Achtergronden Bij Lont, John Luteijs Voor Schokland
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
>> UITGEVERIJ SCHOKLAND • DOSSIER Franz Josef Degenhardt/2 Achtergronden bij Lont John Luteijs voor Uitgeverij Schokland, november 2011 Veel informatie die u hier aantreft is gewonnen uit Wikipedia, Youtube en (hand)boeken over de Duitse geschiedenis. Mocht u op- en aanmerkingen, correcties of aanvullingen hebben, dan stellen wij het erg op prijs die van u te vernemen. U kunt uw commentaar sturen aan [email protected] INLEIDING Lont van Franz Josef Degenhardt is geen autobiogra- fie. Maar veel van wat Degenhardt beschrijft zou zich werkelijk kunnen hebben afgespeeld. Niet alleen de gebeurtenissen die Degenhardt schetst zijn vaak zeer realistisch, dit geldt in nog sterkere mate voor de ach- tergrond van de verhalen. Namen, liedjes, gebeurte- nissen, plaatsen, jaartallen etc. die Degenhardt noemt zijn aan de werkelijkheid ontleend. De achtergrond Franz Josef Degenhardt in 1973 hiervan willen we in deze inleiding en de annotaties toelichten. de communisten ook, maar die waren inmiddels op- gepakt dus die konden niet stemmen). Door het ‘Er- Over de periode van de Tweede Wereldoorlog, wat mächtigungsgesetz’ kon Hitler zonder parlement daaraan vooraf ging, de oorzaken, gebeurtenissen en verder regeren. Toen in 1934 rijkspresident Paul von gevolgen, zijn bibliotheken vol geschreven en nog Hindenburg, de oude veldmaarschalk uit de Eerste steeds verschijnen er vele publicaties over. In deze in- Wereldoorlog, stierf, maakte Hitler van het kanselier- leiding en annotaties gaat het er niet om een beeld te schap en het presidentschap één functie en liet zich schetsen van de nazitijd, maar uitsluitend om het Führer noemen. plaatsen van enkele accenten waardoor gebeurtenis- sen en achtergronden van de roman aan helderheid Gelijkschakeling en verdieping kunnen winnen. Vanaf het allereerste begin zorgden de nazi’s er voor dat de samenleving gecentraliseerd en gelijkgescha- Hitler aan de macht keld werden richting een totalitaire dictatuur. Het Het boek speelt zich af in het Ruhrgebied in de peri- parool van de nazi’s was niet voor niets: Ein Reich, ode begin 1944 - mei 1945, de periode waarin de defi- Ein Volk, Ein Führer (één rijk, één volk, één leider). De nitieve nederlaag van nazi-Duitsland zich voltrekt. Länder (deelstaten), Kreise en gemeenten, die voor- Nazi-Duitsland, het Derde Rijk, dat duizend jaar zou heen behoorlijk zelfstandig waren, verloren hun duren (de nazi’s spraken daarom ook over het Dui- macht en hun rol werd beperkt tot administratieve zendjarige Rijk) begon in 1933 (het Eerste Rijk was het eenheden. De mensen kregen ook in het leven van Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie 843 - 1804; het alledag meer en meer met de nazi’s te maken. Veel Tweede Rijk was het Duitse keizerrijk van 1871 - 1918). organisaties die de nazi’s niet welgevallig waren wer- Op 30 januari 1933 werd Adolf Hitler na de rijksdag- den afgeschaft en verboden (politieke partijen, vak- verkiezingen van november 1932 rijkskanselier van een bonden, jeugdorganiaties). Andere organisaties wer- coalitieregering met conservatieven en nationaalso- den in nazi-organisaties ingelijfd of aan de nazi's cialisten. Eenmaal in die positie heeft Hitler er alles ondergeschikt gemaakt. Er kwamen nazi-organisa- gedaan om zo snel mogelijk de totale macht in Duits- ties waarvan mensen lid moesten worden. Ze waren land naar zich toe te trekken. Dit deed hij op politiek overal: op de werkvloer, in kerken, scholen, universi- niveau op legale wijze door in maart ‘33 in de teiten, in kunst en cultuur, vrije tijd etc. Rijksdag een machtigingswet in stemming te laten Binnen amper twee jaar tijd was de politieke realiteit brengen (alleen de sociaaldemocraten waren tegen; en het gevoel een Duitser te zijn (in plaats van een Bei- 1/31 er, Pruis, Saks, Rijnlander etc.) sterker dan ooit te vo- 1700 van de 7000 ondergedoken Joden de nazitijd ren. De eenheid van Duitsland, die pas in 1871 tot overleefd), soms konden Duitsers er voor zorgen dat stand was gekomen en door velen amper werd gevoeld, de vaak uitgehongerde dwangarbeiders voedsel kre- was in de organisatie van de samenleving en in de gen, gewonde geallieerde piloten die ware neerge- hoofden van mensen nu sterker gevestigd dan ooit. schoten werden verborgen en indien mogelijk over de De nazi’s gebruikten ook half of volledig illegale mid- grens naar Zwitserland gebracht, sommige ambte- delen om hun macht te vestigen. Eén ervan was dat naren zorgden dat documenten verdwenen, waar- van begin af aan hun tegenstanders werden uitge- door mensen niet opgepakt konden worden. Maar al schakeld: politieke opponenten, vooral communis- deze acties - met groot gevaar voor eigen leven en ten en sociaaldemocraten, vakbondsleiders, kritische vaak tegen de grootste persoonlijke offers - konden priesters en dominees, tegenstanders uit het leger en niet verhinderen dat de nazi’s tot het bittere einde uit eigen gelederen werden in gevangenissen of con- aan de macht bleven. centratiekampen opgesloten (vaak zonder vorm van proces), mishandeld, uitgehongerd, verwaarloosd en 1 Klik op onderstaande link voor een overzicht vermoord. Joden werd het leven zo zuur gemaakt dat van verzetsgroepen in Duitsland. ze massaal het land verlieten; vanaf 1941 werden ze systematisch uitgemoord. Dat laatste gold ook voor Economische opbouw Sinti en Roma (zigeuners), homoseksuelen, ernstig In de eerste jaren van hun bewind wisten de nazi’s de lichamelijk en geestelijk gehandicapten. vruchten te plukken van economische maatregelen die overigens vaak al door de regeringen vóór hen ge- Onderdrukking en verzet pland en begonnen waren (denk aan de aanleg van Om hun (bestaande en toekomstige) tegenstanders vele autowegen die begin jaren dertig was begonnen te kunnen oppakken was het nodig dat er goede ‘po- en in de nazitijd werd voltooid). De militaire indus- litie’ kwam. Daartoe hadden de nazi’s de Gestapo trie werd opnieuw opgebouwd. De nieuwe staat be- (Geheime Staatspolizei), Sicherheitsdienst (SD) en de hoefde een flinke bureaucratie, waar twee miljoen SS (Schutzstaffel) in het leven geroepen. Zij zorgden mensen in werkten (op een bevolking van 66 miljoen voor een waar schrikbewind onder de Duitse bevol- in 1933, 69 miljoen in 1939). Ook dat bracht de werk- king. Omdat SS, SD en Gestapo met meelopers, infor- loosheid omlaag. Om in nazi-Duitsland carrière te manten en spionnen werkte, regeerde in Duitsland kunnen maken, was het nodig om lid te worden van het wantrouwen en de angst. Dit wantrouwen ver- de nazipartij, de NSDAP. Dit is goed te zien aan het klaart onder andere waarom het verzet in Duitsland aantal leden van de partij: eind 1931: 800.000; april tegen Hitler amper van de grond kwam, immers: men 1932: één miljoen; eind 1932: 1,2 miljoen; eind 1933: 3,9 kon niet weten wie men kon vertrouwen en wie niet. miljoen. Eind 1945 was dat aantal gegroeid tot 7,5 Waar nog eens bij komt dat heel veel Duitsers, zeker miljoen. Het is de vraag in hoeverre al deze leden de in de beginperiode van het Derde Rijk, uit overtui- ideologie van de nazi’s aanhingen en in hoeverre op- ging achter Hitler stonden. Verzet kon alleen succes- portunistische redenen hebben meegespeeld om lid vol zijn als er een goede, betrouwbare organisatie ach- te worden van de nazipartij. ter kon staan. De communisten hadden zo’n organi- Door deze maatregelen nam de grote werkloosheid satie, maar werden meteen in 1933 uitgeschakeld door af, die in 1929 ten gevolge van de wereldwijde econo- de belangrijkste mensen op te pakken en de organi- mische crisis was ontstaan. De economische opbouw satie te verbieden (in de concentratiekampen organi- betaalde de staat onder andere door grote leningen seerden ze wel weer hun verzet, waardoor ze bijvoor- aan te gaan. Het Ruhrgebied heeft van die economi- beeld concentratiekamp Buchenwald zelf wisten te sche ontwikkelingen geprofiteerd, omdat juist daar bevrijden toen de Amerikanen vlakbij waren). Er was veel oorlogsindustrie was. Op individueel niveau gin- op kleine schaal vanuit verschillende groeperingen gen de mensen niet zo sterk vooruit: ze moesten lan- en individuele personen moedig verzet. Burgers hiel- ger werken, de lonen waren niet hoog de prijzen van pen Joden onder te duiken (alleen in Berlijn al hebben de eerste levensbehoeften daarentegen wel. Er was 1 http://de.wikipedia.org/wiki/Widerstand_gegen_den_Nationalsozialismus#Sozialdemokratischer_Widerstand 2/31 een tekort aan allerlei levensmiddelen, wat al in de ja- 2 Bekijk via onderstaande link de film Triumph ren dertig, en zeker vanaf de jaren veertig tot aan het des Willens met Engelse ondertiteling op einde van de oorlog, tot rantsoenering leidde. Youtube. Een andere manier om de werkloosheid terug te drin- De nazi’s zouden waarschijnlijk niet zo succesvol zijn gen was de uitbreiding van het leger: de dienstplicht geweest als ze niet waren geleid door Adolf Hitler. werd opnieuw ingevoerd, waardoor veel werkloze jon- Hij kon mensen met zijn redes enthousiasmeren en gens in het leger werden opgenomen. Als jongere had hen laten geloven dat hij de problemen van het land je de keuze: óf je werd lid van de Arbeitsdienst, óf je zou oplossen. Hij gaf de Duitsers hun gevoel van ei- ging naar het leger of SS. Verder gaven de nazi’s veel genwaarde terug, wat ze vooral door de nederlaag uit aan bewapening, een maatregel die tegen het ver- van de Eerste Wereldoorlog waren kwijtgeraakt. Ook drag van Versailles inging. Dit ‘verdrag’ uit 1919 ver- voedde hij de onvrede tegen de heersende politieke klaarde Duitsland schuldig aan de oorzaken van de Eer- machthebbers. Onder hun leiding was de werkloos- ste Wereldoorlog en eiste van Duitsland hoge herstel- heid immers enorm opgelopen. Het fanatieke natio- betalingen voor Frankrijk en Engeland. In Duitsland nalisme, de nazipropaganda van Goebbels en de aan- heeft dit ‘Diktat’ van Versailles altijd grote wrevel ge- vankelijke militaire successen van het Duitse leger wekt. De nazi's verzetten zich tegen dit verdrag, on- aan het begin van de Tweede Wereldoorlog maakten der andere door in 1936 in het volgens het verdrag dat Hitler begin jaren veertig in Duitsland enorm po- gedemilitariseerde Rijnland wederom Duitse solda- pulair was.