossier, lijken verdere sen de lidstaten zal worden gevonden over één zetel inhoudelijke hervormingen onvermijdelijk. In de voor het Europees Parlement te Brussel. Logischer- meeste kringen worden dergelijke inhoudelijke her- wijze zal vooral Frankrijk dwars liggen. Een eerste vormingen echter niet verwacht vóór 2013. Ook de hindernis is deze kwestie op de agenda van de staats- financiering van het landbouwbeleid zal binnenkort en regeringsleiders te plaatsen. Sinds de Top van onder de loep worden genomen. In het interinsti- Edinburgh is een inhoudelijke discussie over de grond tutioneel akkoord over de financiële perspectieven van de zaak immers niet meer aan de orde geweest, voor de periode 2007-2013 werd immers een clausule mede door de halsstarrige houding van Frankrijk. opgenomen die stelt dat er een onderzoek moet ko- Om een plaats op de agenda te bemachtigen, is op men naar het volledige spectrum van inkomsten en zijn minst de steun van het roterend voorzitterschap uitgaven van de Unie, inclusief de landbouwuitgaven nodig. Vanaf januari 2007 valt die eer te beurt aan en de miljardenkorting die het Verenigd Koninkrijk Duitsland, dat al de intentie heeft geuit de discussie op zijn bijdragen krijgt.4 Het desbetreffend rapport over de Grondwet nieuw leven in te blazen. Daarna van de Commissie wordt in 2008/2009 verwacht. zijn Portugal en Slovenië aan de beurt. Algemeen Het staat eigenlijk als een paal boven water dat het wordt verwacht dat een oplossing over de Grondwet percentage van het budget dat naar het GLB gaat, uit de bus zal komen in de tweede helft van 2008, verminderd zal worden. Hoeveel deze reductie pre- wanneer de Fransen het voorzitterschap waarnemen. cies zal inhouden en wanneer deze zal plaatsvinden, Indien men de Straatsburg-problematiek op de is nog niet bekend. Ook de verdeling van de gelden Grondwet-agenda wil plaatsen, zal men er dus snel zal kritisch bekeken worden. bij moeten zijn. Het lijkt immers weinig waarschijn- De kans is dus groot dat de Franse landbouwsec- lijk dat Frankrijk zelf het punt zal willen opnemen in tor zowel door de budgettaire als door de inhoude- de onderhandelingen. Het is, met andere woorden, lijke wijzigingen zal worden geraakt. Met de Franse van kapitaal belang een gezaghebbende natie, zoals verkiezingen en het Franse voorzitterschap achter de Duitsland, voor de kar te spannen om het agenda- rug, lijkt 2009 dus een ideaal moment om de kwestie punt al vóór het voorzitterschap van Frankrijk vast te van de verdeling van de werkplaatsen weer op de stellen. Daarenboven vormen de Franse presidents- voorgrond te schuiven. Het blijft dan afwachten in verkiezingen in april-mei 2007 een extra struikel- welke mate de Franse regering bereid zal zijn haar blok. Vermoedelijk zal geen enkele kandidaat voor verworven statuur als agrarische grote mogendheid het presidentschap enige concessie willen doen over te bevechten. Een potentiële reductie of afschaffing de Straatsburg-zetel. van de Britse bijdragekorting zou hierbij voor de Als men er dan toch in slaagt de kwestie op de Fransen een helende werking kunnen hebben. agenda te krijgen, beginnen de problemen pas echt. Het landbouwbeleid is echter niet de enige invals- Enige koehandel is wellicht niet ondenkbaar, want voor hoek. Ook diverse kleinere agendapunten zouden wat hoort wat. Frankrijk zal pas bereid zijn concessies Frankrijk in de verleiding kunnen brengen om te doen als het een wederdienst in de plaats krijgt. Wat Straatsburg op te geven. Een dergelijk totaalpakket zou voor de Fransen belangrijker kunnen zijn dan het zou een opname in de Grondwet-agenda kunnen prestige van de hoofdzetel van het Europees Parle- bevorderen. Bovendien mogen we niet uit het oog ment? Het is onvermijdelijk dan te denken aan het verliezen dat het voor Frankrijk zeer moeilijk zal Europees gemeenschappelijk landbouwbeleid (GLB). worden zijn positie in het GLB te behouden. Vele Al sinds het ontstaan van het GLB is Frankrijk een lidstaten, waaronder het Verenigd Koninkrijk, zullen grote netto-ontvanger. Bovendien hebben de land- de afweging tussen nieuwe landbouwhervormingen bouwsector en zijn aanhang in Frankrijk nog steeds en een zetel in Brussel waarschijnlijk onevenredig een significante politieke invloed. Drastische hervor- achten. Want wat is nu belangrijker? Een efficiënt mingen van het GLB hebben in het verleden steeds Europees Parlement of een rechtvaardiger Europees veel protest opgeroepen in Frankrijk, waardoor de landbouwbeleid? Een totaalpakket lijkt daarom een- Franse beleidsmakers terughoudend staan ten opzichte zinnig alternatief. van elke mogelijke nieuwe wijziging van het GLB. Na de recente landbouwhervormingen is het einde De gulden middenweg nog steeds niet in zicht. In het licht van de voor- Bovendien bestaat de mogelijkheid dat Frankrijk lopige mislukking van de Doha-ronde (WTO), slechts gedeeltelijke concessies zal doen. Een com-

644 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator promis zou dan kunnen bestaan uit een verminde- worden. Zelfs is mogelijk dat er nooit een oplossing ring van het aantal plenaire zittingen in Straatsburg voor zal worden gevonden. Bepaalde elementen zou- en van hun tijdsduur. Zo is sinds 2001 de maande- den een doorbraak kunnen forceren. Elke veronder- lijkse plenaire zitting in Straatsburg van vijf tot vier stelling blijft echter hypothetisch, aangezien alles dagen teruggebracht. Ook het aantal additionele afhangt van de wil van de Fransen. zittingen in Brussel zou kunnen worden opgevoerd, evenals hun tijdsduur. Noten Er is bovendien nog een bonus die ervoor kan 1 Voor meer informatie: www.oneseat.eu. zorgen Frankrijk over de streep te trekken. Het 2 Interview met M. Wallström, ‘From words to action’, in: is immers waarschijnlijk dat het nog op te richten E!Sharp, september-oktober 2006, http://ec.europa.eu/commis- Europees Instituut voor Technologie, ter bestrijding sion_barroso/wallstrom/pdf/interview_esharp_en.pdf (geraad- van de innovatiekloof in de EU, in Straatsburg zal pleegd op 10 oktober 2006). worden gevestigd. Het hoeft dus niet alles of niets te 3 Nieuwsitem Europees Parlement: Straatsburg, Brussel, Luxemburg zijn voor de stad Straatsburg. Zelfs indien de zetel – de drie werkplekken van het Europees Parlement, http://www. van het Europees Parlement (al dan niet gedeeltelijk) europarl.europa.eu/news/public/story_page/008-4173-010- zou verhuizen, zou de stad nog steeds een Europese 01-02-901-20060110STO04172-2006-10-01-2006/default_ instelling mogen herbergen. Toeval of niet, het is de nl.htm (geraadpleegd op 10 oktober 2006). bedoeling dat dit technologie-instituut rond 2009 4 Interinstitutional Agreement between the European Parlia- operationeel wordt. ment, the Council and the Commission on budgetary disci- pline and sound Financial management, P.B. C 139/1 van Besluit 16 juni 2006, blz. 15. Het staat buiten kijf dat elke locatieverandering van het Europees Parlement een lastige bevalling zal Tine Delva is als wetenschappelijk onderzoeker verbonden aan het Europees Instituut van de Universiteit Gent.

Nieuwe publicatie in de serie Clingendael Diplomacy Papers

Simone Eysink, Human Rights’ Dialogue in ASEM; Do NGOs Have a Role to Play, Clingendael Diplomacy Papers No. 7, September 2006, 27 p. ISBN-10: 90-5031-109-1, ISBN-13: 978-90-5031-109-0 Price € 8,00

On 10 and 11 September 2006, the sixth summit of the Asia- of human rights in South-East Asia, looking at the inclusion Europe Meeting (ASEM) took place in Helsinki, Finland. This of the matter in the ASEM dialogue? And what role do summit provided a moment of reflection because of the states play in this respect and what is their interaction tenth anniversary of the multilateral, informal dialogue with these non-governmental organizations? The paper between both regions. A Declaration was adopted, stating investigates possible answers to these questions by looking the most important focal points for the future of the ASEM into the differences of opinion on human rights’ issues dialogue, from strengthening multilateralism to sustainable between both regions, as well as in the context of the development. The issue of human rights was not directly democratic developments in East Asia. Besides, the current mentioned. In general, this issue has always played a rather role of NGOs in South-East Asia is considered, including peculiar role in the dialogue. It caused controversy between differences with the role played by European organizations. both regions on various occasions, of which the case of Moreover, the case of Myanmar’s participation in the Myanmar’s participation in the fifth summit was the most ASEM’s summits is taken as an example of the difficulty of recent. The East Asian and European states have different including human rights in the ASEM process. views on the protection of their citizens and mutual respect in this matter is not easy to find. In this regard, there Informatie en/of bestellingen via het Secretariaat could be a role to play for civil society actors, especially Clingendael Diplomatic Studies Programme van het non-governmental organizations (NGOs). However, the Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen question is what role do they play today in the protection Clingendael, tel. 070-3746605, email: [email protected].

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 645 Spectator Nieuw Onderzoek Bart Stol

Nieuw licht op Nederlands-Franse relatie Mythe van de antithese

De betrekkingen tussen Nederland en Frankrijk gel- derland in die dagen niet minder belangrijke dossiers den als moeizaam. In de berichtgeving doemt steeds als de Nieuw-Guinea-crisis en de gemeenschappe- het beeld op van een permanent belaste relatie. Een lijke Europese landbouwmarkt. Bovendien blijkt uit greep uit het nieuws van de afgelopen tien jaar zegt de archieven van het ministerie van Buitenlandse wat dat betreft genoeg. Breed uitgemeten werden Zaken dat de betrokken diplomaten de Fouchet-on- de meningsverschillen tussen Nederland en Frank- derhandelingen op het moment zelf niet als schade- rijk over de aanpak van de drugshandel (jaren ’90) lijk betitelden voor de bilaterale verhoudingen. en de Amerikaanse inval in Irak (2003). De hier te Hoewel dit artikel geen spectaculaire herziening lande zeer goed ontvangen opmerkingen van oud- van de geschiedenis tot doel heeft, wil het aan de VVD-minister Annemarie Jorritsma (Economische hand van een historische analyse van de Frans- Zaken en Verkeer & Waterstaat), die niet alleen de Nederlandse betrekkingen in de periode 1958–1963 Franse president Chirac ‘een engerd’ noemde, maar een aanzet geven tot heroverweging van het geves- tevens het heimelijke publieke ressentiment jegens tigde en hardnekkige beeld als zouden de Frans- Frankrijk verwoordde met het gevleugeld gewor- Nederlandse betrekkingen gekenmerkt worden door den ‘Frankrijk: mooi land, jammer dat er Fransen confrontatie en antithese. wonen’, versterken de gedachte dat Nederland en Frankrijk voortdurend tegenover elkaar staan. De komst van De Gaulle Deze notie blijft niet beperkt tot journalistieke Aan het einde van de jaren vijftig verkeerde Frank- nieuwsanalyses en opiniefora. Ook in de Nederland- rijk als gevolg van een hulpeloze koloniale oorlog in se wetenschappelijke literatuur over de naoorlogse Algerije op de rand van een burgeroorlog. Een deel buitenlandse betrekkingen wordt de Frans-Neder- van het Franse leger, gedesillusioneerd doordat de landse relatie veelal weggezet als een verhouding Franse politiek tot een vergelijk wilde komen met de van confrontatie. Dat is opmerkelijk, want naar de islamitische opstandelingen in Algerije, dreigde een naoorlogse bilaterale betrekkingen tussen Frankrijk staatsgreep te plegen en in Frankrijk een fascistische en Nederland is verrassend weinig fundamenteel dictatuur te vestigen. Aldus moest Algerije voor onderzoek gedaan. De meeste overzichtswerken en Frankrijk behouden blijven. Alléén dank zij de tus- artikelen baseren zich in hun analyse van de Frans- senkomst van De Gaulle, die op verzoek van het le- Nederlandse verhouding als een moeizame affaire ger maar met goedkeuring van het parlement in juni op één bepaalde tijdsperiode: de jaren tussen 1958 1958 een nieuwe regering vormde, kon Frankrijk van en 1963 – oftewel op de komst van generaal Charles een burgeroorlog worden gered. Hoewel het Neder- de Gaulle en zijn plannen de EEG om te vormen tot landse corps diplomatique de komst van De Gaulle, een Europese statenbond onder Franse leiding – be- die zijn wens om van Frankrijk weer een onafhan- ter bekend als de ‘Fouchet-onderhandelingen’. Deze kelijk opererende wereldmogendheid te maken (de Fouchet-onderhandelingen, waar Nederland zich politiek van grandeur) luid verkondigde, met argus- krachtig en uiteindelijk met succes tegen De Gaulle ogen bezag, bestempelde het al snel de komst van verzette, zijn symbool geworden voor de vermeend de generaal als positief. Hij werd geprezen om de moeizame relatie tussen Nederland en Frankrijk. wijze waarop hij de Algerijnse kwestie – die als een Dit beeld verdient echter bijstelling. De komst van zwaard van Damocles boven Frankrijk (en daarmee De Gaulle werd aanvankelijk in Nederland als po- boven de slagkracht van het westerse blok tegenover sitief ervaren en juist tijdens de gewraakte Fouchet- de Sovjetunie) bleef hangen – aanpakte. Al snel was onderhandelingen vonden Nederland en gaullistisch de consensus dat alléén De Gaulle een garantie bood Frankrijk elkaar als goede partners in de voor Ne- voor een stabiel Frankrijk, door aan de ene kant de

646 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Nieuw Onderzoek Bart Stol

Algerijnen geleidelijk meer vrijheid c.q zelfbestuur een memo aan Luns dat de Nederlandse afwijzing de toe te staan (later zelfs onafhankelijkheid) en aan bilaterale verhoudingen tussen Frankrijk en Neder- de andere kant dank zij zijn statuur en charisma het land niet zou bederven.7 leger in bedwang te houden.1 Hoewel het spel in Europa de daaropvolgende Wat betreft het buitenlands beleid waren de eerste maanden desondanks hard gespeeld werd, bleek dat contacten tussen gaullistisch Frankrijk en Neder- de baron gelijk had. Inzake de Nieuw-Guinea-crisis, land hoopgevend, zo niet veelbelovend. Beide landen die feitelijk parallel liep met de Fouchet-onderhan- stelden zich gebroederlijk teweer tegen het terug- delingen, bleef De Gaulle de trouwste bondgenoot dringen van de Europese koloniale macht in Azië van Nederland. Nooit zette hij Nederland in de con- en Afrika en maakten zich hard voor de verdediging frontatie met Indonesië inzake de soevereiniteit over van westerse gebieden door de NAVO ook buiten het het eiland Nieuw-Guinea, de laatste Nederlandse eigenlijke verdragsgebied2 – een standpunt dat hen bezitting in de Indonesische archipel, wezenlijk lijnrecht tegenover de antikoloniale Verenigde Sta- onder druk om zich in Europa toeschietelijker op ten plaatste. Uit de eerste ontmoetingen tussen De te stellen, integendeel. Frankrijk hamerde in deze Gaulle en minister van Buitenlandse Zaken Joseph periode (mede namens Nederland) in de ZOAVO Luns bleek verder allerminst dat de visies over de (de Zuidoost-Aziatische variant van de NAVO, waar economische toekomst van Europa ver uiteenliepen.3 Nederland geen deel van uitmaakte) aanhoudend op Het was dan ook voor de Fransen een teleurstel- handhaving van de Nederlandse soevereiniteit op ling dat Luns al in 1959 afwijzend reageerde op de het eiland, steunde Nederland in 1960 en 1962 bij eerste voorstellen betreffende oprichting van een de troepenopbouw in de Oost toen de Amerikanen politiek consultatiemechanisme (de opmaat naar de en Japanners onder Indonesische druk hun logis- Fouchet-onderhandelingen), dat het in 1957 gevormde Europa van de Zes (EEG) onafhankelijk van de Verenigde Staten moest laten opereren.4 De Franse De Nederlandse diplomatie meende direct na plannen zouden via hun culturele, economische en politieke componenten en een ontbrekende verwij- Fouchet greep te hebben op gaullistisch Frankrijk zing naar de NAVO Nederland de facto tot Franse vazalstaat maken, wat de Nederlanders wilden voorkomen. Maar toen Luns in 1960 tegenover de Ame- tieke steun staakten, weigerde Soekarno een officieel rikanen zijn afkeur over De Gaulles Europaplannen staatsbezoek en stond onvoorwaardelijk achter Ne- uitte, voegde hij er wel ‘voor de goede orde’ aan toe derland in de Verenigde Naties.8 ‘dat er aan de bilaterale Nederlands-Franse hemel Voorts toonde De Gaulle zich als een van de wei- geen wolken te bespeuren zijn’.5 nige NAVO-bondgenoten bereid de zware druk van de eigen wapenindustrie te weerstaan. Terwijl landen Fouchet en Nieuw-Guinea-crisis als de Verenigde Staten, Groot-Britannië, Duitsland Ondanks de voortekenen waren de Fransen toch en Italië in de periode 1958–1962 wapens leverden verrast toen Luns tijdens de eerste grote Europese aan Indonesië, gaf Frankrijk slechts mondjesmaat conferentie over een Europees consultatiemecha- en na overleg met Nederland vergunningen af voor nisme in februari 1961 als enige zijn ‘non’ uitsprak wapenexport naar Indonesië – en dan nog slechts dié en aldus het plan voor een politieke unie naar de wapens die door de Nederlanders met het oog op een loopgraven van de studiecommissie-Fouchet ver- eventueel gewapend treffen met Indonesië als onge- wees. De Fransen koesterden echter geen rancune; vaarlijk waren aangemerkt.9 De Gaulle sprak na afloop van de vergadering zelfs zijn bewondering ervoor uit dat Luns, ondanks de Samen boeren in Brussel grote diplomatieke druk van de overige landen, zijn Dit patroon wordt herhaald in Europa zelf, waar rug recht had gehouden.6 Overigens had Baron S.J. Frankrijk en Nederland tijdens ‘Fouchet’ gebroeder- van Tuyll van Serooskerken, secretaris-generaal op lijk wedijveren voor verwezenlijking van een ge- het ministerie van Buitenlandse Zaken, een derge- meenschappelijk landbouwbeleid. In het openbreken lijke Franse reactie al voorzien. Aan de vooravond van de sterk beschermde Duitse markt voor Neder- van de bewuste onderhandelingen voorspelde hij in landse (en Franse) landbouwproducten is Frankrijk

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 647 Spectator Nederlands trouwste bondgenoot.10 Op 19 februari omdat na het vertrek van Adenauer (1964) het Frans- 1962 kon ambassadeur J.W. Beyen vanuit Parijs be- Duitse Vriendschapsverdrag al snel gedegradeerd richten dat de Fransen zeer tevreden waren over de werd tot een papieren symbool voor de beëindiging samenwerking met Nederland: ‘In ambtelijke zowel van de erfvijandschap. Tegelijkertijd isoleerde De als in regeringskringen bestaat bijzondere waarde- Gaulle Frankrijk in zowel Europees als internati- ring voor de nauwe samenwerking te Brussel tussen onaal verband. De Gaulle zette zijn politiek van de Nederlandse en Franse delegaties. Algemeen is grandeur alleen voort, maar vond daarin naast Ne- het oordeel dat het vooral deze samenwerking is derland net zozeer de andere vier van Europa op zijn geweest die totstandkoming der akkoorden mogelijk pad. Duitsland, Italië, België en Luxemburg waren maakte.’11 evenmin gecharmeerd van het Franse geflirt met De diplomatieke correspondentie tussen Den de Sovjetunie, het China van Mao en De Gaulles Haag en de diverse ambassades in deze periode laat herhaaldelijke verklaringen dat Fouchet gereani- zien dat het Nederlandse diplomatenkorps direct na meerd moest worden – om over de terugtrekking van Fouchet van mening was dat het in zekere zin greep Frankrijk uit de militaire structuur van de NAVO heeft op gaullistisch Frankrijk.12 Van groeiende maar te zwijgen. Feitelijk waren de gouden jaren van animositeit is nauwelijks sprake. Nota bene op 17 Frans-Nederlandse confrontatie voorbij; jaren die dus april 1962, de dag dat de Fransen in de commissie- allerminst bepaald werden door een allesoverheer- Fouchet constateren dat verder onderhandelen over sende antithese. een politieke unie geen zin meer heeft, aangezien Nederland (inmiddels gesecondeerd door België) zijn Conclusie verzet weigert op te geven,13 stelt de Franse minister Gegeven het wegvallen van punten van overeen van buitenlandse zaken, Maurice Couve de Mur- komst is het niet verwonderlijk dat de Frans- ville, Luns gerust aangaande blijvende Franse steun Nederlandse confrontatie rond Fouchet na 1963 inzake Nieuw-Guinea.14 snel uitgroeide tot een symbool van Nederlandse De verwijdering tussen Nederland en Frankrijk is standvastigheid in een ‘heroïsche’ strijd met het veeleer van latere datum – en van kortere en wel- machtige gaullistische Frankrijk. In wezen zijn de licht minder structurele aard. Januari 1963 vormt Frans-Nederlandse betrekkingen in de Nederlandse het werkelijke kritieke moment in de Frans-Neder- historiografische en politicologische literatuur het landse betrekkingen. In deze maand blokkeerde De slachtoffer geworden van overwinnaargeschiedenis. Gaulle, teleurgesteld over het vastlopen van de Fou- Het verdringen van het dekolonisatiedrama na het chet-onderhandelingen, in één toespraak zowel de verlies van Nieuw-Guinea maakte ‘Fouchet’ – in- toetreding van Groot-Britannië tot de EEG als het dertijd in de openbare meningsvorming al ruimer Amerikaanse plan om de militaire band met Europa belicht dan Nieuw-Guinea of het Europese land- te versterken via de oprichting van een gezamenlijke bouwbeleid17 – automatisch tot het eerste trotse wa- kernvloot (de Multilateral Force). Tegelijkertijd te- penfeit van een nieuw, primair Europees Nederland; kende hij een vriendschapsverdrag met Duitsland, in een tweede Quatre Bras, waar een kleine Neder- de hoop via bilaterale weg alsnog een door Frankrijk landse afvaardiging er opnieuw in slaagde de Franse geleid en van Amerika onafhankelijk Europa van de hegemoniale aspiraties in Europa te frustreren – en grond te krijgen. Aldus bleek dat Nederland géén daarmee de status van Nederland herbevestigde als greep had op De Gaulle en leek de door Nederland een middelgrote mogendheid, die zich de kaas niet zo gevreesde opsluiting in een klein continentaal van het brood laat eten, herbevestigde. Het gegeven verband zeer nabij.15 dat gaullistisch Frankrijk in de jaren na Fouchet via Op dat moment verkilde de relatie tussen Neder- zijn even vruchteloze als schaamteloze internationale land en Frankrijk aanzienlijk,16 te meer omdat de Alleingang het imago van een cynische, op Realpolitik Nieuw-Guinea-crisis, alsook de dreiging van een en grandeur gericht land verwierf, droeg sterk bij aan fascistische staatsgreep na de onafhankelijkheid een klimaat waarin de antithese Nederland-Frank- van Algerije (beide voltrokken zich in de zomer van rijk in Nederland gecultiveerd kon worden. Voor het 1962) als bindende elementen waren weggevallen. Nederlandse nationale bewustzijn werd Frankrijk de Deze kritieke fase in de verhouding tussen Neder- dankbare opvolger van het perfide Albion en nazi- land en Frankrijk is echter van korte duur geweest, Duitsland; een nieuwe antilegalistische macht waar-

648 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator tegen ‘gidsland’ Nederland, baken van internationale ministerie, 20 juli 1960; map 00626, Memorandum DIO/PZ, moraliteit, zich af kon zetten en waarvan het zich 23 december 1960. aldus internationaal kon onderscheiden. 2 ABZ 2, postenarchief Frankrijk, geheime stukken, ontvangen Het is zonder meer een feit dat de Franse concep- codebericht Beyen, 256, 27 juni 1958. tie van Europa verschilt van de Nederlandse en dat 3 ABZ 2, postenarchief Frankrijk, geheime stukken, Luns aan die tegenstelling voor het eerst en het felst tot uiting ministerie (Beyen 263), 30 juni 1958. kwam tijdens de eerste jaren van het bewind van 4 ABZ 2, map 1493, memorandum Luns no. 79, 22 juli 1959. De Gaulle. Bovendien hebben Frankrijk en Neder- 5 ABZ 2, postenarchief permanente vertegenwoordiging bij de land in het post-gaullistische tijdperk herhaaldelijk VN, geheime stukken, map 913.11, verzonden codebericht in Europa tegenover elkaar gestaan, zeker als het Schürmann 355, 20 september 1960. ging om ver(der)gaande politieke samenwerking. 6 Luns, ‘Ik herinner mij…’ Vrijmoedige herinneringen van Mr. Maar het ging toen allang niet meer om een puur J.M.A.H. Luns zoals verteld aan Michel van der Plas, Leiden, Frans-Nederlandse tegenstelling, veeleer (vanuit 1971, blz. 149. Zie ook: E.P. Wellenstein, ‘Nederlands rol in Nederlands oogpunt) om directoraatvorming an sich. Europese integratie: van Founding Father tot Verloren Zoon’, Duitsland, Groot-Britannië en Italië bleken in de ja- in: Internationale Spectator, november 2006, blz. 561-567. ren zeventig en tachtig net zo goed voorstanders van 7 ABZ 2, map 02766, Memorandum (no. 2140), 8 februari 1961. directoraatvorming, en zij konden eveneens op Ne- 8 Zie o.a. 2, ABZ, map 02766, Lunscirculaire 21, 26 april 1962; derlands wantrouwen en verzet rekenen.18 Bovendien geheime stukken, map 1628, celer 71, 9 juni 1960; map 02766, moet niet vergeten worden dat Nederland zich ook verzonden codebericht celer 276, 16 augustus 1962. binnen een instituut als de NAVO altijd verzet heeft 9 Zie o.a., ABZ 2, geheime stukken: map 2038, ontvangen code- tegen oprichting van een ‘beslissingscommissie van bericht Vosvansteenwijk 160, 22 april 1959; Luns 65, 29 april grote jongens’.19 Fouchet kon daarbij al snel uitgroei- 1959; map 2037, ontvangen codebericht Beyen 19, 16 januari en tot het symbool bij uitstek van dit Nederlandse 1959; map 2040, memorandum DBI/PL, 12 september 1961. verzet tegen directoraatvorming. 10 J.H. Molegraaf, Boeren in Brussel. Nederland en het gemeenschap- Bij nieuwe pogingen om tot verdere politieke pelijk Europees Landbouwbeleid 1958-1971 (academisch proef- samenwerking te komen in Europa, werd door schrift, Utrecht, 1999), blz. 291. Nederland al snel de ‘geest van Fouchet’ gesigna- 11 Beyen, zoals geciteerd in: Molegraaf, a.w. noot 10, blz. 124. leerd.20 Dit spookbeeld zorgde ervoor dat de legen- 12 Ibid., blz. 136. darische tegenstelling Frankrijk-Nederland levend 13 Hans Nijenhuis, ‘De Nederlandse tactiek in de onderhandelin- werd gehouden en tot een constante in ons nationale gen over een Europese politieke unie (1960-1962): Nee tegen bewustzijn kon uitgroeien. In hoeverre dat beeld De Gaulle!’, in: Internationale Spectator, januari 1987, blz. 41- strookte met de diplomatieke werkelijkheid valt te 50, in het bijzonder blz. 49. bezien. Verdere bestudering van de archieven van 14 ABZ 2, map 02766, Lunscirculaire 21, 26 april 1962. het ministerie van Buitenlandse Zaken zal geen 15 Duco Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland. De Neder- verborgen liefdesgeschiedenis tussen Frankrijk en landse rol in de wereldpolitiek, 3e herziende druk, Utrecht, 2006, Nederland blootleggen. Het zal echter wel het beeld blz. 228–229; 240. van een zeer moeizame relatie bijstellen. Wellicht zal 16 Molegraaf, a.w. noot 10, blz. 135-136. dergelijk onderzoek Luns’ eigen visie verder staven. 17 Ronald Gase, Misleiding of Zelfbedrog, Baarn, 1984, blz 192. Al in 1971 vertelde hij immers aan Michel van der 18 Hellema, a.w. noot 15, blz. 286; 320-321. Plas dat de notie als zou er door ‘Fouchet’ tussen ‘de 19 Ibid., blz. 233. Quai d’Orsay en Het Plein’ diep wantrouwen zijn 20 Zie bijv.: A. Pijpers, ‘Nederland, de Europese Politieke Samen- ontstaan, een mythe was: ‘Hoewel er aanzienlijke werking en de dreigende herrijzenis van “Fouchet”’, in: Inter- verschillen waren over de multilaterale problema- nationale Spectator, februari 1982, blz. 69–77. tiek, is de bilaterale verhouding tussen Parijs en Den 21 Luns, a.w. noot 6, blz. 154. Haag nooit werkelijk vertroebeld.’21 Bart Stol is als research master student verbonden aan de Op- Noten leiding Geschiedenis van de Universiteit Utrecht. Hij verricht 1 Archief ministerie van Buitenlandse Zaken, blok 2 (hierna promotieonderzoek naar Europese diplomatieke samenwerking in afgekort als ABZ 2), map 00656, brief ambassadeur J.W Beyen dekolonisatiekwesties. aan ministerie, 15 juli 1958; map 00633, brief Beyen aan

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 649 Spectator Respons Jan Jaap Kleinrensink

Pauselijk citaat wijst op strategie

Religie vereist Fingerspitzengefühl van diplomaten kerkgebouwen, demarcherende ambassadeurs en hele en beleidsmakers, zo besluit James Kennedy zijn volksstammen die excuses eisten van het hoofd der column in het oktobernummer van de Internatio- rooms-katholieke kerk. nale Spectator.1 De ophef rond de uitspraken van Die excuses kwamen niet. Althans niet in de paus Benedictus XVI over islam en rede bewijzen zin die de demonstranten beoogden. Diplomatiek opnieuw dat religie een factor van betekenis is in het idioom biedt een rijk scala aan uitdrukkingsvormen internationale krachtenveld en ook dat religie zowel van excuus. Het Vaticaan koos voor de lichtste verbindend als polariserend kan werken. variant. In toelichtingen die in de weken na het De uitspraken van de paus zijn in de media veel- geruchtmakende optreden in Regensburg versche- vuldig herhaald en uitvoerig geanalyseerd. De hef- nen,3 toonde de paus geen spijt – laat staan berouw tige reacties in de islamitische wereld hebben betrek- – over zijn boodschap. Aan de ambassadeurs van king op één passage uit de toespraak die de paus op islamitische landen liet hij weten het jammer te vin- 12 september jl. in Regensburg hield.2 Voor minder den dat hij verkeerd was begrepen. Hun verontwaar- gestudeerde toehoorders is het een waar zoekplaatje; diging noemde hij wel begrijpelijk, omdat men het voor vooringenomen of gehaaste journalisten een citaat van de veertiende-eeuwse keizer had opgevat gemakkelijk mis te verstaan betoog. als zijn persoonlijke mening. Hij had evenwel groot Na een algemene inleiding kondigt de Heilige respect voor de Koran als heilig boek van een grootse Vader aan dat hij het wil hebben over het thema religie. Hij had Manuel II alleen aangehaald omdat geloof en rede. Als openingsstatement kiest hij verdie zo treffend de relatie tussen geloof en rede had volgens een citaat van de Byzantijnse keizer Ma- uitgedrukt, maar van diens polemiek wilde Benedic- nuel II Palaeologus, die in 1391 aan zijn Perzische tus niets weten. gesprekspartner de vraag voorlegt: ‘Toon mij wat De Byzantijnse keizer, die in de Regensburgse Mohammed aan nieuws heeft gebracht en u zult rede nog was getypeerd als belezen, klassiek ge- slechts slechte en inhumane zaken vinden, zoals vormd en een kenner van de Koran, kreeg nu alsnog zijn gebod om het door hem gepredikte geloof met het verwijt zich onbegrijpelijk bot te hebben uitgela- het zwaard te verbreiden.’ De paus vervolgt: ‘Nadat ten tegen zijn islamitische gesprekspartner. De paus hij zich zo krachtig heeft uitgedrukt, legt de keizer had slechts bedoeld uit te nodigen tot een dialoog uitvoerig uit waarom geloofsverbreiding door geweld van het christelijk geloof met de moderne wereld en in strijd is met de rede (widersinnig). Geweld is in tot de dialoog van alle culturen en godsdiensten. strijd met het wezen van God en het wezen van de Incident gesloten? Ook als de stofwolken nu neer- ziel.’ Vervolgens citeert de paus opnieuw de keizer dalen en het weer zes eeuwen duurt voor iemand en haalt hij de geleerde onderzoeker Khoury aan, die Manuel II opdelft uit de vergetelheid, blijven er een erop heeft gewezen dat de opvatting van de klassiek paar vragen bestaan: gevormde Byzantijnse keizer op gespannen voet staat Ten eerste: Waarom heeft de paus dit eeuwenoude met de leer van de moslims. Voor hen is God immers citaat gebruikt, hoewel het voor de kern van zijn be- absoluut transcendent en onttrekt Hij zich aan alle toog over geloof en rede niet essentieel was: was het menselijke categorieën, zoals de rede. citaat een slip of the tongue van een studeerkamerge- Voor een goed begrip van de portee van deze pas- leerde, of is er een verborgen agenda? sage is het van belang vast te stellen dat het hier niet Ten tweede: Aangenomen dat het Vaticaan in- gaat om een enkelvoudig citaat, maar om achtereen- derdaad de dialoog zoekt met de islam, wat is het volgens een citaat van de keizer, een eigen reflectie achterliggend strategisch doel: vrede tussen de grote van de paus, weer een citaat van de keizer en een ideologieën of confrontatie? citaat in de indirecte rede van onderzoeker Khoury. Ten derde: Wat zal de volgende stap zijn in de stra- Ongenuanceerd samengevat tot de oneliner: de leer tegie van de grootste christelijke kerk? van Mohammed is in strijd met het wezen van God. Benedictus XVI is een geleerd man, met een De reacties waren er naar: woedende demonstran- indrukwekkende staat van dienst als theologisch ten, een moord op een Somalische non, aanslagen op hoogleraar en later als prefect van de Congregatie

650 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Respons Jan Jaap Kleinrensink

voor de Geloofsleer (lees: minister van Ideologische van de paus hierover zal echter worden uitgelegd als Zaken van het Vaticaan). In die laatste rol was hij een vriendelijk of juist vijandelijk gebaar jegens de is- de rechterhand van paus Johannes Paulus II, die lam. Middeleeuwse citaten zal de paus voorlopig wel verzoening predikte tussen de religies, maar die ook achterwege laten. Maar er resteren genoeg andere een uitgekiende strategie uitstippelde om de macht middelen om het grote ideologische debat tussen de van het communisme te breken, om te beginnen in wereldreligies aan te gaan. zijn geboorteland Polen. Oppervlakkig gezien, zet Het andere debat (over de vraag of het geloof per Benedictus de koers van verzoening en dialoog met saldo mensen bindt of juist verdeelt) zal zeker gevoed andere culturen en religies voort. Maar zoals ook worden door de koers die het Vaticaan kiest. Beide elders is opgemerkt,4 zijn er sterke aanwijzingen voor kampen in die discussie worden de komende tijd een gewijzigde strategie. Nu het communisme als rijkelijk van munitie voorzien. vijand nagenoeg is verdwenen, staat de islam hoog op de agenda. Als kardinaal waarschuwde de huidige Noten paus al voor de opmars van de islam in Europa. Hij 1 Internationale Spectator, oktober 2006, blz. 481-482. komt op voor de vrijheid van christenen in islamiti- 2 Toespraak van paus Benedictus XVI, onder de titel Glaube, sche landen en bekritiseert de manier waarop islami- Vernunft und Universität, te vinden op de website van het Vati- tische geestelijken geweld toestaan of zelfs prediken caan: www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches. uit naam van de religie. Het Vaticaanse ministerie 3 Alle te vinden op bovengenoemde website. voor inter-religieuze dialoog is omgedoopt tot de- 4 ‘The Pope and Islam, When the heavens open’, in: The Econo- partement van cultuur. Ook pauselijke benoemingen mist, 23 september 2006, blz. 31-32; Aart Brouwer, ‘Een begin- geven blijk van voorbereidingen op een actieve en selverklaring, geen vergissing’, in: De Groene Amsterdammer, mogelijk meer confronterende stijl. Zo is de islam- 29 september 2006, blz. 14-15. deskundige van de vorige paus weggepromoveerd 5 John Berwick, ‘Sailing to Byzantium, The Pope’s calculated naar Kaïro, en de in Marokko geboren aartsbisschop risk’, in: International Herald Tribune, 30 september 2006. en islamkenner Mamberti benoemd tot minister van buitenlandse zaken van het Vaticaan. De rede van Regensburg mag dan onbedoelde Jan Jaap Kleinrensink, werkzaam bij de provincie Zuid-Holland, effecten hebben gehad, de kern van het pauselijk be- doet onderzoek naar diplomatiek taalgebruik. toog lijkt de toon te zetten voor het beleid van Bene- dictus: bereid tot dialoog op grond van redelijkheid, maar evenzeer bereid tot een lange en uitputtende strijd tegen geestelijke leegte in Europa (rede zonder geloof) én tegen de fanatieke islam-aanhang (geloof zonder rede). Het is wel duidelijk dat ook binnen het Vaticaan uiteenlopende opvattingen bestaan over de manier waarop de islam tegemoet getreden moet worden. Onder de kardinalen schuilen zowel haviken als dui- ven. Het Regensburg-incident en de nasleep ervan tonen aan dat rechtlijnige escalatie niet behulpzaam is bij de inhoudelijke dialoog tussen twee wereldgodsdiensten. Meer aanwijzingen voor de koers van het Vaticaan zullen te vinden zijn in het handelen en spreken van de paus in de komende maanden, bijvoorbeeld tijdens zijn bezoek aan Turkije (als gevaarlijk beschouwde uitvalsbasis van de islam naar het Europese vaste- land). Die reis lijkt niet zozeer in het teken te staan van de dialoog met de islam, alswel van samenwerking met de oosters-orthodoxe kerk.5 Elke uitspraak

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 651 Spectator Respons Barend Ter Haar

De uitweg uit het grootste dilemma

In het oktobernummer van de Internationale Spectator de kaart. Een ideologische tegenstelling creëren tussen Hans Vollaard & Bartho Boer (red.): schetst Peter van Ham een somber beeld in zijn artikel een libertijns en verdorven westen aan de ene kant en de Euroscepsis in Nederland. ‘Amerika’s politieke faillissement: geen ontsnapping ware islam aan de andere is precies wat Al-Qaida wil. Utrecht: Lemma BV, 2005; 208 blz.; aan duivels dilemma’. Het dilemma waar hij op doelt, Maar is de werkelijkheid zo zwart-wit? Bestaat er 19,95 euro; ISBN: 90-5931-400-X is de keuze tussen blijven en vertrek van de Ameri- een ‘duidelijk conflict’ met een ideologie van ‘islamo- kaanse troepen in Irak. Dat is zeker een lastig di- fascistische onderdrukking en achterlijkheid’? Wie lemma, maar er is een ander dilemma, dat Van Ham worden daarmee dan bedoeld? Moeten daartoe ook niet noemt maar wel illustreert, waarvan de mogelijke de conservatieve islamieten gerekend worden, die mondiale gevolgen nog veel ernstiger zijn. geen gelijke rechten toekennen aan vrouwen? Zijn Dat dilemma is het volgende: Hoe kunnen we het termen als ‘fascistisch’ en ‘achterlijk’ niet geschikter zich islamitisch noemend terrorisme bestrijden, zonder als scheldwoord ten behoeve van polarisatie dan als dat dit leidt tot polarisatie tussen het westen en de is- verklaring van wat anderen beweegt? lam? Het grootste gevaar is niet langer Al-Qaida, hoe Anders dan een islamitische verovering van Spanje is ernstig de dreiging van terroristische aanslagen ook is. een polarisering tussen het westen en de islam een zeer Het grootste gevaar is dat het westen in de val van Al- reële dreiging. Een illustratie daarvan is het bericht in Qaida loopt en tot stand brengt wat Al-Qaida zelf niet NRC Handelsblad van 5 oktober 2006, getiteld ‘Europa kan bereiken: de islam te verenigen tegen het westen. nog zelden bemiddelaar’, waarin wordt gesteld dat de Om die polarisatie tot stand te brengen, dient al- Verenigde Staten en de Europese Unie enerzijds en de lereerst de vrees voor een islamitische dreiging aan- islamitische landen anderzijds steeds vaker als blokken gewakkerd te worden. Al-Qaida probeert dat met tegenover elkaar staan. aanslagen, maar de Amerikaanse minister van defensie Hoe kunnen we verdere polarisatie voorkomen? Hoe Rumsfeld deed dat nog beter door met een domino- kunnen we voorkomen dat islamitische landen en de theorie op de proppen te komen waarin gesproken islamitische bevolking in onze landen zich gedwongen wordt van het gevaar dat ‘de vijand’ ons zal ‘bevelen’ voelen te kiezen voor solidariteit met hun islamitische om ‘te vertrekken uit wat zij de bezette moslimlanden broeders en zusters en ‘dus’ tegen het westen? noemen, van Spanje tot de Filipijnen’. Het is een span- De uitweg uit dit dilemma is in wezen niet zo nend verhaal, dat tegemoet komt aan onze behoefte moeilijk. In de eerste plaats moeten we niet voor de tot griezelen, maar welke serieus te nemen islamitische verleiding bezwijken alle problemen waarbij islamiti- beweging heeft daartoe de wil en de macht? Is het sche landen of personen betrokken zijn, te willen pas- realiteitsgehalte groter dan dat van een hypothetisch sen in een tegenstelling tussen het westen en de islam. Europees streven om de oude zuidgrens van het Ro- De meeste van deze problemen, zoals het Iraanse meinse rijk in Noord-Afrika in ere te herstellen? streven naar een nucleair vermogen, hebben niets Een tweede belangrijke voorwaarde voor polarisatie met de islam te maken. In de tweede plaats dienen is een zwart-wittegenstelling creëren. Een centrale we respect op te brengen voor de islam als een van de passage in het artikel van Van Ham is in dat verband grote wereldgodsdiensten, die honderden miljoenen de volgende: ‘Het is vooral voor Europeanen moeilijk mensen geestelijk houvast biedt. Ten slotte moeten we ruiterlijk toe te geven dat het morele kompas van de leren leven met het feit dat er vele landen op de wereld regering-Bush correct is gebleken. [...] [u]iteindelijk zijn die niet voldoen aan onze eisen op het gebied van gaat het ook voor Europa om een duidelijk conflict mensenrechten, goed bestuur en democratie. Dat be- tussen twee ideologieën, tussen vrijheid en democratie tekent allerminst dat we mensenrechten en democra- aan de ene kant, en islamofascistische onderdrukking tie niet langer actief zouden moeten bevorderen, wél en achterlijkheid aan de andere.’ dat we moeten erkennen dat polarisatie en oorlog niet Zo verleidelijk als het is de dreiging van het zich de beste methoden zijn om dat doel te bereiken. islamitisch noemend terrorisme buiten proporties op te blazen, zo verleidelijk is het ook alle islamitische groe- Barend ter Haar was in 2000 als gastonderzoeker verbonden aan peringen waar men problemen mee heeft, op één hoop het Instituut Clingendael. Hij schreef deze bijdrage op persoonlijke te gooien. Maar ook hiermee speelt men Al-Qaida in titel.

652 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Respons Barend Ter Haar Boekbesprekingen

Hoe diep steekt euroscepsis?

een verschuiving van positieve onver- – andere optie – vloeit euroscepsis Hans Vollaard & Bartho Boer (red.): schilligheid ten opzichte van Brussel voort uit partij-ideologie? Euroscepsis in Nederland. naar negatieve indifferentie. Bij de begripsbepaling van euro Utrecht: Lemma BV, 2005; 208 blz.; Hoe eurosceptisch is de Neder- scepsis – een in de wetenschappe- 19,95 euro; ISBN: 90-5931-400-X lander eigenlijk geworden? En wat lijke literatuur lange tijd genegeerd verstaan we onder euroscepsis? verschijnsel (sic) – speelt de definitie Waarover is de euroscepticus precies van Paul Taggart en Aleks Szczerbiak Nederland likt nog altijd zijn wonden sceptisch? Over de koers, de vorm of een pioniersrol. Zij onderscheiden na het Grote Neen bij het Europese de inhoud van de Europese integratie? zogenaamde ‘harde’ en ‘zachte’ eu- Grondwetsreferendum. De politieke Gaat het om een hele of gedeeltelijke roscepsis. Bij harde euroscepsis gaat elite is onzeker. Op kousenvoeten on- afwijzing van de Europese integratie? het om ‘totale en ongekwalificeerde derzoekt ze in welke mate het draag- En mocht uit een negatieve houding oppositie’ (inclusief afwijzing van EU- vlak voor het Europese Project bij de van een persoon of partij tegenover lidmaatschap); bij zachte euroscepsis bevolking nu werkelijk is aangetast. het grondwettelijk verdrag wel zon- om ‘voorwaardelijke en gekwalificeer- Nederlandse politici vrezen te worden der meer een anti-Europese houding de oppositie tegen Europese inte- vermalen tussen politiek isolement worden afgeleid, zoals een ja voor dat gratie’. Dit conceptuele onderscheid aan de Europese onderhandelingsta- verdrag euroscepsis niet behoeft uit wordt in deze bundel, voor zover dat fels en een nieuwe Europa-zeperd in te sluiten? consistent en gedisciplineerd in een eigen land: Dancing on European Ice. Over dit type kwesties gaat de bundel kan, nader verkend en bedis- Stond de ongekend negatieve referen- bundel Euroscepsis in Nederland. De cussieerd. Waar liggen de grenzen dumuitslag voor een acute uitbraak verdienste van dat boek, onder redac- van euroscepsis? Welke varianten zijn van euroscepsis? Is er sprake van een tie van Hans Vollaard en Bartho Boer daarvan te onderkennen, praktisch definitief afscheid van de spreek- van Europese Unie Studies in Leiden, en ideologisch, binnen de diverse woordelijk pro-Europese houding van is dat het een serieuze poging is het politieke stromingen en partijen. de Nederlandse bevolking, zoals die begrip euroscepsis vanuit Nederlands Een verderop in het boek weer re- altijd oprees uit de Eurobarometers perspectief te verkennen. Een keur gelmatig betwiste poging tot nadere en uit de eurofiele behandeling van van politicologen, aangevuld met een conceptualisatie van het euroscepsis- Europese dossiers door een handvol aantal actieve beroepspolitici (Dijk- begrip bieden Cas Mudde en Petr Ko- Kamerleden en experts? stal, Van Middelkoop en Van Bommel), pecky. Zij bepleiten een definitie van Het ministerie van Buitenlandse laat haar licht schijnen over euro euroscepsis waarbij een diffuse en Zaken liet angstvallig onderzoek scepsis onder kiezers en partijen in een specifieke houding ten opzichte verrichten naar de diepere drijfve- Nederland, al dan niet in vergelijking van de Europese integratie worden ren en achtergronden van het neen. met België. onderscheiden. Ze komen aldus Focusgroepen, websites; geen middel Centrale rol in dit boek spelen tot een typologie van vier verschil- werd geschuwd om uiteindelijk deze definities en conceptuele classifica- lende partij-posities: Europositieven, grote zucht te kunnen slaken: de ties, de botaniseertrommel van de Euronegatieven, Europragmatisten en Nederlandse bevolking is niet fun- politieke wetenschap. Een kernvraag Eurosceptici. De eerste dimensie, die damenteel anti-Europees geworden. betreft de kwestie: is euroscepsis in- van de diffuse steun, heeft betrek- Men is godzijdank geen voorstander gegeven door ideologie of strategie? king op algemene ideeën die ten van de Noorse of Zwitserse optie. Immers: waarom zijn in partijstelsels grondslag liggen aan het proces van Maar daarmee lijkt voorlopig ook in Nederland en België traditioneel Europese integratie: institutionele alles gezegd. We weten simpelweg juist partijen op de flanken kritisch samenwerking op basis van gedeelde niet wat het betekent dat Europa over Europese integratie? Zijn zij soevereiniteit en een geïntegreerde niet langer een diplomatiek project, kritisch omdat het establishment van liberale markteconomie. Hier staan maar een (referendum) democratisch mainstream-partijen pro Europese eurofielen tegenover eurofoben, die project is geworden en of er onder de integratie is, is men dus eurosceptisch minimaal een van deze afwijzen. bevolking meer aan de hand is dan vanuit strategische overwegingen of Bij de tweede dimensie, die van

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 653 Spectator de specifieke houding, gaat het om ding kunnen komen. Men spreekt hier euroscepsis en liberalisme. Het meest het toekomst-vertrouwen dat men fraai van een slapende (electorale) interessant is een beschouwing heeft in de EU als belichaming van reus, die wakker gekust kan worden over de protestantse wortels van de ideeën van de Europese integratie. door iemand of door een gebeurte- euroscepsis. Het is opvallend dat in EU-optimisten staan hier tegenover nis. Zo zou er een nieuwe cleavage landen van protestantse origine de EU-pessimisten. Een tamelijk ingewik- (politieke breuklijn) rondom de terughoudendheid ten aanzien van kelde taxonomie, maar boeiend is de neoliberale koers van Europa kunnen de Europese integratie het grootst karakterisering van euroscepsis die ontstaan of rondom nationalistische is: Denemarken, Zweden, Noorwe- eruit rolt: euroscepsis is een combina- sentimenten, maar op dit moment, gen, Tsjechië, Zwitserland, Zweden, tie van een eurofiele en een EU-pes- zo stellen de electoraal onderzoekers Groot-Britannië, post-referendum simistische houding. Eurosceptici zijn Joop van Holsteyn en Josje den Ridder Nederland. Hoe verder weg van Rome, niet fundamenteel anti-Europees. vast, worden Europese vraagstukken des te krachtiger het verzet tegen Zij ondersteunen de onderliggende nog altijd zó zwak gepolitiseerd, dat Europees centralisme – dat lijkt ook ideeën van de Europese integratie van substantiële politieke verschillen nu nog de stelregel van het protestan- – gedeelde soevereiniteit en een nauwelijks sprake is. tisme, aldus Hans Vollaard. geïntegreerde liberale marktecono- Een minder vleiende verklaring De protestantse bezwaren zijn van mie – maar zijn pessimistisch over waarom anti-Europees onbehagen en een grote schoonheid. Zo verzette de toekomstige ontwikkeling van de Europakritiek zo stiefmoederlijk zijn AR-buitenlandwoordvoerder Bruins EU als belichaming van deze ideeën. behandeld in de politieke weten- Slot zich fel tegen de ‘revolutionaire We moeten hier concreet denken aan schap, zou zijn dat er sprake is van constructies’ en ‘pseudo-religie’ van ontgoochelde marktliberalen als Frits conformisme aan de mainstream. Een de Europese federalisten. Europa Koos van Houdt: Bolkestein en de Tsjechische president proeve van politiek-correcte politico- vergeleek hij met de Toren van Babel, Opstellen rond de Grondwet voor Václav Klaus, maar ook aan sociaal- logie? Lange tijd gold immers juist waarin mensen probeerden God naar Europa. democraten die ontgoocheld zijn door op dit terrein een heus frontdenken: de kroon te steken door alle mensen Soesterberg: Aspekt, 2005; 163 blz.; het uitblijven van een sociaal Europa je was óf onvoorwaardelijk voor te verenigen rondom de grootste to- 14,95 euro; ISBN: 90-5911-182-6 als correctie op een Europa als neo Europese integratie óf je was euro ren. Nederland zou verdwijnen in een liberale supermarkt. scepticus. En kritiek op de Europese ‘monistische superstaat’, heette het Het fenomeen euroscepsis, zoveel eenwording stond in de kwade reuk al in 1947. Piet Jongeling van het GPV wordt in dit boek wel duidelijk, staat van het nationalisme, waar in naoor- sprak later van ‘revolutionaire brand- merkwaardig genoeg pas sinds kort logs Europa lange tijd de schaduwen stichters die alle staatsgrenzen in op het radarscherm van de politi- van Hitler en Mussolini boven hebben vlammen doen opgaan en alle natiën cologie. Je zou verwachten dat de gezweefd. Euroscepsis was not done, in een grote humanistische smeltpot politieke wetenschap veel zinnigs te ordinair. Een taboe. Het gebod om er werpen’ en over ‘dit volk dat vrijwillig zeggen zou hebben over de haken en een onwankelbaar Europa-geloof op zelfmoord gaat plegen, die met eigen ogen die kleven aan democratische na te houden – ik heb dat elders de hand de brandfakkel slingert in het schaalvergroting en ‘veelvolkeren- ideologie van het Europisme genoemd nationale tehuis, dat eigenhandig democratie’ (Europa als permanente – heeft tot diep in de referendum de nationale dijken gaat doorbreken, participatieparadox?), maar weinig campagne standgehouden. zodat eb en vloed van het Europees van dat alles. De onverschilligheid van In een aantal hoofdstukken over ongeloof, het Europees nihilisme hier de kiezer voor het Europese Project politieke stromingen en partijen valt vrij spel krijgen’ (1956). produceerde klaarblijkelijk onverschil- te lezen hoe dat Europa-taboe (met Zoveel is zeker, deze bundel bevat ligheid bij de kiezersonderzoekers. In vallen en opstaan) tot stand kwam en prachtige passages over euroscepsis kiezersonderzoek gold immers lange werd bewaakt. Het is dat taboe dat avant-la-lettre. Het boek is een aar- tijd low issue salience: het proces uiteindelijk medeverantwoordelijk is dige, maar nog niet heel gezagheb- van Europese integratie en Europese voor de huidige legitimiteitscrisis van bende, aanzet tot een reflectie op het politiek speelden een te verwaarlozen het Europees Project, maar dat staat verschijnsel euroscepsis. Het vertoont rol bij stemmotieven. Inmiddels weet niet met zoveel woorden in dit boek. grote blinde vlekken. De ontbrekende men sinds de anti-multiculturele Ruud Koole en Lianne Raap schrijven causale factor in dit boek is de eruptie van de Fortuyn-beweging dat over euroscepsis en de Nederlandse enorme transformatie en stroomver- er latente issues zijn die tot ontbran- sociaal-democratie; Bartho Boer over snelling van het Europees Project zelf

654 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator – daarin schuilen zeer waarschijnlijk Het proces van Europese eenwording ropees referendum zou zijn versche- de euroscepsis-producerende krach- zelf als verklarende factor van (toe- nen; wanneer politieke wetenschaps- ten. Maar men zoekt tevergeefs naar nemende) euroscepsis raakt totaal lieden het lef zouden hebben gehad een hoofdstuk over de Uitbreiding, de ondergesneeuwd door politicologi- gevoelens van Europees onbehagen (onbedoelde gevolgen van de) interne sche classificatie en conceptualise- en weemoed serieus te nemen en te markt of de EMU, laat staan naar ring. Aldus krijgt men niet echt greep onderzoeken op een moment dat het aandacht voor zoiets ordinairs als de op het verschijnsel euroscepsis. Het nog allesbehalve en vogue was. angst voor Turkije. Terwijl men zelf laatste wat men dan ook had moeten moet vaststellen dat zelfs in het aller- doen, was België opvoeren als verge- René Cuperus eurofielste land van Europa, België, lijkende casus. Voor reëel bestaande euroscepsis de gevestigde partijen euroscepsis moet men in Engeland binnensijpelt. zijn, in Scandinavië en recent in Oost- René Cuperus is wetenschappelijk Als geheel ruikt het boek veel te Centraal Europa. En ik had ook meer medewerker bij de Wiardi Beckman weinig naar Europese politiek, naar respect voor een boekje als dit gehad Stichting. Brussel, naar richtlijnen en verdragen. als het ruim vóór de kater van het Eu-

Europese Grondwet: afgewezen maar onafwendbaar

de auteur mogen geloven – uitermate denboek: de geschiedenis van de Koos van Houdt: relevant. In dat opzicht stemmen zijn EU kent glorieuze hoogtepunten en Opstellen rond de Grondwet voor slotwoorden tot enig cynisme: ‘Het perioden van stagnatie en terugval. Europa. zal er dus op neer komen dat de kiezer Van Houdt beschrijft de nieuwsfeiten Soesterberg: Aspekt, 2005; 163 blz.; hoog en laag kan springen, maar dat van een halve eeuw vallen en opstaan 14,95 euro; ISBN: 90-5911-182-6 hij elk standpunt zal kunnen innemen, zo levendig, dat het beeld opdoemt als het maar “ja” is....’ Voelbaar is de van de Unie als een manisch-depres- spanning met zijn ‘positief-kritische’ sieve patiënt. Op het ene moment zijn Op het eerste gezicht is Van Houdts openingsstatement, waar het nog de verhoudingen zo verziekt, dat een boek met opstellen rond de Europese gaat over de relevantie van de Unie, de totale ineenstorting nabij lijkt. Korte Grondwet hopeloos gedateerd. Het belofte van vrijheid en de oprechtheid tijd later is het weer feest en vallen doel ervan was immers het leveren van bestuurders. nationale leiders elkaar snikkend van van ‘een kleine bijdrage aan het Van Houdt zoomt in elk van zijn op- vreugde in de armen. Bijvoorbeeld als versmallen van de kloof die gewone stellen in op een belangrijke gebeurde Muur valt, als de uitbreiding naar mensen ervaren ten opzichte van die tenis in de levensgeschiedenis van de vijfentwintig lidstaten beklonken is Grondwet voor Europa, waarover zij Europese Grondwet. De aaneenrijging of bij de invoering van de euro als zich een mening moesten (!) vormen’. van al deze momenten voert haast gemeenschappelijke munt. Inmiddels is de afloop genoegzaam onafwendbaar naar de conclusie dat De opstellen maken veel duidelijk bekend: een overweldigende meer- de Grondwet er wel moet komen. van het web van nationale sentimen- derheid van de Nederlandse kiezers Het Europese integratieproces kent ten, wisselende coalities, complotten wees het grondwettelijk verdrag af. tegenslagen en omwegen, maar het en intriges. Het toneel van hande- Daarmee doet de auteur sterk denken kan uiteindelijk niet onbekroond ling is voortdurend de biotoop van aan de spreekwoordelijke generaal, blijven. Al is de paradox van een visio- staatshoofden en regeringsleiders, die zich ijverig voorbereidt op de nair project met een technocratische het Europese Parlement en leden van voorgaande oorlog. uitvoeringspraktijk onopgelost en de Europese Commissie. Dat die het Niettemin zijn de elf opstellen pret- zal het draagvlak voor een Europese onderling uiteindelijk eens werden tig leesbaar. Niet alleen voor historici, Grondwet daaronder blijven lijden. over een Europese Grondwet, is geen maar ook voor geïnteresseerde burgers Niet voor niets hebben woorden als gering historisch feit. die willen blijven werken aan hun eurosclerose, eurofobie en euroforie Maar er lijkt in het geheel geen ver- mening over Europa. Dat is – als we hun weg gevonden naar het woor- binding te bestaan met de hearts and

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 655 Spectator minds van de Europese bevolking. Het klassiek en humanistisch erfgoed? Als sing. Als Van Houdt daar een opstel Europese volk, bestaat dat eigenlijk we de opsomming maar lang genoeg aan wijdt, zou een nadere analyse van wel? Het politiek correcte antwoord maken, kunnen we het misschien de opvattingen over Europa van de komt van Valéry Giscard d’Estaing, wel eens worden. Maar betekent het publieke opinie daar zeker een plaats die als voorzitter van de Europese dan ook nog iets? En slaat het op het in verdienen. Want een Europese Conventie de grondwetstekst heeft huidige Europa van 25 lidstaten, of Grondwet mag dan onafwendbaar helpen uitbroeden: ‘De Europese Unie moet alvast vooruitgekeken worden zijn, zonder democratische legitimatie is een Unie van staten én een Unie naar verdere uitbreiding (Turkije)? is de kroon op het grote ideaal niet van volkeren.’ (blz. 52) Diplomatieke taal vermag veel. De geloofwaardig. Dan komt de hamvraag: wat heb- Conventie koos uiteindelijk de for- ben die volkeren eigenlijk gemeen? mulering dat de Unie ‘wordt geïnspi- Jan Jaap Kleinrensink Christelijke waarden, zeggen som- reerd door de culturele, religieuze en migen – tot verontwaardiging van humanistische tradities van Europa’. Jan Jaap Kleinrensink was werk- anderen, die niets zien in enige Van Houdt noemt de volksraadple- zaam bij het ministerie van Buiten- verwijzing naar religieuze wortels. ging in Nederland een klucht, maar landse Zaken en werkt thans bij de Universele waarden dan (waarheid, welbeschouwd past die gebeurtenis provincie Zuid-Holland. Hij werkt rechtvaardigheid, goedheid, schoon- heel goed in de soap die Europese in- aan een proefschrift over diploma- heid), gevoed uit uiteenlopende tegratie heet. De volgende aflevering tiek taalgebruik. bronnen als christendom, jodendom, in die reeks blijft nog even een verras-

Meningen over de Europese Unie gemeten

niet gezegd. Hoe bepalen onderzoe- zijn van mening dat beide vragen Angelika Scheuer: kers eigenlijk hoe de houding van metingen zijn van diffuse steun. Ook How Europeans see Europe. Structure burgers ten aanzien van de EU eruit zijn er onderzoekers die menen dat and Dynamics of European Legitimacy zien? er een continuüm loopt van diffuse Beliefs. In haar (vorig jaar aan de Univer- naar specifieke steun, en dat de vier Amsterdam: Vossiuspers Universiteit van siteit van Amsterdam cum laude meest gebruikte vragen2 allemaal een Amsterdam, 2005; 228 blz.; 37,50 euro; verdedigde) proefschrift beschrijft plaats hebben op dit continuüm. Weer ISBN: 90-5629-408-3 Angelika Scheuer hoe opvattingen anderen stellen dat deze vier vragen over de Europese Unie doorgaans allemaal hetzelfde meten. Er bestaan Wetenschapslieden houden zich al geconceptualiseerd en gemeten dus aanzienlijke verschillen in de tientallen jaren bezig met de vraag worden. Zij beperkt zich hierbij tot interpretatie van dezelfde vragen. welke factoren de houding van enquête-onderzoek. Meestal maken Scheuer concludeert om die reden dat burgers ten aanzien van de Euro- onderzoekers gebruik van vragen het noodzakelijk is de betekenis van pese integratie bepalen. Politieke uit de Eurobarometer.1 Welke vragen verschillende concepten empirisch te waarden, cognitieve mobilisatie, gebruikt worden, en welke beteke- testen. rationele kosten-batenanalyses, nissen daaraan worden toegekend, Daar komt bij dat de Eurobarometer binnenlandse politieke voorkeuren, is echter grotendeels afhankelijk in alle EU-lidstaten wordt afgenomen, nationale identiteitsgevoelens en van de individuele onderzoeker. Zo en vaak wordt gebruikt voor verge- nationale ervaringen doen de ronde besluiten sommige onderzoekers dat lijkingen tussen landen. De vraag is als mogelijke verklaringen. Dit debat de veelgebruikte vraag of iemand echter in hoeverre de Eurobarometer- over de achtergronden van houdingen het EU-lidmaatschap van zijn eigen vragen in de lidstaten dezelfde ten aanzien van de Europese Unie is land een goede zaak vindt, specifieke concepten meten. Kortom, de manier nog steeds hoogst actueel. Recente steun meet. De vraag of iemand waarop steun voor de EU doorgaans ontwikkelingen rondom de Europese voorstander is van de eenwording gemeten en vergeleken wordt, is grondwet hebben daaraan bijgedra- van West-Europa, meet volgens deze volgens Scheuer voor een aanzienlijk gen. Het laatste woord lijkt voorlopig onderzoekers diffuse steun. Anderen deel willekeurig.

656 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Om haar onderzoeksvragen te kun- er wel degelijk sprake is van gestruc- 2 Naast de twee in de tekst genoemde vragen nen beantwoorden, gaat Scheuer op tureerde en coherente opvattingen, is dit de vraag of iemand vindt dat zijn zoek naar de latente structuur achter die over verschillende niveaus van eigen land, alles welbeschouwd, wel of geen een grote verzameling enquête- abstractie consistent met elkaar zijn. voordeel heeft van het EU-lidmaatschap, en vragen. Op basis van de European De vraag is echter in hoeverre je de vraag of iemand zich erg teleurgesteld, Election Study uit 1994 onderzoekt zij op basis van één meetmoment kunt onverschillig of erg opgelucht zou voelen als op zeer gedegen wijze de samenhang vaststellen dat opvattingen over de EU de EU morgen zou worden opgeheven. tussen een groot aantal EU-gerela- stabiel en ‘echt’ zijn. Een longitudinaal 3 Zie bijv. J.R. Zaller, The nature and origins teerde items. Uit haar analyses blijkt onderzoek, waarbij de opvattingen van of mass opinion, Cambridge: Cambridge dat opvattingen over de EU cogni- dezelfde respondenten over langere University Press, 1992. tief, affectief of evaluatief van aard tijd gevolgd worden, zou op overtui- zijn, en dat er onderscheid gemaakt gender wijze kunnen aantonen dat Charlotte Wennekers Charlotte Wennekers is werkzaam moet worden tussen opvattingen opvattingen over de EU coherent en bij de Onderzoeksgroep Participatie over economische integratie en stabiel zijn. Interne consistentie op één & Bestuur van het Sociaal en Cultu- politieke integratie. Deze structuur moment hoeft niet noodzakelijkerwijs reel Planbureau. vindt Scheuer terug in alle twaalf te betekenen dat we met ‘echte’ opvat- lidstaten die de EU in 1994 telde. Dit tingen te maken hebben. Zou het niet betekent dat de diverse items in deze zo kunnen zijn dat mensen er altijd twaalf lidstaten op een vergelijkbare naar streven een vragenlijst zo consi- wijze met elkaar samenhangen. Het stent mogelijk in te vullen? Er is slechts niveau van steun kan echter sterk een zeer basale voorkennis omtrent variëren tussen lidstaten. Scheuer de EU nodig om aan te voelen dat stelt dat voor deze lidstaten in ieder het niet met elkaar strookt om eerst geval geldt dat opvattingen over de aan te geven dat je het Nederlandse EU op een betekenisvolle manier met EU-lidmaatschap een goede zaak vindt elkaar vergeleken kunnen worden. Dit en vervolgens te beweren dat je zeer is goed nieuws voor onderzoekers die opgelucht zou zijn als de EU morgen deze vergelijkingen al tientallen jaren wordt opgeheven. maken. De vraag is echter in hoeverre Dit maakt dat ik toch niet volledig deze vergelijkbaarheid ook opgaat in overtuigd ben van de waarde van de de huidige EU-25. Scheuer kan hier op met Eurobarometers gemeten opinies. basis van haar gegevens géén uitspra- Hoe geavanceerd en degelijk het door ken over doen, maar zij waarschuwt Scheuer uitgevoerde onderzoek ook is, wél dat vergelijkbaarheid steeds bij mij roept het desondanks de vraag minder vanzelfsprekend is. op in hoeverre enquêteonderzoek de Scheuers intensieve zoektocht naar meest geschikte methode is om te achterliggende betekenissen van en achterhalen wat mensen precies van samenhang in enquêtevragen biedt de EU vinden. ook inzicht in een andere ‘onopgelos- te’ kwestie. Sommige onderzoekers3 Noten zijn van mening dat het helemaal 1 De Eurobarometer is een grootschalig geen zin heeft opvattingen van bur- enquête-onderzoek, dat sinds 1973 twee- gers over de EU te meten, omdat deze maal per jaar in alle EU-lidstaten wordt opvattingen (vanwege een gebrek uitgevoerd. Het primaire doel van de Euroba- aan kennis en interesse) in hoge mate rometer is het volgen van ontwikkelingen ongestructureerd en onstabiel zijn, in de publieke opinie in de EU-lidstaten. De en er eigenlijk van non-attitudes ge- Eurobarometer bevat een grote hoeveelheid sproken zou moeten worden. Volgens trendvragen, waarmee vergelijkingen in Scheuer wordt deze hypothese door de tijd en tussen landen mogelijk worden haar onderzoek ontkracht. Zij stelt dat gemaakt.

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 657 Spectator Waarom de ambtenaren Europa mogen regeren

sie. De vaak nog gehoorde stelling dat digers. Een opmerkelijke conclusie. Fiona Hayes-Renshaw & Helen Wallace: Nederland traditioneel supranationaal Hayes en Wallace zien Nederland hier The Council of Ministers. dacht, klopt daarom niet. overigens goed opereren. Palgrave Macmillan, Second Edition, Een substantieel deel van onze Weet een regering eenmaal écht 2006, 392 blz.; £ 24,99 nationale wetgeving wordt in Brus- wat ze wil, dan is Brussel een prachtige ISBN: 0-333-69352-3 sel klaargestoomd. ‘Law-making by arena om impopulaire maatregelen Martin Westlake & David Galloway: diplomacy’, zo noemen Westlake en te laten nemen. Zie bijvoorbeeld de The Council of Ministers of the European Galloway de onderhandelingen in de gigantische bezuinigingen op de over- Union. Raad van Ministers passend. Beide heidsuitgaven in de jaren negentig. Londen: John Harper Publishing, hier te bespreken standaardwerken Het ging hier om voor de bevolking Third Edition, 2004; 456 blz.; 57 euro; bevestigen dat de binnenlandse pijnlijke besnoeiingen. Die waren ISBN: 0-9536278-8-8 politiek langzaam door de Brusselse nodig om de euro in te kunnen voeren. vergaderwolven wordt opgepeuzeld. Zogenaamd dan. In werkelijkheid ging De boekenkasten over Europese Dat gebeurt niet door de politici (de het om de sanering van jarenlang integratie zijn merkwaardig gevuld. ministers, parlementsleden, commis- slecht beheerde overheidsbudget- Caroline de Gruyter: De meeste publicaties gaan over het sarissen), maar door de ambtenaren. ten. Daarvoor functioneerde ‘Brussel’ De Europeanen. Leven en werken in de Europees Parlement. Dan volgt de Op basis van diverse onderzoeken als zondebok. Voor de reactie van de hoofdstad van Europa. Commissie. Over de Raad van Minis- concluderen zowel Hayes en Wal- burgerij, zie het oordeel van commis- Amsterdam: De Bezige Bij, 2006; 304 blz.; ters, de Europese Raad en het Hof, de lace als Westlake en Galloway dat die sieambtenaar Spence hierboven. 19,90 euro; ISBN: 90-2341-932-4 drie machtigste instellingen, wordt ambtenaren tot zelfs in 90 procent Algemeen is de verwachting dat gek genoeg minder geschreven. In van de gevallen de besluiten nemen. het Europese overleg soepeler zal het bijzonder over de Raad is weinig Dat zijn vaak de zogenaamde A-pun- verlopen als de besluitvorming tussen bekend. Daarom is het toe te juichen ten, die iedere Raadsvergadering bij de ministers geschiedt op basis van dat deze twee grondige werken over hamerslag passeren. Dit mag, omdat de meerderheid in plaats van una- de Raad van Ministers in een geheel het machtige Coreper, de wekelijkse nimiteit. Wallace en Hayes geloven bewerkte editie zijn herverschenen. vergadering van de ambassadeurs dat niet. Bij besluitvorming op basis Sedert Maastricht (1991) ligt de van de lidstaten in Brussel, de knoop van meerderheden krijgt de minder- besluitvorming over de grote pro- al heeft doorgehakt. Zulke besluiten heid van de EU-landen de Brusselse jecten (zoals de euro, de uitbreiding komen er op basis van eindeloze wetgeving door de strot geduwd. van de activiteiten naar Justitie en compromissen. ‘Het eindresultaat zal Dat gebeurt gelukkig uitzonderlijk Binnenlandse Zaken en het aanhaken er vaak op neerkomen dat de burger er weinig. Op papier mogen de minis- van Oost-Europa) vooral bij de Raad. geen kriek van begrijpt en zich misleid ters niettemin in 70 procent van de Het initiatiefrecht van de Commissie voelt’, zo laat David Spence, een Com- gevallen besluiten nemen op basis is door de talloze initiatieven van de missieambtenaar, zich in Westlake en van gekwalificeerde meerderheid. Om Europese Raad uitgehold. De medebe- Galloway ontvallen. een besluit te nemen is dan vereist slissing van het Europees Parlement Heel belangrijk is dat een regering dat ruim tweederde van die minis- richt zich vooral op de interne markt. zelf precies weet wat zij in Brussel wil ters voor stemt. Dit alles duidt erop Die Raad van Ministers is een bereiken. Dat lijkt vanzelfsprekend. dat Europa meestal besluit op basis Nederlandse uitvinding. In 1950 heeft Maar Westlake en Galloway onder- van de stemverhoudingen, met veel de Nederlandse onderhandelaar Dirk strepen hoe moeizaam de hoofdste- macht voor de grote landen. Spierenburg tijdens het beraad over de den, omringd door pressiegroepen Wallace en Hayes publiceren eigen oprichting van de Kolen en Staalge- met uiteenlopende belangen, tot een onderzoek, waaruit echter blijkt dat meenschap (EGKS) afgedwongen dat helder eigen standpunt komen. Zij dit alles niet overeenstemt met de er zo’n Ministerraad zou komen. Die menen zelfs dat de onderhandelingen werkelijkheid. Slechts in een kwart moest dienen als tegenwicht tegen binnen de nationale delegaties vaak van de gevallen waar de ministers de supranationale Hoge Autoriteit, de nog moeizamer verlopen dan die mógen stemmen, doen zij dit ook voorloper van de Europese Commis- tussen de 25 regeringsvertegenwoor- werkelijk. Anders gezegd: driekwart

658 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator van de wetgeving die op basis van in de helft van de gevallen gaat over leerd uit hoe de EU achter de scher- meerderheidsstemmingen mag landbouw of visserij, dus niet erg men werkt. Zij maken duidelijk hoe worden beslist, verloopt in de praktijk politieke zaken. dat is gegroeid. Zij verwachten ten toch via unanimiteit. Men onderhan- De conclusie is geruststellend: slotte dat daaraan de komende jaren delt meestal op basis van geven en Europa wordt weliswaar geregeerd waarschijnlijk niet veel verandert, met nemen totdat er consensus is. Wordt door ambtenaren, maar die nemen als of zonder Grondwet. er eens gestemd, dan is er meestal regeringsvertegenwoordigers in Brus- maar één minister die daarom vroeg. sel besluiten op basis van consensus. Jan Werts Die minister laat stemmen om zijn Deze beide werken zijn aanbevolen thuisfront te laten weten dat hij/zij stof voor iedereen die de ‘bochten en Dr Jan Werts promoveerde op The dwars lag. Stemmen krijgt nog min- krochten’ van de Europese Unie wil European Council. Hij is EU-corres- der betekenis als men weet dat het kennen. De auteurs spinnen gedetail- pondent te Brussel.

Europese Brusselaars of Brusselse Europeanen?

deze mensen? Ze hebben vaak een en dit ideaal vormde hun Europese Caroline de Gruyter: partner van een andere nationaliteit identiteit. Nu dit ideaal is afgezwakt, De Europeanen. Leven en werken in de en hun kinderen gaan naar internatio- vormt carrière maken het voornaam- hoofdstad van Europa. nale of Europese scholen. Velen trillen ste motief om naar Brussel te komen. Amsterdam: De Bezige Bij, 2006; 304 blz.; volgens De Gruyter langzaam los van ‘Jongeren worden, meer dan ouderen, 19,90 euro; ISBN: 90-2341-932-4 hun nationale identiteit – voor zover teruggeworpen op hun nationale ze die nog hebben. Maar voelen zij identiteit, als back-up.’ Bestaat er zoiets als een Europese zich daarmee ook Europees? Behalve het identiteitsvraagstuk identiteit? NRC Handelsblad-journa- Uit de interviews – er zijn er maar gaat De Gruyter ook in op vragen als: liste Caroline de Gruyter gaat in haar liefst 27 in het boek opgenomen – Wat kenmerkt de Europese Brusse- boek De Europeanen op zoek naar het wordt het antwoord op de vraag laars? Hoe ziet hun wereld in Brussel antwoord op deze vraag in de Euro- over het Europagevoel helaas niet eruit en hoe is de verhouding tussen pese hoofdstad, Brussel. Want zo stelt duidelijk. Gelukkig geeft de conclusie de ‘Europeanen’ in Brussel en de an- zij: ‘Als er hier geen besef is van een uitsluitsel. ‘Dat zij zich tot op zekere dere Brusselaars? Met het beeld dat ontkiemend Europees staatsburger- hoogte Europees voelen, is goed en er in de lidstaten heerst van de Euro- schap, waar kan het dan anders zijn?’ wel.’ ‘Het is bij de meesten een beetje pese Brusselaars, maakt de auteur al Er wonen in Brussel 150.000 ‘Europe- als met de Russische matroesjkapop- gauw korte metten. De Gruyter geeft anen’, mensen afkomstig uit lidstaten petjes: het kleine poppetje, de kern, aan dat de ‘Europeanen’, hoewel als van de Europese Unie die in het kader is meestal nationaal en het grotere elitair afgeschilderd, vaak gewoon van de Europese integratie in Brussel poppetje dat het omhult, is Europees. uit middenklassemilieus komen. In werken. Aan de hand van interviews Alleen is de grootte van die poppetjes Brussel telt niet je afkomst, maar met deze ‘Europeanen’ gaat De Gruy- steeds anders.’ Bij de vooroorlogse tellen je prestaties; werken in Brussel, ter na of deze mensen een Europese generatie ‘Europeanen’ vormt daar bij de Europese instellingen, is vooral identiteit hebben. Een vernieuwend entegen het Europese poppetje vaak erg hard werken. De veronderstelling uitgangspunt na al die abstracte de kern: deze oudere generatie noemt dat Europa in handen is van ‘neolibe- theorieën die er de laatste jaren zich, in tegenstelling tot de jongere, ralen’, agenten van het grootkapitaal, gevormd zijn over Europese identiteit. met overtuiging Europeaan. Het is volgens de auteur ook niet juist. ‘Europeanen’ met uiteenlopende onderscheid tussen de ‘Europeanen’ De meeste ‘Europeanen’ zijn op de achtergronden komen in het boek uit de pioniersgeneratie en de nieuwe politieke liniaal meer links dan rechts aan bod: europarlementariërs, (oud-) generatie ‘Europeanen’ komt in het georiënteerd. functionarissen van de Europese boek sterk naar voren. Mensen die De ‘Europeanen’ in Brussel leven Commissie, lobbyisten, internationale de oorlog hebben meegemaakt allen in hetzelfde kleine wereldje. Ze advocaten en journalisten. Wat bindt kwamen naar Brussel voor een ideaal tennissen samen, richten boekenclubs

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 659 Spectator op, ze hebben zelfs een gemeenschap- ropese burger vormt voor de jongere Pas als politici duidelijke standpunten pelijke psychiater. Toch zijn ze ‘qua generatie vooral een bron van erger- gaan uitdragen en een heldere koers levensstijl, opvatting en motivatie nis. ‘Het is niet leuk om door je eigen uiteenzetten, kan de Europese burger [...] niet over één kam te scheren’. De landgenoten te worden bestookt zich met de Europese Unie identifice- Europese sub-klasse, zoals De Gruyter met anti-Europese argumenten die ren.1 Behalve een duidelijke toekomst de groep ‘Europeanen’ noemt, aardt soms kant noch wal raken.’ Eén ding is ook een historische verantwoording goed in Brussel. De Belgische hoofd- is duidelijk volgens De Gruyter: ‘De van belang voor de vorming van Eu- stad is een verscheurde stad in een Europeanen schelden niet terug op de ropese identiteit. Men moet beseffen verscheurd land en heeft geen sterke burgers. Ze zeggen eigenlijk allemaal waarom het Europese project een eigen cultuur. ‘Iedereen kan er zichzelf dat het probleem niet bij de burger halve eeuw geleden is opgestart. Om zijn, zonder zich buitengesloten te ligt, maar bij de nationale politici, die te eindigen met de woorden waar voelen.’ Dit betekent echter niet dat er de burgers een verkeerde voorstel- Caroline de Gruyter haar boek mee geen kritiek is op de ‘europeanisering ling van zaken geven.’ De Gruyter begint: ‘Anyone who does not know van Brussel’ door de Belgen in Brussel. neemt zelf ook een duidelijk politiek where he’s coming from and doesn’t Door de bouwzucht van de Euro- standpunt in: ‘De burger wil verdie- know where he’s going to, doesn’t pese instellingen zijn veel Belgische ping van Europese samenwerking, know who he is.’ (Otto van Habsburg) Brusselaars hun huizen kwijtgeraakt. geen uitbreiding. De regeringen doen Dit heeft geleid tot anti-Europese alles om hem te laten geloven dat het Milou Verheij sentimenten. De Europeanen, op hun Brussel is dat hem deze streek levert. beurt, ergeren zich groen en geel aan Geen wonder dat de burger een Noot de Belgische bureaucratie. steeds lagere dunk heeft van Europa.’ 1 Een heldere koers hoeft niet per se een De auteur geeft aan de EU meer Ik denk dat De Gruyter hier een einddoel in te houden. Zie het artikel van gezicht door de mensen achter de goed punt heeft. Elke stap in het Alfred Pijpers in de Internationale Spectator politiek te belichten. Dit betekent Europese integratieproces wordt door van september 2006, blz. 435-440. echter niet dat het boek voorbijgaat nationale regeringen gezet. Nationale aan de Europese politiek. De politieke politici moeten meer verantwoor- Milou Verheij studeert geschiede- situatie of, beter, de politieke malaise delijkheid gaan dragen voor het nis en internationale organisaties waarin het Europese eenwordingspro- project Europa. In de verkiezings- en betrekkingen aan de Rijksuniver- ject zich bevindt, komt in de vraag- strijd in Nederland van de afgelopen siteit Groningen en is thans als sta- gesprekken uitgebreid aan bod. De maanden waren, uit angst de kiezer giaire verbonden aan de eindredac- oudere generatie ‘Europeanen’ plaatst af te stoten, geen duidelijke stand- tie van de Internationale Spectator. de eurosclerose in een serie van crises punten omtrent Europa te vinden. De die uiteindelijk zijn overwonnen. ‘Ook Nederlandse bevolking tast dan ook deze periode zal weer voorbij gaan,’ volledig in het duister over de visie zo stellen zij. De houding van de Eu- van haar politieke leiders op Europa.

De regio als geografisch studieobject

Het van oorsprong geografische on- of critici van globalisering benadruk- Ben de Pater, Peter Groote, derzoekssubject ‘de regio’ is sinds de ken het belang en het ‘authentieke’ Kees Terlouw e.a.: invoering van het veelvuldig gebruik- van regio’s of lokaliteiten. Globalise- Denken over regio’s; geografische te concept ‘globalisering’ in diverse ring betekent volgens hen geen ‘einde perspectieven. disciplines steeds vaker onderwerp van de geografie’. Het leidt eerder tot Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2005 van discussie. Sommigen betogen dat, toename dan afname van interregio (tweede, herziene druk); 264 blz.; hoewel de rol van de staat een andere nale verschillen en ongelijkheid, en 21,50 euro; ISBN: 90-6283-478-7 betekenis lijkt te krijgen in de tijd van betekent scherpe concurrentie en globalisering, natiestaten nog steeds specialisatie van regio’s. de belangrijkste spelers zijn op het Denken over regio’s lijkt dit beeld internationale toneel. Tegenstanders te bevestigen. Enkele academici

660 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator – Castells en Sassen – benadrukken determinisme – in de Duitse school enz.) met bepaalde bedoelingen, deze regionale specialisatie. Uit hun de tendens bestond de geografische belangen en achtergronden. onderzoek blijkt dat tussen bepaalde wetenschap te reduceren tot Land- Denken over regio’s haalt wel al- regio’s en steden-clusters onderling schaftskunde of Heimatkunde, waarin lerlei theorieën uit de kast, maar ver- meer wisselwerking bestaat dan met de regio dus het enige onderzoeks- bindt daar geen enkele eigen analyse de eigen periferie of het ‘hinterland’. subject was. Deze was weliswaar van aan. Het boek geeft door deze gebre- Een voorbeeld is de ‘interconnected- belang (voor het volk) om de relatie ken géén goed onderbouwd antwoord ness’ van Londen en New York, terwijl tussen ‘bloed en grond’ aan te geven, op de zelf opgeworpen vraagstelling deze steden minder (economische) maar mocht volgens sommigen géén betreffende de toekomst van de regio netwerken hebben met de rest van (sociale) wetenschap genoemd wor- in de sociale geografie in het licht van het eigen land. Er ontstaat door deze den. Deze benadering van regiona- mondiale ontwikkelingen. Dit maakt verbondenheid en netwerken een lisme kwam overigens ook in Frankrijk het boek een overzichtswerk van mondiale structuur waarin sommige voor, maar in een andere politieke onvolledig uitgewerkte gedachten regio’s een belangrijke rol spelen in context. over regio’s, met weinig analytische of de wereldeconomie, terwijl andere In deze identiteitsworsteling van wetenschappelijke meerwaarde. regio’s als het ware ‘zwarte gaten’ zijn. geografen werd gezocht naar een Sub-Sahara Afrika behoort bijvoor- eigen studieobject en men vroeg zich Susanne Kamerling beeld tot deze uitgesloten plaatsen, af of de ‘regiostudie’ wel het enige terwijl Silicon Valley in de Verenigde bestaansrecht van de geografische Drs Susanne Kamerling studeerde Staten en IT-districten in India er wetenschap was. Na een tijd van aan de Universiteit van Amsterdam economisch gezien wél toe doen. bezinning volgde een herwaardering politieke wetenschappen, speciali- In Denken over regio’s wordt deze van de geografische wetenschap met satie Internationale Betrekkingen. discussie gelanceerd in het eerste het geleidelijk ontstaan van specia- Zij hoopt volgend jaar af te stude- hoofdstuk, met de vraag of de vereen- lisaties, zoals ecologische geografie, ren in de sociale geografie aan de zelviging van sociale geografie met fysische geografie en culturele geo- Universiteit van Amsterdam. Zij de studie van afzonderlijke gebieden grafie. De toenemende urbanisatie is als stagiaire verbonden aan het en de verschillen daartussen nog wel gaf tevens een belangrijke impuls aan Conflict and Security Programme toekomst heeft in de huidige tijd de geografische wetenschap. van het Instituut Clingendael. van integratie en globalisering. Met In het licht van deze historische behulp van theorieën van geografen discussie is Denken over regio’s als John Friedman – die dit een te redelijk beperkt te noemen. Terecht simpele voorstelling van zaken vindt wordt in het boek gesteld dat er geen – wordt een nuancering aangebracht enkel begrip in de geografie zoveel van bovenstaande vorm van ‘centrum- bediscussieerd is en zoveel boeken periferie-denken’. Andere geografen heeft opgeleverd als het begrip ‘regio’. (Philip Cooke en John Urry) vinden dit Al wordt er in het boek inderdaad een te passieve invulling van de regio ‘gedacht’ over regio’s, de discus- an sich. De mate waarin regio’s ‘mas- sies worden achterwege gelaten en ters of their own destiny’ zijn, hangt enige notie van begripsgeschiedenis volgens hen mede af van de condities, rondom dit belangrijke geografische resources (in de brede zin van het studieobject ontbreekt. Het boek be- woord) en gekozen strategieën. handelt vanuit de hedendaagse geo- Even een stapje terug in de tijd grafische specialisaties en beeldvor- waarin de discussie over het belang ming uiteenlopende visies op de regio van regio’s ook speelde. Geografisch en eindigt met een niet al te sterke vakhistoricus David Livingstone geeft sociaal-constructivistische conclusie: aan dat in de 19de-eeuwse zoektocht de regio is een sociale constructie die naar de essentie van de geografi- wordt gecreëerd door bepaalde acto- sche wetenschap – die plaatsvond ren (onderzoekers, wetenschapslie- na de afwijzing van het geografisch den, politici, ondernemers, bewoners,

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 661 Spectator Naar politiek evenwicht in Irak

geen duidelijk standpunt in. De samen- stimulans zijn voor betere betrekkin- Zaki Chehab: Vivien A. Schmidt e.a.: werking tussen Sji’ieten, Soennieten, gen met de rest van de overwegend Irak in lichterlaaie, bezetting en Public Discourse and Welfare State Koerden en de godsdienstige leiders ver- Soennitische Arabische wereld. De opstand. Reform, The Social Democratic loopt dan ook nog steeds moeizaam. De Sji’itische gemeenschap speelt hier Amsterdam: Mets & Schilt, 2006; 301 blz.; Experience. vroegere lobby voor de omverwerping een belangrijke rol; de beide religieuze 19,90 euro; ISBN: 90-5330-498-3 Amsterdam: Mets & Schilt, 2005; 272 blz.; van het regime van Saddam Hoessein richtingen zullen een manier moeten 20,= euro; ISBN: 90-5330-491-6 door de oppositie in ballingschap komt vinden om met elkaar door één deur te Sanneke Kuipers: In dit boek zet de journalist Zaki Che- ook uitgebreid aan bod. Het boek gaat kunnen. The Crisis Imperative, Crisis Rhetoric and hab, zelf opgegroeid in een Palestijns niet alleen over Irak zelf, maar geeft ook Om het land tot een functionerend Welfare State Reform in Belgium and vluchtelingenkamp in Zuid-Libanon, een goed inzicht in de interne (militaire) staatsapparaat te maken, moeten The Netherlands in the Early 1990s. de politieke structuur van het heden- politiek van de Verenigde Staten. de verzetsbewegingen hard worden Amsterdam: Amsterdam University Press, daagse Irak helder uiteen. In het eerste Chehab beperkt zich niet tot be- aangepakt. De plaatselijke bevolking en 2006; 232 blz.; 32,50 euro; hoofdstuk schrijft Chehab dat hij in zijn schrijving en analyse, maar biedt ook de regering dienen zich volgens Chehab ISBN: 90-5356-808-5 jeugd een correspondentievriend in Fal- een realistisch advies. Als de Irakese samen tegen hen te keren. Toch zou lujah had, die hij bijna veertig jaar later veiligheidstroepen in staat zijn hun men ook politieke onderhandelingen opzoekt wanneer er in de stad hevig ge- land zelf te leiden, zal dit het einde moeten beginnen met de Soennitische vochten wordt. Dit brengt de auteur tot kunnen betekenen van de Amerikaanse opstandelingen, in de hoop dat ze hun het schrijven van zijn boek. In de negen aanwezigheid. Toch zal de regionale en wapens neerleggen. Dit is wellicht toch daaropvolgende hoofdstukken schetst internationale politiek van Irak afhanke- de enige manier om deze terroristische hij een duidelijk beeld van de huidige lijk blijven van de betrekkingen met de milities uit te schakelen, want ‘ook al situatie, met anekdotes en historische Verenigde Staten. Thans zijn de Ameri- beschikken de Amerikanen over ef- achtergronden. kaanse milities echter nog hard nodig fectievere middelen om deze milities Speciale aandacht wordt geschon- om de nationale veiligheidsorganisaties, te bestrijden, de geschiedenis heeft al ken aan de overwegend Soennitische de politie en het leger te versterken. vaker aangetoond dat een leger nooit verzetsbewegingen, zoals die van Abu Het eerste wat de Amerikanen een guerrillastrijdmacht kan verslaan Musab al-Zarqawi, die het de coalitie- deden na de omverwerping van het re- zonder de steun van de inheemse bevol- troepen onmogelijk maken hun werk te gime van Saddam, was de ontmanteling king’, aldus Chehab. doen. Hoewel het merendeel van de be- van het Irakese leger en de overwegend De schrijver beschikt over een breed volking deze bewegingen vervloekt, ook Soennitische Baath-partij. Volgens scala aan contacten en informatiebron- omdat ze vaak niet uit Irakezen bestaan, Chehab is dit de grootse vergissing van nen. Met alle politieke leiders, met zijn ze toch in staat te profiteren van de Amerikanen geweest. Een dialoog uitzondering van Saddam Hoessein, de woede en chaos die onder het volk tussen de Soennieten en de Amerikanen heeft hij persoonlijk contact gehad. Dit heersten. Chehab legt uit dat de Ameri- is hierdoor onmogelijk geworden. Zo maakt zowel de auteur als het boek zo kaanse bezetters geen rekening houden werden de tribale banden die de Baath- fascinerend. Soms rijst er echter enige met het tribale aspect van de Irakese partij bijeenhielden, over het hoofd twijfel aan de objectiviteit van de au- samenleving en de desbetreffende nor- gezien. De schrijver is er dan ook van teur. Zijn opmerkingen over de Koerden, men en waarden. Dit veroorzaakt alleen overtuigd dat de Amerikanen géén voor- Sji’ieten en de staat Israël klinken soms nog maar meer onbegrip. opgezet plan hadden om de partij op de wat ongenuanceerd. De samenstelling van de bevolking een of andere manier te vervangen. Het levert ook de nodige problemen op. Hoe gevolg was wel dat de Sji’ieten de macht Olly Akkerman de Soennieten, Sji’ieten en Koerden op naar zich toe trokken. de coalitietroepen reageren, verschilt Het politieke evenwicht in Irak dient Olly Akkerman is studente Arabi- vanwege hun uiteenlopende toekomst- in Chehabs ogen hersteld te worden sche Taal en Cultuur aan de Univer- visie. Zo zijn de Sji’ieten vastbesloten door deelname van de Soennieten aan siteit Utrecht. Ze loopt thans stage een islamitische staat te stichten à la de beleidsvorming. Dat is van doorslag- op het Instituut Clingendael. Iran, terwijl de Koerden een federale gevend belang voor de overleving van regering eisen. De Soennieten nemen het land. Bovendien zou het een goede

662 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Hervorming van verzorgingsstaten

onvermijdelijk. De beleidsrealiteit looft de achterflap, de sociaal-demo- Vivien A. Schmidt e.a.: bleek echter weerbarstig: verzorgings- cratische hervormingspogingen in Eu- Public Discourse and Welfare State staten veranderen moeilijk. Zodoende ropese verzorgingsstaten aan de hand Reform, The Social Democratic richtte een tweede golf studies zich van het door Schmidt gemunte kader Experience. op het vinden van verklaringen voor analyseert.5 Doorslaggevend voor het Amsterdam: Mets & Schilt, 2005; 272 blz.; de onveranderlijkheid van verzorgings succes van hervormingspogingen is 20,= euro; ISBN: 90-5330-491-6 staten. De stelling dat verzorgings- het publieke discours, het openbaar Sanneke Kuipers: staten niet kunnen veranderen, raakte vertoog, de taal en interpretaties die The Crisis Imperative, Crisis Rhetoric and wijdverbreid: padafhankelijkheden in het publiek en politiek debat wor- Welfare State Reform in Belgium and in de ontwikkeling van verzorgings den gehanteerd. Dat neemt niet weg The Netherlands in the Early 1990s. staatarrangementen wierpen bar- dat we de institutionele benadering Amsterdam: Amsterdam University Press, rières voor verandering op.2 nog steeds nodig hebben, juist om de 2006; 232 blz.; 32,50 euro; Onder druk van de internationalise- omstandigheden waaronder verande- ISBN: 90-5356-808-5 ring van de economie, de kwalificatie ringen wel plaatshebben te begrijpen. voor de EMU en daarmee gepaard De aard van het publieke discours Dat het sociaal-economische discours gaande budgettaire soberheid bleek wordt mede bepaald door de institu- van groot belang kan zijn in het in de jaren negentig dat het aanpas- tionele omgeving. Schmidt onder- proces van Europese integratie, heeft singsvermogen van veel verzorgings- scheidt daartoe bijvoorbeeld simple het Franse ‘non’ tegen de Europese staten veel groter is dan eerder werd en compound polities.6 Simple polities, grondwet al laten zien. In het Franse aangenomen.3 Succesvolle hervor- zoals het Verenigd Koninkrijk, kennen publieke debat over de grondwet wer- mingen in veel kleine open politieke een tweepartijenstelsel, waarin poli- den liberale, Angelsaksische schrik- economieën, waaronder Nederland, tieke partijen hun eigen programma beelden tegenover het bij de Fransen noopten tot aanpassing van de onverkort kunnen implementeren na zo geliefde Europees sociaal model notie dat verzorgingsstaten niet of verkiezingswinst. Compound polities, gezet. Daarmee werd een crisissfeer nauwelijks veranderen. De dominante waarin geen enkele partij een meer- geschapen, waarin het accepteren van verklaring voor de onveranderlijkheid derheid heeft, worden gekenmerkt de Europese grondwet gelijk stond van verzorgingsstaten, de remmende door een consensusstreven (om de aan het opgeven van Franse sociale rol van instituties in een veranderings tafel met sociale partners, maar ook idealen. proces, verdiende bijstelling. Een met andere partijen om een coalitie Twee studies die hervormingen in debat volgde waarin de vernieuwing te vormen). In simple polities zien we Europese verzorgingsstaten trachten van de institutionele theorie centraal vooral een communicatief discours; te verklaren, tonen het belang van stond; recente bijdragen leggen de wanneer beslissingen autonoom door de constructie van een sociaal-eco- nadruk op de evolutionaire aard van de regering zijn genomen, worden nomisch discours, om legitimering aanpassingen, op beleidsleren en op de burgers erover geïnformeerd. In te organiseren voor verzorgingsstaat de rol van discours in hervormingen.4 compound polities heeft het discours hervormingen. Waarom al die aan- Het is opmerkelijk dat de afgelopen vooral een meer coördinerende aard. dacht voor de rol van publiek discours vijftien jaar veel verzorgingsstaat Voorafgaand aan een beslissing wor- bij verzorgingsstaathervormingen? hervormingen hebben plaatsgevonden relevante spelers geconsulteerd, De reden daarvoor moet gezocht den in landen met regeringscoalities die op deze manier hun invloed op worden in de ontwikkeling van de waarin sociaal-democratische partijen het discours laten gelden. Tot zover wetenschappelijke literatuur over waren vertegenwoordigd, partijen die overtuigt het boek. verzorgingsstaten. Eerst werd vooral traditioneel worden beschouwd als De bundel toetst de benadering gezocht naar verklaringen voor tot- pleitbezorgers voor de verzorgings- aan Europese cases: Duitsland, Italië, standkoming en uitbreiding van verstaat als vehikel voor het borgen van het Verenigd Koninkrijk, Nederland, zorgingsstaten.1 In de jaren zeventig solidariteit. Dit gegeven moet Vivien Midden- en Oost-Europese landen, en tachtig van de vorige eeuw werd Schmidt overtuigd hebben mee te de EU en Israël. Nooit geweten dat hervorming van de verzorgingsstaat werken aan deze bundel, die, zo be- Israël tot Europa wordt gerekend.

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 663 Spectator Nieuwsgierig geworden door het discoursen over Europese kwesties experts maar door leken, politieke goed geschreven eerste hoofdstuk, en kruisbestuiving tussen discoursen actoren en het publiek, wordt het verwacht de lezer een analyse van in verschillende landen, is echter nog crisisdiscours breed gedragen. Dit het discours rondom bijvoorbeeld de nauwelijks sprake. Zou dat een reden maakt het beleidsveld en de politieke Hartz-hervormingen in Duitsland, de kunnen zijn voor de aard van het omgeving ontvankelijker voor veran- pensioenhervormingen in Italië en debat over de Europese grondwet? deringen. Kenmerkend is verder dat rondom de hervormingen in Neder- Dat met een discoursbenadering complexe problemen simpel worden land gedurende de jaren negentig. Dit ook goed onderzoek gedaan kan wor- voorgesteld, om zo het brede publiek gebeurt echter nauwelijks. In geen den, bewijst Sanneke Kuipers. Ze biedt te overtuigen van de oplosbaarheid enkele bijdrage wordt het verband met haar werk eenieder die geïnteres- ervan. Deze observatie stelt het hui- gelegd tussen de hervormingen zelf seerd is in de ontwikkelingsgang van dige Nederlandse politieke klimaat in en het discours dat die hervormingen de Nederlandse en Belgische verzor- een nieuw daglicht. Is de kiem voor begeleidt. Verder rijst de vraag wat gingsstaat een theoretisch mooi ge- het meer gepolariseerde Neder- een analyse van het Israëlisch-Pales- componeerd en empirisch rijke studie. landse politieke klimaat misschien al tijns conflict in deze bundel doet. Het Zij stelt zichzelf in een elegant betoog begin jaren negentig gelegd? boek van Schmidt leest als een reeks de vraag waarom het crisisdiscours Kuipers werpt nieuwe vragen aanbevelingen van sociaal-democra- dat de WAO-hervorming in Nederland op over padafhankelijkheden in de ten aan andere sociaal-democraten inluidde, wél aansloeg, en het crisis- ontvankelijkheid voor hervormin- inzake te volgen tactieken bij verzor- discours in België in dezelfde periode, gen in verzorgingsstaten. Heeft het gingsstaathervormingen, en dat is dat in zijn retoriek – een ‘Globaal Pact’ geslaagde crisisdiscours van Lubbers jammer, want er huist zoveel meer – een nieuw ontwerp van de Belgische en Kok – en de krachtige bood- potentie in Schmidts theorie. verzorgingsstaat suggereerde, niet schap van Buurmeijer – begin jaren De bundel is ook uiterst oneven- leidde tot verregaande aanpassingen. negentig, geleid tot een voortdu- wichtig. Waarom telt de behandeling Ze betoogt dat de uitgangspositie van rende grotere ontvankelijkheid voor van de Duitse case niet minder dan beide landen gelijk was, en zoekt de hervormingsplannen in de Neder- 64 pagina’s, terwijl vrijwel alle andere verklaring voor deze opzienbarend landse verzorgingsstaat? Sindsdien hoofdstukken 20 pagina’s beslaan? uiteenlopende ontwikkelingsgangen is de Nederlandse verzorgingsstaat De analyse van publieke discoursen in een institutioneel geïnspireerde erg veranderd. De uitvoering van de in Midden- en Oost-Europa vindt in discoursanalyse, waarin de bedoelde sociale zekerheid is minder corpora- welgeteld 6 pagina’s plaats. Uiterst constructie van crises door politieke tistisch, maar juist verstatelijkt en relevante en intelligente vragen over actoren een centrale plaats inneemt. geprivatiseerd. Recent is met de WIA, deze complexe materie worden opge- Van begin tot eind overtuigt Kuipers. in politieke zin tamelijk geruisloos, roepen, dat maakt nieuwsgierig. Voor Een opeenstapeling van contradicties een periode van vérgaande hervor- de uitwerking en beantwoording leek in een bepaald beleidsveld leidt tot mingen in de WAO afgerond. Dat evenwel geen ruimte meer te zijn. een grotere ontvankelijkheid voor een schreeuwt om verder onderzoek, crisisdiscours, zo betoogt Kuipers. Een waar de dissertatie van Kuipers als Verticale europeanisering scheefgegroeide verhouding tussen basis voor dient. De bijdrage van Christoph O. Meyer premies en uitkeringen leidde tot overtuigt gelukkig wel. Zijn tekst is contradicties tussen beleidsdoel en Peter Sleegers een verademing na alle rammelende beleidspraktijk. Daarnaast veranderde hoofdstukken. Aan de hand van de rol van de sociale partners; hun empirisch onderzoek betoogt Meyer betrokkenheid in de uitvoering van dat er sprake is van verticale europea- de sociale zekerheid werd een doel op nisering van het publieke discours. zich zelf. Nationale en subnationale discoursen worden meer en meer bepaald door Complexe problemen simpel actoren en onderwerpen die een voorgesteld Europese oorsprong hebben. Van Wanneer contradicties zover gecu- horizontale europeanisering, weder- muleerd zijn en het beleidsdiscours zijdse beïnvloeding van nationale niet langer wordt beheerst door

664 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Noten 4 Zie voor de evolutionaire benadering: 6 Hier herkennen we het onderscheid tussen 1 Gøsta Esping-Andersen, The Three Worlds Kathleen Thelen, ‘How Institutions Evolve: majoritarian en consensus democracies, of Welfare Capitalism, Princeton: Princeton Insights from Comparative Historical gemaakt door Arend Lijphart, Democracies, University Press, 1990. Analysis’, in: James Mahoney & Dietrich Patterns of Majoritarian and Consensus 2 Paul Pierson, Dismantling the Welfare Rueschemeyer (red.), Comparative Historical Government in Twenty-One Countries, New State? Reagan, Thatcher, and the Politics Analysis in the Social Sciences, Cambridge: Haven/Londen: Yale University Press, 1984. of Retrenchment, Cambridge: Cambridge Cambridge University Press, 2003. University Press, 1994. 5 De bundel is uitgegeven in opdracht van Drs P.J. Sleegers is verbonden aan 3 Jelle Visser & Anton Hemerijck, A Dutch de Friedrich Ebert Stiftung, het Karl Renner de Wetenschappelijke Raad voor Miracle, Job Growth, Welfare Reform and Institut en de Nederlandse Wiardi Beckman het Regeringsbeleid. Corporatism in the Netherlands, Amster- Stichting. dam: Amsterdam University Press, 1997.

51,50 25,00

51,50 61,50 25,00

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 665 Spectator Signalementen

Marc Hooghe (red.): Op zoek naar po- Nanna Hvidt & Hans Mouritzen (red.): tussen president Bush en de Deense litiek. Democratie en de verplaatsing Danish Foreign Policy Yearbook 2006. premier, die in juli 2005 plaatsvond op van de politiek. Kopenhagen: Danish Institute for Inter- de officiële residentie van de premier, Leuven/Voorburg: Uitgeverij Acco, national Studies, 2006; 221 blz.; Marienborg, alsmede de tekst van de 2006; 142 blz.; 18,= euro 18,= euro; ISBN 87-7605-147-1 briefwisseling tussen de elf mosli- ISBN 90-334-6125-0 (E-mail: [email protected] Web: www.diis.dk) mambassadeurs en de Deense premier over de cartoonkwestie. In de brief In zes essays gaat een groep Vlaamse Het eerste deel van dit jaarboek bevat van de ambassadeurs wordt protest wetenschapslieden nader in op de vijf artikelen over de Deense buiten- aangetekend tegen de ‘smearing vraag wat de gevolgen kunnen zijn landse politiek, geplaatst in ‘an inter- campaign in Danish public circles and voor de democratie van de ‘verplaat- national and transnational context media against Islam and Muslims’ en sing van de politiek en de besluitvor- – at the regional as well as global level’. tegen de ‘demeaning caricatures of ming’, een verplaatsing weg van het In het eerste artikel brengt de minister Holy Prophet Muhammad’. In de brief parlement, verkiezingen, politieke van buitenlandse zaken, Ulrik Feder- van de premier wordt gewezen op de partijen en politici naar andere instel- spiel, het officiële buitenlandse beleid vrijheid van meningsuiting, die buiten lingen, gebieden en factoren. Politieke in kaart. Hij besteedt aandacht aan de invloedssfeer van de regering valt, macht en besluitvorming vloeien weg de confrontatie met de Moslimwereld en wordt een dialoog met de ‘Mus- - zo is de diagnose - naar internatio- naar aanleiding van de publicatie van lim communities’ in Denemarken in nale instellingen als de EU, niet-gou- de Mohammed cartoons. Federspiel is het vooruitzicht gesteld. Deel drie en vernementele organen, de massame- van mening dat deze crisis het Deense vier bevatten statistische gegevens dia, multinationale ondernemingen, beleid en het diplomatieke werk in (‘Danish Foreign Policy in Figures’) en rechters, wetenschappelijke instel- 2006 en daarna zal blijven beheersen. uitkomsten van publieke-opinieonder- lingen en gewone burgers. Heeft dit In de vier volgende artikelen analy- zoeken (onder meer met betrekking tot gevolg dat er niet langer sprake seren wetenschapslieden, verbonden tot de ideeën die er bij het Deense pu- is van ‘democratische verantwoor- aan Russische, Amerikaanse en Deense bliek bestaan over de EU). Deel 5 bevat dingsmechanismen’? In artikelen die wetenschappelijke instellingen, het een overzicht van recente literatuur tot onderwerp hebben ‘verschuiving Deens buitenlands beleid. De Deen (in het Engels, Frans en Duits) over het van de politieke participatie’, ‘het Olesen behandelt de manier waarop Deens buitenlands beleid. (F.v.d.B.) transnationale verzet tegen de oorlog het Deense beleid tijdens de Koude in Irak’, ‘de zoektocht naar de legi- Oorlog thans (verschillend) wordt timiteit van een meerlagig politiek geïnterpreteerd. Over deze interpre- Erik Jan Zürcher: Een geschiedenis van systeem’ (dat, door de transformatie taties woedt een felle strijd en men het moderne Turkije. van de nationale soevereiniteit en de tracht het onderzoek ernaar voor eigen Amsterdam: Uitgeverij SUN, 2006; nationale politieke instellingen als (politieke) doeleinden te exploiteren Tweede herziene en uitgebreide druk; gevolg van de Europese integratie been daarvoor de benodigde financiën 507 blz.; 34,50 euro; ISBN 90-6168-438-2 zig is te ontstaan), ‘politieke partijen te verwerven. Het Deense Instituut en de nationale staat’, ‘de pers als voor Internationale Studies publi- Dit is een bewerkte en aangevulde politieke speler’ en ‘het functioneren ceerde zelf een vierdelig witboek over vertaling van het oorspronkelijk in het van de samenleving in etnisch diverse ‘Denemarken tijdens de Koude Oorlog’. Engels verschenen Turkey. A Modern gemeenschappen’, worden boven- In het tweede deel treft men gese- History (1993). Zürcher analyseert vanaf genoemde problemen nader aan de lecteerde officiële documenten aan, het Osmaanse Rijk aan het eind van orde gesteld. De auteurs zijn niet zó alsmede spraakmakende speeches de 18de eeuw tot en met ‘De Derde pessimistisch, dat ze van mening zijn van bewindvoerders tijdens belang- Republiek’ (Turkije sinds de staatsgreep dat alternatieve structuren en alter- rijke internationale gebeurtenissen van 1980 en de ontwikkeling daarna natieve democratische mechanismen en bijeenkomsten, zoals de toespraak tot 2002) de ‘moderne geschiedenis’ niet zouden kunnen worden ontwik- van de minister van buitenlandse van Turkije. Hieronder verstaat hij ‘het keld, maar dit proces zal moeizaam zaken tijdens de topconferentie van de complex van incorporatie en moder- en langdurig zijn, en veel eisen van Raad van Europa te Warschau, maart nisering’ dat heeft plaatsgevonden. sociale bewegingen, politieke partijen 2005. Men vindt er ook het verslag Onder ‘incorporatie’ verstaat hij de en de media. (F.v.d.B.) van de uitwisseling van gedachten manier waarop ‘eerst het Osmaanse

666 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg. Bijdragen aan deze aflevering werden verzorgd door Milou Verheij (M.V.), studente geschiedenis en internationale organisaties en internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen en als stagiaire verbonden aan de Inter nationale Spectator; en Fenna van den Burg (F.v.d.B.). De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubli- ceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

Rijk en later Turkije van een relatief tische gids voor hen die meer willen Anna Matveeva: EU stakes in Central onafhankelijke, zelfvoorzienende lezen’, een verklarende woordenlijst en Asia. economische en politieke eenheid een index. (Zürcher is hoogleraar Turkse Parijs: Institute for Security Studies steeds meer een deel is geworden van talen en culturen aan de Universiteit (ISS), juli 2006 (Chaillot Paper, n° 91); een economisch en politiek systeem van Leiden.) (F.v.d.B.) 125 blz.; 10,= euro dat zijn centrum in Europa (en later in ISBN 92-9198-094-3 Amerika) had en waarbinnen de positie van Turkije een ondergeschikte en af- Kemal Kiris˛ci: Turkey’s foreign policy Anna Matveeva is als Centraal-Azië- hankelijke werd’. Modernisering, in dit in turbulent times. deskundige verbonden aan het geval een ‘defensieve modernisering’, Parijs: Institute for Security Studies Institute for Security Studies in Parijs. omschrijft Zürcher als ‘de pogingen van (ISS), september 2006 (Chaillot Paper, In deze publicatie schetst zij een beeld de Osmanen en Turken om het proces n° 92); 108 blz.; 10,= euro van de regio – bestaande uit de vijf van groeiende afhankelijkheid te keren ISBN 92-9198-095-1 republieken Kazachstan, Kirgizstan, door in geforceerd tempo aan het Tadzjikistan, Turkmenistan en Oez- Westen ontleende ideeën, technieken, Turkije heeft de afgelopen jaren een bekistan – en gaat zij in op de rol die regels en instellingen in te voeren’. politieke en economische transforma- de Europese Unie in het gebied kan Het Osmaanse rijk in de 19de eeuw, tie ondergaan en onder toeziend oog spelen. De auteur geeft antwoord op de opkomst van de Jong Turken en het van de EU grote vooruitgang geboekt vragen als: welk belang heeft de EU bij bewind van Atatürk, de recente turbu- op het gebied van democratie en men- een betere relatie met Centraal-Azië en lente geschiedenis, de pogingen tot senrechten. Dit heeft ook zijn uitwer- hoe kan de Unie actief worden in de re- aanpassing aan de wereldeconomie, de king op het Turks buitenlands beleid. gio? Deze vragen zijn urgent, nu er de militaire staatsgrepen, de verhouding Kemal Kiris˛ci, hoogleraar in de politieke laatste jaren sprake is van toenemende tot het Midden-Oosten en Europa, wetenschappen en internationale onrust in Centraal-Azië. Zie onder meer de Armeense kwestie, het Koerdische betrekkingen aan de universiteit van de gewelddadige onderdrukking van vraagstuk, de kwestie van de mensen- Istanboel, de gevolgen van dit beleid burgerprotesten in 2005 in Anid- rechten, het groeiend islamisme, de voor de EU. Het buitenlands beleid was jan (Oezbekistan) en de turbulente emigratie en vele andere zaken komen tot voor kort gericht op nationale vei- machtswisseling in Kirgizstan, even- daarbij aan bod. Zürcher is van mening ligheid en militaire verdediging, maar eens in 2005. De destabilisering van de dat, ondanks alle kritiek die men op de laatste jaren maakt soft power er regio, die voornamelijk het gevolg is Turkije kan hebben en ondanks de don- steeds meer deel van uit. Lidmaatschap van poor governance, brengt grote ge- kere bladzijden in Turkijes recente ge- van Turkije zal volgens de auteur veel varen mee voor de internationale vei- schiedenis, het land een grote prestatie voordelen opleveren voor de EU. Turkije ligheid. Transregionale bedreigingen heeft geleverd. De Turken ‘hebben nu al kan een belangrijke bijdrage leveren als islamitisch radicalisme, drugssmok- bijna twee eeuwen blijk gegeven van aan de stabilisatie van de omliggende kel en georganiseerde misdaad maken een enorm aanpassingsvermogen en regio (zie o.a. Iran en zijn kernwape- hun opwachting. Het is voor Europa in van vastberadenheid om de dominante nambities, de oorlog in Irak en het het kader van de internationale terro- beschavingen van het tijdperk bij te Palestijns-Israëlisch conflict). Naast het rismebestrijding en in het kader van de benen. Ze hebben grote veranderingen, voordeel van een stabiel achterland energievoorziening van groot belang veroorzaakt door oorlog, massamigra- levert een geïntegreerd Turkije ook dat Centraal-Azië in rustig vaarwater tie en economische recessie het hoofd een betere energievoorziening, meer komt. Matveeva omschrijft dit sub- moeten bieden, maar zij zijn deson- dialoog tussen culturen, afname van continent als een moslimgebied waar danks in staat gebleken een sterke na- illegale migratie naar EU-landen en ‘Europeanness is a pole of attraction, tiestaat met een dynamische economie vermindering van georganiseerde mis- and the EU is still held in high esteem’. op te bouwen, die zeer serieus geno- daad. De laatste jaren was de uitdaging De EU kan volgens de auteur, door de men dient te worden door zijn buren van EU-lidmaatschap altijd de uitda- politieke banden met het gebied te zowel als zijn bondgenoten’. De studie ging van Turkije. Maar staat volgens versterken, een belangrijke bijdrage bevat ook ‘biografische notities’ over Kiris˛ci juist de EU voor de uitdaging. leveren aan de stabilisering van de belangrijke figuren uit de Osmaanse en Heeft de EU vertrouwen in de Turkse regio. (M.V.) Turkse geschiedenis en een verklarend hervormers en zal Turkije toegelaten bibliografisch overzicht ‘als een prak- worden tot de Unie? (M.V.)

Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Internationale 667 Spectator Summaries

Relus ter Beek & Ruud Lubbers of communism and its inherent ideological sharp- deal with the risks of nuclear proliferation. On ness, the geopolitical position of Russia has never- October 9th, North Korea conducted a nuclear test theless remained unaltered. The author argues that which rocked the world. This test proved once again for the Western world, i.e. the United States and that we have to deal with growing nuclear-prolife- in particular the European Union, it is high time ration risks. In this article Ruud Lubbers, former for sobering up as far as relations with Russia are prime minister of the Netherlands, and Relus ter concerned. Turning Russia into a decent European Beek, former minister of Defence of the Nether- country has proved impossible. On the contrary, lands, point out that (the threat of) sanctions are not Russia is steadily drifting away from Europe. sufficient to refrain states from nuclear proliferation. Much more emphasis should be placed on positive Hans Renner measures and/or confidence-building. The authors surveys Czech-Russian relations since the downfall pay special attention to multilateral solutions to the of communism in 1989. Under the presidency of proliferation-sensitive parts of the nuclear fuel cycle. Vaclav Havel Prague was very quick in cutting off its They conclude that the Dutch Government should political and economic ties with the former occu- continue putting Multilateral Nuclear Approaches pier, and at the same time bringing about a complete (MNAs) high on the international political agenda. reorientation towards the West, i.e. the European The political ambition should be that the Nether- Union and the United States. The Czech ambition lands act in the forefront of new MNA initiatives. to become a member of the North Atlantic Treaty Organization (the Czech Republic finally entered Joost van Baak NATO in 1999) brought the relationship with Rus- deals with political, economic, and social develop- sia under the leadership of Boris Yeltsin to an absolu- ments in Russia against the background of some of te low. The ethically motivated Havel was considered the long-term characteristics of Russian history and one of the staunchest critics of Russian leadership culture. The post-communist rulers of Russia have under Yeltsin and now Putin. Havel’s successor been confronted with rapidly changing local and – since 2003 – President Vaclav Klaus, a pragmatist global circumstances of various, and often contradic- who attaches absolute priority to his country’s eco- tory nature. The sudden and total evaporation of the nomic interests, has succeeded in building a practical all-pervading ideology during almost eighty years relationship with Russia. One may say that personal has left the country and its people in a confusing and relations between Klaus and Putin are good. Over even threatening vacuum regarding much of its na- the past years the Czech criticism of Russia from tional history and cultural identity, its socio-econo- official circles is fairly moderate; the Czech atti- mic fabric, as well as its traditional position in world tude towards the Putin regime is very similar to the politics. The present global energy sitation offers an moderate attitudes of the old EU Member States. In unexpected bounty for Russia, and especailly for its this respect the Czech Republic differs significantly rulers, but it is far from clear how this will affect the from the other new democracies, Poland and the country and its international position in the long Baltic States. term. The political reflexes of the rulers point in the direction of traditional authoritarian rule, extension of control over society as a whole, and geopolitical Sophie Vanhoonacker & Hylke Dijkstra arguments strongly determining foreign policy. Still, survey the evolution of the EU Council Secretariat it remains to be seen to what extent this is just a in the domain of the EU’s foreign policy as witnes- phase in the post-communist development of Russia, sed during the past decade, in particular since the and what the chances will be in the long run for the Treaty of Amsterdam. This evolution is reflected in forces that favour the development of a civil society a rapidly growing staff, in changed structures, and and a more open, transparant economy. in the expansion of its range of duties. Important to note in this respect is that these changes are not Thomas von der Dunk the result of a ‘grand design’, but came about as the predicts the emergence of a new Cold War. The old pragmatic answers to the needs of time. Hence the Cold War may have disappeared with the downfall (r)evolution of the Council Secretariat has taken

668 Internationale Jaargang 60 nr. 12 g december 2006 Spectator place rather unnoticed. Th e authors sketch recent de- Bart Stol velopments concerning the Secretariat, they analyze presents new research on post-war Franco-Dutch the current situation and discuss future challenges. relations. In Dutch historiography the relationship is labelled ‘tensioned’. This notion stems from a limited Tine Delva analysis of one particular period: the Franco-Dutch discusses the controversy regarding the diﬀ erent collision over the plans of General Charles de Gaulle seats of the European Parliament. Th e EP’s activities to transform the EEC into an independent political take place in Brussels, Strasbourg and Luxemburg. bloc under French tutelage during the 1958–1962 Th is division has historical roots, but in practical period (better known as the Fouchet negotiations). terms it is not always easy to manage. Particularly New historical research, based on new evidence controversial is the travelling circus between Brussels found in the archives of the Netherlands Ministry of and Strasbourg as the lack of a single seat in Brussels Foreign Affairs, now points out that Franco-Dutch costs the European taxpayer over 200 million euro’s relations were much less strained by the confronta- a year. In order to change the current duplication of tion in Europe than previously thought. France and seats, the member states’ governments must reach the Netherlands continued to cooperate whole-heart- consensus. As France appears not to be prepared to edly in colonial and agricultural matters during their surrender without receiving something in return, clash over De Gaulle’s political plans. Moreover, at some horse trading will be necessary. A trade-oﬀ the time, key Dutch diplomats did not assess the between giving up the Strasbourg seat and the strong Fouchet negotiations as damaging to relations with position of France in the common agricultural policy France. Since little fundamental research has been might be a possibility. In the end a compromise may done on post-war Franco-Dutch relations this new be inevitable as it all comes down to France’s benevo- evidence indicates that – at least in Dutch historio- lence. graphy – these relations have become the victim of ‘victor’s history’ that has focused primarily on the heroic, successful Dutch resistance against the political plans of mighty Gaullist France.

EVENEMENTENAGENDA OP WEBSITE

Tot een paar jaar geleden. omvatte de gedrukte Internationale Spectator maandelijks een rubriek Agenda, waarin be- knopte gegevens waren opgenomen over lezingen, debatten, conferenties, congressen en andere min of meer openbare, niet-commerciële evenementen die inhoudelijk van belang zouden kunnen zijn voor lezers van ons blad. Om praktische redenen is aan deze rubriek een eind gekomen. De redactie heeft in samenwerking met de uitgever en de webmaster van de website van het Instituut Clingendael en de website van de Internationale Spectator besloten deze rubriek nieuw leven in te blazen, door de website van de Internationale Spectator www.internationalespectator.nl gastvrijheid te laten bieden voor mededelingen over evenementen op het terrein van de internationale betrekkingen. Dit biedt boven de gedrukte vorm het voordeel van snelle actualisering en vlotte aanlevering. Belangstellenden kunnen een korte aanduiding van het desbetreffend evenement aanmelden op het adres van de webmaster van het Instituut Clingendael, bij voorkeur uiterlijk tien dagen voor de datum waarop het evenement gepland is. Aan plaatsing zijn geen kosten verbonden. Plaat- sing van de kopij gebeurt ter beoordeling van de webmaster. Mededelingen kunnen worden ingezonden aan: [email protected] /*&687&34$)&/&/

%FLSBDIUWBOOFUXFSLCFOBEFSJOH

&FOEZOBNJTDIFFOJOTQJSFSFOEFLJKLPQEFPSHBOJTFSFOEFTBNFOMFWJOH

"OOFNBSJF1PPSUIVJT SFE

*OEJUCJK[POEFSFCPFLTDISJKWFOPOHFWFFSBVUFVSTPWFSIVOQBTTJFWPPSEFOFU XFSLCFOBEFSJOH)FU[JKOWFSIBMFOVJUQSBLUJKLFOUIFPSJFEJFFFOOJFVXFLJKLHFWFO PQEFPSHBOJTFSFOEFTBNFOMFWJOH&FOBOUXPPSEPQIFULFFSPQLFFSWBTUMPQFOJOEF DPNQMFYJUFJUWBOCFTUBBOEFPSHBOJTBUJFT&FOCPFLWPPSJFEFSEJFPQPOEFSOFNFOEF XJK[FEFFMXJMOFNFOBBOPSHBOJTBUJFTFOWPPSMFJEJOHHFWFOEFOEJFEBBSSVJNUFBBO XJMMFOHFWFO

Q` *4#/

$POUSPWFSTFTSPOEEFDBOPO

.BSJB(SFWFS &E+POLFS ,FFT3JCCFOT 4JFQ4UVVSNBO

8BUJTEFLFSOWBOPO[FHFNFFOTDIBQ )PF[JKOPO[FNBOJFSFO "BOXFMLFPN HBOHTWPSNFO FO HFESBHJOHFO [JKO XJK HFIFDIU 8JF [JKO ´XJKµ FJHFOMJKL )FU BOU XPPSEPQEJUTPPSU[PSHFMJKLFWSBHFOXPSEUWBBLHF[PDIUJOIFUEF¾OJqSFOWBOFFO WBTUFLFSOWBODVMUVSFFMFSGHPFE%FHFEBDIUFJTEBUFFOIJTUPSJTDIFDBOPOIPVWBTU CJFEUJOFFOUJKEQFSLWBOHMPCBMJTFSJOH TDIBBMWFSHSPUJOHFOEFESFJHJOHWBOGVOEB NFOUBMJTNF%FBVUFVSTLJKLFOPQNPSFFM QPMJUJFL DVMUVSFFMFOEJEBDUJTDIOJWFBV OBBSEPFM JOIPVEFOFGGFDUFOWBODBOPOJTFSJOH

Q` *4#/9

.FFSJOGPSNBUJFFOPOMJOFCFTUFMMFO XXXWBOHPSDVNOMPGCFM

,POJOLMJKLF7BO(PSDVN#7 1PTUCVT XXXWBOHPSDVNOMOJFVXTCSJFG """TTFO BMUJKEPQEFIPPHUFWBOEFOJFVXTUFVJUHBWFO WFSLPPQ!WBOHPSDVNOM