II. BAYEZID DEVRINDE ÇUKUR - OVA'DA NÜFUZ MÜCADELESI ~LK OSMANLI - MEMLOKLU SAVA~LARI (485 - 1491) Prof. Dr. M. C. ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ § I. Mücâdelenin siyas£ sebebleri. — § 2. Karagöz Pa~a'n~n faâliyetleri. — § 3. Memlük Sultanl~~~= mukabil tedbirleri. — (i) Adana Sava~~. —(ii) Hersek-O~lu Ahmed Pa~a'n~n esâreti. — § 4. Davud Pa~a'n~ n Varsak Seferi. —§ 5. Had~ m Ali Pa~a'n~n faâliyeti. — (i) A~a - Çay~n Sava~~. — (ii) Dul- kad~rl~~ — Memlüklu i~birli~i. — § 6. Bar~~. — Belgeler. XIV. yüzy~l~ n ikinci yar~s~ ndan itibaren Adana, Misis ( =Ma~~i~a) ve zaman zaman Tarsus gibi ~ehirlerle Ayas ve Sis (=Kozan) civar- lar~ nda (=Iklimü'r-Ramazâniyye) hâkimiyet kuran Ramazan-O~ul- lar~~ 1, bugünkü Mersin'den Gâvur-Da~lar~'na kadar uzanan Çukur- ova'da sakin Ku~temurlu, Kosunlu, Kara-Isalu, Varsaklu, Durgudlu, Özer-O~lu, Burnaz-O~lu gibi Uç-Ok Türkmenlerini ( =et-Türkmâni el-üco4f) 2 etraflar~ nda toplamak suretiyle, bu m~nt~kada büyük bir nü- fuza sahip olmu~lar idi. Suriye'nin belli ba~l~~ haç ve ticaret yollar~na hâkim noktalarda kurulan bu Beyli~in, Memlük Sultanl~~~~ bak~ m~ ndan arzetti~i önemi takdir eden sultanlar, emret beylerine te~rIf (=emâ- ret tevcihi) göndermek suretiyle, onlar~ n itâatlerini sa~lam~~~ idiler. Ancak, bu Beyli~in esas~n~~ te~kil eden Uç-Ok'lar~ n, Boz-Ok'larla i~birli~i yapmalar~, bir çok antla~mazl~ klara sebep olmu~tur. Nitekim, Memhik Sultanl~~~'mn, bu Türkmenlere kar~~~ ~iddetli hareketlerde bulunmas~~ yüzünden 3, bura halk~~ aleyhlerine dönmü~, Bâbü'l- Ramazan-Ogullar~'mn bu m~nt~kadaki hâkimiyetleri hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, B~rkuk Devrinde Memlak Sultanl~~~ , istanul, 1961, s. 88 v.d. 2 Bu Türkmen Boylar~~ hakk~nda bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, ayn~~ esr., s. 88 - go; ayn~~ müel., Son Osmanl~~ - Karaman mitnasebetleri, Tarih Dergisi, 17 - 181 1963, S. 55 v. d. 3 Bilhassa, Af~ar, Kutbekiyye, özerler, Burcâli ve Begdili Boy ve Uluslar~n~n te~kil etti~i Ayas - Türkmenlerinin MemlC~ klar taraf~ndan ~iddetle tenkil edilmesi, 346 ~EHABEDD~N TEK~NDA~~ Melik 4'i tutan Türkmenler, bu m~nt~kaya hücûm etmek isteyen Mem- lûklu ordular~ n~~ ani bask~nlarla hezimete u~ratm~~ lard~ r. Bu yüzden, Memlûklar, Çukur-Ova'da sakin Boy ve Oymaklar aras~ nda tefrika ç~karmak suretiyle, yeni faaliyetlere giri~mi~lerse de, Uç-Ok'lar, Özer-O~lu, Burnaz-O~lu ve Karaman-O~ullar~~ ile anla~an Ramazan- O~ullar~, Memlûklara kar~~~ bitmez tükenmez sava~lara ba~lam~~lar ve ad~~ geçen Sultanh~~n bu m~ nt~kadaki hakimiyetini yok etmi~- lerdir. Bununla beraber, Ayas, Sis (=Kozan) kaleleri vas~ tasiyle bu m~ nt~ kadaki hakimiyetlerini devam ettirme~e çal~~an Memlûklar, Bâb Antakiyye'yi tamir 5, Bagras- Kalesi'ni ° takviye ettirmek suretiyle, Uç-Ok'lar~n hücûmlar~na sed çekmek istemi~lerdir. Bununla beraber, XV. yüzy~l~ n ilk yar~s~, Ramazan-O~ullar~'mn Çukur-Ova (bâzan: Çukur-Abad)y~~ Memlûklu hakimiyetinden kur- tarma çabalar~~ ile geçmi~tir. Nitekim, 1432 'de Çukur-Ova'dan geçen Frans~z Seyyah~~ Bertrandon de la Broqui&e, Ramazan-O~ullar~'mn bu çabalar~na i~aret eder 6a. Öte yandan, bu bölge ile ilk defa ilgilenip, Memlûklarla i~birli~i yapan Karaman-O~ullar~'m ~iddetle te'dip eden Fâtih, bu Beyli~in yard~mc~lar~ndan Durgud-O~ullar~'m Çukur-Ova'ya kadar tâkip ettirmi~, 1476 'da Memlûklara s~~~nan Karaman-O~lu Kas~m Bey'in iadesini talep etmi~~ idi 7. Ayn~~ senede Karaman-ili'ni kat'il olarak Meml~lklu müelliflerinin tenkidlerine sebep olmu~tur.Meselâ bk. ~bn Id~~ ~uhbe (ölm. 1448), e-eyl `ak'~ Bibl. Nat. Fond. Arap. Nr. 1598, I, 254/a; 'Ayni (ölm. 1451), cllcdu'l-Cumân, Veliyüddin Ef. Ktp. Nr. 2395, XIX, 241; Mak- rizi (ölm. 1442), es-SuMk, Fâtih Ktp. Nr. 4379, 81/b. 4 Memlüklu kaynaklar~nda zikredilen bu kap~ n~ n Payas, Misis yolu üzerinde, bugünkü Karanl~k - Kap~~ (=Demir - Kap~) olmas~~ muhtemeldir. 5 1390'da Halep Nâibi Gümü~buga el-Hamavi taraf~ndan yap~lan tâmir faâliyetini gösteren kitâbe hakk~nda bk. A. L. Mayer, Saracenic Heraldry, Oxford, 1933, s. 147; Van Berchem, Inschnften Oppenheim, s. 41 v. d. fig. 4, 5. 899/1496 tarihli di~er bir kitâbe: BEO, III, 1933, s. 21. Bagras hak. bk. R. D~~ssaud, Topographie Historique de la Syrie Antique et Midib~ale, Paris, 1927, s. 433 v.d. 8 Bagras, eski Pagrae'ye izâfe edilmekte olup, ayn~~ isimdeki geçidin (sonradan: Belen) medhaline hakim bir noktada bulunan kalesi, Memlük Sultanl~~~= hudud- larm~~ Uç-Ok Türkmenlerine kar~~~ muhafaza ile mükellef idi. Bagras'~n önemi hak- k~nda bk. el cUmeri, et-Ta'nf, M~s~r, 1312, s. 181; Makrizi, es-SuMk, n~r. M. Quat- remere, I, part 2, S. 266. Sa Bak~ n~z: Le Voyage d'Outremer, n~r. Ch. Schefer, paris, 1892, s. 87 v.d. 7 Bak~tuz: Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi, Nr. 5848. Kr~. M. C. ~ehabeddin Tekindag, Son Osmanl~~ - Karaman manasebetleri, Tarih Dergisi, 17 - 18/1963, s. 71. ÇUKUR - OVA'DA NOFUZ MUCADELES~~ 347 Osmanl~~ Devleti topraklar~na katan Fatih 8, bu Beylikle yak~n ilgisi bilinen Varsaklar~~ ~iddetle tazyik ettirdi~i gibi 9, o~lu Bayezid de, kendisine muhalefet eden karde~i G~yasüddin Cem Çelebi ile Adana'da birle~en Durgudlu (ibn Kemal'de : Turgud-z `anz2d), Varsaklu (Var- sak-~~ pür nifâk) Boy Beyleri ile u~ra~m~~~ 10, Osmanl~~ kuvvetleri Var- saklara ~iddetle hücüm etmi~tir n. Karaman-ili 1483 'de bir eyalet (=Eyâlet-i Karaman) haline getirilmesinden sonra 12, Osmanl~lar, Çukur-Ova'da sâkin Üç-Ok'lar ile yeni münasebetler kurma~a muvaffak olarak, bu m~ nt~kamn mukad- derat~~ ile ilgilenme~e ba~lanu~lard~ r. § I . MÜCADELENIN SIYASI SEBEBLERI Daha 1467 'de Mara~~ ve Elbistan havalisine hakim bulunan Boz- Ok'lar~n, yâni Dulkad~ rl~lar~ n ba~~ na geçen Süleyman Bey-O~lu ~ah-Suvar Bey'i Memlüklara kar~~~ himâye eden Fâtih, ertesi sene bu sultanl~~a kar~~~ sefere ç~kmak niyetinde idi. Nitekim, Osmanl~~ kay- naklar~ nda bu sefer: "mukaddime-i feth-i Haleb ü ~am" ~eklinde zikre- dilmektedir ". Nihayet, hayat~n~n sonunda Memlüklara kar~~~ sefere 8 881 Ramazan (=18 Aral~k 1476) tarihli Karaman Ey~lleti Valciflan Defterinden anla~~ ld~gma göre (n~r. F. N. Uzl~~k, Ankara, 1958), Osmanl~lar, ayn~~ tarihde bu bölgeye dahil ~ehirlerin evkaf~n~~ tesbit etmi~lerdir. 9 Osmanl~lar~n Ta~l~k Si4f7ce (Ba~vekâlet Ar~. Maliye Defteri, Nr. 31: S~ng Silifke) Varsaklar~na kar~~~ giri~dikleri sava~lar hakk~ nda bk. ~dris-i Bitlisi, He~t Bihi~t, Fars. Yazm. Nuruosmaniye Ktp. Nr. 3209, 475/a; Ne~ri, Ciiuinnü~nd, n~r. Fr. Taeschner, Leipzig, 1951, s. 205; ~bn Kemal, T~vi~ril~-i Osman, n~r. ~. Turan, Ankara, 1957, s. 300; Hasan Rumlu, Alzseru2't-Tevâ~ih, Fars. Yazm. Nuruosmaniye Ktp. Nr. 3317, 12o/a. 1° Tafsilât için bk. M. C. ~ehabeddin Tekindag, Son Osmanl~-Karaman müna- seb~tleri, Tarih Dergisi, 17-18/1963, s. 72. °I Bak~n~z: Ebu'l-Hayr, Fetih-ndme, Bibl. Nat. fonds Turc, Nr. 117, 143/a; Oruç b. Adil, T~vdrilz-i al-t Osman, n~r. Fr. Babinger, s. 132; Angiolello, Historia Turchesca, 1300-1514, n~r. I. Unu, Bucure~ti, 1910, s. 177 v.d. 19 888/1483 tarihli Karaman Vakiflan Defterinden anla~~ld~g~ na göre (Belediye Ktp. M. Cevdet Yazmalar~ , Nr. O, 116), Karaman-ili, sahil k~sm~~ Iç-il ve merkezi Konya olmak üzere hâric tabir olunan iki k~s~mdan ibaret bir vilayet haline getiril- mi~tir. Ayr. bk. Ba~vekalet Ar~. Evkaf Defteri, Nr. 1; Tim& Defteri, Nr. 58; Maliye Defteri, Nr. 6890 19 Mesela bk. Dursun Bey, Tarih-i Ebu'l-Feth, TOEM, 1330, s. 138. Hadidi: ".„-- ~~~rjb bk. T~vdril~-i dl-~~ Osman, Üniversite Ktp. Nr. 1268, 154/b, str. ~ o. 348 ~EHABEDD/N TEK~NDA~~ karar veren Fâtih", bu maksadla yola ç~ km~~, fakat Gebze'de Sultan (=Tekfur) Çay~ r~'nda vefat etmi~tir. Ayni siyasete sad~ k kalan Bayezid, kendisine muhalefet eden karde~i G~yasüddin Cem Çelebiryi dostça kar~~layarak, onu müca- deleye te~vik eden el-Melikü'l-e~ref Ebu'n-nasr Seyftiddin Kay~ tbay (1468 - 1495)~ n 15, Çukur-Ova'ya hâkim Üç-Ok'lar ile Mara§ ve Elbistan'a sahip Boz-Oklar~~ daimi bask~~ alt~nda tutmas~~ üzerine, daha 147g 'da Fatih'le i~birli~i yap~p k~z~~ Ay~e-Hâtûn (Y. S. Selim'in annesi) u kendisine zevce olarak veren Dulkad~ rl~~ Türkmen Beyi Alâüddevle Bozkurd Bey'i himâyeye karar verdi. Esasen, Dulkad~ r Bey'i, gönderdi~i mektublarla 16, Bayezid'i Memlûklar aleyhine te~vik etmekte idi. Öte yandan, Hindistan'da Dekkan'da hüküm süren Behmenilerden (1347 - 1525) III. Muhammad-Sah (1463 - 1482)~n, Veziriazam~~ Hâce-i Cihân (=Hoca Mahmud Gavan) ile Osmanl~~ Padi~ah~na göndermi~~ olmas~na ra~men 17, diplomasi kaidelerine mugayir olarak, Kay~ tbay taraf~ ndan müsadere edilen hediyeler yüzünden münfeil olan Bayezid'in tutumundan endi~elenen Memlük- lar, bir tak~ m tedbirler almak zorunda kalm~~ lard~ r. Nitekim, Karaman Beylerbeyi Had~ m Ali Pa~a taraf~ ndan Istanbul'a gönderilen 888/1483 tarihli arizadan anla~~ ld~~~na göre 18 (Belge I), Atabekü'l-Asakir Emir Özbek -41~iri emrinde Haleb'de toplanan Memlük kuvvetleri, Ramazan-O~lu Eflâtim Bey ile maiyetindeki Boy Beylerinin yard~m- lar~ n~~ te'min ettikleri gibi, Durgud-O~lu (Mahmud Bey)nu, Osman- l~lara mü~külât ç~ karmak maksadiyle, Ermenek üzerine göndermi~ler 14 Seferin Memlûklara kar~~~ yap~ld~~~~ hakk~nda bk.