II. BAYEZID DEVRINDE ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI
~LK OSMANLI - MEMLOKLU SAVA~LARI (485 - 1491)
Prof. Dr. M. C. ~EHABEDD~N TEK~NDA~~
§ I. Mücâdelenin siyas£ sebebleri. — § 2. Karagöz Pa~a'n~n faâliyetleri. — § 3. Memlük Sultanl~~~= mukabil tedbirleri. — (i) Adana Sava~~. —(ii) Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n esâreti. — § 4. Davud Pa~a'n~ n Varsak Seferi. —§ 5. Had~ m Ali Pa~a'n~n faâliyeti. — (i) A~a - Çay~n Sava~~. — (ii) Dul- kad~rl~~ — Memlüklu i~birli~i. — § 6. Bar~~. — Belgeler. XIV. yüzy~l~ n ikinci yar~s~ ndan itibaren Adana, Misis ( =Ma~~i~a) ve zaman zaman Tarsus gibi ~ehirlerle Ayas ve Sis (=Kozan) civar- lar~ nda (=Iklimü'r-Ramazâniyye) hâkimiyet kuran Ramazan-O~ul- lar~~ 1, bugünkü Mersin'den Gâvur-Da~lar~'na kadar uzanan Çukur- ova'da sakin Ku~temurlu, Kosunlu, Kara-Isalu, Varsaklu, Durgudlu, Özer-O~lu, Burnaz-O~lu gibi Uç-Ok Türkmenlerini ( =et-Türkmâni el-üco4f) 2 etraflar~ nda toplamak suretiyle, bu m~nt~kada büyük bir nü- fuza sahip olmu~lar idi. Suriye'nin belli ba~l~~ haç ve ticaret yollar~na hâkim noktalarda kurulan bu Beyli~in, Memlük Sultanl~~~~ bak~ m~ ndan arzetti~i önemi takdir eden sultanlar, emret beylerine te~rIf (=emâ- ret tevcihi) göndermek suretiyle, onlar~ n itâatlerini sa~lam~~~ idiler. Ancak, bu Beyli~in esas~n~~ te~kil eden Uç-Ok'lar~ n, Boz-Ok'larla i~birli~i yapmalar~, bir çok antla~mazl~ klara sebep olmu~tur. Nitekim, Memhik Sultanl~~~'mn, bu Türkmenlere kar~~~ ~iddetli hareketlerde bulunmas~~ yüzünden 3, bura halk~~ aleyhlerine dönmü~, Bâbü'l-
Ramazan-Ogullar~'mn bu m~nt~kadaki hâkimiyetleri hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, B~rkuk Devrinde Memlak Sultanl~~~ , istanul, 1961, s. 88 v.d. 2 Bu Türkmen Boylar~~ hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, ayn~~ esr., s. 88 - go; ayn~~ müel., Son Osmanl~~ - Karaman mitnasebetleri, Tarih Dergisi, 17 - 181 1963, S. 55 v. d. 3 Bilhassa, Af~ar, Kutbekiyye, özerler, Burcâli ve Begdili Boy ve Uluslar~n~n te~kil etti~i Ayas - Türkmenlerinin MemlC~ klar taraf~ndan ~iddetle tenkil edilmesi, 346 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~
Melik 4'i tutan Türkmenler, bu m~nt~kaya hücûm etmek isteyen Mem- lûklu ordular~ n~~ ani bask~nlarla hezimete u~ratm~~ lard~ r. Bu yüzden, Memlûklar, Çukur-Ova'da sakin Boy ve Oymaklar aras~ nda tefrika ç~karmak suretiyle, yeni faaliyetlere giri~mi~lerse de, Uç-Ok'lar, Özer-O~lu, Burnaz-O~lu ve Karaman-O~ullar~~ ile anla~an Ramazan- O~ullar~, Memlûklara kar~~~ bitmez tükenmez sava~lara ba~lam~~lar ve ad~~ geçen Sultanh~~n bu m~ nt~kadaki hakimiyetini yok etmi~- lerdir. Bununla beraber, Ayas, Sis (=Kozan) kaleleri vas~ tasiyle bu m~ nt~ kadaki hakimiyetlerini devam ettirme~e çal~~an Memlûklar, Bâb Antakiyye'yi tamir 5, Bagras- Kalesi'ni ° takviye ettirmek suretiyle, Uç-Ok'lar~n hücûmlar~na sed çekmek istemi~lerdir. Bununla beraber, XV. yüzy~l~ n ilk yar~s~, Ramazan-O~ullar~'mn Çukur-Ova (bâzan: Çukur-Abad)y~~ Memlûklu hakimiyetinden kur- tarma çabalar~~ ile geçmi~tir. Nitekim, 1432 'de Çukur-Ova'dan geçen Frans~z Seyyah~~ Bertrandon de la Broqui&e, Ramazan-O~ullar~'mn bu çabalar~na i~aret eder 6a. Öte yandan, bu bölge ile ilk defa ilgilenip, Memlûklarla i~birli~i yapan Karaman-O~ullar~'m ~iddetle te'dip eden Fâtih, bu Beyli~in yard~mc~lar~ndan Durgud-O~ullar~'m Çukur-Ova'ya kadar tâkip ettirmi~, 1476 'da Memlûklara s~~~nan Karaman-O~lu Kas~m Bey'in iadesini talep etmi~~ idi 7. Ayn~~ senede Karaman-ili'ni kat'il olarak
Meml~lklu müelliflerinin tenkidlerine sebep olmu~tur.Meselâ bk. ~bn Id~~ ~uhbe (ölm. 1448), e-eyl `ak'~ Bibl. Nat. Fond. Arap. Nr. 1598, I, 254/a; 'Ayni (ölm. 1451), cllcdu'l-Cumân, Veliyüddin Ef. Ktp. Nr. 2395, XIX, 241; Mak- rizi (ölm. 1442), es-SuMk, Fâtih Ktp. Nr. 4379, 81/b. 4 Memlüklu kaynaklar~nda zikredilen bu kap~ n~ n Payas, Misis yolu üzerinde, bugünkü Karanl~k - Kap~~ (=Demir - Kap~) olmas~~ muhtemeldir. 5 1390'da Halep Nâibi Gümü~buga el-Hamavi taraf~ndan yap~lan tâmir faâliyetini gösteren kitâbe hakk~nda bk. A. L. Mayer, Saracenic Heraldry, Oxford, 1933, s. 147; Van Berchem, Inschnften Oppenheim, s. 41 v. d. fig. 4, 5. 899/1496 tarihli di~er bir kitâbe: BEO, III, 1933, s. 21. Bagras hak. bk. R. D~~ssaud, Topographie Historique de la Syrie Antique et Midib~ale, Paris, 1927, s. 433 v.d. 8 Bagras, eski Pagrae'ye izâfe edilmekte olup, ayn~~ isimdeki geçidin (sonradan: Belen) medhaline hakim bir noktada bulunan kalesi, Memlük Sultanl~~~= hudud- larm~~ Uç-Ok Türkmenlerine kar~~~ muhafaza ile mükellef idi. Bagras'~n önemi hak- k~nda bk. el cUmeri, et-Ta'nf, M~s~r, 1312, s. 181; Makrizi, es-SuMk, n~r. M. Quat- remere, I, part 2, S. 266. Sa Bak~ n~z: Le Voyage d'Outremer, n~r. Ch. Schefer, paris, 1892, s. 87 v.d. 7 Bak~tuz: Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi, Nr. 5848. Kr~. M. C. ~ehabeddin Tekindag, Son Osmanl~~ - Karaman manasebetleri, Tarih Dergisi, 17 - 18/1963, s. 71. ÇUKUR - OVA'DA NOFUZ MUCADELES~~ 347
Osmanl~~ Devleti topraklar~na katan Fatih 8, bu Beylikle yak~n ilgisi bilinen Varsaklar~~ ~iddetle tazyik ettirdi~i gibi 9, o~lu Bayezid de, kendisine muhalefet eden karde~i G~yasüddin Cem Çelebi ile Adana'da birle~en Durgudlu (ibn Kemal'de : Turgud-z `anz2d), Varsaklu (Var- sak-~~ pür nifâk) Boy Beyleri ile u~ra~m~~~ 10, Osmanl~~ kuvvetleri Var- saklara ~iddetle hücüm etmi~tir n. Karaman-ili 1483 'de bir eyalet (=Eyâlet-i Karaman) haline getirilmesinden sonra 12, Osmanl~lar, Çukur-Ova'da sâkin Üç-Ok'lar ile yeni münasebetler kurma~a muvaffak olarak, bu m~ nt~kamn mukad- derat~~ ile ilgilenme~e ba~lanu~lard~ r.
§ I . MÜCADELENIN SIYASI SEBEBLERI Daha 1467 'de Mara~~ ve Elbistan havalisine hakim bulunan Boz- Ok'lar~n, yâni Dulkad~ rl~lar~ n ba~~ na geçen Süleyman Bey-O~lu ~ah-Suvar Bey'i Memlüklara kar~~~ himâye eden Fâtih, ertesi sene bu sultanl~~a kar~~~ sefere ç~kmak niyetinde idi. Nitekim, Osmanl~~ kay- naklar~ nda bu sefer: "mukaddime-i feth-i Haleb ü ~am" ~eklinde zikre- dilmektedir ". Nihayet, hayat~n~n sonunda Memlüklara kar~~~ sefere
8 881 Ramazan (=18 Aral~k 1476) tarihli Karaman Ey~lleti Valciflan Defterinden anla~~ ld~gma göre (n~r. F. N. Uzl~~k, Ankara, 1958), Osmanl~lar, ayn~~ tarihde bu bölgeye dahil ~ehirlerin evkaf~n~~ tesbit etmi~lerdir. 9 Osmanl~lar~n Ta~l~k Si4f7ce (Ba~vekâlet Ar~. Maliye Defteri, Nr. 31: S~ng Silifke) Varsaklar~na kar~~~ giri~dikleri sava~lar hakk~ nda bk. ~dris-i Bitlisi, He~t Bihi~t, Fars. Yazm. Nuruosmaniye Ktp. Nr. 3209, 475/a; Ne~ri, Ciiuinnü~nd, n~r. Fr. Taeschner, Leipzig, 1951, s. 205; ~bn Kemal, T~vi~ril~-i Osman, n~r. ~. Turan, Ankara, 1957, s. 300; Hasan Rumlu, Alzseru2't-Tevâ~ih, Fars. Yazm. Nuruosmaniye Ktp. Nr. 3317, 12o/a. 1° Tafsilât için bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, Son Osmanl~-Karaman müna- seb~tleri, Tarih Dergisi, 17-18/1963, s. 72. °I Bak~n~z: Ebu'l-Hayr, Fetih-ndme, Bibl. Nat. fonds Turc, Nr. 117, 143/a; Oruç b. Adil, T~vdrilz-i al-t Osman, n~r. Fr. Babinger, s. 132; Angiolello, Historia Turchesca, 1300-1514, n~r. I. Unu, Bucure~ti, 1910, s. 177 v.d. 19 888/1483 tarihli Karaman Vakiflan Defterinden anla~~ld~g~ na göre (Belediye Ktp. M. Cevdet Yazmalar~ , Nr. O, 116), Karaman-ili, sahil k~sm~~ Iç-il ve merkezi Konya olmak üzere hâric tabir olunan iki k~s~mdan ibaret bir vilayet haline getiril- mi~tir. Ayr. bk. Ba~vekalet Ar~. Evkaf Defteri, Nr. 1; Tim& Defteri, Nr. 58; Maliye Defteri, Nr. 6890 19 Mesela bk. Dursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Feth, TOEM, 1330, s. 138. Hadidi: ".„-- ~~~ rjb bk. T~vdril~-i dl-~~ Osman, Üniversite Ktp. Nr. 1268, 154/b, str. ~ o. 348 ~EHABEDD/N TEK~NDA~~
karar veren Fâtih", bu maksadla yola ç~ km~~, fakat Gebze'de Sultan (=Tekfur) Çay~ r~'nda vefat etmi~tir. Ayni siyasete sad~ k kalan Bayezid, kendisine muhalefet eden karde~i G~yasüddin Cem Çelebiryi dostça kar~~layarak, onu müca- deleye te~vik eden el-Melikü'l-e~ref Ebu'n-nasr Seyftiddin Kay~ tbay (1468 - 1495)~ n 15, Çukur-Ova'ya hâkim Üç-Ok'lar ile Mara§ ve Elbistan'a sahip Boz-Oklar~~ daimi bask~~ alt~nda tutmas~~ üzerine, daha 147g 'da Fatih'le i~birli~i yap~p k~z~~ Ay~e-Hâtûn (Y. S. Selim'in annesi) u kendisine zevce olarak veren Dulkad~ rl~~ Türkmen Beyi Alâüddevle Bozkurd Bey'i himâyeye karar verdi. Esasen, Dulkad~ r Bey'i, gönderdi~i mektublarla 16, Bayezid'i Memlûklar aleyhine te~vik etmekte idi. Öte yandan, Hindistan'da Dekkan'da hüküm süren Behmenilerden (1347 - 1525) III. Muhammad-Sah (1463 - 1482)~n, Veziriazam~~ Hâce-i Cihân (=Hoca Mahmud Gavan) ile Osmanl~~ Padi~ah~na göndermi~~ olmas~na ra~men 17, diplomasi kaidelerine mugayir olarak, Kay~ tbay taraf~ ndan müsadere edilen hediyeler yüzünden münfeil olan Bayezid'in tutumundan endi~elenen Memlük- lar, bir tak~ m tedbirler almak zorunda kalm~~ lard~ r. Nitekim, Karaman Beylerbeyi Had~ m Ali Pa~a taraf~ ndan Istanbul'a gönderilen 888/1483 tarihli arizadan anla~~ ld~~~na göre 18 (Belge I), Atabekü'l-Asakir Emir Özbek -41~iri emrinde Haleb'de toplanan Memlük kuvvetleri, Ramazan-O~lu Eflâtim Bey ile maiyetindeki Boy Beylerinin yard~m- lar~ n~~ te'min ettikleri gibi, Durgud-O~lu (Mahmud Bey)nu, Osman- l~lara mü~külât ç~ karmak maksadiyle, Ermenek üzerine göndermi~ler
14 Seferin Memlûklara kar~~~ yap~ld~~~~ hakk~nda bk. Bihi~ti, Tevârih-i al-z Osman, British Museum, Add. Or. Ms. 7869, 2 o/b; Dursun Bey, s. 72; Ibn Kemal, s. 528; Hoca Sa'deddin Efendi, Tâcü't-Tevârih, Istanbul, 1280, II, 47. 15 Bak~ n~z : A~~ k Pa~a-Zâde, Tevârih-i âl-z Osman, n~r. Ali, S. 213; Ibn Tûlûn, Vekayi-nâme, n~r. Richard Hartmann: Das Tübinger Fragment der Chronik des Ibn Tu- tun, 3 Jahr, Geisteswissenschaftliche Klasse, Heft 2, Berlin, 1926, s. 167, str. 13-14; ayn. müel., Mufâkahatu'l-lizIlân ft Haviidisi'z-Zumân, n~r. M. Mustafa, Kahire, 1381/ 1962, S. 53. 14 Alâüddevle'nin, "Hazret-i Sultanzm" hitâbiyle Bayezid'e mektubu, bk. Top- kap~~ Sar. Müz. Ar~. Nr. 6385; ariza, Nr. 620 ~~ 17 Bu hususda bk. ~dris-i Bitlisi, 54o/b. Behmeniler hakk~ nda bk. 'Ali b. 19 Bak~n~z: ~bn ~yas, Bedâ'iü'z-Zuhdr Velcâyi'i'd-Duhdr, M~s~ r, 131 ~ , II, 221. Tercüme: Histoire des Mamlouks C~rcassiens, II, 872-9°6, trad. par G. Wiet, Le Caire, MCMXLV, 234; ~bn Tûlün, n~ r. R. Hartmann, s. 166; ~dris-i Bitlisi, 541/a; es- Sehavi, Vecizü'l-Kelâm, Arap. Yazm. Köprülü Ktp. Nr. 1189, ~~ 85/a, 185/b; ~bn Kemal, Defter VIII, Ali Emin i ktp. Nr. 32, 36/a. 20 Kaynaklarda Ecnâdu'l-'ilrab ismile kay~dl~~ 21 Mesela bk. A~~k Pa~a-nde, s. 214; Sa'deddin, II, 50; Ibn /yas, II, 226; terc., II, 238. 2 2 XV. yüzy~l Memlük te~kilat~nda kullan~ lan Türkçe "ba~", önceleri Nakibti'l- Cey~~ veya Nalibii'l- rân~n yönetti~i el-Memâlikü's-Sultâniyye 23, süratle Malatya'ya gide- rek buras~n~~ takviyeye muvaffak olmu~tur. Nitekim, bu kaleye kar~~~ giri~tikleri te~ebbüsde muvaffak olamayan Osmanl~~ - Dulkad~ rl~~ kuv- vetleri, 5.000 ki~ilik el-Memâlikü's-Sultâniyye taraf~ ndan Malatya Derbendi'nde kurulan pusuya da dü~mü~lerdir. Bunun üzerine, önce, Alâüddevle Bozkurt Bey'in ba~~nda bulundu~u Boz-Ok'lar, Sonra da, Kayseri Vâlisi Ya'kup Pa~a ma~lüp olmu~lard~ r (Ramazan 889/Eylül 1484); Ya'kup Pa~a, zorlukla kaçabilrni~, birdenbire Os- manl~lar aleyhine dönüp Ya'kup Pa~a'n~ n ordugâh~ n~~ ya'~malayan Alâüddevle ise, T~rablus-~am ve Tarsus Nâiblerini serbest b~ rakmak suretiyle Memlüklara ba~~ vurmu~~ tur 24. Bu son muvaffakiyete ra~men, Atabekü'l-Asâkir Emir Özbek ez-Zâhirrnin tavsiyesi üzerine, Emir Âhur Sâni Canibey Habib'i bir tarziye mektubu ile Bayezid'e gönderen Kay~tbay 25, müsadere olunan e~yalar hakk~nda izahatta bulunmak lüzümuna kani olnu~~ idi. Bununla beraber, Kay~ tbay'~n mektubuna ilâveten Halife el-Mütevekkil `ala'l- lâh Ebu'l- ~~ 2. KARAGÖZ PA~A'NIN FAÂLIYETLER~~ Nitekim, Üç-Ok Türkmenleri'nden Ku~temurlu, Kosunlu ve Kara-isalu 26'lar~n desteklerini te'min eden Karaman Beylerbeyi ve 22 Kaynaklarda Memâlikü's-Sulte~n olarak da kaydedilen Merniilikü's-Sultâniyye, Mukaddem ismindeki emirlerin idaresinde olup, um~lmiyetle, Sultanla beraber bulun- mak ve Kal'etü'l-Cebercle nöbet tutmak suretiyle mühim bir rol oynam~~t~ r. Bun- lar hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekinda~, Berkuk Devrinde Meraltik Sultanl~~~, S. 151-2; ayn~~ müel., XIV. asnn sonunda Meral:2k Ordusu, Tarih Dergisi, 15/1960, s. 85 v.d. 14 Bak~m: A~~k Pa~a-nde, s. 214; ~ bn Tûlûn, n~r. R. Hartmann, s. 166. 25 Bak~n~z: /bn /yas, II, 227; tere., II, 238; es-Sehavi, 186/b; Ibn Kemal, Defter VIII, 371a. Se /bn Kemal'in, di~er Osmanl~~ kaynaklar~ndan ayr~~ olmas~ na ra~men, Tahrir Defterleri ile ba~da~an haberleri, Berdan-Çar ile Seyhan aras~nda sâkin Ku~temurlu, Tarsus'la Külek aras~ndaki m~nt~kada ( Tekfur-Beli, Tapu, 4.50, S. 654) yerle~ik Ko- sunlu ve Adana civar~nda mukim Kara-isalular~n men~eleri ile yaylaklar~~ hakk~nda bizi tenvir etmektedir. Bk. Defter VIII, 381b. Tahrir Defterleri'nde, Kosunlar, Durgud- O~ullarfna tabi cemaatlerden say~l~makta olup (mesela bk. Tapu Def. Ba~vekalet Ar~. Nr. 32; &kal Def. Nr. t), Ni~de'deki Timârlart zikredilmektedir (Maliye Def. ÇUKUR - OVA'DA NüFUZ MÜCADELESI 351 Sehzâde Abdullah Çelebi'nin Lâlâs~~ Karagöz Pa~a, Memlüklar taraf~ndan himâye edilen Durgudlu 27 ve Varsaklu 28 Türkmenler'ine kar~~~ bir te'dip seferine memur edilerek, ileri yürümü~, Durgud-O~- lu'nun s~~~nd~~~~ üç Hisar~~ alarak, içlerine Dizdârlar ile Hisar-erleri yerle~tir~mi~tir. ~bn Kemal, bu Hisarlar~n isimlerini Manyân, Aydos ve K~z~lca-Hisar olarak kayd etmektedir (bk. Defter VIII, 23/a). Bundan sonra, harekâta devam eden Karagöz Pa~a, ba~da Do~an Sâ'l taraf~ ndan müdâfaa edilen Külek-Hisar~~ olmak üzere, Adana ve Tarsus kalelerini zapt " K öyleriyle illeri Boylariyle teshir" 29 etmi~tir (890 Cumâde'l-ulâ/ ~ 485 May~s) 30. A~~k Pa~a-Zâde, bu arada, Anal~k-S~n (= Pozanti'ye ba~l~~ Anah~a olacak), Muzl~k ve Sis'e tabi Bars-B~t (eski: partzer - pert = yüksek kale mânas~ na olup Tapu Defteri' nde: c.,.? ‘,...)1) gibi Hisarlar yan~nda Nr.567, s. 82). Bununla beraber, Külek'den evvel da~~ ete~inde bulunan Kostmlu (Nahiye-i Kosun, Tapu, 450, S. 653) halk~n~n bu m~nt~kada 400 seneden beri bulunduklarma inand~klar~n~~ 965/1557'de buray~~ ziyaret eden Iutbüdcrin-i Mekki zikretmektedir, bk. el-Fevâ'idü's-Seniyye ve'r-Ramiyye, Veliyüddin Ef. Ktp. Nr. 2440. N~r. E. Kamil, Tarih Dergisi, /2, 1937, s. 25. Ayni ~ekilde, önce, Lârende (= Karman) civar~nda Eski-il mezreâlar~nda sâkin Ku~temurlarm Ni~de'ye gittikleri anla~~lmaktad~r, bk. Tapu Def. Nr. 392. Kr~. Ne~ri, s. 225; Katip Çelebi, Cihârtniirral, s. 602. 27 Bir çok cemaat (=Oymak)a ayr~lan Durgud-O~ullar~~ (bk. M. C. ~ehabed- din Tekinda~, Son Osman!: - Karaman münasebetleri, s. 55, not. 55), zaman-zaman Çu- kur-Ova'ya iniyorlard~ . Nitekim, baz~~ Tahrir Defterleri'nde bu hususa dair kay~dlar vard~r (bk. Ba~vekâlet Ar~. Tapu, Nr. 32, s. 96-157; Maliye Def. Nr. 125, s. 9 v.d.). 28 Tarsus ile Karaman-ili aras~ndaki da~l~k m~nt~kada sâkin Varsaklarm, sonradan, Ni~de'ye tabi Karaca-Da~'a yerle~tikleri anla~~lmaktad~r (bk. Maliye Def. Nr. 567, s. 69). 29 Karagöz Pa~a, Rikâb-~~ Hümâyüna gönderdi~i arizas~nda, Külek-Kalesi önü- ne gelindi~ini, Alâüddevle ve sair Beylerle mü~âvere edilerek, dü~man kuvvetlerini ma~lup edip, dü~mandan kaçarak kendilerine s~~~nan Mustafa Pa~a kölesi Ahmed Bey'le Germiyan-O~lu ve 20 Cündinin feth edilen Külek-Kalesi'nde muhâf~z ola- rak b~rak~ld~~~ n~~ bildirmektedir, bk. Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 5844 (Belge II). 930/1523'den sonra yaz~ld~~~~ anla~~lan Tapu Defteri'nde (bk. Ba~vekâlet Ar~. Nr. 450, S. 708), Külek-Kalesi'nin ve Külek-Kalesi yolunun ( =k~rik-i kal'e-i Külek) Kosun'a tabi olduklar~~ belirtilmektedir. 30 Balun~z: /bn Kemal, Defter VIII, 38/a, Ibn iyâs, II, 229; tere., II, 244.; Ibn Tühön, Müfâkaha, s. 7o; A~~k Pa~a-Zâde, s. 215; Ne~ri, s. 226; Marino Sanuto, I Diarii, n~r. Nicolo Barozzi, Venezia, MDCCCLXXX, IV, 326. Alâüddevle'nin arizalan, Top. Sar. MU. Ar~. Nr. 5703, 6194, 6201. 352 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ kafirler (Ermeniler?) elinde bulunan di~er dört kalenin 3° de zapt- edildi~ini kaydeder. Bayezid, karagöz Pa~a'n~ n avdeti üzerine, yeni fethedilen kalelerin muhafazas~n~~ Musa ve Mustafa Beylerle kay~ n- biraderi Ferhad Bey'e tevdi etmi~ tir. Hemen ilave edelim ki, Ku~temurlu, Kosunlu ve Kara-~salu Türkmen Boylar~~ istisna edilecek olursa, bu m~ nt~ kan~ n di~er Boy ve Uluslar~, Osmanl~~ hakimiyetini kabul etmemi~~ görünmektedirler. Nitekim, Ceyhan- Suyu'nun kenar~ nda Uç-Ok'lardan Gündüz-O~lu Mehmed Bey, Ramazan-O~lu Ömer Bey, Özer-O~lu Mekki Bey gibi beylerle sava~mak zorunda kalan Osmanl~~ Beyleri, bunlardan Gündüz-O~lu'nu öldürüp Ramazan-O~lu'nu esir olarak Bayezid'e göndermelerini müteakip 32, maiyetlerindeki Suba~~lar ile Hisar- erlerini kalelere da~~tm~~ lard~ r. Öte yandan, Bayezid, Haleb'e yeni Memlük kuvvetlerinin gelmesi üzerine, Anadolu Beylerbeyi Hersek- 31 450 numaral~~ Tapu Defteri'nde (s. 887, 889) Sis'e tâbi kalelerden say~ l~ p Ermeni halkla meskün lemberd 3.,~4 ), Feke olabilir. Bununla beraber, Sa'deddin (II, 49) 'de Külek, Anak~~n ) Millen (=Milvân), Bars-Bit Hisarlar~ n~ n kâfir tasarrufunda oldu~u ve "Karagöz Pa~a'n~n dört Hisar: kâfir elinden intizâ idüp kale zâbitlerini ihr de' ve reâyastna cizye ve harâc eyledi" ~i kaydedilmektedir. Ancak, Milvân'~ n daha sonra fethedildi~i bilinmektedir. Öte yandan, Hadicll'de bu kalelerin Turkle~ tirilmesine dair kay~dlar vard~ r: • • .• - • - • • .) o .)j-i CS- J o -J r; .• • • -, Jr• j -0 C:N4 L.> ii,. ~~ ~ ~~ ' • " ,1 >J- -° • bk. I62/a, str. 3-5. Muhammed b. ~brâhim b. Muhammed b. Zahiri'l-Hanefi'ye göre, 820/1417 de el-Melikü'l-Müeyyed'in Ba~râs'a gelmesinden beri, bu m~ nt~ kan~n Ermenileri, Memlük Sultanl~~~ na itâat etmi~ler, Sultan da "o cenMat~n her birine hiPat buyurub kaPelerine göndermi~tir", bk. Kitâbu Ke~fi'l-gumem, tere. Ley~ i Çelebi, ~ Izzet Koyuno lu Ktp, 163/a. Ayr~ ca bk. P derinage du Marchand Basile, n~r. Mme B. de Kh~ trowo, It~n&aires Russes en Orient, Geneve, 1889, S. 255. g Bak~n~z : A~~k Pa~a-Zâde, s. 216; Hadidi, 162/b. ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MCCADELES~~ 353 O~lu Ahmed Pa~a'y~~ hududlar~n muhâfazas~ na memur etti~inden, mühim bir kuvvetle yola ç~kan mezkür Pa~a, Ere~li'ye gelerek burada konaklam~~ t~ r. ~~ 3. MEMLOK SULTANLI~ININ MUKAB~L TEDB~ RLER~~ (i) Adana Sava~~~ Varsaklar~ n, bilhassa Durgudlular~ n Karaman-ili'ne hüciimlar~ n~~ yeni Osmanl~~ fetihlerinin sebebi olarak ileri süren Bayezid'e mukabil, Kay~ tbay, büyük haz~ rl~ klara giri~mi~~ ve askerlerine de pek çok para da~~tm~~~ idi. Nitekim, bu cümleden olarak Atabekül-Asâkir 33 Emir Özbek ba~-askerli~inde olup Büyük Emir :Ahur 3' Kânsuh Hamsernie, Emir Meclis 35 özdemur, Tan~-Bay kara, Timrâz e~-~emsi, Tagri- birdi Tatar gibi ümerây~, büyük Memlüklu kuvvetleri ile Haleb'e sevk eden Kay~ tbay, 5972 numaral~~ vesikadan anla~~ld~~~na göre: "askerün a'lâs~na birer kürk ve yüzer e~refi 36 ve ednds~na dahi elli~er e~refi" da~~tm~~~ idi (Belge I). Verilen emir üzerine, Atabekü'l-Asâkir Emir Özbek, maiyetindeki kuvvetlerle Bagraz-Da~~'m a~~p Cihan (=Cey- han) Suyu'nun kenar~ na gelmi~, suyu köprü kurarak geçmesini müte- âkip, Ayas- Hisar-1'1-1a 37 vas~l olmu~tur. Kaynaklardan anla~~ld~~~na 33 Emir mi'e Mukaddem Elf rütbesini hâiz emirler aras~ndan seçilmi~~ olmakla beraber, üç Mukaddem'in tahsisat~n~~ ~ahs~nda birle~tirip, Ndibü's-Saltana'dan sonra, Memlûk Sultanl~~~n~ n en mümtâz mevkiini i~gal eden Atabekü'l- 36 Meml~ik Sultanl~~~nda kullan~lan E~refi, Osmanl~~ Maliyesinde de topla- n~yor, icâb~nda sefer maslahat~~ için da~~t~l~yordu. Nitekim, Had~m Ali Pa~a'ya sefer maslahat~~ için verilen esbab aras~nda 2.000 E~refi verildi~i, 917/1511 tarihli vesikada zikredilmektedir, bk. Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 6204. 37 Halep Nâibü's-Saltanal~~~na tabi nâibliklerden olan Ayas, bu m~ nt~kan~ n tabi'i liman~~ oldu~undan, mühim bir ticaret merkezi say~l~yordu. Sis (=Kozan), Misis, Adana ve Tarsus'a kadar giden ticaret yollar~n~n ba~lang~ç yeri Ayas idi. Bak~n~z: W. Heyd, Histoire du Commerce du Levant, trc. F. Raynaud, Leipzig, 1886, II, 82; N. Nicolay, Navigations et p‘rdgrinations, Lyon, 1568, s. 148; L. Alishan, Sissouan, Venise, 1885 (Ermenice), S. 356-395; V. Langlois, Rapport sur l'expl. Arch6. de la Cilici~...., pendant les annles 1852-1853, s. 52. Belirten C. XXXI, ~t3 354 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ göre, bu kalede toplar döktüren 38 Atabekü'l-Asâkir, yeniden harekete geçerek Adana -Köprüsü'nün 39 ba~~na gelmi~tir. Öte yandan, bu bölgenin muhâfazas~~ ile vazifeli Musa, Mustafa ve Ferhad Beylerin, Memlüklar~ n ileri yürüyü~lerini durdurmak çaba- lar~~ neticesiz kald~. ~iddetle cereyan eden çarp~~malarda büyük ~ecâat gösteren Osmanl~~ pa~alar~, ~ehid olduklar~~ gibi, ayni ~ecâati gösteren Anadolu askerinden pek ço~u sava~~ meydan~ nda kald~ "; esir dü~enler ise, iplere dizilerek, önce, Halep'e, ~am'a, sonra da Kahi- re'ye sevk edildiler. Bu s~ rada Adana-Hisar~~ 41 önüne top ve manc~ n~k yerle~tirip, hende~ini de dolduran Memlüklar, kale muhâf~zlar~ n~~ tazyike ba~lam~~lar idi. 38 Bugün Askeri Müzede bulunan bu devre âid bir top (=midfe' ) ile üstün- deki kitâbesi ve tavsifi hakk~nda bk. Halil Edhem, Sultan Kay~tbay nam~na bir top, TOEM, Nr. 45/1333, S. 129-139. " Seyhan-Suyu (bazen: K~z~l-Irmak) üzerinde 300 metreye yak~n uzunlukdaki 21 gözlü ta~~ köprü(= arapça kaynaklarda: lantara) Imparator Hadrianus taraf~n- dan in~a ettirilmi~~ olup, seyyâhlar~n nazar~~ dikkatlerini çekmi~tir. Nitekim, 1432 de köprüyü gören Bertrandon de la Broquire'in verdi~i bilgiler (bk. Le Voyage d'Outremer, n~r. Ch. Schefer, Paris, 1892 s. 87), 1466'da Marchand Basile (Pderinage, s. 255), 1529 'da ~azzi (Bedrüddin Ebi'l-Berekat Muhammed el-'Amiri e~-~'afi'i, el-Metâli'ü'l-BednYye ft' Menâzili'l-Mmiyye, Köprülü Ktp. Nr. 1390. N~r. Tarih Semineri Dergisi, 1937, 112, s. 22), 1547'de Chesneau taraf~ndan tamamlanm~~ t~ r (bk. Le Voyage de Mon.sieur d'Aramon, Paris, 1887 s. 146). Ayr~ca Tapu Defterlerinde de bu köprü hakk~nda bilgiler bulunmaktad~ r. Mesela bk. Ba~vekâlet Ar~ivi, Tapu Defteri, Nr. 450, S. 1003. 48 Bak~n~z: /bn Kemal, Defter VIII, 43/b; Idris-i Bitlisi, 541 /a; A~~k Pa~a- -Iade, s. 217; Hoca Sa'deddin, II, 51; Oruç b. Adil, Tevârih-i dl-~~ Osman, n~r. Fr. Babinger, s. 133; Ali, Künhü'l-Ahbe~r, Türk. Yazm. Üniversite Ktp. Nr. 5959, 140/a; Hadidi, 163/b. 41 ~ehre ve bat~~ taraf~ndan Seyhan-Suyunun mecras~na hakim küçük bir tepe- nin üzerinde olan Adana-kalesi, üstünde kuleleri olan surlarla çevrilmi~~ idi. 1836 ya kadar mevcudiyetini muhâfaza eden kale, buray~~ gören seyyâhlara göre, dört kö~eli ve sa~lam, 500 ad~m (17°7 'de Hisar~~ gören Paul Lucas'a göre: 308 ad~m) muhitinde, 7 kuleli ve demirden iki kap~l~~ (daha X. yüzy~lda sekiz kap~l~~ oldu~u Ibn klavIal ile I~ ahri taraf~ndan belirtilmekte olup, ayn~~ hus~ls, vakfiyelerde de t'eyid edilmektedir) olup, do~uda, Seyhan-suyu ile, di~er üç cihette de hendeklerle ku~at~lm~~~ idi, bk. B. de la Broquire, s. 87; D'Aramon, s. 146; ~azzi, s. 22; Evliya Çelebi, Seyahat-nârne, IX, 333; Charles Texier, Küçük Asya, trc. Ali Suat, ~stanbul, 1340, III, 283; Alishan, Sissouan, Trc. Venise, 1899, s. 296 v.d., 301 v.d. Tapu Defier/erinde kap~lardan Tarsus-kap~s~~ (=Bâb-t Tarsus) zikredilmekte olup, Adana suru = 4 11.1 ) na dair baz~~ kay~dlarda bulunmaktad~r, bk. Ba~vekâlet Ar~ivi, Tapu Defteri, Nr. 450, s. ~~ v.d., 997. ÇUKUR - OVA-DA NUFUZ MCCADELES~~ 355 Bu son durum üzerine, Ere~li'de bulunan Anadolu Beylerbeyi Hersek-O~lu Ahmed Pa~a, esas Osmanl~~ kuvvetlerinin ba~~na geçerek, yan~nda Karaman Beylerbeyi Karagöz Pa~a ile H~z~r Bey-O~lu Mehmed oldu~u halde, Adana'n~n imdad~na ko~du. Hersek-O~lu Ahmed Pa~a, Adana'lllar~ n kaleden ç~ k~ p Memlüklu toplar~n~~ tahrip ettikleri bir s~ rada 42, büyük bir ~ecâatle sava~d~~ ise de, kendisinin serdarl~~~m çekemeyen Karagöz ve H~z~r Bey-O~lu'nun ihânetleri, Karamanl~~ askerin (= Sipâlziyân-~~ Karaman) kaçmas~~ üzerine, Atabe- kü'l-Asâkir Emir Özbek emrindeki Memlûklara ma~lup olup, esir dü~tü; 43 kendisine yard~ mdan istinkâf eden Sancak Beylerinden H~z~r Bey-O~lu, Trabzon Beyi Sinan ve Ankara Beyi Ni~de'ye kadar kaçd~klar~~ gibi, di~er Sancak Beyleri "k~l~ç ç~karmadan", "ok atmadan" 44 Adana-Suyu (=Seyhan. Kaynaklarda: K~z~l- Irmak)na döküldüler. Hemen ilâve edelim ki, Osmanl~~ Sancak Beylerinin sava~dan kaç- malar~~ hususu, Istanbul'da büyük bir üzüntüye sebep olmu~tur. Nitekim, kaçanlar~n tesbiti ile tevkifleri hakk~ nda ilgililere yaz~lan fermânlarm çoklu~unu misâl olarak zikredebiliriz. Bu arada 891 Rebiü'l-Ahirinde Istanbul'da yaz~l~p Vezir Davud Pa~a'ya gön- derilen bir fermânda (Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi, Nr. 5592), sava~dan kaçan Karagöz Pa~a'n~ n tevkifi ile Karahisar-Kalesi'ne sevk edilmesi ve habsedilmek üzere Dizdânna teslimi emrediliyor idi (Belge III). (ii) Hersek - O~lu Ahmed Pa~a'n~n Esâreti Hâdiseye ça~da~~ Osmanl~~ müellifi A~~k Pa~a-Zâde, M~s~r askeri- nin Hersek-O~lu'nu ihâta ettiklerini, pâdi~âh~n 200 Yeniçeri kulunun Hersek-O~lu ile birlikte iyi cenk etmek suretiyle k~ r~ p k~r~ld~klar~ n~~ kaydettikden sonra, neticede M~s~ r askerinin galip gelerek : "Hersek- 42 A~~k Pa~a-Zâde s. 217; Hadidi, 163/b : • o 43 Bak~mz: Ibn tyâs, II, 234; tcr. II, 254; es-Sebâvi, 189/b; Idris-i Bitlisi, ~ 54I/b; ~bn Kemal, Defter VIII, 451a; Oruç b. Adil, s. 134; Anonim, n r. Fr. Giese, Breslau, 1922, S. 118; Ali, ~ zto/b. 44 ~dris-i Bitlisi, 541/b. 356 ~EHABEDDIN TEK/NDA~~ O~lu'nun at~ n~~ sikirlediler ve kendiiyü mecrüh idüb tutd~lar" demektedir 45. Öte yandan, ça~da~~ Memlûklu müellifi ibn ~yâs (Muhammed b. Ahmed el-Uanbeli, 1448 - 1524), 40.000? (UJT Osmanl~~ as- kerinin ~ehid dü~dü~ü Adana Sava~~ nda: "Ahmed Be) b. Hersek ba~da olmak üzere bir çok Osmanl~~ ricâlinin M~s~ r askeri taraf~ ndan esir edildi~ini ve pek çok mal, at, deve, silâh, börk ve kuma~~ n ya~ma edilip, takri- ben 1.20 Osmanl~~ sanca~~n~ n al~nd~~~n~~ ve bir hayli Osmanl~~ askerinin de ba~- lar~ n~n zikretmektedir 46. Hemen belirtelim ki, çok Çetin geçti~i anla~~ lan bu Adana Sava~~ nda Memlûk ümerâs~ ndan bir ço~u telef olmu~tur. Ça~da~~ müelliflere göre, sava~dan sonra Adana-Hisar~'ndan amanla ç~ kar~lan 1.5oo Osmanl~~ askeri de dahil oldu~u halde, esir- lerden kimi Halep'e, kimi ~am'a, kimi de Kahire'ye götürülmü~~ ve bu ~ehirlerde hakaretle boyunlar~na kâfir haç~~ tak~larak, yürüye- meyip yolda kalanlar da ~ehid edilmi~tir 47. Öte yandan, Adana-Hisar~'m tahrip ederek Halep'e gelen Mem- hiklu Ordusu 48, Atabekü'l-Asâkir Emir Özbek'e kar~~~ serke~lik ederek, Kahire'ye avdet etmek istemi~~ idi. 'bn ~yâs'dan anla~~ ld~~~na göre, Atabek, sultan~ n emri ile, her memlûka 5o'~er dinâr da~~tmak suretiyle, muhtemel bir ayaklanmay~~ önlemi~tir 49. Bununla beraber, 45 S. 231 kr~. Sa'deddin, II, 53; Hadidi, 164/a; /bn /yâs, II, 234. Ayr~ ca bk. A. Gritti, Relazione..., Le relazione degli ambasciatori Veneti al Senato durante il secolo ~ decimosesto, n r. E. Alberi, Series 3, III, Florence, 1855, s. 20; Marino Sanuto, I Diarii, IV , 326. 46 4 .u-I J j )1.51.p 42; j L. i ; IÇ, c•yi, .); 1-9 ; '•-.•-`"1"; ; J bk. II, 234, str. 26- 29; 235, str. ; trc. II, 254. 47 G ,T ~. ~~ 4.1.40 c ^Ç .141. 4?;'.1 ,31..j 2-L-' 11; "OY.j.ejy.)44;11' )15' 4:1.)-;..›?...›! kb..) ~~ J » bk. A~~ k Pa~a - Zâde, S. 231, str. ~~ - 14. 48 Adana-Hisar~'n~n ikinci, fakat kat'î tahribi Kavalal~~ Mehmed Ali Pa~a'n~n O~lu Ibrahim Pa~a (1789 - 1848) n~n 1832 Anadolu yürüyü~ ü s~ ras~ nda meydana gelmi~ tir. 49 II, 240; terc., II, 261, 263. ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI 357 1486 Kas~ m~nda Kahire'ye merasimle giren Atabekü'l-Asakir Emir Özbek, yaya veya atta olmalar~na ra~men zincirlerle ba~l~~ Osmanl~~ askerini halka te~hir ettikden sonra, Sultan~n yan~na ç~ km~~, boynunda zincir olan Hersek-O~lu Ahmed Pa~a, Kay~tbay taraf~ ndan tekdir edildikden sonra Emir Ahur 1.ân~uh Hamsemie'ye teslim edilmi~tir. Hâdiselere ça~da~~ Memlüklu müellifi ~bn Iyas, esir Osmanl~~ askerinin Kahire'deki defilesini ~u ~ekilde anlatmaktad~ r : "Önde, 'al~n ayak, ba~lar~~ demir halkalarla ba~l~~ Osmanl~~ askeri geliyordu ; subaylar at üstünde olmakla beraber, zincirler içinde idiler ; sancaklar ba~~ a~a~~~ edilmi~~ idi. Me~hur kumandan Ahmed b. Hersek, boyunda halka ile geçti. Sultan onlar~~ saltanat odas~nda bekliyordu ve Ahmed b. Hersek'i ~iddetle tekdir etti. Onu, büyük Emir Ahur I.Cânsuh Hamsemie'ye tevdi etti~i gibi, di~erlerini de vazifeliler aras~nda taksim etti: rad~'l-Kuddtlar bile hisselerini ald~lar" 5°. Memlüklar~n, Osmanl~lar hakk~ nda beslemekte olduklar~~ fikirleri belirtmek maksadiyle Van Berchem taraf~ndan ne~redilen Corpus Inscr~Ptionum Arabicarum'da mevcut olup Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n M~s~ r'daki esaretiyle ilgili arabça bir kitâbeyi zikretmek isteriz : Kitâbe, Kahire'de, eski Kal'atu'l-Cebel (=da~~ - kalesi) in arka taraf~ nda bulunan Cebel Cuyü~i denilen yüksek yere giden yolun üzerinde Mihmândar Emir Ya'kub-Sah isminde birisinin in~a ettir- mi~~ oldu~u sarn~ç ve türbenin üzerinde olup metni ~öyledir : Li e l..~;y1 ,i,J,„„;111juu.JI iI r ul~~ 31; „5.1.11 fr JJ~~ cs_rAl ~<1; r J.)1 :t_(.12 ryL.J1., Le. ,j,;iy ~~ (.; yl r-t:-)kz; ‘5. 1 ,541 J-)uylJLJ L54.-1 L j JLJ yLi41!:. 50 4, r.41 ,*)15;,3.1.z11 ,-:•51-) ) J--1! -1-'1 izi ,_„*.;Le• 5.!~ 3t II, 240, str. 21 - 26; trc., II, 263. 358 ~EHABEDDIN TEKINDA~~ Tercümesi : "Bu fakir, hakir ve ayaklar turâb~~ köle Mihmandâr Ya'kup ~âh' ~n nâil oldu~u Allah' ~n ni'metlerinden biri de, bu iki sarn~ç ve iki kubbenin in~â- s~d~r ki, makam-~~ Hâkani ve Fakfûrt ve Feridani, Arap ve Acem Melik- lerinin tâc~, Had~mu'l-Haremeyn e~-~erY.eyn olan ve akran~~ bulunan Melik- lere ilim, amel ve bahad~rl~k ile tefevvuk eden ebu'l-futilhât Sultan ray~tbay' ~n zaman~nda vâki olmu~tur. Bu cümleden : Arafât ve Beytü'l-Mukaddes'in sular~n~~ ak~ tm~~, Mescidü'l-Hayf ile Haremü'n-Nebevryi de tâmir etmi~tir. Rum (=Anadolu) ordular~n~~ geri çevirmek için muzaffer askerlerini Rum ( =Anadolu) memleketine gönderdi. ~ki ordu kar~~~ kar~~ya geldikde, muzaffer askerleri dü~man üzerine arslanlar gibi öyle hücum ettiler ki, saha, geni~~ oldu~u halde, bunlara oras~~ dar gelerek kaçmakdan ba~ka çare bulamad~lar. Bunun üzerine, ürkmü~~ vah~i h~mârlann bir arslan~n önünden kaçd~klar~~ gibi firâr ettiler. Serdarlar~~ olan Hersek-O~lu ve maiyetinden bâz~lar~~ esir dü~tüler, maktüllerinin cesedleri s~rtlanlar~, kurdlar~, arkbabalar~~ ve kartallar~~ doyurdu. Esirleri, zincirlere ba~l~~ olduklar~~ halde, ba~lar~~ yere e~ik sancaklar~~ ile el-Hu- ~u' ~-~erjf'de Sultan~n huzuruna getirdiler ve bu gelip geçmi~~ Meliklerin tarih- lerinde misli görülmemi~~ bir gün idi. ~n~dat~n bitimi: go~~ I 1496". 51 Bununla beraber, 1486 Kas~ m~nda Kahire'ye getirilen Hersek- O~lu Ahmed Pa~a, Aral~k 1486 (=Muharrem 892) da Kay~tbay tarafindan sebest b~rak~lm~~~ ve di~er Osmanl~~ esirleri ile birlikte istanbul'a avdet etmi~tir 52. Ça~da~~ müelliflerin bildirdiklerine göre, Kay~tbay'~ n, ba~da Hersek-O~lu olmak üzere Osmanl~~ esirlerini serbest b~rakmas~, Bayezid ile anla~maya bir vesile aramas~ndan ileri geliyor idi. Nitekim, ~bn ~yâs, « j 1 .x;..9 » kayd~~ ile sulh ~âyialarma i~âret eder. ~~ 4. DAVUD PA~A'NIN VARSAK SEFERI Öte yandan, bu son ma~lûbiyete Varsaklar ile Durgudlular~n sebep olduklar~~ kanaatine varan Osmanl~~ Devleti, Tarsus i~inden ~imdilik ferâgat edip Varsak-ili'ne 53 bir sefer açmak niyetinde idi. 51 Bakma: Matiriawc pour un Corpus Inscriptionun Aarabicarum, II, partie: Egypte, fasc. I: Le Caire, s. 547, kitâbe Nr. 364. Ayr. bk. H. Edhem, Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n esâretine dâir Kahire'de bir kitâbe, TOEM, 2811330, S. 200 - 202. 53 Bak~n~z: es-Sehavi, i95/b; Ibn /yas, II, 242; trc., II, 265 v. d. 53 XV. yüzy~l~n ilk yar~s~nda Karaman-ili'ni resmen ziyaret eden 'Ayni, Varsak-ili'ni, Tarsus ile Karaman-belde (=il) si aras~nda, üzeri büyük a~açlarla ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MOCA.DELES/ 359 Nitekim, ~~ 487'de Veziriâzam Davud Pa~a, maiyetinde" 4.000 reniceri, Azap, Rumeli ve Anadolu askeri, top arabalar~~ ve tilfeklerle" 51 Ala- Da~'dan hududu geçti~i gibi, Rumeli Beylerbeyi Had~m Ali Pa~a da, Semendere'den hareket edip Veziriâzam~n ordusuna iltihak etmek maksad~yle, Gelibolu'dan gemilere binmi~~ ve Anadolu'ya geç- mi~~ idi. Osmanl~lar~n geni~~ çapdaki haz~rl~ klar~n~~ dikkatle tâkip eden Memlûklar~n, Tarsus ile Küvâre'yi hemen tahliye edip toplarla harb âletlerini de Ayas'a naklettikleri anla~~lmaktad~r. Davud Pa~a'n~n Divân'a gönderdi~i bir mektuba göre (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 8599), Ayas'a götürülmek üzere gemiye konan topla~~ ile harb âletleri, bir bask~n sonunda H~ristiyan ( =k4fir, Rodoslular?) gemicilerinin elle- rine geçmi~tir. ibn tyâs, Kay~tbay'~n, M~s~r'~n istilâs~~ ile neticelenecek bir Osmanl~~ hücümundan korkdu~unu kaydetmektedir. Ancak, Uç-Kapu (=tYç-Kapulu, Uç-Kapu?) Yaylas~'mn öte yan~nda Koça-Bo~az~~ (A~~k Pa~a-Zâde'de: Koca-kalesi) yak~n~ndaki Alada~~ ete~inde 55 kendisine bir çok hükümler gönderilen "Emil-4 muazzam Nuyin-i a' zam" Alâüddevle'nin (ibn Kemal, Defter VIII, ~~ 5 /b) iltihakiyle daha da kuvvetlenen Osmanl~~ Ordusu, "Ta~'a var~b Turgud-o~lunu ihrac ve Varsakun hakk~ ndan gelmek" 56 üzere üç koldan Varsak-ili'ne kar~~~ harekete geçti: Davud Pa~a, Kapu-kulu askeriyle Bulgar-Da~~' 57ndan, Rumeli Beylerbeyi Had~ m Ali Pa~a, Rumeli askeriyle Tarsus'dan, Anadolu Beylerbeyi Sinan Bey ise Ula~-Yurdu örtülü sarp da~lardan bir belde olarak târif eder: »t?» bk. 'Itcdu'l-Curnân, Arap. Yazm. Cârullah Efendi Ktp. Nr. 1591, IV, 793. Ayr~ca bk. Malrizi, es-Sulak, Arap. Yazm. Fâtih Ktp. Nr. 4380, IV, 51, 53. Öte yandan, Kâtip Çelebi, Silifke'nin Kuzey-Do~usundaki k~ sm~na hâlâ Varsak-Da~~~ denil- di~ini kaydeder, bk. Cihdnnümd, s. 61~ . Bununla beraber, Cemâat-~~ Varsak, sonra- dan, Ni~de'ye tabi Karaca-Da~'a yerle~mi~tir, bk. Ba~vekâlet Ar~. Maliye Defteri, Nr. 567, s. 69. Bak~n~z, Ibn Kemal, Defter VIII, 45Ib; Ali, 141 /a; Oruç b. Adil, s. 134. 55 Hükümlerde : Koça-Bo~az~, bk. Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 9615. Ala-Da~~ ile Uç-Kapu arasmda bulunan Koca-Kale (bâzan : Hoca-Kale) ve Ala-Da~~ hak. bk. Kotschy D. Theodor, Reise in den Cilicischen Taurus über Tarsus, Gotha, 1858, s. 124; L. Alishan, Sissouan, trc. Venise, 1899, s. 151. 55 Davud Pa~a'n~n tahrirat~: Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 8599. 57 Bugünkü Bolkar-da~~. Bu da~da sâkin Cemâat-~~ Bulgarlu'nun rolü ve tisnârlar~~ hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekinda~, Son Osmanl~-Karaman rnünase- betleri, Tarih Dergisi, 17-18/1963, s. 6o- . 360 SEHABEDD~N TEK~NDA~~ J ) 59 taraf~ ndan yürüyerek, her tarafdan Varsak-ili'ni ku~att~ lar. Bu m~ nt~kay~~ gayet eyi bilen A~~ k Pa~a-nde'nin kayd~ na göre (s. 233. Ayr. bk. Hadidi, 165/b), bu yürüyü~~ s~ ras~nda Bu~a-O~lu, Akba~-O~lu, Elvan-O~lu, Sümer (=Sümek = Sümed) - O~lu, I~dir- O~lu, Evren-O~lu, Adal~-O~lu, O~uz Bey (-O~lu), Ar~ k ~eytan-O~lu gibi Varsak Boy Beyleri Davud Pa~a'ya iltica etmek zorunda kalm~~ lar ve bu Pa~a ile birle~erek, Karaman-a~ullar~m istihlâf eden Durgud- O~lu Mahmud'un, Alâüddevle'nin ~efaatine ra~men, 59 Durgud-ili'- nden sürülmesinde en mühim rolü oynam~~lard~ r ". Nitekim, Davud Pa~a, mahlül olan Tarsus Sanca~~'mn bu Beylerden Emin Bey-O~lu Mehmed Bey'e tevcihi hakk~ nda Divan'a gönderdi~i tahriratta (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 1351): "Livâ-i mezkürun ~imdi hâs~l~~ yoktur ve lâkin ziyâde harâc~~ vard~r, Boy Beylerine ve Kethudâlar~ na ve bâki dyânlar~na in'amlar olunub ri4yet-i tâm olunmak lüz~ m ve lâbüddür deyii benim halimi Âsitâne-i Devlete arz ediverün" demekde idi. Di~er bir tahrirata göre (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 8599) ise, Durgudlara tarafdar olup, Dur- gud-O~lu'nun vâlidesi ile karde~ini anla~mak üzere öne süren Ala- üddevle, o~lu Kas~ m'~ n sanca~~n~ n Tarsus'a naklini istemekte idi. Öte yandan, faal bir rol oynamak karar~ nda olan Davud Pa~a, Asitâne-i Devlete gönderdi~i tahriratta (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 58 Ula~-Yurdu, Tarsus'un Kuzey-bat~s~~ ile Bulgar-Da~~~ aras~nda olup, ~ 930 (1524) dan sonra yaz~ld~~~~ anla~~lan Tapu Defteri'nde (Ba~vekâlet Ar . Nr. 450), Tarsus'a tabi Ula~~ Nahiyesi (Nah(e-i Ula~~ der Liz~ d-i Tars~ts, s. 745) olarak geçmektedir. tbn Kemal, bu diyârda mevcut 7.000 mikdar~~ evin Beyi olarak Uyuz Bey'i gösterir ki, biz bu Bey'in isminin Ula~-O~lu Hüseyin Bey oldu~unu, ~dris-i Bitlisi'de bulunan bir kayda istinaden (475/a) belirtmi~~ idik, bk. Son Osmanl~- Karaman münasebetleri, s. 6o, not. 76. Varsak'lara tabi Ula~~ Boyu (Boy-~~ Ula~), ismi geçen Tapu Defterinde, muhtelif Cemâatlere ayr~lm~~~ görülmektedir. Bunlardan, Evlâd-~~ Hüseyin Bey, Rüstem Bey, Kat~-Yaylu, Çaparlu, K~z~l-Muradlu Cemaat- lerini zikredebiliriz ki, sonlar~na "an Boy-1 Ula~" ~eklinde ilâveler yap~lm~~t~ r, bk. S. 745 - 783. 59 Balun~z: Davud Pa~a'n~n tahrirat~ : Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 8599. Bu tahriratta, Alâüddevle'nin i'tiraz~~ belirtilmekte, Durgud-O~ulu'nun vâlidesi ile karde~inin gelmeleri ihtimaline kar~~~ ne ~ekilde hareket edilmesi icap edece~i sorul- maktad~r. 60 ibn Kemal, Uyuz Bey'in etbaiyle geldi~ini, Ali Pa~a'n~n Karata~'~n içini ba~dan ba~a dola~~p Akdeniz kenar~na indi~ini, sonra tekrar Bulgar-Da~~'na ç~k~ p Davud Pa~a ile bulu~tu~unu kayd eder, 46/b. Bu sefer hakk~nda bk. ~dris-i Bitlisi, 542/a; Oruç b. Adil, s. 134; Ali, 141/a. ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI 361 9625) Özbek (Atabekü'l-Asâkir Emir) Haleb' de piyâdesin arz edib oturmu~~ ve egerçi muhârebe etmek kasd~n idermi~~ ve amma Ba~râz ( dan berüye gelmek ihtimâli yokdur, belki öte yüze a~du~umuzdan sonra cemiyet- leri boz~la, ihtiyat idacek halleri yokdur" diyerek durumu belirtmekde, mütemmim bir tahrirat~nda ise (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 11356), bu kadar haz~ rl~klar yap~ld~kdan sonra Memlüklarla sava~mak arzu- sunu izhar etmekde, aksi halde : "etrafda olan aduvlar~n her biri her birin hareket edib ba~~ kald~racaklar~n~" , zira, "hepsinin nazar~~ bu cânibe" oldu~unu izah ediyor idi (Belge IV). Ayni tahriratlarda, Alâüddevle Bey'in day~s~~ Çiçek Bey-O~lu Burhan Bey'in ve Mü'min Bey'in yanlar~ nda dörder o~ullar~~ oldu~u halde ilticâlann~~ belirten Davud Pa~a'n~n fikir ve mütalâalann~n nazar dikkate al~nmad~~~~ anla~~lmaktad~ r. Nitekim, verilen emir üzerine geri dönmek ve Ak~ehir yan~ndaki Istabl-Çay~n'nda askere izin vermek zorunda kald~. § 5. HADIM AL~~ PA~A'NIN FAÂL~YET~~ (i) A~a-Çay~n Sava~~~ Bununla beraber, Osmanl~lar~n büyük bir sava~~ haz~rl~~~~ içinde bulunduklar~~ görülmektedir. Nitekim, gerek M~s~ r'da ve gerekse Bat~da Osmanl~~ kara ve deniz kuvvetlerinin Memlüklara kar~~~ harekete geçece~i kanaati hâkimdi 61. K~br~s'~~ ellerinde bulunduran Venedik- liler, Osmanl~lar~n bu bölgede giri~ecekleri harekâta kar~~~ tedbir ald~klar~~ bir s~rada, Kahire'de bulunan Aldcoyunlu elçisine mürâcaat eden Kay~tbay, Ya'kup Bey'in tavassutu ile Adana, Tarsus ve Karaman (Karaman-ili ?)1 teslim etmesi ~art~yle Bayezid'le anla~ma te~ebbüs- lerine geçmi~~ idi. 62 Bu arada, K~ br~s'~ n Magosa (=Famagusta) Limam'nda Osmanl~~ donanmas~na üs verilmesi için Venedik'e bir elçi gönderen Baye- zid'in bu te~ebbüsünde muvaffak olamad~~~n~~ da belirtmek isteriz. Zirâ, Memltik Sultanl~~~~ ile yap~lan anla~malara sad~k kalan Vene- S1 Bak~n= : /bn iyis, II, 248; es-Sebâ.vi, 195/b; "il d~tto Signor Turco fice grand'apparau~~ per mer et per Terra contra il detto Soldano", bk. Donado da Lezze (Angio- lello), Historia Turchesca, 1300-1514, MI% I. UTS1.1, S. 185. 6 2 I.) j la j j 4; .31 e~~ .5 5iLfl i r jl.1j1 ; » 4..)1 JjT LA; 1.)! bk. Ibn T~llün, nsr. R. Hartmann, s. 164, str. 3-5; Muf~lkaha, s. 8o, str. 6-7. 362 ~EHABEDDIN TEKINDA~~ dik Senatosu, Osmanl~~ teklifini red etmi~~ idi. Öte yandan, Kay~ tbay, bilmukabele, Italyan Cumhuriyetlerine, ezcümle, Floransa'ya elçiler göndermi~~ ve Bat~~ ile anla~maya çal~~ m~~ t~ r. 63 Bütün haz~ rl~ klar~n~~ ikmal eden Osmanl~~ Devleti, 18 Mart 1488 (=3 Rebi'ü'l-Ahir 893)de, Rumeli Beylerbeyi iken kendisine vezirlik tevcih edilen Had~ m Ali Pa~a'y~, maiyetinde 2.000 Yeniçeri, Azap ve timarl~~ asker, Rumeli Beylerbeyi Halil ve Anadolu Beylerbeyi Sinan Pa~alar oldu~u halde 6o.000 ki~ilik bir kuvvetle Çukur-Ova'ya gönderdi~i gibi, evvelce esir oldu~unu belirtti~irniz Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'y~~ da ~~ oo yelkenliden mürekkep bir filonun ba~~nda Akdeniz'e sevk etmi~tir." Had~m Ali Pa~a, Karaman Beylerbeyi Ya'kup Pa~a'n~ n iltihak~n~~ müteakip, maiyetinde Yeniçeri, Sipâhi, Azap askeri, pek çok top ve tüfek oldu~u halde, Konya Ere~lisi yoluyla Adana'ya girmi~, gerek buray~~ ve gerekse Tarsus-kalesini tahkim ederek, sahildeki Ayas-kalesi üzerine yürümü~, kale Nâibinin firari üzerine, Osmanl~~ donanmas~n~ n da yard~ miyle bu kaleyi hiç bir mukavemet görmeksizin, zapt etmi~tir ~ ~ (Nisan - May~s 1488) 65. Bundan sonra, Halil Pa a'n n gayretiyle, Sis'e tâbi Aynzerbe (=Anazarba, ar : >J ), Ayas'a tâbi Küvere (..)1,5=Küvare), Tarsus'a ba~l~~ Nemrun (eski lambrun), Adana'ya ba~l~~ Milvân (eski Molevon, Tahrir Defteri'nde : ve Subey Bik 66 taraf~ ndan müdâfaa edilen Sis (=Kozan) 66 a kalelerini birbiri ~ 83 Angiolello (=Donado da Lezze), s. 185; Documenti, n r. Müller, Florence, 1879, s. 237. Ayr~ca bk. A~~ k Pa~a-Zâde, S. 229. Bu arada, Memlûklar~ n dostu Aragon Kral~~ Fernando'nun Sicilya'dan Suriye ve M~s~r'a bu~day sevk etmek için Papa'ya mürâcaat edip, lüzûmlu müsaadeyi ald~~~n~~ zikretmek isteriz. Bk. Antonio de la Torre, Documentos sobre relaciones internacionales de los &yes Catolicos, III, Barcelona, 1951, Sene: 2. I. 1488; 5. II. 1488, Nr. ~ , 9, 30. Kr~. Muzaffer Ar~kan, Türk-Ispanyol münasebetleri..., D. T. C. Fak. Tarih Ara~. Dergisi, III1964., 2-3, s. 272. 84 Bak~n~z: Ibn Kemal, Defter VIII, 48/a; Idris-i Bitlisi, 543/a. Angiolello, Kapudan-~~ derya Hersek-O~lu (----Capitaneo Generale era Carzegoli)nun 8o gemi ile gitti~ini (s. 186) kaydeder. Marino Sanuto'da ise loo gemi haz~ rland~~~~ zikredilmek- tedir, bk. I Diarii, IV , 326. 85 Ibn Kemal, Defter VIII, 48/b; ~dris-i Bitlisi, 543/a; Ibn Iyas, II, 250; trc., II, 281; Ibn Tülûn, n~r. R. Hartmann, s. 164; Mufâkaha, s. 95; Angiolello, s. 186. ... °a ~dris-i Subey (-% ) in kendi zaman~ nda (el-yevm) ~am Melik~i'l- ümeras~~ oldu~unu kaydeder, bk. 543/a. 66a Kilikya Ermeni Krall~~~= Tarsus'dan sonra ikinci merkezi olan Sis, ta~l~~ bir da~~n üzerine amphithâtre ~eklinde in~a olunan kalesi, alçak surlar~~ ile ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MCCADELES/ 363 pe~i s~ ra zapt ile muhaf~zlarm~~ esir eden Had~ m Ali Pa~a, bu kalelere Suba~~lar~ n emrinde Hisar-erleri yerle~ tirmi~ tir. Öte yandan, Osmanl~~ donanmas~n~ n hareketinden ve son muvaf- fakiyetlerden endi~elenen Venedik Senatosu, K~br~s'~~ himâye etmek maksadiyle, Francesco di Prioli kumandas~ nda 40 gemiden müte~ekkil bir filoyu acele ile K~br~s'a göndermi~~ 67, Hersek-O~lu emrindeki Osmanl~~ donanmas~n~n Magosa (=Famagusta) ya bir ç~ karma yap- mas~ na mani olmu~tur. Bu yüzden, önce Ayas'~ n zapt~ na yard~ m edip, sonra da Trablus-~am sahillerini tehdid eden Osmanl~~ donan- mas~, Iskenderun sahil geçidinden geçecek olan Memlük kuvvetlerini tesbit ile karaya asker ç~karma~a memur edilmi~~ idi 68. Nitekim, Osmanl~lar, Bâbü'l-Melik önüne gelip derbende henüz giren Memlük- lar~ n öncüsü Bilad-~~ Nablus ~eyhi ~ bn ismairi ma~lup ettilerse de, gemilerden karaya yeni asker ve mühimmat ç~ kard~ klar~~ bir s~ rada, arkadan gelen Atabekü'l-Asakir Emir Özbek kuvvetlerine yenildiler. 69 Esasen, bu s~ rada ç~ kan âni bir f~ rt~ na sebebiyle Osmanl~~ gemilerinin bir k~sm~~ batm~~, bir k~sm~~ da geçid önünden ayr~lma~a mecbur olmu~~ idi. Bu yüzden, yüzerek sahile ç~ kan Osmanl~~ kuvvetlerini bertaraf eden Memlüklar, Bagras-Geçidi'ni geçerek Ayas yoluyle Adana'ya gelmi~ler 70 ve A~a-Çay~ r~'nda ordugâha girmi~~ bulunan Osmanl~~ ordusunun kar~~s~ nda mevzi alm~~lard~ r. Atabekü'l-Asakir Emir Özbek e?-?ahiri ba~-askerli~inde hareket eden 40.000 ki~ilik Memlük Ordusu, Emir Silah Timrâz e~-~emsi ve Emir Ahur Kebir Mnsuh Hamsemie, Barsbay Kara, Tani-Bek el-Cemali, Tan~-Bek Kara, Ya~bek el-Cemali, Kansuh Elfi gibi seçkin Emirler ve sair Mukaddemlerden, Erba`in, I~revat Emirleri, Ijas- me~hur olup, Halep Nâibü's-Saltanal~~~ na ba~l~~ idi. Sis hak. bk. V. Langlois, Voyage â Sis, paris, MDCCCLV, s. 3-17; ayn~~ müel., Inscriptions, Paris, 1854, s. 7; St.-Martin, Mdmoires Historiques et Giographiques sur l'Arm6nie, Paris, 1819, H, 437; L. Alishan, Sissouan, S. 2 1 1 v.d. 67 "Bayseto, fato armata di velle ~ oo, itum a la jayza o ver Cypro ; Capetanio Zeneral nostro Francesco di Prioli, con 40 galie, va in Cypro et quello custode.", bk. Marino Sanuto, IV, 326; Angiolello, s. 186 88 « Jy bk. /bn Kemal, 48/a. 69 Bak~n~z: /bn Tülûn, n~r. R. Hartmann, s. 164; Mufâkaha, s. 96-97; Ibn Kemal, 49/a; Idris-i Bitlisi, 543/a; Ibn Iyâs, II, 253. 70 "Fatta l'adunanza in Antiochia, passarono la montagna »gra et andarono intorno al golfo della jazza,...", bk. Angiolello, s. 186. 364 ~EHABEDDIN TEKINDA~~ seki, Eclâb yan~nda D~ ma~k, Halep, Trablus-~am, Sayda ve Remle askerlerinden mürekkep olup, ~am-Türkmenleri (= Terâkime-i ~am) 71, Ramazan-O~lu, Durgud-O~lu, nihâyet, Bilâd-~~ Nablus ~eyhi 'bn Ismâil ve Bikâ' Emini Ibnü'l-klane~~ 72 gibi Urbân Emirleri taraf~n- dan da destekleniyordu. 73 17 A~ustos 1488 (.8 Ramazan 893) de Adana civar~ndaki A~a-Çay~ r~'nda kar~~~ kar~~ya gelen Osmanl~~ ve Memlüklu kuvvetleri ~u ~ekilde dizilmi~lerdir Had~m Ali Pa~a, Isfendiyar-O~lu K~z~l Ahmed Bey, Turhan-O~lu Ömer ve Mehmed Beyler, Yahya Pa~a yan~ nda oldu~u halde merkezi tutmu~, Yeniçeriler ise ön taraf~nda mevki alm~~lard~r ; Anadolu Beylerbeyi Sinan Pa~a, Karaman Beylerbeyi Ya'kup Pa~a ile Veli- yüddin-O~lu Ahmed Pa~a ve Süleyman Bey sa~, Halil Pa~a ise Rumeli askeri ile sol taraf~~ tutmu~lard~r, ayr~ca, ~skender Bey ve Evrenos- O~ullar~~ ~sa ve Süleyman Beyler sa~, Ohri Sancak-Beyi Hüseyin Bey sol kolun öncülüklerini yap~yorlard~. Öte yandan, Atabekü'l-Asâkir Emir Özbek Memâlikü'- 1-umerâ ile merkezde, D~ma~k Melikü'humerâs~~ ~am askeri ve Türk Emirleri ile sa~da, Halep Emirül-t7merâs~~ kendi bölgesinin Nâibleri ile sol tarafda mevki alm~~lard~r; Timrâz e~-~emsi, 4.000 m~zrakl~~ cündi 74 ile öncülük ediyordu. 71 Daha XI. ve XII. yüzy~llardan beri Suriye'de yerle~en Türkmen gurup- lar~ ndan Terâkime-i ~am, Memlük Sultanl~~~~ te~kilât~nda V4fidiyyeyi (Vâfidiyye hak. bk. Quatrem&e, Hist. des Sult. Mam., II, part. I, 245; D. Ayalon, The W4fi- diya in the Mamluk Kingdoms, Islamic Culture, XXV, 1951, s. 89 - 104.) te~kil ederek, Sultan taraf~ndan tevcih edilen iktâ (=timâr)lar~nda, kendi Beylerinin emrinde, derbendleri veya sahilleri muhâfaza ile sava~~ vuku'unda yard~mc~~ kuvvet te'min ediyorlard~. Tafsilât için bk. M. C. ~ehabeddin Tekinda~, Berkuk Devrinde Menzl~2k Sultanl~~~, s. 83 v.d., 156. 72 Sayda ve Beyrut taraflar~~nda sakin Arap ~eyhlerinden olup, Memlük kay- naklar~nda Bilsâ Emin i veya Mulsaddem'i (=Mu4ddemu'l- Memlüklara ~iddetle sald~ ran Osmanl~lar, önce galip gelip ~am Melikü'humeras~ n~ n kuvvetlerini da~~tt~lar ; tbnü'l-Hane~~ ile ~bn ~smail maiyetlerindeki Urbânla kaçt~lar 75. Ancak, Osmanl~~ sanca~~~ alt~nda dö~ü~en Karamanl~~ Sipâhilerin ( = Sipahiyân-~ Vilayet-i Karaman) kaçmalar~, Evrenos-O~ullar~ ndan ~sa ve Süleyman Beylerin ~ehadet- leri, nihayet, Halil Pa~a'n~ n gayretsizli~i yüzünden ma~lup olan Os- manl~~ Ordusu, büyük bir tehlikeye maruz kald~ ; Timrâz e~-~emsi, 4.000 m~zrakl~~ cündi, Ramazanlu, Durgudlu ve Varsaklu Türk- menlerle firârileri ~iddetle takip ederek Osmanl~~ ordugalun~~ ya~ma etti 76. Bu arada, Osmanl~lar~ n ma~lubiyetinden haberdar olmayan bir k~s~ m Memlüklu askeri, sür'atle Haleb'e çekilmek istemi~~ ve Ba~ras- Geçidi'nde bulunan Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n hücümuna u~ra- m~~~ ise de, bunun neticeye bir tesiri olmam~~ t~ r. Bununla beraber, Had~m Ali Pa~a, kapu-kullar~~ ve kendi adamlar~~ ile mukavemet etti~i gibi, Halil ve Yahya Pa~alar da Memlüklara ~iddetle sald~rm~~lar idi 77. Bu yüzden, tam bir hezimetten kurtularak, ordugahlar~ n~~ terk eden Osmanl~~ kuvvetleri, beraberlerinde sürükledikleri top ve tüfekleri Adana-kalesi'ne ta~~y~ p mukavemet edecek zaman~~ bula- bilmi~lerdir. Nitekim, gerk bu son mukavemet ve gerkse Hersek-O~lu'- nun muvaffak~yeti üzerine, Emir Özbek, Haleb'e dönmek karar~nda idi. Ancak, Durgud-O~lu ile Varsak Beylerinin israrlar~~ üzerine geri dönerek Adana-Kalesi'ni manc~n~ k ve toplarla muhâsaraya ba~lad~. "(4 ay devam eden muhâsara sonunda barut mahzenine ate~~ dü~en kalerlin muhaf~zlar~~ kap~lar~~ aç~ p, amanla "ahd u peymân tatbik ediliyordu. Tafsilât için bk. M. C. ~ehabeddin Tekinda~, Berkuk Devrinde Memldk Sultanl~~~ , Harp fenni, s. 157-8. 75 Bak~ n~z: /bn Tülün, n~ r. R. H. s. 164; Mufâkaha, s. 97. 76 Bakm~z• /bn Tülün, n~r. R. H. S. 163; Ibn Iyas, II, 254; trc., II, 286; es-Se- vi, 206/a. Sar~ca Kemal, bilhassa, Varsaklar~n orduyu vurmalar~ na i~aret eder: .),)Y 3.£j 3"-4-)., 4-5' (}-4-510° bk. Tevdrih-i Osman ( =Selâtin-nâme, Üniversite Ktp. Nr. 331 (yaz~l~~~~ : 895/ 1490), 109/12, 77 /bn Kemal, 5o/a. Sar~ca Kemal, Halil Pa~a'n~ n ~al~âne cenk etti~ini belirtir: JI,»T II 4;Lt4 Ub. bk. 109/a, str. 3. 366 SEHABEDDIN TEKINDA~~ ve müekkid-i imân ile" teslim olmak zorunda kald~lar (Eylül 1488= Zu'l-Hicce 893) 78. Öte yandan, Had~ m Ali Pa~a, mukavemetin imkâns~zl~~~~ kar~~- s~ nda "yüz akl~gile gitmek ye~dür deyüb, bk. Anonim, n~r. Fr. Giese. s. I 2 I" Konya Ere~lisi ve Lârende (=-Karaman)ye çekilerek, da~~lan kuv- vetleri toplam~§ ve sava~da gayretsizlikleri görülenlerin tesbitine ba~lam~~t~ r. Nitekim, Bayezid, sava~dan kaçd~ klar~~ tesbit edilen Kayseri Sancak Beyi Yular-k~sd~~ Sinan Bey, Karesi Sancak - Beyi K~ ral-O~lu ~shak Bey, Karaca Pa~a-O~lu ~skender Çelebi, Anadolu Kethüdâs~~ ile defterdarm~, di~er sava~dan kaçanlarla birlikde zincire vurulup gönderilmesini talep etmi~~ idi. Hoca Sa'deddin Efendi de bulunan bir kayde göre (II, 61), Istanbul'a gönderilen harb suçlular~, uzun müddet Yeni-Hisar (=Rumeli-Hisar~)da habsedilmi~ler, evvelce Karahisar'a gönderildi~ini bildi~imiz Karagöz Pa~a ise idâm edil- mi~ tir. Osmanl~lar~ n Çukur-Ova'dan çekilmeleri üzerine, henüz muka- vemet eden kalelerin büyük bir mü~kilât içinde kald~ klar~~ anla~~lmak- tad~ r. Nitekim, Adana civar~ndaki bir kaleden Kemalü'l-Fakir imzas~~ ile "Begüm Hazretleri" hitâblyle pa~alardan birine, belki de bizzât Had~m Ali Pa~a'ya(?) gönderilen bir mektubda, ad~~ meçhul bir kalenin ac~kl~~ durumu belirtilmekte, Küvâre-kalesi'nin dahi muhâ- sara edildi~i haber verilmektedir. Bir vekayi-nâme ~eklinde yaz~lan 22 ~evvâ1 893 (=Eylül I 488) tarihli bu mektubu (Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 8919) bir fikir vermek üzere aynen ne~rediyorum : "Kale yar~m kaledir, Hisâr-beffesi yok ve hende~i nâtemam, yap~s~~ ya~, bir günde dört tob urd~, kap~s~~ önündeki kerme parelenüb delindi, bir iki tob dahi dokunsa yere indirirdi ve kap~~ üstü pare pare olub çatlad~, üzerine yaz~lan tarih parelenüb yere döküldi, ~öyle ki, bir darbe (ye) dahi tahammül edemez old~, ol sebebden kap~n~n iç yüzi çatmalanub dold~ r~ld~, gayr~~ yerden u~ru kap~s~~ aç~ld~~ ki ta~ra ç~kub tob atmak içün ve ol y~k~lan kermenin iç yan~ndan boy~nca çatma att~rub dold~rd~k, her hangi cânibi bir iki gün dö~üb on be~~ yi~irmi ta~~ ura, ân~~ yere beraber eder, atdu~u ta~~ ilf kar~~dur, ölçüsü dahi 78 Bak~ n~z: Ibn Iyâs, II, 254; A~~k Pa~a-Zade S. 235; Idris-i Bitlisi, 545/a; Oruç b. Adil, S. 135; Sa'deddin, II, 6o; Ali, 142/a; Angiolello,s. 186. Bu sava~da vefat edenlerden bir k~sm~n~n Edirne'de bulunan mukataalar~, 895/14.9o'de, Baye- zid'in imaretine vakf edilmi~tir, bk. M. Tayyib Gökbilgin, Edirne ve Pa~a Livdn, Istanbul, 1952, S. 122 v.d. ÇUKUR - OVA'DA NUFUZ MCCADELES~~ 367 irsâl ol~ nd~, göresiz nenin gibi ta~la do~ilür, bundan büyük dört tob dahi dök- dirüb bâzz ernub tecrübe içün at~lub, bâz dahi erne yürür bir tobla dört be~~ ta~dan bu kadar idcek, dört be~~ tob ol~ b at~ l~cak âna göre klyas olma; kalenin muhkemli~inden sorulursa, hâli bud~r ki zikr ohnd~, bir dürlü dahi mülâhaza idüb mübâla~a söylenmi~~ deyü tasavvur ol~nm~ya ki beyân vâki' idir, bundan gayri havâyi tobla manc~ n~k hod bizi zebün etdi, yedi yerden ba~~ toblar~ n kurub beden komayub k~rub bir ( . . . . ) âdemyürütmez old~, okun ve tüfen~in hod ya~mur gibi hesab~~ yokdur, fikri bud~ r ki, elbette ~u kal' e almay~ nca gitmagüm yokdur diyüb temâm ikdam-z tâm itmi~dür, bir dünü dahi de~ildür, i~inde kaviy mübâla~a muhkem dü~mendür, teenniyle i~ini dutub oturayürür, kal' enin hâli ve anlarun fikri bud~ r ki zikr olund~.... halimüz budur ki ~erh ol~nd~~ ve Küvâre kalesi dahi muhâsara ol~ nm~~t~r, suya inüb ç~kamaz olm~~lar, ~öyle biline, bâki fermân sizündür, Kemalü'l-fakir" . Vesikan~n kenar~ nda ~u mühim kay~d bulunmaktad~ r: "ümizdir ki, halimüz ulakla devlet e~i~ine arz ol~ nub derdimize geçerce dermân ola, tahriren fi' s-sâni min ~ehr-i ~evvâl, sene : selâse ve tis' in ve semânmie (Bak~n~z : Belge V/I - V/2)". Bu son ma~lubiyete ra~men, Sis (=Kozan) ve Tarsus kalelerini yeniden takviye etmek suretiyle, Memlük Sultanl~~~n~~ tehdid eden kilid noktalar~n~~ tutan Osmanl~lar~ n, ~am Türkmenlerinin gayretle- riyle ~am kalesi'nden kaçan ~ah-Budak'a yard~ma karar vermeleri, yeni ihtilaflar~ n zuhûruna sebep olm~~ t~ r. Nitekim, ibn iyas'da, Halep Nâibinin tela~~na dâir kay~dlar vard~ r 79. Bu arada, 894 Cuma- de'l-Ah~ r~ nda (=May~s 1489) Veziriâzam Davud Pa~a'n~n, bir memu- runu Kay~ tbay'a göndermek suretiyle giri~ti~i sulh te~ebbüslerine de i~aret etmek isteriz. 80 Ancak, Ibn ~yas'da bulunan bir kayde göre, Kay~ tbay, elçi göndermeyi, Osmanl~lar~ n Tüccarü'1-Mema1iki 91 serbest b~ rakmalar~~ ve ellerinde bulundurduklar~~ kalelerin anah- tarlar~n~~ yollamalar~~ ~artlar~ na ba~lam~~ t~ r 82. 79 II, 260. 80 Bak~n~z: es-Sebâvi, 217/1); Ibn /yas, II, 260. 91 Tüccâru'l-Memâlik, Memlük Sultanl~~~~ için Kafkaslardan köle temin et- mekle vazifeli memur, bk. M. C. ~ehabeddin Tekinda~, Berkuk Deurinde Memluic Sultanl~~~, s. 31. 99 LI £,L...; 5.11,1 1;1» c..L.11„.1 )) bk. II, 260, str. 21., trc., II, 298. 368 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ (ii) Dulkad~rh - Memlüklu ~~birli~i Öyle anla~~l~yor ki, Osmanl~lar~ n Çukur-Ova'da Memlûklara ma~lubiyetleri, Boz - Ok ve Uç - Ok Türkmenleri ile di~er Boy ve Uluslar~n Memlûklar taraf~na geçmelerine sebep olm~~t~ r. Nitekim, Osmanl~lara tarafdar olan Dulkad~ r-O~lu Alaikidevle Bozkurt Bey, Memlûk Sultan~~ Kay~ tbay ile anla~~ p o~lunu rehine (=kulluk) olarak M~s~r'a gönderdi~i gibi, k~z~m da Atabekü'l-Asakir Emir Özbek'in o~luna vermi~tir. Alâüddevle Bozkurt Bey'in Memlûklarla anla~mas~~ üzerine, yeni tedbirler almak zorunda kalan Osmanl~lar, kendilerine iltica. eden ~ah-Budak'a yard~ma karar vermi~ler ve bu maksadla Amasya Sancak-Beyi H~ z~ r Bey-O~lu Mehmed Pa~a ile Kayseri Sancak-Beyi Mihal-O~lu ~skender Bey'i, Karaman Beylerbeyi Mahmud Bey Müs- tanzar'la birlikde sefere memur etmi~lerdir. Ancak, Alâüddevle'nin büyük o~lu olup, Bayezid'in taklid (=men~ûr)i ile K~ r~ehir hâkimli~i yapm~~~ bulunan ~ahruh Bey'i yakalayarak gözlerine mil çeken ~ah Budak'~n Türkmen ümeras~~ ( =Ulus-Beyleri) ile aras~~ aç~ld~~~ndan 83, Elbistan civar~nda vukua gelen sava~da ~ah-Budak ile i~birli~i yapan Osmanl~lar yeniden ma~lup old~lar; Alâüddevle'nin insiyatifi ile kurulan bir tuza~a dü~en ~skender Bey esir, o~lu ise maktül dü~tü. Osmanl~~ kaynaklar~ na göre, ~ah-Budak, karde~i Alâüddevle'nin eline esir dü~erek, ~skender Bey ile birlikde Kay~tbay'a gönderilmi~tir ". Ibn iyas ise, Osmanl~~ Sultan~ n~n kendisini öldürmesinden korkan ~ah-Budak'~n Memlûk Sultan~ na iltica etti~ini ve kendisine M~s~ r'da Asyût'ta iktâ (=timâr) verildi~ini iddia etmektedir 85. Öte yandan, M~s~ r'a gönderilen Mihal-O~lu ~skender Bey hak- k~nda M~s~r Memlûklu kaynaklar~nda mevcut kay~tlar~n ayr~~ bir hususiyeti vard~ r. Nitekim, 894 ~a'ban~nda (=Temmuz 1489) esir ve demirler içinde ( =fi'l-hadid) Alâüddevle'nin kas~d~~ ile birlikde D~ma~k'a gelen Mihal-O~lu ~skender Bey'i gören Ibn Tülün (~em- süddin Muhammed), bu me~hur Osmanl~~ ak~nc~s~m ~öyle târif etmek- tedir: "O, atl~~ idi, ba~~nda, memleketinin âdeti üzere, pek fok alt~ nla çevrili 83 A~~k Pa~a-Zâde, s. 235; Sa'deddin, II, 62 v.d. 54 Bak~n~z: es-Sebâvi, 2 I 7/b; Ibn Iyâs, II, 261; Anonim, n~r. Fr. Giese, s• 1 24; Rüstem Pa~a, Tevârih-i dl-~~ Osman, Cniversite Ktp. Nr. 2438, 147/b; Ibn Kemal, 51/b v.d., A~~k Pa~a-Zâde, s. 238.; Idris-i Bitlisi, 546/b. 85 II, 261; trc., II, 301. ÇUKUK - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI 369 !arttlr ta~~yordu, yan~nda ba~lar~~ yere e~ik sancaklar bulunuyordu" ". Bir müddet sonra Kahire'ye getirilip halka te~hir edilen bu Osmanl~~ ak~nc~s~, Kay~ tbay'~n emriyle habsedilrni~tir ". Bu arada, Osmanl~ lar~ n Dulkad~ rl~lara kar~~~ giri~dikleri taarruz- ~~ lar önlemek maksad~yle, 895/149o'de, yan~ nda Alâüddevle oldu~u halde, yeniden Külek önlerine gelen Atabekü'l-Asakir Emir Özbek, Meniltiklu elçisi Mamay el-Hâssekrnin Osmanl~lar taraf~ ndan tevki- fini müteâkip, harekete geçmi~~ ve Kayseri'yi muhâsara etmi~tir. Ancak, Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n büyük bir kuvvetin ba~~nda Karahisar yolundan harekete geçmesi üzerine, Ni~de, Ere~li, Lâ- rende (=Karaman) ve Aksaray taraflarm~~ ya~malad~ kdan sonra, Külek yak~nlar~ na çekildi~i gibi 89, di~er bir Memliiklu kuvveti de Darende'ye s~~~nmak zorunda kalm~~ t~ r. Bununla beraber, M.nsuh el-Faris'in, Ayas'a tabi Küvâre-kalesini muhâsara ile zapt etmesini belirtmek icap eder. Ancak, bu kalenin al~ rup tahrip edilmesi neticeyi de~i~tirmemi~tir. Esasen, R.ânsuh el-Faris, bu kale önünde vefat ~~ etmi idi. Hemen belirtelim ki, bu sefer, Canbulat el-Güri'nin Kay~ t- bay'a bildirdi~i gibi, bir tahrip hareketinden ileri gitmemi~tir. Mem- lüklar~ n, Osman-ili'nde (Anadolu'da) giri~dikleri tahrip hareketleri ~ yan nda Müslüman kad~ nlar~ na reva gördükleri muameleler, ça~da~~ müellifler taraf~ ndan ~iddetle tenkid edilmi~tir. Nitekim, ibn Tülün, ~ ~ M s r'a dönen âsi ve serke~~ askeri azarlayan Kay~ tbay'~ n, onlara yapt~ klar~~ ~eyin faydas~zl~~~n~~ belirttikden sonra, Osman-O~lu ile ara- s~ n~~ daha da bozduklar~n~~ söyledi~ini, kayd eder 90. ibn iyas ise, henüz istifâdeye arz olunmam~~~ olan Beddyi'ü'l-Um~lr ft Vel.câyi'i'd-Duhûr adl~~ eserinde bu hadisenin Kay~tbay üzerindeki te'sirini belirtir gl. ~ 88 It 4.05 ..),, S" •5l.! jc. jcj ç ~~ o bk. n~r. R. H. s. 163, str. 26-27. Ayr~ca bk. es-Sebâvii, 217/b. 87 Bak~m~ : /bn iyâs, II, 261. ~ ~ 99 Bak m : Ibn iyâs, II, 264; ~dris-i Bitlisi, 546/b; A~~k Pa~a-Zâde, s. 239. 99 8.5j5. 4.5 .L.t~~ ac2s" -rJ ..kç ..1,5„; bk. Idris-i Bitlisi, 546/b, str. 20-2 I. Ayr~ca bk. Ibn Kemal, Defter VIII, 54/a; Rüstem Pa~a, 148/a. go ju j 4.;,m bi...J. Z~ llaLJI bk. r~~r. R. H. s. 162, str. 19-20; M~irdkal~a, s. 130, str. 3-4. 91 Ayasofya Ktp. Nr. 2987, ~ s~ /a. B~lleten C. XXXI, 24 370 SEHABEDD~ N TEK~ NDA~~ Bu arada, Van Berchem'in, ~bn ~yâs'~ n ismi geçen eserine isti- nâden, Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~ n Kayseri sava~lar~ nda esir dü~- dü~ünü iddia etmesi, ~üphesiz, yanl~~ t~r 92. Mezkür eserin Ayasofya Kütüphânesinde mevcut nüshas~nda (Nr. 2987) böyle bir kayid bu- lunmad~~~~ gibi, hiç bir Do~u veya Bat~~ kayna~~nda da zikredilmedi~ini kat' iyetle söyleyebiliriz. Bizim tahminimize göre, bu hata, es-Set~ âvi'de mevcut: (tercümesi : Emir A- hur , Hersek - O~ lu' na yapt~~~~ gibi iskender' i teslim ald~ ) kayd~na 93 dayanmaktad~ r. § 6. BAR~~~ Bütün bu muvaffakiyetlere ra~men, devam eden sava~lar yüzün- den büyük mü~küllerle kar~~~ kar~~ya kalan Memlük Sultanl~~~, yeni tedbirler almak zorunda kalm~~t~r. Bilhassa, iyi te~kilâtl~~ bir vergi sisteminden mahrum oldu~u için, bunlar~~ halkdan zorla te'min eden Kay~ tbay'~n", Osmanl~lar~n sava~a devam edeceklerinin anla~~lmas~~ üzerine, yeni vergiler tarh etmesi (=~neOlim) 95 , devrin müellifleri taraf~ ndan ~iddetle tenkid edilmi~tir. Öte yandan, Osmanl~lara kar~~~ Napoli Kral~~ ile anla~an Kay~t- bay'a 96 bir tehdid mektubu gönderen Bayezid'in bizzât sefere ç~ kmas~~ bahis konusu oldu~undan, Padi~ah'~n Ota~~~ Be~ikta~'a nakledilmi~~ ve Üsküdar'a geçme haz~ rl~ klar~~ ba~lam~~~ idi". Bununla beraber, mütemadi ma~lubiyetlerden müteessir olan devlet ricâlinin te~ebbüsleri ile hareket etti~i anla~~lan ülemâdan 92 Bak~ n~z : not. 51. 93 217/b, str. 12-14. ~ ~~ 94 Çerkes Sultanlar~ n~ n, bu gibi hallerde evkafdan borç ald klar gibi, muvak- kat kaydiyle de, tüccârlarm paralar~na el koyduklar~, Ya'kubi Patri~i ile Haham- Hane Reisi'nden para talep ettikleri, nihâyet, din adamlar~n~~ muayyen bir meblâ~~ ödeme~e mecbur ettikleri anla~~lmaktad~r. ~~ 95 Kaynaklarda, ~er'i olmayan vâridat~n ba nda, mukûs ve rusûm ile birlikte zikredilen (el-mukiis ve'r-rust'tm)i kald~ran sultanlar~n bu hare- keti, onlar~ n bâriz meziyetlerinden biri olarak belirtilmektedir. Meselâ bk. Muci- rü'd-Din el- Molla Arap (Arabça kaynaklarda: e~-~eylj 'Arab) denmekle tan~ nan Müfti ( =Müfti-i zamân ) Alâüddin Ali el-Arabl' ", daha önce, Ebu- bekir ad~ndaki kas~d~m M~s~r'a göndererek, ba~da Atabekü'l-Asakir Emir Özbek oldu~u halde Memlük ümeras~n~~ sulha imâle etmi~~ 99, sava~~n tehlikelerini arzederek Padi~ah~~ seferden al~koymu~tur. Esasen, bu s~ rada Istanbul'a kad~rgalarla gelip bir nüsha Kelam-~~ Kadim ve baz~~ hadis kitablarmdan ibâret hediyeleri Bayezid'e takdim eden Tunus Emini el-Mütevekkil `ala'allah 'Osman'~n elçisi, bir çlara'at- nâme ( = ~efaat-nâme) ile tavassutta bulunmu~~ ve Tunus'un, Ispan- yollar taraf~ ndan hücffina u~rad~~~~ ~u s~ rada, iki Müslüman devlet aras~nda sulh yap~lmas~~ için Emirin ricas~ m arzetmi~~ idi 100. Öte yandan, Memlük elçisi Mamay Çukur-Ova'n~ n Mekke ve Medine vakf~~ oldu~unu belirterek giri~ti~i te~ebbüsler, müspet bir netice vermi~~ görünmektedir 101. Nitekim, Memlifflar~ n Anadolu'da giri~dikleri tahribata mukabil, Istanbul'da mevkuf tutulan Mamay el-I-Jasseki, yan~nda Bursa Kad~s~~ ~eyh Ali Çelebi oldu~u halde, Kahire'ye gönderildi 102. Eserini 929(= 1522) da yazm~~~ olan ~bn Fahd~'l-Mekki (e~-~eyb el-Mukladdis Carullah) ye göre, Osmanl~~ elçisi Molla Ali ile Hatib- nde el-IzniVdir. Bu sonuncusu, padi~ah~n babas~ n~ n imam' ve zaman~nda da Bursa Kad~s~~ idi. Müellifin mühim olan bu kayd~n~, ilk defa olarak, aynen ne~rediyorum : r= J. •)Il _45-11 , ,.>41 .b7-1 j.c 51. LII rzl;~ll J J...A bk. el-Cevâhiru'l-litsân fi Menâ4-~ b~ 's-Sultan Süleymân b. cUsmân, Arap. yazm. Darü'l - Mesnevi Ktp. Nr. 360, 34/b, str. 9 - 12. 98 Men~e itibarile Haleb'li olan Mevlânâ Alâeddin Ali-i Arabi (ölm. got/ 1496) hakk~nda bk. ~44yiu'n-Nu'mâniyye, trc. Mecdi, ~stanbul, 1281, s. 171-176. 99 4-01; J » : 4i ‘; Sjai jI J1Si » j.<:ti .)-(1,Ji 4:~~~ z„.1 <3.1! 4LJI (26/b) -1,01:411 L. ,j31;1?. j1.4.<11 u f4.1 ;bi 5,1.,J1 ~iaL~~~ 1;1 : ..!~.„1; c~,4 «.„.„.. .4.-l.8~~~ ..,~p Z)11.LJI bk. ~bn T.111n, Mqfâkaha, S. 132, str. 2 - 9. 19° Bak~n~z: ~dris-i Bitlisi, 547/b. 181 Bak~n~z: A~~k Pa~a-Zâde, s. 240. 102 Bak~n~z: ~bn Tttlün, r~~r. R. H. s. 161; ~bn Iy'âs, II, 270; trc., II, 317. 372 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ Kay~ tbay taraf~ ndan hürmetle kabul edilen Osmanl~~ elçisi, uzun müzakerelerden sonra, gelirlerinin mukaddes mahallere (=Hare- meyn-i Muhteremeyn) tahsisi kabul edilen Adana ve Tarsus'un anahtar- lar~ n~~ takdim etti m. Bundan sonra, ba~da Mihal-O~lu ~skender Bey olmak üzere, Kahire'de mevkuf bulunan Osmanl~~ esirlerini sal~- veren Kay~ tbay'~ n, bilmukabele, Emir Cânbulât b. Ya~bek'i, elçilikle Osmanl~~ Padi~ah~'na gönderdi~i anla~~lmaktad~r 10. Nitekim, Istan- bul'a gelen müstakbel Memlük Sultan' Emir Cânbulât, bir çok siyasi te~ebbüslerde bulunmu~, müteâkiben, yan~ nda ~eyh Bedreddin b. Cum'a oldu~u halde, Istanbul'a gelen Mamay el-kjâsseki, ayni siyâseti devam ettirmi~tir. Memlüklu elçileri, Tunus elçisinin de yar- d~m~yle sulh akdine muvaffak olmu~lard~ r. Hâdiselere ça~da~~ Osmanl~~ müellifi ~bn Kemal'den anla~~ld~~~na göre, bar~~~ sonunda Külek- Hisar~~ s~n~ r kanul edilerek Çukur-Abâd (-=Çukur-Ova), eskiden oldu~u gibi, ~am'a ilhak edilmi~tir m. Öte yandan, XVII. yüzy~l~n ikinci yar~s~ nda, yan~ nda ~am-Türkmenleri A~as~~ oldu~u halde (=~ohbetu â~att Türkmân mine'~-~am) Külek-Kale- si'ne gelip Kozluk-Hân'da geceleyen Antakya Patriki Macarius, Ak-Köprü (=ey cisru'l-ebyac»nün, Çerkeslerle Osmanl~lar aras~ nda hudud oldu~unu kaydeder 106 Öyle anla~~l~yor ki, Cem'in sebep oldu~u siyasi buhran yüzünden mü~kül durumda bulunan Osmanl~lar 107, Halil Bey (ölm. 151 ~ )'in Ramazan-O~ullar~ n~ n ba~~na geçip, Memlüklar~ nda tasvibi ile, Ada- 103 Bak~n~ z: ~bn ~yâs, II, 270. 1°4 Bak~n~z: ~bn iyâs, II, 271; trc., II, 319; ~bn T~M~1n, n~r. R. H. s. 16o; Mufâkaha, s. 14.2; Angiolello, S. 190; Ibn Fahd~ 'l-Mekki, el-Cevâhiru'l-Z-l~siin, 35/a. los 2.11_,S" jil j1 j1 ...5" djl.t zbT » » Defter VIII, 541b, str. 28-29. Halbuki, Meml~lk Sultanl~~~~ te~- ~ kilât nda, Tarsus, Adana, Halep Nâibu's-Saltanal~~~'na ba~l~~ idi, bk. Kallsa~andi, ~ubl~ te/-AW, IV, 215 v.d., VII, 172-5. Kr~. W. Popper, Egypt and Syria under the C~rcassian Sultans, 1382-1468., Systematic Notes ta ~bn Taghrt Birdt's Chronicles of Egypt, Berkeley-Los Angeles, 1955, s. 16 v.d. ~ 100 Bak n~z: R~hle, Bibl. Nat. Fonds Arap. Nr. 6o16,12/b. Trc: Belfour, Maca- rius of Antioch, Travels of Macarius..., Written by Paul of Aleppo, London, 1829-36. ~ ~ 107 Bak n z: Angiolello, S. 189-190. Ayr~ca bk. L. Thuasne, Djem-Sultan, Paris, 1892, 5. 243, 244, 264. ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI 373 na 1°8 ve Tarsus'a 1°9 hâkim olmas~ n~~ kabul ettikleri gibi, anla~ma ge- re~ince, adlar~~ geçen ~ehirlerin Haremeyn evkaf~~ vâridât~ n~, kendi gemilerile Ayas'dan iskenderiye'ye götürmü~lerdir n°. 108 930/1524.dan sonra yazild~~~' na i~aret etti~imiz 450 numaral~~ Tapu Defteri'ne göre, Kay~ tbay Kanununun tatbik edildi~i Adana'n~ n mahalleleri ~unlard~ r: Mahal- le-i Bâb-: Tarsus, Mahalle-i Keçeci, Mahalle-i Çukur- Mescid, Mahalle-i Mescid-i Sacit: Ahmed, Mahalle-i Cuma Mescid, Mahalle-i Veled-i Kantar ( =Kantar-O~lu veya: Mes- cid-i Ebubekir), Mahalle-i Debbâglin, Mahalle-i Hac: Fakih-O~lu, Mahalle-i rukaru (Nam-: di~er Hamid Hac:), Mahalle-i Kara Sofu (nam-: di~er Ahilu), Mahalle-i Kad: Mescid, Mahalle-i Zâviye-i Bara~~ Fakih, Mahalle-i Akça-Mescid, Mahalle-i Kassârc~lar, Mahalle-i su-gedü~ü, Mahalle-i Câmi-i Cedid-i Halil Bey, s. 1 - ~ l. "g Ayn~~ Deftere göre, Tarsus'un mahalleleri: Mahalle-i Deniz-Kaputu, Mahal- le-i Kilisa Mescid, Mahalle-i Bayramlu, Mahalle-i Veled-i Kazzâz, Mahalle-i Mama Pa~a, Mahalle-i Câmi'ü'n-Nar, Mahalle-i Boyac~~ Ömer, Mahalle-i Debbâ~hâne, Mahalle-i Çomak, Mahalle-i Urfalu, Mahalle-i Adana-Kaputu, Mahalle-i Tahta!: Mescid, Mahalle-i Mescid-i Kilisa, Mahalle-i Mahkeme-i Mescid, Mahalle-i Abdi Halife, Mahalle-i zâviye-i ~eyh Muhyüddin (Cemdat-: S4fiyân-: Halveti), Mahalle-i Kilisa Câmi, s. 493-503. n° Nitekim, 9o3/1498'de, Kemal Reis, Mekke ve Medine vak~f mal~n~~ isken- deriye'ye gemilerle götürüp, buran~n Beyine teslim etti~i anla~~lmaktad~ r. bk. A~~ k Pa~a-Zade, s. 250-251; Ibn Kemal, Defter VIII, 76/a. Hadidi'de ise bu sefer : - • ." • • • J1-. Z.) jl I j_i D D L-9U) ba~l~~~~ alt~nda belirtilmektedir : (1.. I ;3L5~4:Ç a• ••• > •••• .km•••••,•• j a .) e...:. C•:; (.5 Bk. ~~ 76/b, str. ~~ ~ -~~ 4. 913/1507 'de, Yak~ n-Do~u'da Reisü'l-Mücâhidini'l-Murâb~~in fi'l-lslâm olarak tavsif edilen Kemal Reis (ölm. 917/1510, yeniden Iskenderiye'ye gitti~i s~ rada, Kahire'ye kadar uzanarak Memlak Sultan: Kan~uh el-Gari ile de görü~mü~~ ve bu Memlaklu Sultan~'n~ n iltifat~na Ilan olmu~tur. Bak~ n~z: Ibn iyâs, Bedâ'iü'z-Zuhür, n~r. Muhammad Mustafa, Kahire, 1379/1960, IV, 119, str. 16-17. . ~. Tekinda~~ S 7.2 4jJ ( 14-U.) • j. • :!».;.J.7v) • ' j • (424-11.iii`L~°-K~~J.1• • jb.u:•it:;•,44`.() 4' ; V e', 14:1 • g ..`'ILZ9;4"-t{i c .4.2d• • .• • 47:)"/"-4;(<; • d"( `) (;•Jid.i.~lf•j_,G k:f " • cr. .1,Q44 .5 )1 • •~ • • ' (•4•:,(st,. i -.‘fi.„,..„• • • "It °I`l'C~-..‹,°(1%'; ~ • . , . . . -4:42)(- ~e;44:' Cr;:v••,:•Lre ~t~~ c,-JJJ.kr ,• Çj' • v.~ J.‘ ~;4 • iv • • ,3•L;"1 . (47%;:,• " .51. ,?.;§ .ke„:••-• ' 4/1 ,öt.;"-% t.- -Jj'j;:9J-;',;),•jsepe ~i~i'; ;-1 Ol, • e<4i (23.1.)..gjzfii1.1,4' AP)A».11:1 !3!1.:; L>4;,;e3r5;tt,-4 ?-;'— j,:.1,;,,;((aisti41 -•'(4kY4'. ~1-14-;•; ;Ip; Belge I. (~amlu Askerinin Haleb'de topland~~~ n ~ , Ramazan-O~lu Eflâtün Bey'in asker toplamakta olup, Durgud-O~lu'nun Veliyüddin-O~lu Ahmed Pa~a'ya iltica ile Davud Pa~a'ya hürmetsizlik edildi~i hakk~ nda Had ~ m Ali Pa~a'n ~ n Kubbe Vezirlerine ( -Hazret-i Pa~ayân-~~ hitâben gönderdi~i tahrirat, Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. 5972). ~. Tekindag .0 .J tkidi. iw ~sf•;, fii44•4#4,„ fF.'ir,$- :rs~'f(d'"It,v ,..f r 4.-4.. 0.rorrrif,r; 7,-.0- I _ 5 8 4 4 ,<- fr ^ f'I:,l,..• »_>, - '> O Y. y.,.. • fr.•4,;.:.;-i~~ - P:01%7' r • .. .1 g• . i. • - < ..."' ..'",-..1 , .-4"-L7(. ! j,..e.:-4A...»‘J.;'3«. f- ~/. • liAt' "..•;; . :«t. ill Afli;441 . 2.fri• ' ••• • '72- ( - (..; - ON" J IL4:7.:Pcic •••4.-7"""1-4/1 ). 0 5 4 4; 101 .1 . . • (0. ii< i -I 2154P-5 (.•:;*- 27.6,7 --t/9,40,14PAL,kik.,e:p„ ~ ,,,«<- - • • b fi,le,;•,,,,,.,•;,,,,- k„~4ii,~,...- v ~ .,. , . ,-- - i - . • ~,-~'£:,1)1.9.), ..:, 4;b,-/d!,,b,/,,-;•.•,4„kil-- .-..-;.,,,, z.ff..,),,A(..,,,J - . ,,,.• .f. . . -...!-::?,,-.-,.~~ (J.4 4-.- 4. - d''r.411-01( ,_ . • . •A (.4>;:04 .e.5"41,-..- /?.•- -.Q -• - • .-s r'-''''',>-1,404Lfildko.i4;4.4.--17-1"--r- . . , .-",4".' .0.k9o:J.,;46:i t"./Sti•51.4.7: I ,.', ki r.~_;;1 :ir '`."-I.f..:;:a1 I 11 ;6' J.L 5• I. ''• " - , it». .A.4..d1.;..:4,414, !..; :^'47.-- 01'1'1) Y k,I • ' "<"°, _.(4-kLr-P4././;-.1ki ,ofie` .... .,.....-, ...›.p,, 4,4:•./bi .. -',~ ,,,:-.,:., .6f",iii.,4,»4,4;;;J.ffi›,v- jky;,h4.../4 «':',. ,jk;,, ;;,kr,' 0:;,,;!,;:~ ..„,' • :"-IY 6. fl;,:‘: ' - •" -• • ir...'3.k.•:-‘4'.5,„ . ".- -''- , -,-- 4:''"`=:*•-—, : ~- Belge II. (Karagöz Pa~a'n ~ n, Külek - kalesi önüne gelindi~ini. Alâ- üddevle ve sair Beylerle mü~âvere edilmesi hakk ~ nda tevki'-i ~erifin gelmesiyle, Külek'den inilerek Adana civar~ na ko- nuldu~unu, Alâüddevle'nin ricas~~ üzerine bir iki gün te- vakkuf olunup, kendilerine s~~~ nan Mustafa Pa~a kölesi Ahmed Bey'le Germiyân-O~lu ve 20 Cündinin kalede kal- d ~ klar ~ n~ , nihayet, ula~a olan ihtiyaçlar~~ ile arpa müzâya- kas~ n~ n ~iddetlendi~ini belirten arizas~ , Top. Sar. Müz. Ar~ • Nr• 5844)• S. Teki nda,£,7 5592 r wix,i4prJ9144rtitop-4 r2e,4 Ç‘Loil;/ ..414,c'A'tfrfrci-+ -;; ' Jbj Belge III. Karaman Beylerbeyi Karagöz Pa~a'n ~ n tevkif edilerek Karahisar-Kalesi'ne i'z'âm ve Dizdâr ~ na teslim edilmesi hakk~ nda Davud Pa~a'ya yaz~ lan fermân, fi evâhiri RebiY1-iihir, sene: 891 '1486, Top. Sar. Muz.Ar~. Nr. 5592 ~ . S. Tekinda 11356 .3byJ . -J '' .,.., , . . .-43m,•JL.1,:4:..,,e,,. . -1?1„jt. -i.),J • ., il • i „...1.111‘4" / J*,1"../.1)41)JJ;(fr.AIJJ-1. /•.I ~~ ---4. 4 ' . 4.5 IP c...... •. /.. /- '- 4,..Y.1 4 ,,1 440.."0„.„.9 ;r: ~_~~ ,,,r'•!,,-.1.,' -:/jjjjZ".j,j Cj;L;),J ./ . ItVii.d.i..0.,,i;441;. . . :.~. '‘..j J : ..4 ,J.D.J,2;1.•,,eit;~ 4' 1; (i•j ;./ . L. . . . .;<„,•'),•., jj : . . . j'...,,r,;,‘.. j..,j:,,til:/ji ~. vj ii%:;•.djb,i • • pli))...... j/...:J4P . • • • . , ;•,./ 4);;j4.,;1,..,47.1, tv/~ .JJ:0,:,,Y ~ (jj2jt444,:tb),, •04)1;4'.i. )% , 1.,; j ...... )...; J J •> ...0 J.: 1.../ J J, ..il ( . . . . ..,..?"0. 41 0)1,34...S1).41;i:0A, L' J;;/ j( . . ~ , ;., J «).. 1.9, 00 ; jb j • L... J J g, .~~ t <,;~ ~~ .4 .L..4:1.).) ; . . • , J.4.. 4i.14.1 J . >J.) z ;. o . f; ..: j ,,:,, 1 - ,;1..,40 ; ..;j4.: .0 J 6;;%) X;~ 4.• i 'J i L.;," ( J. 1 JJ . •. ~~ .~ . . S 2.4/ .1 ... 4 L` 0. ~ LA. . ) JJ J J ..:;;P...J .~~ 1.4.4.11,.i~~ ..1, ~' 'J J J ,,...4 L f LIC J i..":..4la ~r; tb' fi.i,,,' j. ..., J d Lb 14:.• _.: „I I : . P ,..... J ....~~ -:1A-jc.i. ~ . P J i.>i...filZ, ~.. ~ .0)4.i.. ,:jZ.../uk.~ 4.14:J1‘1.;-1°3 u--J _;, ; • ' 11...:.i d ~~ • (40 :JI ;1•"/ • • , : • • 1 . . • • • J , , .;,<‘‘‘f: • f;•,!; ‘; J J.;#. 1.:404(1j.j., J.,, i a <~~ • 70." : : • ;'it<44/ ;•).P; L/ ji. / • ili j'..P. jj''‘A"t" ..,•41(4:1,,,/ j Vj.t* .1‘..1°.' .....A.‘;‘, Belge IV. (Davud Pa~a'n ~ n, sava~dan dönülmemesi için Hüdâ- vendkârdan icâzete himmet edilmesi ve Alâüddevle Bey'in day~s~~ Çiçek Bey-O~lu Burhan Bey dört o~lu ile ve Mü'min Bey o~lullar~ yle kendine iltica ettiklerinden, bunlara dirlik ( =timâr) verilmesinin münasip olaca~~~ hakk~ nda Kubbe vezirlerine (=Hazret-i pa~aydn-~~ hitâben gönderdi~i tahrirat, Top. Sar. Müz. Ar~. Nr. ~~ I 356). ~. Tekinda~~ 8919 J, ;i>7'2).;..4hi • ‘3 -).,,,:), ~~ .,-- c-., ,. ti,,,,/ . , , /..?.,...!..,;.!;),_ 4),,,..-,,,>,:,:i.r.k.v..•• 'r '".' ' (.110=;-)*ii.-!./.2), ~ . cAl--, •••);1 i, - • jl'i :t! 4 &:.; •,<:_!).1. f'rft ti `1.k . '•.'>). 3i•Litl ~ 1;;;;133..,.>:(42,,, t : i" • i;(11 /' , , • • Cr9 ii!, ili~ ..< „;) t( 4'4; •9( .; •) .1.j ' 1°P ;. ~ f"?'(..l'ijif;; ") _t /t,4f* c'fi .5,/ ( );.?..> Ikli, Y `:'-r5'1•E'42>-':` ~ .ri..1.02y,:3.,)C2Ar>.»/,)) 5 -' oii i‘f . :•';',.:!«;iii • !,;,),, _,,...*,,..:;Lp4A; (13), vp :4,2)6 (.1 ‘-:j:'-''''-;-'.1..;". •••';'.6(?-'•:<,4)S-i~ 1..-'4) 7/5 -6137J. tr.67,4..h(?-3i.j2:451j' ..1145 A ei)~, • .J;t(6,Z .9 11; •-;« )1.v >J; JJ(.4.J.,)..~ ..---.•.1-''• • ‘('‘)%4. "IJ• scf:li (p.")r; o' "." Belge Vi. • 4 (A~a - Çay~ n sava~~ ndan sonra Adana civar~ ndaki bir kaleden Kemalü'l-Fakir imzas~~ ve "Begüm hay-etleri Kâm- yrib" hitab~~ ile gönderilen bu mektupta kalenin ac~ kl ~~ du- rumu belirtilmekte, Küvâre - Kalesi'nin dahi muhasara edildi~i kaydedilmektedir. Bir Vekayi - nâme ~eklinde yaz~ l ~ p 2 2 ~evval 893/29 Eylül 1488 tarihini ta~~ yan bu mektup hakk~ nda makalemizde bilgi verilmi~ tir. Top. Sar. Muz. Ar~. Nr. 8919). ~. Tekinda~~ ._ _4:,1,."....,jJ 0-JY VI-).)i>b. cr.it 89 .,!.!Z?t~~i / 9 . 0,VIZly L.4ti Belge V, 2. (8919 numaral~~ belgenin devam~ ).