Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu SİKKE BULUNTULARI IŞIĞINDA HADRİANOUPOLİS KİLİSE C YAPISI Kasım OYARÇİN Özet Paphlagonia Hadrianoupolis’i olarak adlandırılan antik kent günümüz Karabük ili, Eskipazar ilçesi sınırları içerisindedir. Çalışma konusunu oluşturan, Hadrianoupolis antik kentinin şu ana kadar tanımlanmış 3 kilisesinden biri olan Kilise C olarak adlandırılan yapıda ilk kazı çalışmaları 2007 yılında gerçekleştirilmiştir. Başlangıçta yapının sadece apsis kısmı ortaya çıkarılmış, işlevinin kesin olarak belirlenememesi nedeniyle de “Apsisli Yapı” olarak adlandırılmıştır. 2017 ve 2018 yıllarında, yapının doğu ve kuzeydoğu yönlerinde kazı çalışması yapılmış ve yapının Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen bir kilise olduğu anlaşılmıştır. Kilise C’deki kazı çalışmaları sonucunda elde edilen kalıntılar ve buluntulardan yola çıkılarak kilisenin ilk olarak MS 5.-6. yüzyıllar arasında inşa edildiği düşünülmektedir. Arkeolojik verilerden yola çıkılarak bölgede veya yakın coğrafya da meydana gelen bir deprem veya istila nedeniyle yapının büyük tahribat gördüğü ve yeniden inşa edildiğine dair arkeolojik verilere de ulaşılmıştır. Bu arkeolojik verilerden önemli bir grubu da kazı çalışmaları sırasında ele geçen sikkeler oluşturmaktadır. En erkeni II. Constantius Dönemi’ne (MS 332-335) tarihlenen sikke buluntularının, Heraclius Dönemi’nde (MS 610-641) yoğunluk göstermesi yapının olasılıkla MS 7. yüzyılın ilk yarısının sonlarında büyük bir tahribat geçirdiğini düşündürmektedir. Çalışma kapsamında Hadrianoupolis Kilise C yapısı sikke buluntuları hakkında bilgi verilerek yapının tahribat evreleri hakkında diğer arkeolojik kalıntı ve buluntulardan da yararlanarak yeni öneri ve görüşler ortaya konacaktır. Anahtar Kelimeler: Paphlagonia, Hadrianoupolis, Erken Bizans, Kilise, Sikke. The Structure of Hadrianoupolis Church C in the Light of Coin Finds Abstract The ancient city called Paphlagonia Hadrianoupolis is located within the borders of Eskipazar district of present-day Karabük province. The first excavations were carried out in 2007 in the structure called Church C, which is one of the 3 churches of Hadrianoupolis, which is the subject of the study. Initially, only the apsis part of the structure was exposed, and it was called Yapı Structure with Apsis nedeniyle because of its inability to determine its function. In 2017 and 2018, the east and northeast sides of the building were excavated and it was discovered that the building was dated to the Early Byzantine Period. Based on the remains and finds obtained as a result of the excavations in Church C, the church was originally built in the 5th-6th centuries AD. thought to have been built between the centuries. Based on archaeological data, archaeological data suggesting that the building was damaged and rebuilt due to an earthquake or invasion in the region or nearby geography has been obtained. An important group of these archaeological data is the coins recovered during the excavations. The earliest coin finds dating to the earliest Constantius II Period (332-335 AD) during the Heraclius Period (610-641 AD) suggest that the building probably suffered a major destruction at the end of the first hâlf of the 7th century AD. Within the scope of the study, information on the coins finds of the Church C structure of Hadrianoupolis will be presented and new suggestions and opinions will be put forward by making use of other archaeological remains and finds about the destruction phases of the structure. Keywords: Paphlagonia, Hadrianoupolis, Early Byzantine, Church, Coin. Giriş Paphlagonia Hadrianoupolis’inde günümüze kadar yapılan arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda 3 kilise tespit edilmiştir. Kilise A ve B yapıları zemin mozaiklerinden yola çıkılarak MS 6. yüzyılın ilk yarısına Dr. Öğr. Üyesi Kasım OYARÇİN, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Samsun/Türkiye. ([email protected]). 442 Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu tarihlendirilmektedir (Patacı, Öz ve Laflı, 2012, s. 163-172). Çalışma konumuzu oluşturan Kilise C olarak adlandırılan yapıda ilk kazı çalışmaları 2007 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu ilk yıl çalışmaları sonucunda yapının sadece apsis kısmı ortaya çıkarıldığı için “Apsisli Yapı” olarak adlandırılmıştır (Laflı ve Christof, 2012, s. 31; Keleş, Çelikbaş ve Yılmaz, 2014, s. 276). 2013 yılında Apsisli yapının işlevini tespit etmek amacıyla arkeojeoradar yapılmış ve yapının bazilikal planlı bir Erken Bizans kilisesi olduğu tespit edilmiştir (Keleş vd., 2015, s. 662; Keleş, Çelikbaş ve Yılmaz, 2019, s. 201). 2017 yılı kazı çalışmalarında ise elde edilen arkeojadar verilerinden yola çıkılarak arkeolojik kazı çalışmalarına yeniden başlanmıştır (Çelikbaş ve Keleş, 2019, s. 13-15). 2018 ve 2019 kazı sezonlarında da Kilise C’de kazı çalışmalarına devam edilmiştir (Resim 1). 2017 yılı kazı çalışmaları sırasında sikke buluntusu ele geçmezken, 2018 yılı çalışmalarında 5 Erken Bizans Sikkesi, 2019 yılı çalışmalarında ise, 3 Geç Roma ve 1 Erken Bizans sikkesi bulunmuştur. 2019 yılında bulunan Geç Roma sikkelerinden 1’i okunamayacak kadar düşük kondüsyonlu ve korozyonlu olması nedeniyle kataloğa alınmamıştır. Çalışma kapsamında değerlendirilen 8 sikkenin imparatorlara göre dağılımına baktığımızda; II. Constantius (MS 337-361), II. Valentinianus (MS 375-392) ve I. Iustinianus’un 1’er sikkesi bulunurken, Heraclius Dönemi’ne (MS 610-641) tarihlenen 5 sikke ele geçmiştir. Sikkelerin darphanelerine göre dağılımına baktığımızda ise, 5 sikke Constantinopolis, 2 sikke Cyzicus darplı olup 1 sikkenin darphanesi okunamamaktadır. Sikkelerin birimlere göre dağılımına baktığımızda; 2 Geç Roma sikkesi follis birimindedir. Erken Bizans sikkelerin 5’i 1 follis (40 nummia), 1’i de yarım follis (20 nummia) değerindedir. Hadrianoupolis 2005-2008 yılı kazı çalışmaları sırasında 21 Bizans sikkesi bulunmuştur. Sikkelerin 1’i gümüş, 20’si bronz olup sikkeler I. Iustinus (MS 518-527) ile IV. Romanos Dönemi (MS 1068-1071) arasına tarihlenmektedir. Sikkelerin imparatorlara göre dağılımına baktığımızda I. Iustinus (MS 518-527) 1, I. Iustinianus (527-565) 2, Heraclius (610-641) 7, II. Constans (641-668) 1, IV. Constantinus (668-685) 1, II. Iustinianus (685-695) 1, III. Leo (717-741) 1, Anonim Follis (1030-1042) 3, X. Constantinus ve Eudocia (1059-1067) 1, IV. Romanos (1068-1071) 1 ve 2 sikke de tanımlanamamıştır (Laflı, Lightfoot, Ritter 2016, s. 187-206). Hadrianoupolis Kilise C buluntularıyla, 2005-2008 yılları arasındaki kazı çalışmalarında bulunan sikke buluntularını karşılaştırdığımızda dikkati çeken ilk konu Heraclius Dönemi (MS 610-641) sikkelerinde görülen yoğunluktur. Bir diğer konu da, 2005-2008 yılları arasındaki sikke buluntularının tamamı Bizans Dönemi’ne tarihlenirken, Kilise C sikke buluntuları içerisinde 3 Geç Roma sikkesi bulunmaktadır. Kilise C’de ele geçirilen sikkeler Geç Roma ve Erken Bizans Dönemleri arasına tarihlenirken, 2005-2008 yılları arasındaki sikke buluntularının ise geniş bir tarih aralığını temsil edecek şekilde Erken ve Orta Bizans’ın sonlarına kadar giden sikke örneklerini içerdiğini görmekteyiz. 2005-2008 yılında Hadrianoupolis kazılarında bulunan sikkelerin darphanelerine baktığımızda okunabilen örneklerin tamamının Constantinopolis’e ait olduğunu görmekteyiz. Kilise C’de bulunan sikkelerin darphanesi okunabilen örneklerin 1’i dışında tamamının da Constantanopolis darplı olması, Hadrianoupolis’te sirkülasyonda olan sikkelerin büyük bir bölümünün Constantinopolis darphanesinden karşılandığını da işaret etmektedir. 443 Uluslararası Geçmişten Günümüze Karabük ve Çevresinde Dini, İlmi ve Kültürel Hayat Sempozyumu Hadrianoupolis territoryumundaki kentlerdeki kazı çalışmalarının sınırlı sayıda olmasıyla aynı doğrultuda, kazı buluntusu olan yayımlanmış sikkeler de oldukça azdır. Yayımlanmış müze kataloglarının ise her ne kadar büyük çoğunluğunun çevre kentlerden gelmiş olma ihtimali yüksek olsa da, Kilise C buluntularına oranla çok sayıda sikke örneklerini içeriyor olması sağlıklı bir karşılaştırma yapmamızı engellemektedir (Casey, 2010, s. 81-90; Çizmeli Öğün ve Özbil, 2012, s. 155-170; Demirel Gökalp, 2014, s. 11-28; Ireland ve Ateşoğlu, 1996, s. 132-137; Ireland, 2000, s. 101-118; Kılıç, 2016, s. 315-339). Bununla birlikte Hadrianoupolis sikkelerinde görülen Heraclius Dönemi sikkelerinin yoğunluğunu Pompeiopolis (Dalaison ve Delrieux, 2011, s. 141-148), Tios (Lenger ve Atasoy, 2015, s. 381-416) ve Komânâ (Ünal, 2019, s. 231-251) kentleri sikke buluntuları içerisinde görememekteyiz. Hadrianoupolis Kilise C kazılarında ele geçen sikkeleri ikonografik olarak değerlendirdiğimizde, en erken tarihli sikke II. Constantius Dönemi’ne tarihlenmekte olup Cyzicus darphanesinde MS 332-335 yılları arasında basılmıştır. Sikkenin ön yüzünde imparatorun sağa dönük rozet diademli, giyimli ve zırhlı büstü, arka yüzünde iki asker miğferli, karşılıklı ayakta, bir ellerinde mızrak, diğerinde kalkan tutarken, aralarında iki standart ile betimlenmiştir (Kat. No. 1). Katalogda yer alan ikinci Geç Roma sikkesi II. Valentinianus Dönemi’ne ait olup MS 388-392 tarihleri arasında Constantinopolis darphanesinde basılmıştır. Sikkenin ön yüzünde imparatorun sağa dönük, giyimli ve zırhlı büstü, arka yüzünde; Victoria, sola doğru esiri sürükler vaziyette omuzunda tropaeum taşırken betimlenmiştir (Kat. No. 2). Katalogda yer alan diğer sikkeler Anastasius’un MS 498 yılında yaptığı sikke reformu sonrasında darp edildikleri için Erken Bizans sikkeleri başlığı altında