Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

SİKKE BULUNTULARI IŞIĞINDA HADRİANOUPOLİS KİLİSE C YAPISI Kasım OYARÇİN Özet Paphlagonia Hadrianoupolis’i olarak adlandırılan antik kent günümüz Karabük ili, Eskipazar ilçesi sınırları içerisindedir. Çalışma konusunu oluşturan, Hadrianoupolis antik kentinin şu ana kadar tanımlanmış 3 kilisesinden biri olan Kilise C olarak adlandırılan yapıda ilk kazı çalışmaları 2007 yılında gerçekleştirilmiştir. Başlangıçta yapının sadece apsis kısmı ortaya çıkarılmış, işlevinin kesin olarak belirlenememesi nedeniyle de “Apsisli Yapı” olarak adlandırılmıştır. 2017 ve 2018 yıllarında, yapının doğu ve kuzeydoğu yönlerinde kazı çalışması yapılmış ve yapının Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen bir kilise olduğu anlaşılmıştır. Kilise C’deki kazı çalışmaları sonucunda elde edilen kalıntılar ve buluntulardan yola çıkılarak kilisenin ilk olarak MS 5.-6. yüzyıllar arasında inşa edildiği düşünülmektedir. Arkeolojik verilerden yola çıkılarak bölgede veya yakın coğrafya da meydana gelen bir deprem veya istila nedeniyle yapının büyük tahribat gördüğü ve yeniden inşa edildiğine dair arkeolojik verilere de ulaşılmıştır. Bu arkeolojik verilerden önemli bir grubu da kazı çalışmaları sırasında ele geçen sikkeler oluşturmaktadır. En erkeni II. Constantius Dönemi’ne (MS 332-335) tarihlenen sikke buluntularının, Heraclius Dönemi’nde (MS 610-641) yoğunluk göstermesi yapının olasılıkla MS 7. yüzyılın ilk yarısının sonlarında büyük bir tahribat geçirdiğini düşündürmektedir. Çalışma kapsamında Hadrianoupolis Kilise C yapısı sikke buluntuları hakkında bilgi verilerek yapının tahribat evreleri hakkında diğer arkeolojik kalıntı ve buluntulardan da yararlanarak yeni öneri ve görüşler ortaya konacaktır. Anahtar Kelimeler: Paphlagonia, Hadrianoupolis, Erken Bizans, Kilise, Sikke. The Structure of Hadrianoupolis Church C in the Light of Coin Finds Abstract The ancient city called Paphlagonia Hadrianoupolis is located within the borders of Eskipazar district of present-day Karabük province. The first excavations were carried out in 2007 in the structure called Church C, which is one of the 3 churches of Hadrianoupolis, which is the subject of the study. Initially, only the apsis part of the structure was exposed, and it was called Yapı Structure with Apsis nedeniyle because of its inability to determine its function. In 2017 and 2018, the east and northeast sides of the building were excavated and it was discovered that the building was dated to the Early Byzantine Period. Based on the remains and finds obtained as a result of the excavations in Church C, the church was originally built in the 5th-6th centuries AD. thought to have been built between the centuries. Based on archaeological data, archaeological data suggesting that the building was damaged and rebuilt due to an earthquake or invasion in the region or nearby geography has been obtained. An important group of these archaeological data is the coins recovered during the excavations. The earliest coin finds dating to the earliest Constantius II Period (332-335 AD) during the Heraclius Period (610-641 AD) suggest that the building probably suffered a major destruction at the end of the first hâlf of the 7th century AD. Within the scope of the study, information on the coins finds of the Church C structure of Hadrianoupolis will be presented and new suggestions and opinions will be put forward by making use of other archaeological remains and finds about the destruction phases of the structure. Keywords: Paphlagonia, Hadrianoupolis, Early Byzantine, Church, Coin. Giriş Paphlagonia Hadrianoupolis’inde günümüze kadar yapılan arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda 3 kilise tespit edilmiştir. Kilise A ve B yapıları zemin mozaiklerinden yola çıkılarak MS 6. yüzyılın ilk yarısına

 Dr. Öğr. Üyesi Kasım OYARÇİN, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Samsun/Türkiye. ([email protected]).

442

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu tarihlendirilmektedir (Patacı, Öz ve Laflı, 2012, s. 163-172). Çalışma konumuzu oluşturan Kilise C olarak adlandırılan yapıda ilk kazı çalışmaları 2007 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu ilk yıl çalışmaları sonucunda yapının sadece apsis kısmı ortaya çıkarıldığı için “Apsisli Yapı” olarak adlandırılmıştır (Laflı ve Christof, 2012, s. 31; Keleş, Çelikbaş ve Yılmaz, 2014, s. 276). 2013 yılında Apsisli yapının işlevini tespit etmek amacıyla arkeojeoradar yapılmış ve yapının bazilikal planlı bir Erken Bizans kilisesi olduğu tespit edilmiştir (Keleş vd., 2015, s. 662; Keleş, Çelikbaş ve Yılmaz, 2019, s. 201). 2017 yılı kazı çalışmalarında ise elde edilen arkeojadar verilerinden yola çıkılarak arkeolojik kazı çalışmalarına yeniden başlanmıştır (Çelikbaş ve

Keleş, 2019, s. 13-15). 2018 ve 2019 kazı sezonlarında da Kilise C’de kazı çalışmalarına devam edilmiştir (Resim 1). 2017 yılı kazı çalışmaları sırasında sikke buluntusu ele geçmezken, 2018 yılı çalışmalarında 5 Erken Bizans Sikkesi, 2019 yılı çalışmalarında ise, 3 Geç Roma ve 1 Erken Bizans sikkesi bulunmuştur. 2019 yılında bulunan Geç Roma sikkelerinden 1’i okunamayacak kadar düşük kondüsyonlu ve korozyonlu olması nedeniyle kataloğa alınmamıştır. Çalışma kapsamında değerlendirilen 8 sikkenin imparatorlara göre dağılımına baktığımızda; II. Constantius (MS 337-361), II. Valentinianus (MS 375-392) ve I. Iustinianus’un 1’er sikkesi bulunurken, Heraclius Dönemi’ne (MS 610-641) tarihlenen 5 sikke ele geçmiştir. Sikkelerin darphanelerine göre dağılımına baktığımızda ise, 5 sikke Constantinopolis, 2 sikke Cyzicus darplı olup 1 sikkenin darphanesi okunamamaktadır. Sikkelerin birimlere göre dağılımına baktığımızda; 2 Geç Roma sikkesi follis birimindedir. Erken Bizans sikkelerin 5’i 1 follis (40 nummia), 1’i de yarım follis (20 nummia) değerindedir. Hadrianoupolis 2005-2008 yılı kazı çalışmaları sırasında 21 Bizans sikkesi bulunmuştur. Sikkelerin 1’i gümüş, 20’si bronz olup sikkeler I. Iustinus (MS 518-527) ile IV. Romanos Dönemi (MS 1068-1071) arasına tarihlenmektedir. Sikkelerin imparatorlara göre dağılımına baktığımızda I. Iustinus (MS 518-527) 1, I. Iustinianus (527-565) 2, Heraclius (610-641) 7, II. Constans (641-668) 1, IV. Constantinus (668-685) 1, II. Iustinianus (685-695) 1, III. Leo (717-741) 1, Anonim Follis (1030-1042) 3, X. Constantinus ve Eudocia (1059-1067) 1, IV. Romanos (1068-1071) 1 ve 2 sikke de tanımlanamamıştır (Laflı, Lightfoot, Ritter 2016, s. 187-206). Hadrianoupolis Kilise C buluntularıyla, 2005-2008 yılları arasındaki kazı çalışmalarında bulunan sikke buluntularını karşılaştırdığımızda dikkati çeken ilk konu Heraclius Dönemi (MS 610-641) sikkelerinde görülen yoğunluktur. Bir diğer konu da, 2005-2008 yılları arasındaki sikke buluntularının tamamı Bizans Dönemi’ne tarihlenirken, Kilise C sikke buluntuları içerisinde 3 Geç Roma sikkesi bulunmaktadır. Kilise C’de ele geçirilen sikkeler Geç Roma ve Erken Bizans Dönemleri arasına tarihlenirken, 2005-2008 yılları arasındaki sikke buluntularının ise geniş bir tarih aralığını temsil edecek şekilde Erken ve Orta Bizans’ın sonlarına kadar giden sikke örneklerini içerdiğini görmekteyiz. 2005-2008 yılında Hadrianoupolis kazılarında bulunan sikkelerin darphanelerine baktığımızda okunabilen örneklerin tamamının Constantinopolis’e ait olduğunu görmekteyiz. Kilise C’de bulunan sikkelerin darphanesi okunabilen örneklerin 1’i dışında tamamının da Constantanopolis darplı olması, Hadrianoupolis’te sirkülasyonda olan sikkelerin büyük bir bölümünün Constantinopolis darphanesinden karşılandığını da işaret etmektedir.

443

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

Hadrianoupolis territoryumundaki kentlerdeki kazı çalışmalarının sınırlı sayıda olmasıyla aynı doğrultuda, kazı buluntusu olan yayımlanmış sikkeler de oldukça azdır. Yayımlanmış müze kataloglarının ise her ne kadar büyük çoğunluğunun çevre kentlerden gelmiş olma ihtimali yüksek olsa da, Kilise C buluntularına oranla çok sayıda sikke örneklerini içeriyor olması sağlıklı bir karşılaştırma yapmamızı engellemektedir (Casey, 2010, s. 81-90; Çizmeli Öğün ve Özbil, 2012, s. 155-170; Demirel Gökalp, 2014, s. 11-28; Ireland ve Ateşoğlu, 1996, s. 132-137; Ireland, 2000, s. 101-118; Kılıç, 2016, s. 315-339). Bununla birlikte Hadrianoupolis sikkelerinde görülen Heraclius Dönemi sikkelerinin yoğunluğunu Pompeiopolis (Dalaison ve Delrieux, 2011, s. 141-148), Tios (Lenger ve Atasoy, 2015, s. 381-416) ve Komânâ (Ünal, 2019, s. 231-251) kentleri sikke buluntuları içerisinde görememekteyiz. Hadrianoupolis Kilise C kazılarında ele geçen sikkeleri ikonografik olarak değerlendirdiğimizde, en erken tarihli sikke II. Constantius Dönemi’ne tarihlenmekte olup Cyzicus darphanesinde MS 332-335 yılları arasında basılmıştır. Sikkenin ön yüzünde imparatorun sağa dönük rozet diademli, giyimli ve zırhlı büstü, arka yüzünde iki asker miğferli, karşılıklı ayakta, bir ellerinde mızrak, diğerinde kalkan tutarken, aralarında iki standart ile betimlenmiştir (Kat. No. 1). Katalogda yer alan ikinci Geç Roma sikkesi II. Valentinianus Dönemi’ne ait olup MS 388-392 tarihleri arasında Constantinopolis darphanesinde basılmıştır. Sikkenin ön yüzünde imparatorun sağa dönük, giyimli ve zırhlı büstü, arka yüzünde; Victoria, sola doğru esiri sürükler vaziyette omuzunda tropaeum taşırken betimlenmiştir (Kat. No. 2). Katalogda yer alan diğer sikkeler Anastasius’un MS 498 yılında yaptığı sikke reformu sonrasında darp edildikleri için Erken Bizans sikkeleri başlığı altında incelenmiştir. Anastasius Dönemi’nde, özellikle bronz sikkeler büyük bir değişim geçirmiştir. Bu değişimlerle, Geç Roma sikkeleriyle arasında büyük farklılıklar ortaya çıkmış ve bunun bir sonucu olarak da Bizans sikkelerinin Anastasius Dönemi’yle başlatılması daha uygun görülmüştür (Tekin, 1994, s. 32; Ünal, 2015, 8). Bu dönemden itibaren basılan bronz sikkelerin ön yüzlerinde, imparatorun veya ailesinden birinin büstü cepheden ya da profilden tasvir edilirken, arka yüzde sikkenin değerini gösteren birim işaretlerine yer verilmiştir (Karwiese, 1995, s. 36). Sikke birimleri, nummus değerini gösteren Yunan harfleriyle gösterilmeye başlanmıştır (Harl, 2002, s. 34). Bakır sikkelerde en büyük birim 40 nummia (1 follis) değerinde olmuş ve sikkenin arka yüzündeki büyük bir M harfi konulurak belirtilmiştir (Tekin, 1999, 28). Bu ana birimin alt birimlerini ise; K harfi ile değeri belirtilen 20 nummia (yarım follis), I harfi ile değeri belirtilen ve decanummium denen 10 nummia (çeyrek follis), Є harfi ile değeri ifade edilen pentanummium denen (çeyrek follisin yarısı değerinde = 5 nummia) birimler oluşturmaktadır (Goodacre, 1967, 13; Grierson 1982, 18; Sear, 2006, 13). Bu yeni sikkelerin arka yüzünde ortada büyük harfle belirtilen değer işaretinin altında basıldığı darphane ve şubesi de belirtilmeye başlanmıştır. I. Iustinianus’tan itibaren de sikkelerin arka yüzlerinde, basıldığı tarih ve A/N/N/O yıl lejandı da yer almaya başlamıştır (Goodacre, 1967, 12-16; Sear, 2006, 13; Demirel Gökalp 2009, 15; Ünal, 2012, 3). Hadrianoupolis Kilise C kazı çalışmalarında bulunan, Erken Bizans sikkelerinin en erkeni I. Iustinianus Dönemi’nde, MS 559-560 yıllarında Constantinopolis darphanesinde basılmıştır. Sikkenin ön yüzünde imparatorun büstü cepheden, tüy sorguçlu miğferli, zırhlı, sağ elinde haçlı globus, sol omzunda

444

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu süvari betimli kalkanla betimlenmiştir. Sikkenin arka yüzünde değer işaretinin yanı sıra, solda yukarıdan aşağıya A/N/N/O, sağında tarih işareti, altta officina harfi, kesimde ise darphane isminin kısaltması yer almaktadır (Kat. No. 3). Katalogdaki diğer 5 sikke Heraclius Dönemi’ne tarihlenmekte olup ön yüzlerine göre 2 farklı tipe ayırabiliriz (Heraclius sikke tipleri için bkz: Demirel Gökalp – Kılıç 2011, 253-254). İlk tipin ön yüzünde imparatorun tüy sorguçlu miğferli ve zırhlı büstü cepheden, sol elinin üzerinde atlı süvari betimi olan kalkan, sağ elinde haç tutarken betimlenmiştir (Kat. No. 4). İkinci tipin ön yüzü ise, iki imparator cepheden; Heraclius solda ayakta taçlı ve askeri elbiseli, uzun sakallı, sağ elinde uzun haç tutarken, Heraclius Constantine sağda daha kısa boylu, kısa sakallı, taçlı ve chlamys giyimli, elinde haçlı globusla betimlenmiştir (Kat. No. 5-8). Her iki tipin de arka yüzünde değer işaretinin yanı sıra, solda yukarıdan aşağıya A/N/N/O, sağında tarih işareti, altta officina harfi, kesimde ise darphane isminin kısaltması yer almaktadır. Sonuç Kilise C’nin mozaikleri, mimari kalıntıları ve seramik buluntularından yola çıkılarak MS 5. yüzyılda inşa edildiği düşünülmektedir (Çelikbaş ve Keleş, 2019, s. 15). Kilise C yapısından ele geçen arkeolojik veriler, yapının bir süre kullanımda kaldıktan sonra bölgede veya yakın coğrafya da meydana gelen bir deprem veya istila nedeniyle yapının büyük tahribat gördüğü ve daha sonrasında birtakım değişiklikler yapılarak yeniden inşa edildiği yönündedir. Kilise C yapısının kaplandığı alanın altında ise Roma Dönemi’nde muhtemelen MS 2. yüzyılda inşa edilmiş ve MS 4. yüzyılda tahrip olduğunu düşünülen yuvarlak planlı bir yapı kalıntısının üzerine inşa edildiği anlaşılmıştır. Kilisenin kuzeydoğusunda bulunan şarap işliğinin de kilisenin 2. inşa evresi sırasında oluşturulduğu ve MS 7. yüzyılda kilisenin işlevini yitirmesi sonucu bu şarap işliğinin bir imalathaneye dönüştürüldüğü düşünülmektedir. Ayrıca gerçekleştirilen kazı çalışmaları ve önceki yıllarda yapılan arkeo-jeoradar sonuçlarına bakılarak, kilisenin ikinci inşa evresinde kuzeyden daraltılarak kuzey beden duvarının daha güneyde yeniden inşa edildiği, buna karşın güneydeki ilk inşa evresine ait beden duvarın kullanılmaya devam edildiği sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma kapsamında değerlendirilen Geç Roma sikkelerinin 2’si kilisenin kuzey ve kuzeydoğu duvarlarına bitişik dikdörtgen planlı ilk inşa evresinde şarap işliği olduğu düşünülen mekân içerisinde 2. tabaka toprağının kaldırılması sırasında ele geçmiştir (Kat. No. 1-2). 1’i düşük kondüsyonlu Geç Roma sikkesi de yine aynı alanda 3. tabaka toprağı içerisinde bulunmuştur. Söz konusu 3 Geç Roma sikkesinin bulunduğu alan ve tabakaları göz önünde bulundurulduğunda, Kilise C’nin inşasından önce bu alanda bulunan Roma Dönemi yapısının son kullanım evresini temsil eden sikkeler olduğu söylenebilir. Bu düşüncemizi 2005-2008 yılları arasındaki Bizans yapılarında yoğunlaşan kazı çalışmalarındaki sikke buluntularının tamamının Bizans Dönemi’ne tarihleniyor olması da desteklemektedir (Laflı, Lightfoot, Ritter 2016, s. 187-206). Erken Bizans sikkelerinin buluntu yerlerine ve tabakalarına baktığımızda I. Iustinianus’a ait sikke kilisenin bema bölümünde 2. tabakada bulunmuştur. Heraclius Dönemi’ne tarihli ABU 136 kazı kodlu sikke Güney Nef 1. tabakada ele geçerken diğer 4 sikke de Naos’un doğusunda yapılan kazı çalışmaları sırasında 1. tabakada ele geçmiştir. Kilise C sikke buluntularının, Heraclius Dönemi’nde (MS 610-641) yoğunluk göstermesi yapının olasılıkla MS 7. yüzyıl içerisinde büyük bir tahribat geçirdiğine işaret

445

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu etmektedir. Arap akınlarının Paphlagonia’nın iç bölgelerindeki kentlerinde olduğu gibi güneybatısına kadar ulaşıp Hadrianoupolis kentini de etkilediği, özellikle de 641 yılında Euchatia’nın ve 654 yılında Ankyra’nın kuşatılıp alınmasında Arap akınlarından Hadrianoupolis’te etkilerinin görüldüğünü arkeolojik kazılardan elde edilen verilerden yola çıkarak ileri sürülmektedir (Cumalıoğlu, Kan Şahin, Patacı, 2014, s. 190). Her ne kadar sayısal olarak az gibi görünse de hem Kilise C sikke buluntularının büyük çoğunluğunun Heraclius Dönemi’ne tarihleniyor olması, hem de 2005-2008 Hadrianoupolis sikke buluntuları içerisinde de Heraclius Dönemi’nde görülen belirgin fazlalık Hadrianoupolis’in 641 ve 654 yıllarındaki Arap akınlarından etkilenmiş olduğuna dair görüşleri destekleyen numismatik verilerdir. Kilise C yapısının da bu tahribattan etkilendiğini söylememiz mümkün olmakla birlikte Kilise C’nin büyük bir bölümünün henüz ortaya çıkarılmamış olması ve sikke buluntularının kesin yorum yapmamızı engelleyecek kadar az sayıda olmasından; ilerleyen yıllardaki kazı çalışmaları söz konusu tahribatın boyutları ve tahribat sonucunda Kilise C’nin kullanım dışı kalıp kalmadığı konusunda daha net veriler sunacaktır. Katalog Katalogda aşağıdaki teknik ve bibliyografik kısaltmalar kullanılmıştır: AE : Bronz Ay. : Arka Yüz Gr. : Gram Kat. No. : Katalog Numarası K. Env. No. : Kazı Kod Numarası Ky. : Kalıp Yönü Mm. : Milimetre Öy. : Ön Yüz Ref. : Referans DOC : Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection LRBC : Late Roman Bronze Coinage RIC : Roman Imperial Coinage II. Constantius MS 337-361 (MS 324-337 arası Caesar) Cyzicus MS 332-335 ÖY: [FL] IVL CONSTANTIVS NO[B C] İmparatorun rozet diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. AY: GLORIA [EXERCITIVS] İki asker miğferli, karşılıklı ayaktalar. Bir ellerinde mızrak, diğerinde kalkan tutuyorlar. Aralarında iki standart duruyor. Kesimde: SMKA Ref: Cohen VII, 104, LRBC I, 1227, RIC VII, 99 (Cyzicus). 1. AE3, Follis, 17 mm., 1.00 gr, Ky. 6, K. Env. No. ADF-292-2019. II. Valentinianus MS 375-392

446

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

Constantinopolis MS 388-392 ÖY: [D N] VALENTINIANVS P F [AVC] İmparatorun inci diademli, giyimli ve zırhlı büstü, sağa. AY: [SALVS REI - PVBLICAE] Victoria, sola doğru ilerliyor, omuzunda tropaeum taşıyor ve esiri sürüklüyor. Sol boşlukta, Christogram. Kesimde: [C]ON Ref: Cohen VIII, 30; LRBC II, 2183; RIC IX, 86a (Constantinopolis). 2. AE4, Follis, 14 mm., 1.00 gr, Ky. 6, K. Env. No. ADF-293-2019. I. Iustinianus MS 527-565 Constantinopolis MS 559-560 ÖY: [DN IVS]TINI – ANVS PP AVC İmparatorun büstü cepheden, tüy sorguçlu miğferli, zırhlı, sağ elinde haçlı globus, sol omzunda süvari betimli kalkan ve sağ boşlukta haç. AY: Ortada M, üstte haç, altında B, solda ANNO, sağda XXXII, Kesimde: CON. Ref: DOC I, s. 94, no. 56a. 3. AE, Follis, 33,5 mm., 15.70 gr, Ky. 7, K. Env. No. ABV-186-2018. Flavius Heraclius MS 610-641 Cyzicus MS 614-615 ÖY: DN HERACLI – PERPBAVG İmparatorun tüy sorguçlu miğferli ve zırhlı büstü cepheden, sol elinin üzerinde atlı süvari betimi olan kalkan, sağ elinde haç tutmakta. AY: Ortada M, üstte haç, solda ANNO, sağda IIII, aşağıda officina harfi B, Kesimde: KYZ. Ref: DOC 2\1, s. 323, no. 170b. 4. AE, Follis, 33 mm., 11.60 gr, Ky. 12, K. Env. No. ABU 199-2018. Constantinopolis ÖY: Lejand yok. Heraclius solda ayakta taçlı ve askeri elbiseli, uzun sakallı, sağ elinde uzun haç tutuyor. Heraclius’un solunda Heraclius Constantine daha kısa boylu, ksa sakallı, taçlı ve chlamys giyimli, elinde haçlı globus tutuyor. Her iki imparatorda cepheden, aralarında üstte haç bulunmaktadır. AY: Ortada M, üstte haç, solda ANNO, sağda [ ], aşağıda officina harfi B, Kesimde: CON. Ref: DOC 2/1, s. 295, no. 105a.1. 5. AE, Follis, 27 mm., 7.90 gr, Ky. 6, K. Env. No. ABU 200-2018. ÖY: Lejand yok. Heraclius solda ayakta taçlı ve askeri elbiseli, uzun sakallı, sağ elinde uzun haç tutuyor. Heraclius’un solunda Heraclius Constantine daha kısa boylu, kısa sakallı, taçlı ve chlamys giyimli, elinde haçlı globus tutuyor. Her iki imparatorda cepheden, aralarında üstte haç bulunmaktadır. AY: Ortada M, üstte haç, solda ANNO, sağda [ ] X, aşağıda officina harfi Δ, Kesimde: CON.

447

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

Ref: DOC 2/1, s. 295, no. 105a.1. 6. AE, Follis, 26 mm., 5.70 gr, Ky. 6, K. Env. No. ABU 201-2018. ÖY: Lejand yok. Heraclius solda ayakta taçlı ve askeri elbiseli, uzun sakallı, sağ elinde uzun haç tutuyor. Heraclius’un solunda Heraclius Constantine daha kısa boylu, kısa sakallı, taçlı ve chlamys giyimli, elinde haçlı globus tutuyor. Her iki imparatorda cepheden, aralarında üstte haç bulunmaktadır. AY: Ortada M, üstte haç, solda [A]NNO, sağda [ ], aşağıda officina harfi A, Kesimde: CO[N]. Ref: DOC 2/1, s. 295, no. 105a.1. 7. AE, Follis, 26 mm., 5.60 gr, Ky. 6, K. Env. No. ABU 136-2018. Darphane Belirsiz ÖY: Lejand yok. Heraclius solda ayakta taçlı ve askeri elbiseli, uzun sakallı, sağ elinde uzun haç tutuyor. Heraclius’un solunda Heraclius Constantine daha kısa boylu, kısa sakallı, taçlı ve chlamys giyimli, elinde haçlı globus tutuyor. Her iki imparatorda cepheden, aralarında üstte haç bulunmaktadır. AY: Ortada K, üstte haç, solda [A]NN[O], sağda [ ], aşağıda officina harfi [ ], Kesimde: [ ]. 8. AE, Follis, 22 mm., 3.60 gr, Ky. 7, K. Env. No. ADF 331-2019. Kaynakça Bellinger, A. R. – Grierson, P. (1992), Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume I Anastasius I to Maurice 491–602 (2. Baskı), Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Bellinger, A. R. – Grierson, P. (1968), Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection Phocas to Theodosius III 602–717, Phocas and Heraclius, (602–641) Volume 2, Part 1 (İlk Baskı), Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Carson, R. A. G. - Hill P. V. ve Kent, J. P. C. (1965), Late Roman Bronze Coinage, London: Sanford J. Durst Numismatic Publications. Casey, J. (2010), A Catalogue of the Greek, Roman and Byzantine Coins in Sinop Museum () and Related Historical and Numismatic Studies, London: Royal Numismatic Society. Cohen, H. (1888), Description Historique Des Monnaies Frappées Sous L'Empire Romain Tome Septiéme, London. Cohen, H. (1892), Description Historique Des Monnaies Frappées Sous L'Empire Romain Tome Huitiéme, London. Cumalıoğlu, A., Kan Şahin, G. ve Patacı, S. (2014), Hadrianoupolis Çalışmalarının Paphlagonia Arkeolojisine Katkıları. B. Erciyas ve E. Sökmen (Editörler), Yerleşim Arkeolojisi Serisi 4, Arkeoloji’de Bölgesel Çalışmalar Sempozyum Bildirileri, : Ege Yayınları, s. 187-208. Çelikbaş, E. ve Keleş, V. (2019), “Hadrianoupolis 2017 Yılı Çalışmaları”, 40. KST, 2. Cilt, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 11-22. Çizmeli Öğün, Z. ve Özbil, C. (2012), “Çorum Müzesi Sikke Koleksiyonunda Bulunan Antik Sikkeler”, (Ed. Ö. İpek), 2. Çorum Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu, Çorum: T.C. Çorum Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, s. 155-170.

448

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

Dalaison, J. ve Delrieux, F. (2011), “Les monnaies trouvées à Pompeiopolis durant les campagnes de fouilles 2006–2009”. L. Summerer (Editörler), Pompeiopolis I Eine Zwischenbilanz nach fünf Kampagnen (2006–2010), Langeweißbach, s. 141–148. Demirel Gökalp, Z. (2009), Yalvaç Müzesi Bizans Sikkeleri, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Demirel Gökalp, Z. ve Kılıç, S. (2011), Heraclius’un Follisleri: Arkeoloji Müzesi Örnekleri. A. C. Erel, B. İşler, N. Peker ve G. Sağır (Editörler), Anadolu Kültürlerinde Süreklilik ve Değişim, Ankara, s. 251-264. Demirel Gökalp, Z. (2014), “Bilecik Müzesi’ndeki Bizans Bronz Sikkeleri”, TÜBA-KED, Vol. 12, Ankara, s. 11-28. Goodacre, H. G. (1967), A Handbook of the Coinage of the , London. Grierson, P. (1982), Byzantine Coins, London: University of California Press. Harl, K. W. (2002), Kazılarda Bulunan Sikkelerinin Tanımlanması İçin Rehber “Bizans” (MS 498-1282), (Çev: Burçak Delikan), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Ireland, S. – Ateşoğlu, S. (1996), “The Ancient Coins in Museum”, R. Ashton (Editör), Studies in Ancient Coinage from Turkey, Ankara: İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Yayınları, s. 132-137. Ireland, S. (2000), Greek, Roman and Byzantine Coins in the Museum at Amasya (Ancient Amaseia) Turkey, London: Royal Numismatic Society. Karwiese, S. (1995), Antik Numizmatiğe Giriş, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Keleş, V. – Çelikbaş, E. ve Yılmaz, A. (2014), “Paphlagonia Hadrianoupolis’i”, Anadolu’nun Zirvesinde Türk Arkeolojisinin 40. Yılı, H. Kasapoğlu, M. A. Yılmaz (Editörler), Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, s. 271-290. Keleş, V. - Klavuz, B. N. – Çelikbaş, E. ve Yılmaz, A. (2015), “Hadrianoupolis 2013 Yılı Çalışmaları”, 36. KST, 3. Cilt, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 661-670. Keleş, V. – Çelikbaş, E. ve Yılmaz, A. (2019), “Paphlagonia Hadrianoupolisi: Antik Çağ’da Bir Hac Merkezi”, T. Demir, M. Ekici, M. Ş. Dinç ve Ç. M. Tarhan (Editörler), Rıfat Ergeç Armağanı, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, s. 199-206. Kılıç, S. (2016), “Byzantine Anonymous Folles in the ”, Cedrus, IV, Antalya, s. 315-339. Laflı, E. ve Christof, E. (2012), Hadrianoupolis I: Inschriften aus Paphlagonia, Oxford: Archaeopress. Laflı, E. – Lightfoot, C. ve Ritter, M. (2016), “Byzantine coins from Hadrianoupolis in Paphlagonia”, Byzantine and Modern Greek Studies 40 (2), s. 187-206. Lenger, D. S. ve Atasoy, S. (2015), “Tios Kazılarında Bulunan Sikkeler / Coins From the Tios Excavations”. S. Atasoy ve Ş. Yıldırım (Editörler), Zonguldak’ta Bir Antik Kent: Tios, 2006-2012 Arkeolojik Çalışmaları ve Genel Değerlendirme, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, s. 381-416. Mattingly, H. ve Sydenham, E. A. (1966), The Roman Imperial Coinage, Vol VII. Constantine and Licinius, London. Mattingly, H. - Sutherland, C. H. V. ve Carson, R. A. G. (1951), The Roman Imperial Coinage. Vol. IX, Valentian I – Theodosius I, London. Patacı, S. - Öz, A. A. ve Laflı, E. (2012), Paphlagonia Hadrianoupolis’i Mozaik Buluntuları: Ön Değerlendirmeler, JMR 5, İstanbul, s. 163-172. Sear, D. R. (2006), Byzantine Coins and Their Values, London: Seaby. Tekin, O. (1994), Grek ve Roma Sikkeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Tekin, O. (1999), Bizans Sikkeleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

449

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

Ünal, C. (2012), Manisa Müzesi Bizans Sikkeleri, Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yayınları. Ünal, C. (2015), Bizans Sikkelerinde Kutsal Kişi Tasvirleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ünal, C. (2019), “Byzantine Coin Finds from the Komânâ Excavation: A Preliminary Study”. D. B. Erciyas ve M. A. Eser (Editörler), Komânâ Small Finds, İstanbul: Ege Yayınları, s. 231-251.

Resim 1: 2019 Yılı Kazı Çalışmaları Sonunda Kilise C Yapısı (Hadrianoupolis Kazı Arşivi)

1 2

3

4

450

Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu

5

6

7

8

451