Człowiek i Natura 2000 2000Dębowa Kłoda Urząd Gminy Dębowa Kłoda 21-211 Dębowa Kłoda, Dębowa Kłoda 116A tel.: 083 355 70 08, fax: 083 355 70 44 e-mail: [email protected] www.debowa-kloda.bip..pl

alowniczy krajobraz, czyste powietrze, i Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego królują kwie- bogactwo przyrody świata roślin i zwie- ciste łąki, lasy z obfitością owoców runa, urokliwe rząt to walory Dębowej Kłody. W gminie jeziora i śródleśne stawy. Całości obrazu dopełnia- M położnej na styku Równiny Parczewskiej ją zabytkowe świątynie i kaplice przydrożne.

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko. 2000 1 2 3

mina Dębowa Kłoda jest częścią powiatu Podczas I wojny światowej, przez tutejsze ziemie parczewskiego, a ten z kolei wchodzi w skład prowadziła linia frontu, a po wyparciu wojsk rosyj- województwa lubelskiego. Obszar gminy to skich, od 1915 do 1918 r. obszar dzisiejszej gminy G ponad 188 km2 zamieszkanych przez około znalazł się pod okupacją niemiecką. Po wyzwole- 4300 osób. Daje to zagęszczenie zaledwie 22 osób niu zachowano podział terytorialny gmin, a spis przypadających średnio na km2 co doskonale poka- powszechny z 1921 r. wykazał, że w obie gminy zuje, że osoby spragnione spokoju i pełnego, niczym zamieszkiwało prawie 7 tysięcy osób. Pod względem niezmąconego kontaktu z naturą znajdą tu dosko- narodowościowym w Krzywowierzbie mniej więcej nałe miejsce na wypoczynek. W skład gminy, oprócz po połowie zamieszkiwali obywatele narodowości jej siedziby – Dębowej Kłody, wchodzą następujące polskiej i rusińskiej oraz grupa 134 Żydów. Z kolei sołectwa: Bednarzówka, Białka, Chmielów, Dębowa w Dębowej Kłodzie przytłaczającą większość sta- Kłoda, Hanów, , Korona, Krzywowierzba- nowili Polacy (3381 osób), a ponadto mieszkało tu Kolonia, , Lubiczyn, , Marianówka, 110 Rusinów, 7 Żydów i 3 Rosjan. W Krzywowierzbie , , , Stępków, , dominowali mieszkańcy wyznania prawosławnego, , Zadębie, Żmiarki. a w Dębowej Kłodzie zdecydowanie więcej zamiesz- Osadnictwo na tych terenach rozpoczęło się stosun- kiwało katolików. kowo późno, gdyż dopiero w XV w. Najwcześniejszy zapis o miejscowości tworzącej gminę dotyczy Stęp- kowa i pochodzi z 1432 r. Podobnie ma się sytuacja z drugą wioską – Plebańską Wolą. Akcja osiedleńcza nabrała tempa w kolejnym stuleciu i wówczas to powstała większość istniejących do dziś wsi. Trzeba wspomnieć, że obszar gminy był wówczas przedzie- lony rzeką Piwonią na część należącą do Królestwa Polskiego i obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego, w którego skład wchodziły Lubiczyn i Kodeniec. Na przestrzeni wieków zmieniały się podziały administracyjne i państwowe tych ziem. Aż w końcu w 1809 r., w efekcie wojen napoleońskich, przyłączo- no obszar dzisiejszej gminy do Księstwa Polskiego, a po 5 latach było to już Królestwo Polskie. W tam- tych latach tereny obecnej gminy było bardzo słabo zaludnione, a przeważała tu ludność wyznania grekokatolickiego. Podczas powstania styczniowego w 1863 r. dochodziło tu do potyczek z żołnierzami 4 rosyjskimi, a okoliczne lasy dawały schronienie wal- czącym powstańcom. W następnym roku ukaz carski 5 podzielił i uwłaszczył grunta dworskie pomiędzy uprawiających je chłopów, ale cześć szlachty zacho- wała swoje folwarki. W tym też okresie powołano do życia samorządowe gminy wiejskie. Z terenu obecnej gminy, dwóm wioskom nadano właśnie ten status: Dębowej Kłodzie właśnie i Krzywowierzbie.

1. Białka – sosnowy las na brzegu Jeziora Bialskiego 2. Białka – okno starego domostwa 3. Lasy Parczewskie – pomnik partyzantów walczących w tutejszych lasach 4. Lasy Parczewskie – odbudowana ziemianka partyzancka 5. Białka – stare drewniane stodoły

Na stronie 2 Kodeniec – uprawy rzepaka Lasy Parczewskie – rzeka leśna 2000 Miejscowości w gminie

oczątki wsi sięgają 1530 r., kiedy to król Zyg- munt I wydał zgodę na lokalizację wsi w lesie nad rzeką Piwonią. Wieś rozwijała się i 35 lat P później zamieszkiwało tu 5 kmieci, zagrod- nik i karczmarz. Działał także młyn wodny. W XVII w. powstał we wsi folwark dworski, a były to czasy nasilenia pracy pańszczyźnianej chłopów. Następne dziesięciolecia, przebiegające głównie pod znakiem zniszczeń wojennych, spowodowały wyludnienie wsi i w najtragiczniejszym okresie zamieszkiwał tu jeden chłop. Chude lata trwały aż do końca XVIII w., kiedy to liczba ludności zaczęła powoli wzrastać. Spis z 1921 r. wykazał już 25 domów mieszkalnych i 134 mieszkańców. We wsi stoi kapliczka przydrożna z XIX w.

Bednarzówka – przydrożna kapliczka z XIX w. Bednarzówka

1 2 3

odobnie jak Bednarzówka, wieś powstała z nadania królewskiego – Zygmunta I w 1530 r. Nazwa miejscowości wzięła się od Jez. Białe P nad którym powstała. W 1565 r. mieszkało tu 22 kmieci i karczmarz. Otoczona puszczą wioska nie zdołała uchronić się przed upadkiem w czasach wojennej zawieruchy. W 1718 r. donoszono, że wio- ska jest już niemal całkowicie opuszczona. Dopiero 4 5 czasy pokoju wzmocniły jej pozycję, do czego przy- Białka czyniło się uwłaszczenie chłopów w drugiej połowie XIX w. W 1880 r. wioskę zamieszkiwało już prawie Pomiędzy Białką a Uhninem, po lewej stronie drogi, 300 osób. trafimy na kompleks śródleśnych stawów hodow- Cenny zabytkiem architektury jest drewniany lanych. Można tu zaobserwować wiele gatunków kościół, dawna cerkiew unicka, z 1760 r. fundacji Po- ptaków np.: tokujące gągoły, polującego bielika, tockich. Została przeniesiona z Horodyszcza. Warto czatującego na drobne ryby zimorodka, a z ssaków również odwiedzić kopiec wzniesiony w miejscu chociażby przechodzącego przez drogę potężnego śmierci 96 mieszkańców wsi w 1942 r. łosia. Na terenie wioski leży dobrze przygotowane do rekreacji Jezioro Bialskie o powierzchni prawie 32 ha i maksymalnej głębokości 18 m. Na jego brzegu, 1. Białka – wędkowanie na Jeziorze Bialskim w przyjaznym cieniu sosnowego lasu, stoją domki 2. Białka – kościół katolicki, a zarazem dawna cerkiew letniskowe, ośrodki wypoczynkowe, a także pola z 1760 r. namiotowe i kempingowe. Na północ od Jeziora 3. Białka – kopiec wzniesionu ku pamięci leży duży, malowniczy Staw Wyklik, którego wody ofiar hitleryzmu i szuwary pełne są wodnego ptactwa. To doskonałe 4. Białka – stara zabudowa wsi miejsce na poranne i wieczorne spacery. 5. Białka – stara zabudowa wsi 2000 1 2 3

ierwsza informacja o wiosce pochodzi Od roku 1867 została przypisana do obecnej gminy, z 1518 r. Była to miejscowość przygraniczna, a w 1880 r. naliczono tu 32 domy i ponad 220 miesz- sąsiadującą bezpośrednio z Wielkim Księ- kańców. P stwem Litewskim. Na przełomie XV i XVI w. Będąc w Chmielowie warto zwrócić uwagę na wieś została nadana nieznanemu już dziś rycerzowi przydrożną, kamienną figurę św. Jana Nepomucena w uznaniu wielkich zasług dla króla. Dziedzicami z 1770 r. Święty stoi na murowanym, czworobocz- Chmielowa była uboga szlachta, która nie miała nym, dwukondygnacyjnym cokole. W wiosce trafimy do dyspozycji chłopstwa i sama uprawiała ziemię, również na zabytkowe, drewniane domy, a także a nazwisko przejęła od nazwy wsi – Chmielowski. pomnik Sybiraków. Z biegiem lat byt właścicieli nie poprawiał się, to też w pierwszej połowie XVII w. wieś została sprzeda- na dziedzicowi z nieodległego dobra Opole. Przez 1. Chmielów – drewniana zabudowa wsi następne dziesięciolecia wieś rozwijała się, prze- 2. Chmielów – pomnik Sybiraków Chmielów chodząc do kolejnych spadkobierców i właścicieli. 3. Chmielów – zabytkowa figura św. Nepomucena z 1770 r.

nana jest data powstania obecnej siedziby gminy – 16 X 1530 r. Wówczas to król Zygmunt I Stary obdarzył Macieja Grocholę przywile- Z jem założenia kilku wsi – w tym Wargoschow (pierwsza nazwa Dębowej Kłody). Jako że proces ten odbywał się na prawie niemieckim, to wioska miała od razu swego wójta i samorząd. A 35 lat później przyjęła się obecna nazwa wsi. W tamtym czasie kupcy przejeżdżający przez tą bagnistą okolicę musieli przejeżdżać przez wieś i uiszczać za każ- dym razem specjalną opłatę - tzw. mostowe. W tym okresie zamieszkiwało tu 35 rodzin kmiecich. Z po- czątkiem XVII w. Dębowa Kłoda wraz z okolicznymi wioskami, na skutek krzywdzących działań starosty parczewskiego, składała na niego skargi do sądu królewskiego. Ten jednak nieszczególnie tym się przejmował, a kolejni dzierżawcy wsi także słynęli z ucisku chłopów. Jakby tego było mało, w połowie XVII w. w okolicy stacjonowały wojska królewskie

Dębowa Kłoda tłumiące bunt kozacki na Ukrainie. Utrzymanie wielotysięcznej armii i przemarsze wojsk wyniszczy- Dębowa Kłoda – kościół parafialny ły tutejsze wioski, a miejscowi włodarze wciąż tylko podnosili obciążenia dla chłopstwa. To też wieś wyludniała się, a kolejne konflikty zbrojne rujnowały kała się z bagnistym terenem i marną jakością dróg. osady. W 1676 r. doliczono się tu zaledwie 47 miesz- Równocześnie powstawały: spółdzielnia mleczarska, kańców. W XVIII w. bieda dalej się pogłębiała, a ucisk szkoły podstawowe, straże pożarne, kółko rolnicze, ze strony starostwa wzrastał mimo korzystnych koła młodzieży wiejskiej i oddział Strzelca. Dębowa dla wsi wyroków i królewskich nakazów. W 1815 Kłoda rozwijała się gospodarczo i funkcjonowały tu: roku Dębowa Kłoda otrzymała status wsi rządowej zakład wyrobu kaszy i zakład wyrobów betonowych. Królestwa Polskiego i jej los uległ poprawie. Następ- Działało kilku kowali, krawiec oraz parę sklepów nie przejściowo trafiła ona w ręce Kruzensternów, spożywczych. W okolicy pracowały również wia- a w 1867 r. stała się samorządową gminą, którą traki. W 1931 r. w gminie podzielonej na 10 sołectw zamieszkiwały 533 osoby. Spis wykonany po I wojnie mieszkało 3659 osób. światowej wykazał, że liczba mieszkańców spadła Ciekawą architekturą w Dębowej Kłodzie wyróżnia o połowę. W okresie międzywojennym gmina bory- się nowy kościół. 2000 przeciwieństwie do poprzedniczek to bardzo młoda wioska powstała na prze- łomie XIX i XX w. A pierwsze pisane słowo W pochodzi dopiero z 1921 r. Hanów zrodził się na części wsi Nietiachy.Spis z 1921 r. wykazał już 25 domów mieszkalnych i 134 mieszkańców. We wsi stoi kapliczka przydrożna z XIX w. Hanów

1 2

3 4

orzenie wsi prowadzą do Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie powstała, a w 1566 r. poja- wiła się po raz pierwszy w tamtejszych kro- K nikach. Była to własność królewska, a działa tu karczma i dwa młyny. Obok Kodeńca pojawiły się jeszcze dwie wioski: Paszki i Karpacze, ale z czasem zanikły. Niewiele wiadomo o dalszych losach wsi, gdyż nie dotrwały do naszych czasów dokumenty z XVII i XVIII w. Wiemy, że w 1795 r. ziemie te stały się własnością rządu Austrii, a w 1815 r. należały już do Królestwa Polskiego. W tym czasie była to

Kodeniec jedna z większych miejscowości w okolicy licząca już prawie 600 mieszkańców. W czasach powstania styczniowego ludność brała w nim czynny udział. W drugiej połowie XIX w. carat aktywnie zabiegał tu o przyłączenie unitów do prawosławia, często przy pomocy wojska. Wielu unitów trafiło wtedy na ze- 5 słanie do Rosji. Po I wojnie światowej naliczono tu, podobną jak 100 lat temu ilość mieszkańców – około 600. Spośród nich 433 były wyznania prawosławne- W sąsiedztwie, po drugiej stronie drogi, stoi drew- go, 105 mojżeszowego, a tylko 59 katolickiego. Przed niana dzwonnica - zapewne rówieśniczka cerkwi. II wojną światową Kodeniec był znaczącym lokalnie Ma konstrukcję zrębowo-słupową, czworoboczną, centrum handlu i usług. Funkcjonowały tu dwie a jej namiotowy dach zwieńczony jest ośmioboczną olejarnie, kaszarnie, kowal, stolarz, cieśla i szewc. banią. Cennym zabytkiem jest obecna katolicka świątynia, a dawna cerkiew, z 1791 r. o drewnianej, zrębowej konstrukcji. Wybudowana na planie prostokąta, jest 1. Kodeniec – nowa cerkiew dwudzielna, trójnawowa z dwuwieżową fasadą. 2. Kodeniec – leśny-polny krajobraz okolic wsi Wewnątrz znajduje się polichromia na sklepieniu 3. Kodeniec – zabytkowa dzwonnica przy dawnej cerkwi klasycystycznym, a ołtarz ma późnobarokowy cha- z 1791 r. rakter. Całość ozdobiona jest rzeźbami z XVIII i XIX w. 4. Kodeniec – kościół katolicki, a dawniej cerkiew z 1791 r. Znajdują się tu również drewniane, klasycystyczne 5. Kodeniec – uprawy rzepaku z lęgowymi błotniakami lichtarze z XVIII i XIX w. łakowymi 2000 ioska powstała na gruncie Chmielowa. Wg spisu ludności z końca XVIII w. istnia- ły tu już dwie miejscowości Chmielów. W Zapewne ta mniejsza przeistoczyła się w obecną Koronę, a nazwa ta na dobre przyjęła się dopiero po II wojnie światowej. Spis powszech- ny z 1921 r. wykazał 120 mieszkańców. W wyniku zawiłych losów Korony wioska ta jest bardzo młoda biorąc pod uwagę jej nazwę, a przecież pierwsi osad- nicy pojawili się tu już 500 lat temu. Korona

olwark Krzywowierzba był wspomniany w 1921 r., lecz dokument z 1929 r. już go nie wykazuje. Prawdopodobnie wieś powstała F po rozparcelowaniu tego majątku krótko przed wybuchem II wojny światowej. 1 Krzywowierzba Kolonia

2

a gruntach obecnej wsi osadnicy pojawili się dopiero w XIX w. W spisie powszechnym z 1921 r. wykazano tu 212 mieszkańców N w 36 domach. Mieszkali tu tylko Polacy wyznania katolickiego. Leitnie

1. Korona – stary dom 2. Krzywowierzba Kolonia – Kanał Wieprz-Krzna 3. Dębowa Kłoda – pola uprawne 3 2000 ierwszym właścicielem wioski był król i w je- go imieniu władali nią starostowie. Od 1510 r., kiedy to władca nadał te ziemie prywatnej P osobie, wioska przechodziła przez wielu właścicieli. Wreszcie w 1528 r. nabył je dworzanin królewski Kopeć Sidor Wasilewicz, który był także właścicielem dobra Opole. Ród Kopciów zarządzał tymi ziemiami przez 250 lat, aż kupił je strażnik wiel- ki koronny Sierakowski w drugiej połowie XVIII w. Z początkiem następnego wieku wioska rozwijała się i liczyła już prawie dwie setki mieszkańców zamieszkałych w 40 domach. Na przełomie wieków Lubiczyn chłopi zostali uwłaszczeni, a folwark Lubiczyn po- dzielono na kilka części, a później rozparcelowano. W spisie powszechnym po I wojnie światowej nali- czono tu 281 mieszkańców wśród których przeważa- li zdecydowanie wyznawcy prawosławia. W Lubiczynie stoi drewniana kapliczka pochodząca najprawdopodobniej z pierwszej połowy XIX w. Obiekt ten ma konstrukcję słupowo-ramową, osza- lowaną. Wewnątrz zobaczyć można obraz wotywny Matki Boskiej Poczajowskiej z przełomu dwóch wieków: XVIII i XIX. Stoi też tam rzeźba barokowo- klasycystyczna św. Jana Nepomucena. 1

ioska ta zaznaczona jest już na mapach W wiosce znajduje się zabytkowy zespół zabudo- pochodzących z XVIII w. Powstała najpraw- wań carskiego nadleśnictwa powstały w połowie dopodobniej jako kolonia robotników XIX w. Zobaczymy tu imponujący, drewniany dwór W leśnych pracujących w królewskich lasach, dużą stajnię i inne budynki. Obecnie funkcjonuje tu a z czasem przeobraziła się w ośrodek zarządzania gospodarstwo agroturystyczne ze stajnią. leśnymi dobrami rządowymi. Podczas spisu z 1827 r. w osadzie naliczono 11 domów zamieszkałych przez 91 osób. Tutejsza ludność zajmowała się produkcją smoły, dziegciu, a także terpentyny. Po I wojnie światowej liczba domów potroiła się, a liczba miesz- 1. Lubiczyn – zabytkowa kapliczka z połowy XIX w. kańców sięgnęła 218. Byli to głównie katolicy i kilku 2. Żydów. Makoszka – stadnina koni w zabytkowych zabudowaniach byłego carskiego nadleśnictwa Makoszka

2 2000 łoda osada powstała na początku ubiegłe- go wieku na gruntach byłego folwarku. W 1921 r. mieszkało tu ponad 70 osób M w 10 domach. Marianówka

1

ależąca do królewskich dóbr wioska po raz pierwszy pojawia się w dokumencie z 1661 r. Ludność wsi przechodziła spore zmiany N na skutek konfliktów zbrojnych i wahała się od 20 do zaledwie 8 rodzin chłopskich w 1718 r. W pierwszej połowie XIX w. dobra te przejął od rządu austriackiego rząd Królestwa Polskiego, a następnie wioska została sprzedana Bentkowskim – dziedzi- com z Lubiczyna. W 1864 r. uwłaszczono chłopów i powstały tu wówczas 4 gospodarstwa, które sąsiadowały z zachowanym jeszcze na pewien czas

Nietiahy folwarkiem szlacheckim. W 1921 r. odnotowano tu 20 domostw zamieszkanych przez 116 osób.

1. Nietiachy – rzeka Piwonia z obficie zarośniętym brzegiem 2. Nietiachy – rzeka Piwonia ze ściętym przez bobry drzewem 2

3

ioska zaznaczona jest już na mapie z 1839 r. Końcem tego wieku zamieszkiwało ją 380 osób w 60 domach. Po I wojnie świato- W wej liczba ludności nieco spadła, a grubo ponad połowę stanowili prawosławni. Poza wioską, wśród pól i łąk, wytrwały poszukiwacz odnajdzie pomnik Powstańców Styczniowych.

3. Pachole – zarośnięte stawy Pachole 4. Pachole – przydrożny krzyż 4 2000 1

owstanie wioski wiąże się z faktem nadania Ostrowa, fragmentu suchej ziemi w bagien- nym lesie, plebanowi parczewskiemu. Nada- P jącym był król Władysław Jagiełło, a działo się to w 1501 r. Obecna nazwa wioski pojawiła się w późniejszym czasie. Tragicznym okresem był czas wojen XVII w. kiedy to poszczególne, stacjonujące w pobliżu wojska bezlitośnie łupiły tutejszych chło- pów. Z kolei pod koniec XVIII w. pleban radykalnie zwiększył wymiar pańszczyzny i danin od chłop- stwa, co stało się przyczyną wieloletnich konfliktów i sporów sądowych. W 1864 r. na podstawie carskie- go ukazu wieś uwłaszczono. Pod koniec XIX w. funk- cjonował w sąsiedztwie folwark Borki, a wieś liczyła prawie 400 mieszkańców w 54 domach. W 1921 r. proporcje nieco się odmieniły, i samych domów na- 2 liczono 61, ale mieszkańców już mniej – 336. Byli to sami katolicy. W wiosce warto odwiedzić kaplicę i pomnik ofiar pacyfikacji z 1944 r. Plebania Wola

ierwsza informacja o wiosce zawarta jest w dokumencie z 1432 r. Jej właścicielem był Abraham ze Stępkowa, a ten miejscowy ród P szlachty zagrodowej z upływem lat zaczął pisać się Stępkowskimi. W XVII w. wieś była nadal w rękach Stępkowskich, a dobra te zostały złupione przez żołnierzy w czasie wojny polsko-szwedzkiej. W XVIII w. wieś przeszła w ręce rodziny Gołembiew- skich. W 1827 r. były tu 44 domy, a w nich łącznie 215 mieszkańców. Z upływem dziesięcioleci folwark podzielono, a na przełomie XIX i XX w. rozparcelo- wano. W latach międzywojennych działało tu trzech Stępków kowali, dwie mleczarnie i wiatrak, a wioskę zamiesz- kiwało już prawie 450 osób. W wiosce odnajdziemy drewnianą kapliczkę przy- drożną.

1. Plebania Wola – pomnik ofiar faszyzmu 2. Plebania Wola – przydrożny krzyż w polu 3. Stępków – przydrożna kapliczka 3 200010 1 2

ioska założona w 1530 r. jako królewska 3 osada powiatu parczewskiego. Działały tu dwie karczmy, a wieś zamieszkiwało już W 38 rodzin kmiecych i 4 zagrodników. Na- zwa wsi miała różne brzmienie, aż w 1626 r. przyjęła się ta współczesna. Mieszkańcy wsi często skarżyli się do sądów na wyzysk ze strony starostów i dzier-

Uhnin żawców. Po okresie wojen, z początkiem XVIII w. Uhnin zamieszkiwało już tylko 7 rodzin chłopskich, a wieś odrodziła się w drugiej połowie tamtego wieku. W 1837 r. wioska i okoliczne dobra nadane zostały generałowi Kruzensternowi. Końcem XIX w. wieś jest już częścią gminy Dębowa Kłoda i działa tu folwark. W czasie między dwiema wojnami świato- wymi Uhnin zamieszkiwało około 500 osób. Działały tu dwa młyny, olejarnia, wiatrak i sklep, a dawny majątek stał się własnością rządową. Po II wojnie światowej stworzono na jego bazie PGR. W centralnym punkcie wioski stoi pomnik żołnierzy 1. Uhnin – pomnik żołnierzy „Wolność i Niezawisłość” Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, a przed nim 2. Uhnin – kwieciste łąki stary, drewniany krzyż. 3. Uhnin – stara zabudowa 4. Uhnin – Staw Rumieniec Duży 5. 4 Uhnin – szpaler topoli

5 200011 ako osada starostwa wohyńskiego istniała już z pewnością w XVI w., a od 1795 r. była własnością rządową. W 1827 r. naliczono tu J 59 domów i 331 mieszkańców. W późniejszych latach wieś uwłaszczono i przyłączono do gminy Krzywowierzba. W okresie międzywojennym stało tu już 95 domów, a wśród ponad 400 mieszkańców przeważali zdecydowanie wyznawcy prawosławia. Wyhalew

1 2

3 ieś powstała na przełomie XIX i XX w. przez rozparcelowanie ziemi dworskiej wśród napływowych chłopów. W 1921 r. było tu W 6 zasiedlonych domów i 26 mieszkańców. Zadębie

sada powstała prawdopodobnie w pierwszej połowie XIX w., gdyż jeszcze początkiem tamtego stulecia królowały w tym rejonie O obszary bagienne. W latach międzywojen- nych pracowały tu dwa młyny, a wieś zamieszkiwało prawie 200 mieszkańców w 41 domach. Dużą ciekawostką turystyczną we wsi jest zachowa- ny tu drewniany, piętrowy młyn. Żmiarki

1. Wyhlew – zapomniany, drewniany wiatrak nad Kanałem Wieprz-Krzna 2. Wyhlew – Kanał Wieprz-Krzna 3. Żmiarki – zabytkowy drewniany młyn 200012 Rezerwaty

tworzony w 1984 r., na powierzchni 157,29 ha Poza roślinami, zobaczymy tu także cały szereg rzad- rezerwat leśno-historyczny chroni naturalny szych ptaków, a spośród nich np.: jarząbka, dzięcioła U drzewostan dębowo-sosnowy, często o po- średniego, orlika krzykliwego i leśny gatunek gołę- mnikowym charakterze. Las tworzy głównie sosna bia – siniaka. Na tym terenie spotykane są wilki. pospolita z domieszką innych drzew m.in.: dębu szy- Rezerwat jest także miejscem pamięci narodowej pułkowego i brzozy brodawkowatej. Do najciekaw- z okresu walk wyzwoleńczych i obronnych – głów- szych, rosnących tu przedstawicieli flory zaliczyć nie z czasów kampanii wrześniowej 1939 r. i walk można: widłaka jałowcowego, niezwykle efektowną partyzantów. W Rezerwacie zrekonstruowano lilię złotogłów, piękną konwalię majową i ciekawą częściowo ziemianki partyzanckie i okopy wykorzy- trawę – turówkę leśną. stywane w tamtym okresie. Rezerwat Lasy Parczewskie

1

1967 r., na powierzchni 35,49 ha, utworzono rezerwat leśny, nazwany od historycznego W traktu prowadzącego przez ten chroniony ob- szar, którym podróżowały kiedyś orszaki królewskie. Celem ochrony jest grąd ze starodrzewem dębowo- sosnowym. W koronach króluje dąb szypułkowy, a gdzieniegdzie bezszypułkowy. Wśród dębów rosną pojedynczo lub w niewielkich grupkach dorodne sosny pospolite w wieku dochodzącym do 150 lat. W warstwie podszytu występuje głównie grab wraz z jarzębiną, kruszyną i lipą. Spośród najcenniejszych tutejszych gatunków roślin runa należy wymienić: wawrzynka wilczełyko, naparstnicę zwyczajną, lilię złotogłów, dwa widłaki: jałowcowaty i goździsty oraz trawę turówkę wonną. Spośród świata zwierząt trzeba wspomnieć o żyją- cych tu ciekawych owadach: biegaczu skórzastym i tęczniku mniejszym, a także motylach mieniakach o metalicznym połysku: tęczowym i stróżniku. Bogaty jest skład tutejszej ornitofauny, z taki ptakami jak drapieżny orlik krzykliwy, dzięcioł średni, siniak, mu- chołówka białoszyja i mała. Rezerwat Królowa Droga

1. Rezerwat Lasy Parczewskie 2. Rezerwat Królowa Droga 2 200013 Ostoje Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 w gminie Dębowa Kłoda

1

hroniony obszar ostoi obejmuje powierzchnię krzykliwe, jarząbki, derkacze, żurawie, lelki, zimo- 14 024,3 ha. W jej granicach znajduje się zwarty rodki, dzięcioły zielonosiwe i średnie, skowronki C kompleks leśny Lasy Parczewskie, leżący pomię- borowe, jarzębatki, muchołówki małe i białoszyje dzy dwoma ciekami wodnymi: sztucznym Kanałem oraz ortolany. Wieprz-Krzna i rzeką Tyśmienicą, wraz z przecina- Najważniejsze zagrożenia dla ostoi upatruje się jącym je pasem łąk „Ochoża”. Drzewostany par- w obniżeniu poziomu wód gruntowych i ich zanie- czewskie składają się głównie z borów sosnowych czyszczeniu oraz odejście od ekstensywnej gospo- i mieszanych miejscowo urozmaiconych grądami, darki rybackiej i pastwiskowo-łąkarskiej. olsami i łęgami olsowo-jesionowymi. W zdecydowa- (PL B 060006)

nym odwrocie, w czasach współczesnych, są w tej ostoi bory bagienne i torfowiska przejściowe. 1. Lasy Parczewskie – torfowisko Ostoja Lasy Parczewskie od niemal trzech stron 2. Lasy Parczewskie – torfowisko z kwitnącą wełnianką graniczy z mozaiką pól uprawnych, a jedynie od zachodu granicę wyznacza dolina rzeki Tyśmienicy. 2 Przez opisywany teren przepływają trzy cieki wod- ne: Ochoża, Piwonia-Bobrówka i Konotopa, które są dopływami wspomnianej już Tyśmienicy. Ponadto w granicach ostoi leży kilka ciekawych przyrodniczo akwenów wodnych: jezior i stawów hodowlanych. Ornitolodzy prowadzący obserwacje terenowe zaobserwowali tu 22 gatunki ptaków wymienio- nych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Co istotne 5 z nich odnotowanych jest też w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Szczególnie wart podkreślenia jest

Lasy Parczewskie fakt, że niezwykle rzadka w Polsce kaczka podgorzał- ka ma właśnie tu swoje jedno z bardzo nielicznych stanowisk lęgowych w naszym kraju. Spośród wszystkich stwierdzonych tu gatunków ptaków z pewnością należy wymienić te, których miejscowa populacja stanowi co najmniej 1% całej populacji krajowej i są to: bielik, podgorzałka, puchacz i trzmielojad. Wysokimi zagęszczeniami par lęgowych cechuje się również tutejsza populacja bociana czarnego i dzięcioła białogrzbietego. Poza wymienionymi już ptakami, na terenie ostoi Lasy Parczewskie naszą uwagę zwrócą na pewno tak interesujące gatunki jak: błotniaki łąkowe, orliki 200014 1 2

owierzchnia tej ostoi siedliskowej to 3591,5 ha. Stan ilościowy tego drapieżnika w Lasach - Położona jest w zachodniej części Polesia Lubel- skich to 0,7% populacji krajowej tego gatunku. P skiego w pobliżu północno zachodniej granicy Na terenie obszaru stwierdzono 8 typów siedlisk Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego. Wyznaczona z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej – zajmujących jest w granicach rozległego kompleksu Lasów Par- łącznie prawie 11% powierzchni: czewskich wraz z przylegającymi terenami łąkowymi. niżowe i górskie świeże łąki użytkowane eksten- Obszar ten charakteryzuje się dużą mozaikowatością sywnie 3,96% siedlisk, uwarunkowaną znacznym zróżnicowaniem grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny stosunków wodnych i gleb. Rzeźba terenu jest mało 3,33% (PLH060107) urozmaicona, z rozległymi równinami i niewielkimi bory i lasy bagienne 2,02%

wzgórzami oraz płytkimi, podmokłymi obniżeniami torfowiska przejściowe i trzęsawiska 0,54% wypełnionymi torfem. Obszar położony jest w całości łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe w zlewni Tyśmienicy. Największe cieki odwadniające 0,49% teren to Konotopa, Ochożanka oraz Bobrówka, której naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 0,14% dolina miejscami zachowała jeszcze naturalny cha- torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą rakter. W obrębie ostoi znajdują się trzy niewielkie je- 0,06% ziora: Obradowskie, Czarne Gościnieckie i Kleszczów. torfowiska wysokie zdegradowane, lecz zdolne W ostoi spotkamy cały szereg ciekawych gatunków do naturalnej i stymulowanej regeneracji 0,05% roślin i są to m.in.: brzoza niska, turzyca strunowa, Warto wspomnieć, że na łąkach nad Ochożanką turzyca bagienna, kukułka krwista, wawrzynek wil- znajduje się jedno z największych na Lubelszczyźnie czełyko, rosiczka długolistna i okrągłolistna, krusz- stanowisk wielosiłu błękitnego, rośnie tam ponad czyk błotny, wątlik błotny, bagno zwyczajne, widłak 1000 osobników. jałowcowaty i goździsty, grążel żółty, podkolan biały Spośród zagrożeń istotnych dla wilczej populacji i wielosił błękitny. wymienić należy izolację obszaru przez wzrastający Z powodu znacznego pokrycia się obszarów obu opi- ruch samochodowy utrudniający dopływ wilków sywanych ostoi mamy tu bardzo podobny zestaw ga- z sąsiednich populacji, a także kłusownictwo oraz nie- tunków ptaków. Inne kręgowce występujące w ostoi, pokojenie tych drapieżników w miejscach rozrodu.

Ostoja Parczewska Ostoja Parczewska a wymienione w Załączniku II Dyrektywy to: ważka Istotnym zagrożeniem dla pozostałych gatunków - zalotka większa, motyle: modraszek teleius i nausito- zwierząt chronionych w ramach ostoi Natura 2000 us, czerwończyk nieparek i fioletek, następnie kumak jest osuszanie terenów podmokłych oraz odejście nizinny, żółw błotny, bóbr i wydra. Najważniejszym od ekstensywnego użytkowania łąk. jednak celem ochrony jest żyjąca tu wilcza wataha, którą tworzy 4–5 osobników. Wilki mnożą się z suk- cesem, a ostatnia taka pewna informacja pochodzi 1. Lasy Parczewskie – zapadnięta wilcza nora z 2007 r., kiedy to zaobserwowano wilcze szczenięta. 2-3. Lasy Parczewskie

3 200015 ” TU RA S IĘ O ( D )P ŁA C A

Lasy Parczewskie - kwitnącą wełnianka na torfowisku pod hasłem „ NA 1 stycznia 2010 r. Towarzystwo na rzecz Ziemi rozpoczęło realizację kampanii promującej sieć Natura 2000 pod hasłem „Natura się o(d)płaca”. Jednym z jej zasadniczych celów jest udzielenie kompleksowego wsparcia 12. gminom, w których utworzenie ostoi Natura 2000 spotkało się z oporem społeczności lokalnej. Do uczestnictwa w projekcie wybraliśmy ostatecznie (po licznych konsultacjach, związanych z brakiem zainteresowania udziałem w projekcie ze strony części gmin najbardziej do tego predestynowanych): Bukowinę Tatrzańską, Mszanę Dolną, Aleksandrów Kujawski, Szczawnicę, Kraków, Narewkę, Dębową Kłodę, Płaską, Iłów, Ciężkowice, Ińsko i Lądek Zdrój. Usta- liliśmy, że Gminy i Towarzystwo podejmą wspólne działania na rzecz wykorzystania potencjału Natury 2000 dla promo- cji rozwoju lokalnego. Nasza oferta obejmuje w szczególności: 1. Prezentację gmin i ich walorów przyrodniczych w cyklu telewizyjnym pod hasłem „Natura się o(d)płaca”. Program będzie także dokumentował działania podjęte w ramach niniejszego projektu. Dwanaście 25-minutowych odcinków (każdy poświęcony jednej gminie) zostanie pokazanych w programie II TVP, zostaną również umieszczone w serwisie internetowym telewizji TVP.PL. 2. Pomoc ekspercką w zakresie szkoleń, konsultacji i pomocy w przygotowaniu projektów (zarówno promocyjno-eduka- cyjnych, jak inwestycyjnych) związanych z Naturą 2000 (walorami ostoi) w formie uzgodnionej z władzami gmin. 3. Organizację wizyt studyjnych do podobnych obszarów Natura 2000, gdzie ich funkcjonowanie przebiega bezkonflik- towo i przynosi wymierne korzyści. Do udziału w wizytach zaprosimy przedstawicieli lokalnych władz, liderów, przed- siębiorców i inne osoby, które mogą mieć wpływ na kierunki lokalnego rozwoju, w tym pozyskanie i wykorzystanie zewnętrznych źródeł finansowania. 4. Wsparcie promocyjne w formie przygotowania i wydania materiałów promocyjnych i informacyjnych: mapy gminy i obszaru Natura 2000, folderu promującego walory gminy (przyrodnicze, kulturowe, historyczne itp.), dwukrotny udział w targach Tour Salon i Poleko (w latach 2010 i 2011), przygotowanie i wydanie na płycie DVD filmu promującego gminę. Wspomniany powyżej cykl telewizyjny zostanie uzupełniony dwunastoma kolejnymi odcinkami prezentującymi krajowe i zagraniczne przykłady miejsc, w których wdrażaniu sieci Natura 2000 towarzyszy akceptacja i wsparcie ze strony władz i społeczności lokalnych.

Projekt jest realizowany w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, finansowany ze środków

Kampania promująca sieć Natura 2000 Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej za pośrednictwem Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych.

Więcej informacji o projekcie znajduje się na stronie internetowej: http://www.tnz.most.org.pl/nso/

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko.

Oświęcim 2010 Skład i druk: Grafikon, Jaroszowice 324, 34-100 Wadowice, tel. 33 873 46 20, fax 33 873 46 22, e-mail: [email protected] na zlecenie Towarzystwa na rzecz Ziemi, ul. Leszczyńskiej 7, 32-600 Oświęcim, tel/fax: 33 842 21 20, 844 19 34, 2000e-mail: [email protected], http://www.tnz.most.org.pl