Opracowanie wykonane dla ZARZĄDU WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO przez Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie
w składzie:
CEZARY NOWAKOWSKI dyrektor BDZ, etnograf MARIA WITEK etnograf ANNA BARTCZAK historyk ALEKSANDRA HAMBERG FEDEROWICZ architekt KAMILA WÓJCIK – historyk sztuki BOGNA KOPCZYŃSKA architekt
przy współpracy zespołu ekspertów w składzie:
DOROTA BARTOSZ – historyk sztuki KRYSTYNA BASTOWSKA – zabytkoznawca MAŁGORZATA JANKOWSKA – historyk sztuki KAZIMIERA KALITA – SKWIRZYŃSKA – konserwator zabytkoznawca PRZEMYSŁAW KOŁOSOWSKI archeolog EWA KOWALSKA – historyk sztuki EWA KULESZA SZERNIEWICZ historyk JANUSZ NEKANDA TREPKA architekt MIROSŁAW OPĘCHOWSKI – historyk sztuki MACIEJ SŁOMIŃSKI – historyk sztuki TOMASZ WOLENDER – konserwator zabytkoznawca
Fotografie: ALEKSANDRA HAMBERG FEDEROWICZ CEZARY NOWAKOWSKI WALDEMAR WITEK KAZIMIERZ MAJCHRZAK (zdjęcie lotnicze) Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
SPIS TRE ŚCI:
Wst ęp…………………………………………………………………...... 3 Rozdział I - Uwarunkowania prawne I.1. Ochrona dziedzictwa kulturowego w ustaleniach mi ędzynarodowych……………………………………………………………………4 I.2. Ochrona dziedzictwa kulturowego w krajowych dokumentach strategicznych………………………………………………………………………… 6 I. 3. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami………………...... 9 I.4 Ochrona dziedzictwa kulturowego w przepisach samorz ądowych i dokumentach strategicznych Województwa Zachodniopomorskiego ………………………….. 12
Rozdział II - Charakterystyka dziedzictwa kulturowego województwa zachodniopomorskiego ze wskazaniem obszarów i obiektów o szczególnym znaczeniu II.1. Uwarunkowania historyczne stanu krajobrazu kulturowego i zasobu zabytkowego województwa zachodniopomorskiego…………………………. ...19 II. 1. 1. Przemiany struktury politycznej i gospodarczej regionu……………………..19 II. 2. Zasadnicze cechy krajobrazu kulturowego województwa…………...... 28 II. 3. Dziedzictwo archeologiczne………………………………………………………. 34 II. 4. Układy urbanistyczne……………………………………………………………… 39 II. 5. Układy ruralistyczne………………………………………………………...... 43 II. 6. Architektura i budownictwo………………………………………………………... 44 II. 6. 1. Zabudowa miast…………………………………………………………………..44 II. 6. 1. 1. Zabudowa mieszkalna………………………………………………………...44 II. 6. 1. 2. Zabudowa publiczna…………………………………………………………..46 II. 6. 2. Zabudowa wiejska………………………………………………………………..48 II. 6. 2. 1. Zabudowa mieszkalna………………………………………………………...50 II. 6. 2. 2. Elementy strukturalne zabudowy wiejskiej………………………………….53 II. 6. 3. Architektura sakralna…………………………………………………………….54 II. 6. 4. Architektura rezydencjonalna………………………………………...... 60 II. 6. 5. Budownictwo obronne……………………………………………………………64 II. 6. 6. Obiekty przemysłu i techniki…………………………………………………….67 II. 7. Zało Ŝenia zieleni komponowanej………………………………………………….72 II. 7. 1. Ogrody i parki…………………………………………………………………….72 II. 7. 2. Cmentarze………………………………………………………………………..78 II. 7. 3. Aleje przydro Ŝne…………………………………………………………………79 II. 8. Zabytki ruchome…………………………………………………………………….79 II. 8. 1. Wyposa Ŝenie i wystrój obiektów sakralnych………………………………….85 II. 8. 2. Wyposa Ŝenie i wystrój budowli świeckich…………………………………….89 II. 8. 3. Obiekty małej architektury………………………………………………………92 II. 8. 4. Kolekcje i zbiory………………………………………………………………….93 II. 9. Zbiory muzealne…………………………………………………………………….93 II. 10. Warto ści niematerialne ………………………………………………………….. 97
Rozdział III – Diagnoza stanu zachowania dziedzictwa kulturowego – analiza SWOT …………………………………………………………………….100
Rozdział IV – Cele i zadania programu opieki nad zabytkami województwa zachodniopomorskiego ………………………………………104 Rozdział V – Fundusze na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami V. 1. Charakterystyka wybranych instrumentów finansowania ochrony i opieki nad zabytkami………………………………………………………………………111
2 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V. 1. 1. Finanse publiczne – bud Ŝet pa ństwa i bud Ŝety samorz ądów terytorialnych……………...... 112 V. 1. 1. 1. Bud Ŝet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego……………...... 112 V. 1. 1. 1. 1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków…………………113 V. 1. 1. 1. 2. Mecenat Pa ństwa w dziedzinie kultury…………………………………114 V. 1. 1. 2. Bud Ŝet Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków……………………..115 V. 1. 1. 2. 1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków…………………115 V. 1. 1. 2. 2. Zadania publiczne ………………………………………………………..116 V. 1. 1. 3. Fundusz Ko ścielny…………………………………………………………..116 V. 1. 1. 4. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej……..117 V. 1. 1. 5. Bud Ŝet Województwa Zachodniopomorskiego…………………………...117 V. 1. 1. 6. Bud Ŝety samorz ądów lokalnych…………………………………………....118 V. 1. 1. 7. Fundusze europejskie i środki pomocowe……………………………...... 118 V. 1. 2. Finanse niepubliczne – źródła prywatne……………………………………..118 V. 1. 3. Finansowanie działalno ści naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej….119 V. 2. Wybrane środki przeznaczone na ochron ę i opiek ę nad zabytkami województwa zachodniopomorskiego w latach 2004 – 2007…………………120 V. 2. 1. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego……………………..120 V. 2. 2. Dotacje Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków…………………………………………………………………………...120 V. 2. 3. Wydatki z bud Ŝetu WFO ŚiGW………………………………………………...121 V. 2. 4. Wydatki z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego………………...121 V. 2. 4. 1. Utrzymanie działalno ści samorz ądowych instytucji kultury i ochrony dziedzictwa narodowego………………………………………………………....121 V. 2. 4. 2. Konkurs ofert Zarz ądu Województwa Zachodniopomorskiego…………122 V. 2. 5. Dotacje udzielone przez Gminy i Powiaty……………………………………122 V. 2. 6. Fundusze Europejskie i środki pomocowe…………………………………..122 V. 3. Monitoring finansowania działa ń zwi ązanych z dziedzictwem kulturowym………………………………………………………………………....123
Rozdział VI – Wytyczne do planu wojewódzkiego VI. 1. Uwarunkowania ochrony krajobrazu kulturowego i zabytków……………….125 VI. 2. Zasób chronionego dziedzictwa kulturowego województwa zachodniopomorskiego……………………………………………………………126 VI. 3. Zagro Ŝenia dla zabytków i zabytkowego krajobrazu……………………….....134
Rozdział VII – Wytyczne i zalecenia do powiatowych i gminnych programów opieki nad zabytkami VII. 1. Zało Ŝenia ochrony warto ści kulturowych………………………………………138 VII. 2. Cele ochrony……………………………………………………………………...138 VII. 3. Formy ochrony warto ści kulturowych…………………………………………..141
Rozdział VIII – Zasady monitoringu realizacji programu opieki nad zabytkami VIII. 1. Wdra Ŝanie WPOnZ w woj. zachodniopomorskim……………………………142 VIII. 2. Monitoring WPOnZ………………………………………………………………142
Aneksy ……………………………………………………………………………………144
3 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
WST ĘP
Kultura, rozumiana jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społecze ństwa, jest jednym z głównych czynników jego rozwoju. Zabytki – materialne i niematerialne dobra kultury, stanowią istotn ą cz ęść dziedzictwa kulturowego pozostawionego nam przez poprzednie pokolenia, która kształtuje nasz ą to Ŝsamo ść i któr ą powinni śmy przekaza ć nast ępcom. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 jest dokumentem opracowanym na zlecenie Zarz ądu Województwa Zachodniopomorskiego opracowanym przez Zespół powołany przez Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie. Program obejmuje szerokie spektrum zagadnie ń zwi ązanych z bogatym dziedzictwem kulturowym Województwa Zachodniopomorskiego, zarówno zagadnienia kontekstu historycznego, zachowanego zasobu materialnego dziedzictwa, jego mocnych i słabych stron, prawa i finansów ale głównie wytycza cele strategiczne i okre śla zadania opieki nad zabytkami w perspektywie najbli Ŝszych czterech lat. Realizacja Programu niew ątpliwie przyczyni si ę do poprawy stanu zachowania zabytków i przyczyni si ę do wzmacniania to Ŝsamo ści lokalnej i rozwoju społecze ństwa Województwa Zachodniopomorskiego.
4 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
I. UWARUNKOWANIA PRAWNE
Zabytki – materialne i niematerialne dobra kultury – zostały obj ęte ochron ą zadeklarowan ą jako konstytucyjny obowi ązek Pa ństwa (art. 5 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej). Opracowanie Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami jest wypełnieniem ustawowego zobowi ązania Samorz ądu Województwa Zachodniopomorskiego, wynikaj ącego z obowi ązuj ących aktów prawnych. Przygotowanie i realizacja programu opieki nad zabytkami, b ędącego istotnym instrumentem realizacji interesu publicznego, naleŜy do ustawowych obowi ązków samorz ądu województwa, nało Ŝonych ustaw ą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (art. 87, Dz. U. Nr 162 poz. 1568 z pó źn. zm.). Według ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie województwa (Dz.U.Nr 91, poz.578) - do zada ń samorz ądu wojewódzkiego nale Ŝy wspieranie rozwoju kultury oraz sprawowanie opieki nad dziedzictwem kulturowym i jego racjonalne wykorzystanie. Kompetencje te realizowane s ą m.in. poprzez działania wła ścicielskie wobec zabytków stanowi ących własno ść samorz ądu i jego jednostek, utrzymywanie jednostek specjalistycznych w zakresie zabytkoznawstwa i muzealnictwa, uchwalanie dokumentów strategicznych i programowych reguluj ących działania powiatów i gmin w zakresie współpracy nad istotnymi dla województwa celami publicznymi, w tym koordynacja inwestycji i zamierze ń o charakterze ponadwojewódzkim, sporz ądzanie i uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego województwa.
I.1. OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W USTALENIACH MI ĘDZYNARODOWYCH
• Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada 1972 r. przyj ęta na sesji w Pary Ŝu (Dz.U. z 1976 r. nr 32, poz. 190) Dotyczy ochrony dziedzictwa o warto ści wyj ątkowej w skali światowej. Sygnatariusze zobowi ązuj ą si ę do ustanowienia „skutecznego systemu ochrony
5 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego o wyj ątkowym znaczeniu dla całej ludzko ści, zorganizowanego w sposób stały i zgodny z metodami współczesnej nauki”. Uprawiania polityki zmierzaj ącej do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w Ŝyciu zbiorowym i wł ączenia ochrony tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego; podejmowania środki prawnych, naukowych, technicznych, administracyjnych i finansowych w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, waloryzacji i reanimacji tego dziedzictwa.
• Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona) – 16 stycznia 1992 r. - La Valetta (Dz.U. z 1996 r., Nr 120, poz. 564) Dotycz ąca dziedzictwa archeologicznego, które stanowi źródło „zbiorowej pami ęci europejskiej i instrument dla bada ń historycznych i naukowych”. Zobowi ązuje do wprowadzenia systemu prawnej ochrony dziedzictwa archeologicznego, zapewniaj ącego prowadzenie ewidencji archeologicznego dziedzictwa, ł ączenia potrzeb archeologii z wymaganiami planów zagospodarowania, zapewnienia finansowego wsparcia dla bada ń archeologicznych od władz pa ństwowych, regionalnych i gminnych. Ustalenia konwencji, uwzgl ędnione w ustawie o ochronie i opiece nad zabytkami, s ą realizowane w procedurach administracyjnych. Ewidencja – AZP (Archeologiczne Zdj ęcia Polski) - w granicach województwa zachodniopomorskiego została zrealizowana i wymaga monitoringu oraz okresowej aktualizacji, w planie zagospodarowania przestrzennego województwa wskazano na potrzeb ę ustanawiania Rezerwatów Kulturowych dla wybranych zabytków archeologicznych.
• Europejska konwencja krajobrazowa – 22 pa ździernika 2000 r. – Florencja (Dz.U. z 2006 r., Nr 14, poz. 98) Zobowi ązuje do: ustanowienia i wdro Ŝenia polityki w zakresie krajobrazu (który przyczynia si ę do tworzenia kultur lokalnych i jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego) ukierunkowanej na ochron ę, gospodark ę i planowanie krajobrazu. W konwencji tej zwrócono uwag ę na współprac ę transgraniczn ą (na szczeblu regionalnym i lokalnym) słu Ŝą cą przygotowaniu i wdra Ŝaniu wspólnych programów dotycz ących krajobrazu (krajobrazy transgraniczne).
6 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Ustanowiono Nagrod ę Krajobrazow ą Rady Europy - wyró Ŝnienie przyznawane organom lokalnym i regionalnym, które wyka Ŝą si ę skutecznymi i znacz ącymi osi ągni ęciami w dziedzinie ochrony, gospodarki lub planowania krajobrazu.
• Konwencja UNESCO w sprawie ochrony i promowania ró Ŝnorodno ści form wyrazu kulturowego, 20 pa ździernika 2005 r. – Pary Ŝ (Dz.U. z 2007 r., Nr 215, poz. 1585) Celami konwencji s ą m.in.: ochrona i promowanie ró Ŝnorodno ści form wyrazu kulturowego; tworzenie takich warunków dla kultur, by mogły si ę w pełni rozwija ć i swobodnie na siebie oddziaływa ć w sposób przynosz ący im wzajemne korzy ści; promowanie poszanowania ró Ŝnorodno ści form wyrazu kulturowego i u świadamianie jej warto ści na płaszczy źnie lokalnej, krajowej i mi ędzynarodowej; potwierdzenie znaczenia zwi ązku mi ędzy kultur ą i rozwojem dla wszystkich krajów, a tak Ŝe wspieranie działa ń podejmowanych na szczeblu krajowym i mi ędzynarodowym, ukierunkowanych na uznanie prawdziwej warto ści tego zwi ązku. Za zasad ę uznano: komplementarno ść ekonomicznych i kulturowych aspektów rozwoju - z uwagi na fakt, Ŝe kultura jest jedn ą z głównych sił nap ędowych rozwoju, kulturowe aspekty rozwoju s ą równie istotne jak jego aspekty ekonomiczne. Ró Ŝnorodno ść kulturowa jest wielkim bogactwem jednostek i społecze ństw. Ochrona, promowanie i zachowanie ró Ŝnorodno ści kulturowej s ą podstawowym warunkiem trwałego i zrównowa Ŝonego rozwoju dla dobra obecnych i przyszłych pokole ń.
I.2. OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO W KRAJOWYCH DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH
Obowi ązek opracowania przez Generalnego Konserwatora Zabytków krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (wynikaj ący z art. 84 i 146 ustawy o ochronie zabytków…) nie został dotychczas dopełniony . Prace nad przygotowaniem programu krajowego rozpoczęto na pocz ątku 2004 r. powołaniem Zespołu spo śród członków Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury, pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby, który opracował: „Tezy do opracowania Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami” (zatwierdzonego przez Ministra Kultury 10 maja 2004 r. ). Według tez Krajowy Program powinien uwzgl ędnia ć:
7 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
- ocen ę stanu zachowania poszczególnych grup zabytków, okre ślenie kategorii i stopnia zagro Ŝeń oraz kierunki działa ń maj ących na celu pełn ą inwentaryzacj ę zasobów (krajowa ewidencja w systemie cyfrowym), monitoring stanu i zagro Ŝeń, - funkcjonowanie słu Ŝb konserwatorskich (kierunek działa ń – wzmocnienie organizacyjne, kadrowe i finansowe na poziomie krajowym i regionalnym), - okre ślenie celów i kierunków działa ń tworz ących systemow ą ochron ę i opiek ę nad zabytkami (powi ązanie ochrony zabytków z polityk ą ekologiczn ą, ochrony przyrody, architektoniczn ą i przestrzenn ą, celn ą i polityk ą bezpiecze ństwa pa ństwa), - ocen ę i wytyczne do systemu finansowania ochrony i opieki nad zabytkami (cel - stworzenie sprawnego systemu finansowania ochrony i opieki nad zabytkami), - okre ślenie celów i kierunków edukacji n.t. zabytków w szerokim aspekcie.
Ochrona krajobrazu kulturowego i zabytków w krajowych dokumentach programowych i strategicznych Najwa Ŝniejsze planistyczne dokumenty pa ństwowe: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz Narodowy Plan Rozwoju są na etapie projektów, w oparciu o, po raz pierwszy opracowan ą, Strategi ę Rozwoju Kraju 2007 – 2015, przyj ętą 29 listopada 2006 r. przez Rad ę Ministrów. Ten bardzo ogólny i silnie zdominowany zagadnieniami społeczno-ekonomicznymi dokument podkre śla wag ę czynnika rozwoju kulturalnego Pa ństwa wskazuj ąc na doniosło ść zasobów dziedzictwa kulturowego wpływaj ącego na korzystny wizerunek Polski w Europie jak równie Ŝ udział tego dziedzictwa w rozwoju regionalnym. We wszystkich sze ściu priorytetach zawartych w strategii znajduj ą si ę zadania maj ące wpływ na kondycj ę krajobrazu kulturowego. Bezpo średnio tematyka ta wyst ępuje w priorytetach: II. Poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, w rozdziale Infrastruktura kultury, turystyki i sportu oraz w priorytecie, V. Rozwój obszarów wiejskich i VI. Rozwój regionalny i podniesienie spójno ści terytorialnej , w których jednym z kierunków jest poprawa stanu materialnego dziedzictwa kulturowego. Problematyka ta wyst ępuje tak Ŝe w kierunkach polityki regionalnej pa ństwa wobec województw. Strategia Rozwoju Kraju jest punktem odniesienia dla wszystkich resortowych strategii i programów. Podobne zadania zapisane zostały w projekcie Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 , który został przyj ęty w 2005 r. przez Rad ę Ministrów. W opublikowanej tre ści zawiera on elementy kierunkowe dla problematyki ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W kierunkach przebudowy otoczenia działania przedsi ębiorstw uwzgl ędnia si ę zachowanie i ochron ę dziedzictwa kulturowego jako elementu aktywizacji przedsi ębiorczo ści i zaleca uwzgl ędnianie tematyki utrzymania
8 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i ochrony kulturowego o znaczeniu regionalnym na równi ze zwi ększeniem dost ępno ści kultury w programach horyzontalnych, wzmacniania potencjału rozwoju regionalnego i przebudowie obszarów wiejskich. Przytoczone zapisy w kierunkowych dokumentach krajowych, wynikaj ą z przyj ętej 21 wrze śnia 2004 r. przez Rad ę Ministrów Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 , oraz, opracowanego rok pó źniej, Uzupełnienia Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2020 . Z uwarunkowa ń, okre ślonych w Strategii Rozwoju Kultury i analizy SWOT wynikaj ą wnioski, na podstawie których sformułowane zostały zało Ŝenia, gdzie na jednym z czołowych miejsc znalazła si ę ochrona i opieka nad dziedzictwem kulturowym, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków jako jeden z celów strategicznych. Cel ten znalazł si ę jako jeden z priorytetów stanowi ących Narodowy Program Kultury – Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego. Celem strategicznym programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych. Celami cz ąstkowymi programu s ą: - poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków, - kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne, - zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych, - promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic ą, w szczególno ści za pomoc ą narz ędzi społecze ństwa informatycznego, - rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomo ści społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego, - tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, - zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem zagranic ę. W uzupełnieniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020, poza przesuni ęciem daty kierunkowej, wprowadzono programy operacyjne jako system realizacyjny NSRK, powi ązane z finansowaniem działalno ści kulturalnej ze środkami znajduj ącymi si ę w dyspozycji Ministra Kultury. Dla działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami powołano program operacyjny „Dziedzictwo Kulturowe” z priorytetami : 1. rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych, 2. rozwój instytucji muzealnych,
9 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
3. ochrona dziedzictwa narodowego poza granicami kraju, 4. ochrona zabytków archeologicznych, 5. tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego, 6. ochrona zabytkowych cmentarzy. Celem programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym kompleksowa poprawa stanu zabytków oraz rozwój kolekcji muzealnych, gdzie celami cz ąstkowymi s ą: a) poprawa stanu zachowania zabytków; b) zwi ększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego (w tym dziedzictwa archeologicznego); c) kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele inne ni Ŝ kulturalne; d) zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści poprzez tworzenia zintegrowanych narodowych produktów turystycznych; e) poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji; f) zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami kl ęsk Ŝywiołowych, kradzie Ŝami i nielegalnym wywozem za granic ę oraz na wypadek sytuacji kryzysowej i konfliktu zbrojnego.
I.3. USTAWA O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI Ochrona zabytków jest cz ęś ci ą szeroko poj ętej ochrony krajobrazu, zajmuje si ę dziedzictwem kulturowym , silnie powi ązanym ze środowiskiem przyrodniczym. Przedmiotem ochrony s ą wytwory i skutki działa ń ludzi na przestrzeni wieków, uznane za istotne świadectwa historii - zabytki.
Zabytkiem jest nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, w cz ęś ci lub zespole, b ędąca dziełem człowieka lub zwi ązana z jego działalno ści ą i stanowi ąca świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą (art.3.1 ustawy). Ochrona zabytków jest to m.in. ustanawianie w systemie prawnym warunków pozwalaj ących na utrzymanie fizyczne substancji zabytkowej. Działanie to pozwala na ingerencj ę administracyjn ą w prawa wła ścicielskie dotycz ące stanu zachowania i kondycji obiektu. Ochrona zabytków polega w szczególno ści, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działa ń maj ących na celu:
10 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo Ŝliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków poprzez odpowiednie ich zagospodarowanie i utrzymanie, • zapobieganie zagro Ŝeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków, • udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, • przeciwdziałanie kradzie Ŝy, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, • uwzgl ędnianie działa ń ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Według ustawy formami ochrony zabytków s ą: • wpis do rejestru zabytków, • uznanie za pomnik historii,
• utworzenie parku kulturowego,
• ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Działania obejmuj ące czynn ą ingerencj ę w substancj ę zabytkow ą, polegaj ącą na bezpo średnich czynno ściach badawczych i technicznych maj ących na celu podtrzymanie ich egzystencji, nazywa si ę opiek ą nad zabytkami. Opieka nad zabytkiem spoczywa na jego wła ścicielu lub u Ŝytkowniku i polega na zapewnieniu warunków:
• utrzymania zabytku i jego otoczenia w jak najlepszym stanie, • prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i budowlanych na podstawie odpowiednich bada ń naukowych, ich dokumentowaniu • popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury. Samorz ąd Województwa , jak wspomniano na wst ępie, nie ma kompetencji do stanowienia ochrony zabytków, a jedynie do opieki nad zabytkami. Jego kompetencje i działania maj ą charakter wspieraj ący zarówno ochron ę - poprzez plan zagospodarowania przestrzennego województwa, jak i opiek ę - poprzez uchwalanie Regionalnego Programu Operacyjnego, przy pomocy którego otwieraj ą si ę przed wła ścicielami zabytków mo Ŝliwo ści uzyskania środków finansowych. Szczególn ą kompetencj ą do opieki nad zabytkami jest posiadanie obiektów zabytkowych w zasobie samorz ądu województwa, dla którego zapewnia on stosowne
11 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego wykorzystanie i środki publiczne na dokumentacj ę, prace konserwatorsko- remontowe i utrzymanie bie Ŝą ce w stanie zadawalaj ącym. Opracowany - zgodnie z dokumentami strategicznymi - Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami, po zaopiniowaniu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, przyjmuje uchwał ą Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego. Programy opieki nad zabytkami uchwala si ę na okres 4 lat, a organa samorz ądów obowi ązane s ą do sporz ądzania co 2 lata sprawozda ń z realizacji programu, które przekazywane s ą Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków i Generalnemu Konserwatorowi Zabytków, celem wykorzystania wniosków z realizacji programu przy opracowaniu aktualizacji Krajowego Programu Ochrony i Opieki nad Zabytkami. Uchwalone programy podlegaj ą publikacji w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. Cele programu opieki nad zabytkami:
• wł ączenia problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych (wojewódzkich, powiatowych, gminnych) wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju ;
• uwzgl ędniania uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, w planach rozwoju regionalnego i lokalnego;
• zahamowania procesów degradacji zabytków i doprowadzenia do poprawy stanu ich zachowania; • wyeksponowania poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego;
• podejmowania działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych,
• wspierania inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na ochron ę i opiek ę nad zabytkami; • okre ślenia warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem zabytków; • podejmowania przedsi ęwzi ęć umo Ŝliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.
12 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Sporz ądzanie dokumentów strategicznych i programowych oraz planów zagospodarowania przestrzennego województwa nale Ŝy do podstawowych zada ń samorz ądu wojewódzkiego. Wynika to z: • ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie województwa (art. 11.1.)
- samorz ąd województwa okre śla strategi ę rozwoju województwa . • ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (art.3.3.) - kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie, w tym uchwalanie planów zagospodarowania przestrzennego , nale Ŝy do zada ń samorz ądu województwa, a cz ęś ci ą problematyki tych dokumentów winno by ć, zgodnie z art. 18 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, uwzgl ędnienie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W dokumentach strategicznych i planistycznych szczebla wojewódzkiego:
• uwzgl ędnia si ę krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (dot ąd nie został uchwalony, patrz str.6),
• ustala si ę przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzgl ędniaj ące opiek ę nad zabytkami,
• okre śla si ę rozwi ązania niezb ędne do zapobiegania zagro Ŝeniom dla zabytków,
• zapewnia si ę ochron ę zabytków przy realizacji inwestycji,
• ustala si ę rozwi ązania maj ące na celu przywracanie zabytków do jak najlepszego stanu. Podobne obowi ązki wynikaj ą z ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, gdzie wszystkie dokumenty winny uwzgl ędnia ć m.in. wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków na tym samym poziomie i w pełnej synergii z wymogami ochrony przyrody i środowiska .
I.4. OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO I OPIEKA NAD ZABYTKAMI W PRZEPISACH SAMORZ ĄDOWYCH I DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO
Jednym z najwa Ŝniejszych obszarów działa ń województw samorz ądowych, utworzonych z dniem 1 stycznia 1999 roku, jest programowanie i koordynacja
13 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego rozwoju. Realizacja działa ń odbywa si ę przez opracowywanie strategii rozwoju województwa i tematycznych programów wojewódzkich. Samorz ąd Województwa prowadzi polityk ę rozwoju województwa we współdziałaniu z administracj ą rz ądow ą i samorz ądow ą, w której jednym z wa Ŝnych czynników jest: • wspieranie rozwoju kultury oraz ochrona i racjonalne wykorzystywanie dziedzictwa kulturowego, • promocja walorów i mo Ŝliwo ści rozwojowych województwa. W śród celów, które s ą uwzgl ędnione w Strategii Rozwoju Województwa wyst ępuj ą uwarunkowania lub kierunki maj ące zwi ązek z dziedzictwem kulturowym, w tym: • piel ęgnowanie i rozwijanie to Ŝsamo ści lokalnej (forma antropogeniczna krajobrazu no śnikiem historii, do której coraz cz ęś ciej odwołuj ą si ę lokalne społeczno ści, pomimo „trudnej” historii regionu), • pobudzenie aktywno ści gospodarczej oraz inicjatyw gospodarczych „okołozabytkowych” jak np. agroturystyka, imprezy z wykorzystaniem zabytków, kulturowe szlaki turystyczne, rewitalizacja historycznych jednostek osadniczych, adaptacja zabytków do celów gospodarczych itp. • zachowanie warto ści środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzgl ędnianiu potrzeb przyszłych pokole ń,
• kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego – planowanie regionalne.
Strategia Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego (SRWZ) do roku 2020 (przyj ęta przez Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego uchwał ą Nr XXVI/ 303/05 z dnia 19 grudnia 2005r.) oraz Priorytety Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego przyj ęte przez Sejmik Problematyka ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz opieki nad zabytkami jest cz ęś ci ą zasobu, opisanego w uwarunkowaniach Strategii Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego do 2020 roku (SRWZ ze wskazaniem na kluczowe problemy). W diagnozie stanu województwa przedstawiono charakterystyk ę krajobrazu kulturowego, ze wskazaniem najcenniejszych zespołów zabytków oraz identyfikacj ą kluczowych problemów, do których słusznie zaliczono: • zły stan zabytków, • zbyt małe nakłady na rewitalizacj ę i renowacj ę zasobów środowiska kulturowego, • słabo rozwini ęte produkty turystyczne zwi ązane z wykorzystaniem zasobów środowiska kulturowego,
14 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• problemy rozwojowe na obszarach zało Ŝeń staromiejskich, • brak środków i mechanizmów wsparcia rewitalizacji starej zabudowy mieszkaniowej, zabudowy poprzemysłowej i powojskowej. Charakteryzuj ąc w SRWZ stan i mo Ŝliwo ści rozwoju turystyki stwierdzono: „Turystyka jest wa Ŝnym działem gospodarki województwa, który ma du Ŝe potencjalne mo Ŝliwo ści rozwoju ...”. Rozwojowi temu sprzyjaj ą m.in. „zabytki architektury i obiekty świadcz ące o bogatym dziedzictwie kulturowym regionu”. W analizie SWOT za słabe strony uznano: • niski poziom mechanizmów wsparcia rozwoju kultury i dziedzictwa kulturowego, • małe wydatki jednostek samorz ądu terytorialnego na ochron ę dziedzictwa kulturowego, • słabo rozwini ęte produkty turystyczne zwi ązane z wykorzystaniem zasobów środowiska naturalnego i kulturowego. Wśród 6 zdefiniowanych w SRWZ celów strategicznych problematyka ochrony zabytków i opieki nad zabytkami została wskazana w: • celu nr 1: Wzrost innowacyjno ści i efektywno ści gospodarowania (w zadaniu – rozwój i promocja produktów turystycznych),
• celu nr 3: Zwi ększenie przestrzennej konkurencyjno ści regionu (w zadaniu - Rozwój małych miast, rewitalizacja i rozwój obszarów wiejskich), • celu nr 4: Zachowanie i ochrona warto ści przyrodniczych, racjonalna gospodarka rolna (w zadaniu nr 4 - Rewitalizacja obszarów zurbanizowanych)
• celu nr 6: Wzrost to Ŝsamo ści i spójno ści społecznej regionu (w działaniu - Wzmacnianie to Ŝsamo ści społeczno ści lokalnej i Wspieranie działa ń aktywizuj ących rynek pracy). W dokumencie uzupełniaj ącym SRWZ p.t. Priorytety Rozwoju Województwa Zachodniopomorskiego wysoko oceniono rozwój kulturalny i znaczenie sztuki w kondycji społeczno ści lokalnej i znaczenia dziedzictwa historycznego w budowie to Ŝsamo ści społecznej. Tak Ŝe w priorytecie dotycz ącym kształtowania i utrzymania ładu przestrzennego wspomniano o zachowaniu warto ści środowiska kulturowego i przyrodniczego. Problematyka została rozwini ęta w celach operacyjnych:
15 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Przeciwdziałanie degradacji przestrzeni przez nieskoordynowan ą działalno ść inwestycyjn ą – priorytet 3: • Ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego oraz priorytet nr 5: • Dbało ść o utrzymanie historycznego kształtu warto ściowych zespołów urbanistycznych i architektonicznych.
Podobnie w celu operacyjnym „Racjonalizacja wykorzystania przestrzeni zagospodarowanej i przekształconej” jako pierwszy znalazł si ę priorytet: Rewaloryzacja i rewitalizacja centrów miejskich. W celu operacyjnym „Integracja społeczno ści regionu” jako priorytet nr 2 zapisano Badanie i dokumentowanie historii oraz tera źniejszo ści regionu.
Istotnym z punktu widzenia szerokiej dost ępno ści do środków UE jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego na lata 2007-2013 uchwalony 22.11.2007 r.
Diagnoza w zakresie kultury i środowiska kulturowego wskazuje na jego du Ŝy potencjał w programach rozwojowych. Stan bazy muzealnej oszacowano na 22 jednostki. Uznano, Ŝe krajobraz kulturowy to znakomite świadectwo burzliwej historii i ścierania si ę wpływów polskich, zachodnioeuropejskich i skandynawskich. Dziedzictwem s ą zachowane układy staromiejskie, zabytki sakralne, wsie z zachowanym przestrzennym układem historycznym i dominantami w postaci ko ściołów granitowych, ceglanych i ryglowych, a tak Ŝe zachowane zamki, układy poklasztorne, zespoły pałacowo-parkowe, które podkre ślaj ą odr ębno ść kulturow ą regionu i posiadaj ą unikalne warto ści dla promocji turystyki. W diagnozie rozwoju turystyki podkre ślono tak Ŝe deficyt w zakresie przystosowania obiektów zabytkowych do potrzeb turystyki.
Główn ą osi ą priorytetow ą dla zagadnie ń opieki nad zabytkami jest oś 5 – Turystyka , kultura i rewitalizacja. Celem głównym jest podniesienie atrakcyjno ści województwa poprzez rozwój turystyki, kultury oraz rewitalizacji obszarów zaniedbanych i zdegradowanych. W RPO zawarto uzasadnienie wyboru osi priorytetowej, jej cele oraz opis i główne kategorie beneficjentów.
Podobnie okre ślono problematyk ę opieki nad zabytkami w osi priorytetowej 6- Rozwój funkcji metropolitalnych ale ze wskazaniem obszaru Szczecina, Stargardu i 11 gmin o ściennych, dla którego to obszaru wydzielono fundusze wsparcia z RPO, tym samym na projekty zawieraj ące elementy opieki nad
16 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego zabytkami i rewitalizacj ę w RPO zabezpieczono ł ącznie 190 mln euro, do wykorzystania w okresie realizacji niniejszego programu.
Z uwagi na naturaln ą zmienno ść warunków realizacji wsparcia, projektowane priorytety i działania zawarte w programie opieki nad zabytkami, mog ące tak Ŝe korzysta ć z pozostałych priorytetów przy szczególnych typach działa ń, winny by ć konfrontowane z aktualizacjami RPO.
Plan zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego uchwalony przez Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego uchwał ą nr XXXII/334/02 z dnia 26 czerwca 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Zachodniopomorskiego nr 60, z dnia 30.08.2002 r. poz. 1357). Plan został opracowany zgodnie z ustaw ą z dnia 7.07.1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym i zawiera uwarunkowania zewn ętrzne i wewn ętrzne oraz bardzo obszerne opracowanie kierunków rozwoju województwa. Jednym z wa Ŝniejszych rozdziałów planu jest Dziedzictwo Kulturowe, opracowane na podstawie Studium Ochrony Dóbr kultury i Zabytkowego Krajobrazu Kulturowego Województwa Zachodniopomorskiego, sporz ądzonego jako materiał analityczny i kierunkowy. W rozdziale zawarte s ą informacje o zagro Ŝeniach dla zabytków i zabytkowego krajobrazu, stan ochrony środowiska kulturowego wg stanu prawnego z 2000 r. w oparciu o ustaw ę z dnia 15.02. 1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. z 1999 r. Nr 98, poz. 1150) oraz ustalenia kierunkowe. W ustaleniach tych zwarto elementy polityki regionalnej ochrony i kształtowania środowiska kulturowego i przyrodniczego, wskazuj ąc na rewaloryzacj ę jako narz ędzie poprawy stanu fizjonomii krajobrazu, której celem jest osi ągni ęcie harmonijnego zagospodarowania przestrzeni w sensie funkcjonalnym i architektoniczno-estetycznym. W planie wskazano na potrzeb ę ochrony substancji zabytkowej nie obj ętej ustawow ą ochron ą ale stanowi ącej faktyczn ą warto ść obszaru województwa. Ustalono zalecenia do stosowania w planowaniu miejscowym, dotycz ące zabudowy historycznej, zieleni komponowanej, zabytków archeologicznych i historycznych zało Ŝeń przestrzennych urbanistycznych i ruralistycznych. Wprowadzono system ochrony obszarowej środowiska kulturowego w postaci: rezerwatów kulturowych, parków kulturowych i obszarów kulturowych. Wskazano na narz ędzia planowania miejscowego w postaci stref ochrony konserwatorskiej i stref ingerencji konserwatorskiej. Dla wi ększej liczby warto ściowych struktur przestrzennych zaproponowano utworzenie Zespołów stref ochrony konserwatorskiej. Cało ść ustale ń została
17 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego uzupełniona odpowiednim zał ącznikiem mapowym zawieraj ącym system konserwatorskiej ochrony obszarowej. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa jest powszechnie respektowanym materiałem planistycznym, wprowadzanym w Ŝycie poprzez planowanie miejscowe w gminach. Adresowany do Samorz ądu Województwa zapis o stanowieniu Obszarów kulturowych nie został jak dot ąd zrealizowany ale nie stracił na aktualno ści w świetle dokumentów strategicznych oraz RPO i nadal oczekuje odpowiednich inicjatyw podejmowanych przez Urz ąd Marszałkowski Plan był opracowany pod rz ądami ustawy o ochronie dóbr kultury i obecnie po wej ściu w Ŝycie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , w której cz ęść narz ędzi proponowanych w planie znalazła sw ą podstaw ę prawn ą, ustalenia planu nale Ŝy formalnie zaktualizowa ć i uwzgl ędni ć wnioski zawarte w niniejszym Wojewódzkim Programie Opieki nad Zabytkami.
Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Zachodniopomorskim do roku 2015 (przyj ęta uchwał ą Sejmiku Województwa nr XVI/147/2000 z 23.10.2000 r.)
W Strategii Rozwoju Turystyki przyj ęto jako rzecz oczywist ą, Ŝe dziedzictwo kulturowe jest jednym z głównych generatorów rozwoju turystyki. Dlatego te Ŝ nale Ŝałoby zintegrowa ć wysiłki (organizacyjne i finansowe) wła ścicieli zabytków, organizacji, instytucji, urz ędów zajmuj ących si ę zabytkami i turystyk ą wokół wspólnej realizacji celów programu opieki nad zabytkami i strategii rozwoju turystyki. Takim wspólnymi celami mog ą by ć:
• budowa i rozwój kompleksowych markowych produktów turystycznych wokół typów turystyki” i działanie z nim zwi ązane: „Budowa i rozwój produktów markowych turystyki miejskiej i kulturowej”; • planowane inwestycje infrastrukturalne; • rozwój infrastruktury szlaków historycznych i tematycznych, w tym oznakowanie tras przebiegu oraz atrakcji znajduj ących si ę na szlakach, budowa parkingów i toalet dla odwiedzaj ących, poprawa dojazdu do atrakcji znajduj ących si ę na szlaku; • budowa i modernizacja centrów informacji turystycznej; • renowacja obiektów zabytkowych; • renowacja i turystyczne zagospodarowanie zabytkowych rynków oraz zachowanych elementów zabytkowej zabudowy w małych miasteczkach;
18 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• renowacja zabytkowych parków i kompleksów pałacowo – dworskich; • restauracja zieleni miejskiej; • „Rozwój edukacyjnej i integracyjnej funkcji turystyki w Regionie” w ramach działania - Edukacja dzieci i młodzie Ŝy wokół walorów turystycznych Regionu; • kooperacja w zakresie wspólnego marketingu Regionu w ramach działania: Opracowanie zintegrowanego systemu promocji markowych produktów Województwa; • usprawnienie systemu informacji turystycznej w ramach działania: Budowa zintegrowanego analogowego i cyfrowego systemu informacji turystycznej; • kształtowanie środowiska w kontek ście rozwoju przestrzeni turystycznej, w ramach działa ń:
- innowacje na rzecz ekorozwoju w turystyce (m.in. wdra Ŝanie inwestycji nawi ązuj ących w technice budowania do tradycji regionalnej - budowa w konstrukcji ryglowej (szachulcowej); - rozwój sieci l ądowych szlaków turystycznych - tworzenie projektów liniowych przekraczaj ących obszary administracyjne gmin, powiatów i województwa.
• W ramach działania dopracowana zostanie infrastruktura istniej ących szlaków takich jak: Szlak Hanzeatyckich Kupców, Szlak Cysterski, Szlak Joannitów, Szlak Templariuszy, Europejski Szlak Gotyku Ceglanego, Szlak Solny, Szlak Latarni Morskich, Szlak Pomników Przyrody i in., • Wykorzystanie turystyczne terenów i obiektów powojskowych, „popegeerowskich” i poprzemysłowych (do celów turystycznych mo Ŝna wykorzysta ć dawne fabryki, zakłady przemysłowe, magazyny, spichlerze -obiektami o potencjale w tym zakresie s ą m. in.: dawna fabryka benzyny syntetycznej w Policach, spichlerze w Karlinie, Białogardzie, Nowym Worowie, Niemicy, Darłowie i in.).
19 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
II. CHARAKTERYSTYKA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO ZE WSKAZANIEM OBSZARÓW I OBIEKTÓW O SZCZEGÓLNYM ZNACZENIU
II.1. UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE STANU KRAJOBRAZU KULTUROWEGO I ZASOBU ZABYTKOWEGO WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO
II.1. 1. Przemiany struktury politycznej i gospodarczej regionu
Województwo zachodniopomorskie, powstałe w wyniku reformy administracyjnej kraju w 1999 r. zostało utworzone z cz ęś ci kilku prowincji historycznych, powstałych w procesie przemian cywilizacyjno-gospodarczych i politycznych od X w. do czasów współczesnych. Na przestrzeni tysi ęcy lat kształtował si ę krajobraz kulturowy, tworz ący materialne i mentalne dziedzictwo obecnych mieszka ńców Pomorza Zachodniego. Jego mało znanym elementem jest osadnictwo pradziejowe zapocz ątkowane około 10 tysi ąclecia p.n.e., czyli u schyłku epoki kamienia łupanego (paleolitu). Tworzy ono krajobraz archeologiczny, trudnorozpoznawalny w terenie, stale uzupełniany nowymi odkryciami, poszerzaj ący i weryfikuj ący wiedz ę historyczn ą o najdawniejszych mieszka ńcach tych ziem. Zabytki zwi ązane z powstawaniem stabilnego osadnictwa i struktur terytorialnych wi ąŜą si ę z plemionami słowia ńskimi, zwanymi przez historyków Pomorzanami, którzy zajmowali od VII w. n.e. tereny na północ od biegu Warty i Noteci, pomi ędzy dolnym odcinkiem uj ściowym Odry i dolnym biegiem Wisły. Na obszarach tych około IX w. wytworzyła si ę sie ć osad z o środkami władzy
20 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego plemiennej w grodach (np. Wolin, Kołobrzeg, Szczecin). Stabilizacja granic i struktury władzy utrzymała si ę do pocz ątków XI w. Jej świadectwem pozostaj ą zachowane do naszych czasów relikty osad, grodzisk i cmentarzysk, chronionych prawnie jako zabytki archeologiczne. Pod koniec X w. władca Polski, Mieszko I wł ączył teren Pomorza w obr ęb terytorium pa ństwa polskiego. W roku 1000 dla obszaru tego ustanowione zostało biskupstwo w Kołobrzegu, które przetrwało zaledwie kilka lat. Niewiele dłu Ŝej przetrwała zale Ŝno ść od pa ństwa Piastów. W ci ągu XI wieku doszło na Pomorzu do wykształcenia si ę lokalnej dynastii ksi ąŜę cej Gryfitów, której dziełem było stworzenie samodzielnego ksi ęstwa. Organizacja terytorialna Ksi ęstwa Pomorskiego opierała si ę na kasztelaniach skupionych wokół grodów naczelnych, b ędących siedzibami kasztelanów. Wyst ępowały tak Ŝe nieliczne republiki miejskie o funkcjach handlowych, jak najwi ększe wówczas: Wolin, Kołobrzeg, Szczecin czy Kamie ń. Struktury przestrzenne i społeczne z tego okresu, obok nielicznych źródeł pisanych są potwierdzane badaniami archeologicznymi i znaleziskami w postaci reliktów osadniczych i zabytków ruchomych. Na pocz ątku XII wieku, dzi ęki działaniom Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie zostało ponownie przył ączone do Polski. Wschodnia cz ęść Pomorza zaj ęta w latach 1112 - 1116 r. została wł ączona w granice pa ństwa piastowskiego a zachodnia, zaj ęta w kolejnej wyprawie w 1121-1122 r. pozostała w rękach pierwszego znanego nam z imienia ksi ęcia pomorskiego, Warcisława I, uznaj ąc jednak zwierzchno ść lenn ą władcy Polski. Jednym z efektów tego podboju była chrystianizacja Pomorza, która miała charakter pokojowy, bez u Ŝycia popularnej w czasach wypraw krzy Ŝowych, przemocy. Działania misyjne biskupa bamberskiego Ottona (1124 i 1128) zbiegły si ę w czasie z zaj ęciem przez Warcisława I ziem na zachód od Odry po Zatok ę Gryfijsk ą i rzek ę Hawel ę. W 1140 r. zostało erygowane biskupstwo pomorskie z siedzib ą w Wolinie, które w 1176 r. zostało przeniesione do Kamienia. Dla kapituły biskupiej wybudowano obok miasta odr ębne osiedle katedralne, w cz ęś ci zachowane do dnia dzisiejszego. Biskupstwo kamie ńskie, podlegaj ące bezpo średnio Stolicy Apostolskiej, obejmowało pod koniec XII w. teren całego Pomorza w jego nominalnych granicach, nie zawsze pozostaj ących w jurysdykcji ksi ąŜę cej. Dobra biskupa kamie ńskiego stanowiły od 1270 r. odr ębny okr ęg administracyjny i prawny. W Karlinie (zachowane fragmenty zamku) i Bobolicach zbudowane zostały siedziby biskupie stanowi ące centra administracji rozległych dóbr. W skład ko ścielnego terytorium wchodziło Golczewo i tereny poło Ŝone wokół Białogardu, Kołobrzegu, Koszalina i Bobolic.
21 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Potrzeba utrzymania i sprawowania kontroli nad podzielonym i rozległym terytorium Ksi ęstwa Pomorskiego wymagała skutecznej modernizacji pa ństwa. W 2 połowie XII w. na słabo zaludnione lub wyludnione w wyniku wojen tereny ksi ęstwa zacz ęli napływa ć osadnicy, przynosz ąc ze sob ą niemieckie prawa osadnicze. Pocz ątkowo kolonizacja na prawie niemieckim obejmowała nowe tereny osadnicze i prowadzona była poprzez liczne nadania dla instytucji ko ścielnych i klasztornych, obejmuj ąc powoli coraz wi ększe tereny tak Ŝe znajduj ące si ę w posiadaniu ksi ąŜą t i rycerstwa pomorskiego. Ksi ąŜę ta lokowali miasta na prawach niemieckich – lubeckim lub magdeburskim. Wspólne prawo ułatwiało zwi ązki handlowe i gospodarcze. Na wspólnocie interesów został oparty zwi ązek kupców i miast d ąŜą cych do uzyskania i zachowania specjalnych przywilejów handlowych, zwany Zwi ązkiem Hanzeatyckim, który powstał w 1230 r. i jako struktura ponadpa ństwowa rozszerzył si ę na prawie całe Niemcy i basen Morza Bałtyckiego. Z obszaru obecnego województwa do Hanzy nale Ŝały Szczecin, D ąbie, Stargard, Goleniów, Kamie ń, Wolin, Gryfino, Trzebiatów, Gryfice, Kołobrzeg, Koszalin, Darłowo i Sławno. Na przełomie XII i XIII w. zacz ęto osiedla ć na Pomorzu zakony. Pierwsi na terenach na wschód od Odry pojawili si ę cystersi z du ńskiego Esrom zakładaj ąc w 1173 r. opactwo w Kołbaczu (zachowany cz ęś ciowo zespół poklasztorny). Kolejnym zakonem byli premonstratensi, którzy otrzymali w 1180 r. dobra w Białobokach koło Trzebiatowa (relikty archeologiczne). Pierwszy klasztor Ŝeński - premonstratensek powstał w Trzebiatowie (niezachowany). W pocz ątku XIII w. zacz ęły powstawa ć Ŝeńskie klasztory cysterek. Ich siedziby powstały m.in. w Marianowie w 1248 r. (zachowany ko ściół i cz ęść klasztoru), w Koszalinie w 1277 r. (zachowany ko ściół), w Cedyni w 1278 r. (zachowana cz ęść klasztoru), w Wolinie w 1288 r. (zachowany fragment zabudowy poklasztornej). Drugim zgromadzeniem Ŝeńskim były augustianki, które przybyły do Pyrzyc w 1250 r. (zachowany ko ściół). Szczególn ą rol ę odegrały na Pomorzu zakony rycerskie – templariusze, którzy zało Ŝyli komandorie w Rurce (zachowana kaplica), w Chwarszczanach (zachowany ko ściół) i w Czaplinku w 1286 r. (prawdopodobne relikty – do bada ń archeologicznych) i joannici, którzy ok. 1150 r. zostali osadzeni w okolicach Sławna z komandori ą w Starym Sławsku (zachowany ko ściół). Nale Ŝał do nich równie Ŝ np. zamek w P ęzinie (zachowany). Po kasacji zakonu templariuszy, joannici przej ęli ich dobra. Komandoria w Rurce została przeniesiona w 1377 r. do Swobnicy (zachowany zamek wymagaj ący prac konserwatorskich). Na obszarze Nowej Marchii znajdowała si ę komandoria w Świdwinie, a tak Ŝe odziedziczona po
22 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego templariuszach od 1345 r. komandoria w Drahimiu (zachowane ruiny zamku). Od 1384 r. na terenie Nowej Marchii w Świdwinie uzyskali siedzib ę Krzy Ŝacy (zachowany wielofazowy zamek), pozostaj ący tu do 1455 r. W XIII w. przybyły na Pomorze tak Ŝe zakony Ŝebracze - w 1228 r. powstał klasztor dominikanów w Kamieniu, a w 1275 r. w My śliborzu. Franciszkanie osiedlili si ę w 1243 r. w Szczecinie (zachowany ko ściół), a pó źniej w innych miastach ksi ęstwa. Augustianie posiadali klasztor m ęski w Stargardzie (1270 r.) oraz w Jasienicy (zachowany ko ściół i ruina klasztoru), a na terenie Nowej Marchii w Chojnie (zachowany ko ściół i cz ęść klasztoru). W 2 połowie XIII w. na skutek ekspansji margrabiów brandenburskich dąŜą cych do uzyskania dost ępu do morza, okrojone zostały południowo- zachodnie granice ksi ęstwa. Tereny poło Ŝone wokół Świdwina, Drawska, Kalisza, Recza, Choszczna, My śliborza i Chojny, zostały wł ączone w granice „zaodrza ńskiej prowincji brandenburskiej” nazwanej od pocz ątku XIV w. Now ą Marchi ą. Ekspansja brandenburska dotarła a Ŝ do Pomorza Gda ńskiego. W efekcie utrwalenia si ę granic brandenburskich Ksi ęstwo Pomorskie, obejmuj ące od 1316 r. ksi ęstwo sławie ńsko-słupskie, zostało całkowicie oddzielone od Wielkopolski. W połowie XIV w. ziemie zaj ęte przez Krzy Ŝaków, poło Ŝone wokół Wałcza, Czaplinka i Drahimia (Starego Drawska), przył ączone zostały przez króla Kazimierza Wielkiego do Polski, tworz ąc od 1407 r. odr ębne starostwo drahimskie z siedzib ą starosty na zamku w Drahimiu (zachowana ruina zamku i warto ściowy obszar krajobrazowy przesmyku pomi ędzy jeziorami). Obszary Ksi ęstwa i Nowej Marchii zarz ądzane były w sposób patrymonialny przez rody rycerskie, które na obszarach szczególnie zagro Ŝonych najazdami wznosiły zamki tworz ąc lini ę obronn ą po stronie marchijskiej od Odrzycka (Oderbergu) poło Ŝonego na zachodnim brzegu Odry poprzez Mory ń, Golenice, Pełczyce, Recz, Drawno, Kalisz, Złocieniec do Świdwina. Druga linia przebiegała na południu przy granicy z Polsk ą, na której znajdowały si ę zamki w Wałczu, Tucznie, Człopie i Drezdenku. Po stronie pomorskiej podobn ą rol ę odgrywały zamki ksi ąŜę ce i zakonne oraz rycerskie dosy ć równomiernie rozlokowane na terytoriach wokół obszarów marchijskich. Do naszych czasów przetrwały jedynie nieliczne z tych zamków (np. Świdwin). W połowie XIV w. istniała ju Ŝ w pełni wykształcona miejska struktura osadnicza. Wi ększo ść miast została otoczona miejskimi murami obronnymi (zachowane m.in. w Trzebiatowie, Pyrzycach, Gryfinie), a ich tereny miały zapewni ć mo Ŝliwo ści działania i rozwoju na długi okres czasu. W tym te Ŝ
23 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego okresie zacz ęły powstawa ć liczne trwałe, wzniesione z kamienia granitowego i cegły, budowle publiczne i prywatne - ko ścioły, ratusze, klasztory, kamienice mieszcza ńskie. Rozbicie dzielnicowe Ksi ęstwa Pomorskiego - zapocz ątkowane w XII w. - na dwa lub wi ęcej odr ębnie zarz ądzanych ksi ęstw, nie miało istotnego znaczenia dla ustabilizowanych w pocz ątku XIV w. granic zewn ętrznych. Trwały podział na ksi ęstwo wołogojskie i szczeci ńskie, z krótkimi okresami zjednoczenia, zachował się do XVII w. Do ksi ęstwa wołogojskiego nale Ŝały ziemie wzdłu Ŝ wybrze Ŝa od Stralsundu poprzez Uznam, Wolin, Ziemi ę Trzebiatowsk ą i Stargardzk ą oraz Białogardzk ą i Szczecineck ą, oddzielon ą od morza władztwem biskupów kamie ńskich, oraz ksi ęstwo sławie ńsko-słupskie. Ksi ęstwo szczeci ńskie poło Ŝone było na terenach wzdłu Ŝ Odry - zachód od rzeki od Dymina po Anklam i Ückermünde, a po wschodniej stronie ziemie na południe od rzeki Iny od Gryfina i Ziemi Ba ńskiej przez Pyrzyce do Pełczyc, granicz ąc z Brandenburgi ą i terenami Nowej Marchii. W ramach tych dwóch ksi ęstw w zale Ŝno ści od liczebno ści pretendentów do władzy ksi ąŜę cej powstawały okresowo mniejsze jednostki. Czasowe zjednoczenie ksi ęstw nast ąpiło jedynie pod rz ądami Bogusława X i ostatniego z Gryfitów, Bogusława XIV. Wydarzeniem o doniosłym znaczeniu dla dziejów regionu było proklamowanie przez ksi ąŜą t pomorskich w 1534 r. reformacji. Zerwanie tradycyjnych wi ęzi religijnych przyspieszyło wynarodowienie autochtonicznej ludno ści słowia ńskiej, której ostatni przedstawiciele przetrwali jedynie na granicach wschodnich Pomorza, we wsiach słowi ńskich i kaszubskich. Szlachta pomorska pochodzenia słowia ńskiego, zwi ązana z dworem ksi ąŜę cym ju Ŝ w średniowieczu została wchłoni ęta i zasiliła elity szlachty niemieckiej. Sekularyzacja własno ści ko ścielnej zmieniła form ę zarz ądu posiadło ściami biskupów kamie ńskich, ich nast ępcami stali si ę ksi ąŜę ta pomorscy, a terytorium otrzymało nazw ą „Fürstenthum Kamin” (Ksi ęstwo Kamie ńskie). Tereny marchijskie jako cze ść Brandenburgii przyj ęły protestantyzm nieco pó źniej. W 1536 r. zgod ę na wprowadzenie luteranizmu uzyskały władze Choszczna i Chojny. Sam proces zmiany wyznania odbywał si ę jednak podobnie jak na Pomorzu i wkrótce cały obszar Nowej Marchii przyj ął luteranizm jako religie panuj ącą (rozwi ązanie biskupstwa lubuskiego nast ąpiło w 1590 r.). Cały obszar obecnego województwa znalazł si ę w zasi ęgu działa ń wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Skutki wojny dotkn ęły substancj ę budowlan ą, struktur ę gospodarcz ą a przede wszystkim ludno ściow ą – w niektórych rejonach pozostała przy Ŝyciu zaledwie połowa mieszka ńców. Pierwsza połowa XVII w. była
24 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego te Ŝ okresem kryzysu wielkiej własno ści feudalnej, czego przejawem było zakładanie, w drugiej połowie tego stulecia, nowych wsi (tzw. druga kolonizacja). Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Gryfitów, Bogusława XIV w 1637 roku w wyniku pokoju westfalskiego (1648) ko ńcz ącego wojn ę 30-letni ą, doszło do podziału Pomorza pomi ędzy Szwecj ą, która zatrzymała cz ęść zachodni ą ze Stralsundem i Szczecinem, a Brandenburgi ą, która zaj ęła cz ęść wschodni ą od Stargardu i Kamienia po Słupsk. W pierwszym okresie sposób zarz ądzania pa ństwem i społecze ństwem w obu cz ęś ciach ksi ęstwa był korzystny dla stanów pomorskich. Dla gospodarki Pomorza i jego kultury materialnej był to okres spokoju i rozkwitu. Jednak wkrótce kolejne konflikty mi ędzy Brandenburgi ą i Szwecj ą spowodowały problemy gospodarcze zachodniej cz ęś ci regionu. Wa Ŝnym w dziejach Pomorza wydarzeniem był wybuch wojny północnej (1700 -1721). W czasie jej trwania na tereny Pomorza szwedzkiego wkroczyły wojska rosyjskie i saskie. W 1720 r. w wyniku pokoju sztokholmskiego król Fryderyk Wilhelm wykupił z r ąk szwedzkich Szczecin ( zajmowany od 1713 r. przez oficjalnie nie bior ące udziału w wojnie wojska pruskie) i uj ście Odry z wyspami Uznam i Wolin, wł ączaj ąc je na kolejne 250 lat w granice pa ństwa pruskiego. Za czasów Fryderyka Wielkiego nast ąpił rozwój prowincji w oparciu o porty w Szczecinie i Kołobrzegu, które obsługuj ąc wschodnie tereny Prus stały si ę głównymi o środkami eksportu. Restrykcyjna polityka celna Szwedów nadal zajmuj ących zachodnie cz ęś ci Pomorza spowodowała powstanie nowego pruskiego portu wojennego i twierdzy w Świnouj ściu. Zniszczenia wynikłe z działa ń wojennych były porównywalne z wojn ą trzydziestoletni ą, ale racjonalna polityka władz i kolejne kolonizacje pozwoliły na odbudow ę a nawet rozwój w oparciu o szerokie zaplecze pa ństwa pruskiego. Pod koniec XVIII w. sprowadzono na Pomorze 26 000 kolonistów, zało Ŝono 160 osad. Kolejne kolonizacje podtrzymywały powstał ą w średniowieczu sie ć osadnicz ą, sprzyjały jej znacz ącej przebudowie i wprowadzaniu na teren Pomorza ró Ŝnych tradycji budowlanych. Słaba kondycja rolnictwa wynikaj ąca z niskiej jako ści gleb, słaby rynek wewn ętrzny i wyeksploatowanie na cele energetyczne i budowlane lasów, nie sprzyjały rozwojowi kultury materialnej. Wi ększo ść domów powstawała w oszcz ędnej i nietrwałej technologii ryglowej, z wykorzystaniem szachulca i wypełnie ń ceramicznych. Z tego okres pochodz ą najstarsze, nielicznie zachowane ko ścioły ryglowe i cz ęść ryglowych domostw oraz dwory i zabudowania gospodarskie. Dzi ęki zr ęcznej polityce władców pruskich udało si ę zwi ąza ć z dworem i armi ą wi ększo ść , opornej dot ąd, starej szlachty pomorskiej. Ziemia skoncentrowana została w maj ątkach szlachty, stanowi ącej elit ę wojskowo- urz ędnicz ą pa ństwa.
25 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Elementem wpływaj ącym na rozwój miast w tym okresie było przyj ęcie na teren Pomorza emigrantów francuskich – hugenotów, których najliczniejsze kolonie znalazły si ę w Szczecinie, Stargardzie i My śliborzu. Wzrost pot ęgi nowego pa ństwa przybli Ŝył mo Ŝliwo ść zjednoczenia terytoriów zachodnich z Prusami Wschodnimi kosztem Polski. Rozbiory i zaj ęcie przez Fryderyka Wielkopolski oraz cz ęś ci Mazowsza z Warszaw ą usytuowało Pomorze w nowej rzeczywisto ści gospodarczej i politycznej. Obszar Nowej Marchii stał si ę pomostem gospodarczym ł ącz ącym centrum pa ństwa pruskiego z obszarami zagarni ętymi. Pomimo to w pocz ątku XIX w., wraz z rozwojem przemysłu i nowych środków transportu obszar Marchii i Pomorza zacz ął przegrywa ć gospodarczo w konkurencji z Nadreni ą i Śląskiem. W pocz ątkach XIX w. teren Pomorza ponownie stał si ę teatrem wojennym, tym razem za spraw ą wojsk francuskich. Napoleon po zwyci ęstwie pod Jen ą zaj ął w 1806 r. całe Pomorze, umieszczaj ąc swoje garnizony w Szczecinie i Kołobrzegu. Po kl ęsce Napoleona w Rosji i osłabieniu Szwecji Prusy zaj ęły Pomorze Przedodrza ńskie (Vorpommern). Materialnych śladów wojen napoleo ńskich jest stosunkowo niewiele (wytrasowanie kilku nowych dróg). Jednak wojny te wpłyn ęły na reformy w pa ństwie pruskim. Najwa Ŝniejszym elementem tych reform, który wpłyn ął na krajobraz kulturowy stał si ę podział na powiaty, jednakowe pod wzgl ędem terytorialnym, ludno ściowym i ekonomicznym. Stały si ę one bardzo trwałym elementem kultury politycznej i gospodarczej pa ństwa, tworz ąc czyteln ą struktur ę osadnicz ą z instytucjami publicznymi o charakterystycznych formach architektonicznych, komunikacj ą lokaln ą i nowoczesnym prawem budowlanym. Rejencja szczeci ńska składała si ę z powiatów: Uznam-Wolin, Kamie ń, Nowogard, Randow (okolice Szczecina), Szadzko, Pyrzyce i Gryfino. W rejencji koszali ńskiej wydzielono powiaty; Białogard, Bytów, Drawsko, Ksi ęstwo (Kamie ń Pomorski), Lębork, Miastko, Szczecinek, Świdwin, Sławno i Słupsk. W rejencji kwidzy ńskiej znalazł si ę powiat wałecki, a w rejencji frankfurckiej powiaty: Chojna, My ślibórz i Choszczno. Liberalizm gospodarczy i szerokie zaplecze ekonomiczne pa ństwa pruskiego, pozwoliły na przyspieszony rozwój, osłabiony jednak skutkami reformy rolnej, która została przeprowadzona na niekorzystnych dla ludno ści wiejskiej warunkach. W jej wyniku nast ąpił znaczny odpływ ludno ści do zachodnich regionów przemysłowych oraz na emigracj ę do Ameryki, w najgorszych latach połowy XIX w. wynosił on około 100 000 ludzi rocznie. Wi ększe mo Ŝliwo ści rozwoju społeczno -gospodarczego stworzyła budowa w drugiej połowie XIX w. sieci dróg bitych i Ŝelaznych. Przyspieszenie cywilizacyjne i technologiczne doprowadziło do
26 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego wymiany wi ększo ści dawnej zabudowy. Miasta rozrastaj ąc si ę i uzyskuj ąc poł ączenia kolejowe tworzyły nowe dzielnice przemysłowe i mieszkalne. Od pocz ątku XIX w. rozwijał si ę nowy typ zabudowy, zacz ęły powstawa ć miejscowo ści uzdrowiskowe, szczególnie w pasie nadmorskim. Tendencje te nasiliły si ę po zwyci ęskiej wojnie prusko-francuskiej i powstaniu Cesarstwa Niemieckiego w 1871 r. Na okres od ko ńca XIX w. do I wojny światowej przypadał najwi ększy rozwój przemysłu, komunikacji, budownictwa publicznego i ogólny rozwój miast i terenów wiejskich. Praktycznie wi ększo ść zachowanej historycznej substancji budowlanej na terenie Pomorza Zachodniego pochodzi wła śnie z tego okresu. Po I wojnie światowej i powstaniu nieodległej Polski, z zachowanej w granicach Niemiec cz ęś ci terenów Wielkopolski utworzona została Marchia Graniczna, na terenie której znalazł si ę powiat wałecki. W 1938 r. Marchia Graniczna została przył ączona do Prowincji Pomorskiej, tworz ąc odr ębn ą rejencj ę pilsk ą, w skład której weszły obok powiatu Wałcz tak Ŝe powiaty: szczecinecki, drawski i choszcze ński. Wytworzone w XIX i XX w. zale Ŝno ści administracyjne, gospodarcze a przede wszystkim poł ączenia komunikacyjne, spowodowały utrzymanie zasadniczych granic wewn ętrznego podziału administracyjnego na powiaty praktycznie do reformy administracyjnej w 1975 r. Terytoria północno-wschodnie Niemiec były najmniej uprzemysłowionymi obszarami o dominuj ącej funkcji rolniczej. Struktura wsi opierała si ę na wielkiej własno ści rolnej, ze znaczn ą liczb ą maj ątków zło Ŝonych z kilku folwarków. Gospodarstwa chłopskie dominowały na najurodzajniejszych ziemiach pasa nadmorskiego i niziny szczeci ńskiej, na obszarach dawnych domen pa ństwowych. Wykarczowane w XVII i XVIII w. lasy były odtwarzane od połowy XIX w., osi ągaj ąc w okresie mi ędzywojennym lesisto ść zbli Ŝon ą do poziomu z okresu średniowiecza. Warunki geograficzno-przyrodnicze i słaby poziom przemysłu utrwalał niskie zaludnienie. Miasta, poza stolicami rejencji i powiatów, pozostały stosunkowo małe, a ich obszar niewiele przekraczał granice lokacji średniowiecznych, w wi ększo ści najmniejszych miast znaczn ą rol ę nadal odgrywało rolnictwo. Utrata du Ŝej cz ęś ci wschodnich terytoriów Niemiec: Pomorza Gda ńskiego i Ksi ęstwa Pozna ńskiego spowodowała migracje ludno ściowe i napływ osadników z terenów Polski, powoduj ąc rozbudow ę miast i zakładanie nowych wsi. W latach 20-tych powstała nowa zabudowa kolonijna i odtworzone zostały miejscowo ści wyludnione w wyniku XIX-wiecznej emigracji. Na terenach miast tworzono nowe dzielnice mieszkalne z zabudow ą o typowych wczesno-modernistycznych formach. Okres mi ędzywojenny to pocz ątkowy gwałtowny wzrost zahamowany kryzysem światowym, a nast ępnie specyficzny rozwój wynikaj ący z militarno
27 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
-ekspansjonistycznej polityki III Rzeszy po 1933 r. W tym okresie nast ąpiła odbudowa i rozbudowa garnizonów wojskowych w Szczecinie, Kołobrzegu, Stargardzie, Wałczu i Szczecinku; budowa poligonów w Bornem Sulinowie; szkoły partyjno-administracyjnej w Złocie ńcu (Budowo), portu wojennego w Świnouj ściu i szkół lotniczych w Gryfinie i Chojnie. Wybudowano wiele lotnisk, dróg wojskowych, a w najwi ększych miastach powstało kilka fabryk oraz nowych osiedli robotniczych z obiektami infrastruktury społecznej. Działania wojenne do 1945 r. nie dotkn ęły bezpo średnio powi ększonej o Marchi ę Graniczn ą Prowincji Pomorze i zaodrza ńskiej cz ęś ci Brandenburgii, jedynie Szczecin i Police od 1943 r. były celem nalotów alianckich. Naloty alianckie na Szczecin zniszczyły kompletnie teren portu, starego miasta i cz ęś ci dzielnic przyportowych i przemysłowych poło Ŝonych nad Odr ą. Na pozostałym terytorium Pomorza wi ększo ść zniszcze ń wojennych przypadła na ostatnie dni wojny. Zdecydowanie frontowy charakter zniszcze ń dotyczył miejscowo ści usytuowanych w rejonie wału Pomorskiego, budowanego od 1934 r. na północno-wschodnich obszarach Pomorza i wzdłu Ŝ granicy z południowo-wschodniej w okolicach Szczecinka i Piły, zniszczenie m.in. Kołobrzegu, Wolina, D ąbia, Chojny. Tereny wiejskie w wi ększo ści unikn ęły zniszcze ń. Najwi ększe straty w krajobrazie kulturowym Pomorza Zachodniego nast ąpiły dopiero w okresie powojennym w wyniku szabrownictwa, rabunkowej gospodarki - radzieckiej administracji wojennej, a tak Ŝe polskiej, nastawionej przez wiele lat negatywnie do zastanego dziedzictwa, którego degradacja nast ępowała głównie z braku ekonomicznych podstaw do ich bie Ŝą cego utrzymania. Rozwój lub jedynie utrzymanie struktury osadniczej i napływu osadników w du Ŝym stopniu uzale Ŝniony był od stopnia zniszcze ń wojennych oraz demonta Ŝu fabryk, zakładów przemysłowych, linii kolejowych itd., dokonywanych przez wojska radzieckie. Pierwsi Polacy osiedlali si ę na obszarze Pomorza Zachodniego jednocze śnie z ustaniem działa ń wojennych. Od wiosny 1945 r. na teren województwa zacz ęli przybywa ć osadnicy z Polski centralnej, i reemigranci z Zachodu, a od pocz ątku 1946 r. przesiedle ńcy z ZSRR. Główny etap osadnictwa polskiego na terenie województwa ko ńczyła akcja “W” czyli przymusowe przesiedlenie ludno ści ukrai ńskiej z południowo-wschodniej Polski w 1947 r. Nast ępuj ące kolejne zmiany podziału administracyjnego nie miały bezpo średniego wpływu na polityk ę dotycz ącą ochrony zabytków i zachowania warto ści krajobrazu kulturowego, rzeczywisty wpływ miało nastawienie ludno ści a przede wszystkim władz administracyjnych i partyjnych. Zmiana struktury administracyjnej nie była w stanie przekształci ć struktury przestrzennej z jej
28 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego wielostopniow ą hierarchi ą instytucji s ądowych, edukacyjnych i kontrolnych. W miejsce zlikwidowanych powiatów powstały urz ędy rejonowe, obsługuj ące ludno ść od kilku do kilkunastu gmin. W tych warunkach społeczno ści lokalne przyj ęły ze zrozumieniem reform ę administracyjn ą z 1990 r. i samorz ądow ą, w wyniku których liczba i granice gmin nie uległy zasadniczo zmianie, co pozwoliło na stosunkowo łatwe przej ęcie przez nowo utworzone samorz ądy powi ększaj ących si ę z roku na rok kompetencji. Ogrom zaniedba ń z okresu PRL ukazał jednak mizeri ę gospodarcz ą. Upadek Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych oraz wi ększo ści małych fabryk i wytwórni zasadniczo zmienił warunki Ŝycia na terenie całego województwa. Likwidacja PGR wpłyn ęła niekorzystnie na krajobraz pomorskiej wsi. Łatane i podpierane budynki folwarczne po ich opuszczeniu zawaliły si ę lub gro Ŝą zawaleniem podobnie jak dawne dwory, w których mie ściły si ę biura i usługi socjalne. Tylko nielicznie przej ęte przez prywatnych przedsi ębiorców cele mieszkalne lub usługowe uzyskały szansę na przetrwanie a nawet rozkwit. W wyniku przekształce ń gospodarczych nast ąpiła istotna poprawa stanu przyrody i środowiska naturalnego, restrukturyzacja przemysłu i likwidacja prymitywnych wytwórni zaowocowała znacznym zmniejszeniem emisji zanieczyszcze ń poprawiła si ę czysto ść wód i zwi ększyła si ę powierzchnia lasów. Samorz ądy gminne inwestuj ą w budow ę systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, a tak Ŝe porz ądkuj ą struktury zurbanizowane, buduj ą drogi i zabiegaj ą o środki na rozwój usług i budow ę miejsc pracy, co spowodowało wzrost inwestycji turystycznych, sprzyjaj ących ochronie krajobrazu kulturowego.
II.2. ZASADNICZE CECHY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO WOJEWÓDZTWA
Krajobraz kulturowy to przestrze ń historycznie ukształtowana w wyniku działalno ści człowieka, zawieraj ąca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze . Krajobraz kulturowy województwa zachodniopomorskiego składa si ę z kilku jednostek historycznych o specyficznych cechach morfogenetycznych. Cz ęść północna - od wybrze Ŝa morskiego do pasa gmin: Widuchowa, Banie, Kozielice, Pyrzyce, Przelewice, Dolice, Sucha ń, Dobrzany, I ńsko, W ęgorzyno, Drawsko Pom., Ostrowice, Połczyn Zdrój, Barwice, Borne Sulinowo i Szczecinek - nale Ŝy do historycznego Ksi ęstwa Zachodniopomorskiego. Gminy na południe od tej granicy, z wyj ątkiem powiatu wałeckiego i gminy Czaplinek, nale Ŝały historycznie do Nowej Marchii, a powiat wałecki i gmina Czaplinek do historycznej Wielkopolski.
29 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Na terenie historycznego Pomorza od zachodu wyró Ŝnia si ę teren dawnego Ksi ęstwa Szczeci ńskiego, granicz ący od wschodu z ziemiami biskupstwa kamie ńskiego, obejmuj ącego północny obszar powiatu kołobrzeskiego i powiat Koszalin, na południe od którego tereny Nowej Marchii osi ągały Świdwin. Na wschód od Koszalina znajduje si ę teren powiatu sławie ńskiego, który jest cz ęś ci ą dawnego Ksi ęstwa Sławie ńsko-Słupskiego, pozostaj ącego przez wiele lat w granicach Pomorza Wołogojskiego. Granice naturalne i kulturowe, w wielu miejscach to Ŝsame, tworz ą subregiony o czytelnej specyfice zasobu zabytkowego, jego stanu zachowania i wyst ępuj ących zagro Ŝeń, wynikaj ących z uwarunkowa ń gospodarczo-ekonomicznych postrzeganych jako funkcje lokalno-rozwojowe. Uj ście Odry i Zalew Szczeci ński - Teren obejmuj ący okolice uj ściowego odcinka Odry i Zalewu Szczeci ńskiego, jest bardzo zró Ŝnicowany, stanowi ą go zwarte obszary le śne - Puszcza Goleniowska, Bukowa, Wkrza ńska i Woli ński Park Narodowy, wyst ępuje tu osadnictwo o bardzo starej metryce głównie w okr ęgu Wolina i Kamienia Pomorskiego, w tym porty „morza wewn ętrznego” słabo powi ązane z zapleczem lądowym. Subregion zdominowany nadwodnym poło Ŝeniem, z licznymi ograniczeniami wynikaj ącymi z warunków przyrodniczych. Od wczesnego średniowiecza zwi ązany z wpływami skandynawskimi i ekspansj ą północno-wschodnich prowincji niemieckich. Od średniowiecza obszar zainteresowania władców Polski, którzy w XII w. dokonali skutecznej chrystianizacji, wspomagaj ąc rodzim ą dynasti ę Grafitów i ułatwiaj ąc pó źniejsz ą kolonizacj ę niemieck ą. Na terenie tego subregionu znajduj ą si ę najstarsze ośrodki miejskie: Wolin, Kamie ń Pomorski, Goleniów, Gryfino i Szczecin. Strategiczne poło Ŝenie Szczecina zaowocowało jego rozwojem gospodarczym i politycznym do roli stolicy ksi ęstwa, a pó źniej stolicy całej prowincji. Krajobraz kulturowy obszaru skupiony jest w jednostkach zurbanizowanych. Na zamykaj ących Zalew Szczeci ński wyspach Wolin i Uznam urbanizacja obejmuje głównie tereny brzegowe. W miastach zachowane s ą reliktowo średniowieczne układy urbanistyczne, zniszczone w czasie II wojny światowej. W dosy ć dobrej kondycji znajduj ą si ę zespoły zabudowy wokół dzielnic staromiejskich i tereny przedmiejskiej zabudowy mieszkaniowej. Szczególn ą rol ę kulturow ą odgrywa stolica regionu Szczecin, o cechach metropolii pozbawion ą jednak swych naturalnych obszarów po stronie zachodniej, oddzielonych sztucznie granic ą pa ństwow ą. Miasto o tysi ącletniej tradycji, twierdza do lat 70-tych XIX w. Obok odbudowanego niekorzystnie Starego Miasta z zachowanymi i odbudowanymi ko ściołami i zamkiem ksi ąŜę cym, zachowało najwi ększy na Pomorzu zespół urbanistyczny z ko ńca XIX i pocz ątku XX w. z zachowanym zespołem architektury
30 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego neostylowej. Dominantami miast s ą średniowieczne fary: w Szczecinie, Gryfinie, Goleniowie i Wolinie oraz unikalny zespół roma ńsko - gotycki katedry w Kamieniu Pomorskim i roma ńsko - gotycki zespół pocysterski w Kołbaczu. Z architektury świeckiej wyró Ŝniaj ą si ę średniowieczne ratusze w Szczecinie, Kamieniu Pomorskim i XVIII wieczny ratusz ryglowy w Nowym Warpnie. Charakterystyczne s ą tak Ŝe zespoły architektury uzdrowiskowej w Świnouj ściu i Mi ędzyzdrojach. W zabudowie wiejskiej dominuj ą układy z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem z ju Ŝ nielicznymi przykładami zabudowy ryglowej. We wsiach znajduj ą si ę ko ścioły kamienno - ceglane i ryglowe, jednym z cenniejszych jest XVI wieczny ko ściół ryglowy w Dzisnej. Wyst ępuj ą tu zbudowania podworskie z XVIII, XIX i XX wieku z najcenniejszym przykładem barokowego, ryglowego, zespołu dworskiego w Świerznie. Na całym terenie znajduje si ę wiele znacz ących stanowisk archeologicznych najwcze śniejszego osadnictwa na Pomorzu w tym odkryte zespoły portowe w Wolinie i Szczecinie. Subregion Nowogard - Stargard - Pyrzyce - Chojna – zajmuje obszar obejmuj ący urodzajne gleby moreny dennej, obejmuj ący półkoli ście uj ście Odry i Zalew Szczeci ński, którego granic ę zewn ętrzn ą stanowi ą pagórkowate i zalesione tereny północnych partii moreny czołowej. Charakteryzuje go g ęsta sie ć osadnicza o metryce średniowiecznej. Tereny równinne, lekko sfalowane, słabo zalesione, w cało ści uŜytkowane rolniczo. Układy wiejskie przestrzennie zró Ŝnicowane, z zachowanymi strukturami dworsko-folwarcznymi. Na terenie subregionu znajduje si ę kilka równorz ędnych zabytkowych o środków miejskich, o średniowiecznej metryce, z cz ęś ciowo zachowanymi układami urbanistycznymi, czytelnymi dzi ęki zachowanym obwodom miejskich murów obronnych, nale Ŝą do nich: Stargard, Maszewo, Pyrzyce, Chojna i Trzci ńsko. W miejskim budownictwie sakralnym dominuj ą ceglane średniowieczne fary, przewa Ŝnie s ą to trzynawowe hale, do szczególnie cennych nale Ŝą fary w Stargardzie i Chojnie oraz wczesnogotyckie fary kamienno-ceglane w Baniach, Moryniu i Gryfinie. Z zało Ŝeń klasztornych zachowały si ę cz ęś ciowo zespoły w Cedyni, Chojnie i Pyrzycach. Budowle świeckie z okresu średniowiecza to bogato dekorowane ratusze w Stargardzie, Chojnie i Trzci ńsku. Z zabudowy mieszcza ńskiej zachowały si ę zespoły głównie XIX wieczne z wieloma przykładami zrealizowanymi w technologii ryglowej - Lipiany, Trzci ńsko, Cedynia. Wsie o metryce średniowiecznej zachowały cz ęś ciowo układy pierwotne z pełn ą wymian ą zabudowy mieszkalnej i produkcyjnej, zachowały si ę budynki ko ściołów wiejskich, du Ŝy zespół wczesnogotyckich i gotyckich ko ściołów granitowych. Do najciekawszych nale Ŝą ko ścioły w: Objezierzu Starym, Chełmie Dolnym, Naro ście i Barwicach. W rejonie Ba ń i Chojny zachowały si ę ko ścioły zakonne, do
31 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego najciekawszych nale Ŝy kaplica templariuszy w Rurce, ko ściół pojoannicki w Swobnicy i Suchaniu. Elementem zabytkowego zasobu budownictwa wiejskiego s ą liczne zespoły podworskie z XVIII i XIX wieku, do najznakomitszych nale Ŝą : pałac w Ro ścinie, Czernikowie i Przelewicach wraz z ogrodem dendrologicznym, który jest obiektem o szczególnej warto ści przyrodniczej i kulturowej. W obszarze tym wyst ępuj ą tak Ŝe średniowieczne zamki przebudowywane w renesansie, baroku i pod koniec XIX w. w P ęzinie, Swobnicy i Płotach.
Subregion - Pas nadmorski - Tereny ograniczone od południa gł ęboko ści ą oddziaływania wybrze Ŝa. Dominuje obsługa uprawy morza, obsługa ruchu turystycznego, która przebiega po północnej stronie drogi Szczecin - Gda ńsk. Tereny intensywnej gospodarki rolniczej, o g ęstej sieci osadniczej, z du Ŝą ilo ści ą gospodarstw chłopskich. Średniowieczne i nowo Ŝytne układy przestrzenne, o dobrze zachowanych zespołach siedlisk. Na obszarze tym najstarszym zespołem miejskim jest Kołobrzeg, z elementami umocnie ń twierdzy i zachowanymi nielicznymi zabytkami na terenie Starego Miasta, na terenie którego prowadzone s ą prace rewitalizacyjne, odbudowy struktury urbanistycznej w nowych i stylizowanych formach architektonicznych, w trakcie których prowadzone s ą kompleksowe wielkopłaszczyznowe badania archeologiczne. Najlepiej zachowane zespoły zabytkowe znajduj ą si ę w Trzebiatowie i Darłowie z licznymi zabytkami architektury obronnej, sakralnej, u Ŝyteczno ści publicznej i mieszkalnej. Trzy najwi ększe miasta: Koszalin, Kołobrzeg i Gryfice zachowały fragmentarycznie dawne układy urbanistyczne i niektóre obiekty zabytkowe. Do najciekawszych zabytków sakralnych nale Ŝą fary halowe w Kołobrzegu, Trzebiatowie i Gryficach oraz bazylikowe w Koszalinie, Sławnie i Darłowie. Do budowli świeckich nale Ŝy zamek ksi ąŜę cy w Darłowie i rezydencja w Trzebiatowie oraz ratusze w Trzebiatowie, Darłowie i Kołobrzegu. Zabudowa wiejska przewa Ŝnie na zachowanym średniowiecznym planie wsi lokacyjnej, stale wymieniana, obecna pochodzi głównie z ko ńca XIX i pocz ątku XX w. Subregion charakteryzuje si ę znaczn ą liczb ą zabudowy ryglowej i mieszanej ryglowo- ceglanej. Dominantami s ą ko ścioły wiejskie o ró Ŝnej metryce, kamienno-ceglane, ceglane i ryglowe. Do najciekawszych nale Ŝą ko ścioły w Karlinie, Biesiekierzu, Malechowie i Cisowie. W Bukowie Morskim zachował się ko ściół pocysterski, b ędący jedynym zachowanym reliktem dawnego pot ęŜ nego zespołu klasztornego. Z licznych zachowanych zespołów pałacowo - parkowych wymieni ć nale Ŝy pałace w Rybokartach i Otoku. Cech ą specyficzn ą s ą małe porty w uj ściach rzek oraz pla Ŝowe przystanie rybackie, portami morskimi o funkcji handlowej s ą jedynie porty w Kołobrzegu
32 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i Darłowie z zachowanymi elementami zabudowy historycznej. W miejscowo ściach uzdrowiskowych Mielnie i Ustce zachowały si ę XIX wieczne przykłady zabudowy sanatoryjnej i pensjonatowej. Wyj ątkowym zespołem krajobrazowym z zachowanymi strukturami wiejskimi s ą obszary na wschód od jeziora Jamno z wioskami rybackimi o zabudowie ryglowej, tworz ąc cz ęść tzw. „Krainy w krat ę” maj ącą sw ą kontynuacj ę na terenie województwa pomorskiego. Subregion Południowo-zachodni pas pojezierny - obejmuje obszar północnej cz ęś ci moreny czołowej, dochodz ącej do Odry - silnie zalesiony, z pasmem jezior polodowcowych. Słabo wykształcona sie ć osadnicza z miastami o średniowiecznej metryce: Cedynia, Mory ń, Mieszkowice, D ębno, My ślibórz, Barlinek, Pełczyce, Choszczno, Recz i Drawno. Na obszarze tym, o bardzo urozmaiconym krajobrazie przyrodniczym, o du Ŝej liczbie jezior i obszarów le śnych wyst ępuj ą bardzo atrakcyjne szlaki komunikacyjne. Znajduj ą si ę tu zabytkowe zespoły miejskie. Do najlepiej zachowanych nale Ŝą : Mory ń, Mieszkowice, D ębno, My ślibórz, Barlinek i Drawno. Pozostałe miasta o średniowiecznej metryce zostały znacznie zniszczone i zachowały nieliczne obiekty zabytkowe. Pełny zarys murów obronnych zachował si ę tylko w Maszewie i Mieszkowicach. We wszystkich miastach zachowały si ę zabytkowe ko ścioły, zabudowa mieszkalna pochodzi głównie z ko ńca XIX wieku. Jej cenniejsze skupiska zachowane s ą w Moryniu, Mieszkowicach, Barlinku, My śliborzu i Drawnie. Zabudowa wiejska XIX i XX wieczna, ceglana i ryglowa, z zachowaniem pierwotnego rozplanowania z okresu lokacji, cz ęsto przekształcona zespołami folwarcznymi. Wyst ępuj ą tu zachowane zabudowania podworskie z XIX wieku z zespołami parkowymi. W cz ęś ci wschodniej obszaru wsie z okresu kolonizacji z XVI w. prowadzonej przez Wedlów na obszarze Puszczy Drawskiej oraz przykłady XVIII-wiecznej kolonizacji fryderycja ńskiej. Wiejskie ko ścioły w formie kamiennych budowli salowych lub ceglanych z okresu średniowiecza, szczególnie cennym obiektem jest pojoannicki ko ściół w Chwarszczanach. W rejonie wschodnim obszaru wyst ępuj ą liczne ko ścioły wiejskie w konstrukcji ryglowej. W Bierzwniku zachowany jest du Ŝy fragment ko ścioła i klasztoru z zało Ŝenia pocysterskiego. Subregion Środkowo - wschodni Pojezierza Pomorskiego . Na obszarze wyst ępuj ą nieliczne miasta o średniowiecznej metryce i zachowanych fragmentarycznie murach obronnych s ą to: Świdwin, Drawsko, Białogard, Złocieniec i Szczecinek. Budownictwo sakralne jest bardzo zró Ŝnicowane, bazylika gotycka w Białogardzie nawi ązuje do typu znanego z pasa nadmorskiego, w Drawsku gotycka pseudobazylika nawi ązuje do wzorów pomorsko-marchijskich, wi ększo ść obiektów sakralnych jest znacznie przebudowana o cechach budowli neostylowych. Du Ŝe zespoły zabudowy mieszcza ńskiej zachowane w Białogardzie, Świdwinie, Połczynie i Szczecinku.
33 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Do wa Ŝnych budowli świeckich nale Ŝą zamki w Świdwinie, Kr ągu, Starym Drawsku i Szczecinku. W Połczynie istnieje oryginalny zespół budynków pensjonatowo -sanatoryjnych w tym w konstrukcji ryglowej z połowy i ko ńca XIX wieku. Osadnictwo wiejskie o metrykach średniowiecznych z nielicznymi grupami zało Ŝonymi w okresie kolonizacji XVIII wiecznej. Zabudowa w układzie zwartym, ceglana i ryglowa z XIX i XX wieku. Ko ścioły wiejskie kamienno ceglane w cz ęś ci zachodniej ust ępuj ą nowo Ŝytnym w konstrukcji ryglowej w cz ęś ci wschodniej. Liczne zachowane zespoły podworskie z parkami i folwarkami, zachowane niektóre nawet XVIII wieczne np: Darskowo. W granicach subregionu znajduj ą si ę obszary poligonów wojskowych zwi ązanych z o środkiem w Bornym Sulinowie, obecnie praktycznie bezludne z zachowanymi śladami warto ściowych zało Ŝeń wiejskich. Południowo wschodnia granic ą obszaru jest granic ą północna wyst ępowania budownictwa drewnianego, wyst ępuj ącego na południe od granic Pomorza Zachodniego. Subregion Wałecki – tereny wielkopolskie zaj ęte przez Prusy w okresie rozbiorów, zachowana specyfika pogranicza Wielkopolski z istotnymi przekształceniami z okresu dominacji niemieckiej. Tereny silnie zalesione z licznymi jeziorami, o słabo wykształconej sieci osadniczej. Na obszarze znajdują si ę miasta: Mirosławiec, Tuczno i Człopa, posiadaj ące silnie zniekształcone struktury urbanistyczne przy zachowaniu zabytkowych obiektów historycznych, ko ściołów i fragmentów zabudowy. Zachowany i odbudowany zamek Wedlów w tucznie wraz z ko ściołem o średniowiecznej metryce znajduje si ę w s ąsiedztwie zlikwidowanej zabudowy staromiejskiej. Osadnictwo wiejskie silnie zró Ŝnicowane ze znacz ącą liczb ą zachowanych zabytkowych ko ściołów i zało Ŝeń dworsko-parkowych w licznie zachowanej zabudowie historycznej. Teren poprzecinany wa Ŝnymi szlakami komunikacyjnymi w tym du Ŝym odcinkiem tzw. „Drogi Margrabiów”. Do najwa Ŝniejszych obszarów i obiektów zabytkowych Pomorza nale Ŝą : • tereny średniowiecznych miast o zachowanych układach urbanistycznych z reliktami miejskich murów obronnych, budynkami historycznych ratuszy, far
i ko ściołów poklasztornych. Zabudowa mieszkalna tych zespołów miejskich uległa zniszczeniu w czasie wojen (szczególne podczas II wojny światowej). Jedynie nieliczne miasta zachowały w znacz ącej cz ęś ci historyczn ą zabudow ę, pochodz ącą z okresu koniec XVIII – XIX/XX w.. Jej restytucja jest mo Ŝliwa i realizowana np. w Szczecinie, Stargardzie, Kołobrzegu i Koszalinie;
34 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• tereny historycznie ukształtowanych układów ruralistycznych, w tym o metryce średniowiecznej, o czytelnych układach i cz ęś ciowo zachowanej strukturze zabudowy: pó źnoroma ńskie ko ścioły granitowe i ko ścioły gotyckie, ust ępuj ące na wschodzie - barokowym ko ściołom ryglowym i XIX - wiecznym neostylowym) oraz przyko ścielne cmentarze, a tak Ŝe zagrodow ą zabudow ę mieszkaln ą i gospodarcz ą, w śród której wyró Ŝniaj ą si ę obiekty ryglowe, najliczniej zachowane we wschodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego (Ziemia Sławie ńska i Darłowska);
• zespoły dworsko-parkowo-folwarczne, tworz ące g ęst ą sie ć obiektów atrakcyjnie poło Ŝonych w krajobrazie rolniczym, o potencjalnych mo Ŝliwo ściach adaptacji na cele turystyczne;
• zamki ksi ąŜę ce, rycerskie i zakonne stanowi ące dominanty kulturowe i krajobrazowe, w wi ększo ści zagospodarowane;
• zabytki techniki - latarnie morskie, budynki kolejowe, obiekty produkcyjne w folwarkach, młyny wodne i wiatraki, cegielnie, tartaki, zabudowania portowe, komunalne i budynki pofabryczne pochodz ące od połowy XIX w. do lat mi ędzywojennych,
• zabytki militarne, w postaci budowli obronnych - od średniowiecznych murów miejskich i zamków, poprzez nowo Ŝytne fortyfikacje do dzieł obronnych z II wojny światowej, na terenie Wału Pomorskiego,
• relikty osadnictwa pradziejowego, znane jako stanowiska archeologiczne w wi ększo ści zlokalizowane na terenach niezabudowanych, w tym najwarto ściowsze posiadaj ące własne formy krajobrazowe (cmentarzyska i grodziska), • cmentarze wojenne i wyznaniowe, zlokalizowane w miastach i na terenach wiejskich, w wi ększo ści wymagaj ące wszechstronnych prac konserwatorskich,
• układy dro Ŝne, z zachowan ą historyczn ą geometri ą, cz ęsto z nawierzchni ą brukow ą i obsadzeniami alejowymi, umo Ŝliwiaj ące wgl ąd w krajobraz zapo Ŝyczony, stanowi ące atrakcyjn ą form ę podziału wielkoobszarowych uŜytków rolnych i ekspozycji sylwet i dominant architektonicznych miast i wsi.
II.3. DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE
35 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Wg ustawy o ochronie zabytków zabytek archeologiczny to: „zabytek nieruchomy b ędący powierzchniow ą, podziemn ą lub podwodn ą pozostało ści ą egzystencji i działalno ści człowieka, zło Ŝon ą z nawarstwie ń kulturowych i znajduj ących si ę w nich wytworów b ądź ich śladów lub zabytek ruchomy, b ędący tym wytworem”.
Zasoby archeologiczne województwa zachodniopomorskiego stanowi ą istotny element dawnego krajobrazu kulturowego, głównie z uwagi na to, i Ŝ stanow ą niekiedy jedyne świadectwo etapów rozwoju cywilizacyjnego tego obszaru, który od najstarszych czasów determinowało jego poło Ŝenie – wzdłu Ŝ szlaków komunikacyjnych zwi ązanych z Odr ą i Bałtykiem. Drogami tymi docierały na Pomorze z odległych regionów impulsy kulturowe i stąd były przekazywane dalej. W latach siedemdziesi ątych XX w. rozpocz ęto prace przy realizacji programu „Archeologiczne Zdj ęcie Polski” (AZP), polegaj ące na prowadzeniu przez archeologów, na wydzielonych obszarach, terenowych bada ń powierzchniowych. Wyniki tych bada ń stanowi ą podstawow ą baz ę informacji o zasobach archeologicznych obszaru województwa i punkt wyj ścia dla dalszych studiów nad dziejami osadnictwa (badania wykopaliskowe). Do chwili obecnej badaniami powierzchniowymi wykonanymi w ramach AZP obj ęto prawie 100% arkuszy wyznaczonych w województwie zachodniopomorskim, co nie jest to Ŝsame z warto ści ą przebadanej powierzchni terenu, pomini ęto bowiem cz ęś ciowo obszary trudno dost ępne (poligony wojskowe, lasy, zabagnione doliny rzek, akweny wodne). W ostatnich latach projekt bada ń l ądowych AZP został wsparty poprzez realizacj ę podobnego pilota Ŝowego programu archeologicznych bada ń podwodnych. W ich wyniku, w trakcie poszukiwa ń prowadzonych na wybranych akwenach (jeziora) zlokalizowano kilka nieznanych dot ąd stanowisk archeologicznych zwi ązanych z osadnictwem i miejscami kultu przede wszystkim z okresu wczesnego średniowiecza, a tak Ŝe staro Ŝytno ści. Obecnie wpływ na zwi ększanie zasobów archeologicznych maj ą stacjonarne badania wykopaliskowe prowadzone w ramach programów naukowych np. w Białobokach (klasztor premonstratensów), Bierzwniku (klasztor cysterski), Chwarszczanach (dwór zakonny templariuszy i joannitów), Stargardzie Szczeci ńskim (klasztor augustianów, teren średniowiecznego miasta). Wi ększe znacznie w tym wzgl ędzie maj ą ratunkowe badania archeologiczne prowadzone przy okazji du Ŝych inwestycji, w tym przede wszystkim projektów realizowanych na znacznych obszarach jak budowa dróg, ruroci ągów, linii kablowych etc. Za przykład mo Ŝe słu Ŝyć budowa drogi szybkiego ruchu Szczecin–Gorzów, gdzie podczas
36 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego bada ń archeologicznych odkryto ponad pi ęć dziesi ąt nowych stanowisk z okresu neolitu, br ązu (k. łu Ŝycka), wpływów rzymskich, wczesnego średniowiecza. Niewielki procent w udziale powi ększania zasobów archeologicznych maj ą znaleziska artefaktów i stanowisk dokonywane przypadkowo i zgłaszane do Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków. Według obecnego stanu wiedzy na krajobraz archeologiczny województwa zachodniopomorskiego składa si ę ponad 35000 stanowisk archeologicznych , Z ogólnej liczby ponad 35000 stanowisk archeologicznych znanych z terenu województwa 370 wpisano do rejestru zabytków , co klasyfikuje zachodniopomorskie w tym wzgl ędzie na 9 miejscu w śród ogólnej liczby województw (dane wg KOBiDZ 2005). W śród stanowisk wpisanych do rejestru a Ŝ 238 stanowi ą grodziska, ponad to umieszczono tam 66 osad, 19 cmentarzysk kurhanowych, 16 cmentarzysk płaskich, 15 pojedynczych kurhanów i inne; w śród nich m. in. obozowiska, miejsca kultu, grobowce, zamek, warzelni ę soli, trakt handlowy. Charakterystyka zasobów archeologicznych województwa Najstarsze znane ślady pobytu człowieka na terenie województwa zachodniopomorskiego pochodz ą ze schyłkowego paleolitu (starsza epoka kamienia), z okresu mi ędzy 10 000 a 9000 lat p.n.e. Lokalizacja stanowisk pó źnopaleolitycznych zwi ązana jest ści śle z wyst ępowaniem średniej i małej wielko ści polodowcowych oczek wodnych. Najistotniejszy wydaje si ę rejon tanowsko-szczeci ński z około 20 stanowiskami, obejmuj ący zachodni ą cz ęść obszaru, drugim jest lu źny układ stanowisk umiejscowionych mi ędzy rzekami Pars ętą a Wieprz ą we wschodniej cz ęś ci województwa. Kolejny okres dziejów nazywany jest mezolitem. Obszar wyst ępowania stanowisk mezolitycznych w województwie zachodniopomorskim moŜna ograniczy ć do kilku stref krajobrazowych. Pierwsza, najwi ększa dotyczy Niziny Szczeci ńskiej rozpo ścieraj ącej si ę wokół Zalewu Szczeci ńskiego, zabagnionej doliny Odry, jeziora Dąbskiego. Brzegi jeziora Świdwie, tereny wzdłu Ŝ rzeki Gunicy i Płoni to geomorfologicznie rejon wałów morenowych typu kemowego, na grzbietach których rozwin ęło si ę osadnictwo tego okresu. Do znacz ących nale Ŝą stanowiska archeologiczne: w Dobrej, Tanowie, Grzepnicy, Bukowie oraz Szczecinie: Wielgowie, Jezierzycach, Płoni i Śmierdnicy. Środkowa cz ęść nizin nadmorskich, to nast ępna strefa wyst ępowania mezolitycznych stanowisk archeologicznych na Pomorzu. W województwie zachodniopomorskim istotn ą rol ę odegrały rzeki Rega
37 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i Pars ęta; odnaleziono tu m.in. stanowiska w Kocierzy, Białogardzie, Go ścinie, Ko ściernicy. Kolejn ą stref ą jest rejon Pojezierza Pomorskiego. Okresem, który znacz ąco zaznaczył si ę w krajobrazie kulturowym Pomorza Zachodniego jest neolit (młodsza epoka kamienia). Okres ten wyró Ŝniaj ą takie zjawiska kulturowe, jak znajomo ść wytwarzania ceramiki oraz wprowadzenie stałych form budownictwa. W pocz ątkach neolitu krajobraz kulturowy województwa zachodniopomorskiego kształtowany był przez ludno ść kultury ceramiki wst ęgowej rytej , której ślady zostały zarejestrowane na około 40 stanowiskach. Większe skupiska osadnicze tej kultury odkryto w dorzeczu dolnej Odry, nad brzegami Płoni, w rejonie Ziemi Pyrzyckiej. Kolejnym cyklem kulturowym o znacz ącym wpływie na kształtowanie ówczesnego krajobrazu kulturowego, była kultura pucharów lejkowatych (KPL). Cech ą charakterystyczn ą jest jej wewn ętrznie zró Ŝnicowanie zarówno w aspekcie wytwórczo ści (ceramika naczyniowa), jak i obrz ądku pogrzebowym, czego widocznym przejawem s ą grobowce megalityczne. Osady tej kultury wyst ępuj ą na obszarze całego województwa zachodniopomorskiego (znanych jest około 200 stanowisk, w tym około 30 cmentarzysk). Obszar obecnego województwa zachodniopomorskiego uznawany jest za miejsce wykształcenia si ę kolejnej kultury amfor kulistych (KAK). Reprezentuje ona stare tradycje tego obszaru. Mimo to znanych jest tylko około 45 stanowisk i to w zdecydowanej wi ększo ści wyst ępuj ących z materiałami innych kultur tego okresu. Kultura ceramiki sznurowej (KCSz) pojawiła si ę na terenie obecnego Pomorza Zachodniego pod koniec trzeciego tysi ąclecia p.n.e. Wa Ŝniejsze jej cechy to charakterystyczna forma naczynia w kształcie pucharu zdobionego sznurem, hodowlany charakter gospodarki, koczowniczy lub półkoczowniczy tryb Ŝycia. Na obszarze zachodniopomorskim zewidencjonowano dotychczas ponad 200 stanowisk tej kultury. Ostatnim kr ęgiem kulturowym z okresu neolitu jest kultura ceramiki grzebykowo- dołkowej. Rozprzestrzenienie stanowisk tej kultury wykazuje dwa wyra źne ich skupiska - jedno w centrum Puszczy Goleniowskiej, w okolicach śdŜar i drugie na zachód od Szczecina, w rejonie Mierzyna. W młodszej fazie wczesnego okresu epoki br ązu na omawianym obszarze pojawiły si ę oddziaływania kultury unietyckiej. Charakterystyczne wyroby br ązowe tej formacji spotyka si ę w skarbach, które wyst ępuj ą na całym terenie. W śród niewielkiej liczby stanowisk wymieni ć mo Ŝna: Domacyno, Płoni ę, D ębogór ę, Lekowo, Borz ęcin, Śliwin, Krajnik Dolny.
38 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Z kompleksem kultur mogiłowych wi ąŜ e si ę wyst ępuj ąca w południowej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego kultura przedłu Ŝycka , znana głównie z grobów i cmentarzysk. Koniec II oraz pocz ątek III okresu epoki br ązu na terenie zachodniopomorskim wi ązał si ę to z pojawieniem si ę kultury łu Ŝyckiej , trwaj ącej od III okresu epoki br ązu do okresu halsztackiego. Przemiany osadnicze wyra Ŝały si ę powstaniem nowych osad i cmentarzysk. Tworzyły si ę mikroregiony osadnicze, skupiaj ące do kilkunastu osad z jednym lub dwoma cmentarzyskami. Etap ten przypada na IV-V okres epoki br ązu i zwi ązany jest z zachodniopomorsk ą grup ą kulturow ą kultury łu Ŝyckiej. III - charakteryzuje si ę najbardziej dynamicznym rozwojem; pojawiła si ę nowa forma osadnicza - gród obronny, rozwijało si ę osadnictwo w mikroregionach powstałych w poprzednim okresie. Na obszarze zachodniopomorskim stwierdzono wyst ępowanie kilku tysi ęcy ró Ŝnych funkcjonalnie stanowisk archeologicznych zwi ązanych z kultur ą łu Ŝyck ą. Ze stanowisk tych, przede wszystkim badanych wykopaliskowo, pochodz ą bogate inwentarze ruchome (ceramika, wyroby z ró Ŝnych surowców). W okresie halsztackim środkowa i wschodnia cz ęść województwa poddawana była dominacji kultury wejherowsko-krotoszy ńskiej . Istotnym jej wyznacznikiem jest wyst ępuj ąca na cmentarzyskach wschodniej cz ęś ci województwa popielnica twarzowa. Proces doniosłych przeobra Ŝeń kulturowych, dokonuj ących si ę w północnej cz ęś ci Europy Środkowej pod wpływem oddziaływa ń kultury late ńskiej , doprowadził na obszarze Pomorza do powstania nowych jednostek kulturowych - kultury prze- worskiej i oksywskiej. Pocz ątek tego procesu przypada na wczesne lata II w. p.n.e., koniec na połow ę V w. Zdecydowanie inny wpływ na kulturowy krajobraz województwa zachod- niopomorskiego maj ą kultury oksywska i wielbarska . Kultura oksywska wyró Ŝnia si ę własnym stylem ceramicznym i typami wytworów Ŝelaznych, zwłaszcza broni. Główn ą jednak jej cech ą s ą pochówki, zwłaszcza wyposa Ŝanie grobów w atrybuty płci. Najwi ęcej stanowisk tej kultury odnotowano we wschodniej cz ęś ci województwa zachodniopomorskiego. Niezwykle istotnym przy rozpatrywaniu krajobrazu kulturowego wytworzonego przez ludno ść wielbarsk ą jest kwestia etniczno ści jej przedstawicieli. Obok autochtonów (Wenetowie, Ulmerugiowie - cmentarzyska w Buczku, Gronowie, Drawsku, Konikowie, Pars ęcku) decyduj ące znaczenie miała ludno ść przybyła ze Skandynawii (Goci, Gepidzi - cmentarzyska w Bagiczu, Gronowie, Grzybnicy, Nowym Łowiczu). Ówczesne cmentarzyska stanowi ą najwi ększe źródło wiedzy
39 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego dotycz ące przemian kulturowych. Do powszechnych nale Ŝą nekropolie płaskie, o birytualnym obrz ądku pogrzebowym, gdzie podstawow ą form ą pochówku s ą groby jamowe oraz szkieletowe. Specyfik ą tej kultury s ą kurhany ziemne. Krajobraz kulturowy okresu wczesnego średniowiecza na obszarze zachodniopomorskim jest wytworem małych plemion o ró Ŝnej etniczno ści, których najczytelniejszymi w terenie pozostało ściami s ą grodziska, ró Ŝne pod wzgl ędem formy. Znanych jest kilkaset. S ą one świadectwem sztuki budowlanej, my śli wojskowej i układów polityczno-administracyjnych. Najliczniejsz ą grup ą stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza s ą osady. Maj ą zró Ŝnicowany charakter, pochodz ą zarówno z wczesnych faz tego okresu, jak i z jego schyłku.
II.4. UKŁADY URBANISTYCZNE Na terenie województwa zachodniopomorskiego wyró Ŝni ć mo Ŝna obecnie 59 układów staromiejskich o walorach zabytkowych. Wpisanych do rejestru zabytków jest natomiast 49 zabytków urbanistycznych, w tym zarówno średniowieczne o środki staromiejskie, jak i nowo Ŝytne i nowoczesne układy urbanistyczne Świnouj ścia oraz tarasów widokowych przy Wałach Chrobrego w Szczecinie. Jedn ą z najbardziej charakterystycznych cech zało Ŝeń staromiejskich jest czytelno ść lokacyjnych granic wyznaczonych przebiegami murów obronnych oraz czytelno ść średniowiecznych podziałów: przebiegu ulic i kwartałów zabudowy. W rozplanowaniu miast, zakładanych na rzutach zbli Ŝonych do form kolistych, wrzecion i prostok ątów, wyró Ŝnia si ę kilka stałych elementów takich jak: centralnie zlokalizowany rynek z ratuszem, poło Ŝony przy nim lub w bliskim s ąsiedztwie ko ściół farny, regularnie rozplanowane kwartały przyrynkowe z zabudow ą mieszcza ńsk ą. Z punktu widzenia waloryzacji dla realizacji celów Programu, a wi ęc planowanych działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zasobami kulturowymi województwa, wyró Ŝni ć mo Ŝemy dwie grupy wielkoobszarowych zało Ŝeń urbanistycznych. Zało Ŝenia urbanistyczne z niezmienionym rozplanowaniem ulic i placów oraz zachowan ą historyczn ą zabudow ą. Grupa ta obejmuje najlepiej zachowane o środki o najwi ększej warto ści kulturowej. Zaliczy ć nale Ŝy do niej staromiejskie centra miast o średniowiecznych korzeniach jak:
• Białogard - dawne miasto hanzeatyckie o zachowanym średniowiecznym rozplanowaniu, otoczone ceglanymi murami, z historycznymi dominantami:
40 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
gotyckim ko ściołem mariackim, ratuszami z XVIII i XIX/XX w. oraz zespołem mieszcza ńskich kamienic;
• Cedynia - miasto z zachowanym rozplanowaniem średniowiecznego zało Ŝenia, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem i nowo Ŝytnym ratuszem, zespołem poklasztornym oraz zespołem zabudowy mieszcza ńskiej, malowniczo wkomponowanymi w naturalny krajobraz;
• Darłowo - z terenami Starego i Nowego Miasta, o zachowanym średniowiecznym układzie urbanistycznym z dominantami: zamkiem ksi ąŜę cym, gotyckim ko ściołem farnym, kaplic ą św. Gertrudy i Bram ą Kamienn ą;
• Dobra k/Nowogardu - miasto z zachowanym rozplanowaniem średniowiecznego miasta prywatnego, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem, ratuszem z XVIII/XIX w., zespołem ryglowej zabudowy mieszcza ńskiej oraz ruinami zamku wła ścicieli;
• Lipiany - miasto z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem w granicach murów obronnych z zachowanymi bramami miejskimi, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem, ratuszem z XVIII/XIX w. oraz zespołem ryglowej zabudowy mieszcza ńskiej;
• Maszewo - miasto z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem, otoczone murami obronnymi, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem i nowo Ŝytnym ratuszem oraz zespołem zabudowy mieszcza ńskiej z XVIII-XIX w.;
• Mieszkowice - miasto z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem w granicach murów obronnych, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem, ratuszem z XIX w. oraz bogatym zespołem ryglowej zabudowy mieszcza ńskiej;
• Mory ń - niewielkie miasto zało Ŝone w s ąsiedztwie grodziska (z zachowanymi reliktami zamku), z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem w granicach murów obronnych, zachowanych na niemal całym obwodzie, z historycznymi dominantami: kamiennym gotyckim ko ściołem, ratuszem z XIX w. oraz z zespołem historycznej zabudowy mieszkalnej;
• Trzci ńsko Zdrój - niewielkie miasto z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem w granicach murów obronnych zachowanych na niemal całym obwodzie, z bramami miejskimi i czatowniami, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem, gotycko-renesansowym ratuszem,
41 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
zespołem historycznej zabudowy mieszkalnej z XVIII-XIX w. oraz zało Ŝeniem uzdrowiskowym na brzegu jeziora;
• Trzebiatów - miasto malowniczo zlokalizowane w zakolu rzeki Regi, z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem w obr ębie cz ęś ciowo zachowanych murów obronnych z basztami i czatowniami, otoczonych fos ą, z historycznymi dominantami: gotyckim ko ściołem farnym, gotyckim ko ściołem św. Ducha, klasycystycznym ratuszem ze średniowiecznymi reliktami, zespołem dawnego zamku, bogatym zespołem mieszcza ńskiej zabudowy od XV/XVI do XIX/XX w. oraz kaplicami szpitalnymi św. Jerzego i św. Gertrudy na przedmie ściach. Do grupy tej zaliczy ć nale Ŝy równie Ŝ nowsze zało Ŝenia urbanistyczne o charakterze odmiennym ni Ŝ średniowieczne centra staromiejskie, lecz nie mniej od nich warto ściowe ze wzgl ędu na stan zachowania historycznej struktury przestrzennej:
• Świnouj ście - zespół obejmuj ący śródmie ście ufortyfikowanego miasta portowego rozwijaj ącego si ę pr ęŜ nie od XVIII do pocz ątku XX w., z zachowanym zespołem zabudowy uzdrowiskowej w dzielnicy nadmorskiej z ko ńca XIX – pocz ątku XX w., parkiem zdrojowym oraz fortami z XIX w.; • Szczecin: - zespół XIX-wiecznej zabudowy śródmie ścia i tzw. Nowego Miasta , z historycznymi dominantami: ko ściołami, reprezentacyjnymi gmachami uŜyteczno ści publicznej, zespołami historycznej zabudowy koszarowej, o unikatowym rozplanowaniu z licznymi placami i gwia ździ ście rozchodz ącymi si ę alejami, z bogatym zespołem kamienic o historyzuj ącym i secesyjnym wystroju (zespół nie obj ęty wpisem do rejestru zabytków); - zespół reprezentacyjnych gmachów u Ŝyteczno ści publicznej przy Wałach Chrobrego; - zespół zabudowy mieszkalnej w rejonie tzw. Wzgórza Ackermanna - jeden z najbardziej warto ściowych przykładów realizacji idei miasta-ogrodu z pocz ątku XX w. z zachowan ą zabudow ą wielorodzinn ą i willow ą o wysokiej warto ści artystycznej. Bior ąc pod uwag ę perspektywy i mo Ŝliwo ści rozwoju wymienionych powy Ŝej urbanistycznych zespołów zabytkowych, na ich terenie dopuszcza si ę działania polegaj ące na: konserwacji, a wi ęc utrzymaniu istniej ącej formy i substancji historycznego zało Ŝenia przestrzennego poprzez realizowanie odpowiednich zabiegów konserwatorskich oraz kontynuacji czyli utrzymaniu charakteru układu przestrzennego i jego rozwoju według historycznych zasad kompozycyjnych.
42 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zało Ŝenia urbanistyczne z niezmienionym rozplanowaniem ulic i placów oraz zachowan ą cz ęś ciowo historyczn ą zabudow ą. Do grupy tej zaliczy ć nale Ŝy obj ęte ochron ą konserwatorsk ą układy staromiejskie, które wraz z wi ększo ści ą zabudowy uległy zniszczeniu w XX w. wskutek działań II wojny światowej, a tak Ŝe niewła ściwego ich zagospodarowania w okresie powojennym. Dotyczy to tak wa Ŝnych o środków jak Szczecin, Koszalin, Kołobrzeg, Stargard, Pyrzyce oraz prawie wszystkich miast w obszarze Wału Pomorskiego. Ze wzgl ędu na ewentualne mo Ŝliwo ści działa ń rewaloryzacyjnych na terenie tych ośrodków, wymieni ć jako przykłady z tej grupy nale Ŝy:
• Koszalin – hanzeatyckie miasto portowe z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem, katedr ą p.w. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny i przykładami zabudowy mieszcza ńskiej;
• Sławno – miasto z zachowanym średniowiecznym rozplanowaniem, pozostało ściami obwarowa ń miejskich oraz gotyckim ko ściołem mariackim z XIV w.;
• Stargard Szczeci ński – miasto z zachowanym w znacznej cz ęś ci średniowiecznym układem ulic i placów, z zachowanymi murami miejskimi z bramami oraz plantami w miejscu dawnych fos, historycznymi dominantami: gotyckimi ko ściołami – mariackim i św. Jana, gotyckim ratuszem oraz przykładami średniowiecznej i renesansowej zabudowy mieszcza ńskiej;
• Szczecin – staromiejskie centrum z zachowanym średniowiecznym układem ulic i placów, historycznymi dominantami: zamkiem ksi ąŜę cym, katedr ą św. Jakuba, gotyckim ko ściołem św. Jana Ewangelisty, przykładami zabudowy mieszcza ńskiej od XVI do XIX w., reprezentacyjnymi pałacami miejskimi i dawnym pałacem Sejmu Stanów z XVIII w. W o środkach takich jak wymienione powy Ŝej, bardziej zniszczonych przez działania ostatniej wojny, z zachowanymi szcz ątkowo elementami pierwotnego zagospodarowania jak siatka ulic, mury obronne, zabudowa monumentalna, pojedyncze przykłady zabudowy mieszkalnej, dopuszcza si ę działania obejmuj ące: integracj ę, polegaj ącą na uczytelnieniu historycznego układu i zharmonizowaniu wszystkich elementów kompozycji przestrzennej, rekonstrukcj ę tj. odbudow ę zniszczonych elementów dawnej kompozycji (np. dominant, zabudowy mieszkalnej) oraz rekompozycj ę tj. przekształcenie istniej ącego, zdegradowanego układu przestrzennego w celu przywrócenia historycznej kompozycji poprzez wyburzenie lub przebudow ę elementów wtórnych. Ten typ zagospodarowania dotyczy
43 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego zabytkowych układów Szczecina, Kołobrzegu, Chojny, Stargardu, gdzie obserwujemy obecnie działania zwi ązane z odbudow ą zespołów staromiejskich, ale tak Ŝe o środków takich jak Goleniów, Gryfino, Nowogard, Kamie ń, Wolin, Sławno, Choszczno gdzie tego typu działa ń spodziewa ć mo Ŝemy si ę w najbli Ŝszej perspektywie. Zaprezentowany powy Ŝej sposób rozró Ŝnienia kierunków zagospodarowania zabytkowych zespołów urbanistycznych, oparty na ich waloryzacji, nie mo Ŝe by ć traktowany w sposób sztywny. W o środkach takich jak np. Barlinek, Drawsko Pomorskie, Gryfice, Mirosławiec, My ślibórz, Pełczyce, zachowała si ę historyczna struktura przestrzenna, w pewnym tylko zakresie nieprawidłowo przekształcona poprzez powojenne inwestycje. Dochodzi ć tu mo Ŝe zatem do przemieszania ró Ŝnych sposobów działania opisanych powy Ŝej. Zaproponowany podział ma na celu przede wszystkim rozró Ŝnienie pomi ędzy swobodniejszym, z punktu widzenia potencjalnych inwestycji, sposobem zagospodarowania w bardziej przekształconych ośrodkach i sposobem zagospodarowania ograniczonym w wi ększym stopniu, rozmaitymi uwarunkowaniami, w o środkach o lepiej zachowanej historycznej strukturze.
II.5. UKŁADY RURALISTYCZNE / WIEJSKIE
Układy ruralistyczne s ą, obok sieci dro Ŝnej, najtrwalszym zapisem w kulturowym krajobrazie regionu. Formy rozplanowania wsi wraz z układami urbanistycznymi to kanwa kulturowa, na której oparty jest ład przestrzenny. Osadnictwo średniowieczne wypełniło przestrze ń dzisiejszego województwa zachodnio- pomorskiego sieci ą wsi, która w zasadniczym kształcie zachowała si ę do dzisiaj. Wśród średniowiecznych układów wyst ępowały wsie placowe: owalnice (jako forma dominuj ąca), okolnice i zbli Ŝone do nich form ą – wsie zaułkowe. Cech ą charakterystyczn ą wsi placowych był śródmiejski plac – nawsie – niekiedy wypełniony w cz ęś ci lub cało ści stawem lub zabudowany ko ściołem. W wielu istniej ących wsiach zachowała si ę ta forma pierwotnego układu i z tego wzgl ędu wymagaj ą wzmo Ŝonej opieki i ochrony. Wymieni ć tu mo Ŝna: okolnice – Ł ącko, Dziadowo czy Goła ńcz, owalnice – Brzesko, Letnin, Lisie Pole, Trzebusz, Przemocze, Biesiekierz czy Byszyno i wsie zaułkowe – Chudaczewo, Cie ćmierz, Skalin, Krupy, Borz ęcin, Bobrowice, Jaroszewo i Lubiszewo. Średniowieczne osadnictwo wykształciło równie Ŝ wie ś o zało Ŝeniu liniowym (ulicówki), w których
44 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego zabudowa rozmieszczona była po obu stronach drogi, stanowi ącej o ś kompozycji. Znaczna cz ęść z tych układów w wiekach nast ępnych została przekształcona, najcz ęś ciej w formy wielodro Ŝne, rzadziej w widlicowe; niektóre wsie liniowe uległy rozproszeniu (m. in. wskutek powstania w ich ramach zespołów folwarcznych). Spo śród wsi ulicowych, które zachowały swe pierwotne rozplanowanie wymieni ć mo Ŝna: Kuka ń, Smol ęcin, Garnowo, Godowo, Siadło Górne i Czaplin Wielki. W wiekach XVI i XVII procesy osadnicze były minimalne, głównie zwi ązane z pocz ątkowym rozwojem sieci folwarków; okres ten przyniósł natomiast bardzo znacz ące straty (w wyniku wojen zniszczeniu uległa du Ŝa cz ęść zabudowy, wiele wsi uległo opustoszeniu). Dwa nast ępne stulecia to okres o Ŝywienia osadniczego (powstawanie wsi na prawie ol ęderskim, osadnictwo fryderycja ńskie, intensywny rozwój folwarków i towarzysz ących im zabudowa ń dla pracowników rolnych). W tym czasie powstała znaczna ilo ść wsi o rozplanowaniu liniowym (cz ęstokro ć z zabudow ą po jednej stronie drogi, z charakterystycznym rozłogiem i układem sieci dro Ŝnej), a tak Ŝe wsie rozproszone (głównie wskutek parcelacji maj ątków). Zało Ŝenia folwarczne - proces powstawania i rozwoju maj ątków ziemskich doprowadził do powstania na terenie dzisiejszego woj. zachodniopomorskiego grupy zespołów folwarcznych, najcz ęś ciej tworz ących wraz z obiektami rezydencjonalnymi (dworami i pałacami) oraz zało Ŝeniami parkowymi interesuj ące wn ętrza architektoniczno-krajobrazowe. Zespoły te cz ęsto charakteryzowały si ę wysokimi walorami kompozycyjnymi. Zabudowa gospodarcza – stodoły, budynki inwentarskie i magazynowe oraz obiekty o charakterze przemysłowym: gorzelnie, mleczarnie, wytwórnie serów i In. (najcz ęś ciej o charakterze wielkokubaturowym) wznoszona była w technice ryglowej albo wykonana z kamienia lub cegły (czasami materiały te łączono). Na stan techniczny i form ę architektoniczn ą obiektów wchodz ących w skład zespołów folwarcznych miał wpływ (najcz ęś ciej destrukcyjny) pi ęć dziesi ęcioletni okres funkcjonowania PGR-ów oraz ostatnie pi ętnastolecie, kiedy wi ększo ść tych obiektów pozostawała w zasobach ANR. Spora grupa zespołów folwarcznych lub ich elementów (29) jest wpisana do rejestru zabytków woj. zachodniopomorskiego jako zało Ŝenie architektoniczne; inne (liczniejsze; równie Ŝ kilkadziesi ąt) tworz ące wraz z zieleni ą zabytkow ą zało Ŝenia architektoniczno-krajobrazowe jako parki dworskie.
II.6. ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWO
II.6.1. Zabudowa miast
45 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
II.6.1.1. Zabudowa mieszkalna
Na terenie województwa zachodniopomorskiego wyró Ŝni ć mo Ŝna znaczn ą liczb ę miejskich budynków mieszkalnych o walorach zabytkowych. Wpisane do rejestru są natomiast 283 obiekty, w tym takie w których funkcja mieszkalna zintegrowana jest z innymi funkcjami, np. plebanie, ale równie Ŝ takie które powstały jako budynki wiejskie obecnie zlokalizowane na terenie dawnych wsi wł ączonych w granice du Ŝych miast. Z punktu widzenia waloryzacji dla realizacji celów niniejszego programu, a wi ęc planowanych działa ń zwi ązanych z opiek ą nad zasobami kulturowymi województwa, wyró Ŝni ć mo Ŝemy m. in. nast ępuj ące zabytki mieszkalnego budownictwa miejskiego:
• Darłowo, zabudowa mieszkalna na terenie Starego Miasta: zespół zabudowy mieszkalnej przy ul. Powsta ńców Warszawskich, M. Skłodowskiej-Curie, T. Ko ściuszki;
• Lipiany, zabudowa mieszkalna na terenie Starego Miasta: zespół budynków, głównie w konstrukcji ryglowej, przy ul. ul. Armii Krajowej, Jedno ści Narodowej, T. Ko ściuszki, Szkolnej;
• Mieszkowice , zabudowa mieszkalna na terenie Starego Miasta: zespół budynków, głównie w konstrukcji ryglowej, przy ul. ul. Jana Pawła II, H. Sienkiewicza;
• Mi ędzyzdroje, zespół mieszkalnej zabudowy uzdrowiskowej z II poł. XIX – I poł. XX w.: m.in. zabudowa pensjonatowa przy ul. ul. Bohaterów Warszawy, Promenada Gwiazd, M. Kopernika, A. Mickiewicza, Ludowej, Pomorskiej, Zdrojowej;
• Stargard Szczeci ński, kamienice mieszcza ńskie na terenie Starego Miasta: m.in. kamienice przy rynku Staromiejskim;
• Szczecin, zabudowa mieszkalna na terenie Starego Miasta: gotycko- renesansowa kamienica Loitzów, zespół tzw. Domków Profesorskich, gotycka plebania przy ko ściele św. Jakuba, kamienice przy ul. ul. Ku śnierskiej i Podgórnej;
• Szczecin, zabudowa mieszkalna czynszowa na terenie Śródmie ścia i Nowego Miasta: m.in. kamienice przy ul. ul. św. Wojciecha, Jagiello ńskiej, Śląskiej, Obro ńców Stalingradu, al. Jedno ści Narodowej, Piastów;
46 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Szczecin, zabudowa willowa z II poł. XIX – I poł. XX w.: m.in. wille przy al. Wojska Polskiego, ul. ul. L. Solskiego, A. Mickiewicza, M. Skłodowskiej -Curie, W. Pola, Mi ędzyparkowej;
• Świnouj ście, zespół zabudowy pensjonatowej i czynszowej z II poł. XIX – I poł. XX w.: zespół kamienic przy ul. Hołdu Pruskiego, pensjonaty przy ul. ul. J. Kasprowicza, H. Sienkiewicza, S. śeromskiego;
• Trzebiatów, zespół zabudowy mieszkalnej na terenie Starego Miasta: zespół kamienic przy Rynku, przy ul. ul. Wojska Polskiego, J. Słowackiego, H. Sienkiewicza; Powy Ŝsze przykłady zespołów zabytkowej zabudowy mieszkalnej z terenu ośrodków miejskich, wybrane z zespołu 283 budynków wpisanych do rejestru zabytków, zlokalizowane w ró Ŝnych miejscach województwa zachodniopomorskiego, obejmuj ą obiekty reprezentuj ące czas powstania od średniowiecza (Darłowo, Trzebiatów, Stargard Szczeciński) do pocz ątku XX w. (Szczecin, Mi ędzyzdroje, Świnouj ście), wzniesione w ró Ŝnych stylach architektonicznych i przy u Ŝyciu ró Ŝnych technik budowlanych – od obiektów murowanych, poprzez ryglowe i wzniesione całkowicie w konstrukcji drewnianej. Ró Ŝnorodna te Ŝ jest skala obiektów mieszkalnych, od niewielkich domów mieszkalnych z terenu miejscowo ści takich jak Lipiany, czy Mieszkowice po du Ŝe kamienice czynszowe z terenu Szczecina czy Świnouj ścia. Ró Ŝnorodne te Ŝ s ą problemy, wynikaj ące z u Ŝytkowania tych obiektów a zwi ązane np. z wystrojem architektonicznym obiektów – tu rozpi ęto ść typów jest równie Ŝ du Ŝa – od obiektów całkowicie pozbawionych dekoracji po eklektyczne i secesyjne rezydencje miejskie i kamienice o bogatym wystroju. Ogólnie stwierdzi ć nale Ŝy, Ŝe zabytkowe obiekty mieszkalne w miastach i miasteczkach s ą w złym stanie technicznym. Przez wiele lat nie prowadzono w nich systematycznie remontów, brakowało funduszy na dostosowanie ich do standardów współczesnych. Znaczna cz ęść tych obiektów, cz ęsto decyduj ących o warto ści krajobrazu miejskiego danej lokalizacji jest obecnie w stanie awaryjnym, zagra Ŝaj ącym ich istnieniu.
II.6.1.2. Zabudowa publiczna
Wśród zabudowy miast zwracaj ą uwag ę budowle u Ŝyteczno ści publicznej , które z racji funkcji otrzymywały odpowiedni ą opraw ę architektoniczn ą. Ratusze – siedziby władz municypalnych, lokalizowane na środku miejskiego placu (Szczecin na Starym Mie ście, I poł. XV w., Kamie ń Pomorski poł. XIV w., Trzci ńsko
47 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zdrój k. XIV w., Chojna poł. XIV w.) lub w pierzei rynku (z tego okresu pochodz ą np. ratusze w Koszalinie, Moryniu, Darłowie 1725 r., Wałczu). W XIX i XX w. ratusze powstawały ju Ŝ poza układem staromiejskim i fortyfikacjami miejskimi (Szczecin) w formach typowych dla historyzmu i o wielko ści dostosowanej do zada ń współczesnej administracji. W mniejszych miastach powstawały obiekty ryglowe - o konstrukcji szkieletowej drewnianej (Nowe Warpno). Z okresu nowo Ŝytnego pochodz ą przebudowy obiektów w formach np. neobarokowych (My ślibórz XVIII w., Trzebiatów XV w./ XVIII w.), z wewn ętrznymi dziedzi ńcami, z XIX w. ratusze neogotyckie (Szczecin, Kołobrzeg). Wi ększo ść ratuszy po wojnie odbudowano, przy zastosowaniu róŜnych doktryn konserwatorskich, przywracaj ąc na ogół ich fasadom najstarsz ą form ę średniowieczn ą. Obecnie w wi ększo ści ratusze nadal pełni ą swoj ą pierwotn ą funkcj ę siedziby władz miejskich, za ś w średniowiecznych ratuszach najwi ększych miast - Szczecina czy Stargardu Szczeci ńskiego – mieszcz ą si ę muzea. Najwa Ŝniejszymi z zachodniopomorskich siedzib municypalnych s ą: ratusze średniowieczne – staromiejski w Szczecinie, Kamieniu Pomorskim, Stargardzie Szczeci ńskim, Chojnie, Trzci ńsku Zdroju; nowo Ŝytne – w Nowym Warpnie, Trzebiatowie, Darłowie, Wałczu; z XIX/XX w. – w Kołobrzegu, nowomiejski w Szczecinie. Zdecydowana wi ększo ść tego typu obiektów została wpisana do rejestru zabytków. Poczty – zachowane obiekty funkcjonuj ą z zasadniczo niezmienion ą funkcj ą pierwotn ą. Pochodz ą z przełomu XIX i XX w., budowane według jednolitych standardów funkcjonalnych i formalnych oraz posiadaj ą wspóln ą estetyk ę rozwi ąza ń elewacji – z czerwonej licowej cegły ceramicznej z dekoracjami z profilowanych kształtek ceramicznych. Du Ŝa ilo ść obiektów (zespołów obiektów) tej grupy wpisanych jest do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego (18). Szpitale - pochodz ące z przełomu XIX i XX w. powstawały jako niewielkie zespoły budynków lokowane w ci ągu zabudowy miejskiej (np. przy ul. Wojciecha w Szczecinie), w formach neostylowego kostiumu historyzmu (neogotyk, neoromanizm), głównie jako budowle murowane z elewacjami z cegły ceramicznej licowej. W latach 20. i 30. XX w. szpitale-sanatoria budowano według nowych zasad poza centrami zabudowy, w wi ększych kompleksach urbanistycznych, powi ązane z układem komponowanej zieleni (np. przy ul. P. Skargi, ul. Arko ńskiej w Szczecinie, w Zdunowie), nadaj ąc budynkom modernistyczne formy architektoniczne.
48 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Do rejestru zabytków wpisanych jest 9 zespołów szpitalnych oraz 5 zespołów opieku ńczych (w tym np. zespół „Kückenmühle” w Szczecinie, licz ący ok. 60 budynków). Zespoły zabudowy wojskowej – koszary – budowane w o środkach o znaczeniu strategicznym. Budynki wojskowe zgrupowane s ą w zespołach licz ących od kilku do kilkudziesi ęciu obiektów. Pochodz ą z okresu od ko ńca XIX po l.30. XX w. Wiele z nich posiada du Ŝe walory kompozycyjno-architektoniczne (Szczecin, Stargard, Trzebiatów, Mrze Ŝyno, Mirosławiec, Wałcz, Janogóra k/Mi ędzyzdrojów). Ze wzgl ędu na warto ści u Ŝytkowe, wi ększo ść z nich jest dobrze zachowana, cho ć zmiany organizacji struktur wojskowych spowodowały przekazanie cz ęś ci nieruchomo ści do celów cywilnych. Budynki s ą adaptowane na obiekty mieszkalne, szkolne (np. w Szczecinie), hotelowe i inne. Cenny zespół w Trzebiatowie wpisano do rejestru zabytków, a wiele innych jest zakwalifikowanych do wpisu. Szkoły - najliczniejsze s ą obiekty pochodz ące z przełomu XIX/XX w. oraz lat 20. i 30. XX w. Do bardziej okazałych nale Ŝą budynki w wi ększych miastach (np. Szczecin, Stargard Szczeci ński, Wałcz) o rozbudowanych bryłach, bogato opracowanych elewacjach, z cennym wystrojem dekoratorskim wn ętrz. Ochrona : do rejestru zabytków wpisanych jest 22 zespołów, z czego 12 zlokalizowanych jest w Szczecinie. Pensjonaty i hotele - budynki zwi ązane z walorami uzdrowiskowymi naszego województwa, budowane w historycznych miejscowo ściach letniskowych – głównie nadmorskich (np. Świnouj ście, Dziwnów, Mielno) - i zdrojowych (np. Trzci ńsko Zdrój, Połczyn Zdrój). Obiekty z najwi ększych kurortów, jak Świnouj ście, Mi ędzyzdroje otrzymywały posiadaj ą bogate dekoracje tynkarskie, metalowe, drewniane, cz ęsto o formach stylizowanych na domy szwajcarskie – budowane w konstrukcji ryglowej lub posiadaj ące okładziny drewniane, z bogat ą dekoracj ą snycersk ą wszystkich elementów, szczególnie balkonów werand i ganków. W tej grupie znajduj ą si ę tak Ŝe nieliczne domy zdrojowe i k ąpielowe. Ochrona: do rejestru zabytków wpisanych jest obecnie 39 obiektów tej grupy. Ogółem do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego wpisanych jest 170 z w/w obiektów u Ŝyteczno ści publicznej.
II.6.2. Zabudowa wiejska
Zachowana na obszarze Pomorza Zachodniego i Środkowego tradycyjna architektura wiejska – w tym ryglowa, szczególnie cenna, b ędąca wyró Ŝnikiem
49 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego regionu - jest materialnym dowodem dokona ń wielu minionych pokole ń; śladem w przestrzeni waloryzuj ącym wiejski krajobraz kulturowy. Przez długie dziesi ęciolecia po 1945 roku warto ść kulturowa i zabytkowa tradycyjnej architektury wiejskiej na Ziemiach Zachodnich pozostawała niezauwa Ŝana i traktowana zdecydowanie marginalnie. W tym czasie zniszczeniu uległo wiele cennych obiektów etnograficznych (wzniesionych w technice ryglowej): wiejskich ko ściołów, chałup rybackich, domów typu pyrzyckiego, saskich lub nawi ązuj ących do ich wzorów , zagród czworobocznych, wiatraków, młynów. Nierzadko jedynym śladem po unikalnej zabudowie s ą specjalistyczne dokumentacje, inwentaryzacje i serwisy fotograficzne przechowywane w zasobie archiwalnym m.in. Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Biura Dokumentacji Zabytków, Regionalnego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków. Zmiany po II wojnie światowej dotycz ące zmian granic pa ństwowych, systemów politycznych, migracji ludno ści (szczególnie na obszarach Polski zachodniej i północnej), a co za tym idzie długotrwałe procesy adaptacji i budowania nowej, „prywatnej ojczyzny” wykraczały poza ramy jednego pokolenia. Tym samym racje polityczno-prawne stały si ę wyznacznikiem przyszłych mechanizmów gospodarczych, społecznych i kulturowych. Odmienno ść otoczenia i elementów kultury materialnej (w tym budownictwa) cz ęstokro ć postrzegane były jako wrogie i nieprzyjazne – niegodne zachowania. Nie bez znaczenia pozostawała tak Ŝe polityka pa ństwa, jak cho ćby nieumiej ętnie prowadzona (w latach 1945-1950) przez organy administracyjne weryfikacja ludno ści autochtonicznej. W wyniku zadra Ŝnie ń z ludno ści ą napływow ą i nieudolno ści władz administracyjnych z Polski wyjechali - wraz z Niemcami - autochtoni o niezdecydowanym poczuciu narodowym. Dopiero w 1957 roku osadnicy na Ziemiach Zachodnich zostali zrównani w prawach własno ści z wła ścicielami gospodarstw rolnych na pozostałych obszarach Polski. Sko ńczył si ę tym samym okres chaosu, a nowy stan prawny zagwarantował podstawowy stopie ń stabilizacji. Słu Ŝby konserwatorskie od pocz ątku swego istnienia borykały si ę z prozaicznym problemem niedofinansowania, w obliczu którego ochrona budownictwa wiejskiego - jako zadanie mało priorytetowe i no śne medialnie w rozumieniu czynników decyzyjnych - schodziła na plan dalszy. Sytuacja uległa stopniowej poprawie od ko ńca lat 80-tych XX wieku, a zwłaszcza w ostatnich latach, kiedy zmianie uległo tak Ŝe podej ście do wspólnego (polsko-niemieckiego) dziedzictwa kulturowego, zwłaszcza na obszarach tzw. pogranicza.
50 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
O zachowaniu poszczególnych obiektów lub zespołów zabudowy, w tym ryglowej decyduje zarówno wspomniany wy Ŝej kontekst historyczny jak i okre ślone działania konserwatorskie, w tym: ochrona pojedynczych budynków (ł ącznie z wpisaniem do rejestru zabytków) lub kompleksowa ochrona w ramach skansenu (co wi ąŜ e si ę niestety z naruszeniem kontekstu środowiskowego). Tego typu działania zapewniaj ą jeden, by ć mo Ŝe podstawowy aspekt ochrony dziedzictwa kulturowego, tj. zachowanie reliktów tradycyjnego budownictwa ludowego, ale nie jest to jednak kreatywny sposób adaptacji dóbr kultury do Ŝycia codziennego. Stworzenie odpowiednich instrumentów prawnych: ustaw, strategii, planów jest zaledwie pierwszym krokiem. Niezb ędne jest odpowiednie skoordynowanie działa ń instytucji pa ństwowych, samorz ądowych, stowarzysze ń, osób prywatnych aby efekty ochrony zabytkowego krajobrazu wsi zachodniopomorskich były zauwa Ŝalne. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami winien stanowi ć wypadkow ą powy Ŝszych działa ń. Jednym z najwa Ŝniejszych zada ń jest niew ątpliwie edukacja ju Ŝ od poziomie szkoły podstawowej, a wzbogacenie programów nauczania o elementy podstaw regionalizmu zaczyna przynosi ć pierwsze efekty w postaci zainteresowania swoj ą miejscowo ści ą, charakterystycznymi elementami kultury materialnej - w tym budownictwa ryglowego. To co „stare” mo Ŝe by ć powodem do dumy, wzmaga zainteresowanie swoj ą prywatn ą ojczyzn ą, uczy tolerancji, a cz ęsto daje asumpt do kreowania własnej przyszło ści. Nasuwa si ę tym samym pytanie czy owa tradycyjna zabudowa wiejska, a zwłaszcza ryglowe chałupy, budynki inwentarskie, stodoły, tzw. mała architektura to ju Ŝ relikty (prze Ŝytki), czy te Ŝ mo Ŝe wa Ŝny element ci ągło ści kulturowej (wart docenienia, ochrony i opieki), a mo Ŝe nowa jako ść w procesie zmian cywilizacyjnych – dostrzegana szczególnie przy rewitalizacji obszarów wiejskich; otwieraj ąca nowe mo Ŝliwo ści dla społeczno ści lokalnych. Atrakcyjno ść turystyczna regionu to tak Ŝe zabytkowy krajobraz wiejski z jego charakterystycznymi chałupami „w krat ę”, cennymi ko ściołami i układami ruralistycznymi niezmiennymi – w wielu wypadkach od 700-800 lat.
II.6.2.1. Zabudowa mieszkalna
Na obszarze województwa zachodniopomorskiego do rejestru zabytków wpisano niespełna 40 obiektów tradycyjnego budownictwa wiejskiego (ryglowego), zlokalizowanego w granicach administracyjnych wsi. Jest to: 16 domów mieszkalnych (chałup) wpisanych jako obiekty pojedyncze; 5 zagród (składaj ących
51 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego si ę z 5 chałup i 10 budynków gospodarczych) i 3 budynków gospodarczych (2 stodoły i 1 obiekt inwentarski). Odznaczaj ą si ę one zró Ŝnicowaniem typologicznym i chronologicznym; zdecydowana wi ększo ść została wzniesiona na przestrzeni XIX wieku, pojedyncze budynki maj ą metryk ę XVIII-wieczn ą (oczywi ście z pó źniejszymi nawarstwieniami). W zabytkowym zasobie mo Ŝna wyró Ŝni ć; Domy dolnosaskie (a wła ściwie nawi ązuj ące do tego wzoru). Na terenie obecnego Pomorza Zachodniego - w pasie nadmorskim jako domy rybackie, w gł ębi l ądu jako zagrody chłopskie - pojawiły si ę wraz z osadnictwem (z Nadrenii) po wojnie trzydziestoletniej (1618-1648). Były to obiekty halowe, z wysok ą przejezdn ą sieni ą, ł ącz ące pod jednym dachem funkcje mieszkalne i gospodarcze. Najcz ęś ciej z otwartym paleniskiemi studni ą w cz ęś ci mieszkalnej. Relikty tej formy chałup znajduj ą si ę w Krupach gm. Darłowo (pocz ątek XVIII wieku); Sarbinowie gm. Mielno (1804 rok); Mrze Ŝynie (gm. Trzebiatów). Wszystkie z nich wymagaj ą natychmiastowych prac konserwatorskich. Wąskofrontowe domy pyrzyckie, charakterystyczne głównie dla Ŝyznych terenów Niziny Szczeci ńskiej (czarnoziemy pyrzyckie); ł ącz ące pod jednym dachem funkcj ę mieszkaln ą z gospodarcz ą w odró Ŝnieniu od domów saskich pomieszczenia gospodarcze zlokalizowane były w tylnej cz ęś ci obiektu); posadowione szczytem do głównej drogi wiejskiej – na froncie siedliska. Czytelne od zewn ątrz kratownice konstrukcji szkieletowej domów waloryzowały w sposób szczególny pierzeje zabudowy. Do czasów współczesnych zachował si ę zespół dwóch zabytkowych chałup w Nieborowie gm. Pyrzyce (z 1828 i 1829 roku), docenionych i opisanych w literaturze przedmiotu ju Ŝ przez niemieckiego regionalist ę H. Lemcke. W rejestrze zabytków znajduje si ę tak Ŝe chałupa w Obrominie (gm. Pyrzyce). Inne tylko w ewidencji konserwatorskiej (oraz w gminnej ewidencji zabytków). Zagrody czworoboczne (zamkni ęte) – typu franko ńskiego, charakterystyczne dla du Ŝych gospodarstw chłopskich. Zabudowa gospodarcza rozmieszczona była w sposób zwarty wokół podwórza z gnojownikiem, z chałup ą lokowan ą najcz ęś ciej w gł ębi siedliska kalenicowo lub (rzadziej) szczytowo do drogi. Wyró Ŝnikiem tego typu zagrody chłopskiej był budynek bramny, ł ącz ący najcz ęś ciej funkcje składowe i inwentarskie, posadowiony kalenicowo na froncie siedliska. W rejestrze zabytków znajduje si ę zagroda w Niechorzu (gm. Rewal), Gosławiu (gm. Trzebiatów). Zabytkowe budynki bramne zachowały si ę równie Ŝ w Krupach, Słowinie. Ten typ zabudowy zagrodowej jest jeszcze stosunkowo licznie reprezentowany w pasie nadmorskim w tym – szczególnie licznie - na ziemi darłowskiej. Architektura wiejska tego regionu stanowi szczególne bogactwo naszego
52 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego województwa; w sposób naturalny wpisuje si ę w granice znanej „Krainy w krat ę”; nazwa ta po raz pierwszy przywołana została przez E. Szalewsk ą, w granicach dawnego województwa słupskiego. Tutaj jeszcze – wcale nierzadko – zachowały si ę szachulcowe i ryglowe chałupy (w tym tak Ŝe z unikatowymi „czarnymi kuchniami”, budynki gospodarcze w wy Ŝką, stodoły z plewnikami, czy wolnostoj ące piekarniki). Wi ększo ść opisanej powy Ŝej zabudowy chłopskiej znajduje si ę w ewidencji konserwatorskiej, cz ęść (jak chocia Ŝby w gm. Darłowo) jest wymieniona do ochrony w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Walorami zabytkowymi odznaczaj ą si ę tak Ŝe zagrody chłopskie (lub ich poszczególne elementy) powstałe np. na przełomie XIX i XX wieku w oparciu o historyczne formy ale z wykorzystaniem nowoczesnego materiału budowlanego. Budynki wznoszono z cegły ceramicznej; w cz ęś ci przypadków zachowywano wszak Ŝe układ przestrzenny tradycyjnej zagrody zamkni ętej. Domy mieszkalne kompozycj ą elewacji nawi ązywały do wcze śniejszych, ryglowych chałup. Wzorce rodzime, sprawdzone i akceptowalne stanowiły podstaw ę dla tego typu budownictwa.
Odnowa wsi Niestety województwo zachodniopomorskie jest jedynym w kraju, które nie posiada muzeum skansenowskiego z prawdziwego zdarzenia. Jego namiastk ą zaledwie jest „mini skansen” w muzeum w Koszalinie eksponuj ący zagrod ę rybacka z D ąbek i ku źni ę pomorsk ą. Zasób tej kategorii zabytków, a zwłaszcza obiektów nierejestrowych (pozostaj ących |w ewidencji konserwatorskiej) jego zró Ŝnicowanie chronologiczne, typologiczne i materiałowe czyni ą zachodniopomorskie wr ęcz predestynowanym do powołania takiej instytucji. Wcze śniejsze (lat 70, 80 XX wieku) działania w tej materii zako ńczyły si ę niepowodzeniem. Z punktu widzenia cało ściowego podej ścia do ochrony wiejskiego budownictwa ryglowego na terenie. woj. zachodniopomorskiego szczególnie cenny zasób znajduje si ę na obszarze powiatu sławie ńskiego, a w szczególno ści w gminie Darłowo.S ą tu całe wsie o dobrze zachowanej strukturze przestrzennej, ze średniowiecznymi zało Ŝeniami (owalnicowymi, zaułkowymi, ulicowymi), nasycone XIX-wieczn ą, ryglow ą zabudow ą (XVIII-wieczne obiekty wyst ępuj ą np. w Krupach – chałupa na wzorze saskim, Słowinie – chałupa bezkominowa /tzw. kurna/, w Starym Krakowie, Sławsku). Zapisy w planie miejscowym przyj ętym przez gmin ę Darłowo o konieczno ści utworzenie parków kulturowych w Krupach i Starym Jarosławiu dowodz ą, Ŝe władze lokalne zaczynaj ą dostrzega ć walory
53 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego architektury wiejskiej i szanse dla rozwoju. Ta forma ochrony i opieki pozwoliłaby zachowa ć znacz ące elementy wiejskiego krajobrazu kulturowego „in situ”, bez konieczno ści translokacji budynków do muzeum skansenowskiego. Uchroniłaby równie Ŝ przed „umiastowianiem” wsi, dewaloryzuj ącymi remontami, niefachowymi konserwacjami i przebudowami. Z problemem tym np. Francja, Austria, Niemcy borykały si ę w latach 70-80 XX wieku. Pojawienie si ę nowych (z miast) mieszka ńców wsi, remontuj ących i adaptuj ących zabytkowe ryglowe chałupy ocenia ć mo Ŝna dwojako: zarówno pozytywnie jak i negatywnie w uj ęciu konserwatorskim. Niekiedy dochodzi do tzw. przeinwestowania (w wyniku samowolnych, nieumiej ętnych działa ń), którego efekt ko ńcowy bywa obcym kulturowo wtr ętem w wiejskim krajobrazie. Współpraca mi ędzy wła ścicielami tych obiektów, samorz ądem lokalnym i środowiskiem konserwatorskim mo Ŝe zapobiega ć tego typu zdarzeniom. Reasumuj ąc - przełamywanie stereotypów mi ędzy środowiskami, jest źródłem powodzenia wszelkich działa ń chroni ących zabytkowy krajobraz kulturowy. Idea „ Ŝywego” skansenu realizowana od 2003 roku przez Biuro Dokumentacji Zabytków we wsi Słowino gm. Darłowo przyczyniła si ę do podniesienia poziomu świadomo ści kulturowej i historycznej mieszka ńców, integracji społeczno ści lokalnej wokół tej koncepcji, która mo Ŝe by ć pomysłem na rewitalizacj ę wsi. W trakcie warsztatów konserwatorsko-budowlanych „Dawne konstrukcje – nowe marzenia”, zrealizowanych w Słowinie w 2006 roku powstała ściana szkieletowa. Wraz z tablic ą informacyjn ą stanowi obecnie stały element w procesie edukacji regionalnej, jest swoist ą „pomoc ą szkoln ą”. Tego typu działania maj ą szans ę sta ć si ę norm ą jedynie przy pełnym zaanga Ŝowaniu powołanych do ochrony dziedzictwa kulturowego instytucji, społeczno ści lokalnych wraz z ich liderami, władz samorz ądowych; przy zaanga Ŝowaniu pozyskiwanych z ró Ŝnych źródeł środków finansowych.
II.6.2. 2. Elementy strukturalne zabudowy wiejskiej
Karczmy, gospody, restauracje, kawiarnie - są to równie Ŝ obiekty pochodz ące głównie z przełomu wieków XIX i XX, o prostych bryłach zbli Ŝonych do budynków mieszkalnych z tego okresu, zlokalizowane na obszarach wsi, w wi ększo ści nie pełni ą aktualnie pierwotnej funkcji – w okresie powojennym zostały zaadaptowane na mieszkania, sklepy b ądź dzi ś pozostaj ą opuszczone. Wyj ątkiem s ą restauracje i kawiarnie funkcjonuj ące w miejscowo ściach wypoczynkowych (jak Świnouj ście, Mi ędzyzdroje, Rewal), głównie w pasie nadmorskim oraz przy szlakach wodnych
54 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
(np. Stepnica). Powstałe pod koniec XIX w., s ą charakterystycznymi obiektami wzniesionymi w konstrukcji drewnianej szkieletowej, z dekoracj ą snycersk ą, z du Ŝymi taflami przeszkle ń w elewacjach, tak Ŝe barwnych i dekoracyjnie trawionych. S ą obiektami parterowymi, cz ęsto o dachach rozbudowanych o bryły wie Ŝyczek i latar ń. Sale wiejskie – świetlice - to obiekty ogólnie dost ępne, u Ŝytkowane jako miejsce spotka ń, zebra ń, zabaw mieszka ńców danej wsi. Formalnie to obiekty skromne, parterowe, jedno- lub dwubryłowe. Wyró Ŝniaj ą je wi ększe otwory okienne, czasem zamkni ęte łukowo, oraz usytuowanie przy głównej drodze. Zachowane obiekty powstawały w wi ększo ści na przełomie XIX/XX w. oraz w latach 20. XX w., jako budynku murowane lub w konstrukcji ryglowej. Obecnie wi ększo ść z nich pozostaje w zasobach gminnych, a cz ęść adaptowana jest na cele mieszkalne. Remizy stra Ŝackie - pochodz ą w wi ększo ści z ko ńca XIX i pocz ątku XX w. S ą to obiekty budowlane o niewielkiej skali, o prostej bryle, jednoprzestrzenne. Cz ęść z nich, głównie najmniejszych, nie pełni swej pierwotnej funkcji a jedynie funkcje składowe.
II.6.3. Architektura sakralna
Pierwsze biskupstwo na Pomorzu Zachodnim powstało w 1000 r. w Kołobrzegu (bp Reinbern) z inicjatywy Bolesława Chrobrego. Przetrwało zaledwie kilka lat. Dopiero misja chrystianizacyjna podj ęta z inicjatywy Bolesława Krzywoustego w 1124 r. (przez biskupa bamberskiego Ottona) ugruntowała chrze ścija ństwo na Pomorzu. W jej trakcie pó źniejszy świ ęty Otton odwiedził: Pyrzyce, Stargard, Kamie ń, Wolin, Szczecin, Gardziec nad Odr ą (Gartz), Lubin, Kołobrzeg i Białogard. W miejscach chrztu zakładano ko ścioły, prawdopodobnie drewniane. W 1128 r. pod patronatem króla niemieckiego Lotara III z Supplinburga, św. Otton podj ął kolejn ą misj ę obejmuj ącą teren Pomorza Zaodrza ńskiego i ponownie Szczecin, Wolin i Kamie ń. Z akcj ą chrystianizacyjn ą zwi ązane s ą: Pyrzyce studnia św. Ottona, 1825-26 r., arch. K.F. Schinkel i Cerkwica studnia św. Ottona, 1912 r. (ta ostatnia wg tradycji lokalnej). W 1140 r. zostało erygowane biskupstwo pomorskie z siedzib ą w Wolinie. Pierwszym biskupem został Wojciech, towarzysz wypraw misyjnych św. Ottona. Zagro Ŝenie najazdami Du ńczyków spowodowało przeniesienie biskupstwa do Kamienia w 1176 r., gdzie funkcjonowało do czasów reformacji. W Kamieniu przy katedrze powstał niezale Ŝny organizm miejski w postaci osiedla katedralnego, wyodr ębnionego od miasta lokacyjnego samodzielnym systemem obwarowa ń.
55 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zespół katedralny w Kamieniu uznany za Pomnik Historii Prezydenta RP; obejmuje: ko ściół p. w. św. Jana Chrzciciela (konkatedra), roma ńsko-gotycki, XII/XIII, XIV i pocz. XV, 1847-50 r. restauracja i nowa wie Ŝa; mury obronne, gotyckie, XIV/XV w.; pałac biskupi, gotycki i renesansowy, 4 ćw. XIII w., rozbud. 2 poł. XV w. i 1568 r.; d. plebania, ryglowa, ok. 1760 r., rozbud. 2 poł. XIX w.; d. dom zakrystiana, ryglowy, 2 poł. XVIII, przebud. 2 poł. XIX; d. dom dziekana, 1725 r.. W ko ńcu XII i w XIII w. ksi ąŜę ta i mo Ŝnowładcy osadzaj ą na Pomorzu Zachodnim liczne zakony. CYSTERSI Pierwsi pojawili si ę cystersi z du ńskiego Esrom, zakładaj ąc opactwo w Kołbaczu (1173 r.) i pó źniej jego filie w: Oliwie (woj. pomorskie) -1186 r., Bierzwniku (1286 r.) i Mironicach (woj. lubuskie) -ok. 1300 r.. Cystersi z Dargun zało Ŝyli klasztor w Bukowie Morskim (1252 r.). W XIII w. powstawały klasztory cysterek w: Szczecinie (1243 r.), Marianowie k/Stargardu (1248 r.), Cedyni (1266 r.), Koszalinie (1277 r.), Reczu (1285 r.), Wolinie (1288 r.), Pełczycach (ok. 1290 r.). Obiekty zachowane: Kołbacz klasztor pocysterski: ko ściół par. p.w. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa, roma ńsko-gotycki, 1210-30 r., XIV w.; refektarz konwersów, XIII w.; dom opata, 1 poł. XIV w.; Baszta Wi ęzienna, 1 ćw. XIV w.; stodoła mur.-rygl., 1 poł. XIV w. Bierzwnik klasztor pocysterski, gotycki, 1 poł. XIV w.: ko ściół par. p.w. Matki Bo Ŝej Szkaplerznej (prezbiterium); klasztor: skrzydła wsch. i płd., dom go ścinny (tzw. browar). Marianowo klasztor pocysterski: ko ściół par. p.w. Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny, gotycki, XIII/XIV, XV w., przebudowany 1690 r.; zach. skrzydło klasztoru, XV w. Cedynia klasztor pocysterski (skrzydło zachodnie), gotycki, XIII; XIV-XVI w. obecnie hotel. Koszalin ko ściół cysterek, pó źniej kaplica zamkowa, obecnie ko ściół prawosławny p.w. Za śni ęcia Przenaj świ ętszej Bogurodzicy, gotycki, 1278 r., przebudowany 1602-09 r., 1724 r., remontowany 1818-19, 1914, 1928 r.. Pełczyce klasztor pocysterski (skrzydło zachodnie), gotycki, 1 poł. XIV w., przebudowany 1600 r., poł. XIX w.; nieu Ŝytkowany. NORBERTANIE (PREMONSTRATENSI)
56 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zakon norbertanów zało Ŝył klasztor w Białobokach koło Trzebiatowa (1180 r.), mniszki z tego zgromadzenia – klasztor w Wyszkowie k. Trzebiatowa (1224 r.) - zachowane ruiny ko ścioła. BENEDYKTYNI Benedyktyni z Mogilna zało Ŝyli dom w Kołobrzegu w 1222 r. Benedyktynki: Kołobrzeg -1277 r. KARTUZI Klasztory: k. Darłowa –1394 r. i w Świdwinie- 1442 r.
ZAKONY RYCERSKIE: TEMPLARIUSZE Rurka k. Chojny –1234 r., Chwarszczany -1247 r., Czaplinek – 1290 r. Po rozwi ązaniu zakonu ich dobra przej ęli joannici. Obiekty zachowane: Rurka kaplica templariuszy, roma ńska, 1 poł. XIII w. Chwarszczany kaplica templariuszy obecnie ko ściół filialny p.w. św. Stanisława Kostki, gotycka, koniec XIII -pocz ątek XIV w. (Park Kulturowy Chwarszczany).
JOANNICI Ok. 1180 r. zostali osadzeni w okolicach Sławna - komandoria w Starym Sławnie (ob. Sławsko). Kolejny dom powstał przed 1187 r. w Stargardzie, nale Ŝał do ń zamek w P ęzinie, dobra w Korytowie i Reczu. W połowie XIII w. istnieje komandoria w Kopaniu, która w 1312 r. przeniesiona zostaje do Suchania. Po kasacie zakonu templariuszy joannici pozyskali ich dobra w Ziemi Ba ńskiej, przej ęli Rurk ę i Chwarszczany. Komandoria w Rurce została przeniesiona w 1377 r. do Swobnicy. Na obszarze Nowej Marchii znajdowała si ę komandoria w Świdwinie, pierwotnie ulokowana w 1232 r. w Chwarszczanach, a tak Ŝe odziedziczona po templariuszach od 1345 r. do ich wyp ędzenia przez Władysława Jagiełł ę w 1407 r. komandoria w Drahimiu (Stare Drawsko). ZAKON SZPITALA NMP DOMU NIEMIECKIEGO W JEROZOLIMIE (KRZY śACY) Zamek ksi ąŜę cy w Świdwinie został w 1384 r. sprzedany krzy Ŝakom i pozostawał wraz z miastem i okolicami w r ękach zakonu do 1455 roku. W 1540 roku osadzony został tu zakon joannitów przeniesionych ze zlikwidowanej komandorii w Chwarszczanach (kasata w 1808 r.).
ZAKONY śEBRACZE:
57 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
DOMINIKANIE W 1228 r. powstał klasztor w Kamieniu, w 1275 r. w My śliborzu. Obiekty zachowane: My ślibórz klasztor podominika ński (obecnie dom kultury): ko ściół, k. XIII-XIV, XV w., przebud. XVII, XVIII w., klasztor, mur., XIV-XV w., przebud. XVII-XVIII w., restaurowany 1927-28 r. FRANCISZKANIE Franciszkanie osiedlili si ę w 1243 r. w Szczecinie, w 1261 r. w Pyrzycach, w 1289 r. w Gryficach i w 1350 r. w Drawsku Pomorskim. Obiekty zachowane: Szczecin ko ściół pofranciszka ński obecnie parafia p.w. św. Jana Ewangelisty, mur., got., XIV, 1 poł. XV w. AUGUSTIANIE-EREMICI Augustianie: Stargard 1270 r., filia - Świ ątki koło Szczecinka 1356 r., Chojna - 1290 r., Jasienica – ok. 1305 r.. Augustianki: Pyrzyce - 1250 r.. Obiekty zachowane: Jasienica (m. Police) klasztor poaugustia ński: ko ściół parafialny. p.w. św. św. Piotra i Pawła, gotycki, XIV/XV w., przebudowany XVIII w., restaurowany 1858 r., wschodnie skrzydło klasztoru (ruina), 1 ćw. XIV w., południowe skrzydło (ruina), 1 poł. XV w., oba skrzydła przebudowane XVII, XVIII w. Chojna klasztor poaugustia ński, gotycki, XIV w.: ko ściół parafialny p.w. Św. Trójcy, zachodnie i południowe skrzydła klasztoru. Pyrzyce ko ściół poaugustia ński obecnie parafialny p.w. Matki Bo Ŝej Bolesnej, gotycki, XIV-XV w. W XIII w. nast ąpiła rozbudowa sieci parafialnej i ustalenie granic parafii, które zasadniczo dotrwały do czasu reformacji. Organizacja diecezji wymagała powstania archidiakonatów z siedzibami w: Kamieniu, Kołobrzegu, Szczecinie i Stargardzie. Dokumentami średniowiecznej przeszło ści Pomorza Zachodniego z zakresu architektury i budownictwa, poza obwarowaniami, ratuszami i nieliczn ą zabudow ą mieszkaln ą s ą głównie budowle sakralne. Do najwcze śniejszych, monumentalnych przykładów architektury nale Ŝą najstarsze partie katedry w Kamieniu (XII/XIII w.) i ko ścioła cysterskiego w Kołbaczu (1210-30 r.). W regionie zachowało si ę około 50 miejskich i klasztornych oraz 400 wiejskich ko ściołów średniowiecznych. Około 100 z nich to wczesne budowle
58 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego z regularnych, granitowych kwadr, wzniesione w XIII-XIV w. Pozostałe wzniesiono głównie w 2 połowie XV w. Wg Z. Świechowskiego wschodni zasi ęg architektury roma ńskiej wyznacza linia od Kamienia przez Kołbacz po Now ą Marchi ę. Nieco dalej na wschód si ęga granica ko ściołów granitowych (linia Stargard-Recz-Strzelce), wyj ątkiem s ą ko ścioły w Gosławiu i Sadlnie (gm. Trzebiatów). Przykłady najstarszych ko ściołów granitowych: fary miejskie - Banie; Gryfino, Mory ń, Widuchowa; wiejskie ko ścioły - B ędargowo, Biał ęgi, Brwice, Buk, Chełm Dolny, Czachów, Derczewo, Dolsko, Gardno, Godków, Golice, Gosław, Goszków, Grzybno, Kamieniec, Kartno, Krzymów, Laskowo, Lubanowo, Lubiechów Górny, Lubicz, M ętno, Mierzyn, Mirowo, Moczyły, Narost, Nowogródek, Pachol ęta, Piaseczno, Przelewice, Rosiny, Rosnowo, Ro ścin, Smolnica, Sosnowo, Stare Objezierze, Strzeszów, Warszyn, Wołczkowo, Zielin, Ziemomy śl. Dolny bieg rzeki Regi wyznacza zasadniczo zasi ęg gotyckich budowli halowych. Po wschodniej stronie fary miejskie reprezentuj ą system bazylikowy (wyj ątkiem jest kolegiata w Kołobrzegu, pi ęcionawowa hala (koniec XIII w., 1 tercja XIV w., 2 połowa XIV w., 1 połowa XV w.) i pseudohala w Karlinie- 1510 r.). Przykłady: Koszalin - katedra (1 ćwier ć XIV- połowa XIV w.), Białogard (XIV-XV w.), Darłowo (2 połowa XIV w.), Drawsko Pom. (pseudobazylika koniec XIII -1 połowa XIV w.), Sławno (XIV-XV w.), Świdwin (połowa XV w.). W zach. cz ęś ci regionu dominuj ą fary miejskie wzniesione w systemie halowym. Przykłady: Szczecin - katedra - św. Jakuba (2 połowa XIII w., 1 ćwier ć XIV w., ok. 1375 r., 1 połowa XV w.), Szczecin- ko ściół św. św. Piotra i Pawła (XV w.) , Stargard - św. Jana Chrzciciela (połowa XIII w., XV w.), Chojna - ko ściół Mariacki (koniec XIV w., przed 1479 r.), Chociwel (poł. XV w.), Choszczno (1 poł. XIV w., 1400), Dobra k. Nowogardu (2 poł. XV w., przebudowa XVI i XIX w.), Goleniów (XV w.), Gryfice (4 ćw. XIII- pocz. XV w.), Maszewo (1 poł. XV w.), My ślibórz kolegiata (XIII, przebud. XVI), Nowogard (XIV/XV w.), Recz (poł. XIV, XV w.), Resko (XV w.), Trzebiatów (XIV i XV w.), Tuczno (1522, 1581-1622, odbudowa 1641 r.). Wyj ątki: Stargard ko ściół Mariacki bazylika (przełom XIII/XIV w., 2 poł. XIV w., koniec XIV w. - koniec XV w.) - najokazalszy pó źnogotycki ko ściół na Pomorzu Zachodnim; Pyrzyce (pseudobazylika 1 poł. XIV w., 1 poł. XV w., przełom XV/XVI w.). Przy pó źnogotyckiej rozbudowie ko ściołów Mariackich w Stargardzie i Chojnie pracował wybitny architekt Henryk Brunsberg. W miastach oprócz średniowiecznych ko ściołów farnych i klasztornych zachowały si ę z tego czasu równie Ŝ kaplice zwi ązane ze szpitalami i przytułkami.
59 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Przykłady: kaplice św. Jerzego: Banie, Białogard, Gryfice, Maszewo, Trzebiatów, kaplice Św. Gertrudy: My ślibórz, Trzebiatów; kaplice Św. Ducha: My ślibórz, Pyrzyce, Trzebiatów, kaplica Św. Jana: Chojna. Do unikatowych nale Ŝą kaplice na planach centralnych w: Koszalinie i Darłowie - obie p.w. św. Gertrudy. Na Pomorzu Zachodnim zachował si ę zespół ok. 50 średniowiecznych, murowanych bramek i furt cmentarnych przy ko ściołach wiejskich. Przykłady: Baniewice, Barnisław, Bielkowo, Bolewice, Borzym, Dębogóra, Krzymów, Ł ącko, Mirowo, Nawodna, Nieborowo, Sobieradz, Sucha ń, Warszyn, Witnica, śelisławiec. Do unikatowych nale Ŝą trzy drewniane bramki cmentarne z 1725 r. przy ko ściele w Iwi ęcinie. Wydarzeniem o doniosłym znaczeniu dla dziejów regionu było przyj ęcie reformacji przez ksi ąŜą t pomorskich w 1534 r.. Poci ągn ęło to za sob ą wprowadzenie na terenach im podległych ko ścioła krajowego, opartego na nowej ordynacji ko ścielnej i przej ęcie przez pa ństwo wszystkich dóbr ko ścielnych, tym samym kasat ę klasztorów.
Obok ko ściołów murowanych drug ą liczn ą grup ę stanowi ą ko ścioły szkieletowe, drewniane (tzw. ryglowe), wznoszone głównie od XVI do ko ńca XVIII w. Do najstarszych nale Ŝą : Krupy ( pow. sławie ński) ko ściół gotycki, ok. 1400, wie Ŝa mur., korpus nawowy ryglowy (obmurowany od zewn ątrz w XIX w.); Pomianowo 1512, XVIII, przebud.1889 i Kowalki XVI/XVII, przebud. XIX (pow. białogardzki); Starogard 1579, wie Ŝa 1908 (pow. łobeski); Dzisna k. XVI, przebud. 1698 (pow. goleniowski). Z XVII w. pochodz ą ko ścioły: Motarzyn 1683 r., przebud. 2 poł. XIX w. i Tyczewo 1681 r. (pow. białogardzki); Gi Ŝyno XVII w., Machliny 1675 r., Mielenko Drawskie 1662 r., arch. M. Daniel, Osiek Drawski 1663 r., Stare Worowo 1689 r., wie Ŝa i fasada 1786 r. (pow. drawski); Cie ćmierz 1604 r., przebud. XVIII w., Dąbie 1 poł. XVII w., wie Ŝa k. XVIII w. , Świeszewo 1696 r., wie Ŝa 1842 r. (pow. gryficki); śelewo pocz. XVII w. (pow. gryfi ński); Świerzno 1681 r., rozbud. 1 poł. XVIII w. (pow. kamie ński); Cybulino rodowa kaplica grobowa, rygl., 1662 r., Gorawino 1623 r., 1644 r. ( pow. kołobrzeski); Wielin 1669 r. (pow. koszali ński); Brze źnica 2 poł. XVII w., przebud. XX w., Iglice 1696 r., Mielno 1663 r., wie Ŝa XIX w., Przyto ń k. XVII w., wie Ŝa XIX w. (pow. łobeski); Tatynia k. XVII w. (pow. policki); Białow ąs 1698 r., 1793 r., Drawie ń 1695 r., przebud. 1928-29 r., Kazimierz 1617 r., Ostrow ąsy XVII w., S ępolno Małe 1693 r., Sępolno Wielkie 1685 r., St ępie ń XVII w. (pow. szczecinecki); Ostre Bardo 1693 r. (pow. świdwi ński); Golce 2 poł. XVII w., Górnica 1672 r., Laski Wałeckie 2 poł. XVII w., Martew
60 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
1680 r., rozbud. XVIII w., Wołowe Lasy pocz. XVII w., przebud. 1834 r. (pow. wałecki). W okresie nowo Ŝytnym powstało stosunkowo niewiele murowanych budowli sakralnych. Przykłady: Kr ąg ko ściół renesansowy, 1580 r.; rodowa kaplica grobowa, barokowa - XVII w. Kalisz Pomorski ko ściół, klasycyzm/rokoko, 1772 r. Barokowo-klasycystyczne ko ścioły: Golenice XVIII w., Ro ścin 2 poł. XVIII w., XIX w., Dolsk 1740-41 r., wie Ŝa XIX w., Sulimierz XVIII w., przebud. XIX w. (pow. my śliborski). Z XIX w. pochodzi ko ściół Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa Świ ętego z Czaplinka , neoklasycystyczny, 1829-32 r., arch. K. F. Schinkel. Na terenie Pomorza Zachodniego powstały liczne murowane ko ścioły: neoroma ńskie (Rundbogenstil) b ądź neogotyckie. W XX w. wybudowano m. in. ko ścioły modernistyczne np. w Szczecinie ko ściół ob. p.w. Św. Rodziny, 1929-31 r., arch. A. Thesmacher. Do rejestru zabytków wpisanych jest ł ącznie ok. 770 budowli sakralnych. Rejestr poszerzany jest o liczne budowle XIX. i XX-wieczne.
II.6.4. Architektura rezydencjonalna
Architektura rezydencjonalna (zamki, pałace, dwory) na Pomorzu, pomimo du Ŝych ubytków spowodowanych działaniami wojennymi i zaniedbaniami wynikłymi z przekształce ń własno ściowych zaistniałych po 1945 roku, reprezentowana jest przez blisko 670 obiektów pochodz ących z ró Ŝnych epok i okresów stylowych.
Zasób ten jest jednym z liczniejszych w Polsce, co zarazem stanowi wyzwanie dla władz samorz ądowych w znalezieniu metod i środków odpowiedniego zabezpieczenia i wykorzystania tego typu budowli dla rozwoju regionu i dla zachowania spu ścizny kulturowej Pomorza.
Okres średniowiecza – od XIII do ko ńca XV w. Zamki jako obiekty murowane pojawiły si ę najwcze śniej w 2 połowie XIII wieku. Miały charakter budowli obronno-mieszkalnych z przewa Ŝaj ącą funkcj ą obronn ą w formie pot ęŜ nych murów z basztami oraz odpowiedniego zabezpieczenia terenu fosami i mostami zwodzonymi. Liczba wszystkich zamków powstałych w średniowieczu na Pomorzu (na terenie ksi ęstwa pomorskiego i Nowej Marchii) nie jest dokładnie znana, jednak
61 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego mo Ŝna zało Ŝyć, Ŝe si ęgała blisko 100 obiektów. Do dzi ś w średniowiecznym kształcie, nie przetrwał ani jeden zamek, natomiast w: Darłowie, Dobrej (gm. Nowogard), Golczewie, P ęzinie, Płotach, Swobnicy, Starym Drawsku i Świdwinie pozostały mury obronne z basztami oraz pojedyncze skrzydła lub fragmenty skrzydeł mieszkalnych. W wi ększo ści przypadków o wygl ądzie dawnych zamków świadcz ą ju Ŝ tylko stare ryciny i opisy oraz relikty fundamentów odsłaniane w trakcie bada ń archeologicznych jak np. w Kr ągu, Karlinie, Połczynie Zdroju, Szadzku. Najlepiej zachowanym zamkiem z wysokimi murami obronnymi, wie Ŝą , reprezentacyjnym skrzydłem mieszkalnym oraz pozostało ściami zewn ętrznego pasa umocnie ń w formie fosy, jest ksi ąŜę cy zamek w Darłowie. Podobne, cho ć bardziej przekształcone budowle znajduj ą si ę w Swobnicy, P ęzinie, Starym Drawsku i Świdwinie. Z najbardziej okazałego zamku w Szczecinie, z czasów średniowiecza przetrwały piwnice pod skrzydłem południowym, dolne partie wie Ŝy wi ęziennej i krypta z dawnego ko ścioła zamkowego pod skrzydłem północnym. Relikt zamku biskupiego w formie ceglanej baszty na wysokim wzniesieniu i śladów fos zachował si ę w Golczewie.
W okresie średniowiecza najliczniejsz ą grup ę stanowiły siedziby rodów rycerskich wznoszone w miastach: Dobrej, Nowogardzie, Płotach, Połczynie, Resku oraz na terenach wiejskich posiadło ści np. w: Buku, Kr ępcewie, Kr ągu czy w Szadzku. Reprezentowały ró Ŝnorodne zało Ŝenia ł ącznie z najstarszym typem w formie wie Ŝy mieszkalno-obronnej, zachowanej reliktowo w murach starego zamku w Płotach. Najwi ęcej średniowiecznej substancji pozostało z zamku w Dobrej, pozostawionego w ruinie od XVII w.
Zamki i dwory renesansowe od XVI do połowy XVII w. Wi ększo ść zachowanych zamków renesansowych na Pomorzu w: Szczecinie, P ęzinie, Kr ągu i Płotach, powstała na drodze przebudowy obiektów średniowiecznych. Najwa Ŝniejsz ą budowl ą nowo Ŝytn ą jest zamek w Szczecinie , rozbudowany przez ksi ęcia Jana Fryderyka od 1575 r. Wzniesiona przez włoskich mistrzów budowla zło Ŝona z czterech skrzydeł, została powi ększona na pocz ątku XVII wieku o pi ąte skrzydło. Ró Ŝniła si ę od średniowiecznej siedziby ksi ąŜą t znacznie wi ększ ą skal ą, odmiennym wystrojem elewacji i cechuj ącą cało ść reprezentacyjno ści ą. W podobnym czasie i stylu zmodernizowano inne zamki ksi ąŜę ce np. w Słupsku i Szczecinku , wznosz ąc od podstaw renesansowe skrzydła, przy czym zamek w Szczecinku został pó źniej gruntownie przebudowany.
62 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Pod wpływem realizacji ksi ąŜę cych, pod koniec XVI wieku, swoje siedziby przebudowali przedstawiciele kilku najznaczniejszych rodów rycerskich na Pomorzu: Ostenów i Blücherów, Wedlów, Podewilsów czy Borków. Powstały wtedy bardzo okazałe zamki w Tucznie i Kr ągu , nowe renesansowe skrzydła zamków w Pęzinie i Płotach, oraz skromniejsze dwory w Karsku k/Nowogródka Pomorskiego, Buku . Te ostatnie zbudowane w formach manieryzmu i wczesnego baroku. Prezentuj ą ten sam typ jednoskrzydłowych prostok ątnych, podpiwniczonych budowli, z dwoma kondygnacjami naziemnymi, nakrytymi dachami dwuspadowymi z ozdobnymi szczytami. Pałace i dwory barokowe i klasycystyczne od XVII do połowy XIX wieku. Barokowe siedziby pojawiły si ę na Pomorzu pó źno, pod koniec XVII w., czego przyczyn ą było wyniszczenie kraju w czasie wojny trzydziestoletniej (1618 -1648 r.), wymarcie starych rodów, wyga śni ęcie dynastii Gryfitów i przej ęcie ksi ęstwa przez Szwedów i władców Brandenburgii. Do około połowy XVIII w., budowano niewiele, ale powstaj ące wtedy rezydencje miały okazałe formy wzorowane na przykładach architektury holenderskiej i francuskiej. Jedn ą z najciekawszych budowli tamtego okresu jest zamek w Swobnicy , przebudowany z dawnej siedziby joannitów przez margrabiów brandenburskich. Du Ŝy trzyskrzydłowy zespół wpisany w mury średniowiecznej warowni z barokowym wystrojem fasady i wn ętrz ozdobionych sztukateriami, wyj ątkowy w skali regionu, popada niestety w ruin ę. W stanie ruiny pozostaj ą te Ŝ niestety najwi ększe barokowe pałace w Kł ębowcu k/Wałcza i w Starogardzie Łobeskim , charakteryzuj ące si ę niegdy ś okazałymi bryłami, bogatym wystrojem elewacji, wn ętrz i przemy ślanymi kompozycjami budowli w powi ązaniu z krajobrazem. Interesuj ące, cho ć skromniejsze przykłady barokowych siedzib miejscowych rodów, zachowały si ę w pałacach z pierwszej ćwierci XVIII w., w: Świerznie, Siemczynie, Stolcu i Ło źnicy . Szczególnie interesuj ącym przykładem jest dwór w Świerznie, wzniesiony w konstrukcji ryglowej, w której przez wieki budowano wi ększo ść siedzib mieszkalnych, w tym dwory i pałace. Niestety wi ększo ść ryglowych dworów z XVIII w., pozostaje, b ądź popada w stan ruiny, jak np. w: Dobropolu k/Kamienia Pomorskiego, w Starym Worowie , Ostrow ąsach i wielu innych miejscowo ściach. Do nielicznej grupy pałaców z pocz ątku XVIII w. nale Ŝy pałac w Ostrowcu k/Malechowa, powstały w oparciu o wzory architektury holenderskiej. W 2 połowie XVIII w., po ustabilizowaniu si ę sytuacji politycznej i gospodarczej w regionie nast ąpiło znaczne o Ŝywienie w rozwoju budownictwa rezydencjonalnego. Powstało wówczas kilkadziesi ąt dworów i pałaców w oparciu
63 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego o ró Ŝne wzory. Spotyka si ę wi ęc kontynuacj ę wcze śniejszych typów pałaców z ryzalitami np. w Zieleniu k/Mieszkowic, pojawiły si ę nowe murowane dwory nawi ązuj ące do architektury brandenburskiej np. w Karsku k/Nowogródka Pomorskiego, w Dobropolu k/Trzci ńska, Golenicach i Ro ścinie k/My śliborza, w Starej Dobrzycy , w Darskowie , Parsowie i w wielu innych miejscowo ściach. W XVIII w., od podstaw przebudowano równie Ŝ zamek w Połczynie i rozbudowano zamek w Tucznie. Pod koniec wieku XVIII w architekturze rezydencjonalnej Pomorza pojawiły si ę formy klasycystyczne, nawi ązuj ące do sztuki antycznej. Do najwybitniejszych realizacji tego nurtu nale Ŝy zaledwie kilka budowli na czele z pałacem w Przelewicach zbudowanym w 1800 r. i pałacem w Krzymowie z 1 ćw. XIX w. Arkad ę i antyczne motywy greckich detali odnajdujemy w pałacu w Gądnie koło Morynia oraz w dworze my śliwskim w Kuropatnikach k/Krzymowa. Historyzm od połowy XIX do XX wieku. Zdecydowana wi ększo ść zachowanych pomorskich pałaców i dworów pochodzi z okresu od około 1850 r., do 1914 r., przy czym nie wszystkie zostały zbudowane od podstaw. Bardzo wiele obiektów przebudowano wykorzystuj ąc piwnice i mury obwodowe z wcze śniejszych budowli. Klasycznym przykładem jest tu pałac w Trzebiatowie , adaptowany w XVI w. z dawnego klasztoru norbertanek, rozbudowany w wieku XVIII i przebudowany w połowie wieku XIX w stylu neoklasycystycznym. W drugiej połowie XIX w. architektura nie tylko Pomorza, ale całej Europy rozwijała si ę w oparciu o style historyczne: gotyk, renesans, barok i klasycyzm. Najpopularniejszymi i najcz ęś ciej stosowanymi były typy budowli oparte na kanonach architektury pó źnego baroku i klasycyzmu. W nurcie architektury neoklasycystycznej mieszcz ą si ę dziesi ątki parterowych dworów pod dachami dwuspadowymi lub naczółkowymi, jak np. dwór Bismarcków w Kulicach , zbudowany około połowy XIX wieku. Budowle nale Ŝą ce do tej grupy znamionuje zwarto ść brył i oszcz ędno ść podziałów architektonicznych, sprowadzonych do w ąskich gzymsów i rytmu okien z gzymsami nadokiennymi w formie prostych odcinków lub trójk ątnych tympanonów. Równolegle pojawiały si ę budowle nawi ązuj ące do form renesansu i gotyku, z wykorzystaniem najbardziej charakterystycznych cech tych stylów. Z renesansu zapo Ŝyczono form ę budowli willowej, system arkadowych portyków, półkolistych okien i detalu architektonicznego. Bardzo dobrym przykładem był pałac w Wiejkowie k/Wolina (niestety w ruinie), podobnie jak pałac w Lubiechowie k/Karlina.
64 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Grup ę niezbyt liczn ą, ale za to wyrazist ą poprzez malowniczo ść brył i wystroju elewacji oraz bogate symboliczne tre ści, stanowi ą budowle nurtu neogotyckiego realizowane od lat czterdziestych XIX w., do pocz ątku wieku XX. Najstarsze przykłady zachowane w Rybokartach, Sokoli ńcu, Otoku czy Dolsku, nale Ŝą do budowli powstałych pod wpływem dzieł niemieckiego architekta Karla Ferdynanda Schinkla i jego uczniów Stülera i Knoblaucha. Projekt tego ostatniego architekta zrealizowano w pałacu w Waniorowie , rozwi ązanym niemal identycznie jak w Rybokartach, lecz przekształconym po 1945 r. Naje Ŝone basztami i blankami bryły neogotyckich pałaców np. w Karkowie, Podgórkach miały przypomina ć średniowieczne zamki obronne, i poprzez ten fakt miały akcentowa ć staro Ŝytno ść rodzin. W innych siedzibach np. w Skrzynce k/Lipian na śladowano formy gotyku el Ŝbieta ńskiego. Pojedyncze motywy neogotyckie w formie ostrołuków i krenela Ŝy stosowano jeszcze na pocz ątku XX wieku w budowlach eklektycznych, np. w Nadarzynie k/Pełczyc, ł ącz ących ró Ŝne elementy stylowe nawi ązuj ące do idei średniowiecznych zamków z nawarstwieniami stylowymi, podkre ślaj ącymi staro Ŝytno ść budowli oraz dawne pochodzenie wła ścicieli. Do grupy rezydencji ł ącz ących w sobie cechy ró Ŝnych stylów nale Ŝą kilkuskrzydłowe, bardzo rozbudowane siedziby z wie Ŝami, zrealizowane m.in. w : Strzek ęcinie, Juchowie, Lisowie i Trzygłowiu . W niektórych przypadkach, np. w pałacu von Thadenów w Trzygłowiu, efekt dawno ści uzyskano poprzez wł ączenie do nowej siedziby barokowego skrzydła w konstrukcji ryglowej, a dwa nowe skrzydła ukształtowano w stylu neobarokowym z elementami średniowiecznej architektury „cesarskiej” z wie Ŝą , baszt ą i rustykalnym murem. Wyra źnie zarysowanym nurtem w architekturze historyzmu na Pomorzu był neobarok, realizowany w pałacach i dworach z przełomu XIX/XX wieku. W kilkunastu najbardziej reprezentacyjnych budowlach tego typu np. w: Batowie, Lekowie, Karkowie czy Lesi ęcinie , dwukondygnacyjnych bryłach przykrytych dachami czterospadowymi b ądź mansardowymi, z ryzalitami centralnymi przy fasadach lub z ryzalitami bocznymi, nawi ązywano do barokowo klasycystycznego nurtu architektury pomorskiej z pierwszej połowy XVIII wieku, znanych z pałaców w Siemczynie czy Stolcu. W śród pałaców i dworów okresu historyzmu, znale źć te Ŝ mo Ŝna po kilkana ście przykładów budowli wzniesionych w formach okre ślanych mianem „kostiumu francuskiego”, w kształcie mieszcza ńskich willi z pluralistycznym i modernistycznym wystrojem elewacji. W kostiumie francuskim (pałace w Nosowie, Mechowie czy Czarnówku ), najbardziej charakterystyczn ą cech ą s ą zró Ŝnicowane formy dachów, krytych przewa Ŝnie łupkiem lub blach ą. Typ willowy reprezentowany
65 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego dla przykładu przez dwory w: Brodzie, Łobrzanach i Świechowie , cechuj ą zbli Ŝone do kwadratu rzuty i zwarte bryły ze zró Ŝnicowanymi wystrojami elewacji od form klasycystycznych przez secesyjne do modernistycznych jak w Wirówku k/Gryfina, Zalesiu k/Polic i Morzycy k/Dolic.
II.6.5. Budownictwo obronne
Obwarowania średniowieczne Średniowieczne mury obronne nale Ŝą do grupy najbardziej charakterystycznych zabytkowych dzieł Pomorza Zachodniego. Zachowały si ę w cało ści lub w niewielkich fragmentach w 32 miastach regionu, niemal wsz ędzie tam gdzie zostały wzniesione. Pierwotnie były cz ęś ci ą składow ą wi ększego systemu fortyfikacji miejskich, na które składały si ę oprócz murów, wały ziemne i fosy. Budowane były od schyłku XIII do połowy XVI w.
Okazały si ę prawie całkowicie bezu Ŝyteczne w okresie wojny trzydziestoletniej (1618-1648 r.) i pocz ąwszy od XVIII w. zacz ęły podlega ć likwidacji. W pierwszej kolejno ści likwidowano zewn ętrzne pasy umocnie ń przez niwelacje wałów i zasypywanie fos oraz rozbiórki mostów i bram przednich. Nast ępnie zacz ęto rozbiera ć bramy i odcinki murów najbardziej zniszczone lub te, które przeszkadzały w komunikacji czy rozbudowach miast. Proces ten został zatrzymany dopiero na pocz ątku XX wieku, kiedy zacz ęły sprzeciwia ć si ę temu słu Ŝby konserwatorskie i jednostki wojskowe. W efekcie konsekwentnej postawy konserwatorów zabytków, wzrastaj ącej wra Ŝliwo ści historycznej oraz rozwijaj ącej si ę od schyłku XIX w. turystyki, proces rozbierania umocnie ń miejskich został zatrzymany. Mury zacz ęto remontowa ć a tereny dawnych wałów i fos przekształca ć na aleje spacerowe. Działania II wojny światowej, poza nielicznymi przypadkami, nie uszczupliły zasobów istniej ących przed 1945 r. Ubytki substancji tej grupy zabytków powstały natomiast w wyniku wieloletnich zaniedba ń w podejmowaniu prac remontowych. Aktualnie opisywany zasób, zachowany w 32 miastach województwa jest bardzo zró Ŝnicowany pod wzgl ędem wielko ści, stanu zachowania, technologii i rangi artystycznej. Jednak w ka Ŝdym przypadku pozostało ści fortyfikacji s ą niezmiernie wa Ŝnymi elementami zabytkowej substancji miast.
66 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Wi ększo ść zachowanych obiektów zbudowana jest w technice mieszanej; z kamieni granitowych i z cegły ceramicznej np. w Mieszkowicach, Barlinku, Kamieniu Pomorskim. Przewaga murów ceglanych wyst ępuje w Chojnie, Choszcznie, Pyrzycach, Stargardzie Szczeci ńskim i Trzebiatowie. Mury wzniesione niemal wył ącznie z kamiennych otoczaków w technice warstwowej (warstwy równo uło Ŝonych kamieni o wysoko ści ok. 90 cm., rozdzielone szerokimi spoinami wypełnionymi okrzeskami), wyst ępuj ą w: Moryniu, Maszewie i Trzci ńsku. Budowane w ci ągu murów bramy nale Ŝały zawsze do najbardziej newralgicznych a zarazem najbardziej okazałych elementów średniowiecznych fortyfikacji. Wszystkie zachowane przykłady a zwłaszcza w: Białogardzie, Chojnie, Gryficach, My śliborzu, Pyrzycach i Stargardzie, charakteryzuj ą si ę zło Ŝonymi, interesuj ącymi formami architektonicznymi, stanowi ąc zarazem budowle kubaturowe, słu Ŝą ce ró Ŝnym celom (np. siedziby stowarzysze ń turystycznych, pracowni plastycznych i innych instytucji). Najbardziej zró Ŝnicowane dzieła o formach cylindrów, wieloboków i brył mieszanych prze śledzi ć mo Ŝna na zachowanych przykładach w Chojnie, Pyrzycach i Stargardzie Szczeci ńskim. Te trzy wymienione na koniec przykłady ł ącznie z zachowanymi niemal w cało ści pier ścieniami murów w Maszewie, Moryniu i Trzci ńsku Zdroju stanowi ą najcenniejsze zespoły średniowiecznych fortyfikacji na terenie Pomorza. Zewn ętrzne umocnienia ziemne (wały i fosy) w postaci pierwotnej nie zachowały si ę nigdzie. W kilku przypadkach czytelne s ą miejsca przebiegu wałów, np. w Stargardzie, Chojnie, Maszewie, Kamieniu Pomorskim, Pyrzycach, utrwalone w postaci zadrzewie ń alejowych w XIX i XX w. Fragmenty dawnych fos, rozpoznawalne dzi ęki charakterystycznym obni Ŝeniom terenu, czytelne s ą np. w Moryniu, Maszewie, Chojnie, Kamieniu Pomorskim. Niestety w wielu miejscowo ściach, w okresie powojennym tereny wokół murów cz ęś ciowo zabudowano niszcz ąc historyczne pozostało ści.
Do najcenniejszych nale Ŝą zespoły fortyfikacji w: Chojnie, Maszewie, Mieszkowicach, Moryniu, Pyrzycach, Stargardzie Szczeci ńskim, Trzci ńsku Zdroju. Zespoły o warto ściach ponadlokalnych wyst ępuj ą w: Choszcznie, Goleniowie, Kamieniu Pomorskim, My śliborzu, Reczu, Trzebiatowie . Pozostałe, zachowane nawet w niewielkich fragmentach s ą wa Ŝne dla lokalnych społeczno ści, jako ślady dawnego znaczenia i funkcji miejscowo ści np. zachowana baszta w Baniach, dzisiejszej wsi, wskazuje na dawn ą rang ę miasta, a baszta z fortyfikacji Szczecina pokazuje skal ę i rang ę dawnych fortyfikacji tego miasta. Fortyfikacje nowo Ŝytne XVII - XVIII – XIX w.
67 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Po upadku ksi ęstwa pomorskiego około połowy XVII w., cz ęś ci ą terytorium ksi ęstwa zawładn ęli margrabiowie brandenburscy, a cz ęś ci ą królowie szwedzcy, którzy w celu umocnienia swych pozycji zaplanowali budow ę nowo Ŝytnych fortyfikacji w kilku najbardziej strategicznie połoŜonych miejscowo ściach w: Kołobrzegu, Szczecinie, Stargardzie, Świnouj ściu, Wolinie. Po szwedzkich fortyfikacjach zrealizowanych cz ęś ciowo, pozostały niewielkie relikty w postaci nasypów ziemnych lub przebiegu dróg fortecznych. W ci ągu drugiej połowy wieku XVII i w ci ągu wieku XVIII doprowadzono do powstania kilku twierdz, w tym najwi ększych w Szczecinie i Kołobrzegu. J ądra średniowiecznych miast otoczono pasami nowych bastionowych umocnie ń ziemnych i murowanych zakładanych na planach wieloboków, oraz systemem fos. Najwi ęcej reliktów fortyfikacji z XVII i XVIII w., przetrwało w Kołobrzegu gdzie zachowała si ę piwnica z fortu Uj ście, reduta Morast, Brama Radzikowska oraz wiele innych reliktów w formie nasypów, fos. W Szczecinie z fortyfikacji osiemnastowiecznych pozostały dwie bramy barokowe zdobione rze źbami i relikty tras komunikacyjnych na Łasztowni. Pozostało ści bastionów czytelne s ą w terenie do dzi ś równie Ŝ w Stargardzie Szczeci ńskim oraz Wolinie. Maj ą szczególne znaczenie w krajobrazie lokalnym. Wzniesione w ci ągu XVIII w. fortyfikacje utrzymywane i rozbudowywane były do ostatniej ćwierci XIX w. Wtedy rozpocz ął si ę proces ich likwidacji. Szczecin utracił status twierdzy w 1873 r., Kołobrzeg w 1887 roku. Fortyfikacje Świnouj ścia, których budow ę rozpocz ęto w 1837 r. w nast ępnych latach znacznie rozbudowano. W efekcie ko ńcowym powstał pot ęŜ ny system zło Ŝony z fortów, sza ńców, baterii rozmieszczonych po obu stronach rzeki Świny i wzdłu Ŝ brzegów Bałtyku. Twierdza modernizowana była do 1945 r. i przetrwała niemal w cało ści do chwili obecnej, stanowi ąc jedno z wa Ŝniejszych dzieł dziewi ętnastowiecznej architektury i in Ŝynierii wojskowej w Polsce. W środowisku lokalnym zespół jest ju Ŝ od dawna doceniany, a poszczególne budowle z powodzeniem s ą u Ŝytkowane jako izby pami ęci i instytucje u Ŝyteczno ści publicznej. W planach zagospodarowania przestrzennego Świnouj ścia, projektuje si ę utworzenie Parku Kulturowego „ Świnoujskie Forty”. Fortyfikacje z XX w. Budowa dwudziestowiecznych fortyfikacji zwi ązana była z I i II wojn ą światow ą. Na Pomorzu w latach 1914-1918 prowadzono głównie prace modernizacyjne istniej ących umocnie ń np. twierdzy w Świnouj ściu. Nowe systemy fortyfikacji pojawiły si ę w okresie poprzedzaj ącym wybuch II wojny światowej. W latach 1932-1938 na polecenie władz nazistowskich Niemiec wybudowano odcinek umocnie ń zwany „Pommerstellung” (Pomorska pozycja umocniona),
68 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego od 1945 r., nazwana „Wałem Pomorskim” ( całkowita długo ść 290 km.); na terenie woj. zachodniopomorskiego jego długo ść wynosi około 199 km. Linie umocnie ń biegn ą wzdłu Ŝ wschodniej granicy województwa, w pobli Ŝu wielu miejscowo ści takich jak: Darłówek – Kr ąg – Polanów - Biały Bór – Szczecinek - Borne Sulinowo – Wałcz – Tuczno - Stare Osieczno – Krzy Ŝ - Gorzów Wlkp. Pozycje Wału biegn ą przez powiaty: sławie ński ( gm. Darłowo i Malechowo), Koszalin i gm. Polanów. W linii umocnie ń zbudowano 20 schronów Ŝelbetowych w rejonie Str ącza, Prusinowa Wałeckiego, Strzalina i Tuczna oraz kilka schronów pancernych w rejonie Szczecinka, Ł ączna i Piły. Rozpocz ęto tak Ŝe regulacj ę rzeki Piławy i zbudowano jazy na rzekach. W okolicach Strzalin i Zdybowa zachowały si ę budowle w formie kilkukondygnacyjnych schronów poł ączonych wewn ętrznymi korytarzami. Stanowi ą one przykłady najbardziej rozbudowanych dzieł w systemie „Wału Pomorskiego”.
II.6.6. Obiekty przemysłu i techniki
Zabytki techniki to zarówno budowle (zabytki nieruchome), jak i maszyny, urz ądzenia i inne wyposa Ŝenie ruchome (zabytki ruchome) dokumentuj ące rozwój nauki i cywilizacji, charakterystyczne dla dawnych form gospodarki, prezentuj ące nowatorskie, unikalne rozwi ązania techniczne. Na terenie województwa zachodniopomorskiego, z racji poło Ŝenia geograficznego, zasobów naturalnych, dziejów politycznych, historycznych form gospodarki i przemysłu, spotykamy zabytki techniki, które s ą charakterystyczne dla tego regionu, jak i te wyst ępuj ące powszechnie. Do tych pierwszych, charakterystycznych i najbardziej reprezentatywnych dla regionu, zaliczamy obiekty zwi ązane z gospodark ą i transportem morskim i rzecznym (m.in. stocznie, porty z nabrze Ŝami, magazynami, d źwigami, latarniami morskimi). Do drugich - zasadniczo wszystkie inne historyczne obiekty dokumentuj ące rozwój takich podstawowych dziedzin, jak przemysł przetwórczy (młyny, cukrowanie, gorzelnie itp.), budownictwo (cegielnie, cementowanie), komunikacj ę (drogi, kolej, mosty) i inne. Ze wzgl ędu na czas powstania dziedzictwo techniczne mo Ŝemy podzieli ć na dwie grupy: - pochodz ące z okresu od połowy XIX w. do ko ńca l.30. XX w. , które stanowi ą wi ększo ść zasobu,
69 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
- nowsze - powstałe w okresie powojennym po 1945 r., do czasu gwałtownego skoku cywilizacyjnego po przemianach ustrojowych na przełomie lat 80-90. XX w. Wi ększe zasoby zabytkowych obiektów produkcyjnych (w wi ększo ści poprzemysłowych), znajdujemy w o środkach miejskich (Szczecin, Stargard, Koszalin, Kołobrzeg, Białogard). W istniej ącym zasobie dziedzictwa technicznego mo Ŝna wyodr ębni ć zespoły, które jak wy Ŝej zaznaczono, s ą charakterystyczne dla regionu. Stocznie - historycznie funkcjonowały w Szczecinie, Świnouj ściu, Darłowie, statki budowano tak Ŝe w portach nale Ŝą cych do miast hanzeatyckich, jak np. w Regauj ściu (nie istnieje). Obecnie kompleksy budowli i urządze ń stoczniowych o walorach zabytkowych znajdujemy w Szczecinie i Świnouj ściu. Stocznia szczeci ńska to tak Ŝe miejsce zwi ązane z najnowsz ą histori ą - miejsce podpisania porozumie ń 30 sierpnia 1980 r. w świetlicy jednego ze stoczniowych budynków administracyjno-socjalnych (przed Gda ńskiem, o czym wi ększo ść Polaków nie wie). Porty - handlowe i rybackie, przystanie na wybrze Ŝu morskim, Zalewie Szczeci ńskim, rzekach. Wiele z historycznych miejsc tego typu nie istnieje, jak np. porty rzeczne w miastach. W Goleniowie ostatnio poddano renowacji i zagospodarowano kamienne nabrze Ŝa portu na Inie, z zabudowy którego pozostał spichlerz z ko ńca XVIII w. W śród istniej ących portów budowle oraz wyposa Ŝenie o walorach zabytkowych wyst ępuj ą w: Szczecinie - rozległe tereny portowe z elewatorami, portem wolnocłowym na Łasztowni (zało Ŝonym k. XIX w., rozbudowywanym do l. 20. XX w.), z budowlami magazynowych prezentuj ącymi nowatorskie rozwi ązania i architektur ę od ko ńca XIX po l. 30. XX w., z nabrze Ŝami oraz zachowanym (wprawdzie nielicznie) wyposa Ŝeniem (pływaj ące doki, d źwigi); Kołobrzegu - modernistyczne spichlerze portowe, przystanie jachtowe w Stepnicy (z budynkiem restauracji z 1 ćw. XX w.), Trzebie Ŝy (z budynkiem administracyjno -mieszkalnym z l. 20. XX w.) Latarnie morskie - na odcinku wybrze Ŝa Bałtyku w granicach województwa zlokalizowano siedem latarni morskich wraz z zabudow ą towarzysz ącą (budynki mieszkalne, gospodarcze). Do najstarszych nale Ŝy latarnia w Jarosławcu (gm. Postomino) z 1838 r. Pozostałe to latarnie: Darłówko (gm. Darłowo) z 1885 r., Gąski (gm. Ustronie Morskie) wzniesiona w latach 1876-1877, Niechorze (gm. Rewal) uruchomiona 1 grudnia 1866 r., Świnouj ście - Warszów - uruchomiona 1 grudnia1857 r., w latach 1902-1903 przeszła gruntowny remont, Wisełka - Kikut (gm. Wolin) - k. XIX w., zaadaptowana wie Ŝa widokowa, w Kołobrzegu - wzniesiona została w l. 50. XX w.
70 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Urz ądzenia nawigacyjne na torze wodnym Szczecin- Świnouj ście - istniej ące stawy wytyczaj ące tor wodny na tej trasie postawiono w latach 1911-1936. Wiele z nich zachowało oryginaln ą konstrukcj ę i wygl ąd, do najbardziej znanych nale Ŝy stawa Młyny na falochronie w Świnouj ściu. System urz ądze ń hydrotechnicznych na Odrze zbudowanych w ramach realizacji projektu „ Dla polepszenia odpływu na Dolnej Odrze ” opracowanego w 1899 r.: jaz „Widuchowa (1914 r.) śluzy komorowe (ł ącznie na polderach Mi ędzyodrza wybudowano 17 Ŝelbetowych śluz komorowych – gospodarczych), przewały, przepusty wałowe i stacje pomp. Budowle hydrotechniczne na Odrze wzbogacaj ą krajobraz i tworz ą warunki do funkcjonowania środowiska przyrodniczego, charakterystycznego dla Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry. Elektrownie wodne spotykamy na wi ększych rzekach województwa. Zabytkowy walor tych budowli podnosi zachowane wyposa Ŝenie z czasu budowy (od hydrozespołów z turbinami Francissa po olejarki). Do elektrowni o zachowanej architekturze i wyposa Ŝeniu nale Ŝą : - Borowo (gm. Kalisz Pomorski) – na kanale ł ącz ącym jeziora Mielno i Prostynia (1916 – 1918), - Trzebiatów – na kanale Młynówka rzeki Regi (1926-1927 r.), - Niedalino (gm. Świeszyno) - zw. "Hajka" na Radwi (1910-1912 r.), - Lisowo (gm. Płoty) – zw. "Likowo", na Redze, z 1922 r., - Prusinowo (gm. Łobez) - na Redze, z 1904 r., rozbudowana ok. 1920 r., - Ro ścino (gm. Białogard) - na Pars ęcie, uruchomiona w 1936 r. prototypowa elektrownia „podwodna”, zmodernizowana w latach 1973 – 1976, przeznaczona do likwidacji, - Rosnowo (gm. Manowo) - na rzece Radwi, uruchomiona w 1922 r., - Smol ęcin (gm.Gryfice) - zw. "Rejowice" na Redze (1924-1926). Wymienione elektrownie s ą czynne; funkcjonuj ą stare turbiny, ale prawdopodobnie w niedługim czasie zaistnieje konieczno ść podj ęcia decyzji o ich modernizacji. Do starych, tradycyjnych gał ęzi gospodarki nale Ŝy przetwórstwo płodów rolnych. Wiatraki i młyny wodne były nieodł ącznym elementem krajobrazu wsi i miast (vide XVI-wieczne widoki Szczecina, mapa ksi ęstwa pomorskiego Lubinusa 1618 r.). Gorzelnie, browary funkcjonowały w wi ększo ści folwarków, czy to klasztornych, czy szlacheckich. Zachowane do czasów obecnych obiekty przemysłu przetwórczego (młyny wiejskie, przemysłowe, rze źnie, mleczarnie, cukrownie, browary, gorzelnie) to budowle z 2 poł. XIX - pocz. XX w., w zdecydowanej wi ększo ści pozbawione urz ądze ń.
71 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Młyny nale Ŝą ce do lepiej zachowanych pod wzgl ędem architektonicznym i wyposa Ŝenia: - wodny w Suchanówku (gm. Sucha ń) - postawiony w konstrukcji ryglowej nad Rzeczyc ą w 1827 r. (cz ęś ciowo zachowane elementy nap ędu i transmisji); - Stargard Kluczewo - młyn z elewatorem z 1934 r., pozostały elementy nap ędu i mły ńskiego wyposa Ŝenia, architektonicznie jeden z ciekawszych tego typu obiektów; - Barlinek: młyn papiernia przy ul. Św. Bonifacego w ryglowej konstrukcji (1858 r.), młyn - Bukowo (gm. Człopa) - młyn wodny, k. XIX w., ryglowy, z murowanym domem młynarza, - Cychry (gm. D ębno) - 1909 – 1915 r., młyn. Przykład dobrej ceglanej architektury przemysłowej z pocz. XX w. o cechach modernistycznych; - Darłowo, - młyn wodny /zespół/, murowany, z cz ęś ciowo zachowanym wyposa Ŝeniem; - Polanów, ul. Mły ńska – zespół mły ński z młyn z XIX/XX w.; - Trzebiatów, ul. Słowackiego 58-59 – młyn z lat. 20. XX w., o nap ędzie elektrycznym, zachowane kompletnie oryginalne wyposa Ŝenie. - a tak Ŝe wiele młynów wiejskich, malowniczo poło Ŝonych nad wod ą, opuszczonych, popadaj ących w ruin ę.
• Wiatraki - unikalnym, bo ju Ŝ jedynym istniej ącym, jest drewniany wiatrak typu ko źlak (l. 20-30. XIX w.) w Mierzynie (gm. Dobra Szczeci ńska), b ędący własno ści ą prywatn ą. Innym typem wiatraka jest tzw. holender o charakterystycznej cylindrycznej bryle. Dawnej liczne, obecnie reprezentowane przez 12 obiektów (z l. 50-80. XIX w.), z których zagospodarowane (funkcje mieszkalne lub inne) są w Szczecinie (przy ul. Mieszka I), Lędzinie (gm. Karnice), Poradzu (gm. Łobez), Wolinie. • Browary, gorzelnie - do lepiej zachowanych browarów, z elementami dawnego wyposa Ŝenia nale Ŝą obiekty w Połczynie Zdroju i Szczecinie. Gorzelnie - z wytwórni wódek znana była ul. Kolumba w Szczecinie. W ostatnich latach widoczna jest rujnacja wielu gorzelni folwarcznych. • Rze źnie - miejska w Szczecinie, w Świnouj ściu, w Gryfinie. Do obiektów dokumentuj ących rozwój komunikacji nale Ŝą : drogi, kolej normalno- i w ąskotorowa, mosty, wiadukty, autostrada, lotniska. W ewidencji
72 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego konserwatorskiej widnieje ponad 83 zespołów zabudowa ń stacji kolejowych, ponad 30 pojedynczych budynków dworcowych, ok. 40 kolejowych wie Ŝ wodnych, 30 mostów i wiaduktów na liniach normalno- i w ąskotorowych. Pomorze posiadało stosunkowo g ęst ą sie ć linii kolejowych, które budowane były od lat 40. XIX w. do okresu mi ędzywojennego. Aby uzupełni ć informacj ę o dziedzictwie technicznym regionu nale Ŝałoby jeszcze wymieni ć: - cegielnie, od lat nie produkuj ące, znacz ące w krajobrazie zespoły budowli, z piecami Hoffmana, wyrobiskami gliny: w Szczecinie, Złocie ńcu (w cz ęś ci zaadaptowana na funkcje sakralne), wapienniki, - hut ę w Szczecinie i relikty ku źnicy w śerzynie (gm. Resko), - infrastruktur ę miejsk ą: gazownie, elektrownie, komunikacj ę (zajezdnie tramwajowe w Szczecinie, stary tabor), wodoci ągi z wie Ŝami wodnymi (pi ękne przykłady: Stargard k. XIX w., D ębno l. 20. XX w.) oraz pompami ulicznymi w Szczecinie, - papiernie (Szczecin, Osinów), - fabryk ę benzyny syntetycznej w Policach, - ku źnie wiejskie. W tak licznym i ró Ŝnorodnym dziedzictwie techniki mo Ŝna wskaza ć wyró Ŝniaj ące si ę: - reprezentatywno ści ą dla historii rozwoju przemysłu na tych terenach: - charakterystyczne dla regionu: zespoły portowe i stoczniowe, latarnie morskie, - pod wzgl ędem architektonicznym: Szczecin m.in. port wolnocłowy na Łasztowni, most „z delfinami” w Trzebiatowie, browar w Połczynie Zdroju, młyn w Stargardzie Kluczewie - kompletno ści ą zachowania historycznej architektury i wyposa Ŝenia: elektrownie wodne, - zwi ązków z naturalnym środowiskiem: młyny i elektrownie wodne, urz ądzenia hydrotechniczne na Odrze. W rejestrze zabytków woj. zachodniopomorskiego znajduje si ę obecnie 89 obiektów / zespołów klasyfikowanych, jako nieruchome zabytki techniki, oraz 30 ruchomych. Stanowi to tylko cz ęść zasobu kwalifikuj ącego si ę do obj ęcia ochron ą prawn ą. Wśród zabytków rejestrowych s ą zarówno pojedyncze obiekty, jak i wi ększe zało Ŝenia: 13 młynów , 14 wiatraków, 4 ku źnie, 3 wie Ŝe wodne, 5 mostów kolejowych i drogowych, cegielnia „Nad Odr ą” w Szczecinie, elewatory portowe w Kołobrzegu i Szczecinie, linie kolejki w ąskotorowej relacji Gryfice – Trzebiatów, Koszalin – Świelino i kolejka stargardzka, zespoły dawnego portu wolnocłowego
73 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie na Łasztowni i stoczni w Świnouj ściu, latarnie morskie w Świnouj ściu i Niechorzu, elektrownie (w Szczecinie, Trzebiatowie), zespoły zabudowa ń fabrycznych w Szczecinie, 28 szczeci ńskich pomp ulicznych.
II.7. ZAŁO śENIA ZIELENI KOMPONOWANEJ II.7.1. Ogrody i parki Najstarszym (zrekonstruowanym) ogrodem na terenie Pomorza Zachodniego jest ogród w wirydarzu katedralnym w Kamieniu Pomorskim, zało Ŝony ok. poł. XIV w. Wirydarz kamie ński jest jedynym w Polsce przykładem wirydarza przykatedralnego. Po II wojnie światowej wg zalece ń znakomitego historyka sztuki ogrodowej i projektanta ogrodów Gerarda Ciołka (1909-1966) zrekonstruowano układ krzy Ŝuj ących si ę pod k ątem prostym ście Ŝek i zieleni. Dzieła sztuki ogrodowej dzieli si ę zasadniczo na dwa rodzaje:
• „Ogrody” - to dzieła odznaczaj ące si ę geometryczno ści ą układu kompozycyjnego oraz ści śle okre ślonymi i wyznaczonymi granicami. Kompozycja geometryczna to regularno ść , tendencje do symetrii i osiowania w zakresie rozplanowania jak i formowania wn ętrz ogrodowych i poszczególnych elementów. Dzieła te dominowały w okresie średniowiecza, renesansu, baroku i klasycyzmu.
• „Parki” – to dzieła wyró Ŝniaj ące si ę swobodnym (niegeometrycznym) układem kompozycyjnym. W porównaniu z ogrodami zajmuj ą zwykle wi ększe obszary. Ich granice nie s ą ści śle okre ślone ani wyznaczone. Zacieranie granic zało Ŝeń komponowanych z otoczeniem; wi ąŜ e je z krajobrazem poprzez ró Ŝnorodne powi ązania widokowe i funkcjonalne. Dzieła te tworzyły własne odmiany stylowe jak park w stylu angielsko- chi ńskim, arkadyjskim, romantycznym i naturalistycznym. Ogólnie okre śla si ę je jako parki krajobrazowe. • Pojawiaj ą si ę tak Ŝe dzieła o kompozycji zło Ŝonej, ł ącz ące w ątki geometryczne i swobodne np. secesyjne i modernistyczne. Kryterium układu kompozycyjnego i granic to tylko jedno z wielu w typologii dzieł sztuki ogrodowej.
Wszystkie kształtowane były r ęką ogrodnika wg świadomie przyj ętych idei skonkretyzowanych w projekcie ogrodu. Powstaje „ Ŝywe” dzieło sztuki, które tworz ą swoiste obrazy o zró Ŝnicowanym kolorycie, kształtach, zmieniaj ących si ę z ka Ŝdą por ą dnia, roku, w zale Ŝno ści od miejsca, siedliska, klimatu. Tworzono je zgodnie
74 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego z duchem czasu i aktualnymi tendencjami w sztuce ogrodowej. Stale piel ęgnowane, stanowiły bezpo średnie otoczenie domu, były przedłu Ŝeniem salonu, cz ęsto te Ŝ oddzielały cz ęść rezydencjonaln ą maj ątku od cz ęś ci folwarcznej, gospodarczej.
Te wspaniałe świadectwa sztuki ogrodowej spotykamy na terenie naszego województwa niemal w ka Ŝdej wsi, gdzie znajdował si ę maj ątek ziemia ński. W stosunku do innych terenów Polski ilo ść tego typu zało Ŝeń ogrodowych wyró Ŝnia nasz region stawiaj ąc go w gronie najbogatszych . Mimo upływu wielu dziesi ęcioleci, pozbawione troskliwej r ęki wła ściciela i ogrodnika, zachwycaj ą swymi układami kompozycyjno-przestrzennymi, doborem gatunkowym ro ślinno ści. Dzisiaj cz ęsto istniej ą samoistnie pozbawione głównego elementu architektonicznego jakim był dwór czy pałac.
Do rejestru zabytków wpisano na terenie województwa zachodniopomorskiego ok. 700 parków. Przewa Ŝaj ą parki dworskie i pałacowe w krajobrazie wiejskim. Najwi ększa cz ęść parków pochodzi z XIX wieku. W niewielkiej cz ęś ci zachowały si ę starsze ogrody regularne o metryce XVII-XVIII-wiecznej. Te cz ęsto przekształcano pó źniej w parki krajobrazowe, o charakterze swobodnym. Niemal ka Ŝdy z parków posiada w śród elementów kompozycyjnych elementy układu wodnego (stawy, rowy, rzeki, jeziora w zale Ŝno ści od lokalnych warunków naturalnych). Zakładano je na terenach ró Ŝnorodnie ukształtowanych, co dawało im niepowtarzalne pi ękno. Dla podziwiania widoków parki wzbogacano poprzez budow ę wie Ŝ widokowych, altan obsadzonych drzewami, usytuowanych na sztucznych kopcach widokowych (ziemi ę pozyskiwano z budowy stawów). Drzewostan parkowy jest głównie pochodzenia rodzimego, cz ęsto jednak wzbogacany ro ślinno ści ą egzotyczn ą, introdukowan ą, która w naszym klimacie dobrze si ę zadomowiła. Ro ślinno ść t ę wprowadzano szczególnie w bezpo średnie otoczenie domu: na gazon przy podje ździe lub te Ŝ na obrze Ŝa polan widokowych. Ich ró Ŝnorodne formy, kolorystyka prezentowana w wielu odmianach spowodowała, i Ŝ ka Ŝdy z parków ma swój odr ębny charakter. W wielu parkach nieczytelny jest pierwotny, układ sieci dróg i ście Ŝek parkowych, ale ich odtworzenie jest wci ąŜ mo Ŝliwe. Niemal całkowitemu zniszczeniu uległy natomiast elementy wyposa Ŝenia ruchomego jak np. rze źby ogrodowe.
Przykłady ogrodów i parków zało Ŝonych przy dworach i pałacach:
75 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Powiat białogardzki: CZARNOW ĘSY - park pałacowy (pow.ok.23 ha), zało Ŝony w pocz. XIX w. jako ogród ozdobny, powi ększony w 2 połowie XIX w. o cz ęść krajobrazow ą o cechach naturalistycznych. PODWILCZE - park pałacowy (pow. ok. 22 ha), krajobrazowy, z zachowanymi fragmentami romantycznymi, pochodzi z pocz. XIX w., przebudowany na przełomie XIX/XX w. KOZIA GÓRA - park pałacowy (pow. ok. 4 ha), krajobrazowy z 2 poł. XIX w. LUBIECHOWO - park pałacowy (pow. 11 ha), zało Ŝony w 1 ćwierci XIX w. stylu angielskim BUKÓWKO Park pałacowy (pow.12,5 ha) z 1 poł. XIX w., krajobrazowy. TYCHOWO - park dworski (pow. ok. 14 ha) z 2 poł. XVIII w., rozbudowany w XIX w., krajobrazowy. Powiat choszcze ński: KORYTOWO - park pałacowy (pow. ok. 2,5 ha). Ogród o metryce XVII-wiecznej, przekształcony na park krajobrazowy w połowie XIX w. KIEŁPINO - park dworski (pow. ok. 4 ha). Ogród regularny, geometryczny zało Ŝony w połowie XVII w., przebudowany i powi ększony na przełomie XVIII/XIX w. na park krajobrazowy. PRZEKOLNO - park pałacowy zało Ŝony prawdopodobnie na przełomie XVIII/XIX w. ( pow. ca 3 ha). SOKOLINIEC - park pałacowy z ok. połowy XIX w., ( pow. ok. 4 ha), park romantyczny, angielski, zało Ŝony na bazie istniej ącego ju Ŝ na pocz ątku XIX w. ogrodu u Ŝytkowo-dekoracyjnego. Powiat drawski : SIEMCZYNO - park pałacowy (pow. ok. 4 ha) z 2 połowy XVIII w., przebudowany w 4 ćw. XIX w. na krajobrazowy o cechach romantycznych. GI śYNO - park pałacowy (pow. ok.7 ha) z pocz. XIX w., swobodny. CIESZYNO - park pałacowy (pow. ok.5 ha), angielski, powstał ok. poł. XIX w., rozbudowany w XX w. DARSKOWO - park pałacowy (pow. ok.3 ha) z 4 ćw. XVIII w., angielski. LUBIESZEWO - park dworski (pow. ok.13 ha), angielski z 1 poł. XIX w. ZŁOCIENIEC - park zamkowy (pow. ok. 3 ha), z ok. 1700 r., przebudowany w 1780 i 1854 r., obecnie park miejski. Powiat goleniowski : MOSTY - park pałacowy z 1 poł. XIX w., (pow. 28 ha). Park krajobrazowy, romantyczny. KULICE - park dworski z 1 poł. XIX w., (pow. ca 6 ha). Park krajobrazowy. W 1995 r. dwór zaadaptowano na ośrodek konferencyjno -szkoleniowy nosz ący nazw ę: „Akademia Europejska Kulice-Külz”. BUK - zało Ŝenie przestrzenne, dworsko-parkowe o pow. ogółem 75 ha. Zało Ŝenie obejmuje nast ępuj ące komponenty: relikty XIII-wiecznego zamku rycerskiego rodu von Plötz; relikty XIV-wiecznego „starego” zamku rycerskiego rodu von Flemming; pó źnorenesansowy dwór z przełomu XVI/XVII w. rodziny von Flemming wraz z parkiem, pierwotnie ogród geometryczny, kwaterowy, otoczony fos ą. W XVIII i XIX w. powi ększony i przekształcony w park krajobrazowy, romantyczny; tereny dawnej wsi, folwarku, cmentarzy: przyko ścielnego i polowego; sie ć dróg stanowi ących komunikacyjne powi ązania poszczególnych komponentów
76 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Powiat gryficki : STOŁ Ąś - barokowy ogród dworski z 1 poł. XVIII w. wraz z cz ęś ci ą krajobrazow ą z XIX w., (pow. ca 4 ha). DRE śEWO - park pałacowy, krajobrazowy zało Ŝony ok. poł. XIX w., (pow. ca 10 ha). PŁOTY - park przy Zamku Nowym, zało Ŝony w XVII-XVIII w. jako ogród regularny, przekształcony i rozbudowany w XIX w. na park krajobrazowy, (pow. 21 ha).
Powiat gryfi ński : LUBIECHÓW GÓRNY - park pałacowy zało Ŝony w XVIII w., przekształcony ok. 1830 r., (pow. 5,4 ha). Projekt ok. 1825 r. opracował Peter Joseph Lenne, jeden z najwybitniejszych niemieckich twórców parków krajobrazowych, na dworze Fryderyka II pełnił funkcj ę dyrektora ogrodów królewskich. KRAJNIK GÓRNY - park dworski zało Ŝony w 1 ćwierci XIX w., (pow. 5 ha). Park krajobrazowy, romantyczny. KRZYMÓW - park pałacowy zało Ŝony w 1 ćwierci XIX w., (pow. ok. 5 ha). ZATO Ń DOLNA - park le śny „Dolina Miło ści”, zało Ŝony w 1850 r., (pow. 67 ha). WITNICA - park dworski zało Ŝony w XVIII w., przebudowany w 2 poł. XIX w., (pow. 22 ha). Park o metryce XVIII-wiecznej. Przebudowany w duchu zało Ŝeń angielskich w 1873 r. wg projektu in Ŝyniera ogrodnika J. Larasa z Bydgoszczy. Powiat kamie ński : STUCHOWO - park pałacowy, angielski zało Ŝony na przełomie XVIII/XIX w., pow. ok. 40 ha. ŚWIERZNO - ogród dworski, barokowy zało Ŝony w 2 poł. XVII w., (pow. ok. 10 ha). Powiat kołobrzeski : RZESZNIKOWO - park dworski (pow. ok. 4 ha), krajobrazowy. RUSOWO - park pałacowy (pow. 37 ha) z 2 poł. XIX w., angielski z fragmentami romantycznymi.
Powiat koszali ński : MIŁOGOSZCZ - park podworski (pow. ok. 6 ha), załoŜony w 2 poł. XVIII w., przekształcony w park romantyczny w 1 poł. XIX w. NOSOWO - park pałacowy zało Ŝony w XVIII w., rozbudowany po połowie XIX w. na park naturalistyczny (pow. ok. 22 ha). PARSOWO - ogród pałacowy, barokowy z 2 poł. XVIII w., przekształcony w pocz ątku XIX w. w park krajobrazowy z motywami romantycznymi i naturalistycznymi (pow. ok. 13 ha). KO ŚCIERNICA - park pałacowy (pow. ok. 13 ha) z połowy XIX w., o charakterze swobodnym. KR ĄG - park zamkowy (pow. ok. 20 ha) w stylu naturalistycznym. NACŁAW - park pałacowy (pow. ok. 50 ha), zało Ŝony w ko ńcu XVIII w., rozbudowany na angielski w XIX w. STRZEK ĘCINO - park pałacowy (pow. ok. 29 ha), krajobrazowy z elementami romantycznymi, pochodz ący z ko ńca XVIII w., przebudowany i rozbudowany w wieku XIX i 1 połowie XX. Powiat łobeski : ORLE - park dworski zało Ŝony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX w., (pow. ok. 5 ha). Park krajobrazowo-geometryczny STAROGARD
77 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
ŁOBESKI - ogród barokowo-klasycystyczny, zało Ŝony w 1 poł. XVIII w., przekształcony i rozbudowany w park krajobrazowy w poł. XIX w., (pow. 18 ha). Powiat my śliborski : DOLSK - park pałacowy, (pow. ok. 33 ha). Park krajobrazowy zało Ŝony w 1832 r. wg planów J.P. Lenne. RO ŚCIN - park pałacowy z 2 poł. XVIII w., przekształcony w XIX w., (pow. ok. 8 ha). Powiat policki : STOLEC - ogród pałacowy, barokowy z pocz. XVIII w. ( pow. ok. 12 ha). Powiat sławie ński : KOSIERZEWO - park pałacowy (pow. ok. 17 ha), angielski, zało Ŝony ok. 1840 r. NIEMICA - park dworski (pow. 7,5 ha), krajobrazowy, zało Ŝony w 1 ćwierci XVIII, rozbudowany w połowie XIX w. PIE ŃKOWO - park dworski (pow. 8 ha), krajobrazowy, zało Ŝony na przełomie XIX i XX w. SULECHÓWKO - park podworski (pow. 5 ha) o cechach romantycznych, zało Ŝony w 2 poł. XIX w.
Powiat stargardzki : BARZKOWICE - park pałacowy zało Ŝony na pocz. XIX w., (pow. ok. 12 ha). Park krajobrazowy, romantyczny zało Ŝony na pocz. XIX w., rozbudowany na pocz. XX w. Powiat szczecinecki : BIAŁOW ĄS - park pałacowy, romantyczny (pow. ok. 20 ha), zało Ŝony na pocz ątku XIX w. CHWALIMKI - park pałacowy (pow. ok. 8 ha), zało Ŝony w XVIII w. jako krajobrazowy, przekształcony w XIX w. na naturalistyczny. OSTROW ĄSY - park dworski, krajobrazowy, (pow. ok. 16 ha), naturalistyczny, zało Ŝony w ko ńcu XVIII w. GRZMI ĄCA - park pałacowy (pow. ok.3 ha), zało Ŝony na przełomie XVII i XVIII w, przebudowany na angielski w XIX w. NOSIB ĄDY - park pałacowy (pow. ok. 4 ha), zało Ŝony w 2 poł. XIX w. TRZEBIECHOWO - park pałacowy (pow. ok.70 ha), z połowy XIX w., krajobrazowy, rozbudowany na pocz ątku XX w. w stylu naturalistycznym. Powiat świdwi ński: DĄBROWA BIAŁOGARDZKA - park dworki (pow. 25 ha), krajobrazowy, zało Ŝony w 2 poł. XIX w. BIAŁY ZDRÓJ - park dworski (pow. ok. 6 ha), zało Ŝony w XVIII w. jako barokowy ogród geometryczny. Przebudowany w XIX w. na krajobrazowy. KRZECKO - park pałacowy (pow. ok. 8 ha), z pocz ątku XIX w., krajobrazowy. BIERZWNICA - park dworski (pow. ok. 3 ha), z ok. 1850 r., rozbudowany w XX w., krajobrazowy i naturalistyczny. LEKOWO - park pałacowy (pow. ok. 6,0 ha), z pocz ątku XIX w., krajobrazowy. Powiat wałecki : TUCZNO - park zamkowy (pow. ok. 5 ha), z 2 ćwier ć XIX w., krajobrazowy o układzie swobodnym. MARCINKOWICE - park pałacowy (pow. ok. 7 ha), z pocz. XIX w., krajobrazowy, swobodny.
ARBORETA (OGRODY DENDROLOGICZNE):
78 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
PRZELEWICE - park pałacowy zało Ŝony na pocz. XIX w., w latach 30. XX w. przekształcony w ogród dendrologiczny, (pow. ok. 30 ha). Ostatnim wła ścicielem maj ątku został w 1923 r. dr Konrad von Borsig, potentat przemysłowy z Berlina. Dzi ęki jego pasjom przyrodniczym powi ększono i przebudowano park w duchu naturalistycznym i zało Ŝono w latach 1933-38 ogród dendrologiczny, istniej ący do dzisiaj. Projekt arboretum opracował Kempke, dyrektor słynnych w Europie berli ńskich szkółek Spätha, a realizacji projektu podj ął si ę arch. Heidenreich. Przy Ogrodzie Dendrologicznym działa Centrum Edukacji Przyrodniczej. Najwi ększ ą warto ści ą ogrodu dendrologicznego jest wielkie bogactwo rosnących tam drzew i krzewów (ok. 1200 gatunków i odmian). KARNIESZEWICE - arboretum (pow. ok. 5 ha), zało Ŝone przypuszczalnie w 2 ćwierci XIX w. przez członków Pomorskiego Towarzystwa Le śnego, głównie w celu badania i aklimatyzacji daglezji sprowadzonej w 1827 r. z lasów Ameryki Płn.
Za twórc ę tego ogrodu do świadczalnego uwa Ŝa si ę wybitnego naukowca, le śnika Schwappacha.
MIEJSKIE PARKI PUBLICZNE: W XVIII i XIX w. w zwi ązku z likwidacj ą średniowiecznych obwarowa ń miejskich powstawały pierwsze ziele ńce i promenady spacerowe tzw. planty np. w: Barlinku, Chojnie, Choszcznie, Gryfinie, Kamieniu Pomorskim, Moryniu, Nowogardzie, Pyrzycach i Stargardzie. Adaptowano tak Ŝe na cele parkowe nieczynne cmentarze. Powstało stosunkowo niewiele parków publicznych zakładanych na tzw. surowym pniu.
Przykłady: KOSZALIN - park miejski im. Ksi ąŜą t Pomorskich (pow. ł ącznie ok. 10 ha), zało Ŝony wzdłu Ŝ biegu rzeki Dzier Ŝę cinki, na terenach dawnych fos i obwałowa ń, stanowi ących wraz z murami obronnymi średniowieczny system obwarowa ń miasta. W cz ęś ci północnej od XVII do pocz ątku XIX w. istniał ogród zamkowy. Zagospodarowanie fos miejskich na promenady zako ńczono zasadniczo w latach 30. XX wieku. SZCZECIN - park im. S. śeromskiego, park miejski (pow. ok. 25 ha). W 1802 r. zało Ŝono wielki komunalny: „Cmentarz Grabowski” . Stopniowo likwidowany w 1 ćwierci XX w., w zwi ązku z zało Ŝeniem Cmentarza Centralnego; Park im. J. Kasprowica - park miejski zało Ŝony ok. 1900 r., (pow. ok. 26 ha) TRZEBIATÓW - park miejski tzw. „Królewski Gaj”, zało Ŝony w l. 1842-44.
79 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
PARKI ZDROJOWE: Ogrody / parki zdrojowe - kompozycje ogrodowe zakładane w uzdrowiskach, kurortach przeznaczonych do leczenia i rekonwalescencji pacjentów poprzez zdrowotne wła ściwo ści klimatyczne, wody lecznicze etc. Ogrody słu Ŝyły tak Ŝe dla celów towarzyskich i rozrywkowych. Z reguły zwi ązane były kompozycyjnie z domami zdrojowymi, zakładami leczniczymi, muszlami koncertowymi, kr ęgami tanecznymi itd. Parki zdrojowe w uzdrowiskach polskich zakładane były ju Ŝ w XVIII w. a najwi ęcej w XIX w. Przykłady: MI ĘDZYZDROJE - park zdrojowy im. Fryderyka Chopina, zało Ŝony ok. 1860 r. rozbudowany na pocz ątku XX w., (pow. ok. 3 ha). POŁCZYN ZDRÓJ - park zdrojowy (pow. ok. 30 ha), zało Ŝony w 1840 r. ŚWINOUJ ŚCIE - park zdrojowy zało Ŝony w 4 ćwierci XVIII w., znacznie rozbudowany w 1 połowie XIX w., (pow. 58 ha). Projekt parku zdrojowego w 1826 r. opracował Peter Joseph Lenne. Projekt dostosowany był do ju Ŝ istniej ącego zało Ŝenia, zawieraj ąc korekty, maj ące na celu uczytelnienie i wzbogacenie układu kompozycyjno-przestrzennego.
II.7.2. Cmentarze W najbli Ŝszym otoczeniu wszystkich ko ściołów, od czasów średniowiecza po pocz ątek XIX w. sytuowane były cmentarze. Pó źniej ze wzgl ędów sanitarnych zacz ęto lokalizowa ć je poza terenami zabudowanymi (powstawały tzw. cmentarze polowe i le śne). Zasadnicza cz ęść cmentarzy na Pomorzu Zachodnim w sensie wyznaniowym przynale Ŝała do gmin lutera ńskich, rzadko kalwi ńskich (np. tzw. Cmentarz Francuski w Szczecinie). Zachowały si ę tak Ŝe cmentarze Ŝydowskie (np. Banie, Boleszkowice, Cedynia, Józefin, Koszalin, Mirosławiec, Mory ń, Pełczyce, Szczecin, Świdwin, Tuczno, Widuchowa). Nieliczne s ą cmentarze katolickie (pow. wałecki). Obok wyznaniowych i komunalnych powstawały tak Ŝe cmentarze prywatne, rodowe; lokowane na terenach parków dworskich b ądź lasów.
Do cmentarzy tzw. okazjonalnych nale Ŝą cmentarze wojenne (jenieckie z okresu wojny prusko-francuskiej, I wojny światowej oraz Ŝołnierskie z okresu II wojny światowej), cmentarze ofiar zarazy, cmentarze przyszpitalne.
W ogromnej wi ększo ści przypadków nie zachowały si ę obiekty sepulkralne. Do wyj ątków nale Ŝą cmentarze z zachowan ą pełn ą struktur ą przestrzenn ą i nagrobkami (np. Karsibór m. Świnouj ście). W celu ratowania pozostało ści powstaj ą liczne lapidaria np. Police, Kobylanka. W sensie kompozycyjnym przybieraj ą formy geometryczne, swobodne b ądź po średnie.
80 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Najwi ększ ą i najwspanialsz ą nekropoli ą na Pomorzu Zachodnim jest Cmentarz Centralny w Szczecinie. „Hauptfriedhof” otwarty w 1901 r., był w czasie zało Ŝenia jednym z trzech najwi ększych cmentarzy w Europie. Zaprojektowany jako cmentarz-park przez Wilhelma Meyer-Schwartau i Georga Hanninga. Zachował si ę pierwotny układ kompozycyjny, szereg budowli i obiektów nagrobnych oraz bogaty starodrzew komponowany.
Do rejestru zabytków wpisanych jest ok. 190 cmentarzy.
II.7.3. Aleje przydro Ŝne
Charakterystycznym elementem krajobrazu otwartego Pomorza Zachodniego s ą liczne aleje przydro Ŝne o metryce XVIII- i XIX-wiecznej. Pocz ątkowo zakładane przez wła ścicieli ziemskich a pó źniej administracj ę samorz ądow ą i pa ństwow ą. Istniały ści śle okre ślone zasady doboru gatunków i sposobu sadzenia. Wszystkie te historyczne obsadzenia dróg poza warto ści ą utylitarn ą prezentuj ą warto ści estetyczne, przyrodnicze i ekologiczne. Znakomita ich wi ększo ść pozostaje poza rejestrami: zabytków i pomników przyrody.
W ostatnim czasie w zwi ązku z modernizacj ą i poszerzaniem dróg publicznych zagro Ŝone s ą wycinkami. Wymaga to podj ęcia działa ń w zakresie rozpoznania i waloryzacji ich zasobu na terenie województwa, opracowania dokumentacji i obejmowania ich ochron ą prawna.
II.8. ZABYTKI RUCHOME
„Zabytek ruchomy” – zgodnie z definicj ą zawart ą w ustawie – to rzecz ruchoma, jej cz ęść lub zespół rzeczy ruchomych, b ędących dziełem człowieka lub zwi ązanych z jego działalno ści ą i stanowi ących świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le Ŝy w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą (art. 3 pkt 3). Do zabytków ruchomych podlegaj ących ochronie i opiece – zgodnie z przepisami ustawowymi (art. 6 ust. 1 pkt 2) – nale Ŝą przede wszystkim dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u Ŝytkowej, prezentuj ące minione kierunki artystyczne. Zaliczaj ą si ę do nich równie Ŝ inne obiekty, nie b ędące w pełni dziełami sztuki. S ą nimi przedmioty posiadaj ące wysok ą warto ść historyczn ą i naukow ą, b ędące świadectwem poziomu kultury materialnej, np. wytwory sztuki
81 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego ludowej i r ękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne, instrumenty muzyczne, przedmioty zgromadzone w kolekcjach, numizmaty, piecz ęcie, medale i ordery, militaria, pami ątki historyczne, czy przedmioty zwi ązane z wybitnymi osobisto ściami lub instytucjami. W praktyce poj ęcie „zabytek ruchomy” obejmuje, oprócz obiektów wchodz ących w skład w y p o s a Ŝ e n i a budowli, równie Ŝ w y s t r ó j a r c h i t e k t u r y, do którego nale Ŝą elementy stałej dekoracji budynków (zewn ętrznej i wewn ętrznej) oraz obiekty tzw. m a ł e j a r c h i t e k t u r y, pod warunkiem, i Ŝ posiadaj ą cechy indywidualnych, niepowtarzalnych wytworów artystycznych. Do wystroju architektonicznego zaliczaj ą si ę m. in. rze źby, płaskorze źby, malowidła ścienne, mozaiki, sztukaterie i detal architektoniczny, np. tralki, fryzy, gzymsy, obramienia otworów okiennych i drzwiowych. Do obiektów małej architektury zaliczane s ą niewielkie, nieruchome obiekty, trwale zwi ązane z podło Ŝem, posiadaj ące czysto dekoracyjny charakter, np. rze źby ogrodowe, fontanny, pomniki, figury przydro Ŝne, niekubaturowe kapliczki przydro Ŝne, słupy, obeliski, nagrobki, kominki i piece. Zabytki ruchome s ą wpisywane do rejestru przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na podstawie decyzji wydanej n a w n i o s e k wła ściciela zabytku (art. 10 ust. 1.) lub z u r z ę d u w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic ę (art. 10 ust. 2). Do rejestru nie wpisuje si ę zabytków ruchomych wpisanych do inwentarza muzeów lub wchodz ących w skład narodowego zasobu muzealnego. Zdecydowana wi ększo ść zabytków ruchomych znajduj ących si ę na terenie województwa – poza zbiorami muzealnymi – jest wł ączona do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ewidencja zabytków ruchomych jest stale uzupełniania o nowe obiekty. W chwili obecnej stan rozpoznania zasobu zabytków ruchomych regionu szacuje si ę na ok. 80 %.
Tylko cz ęść zabytków ruchomych województwa zachodniopomorskiego, będących w ewidencji jest wpisana do rejestru. Ogółem do rejestru zabytków ruchomych województwa zachodniopomorskiego wpisanych jest 5.581 obiektów (stan na dzie ń 15.12.2007r.)
82 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
ZABYTKI RUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW – ZESTAWIENIE ILO ŚCIOWE
ILO ŚĆ ZABYTKÓW REJESTROWYCH POWIAT GMINA W GMINIE W POWIECIE
83 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
KOSZALIN 140 349 SZCZECIN 188
ŚWINOUJ ŚCIE 21 gminy miejskie gminy powiaty grodzkie powiaty BIAŁOGARD MIASTO 62 340 BIAŁOGARD GMINA 110
KARLINO 79
białogardzki TYCHOWO 89
BIERZWNIK - 160
ski CHOSZCZNO 26 ń DRAWNO 61 KRZ ĘCIN 34 PEŁCZYCE 14 choszcze RECZ 25 CZAPLINEK 31 239 DRAWSKO POMORSKIE 103 KALISZ POMORSKI 18 OSTROWICE 15 drawski WIERZCHOWO 28 ZŁOCIENIEC 44 GOLENIÓW - 143 MASZEWO 8 NOWOGARD 60 OSINA - PRZYBIERNÓW 75 STEPNICA - goleniowski
84 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
BROJCE 34 288 GRYFICE 138 KARNICE 57 PŁOTY 14 gryficki REWAL 10 TRZEBIATÓW 35 BANIE 10 279 CEDYNIA 33 CHOJNA 47 GRYFINO 55 ski
ń MIESZKOWICE 37 MORY Ń 41 gryfi STARE CZARNOWO 30 TRZCI ŃSKO ZDRÓJ 26 WIDUCHOWA - DZIWNÓW - 202 GOLCZEWO 2 ski
ń KAMIE Ń POM. 186 MI ĘDZYZDROJE -
kamie ŚWIERZNO - WOLIN 14 DYGOWO 53 455 GO ŚCINO 1 KOŁOBRZEG 302 MIASTO/GMINA RYMA Ń 67 kołobrzeski SIEMY ŚL 29 USTRONIE MORSKIE 3 BĘDZINO 134 697 BIESIEKIERZ 62 BOBOLICE 4 ski
ń MANOWO 1 MIELNO 11 POLANÓW 185 koszali SIANÓW 285 ŚWIESZYNO 15 DOBRA 31 258 ŁOBEZ 67 RADOWO MAŁE 5
łobeski RESKO 50 WĘGORZYNO 105
85 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
BARLINEK 13 76 BOLESZKOWICE - DĘBNO 40 liborski ś MY ŚLIBÓRZ 16 my NOWOGRÓDEK POM. 7 DOBRA 23 64 KOŁBASKOWO 10 NOWE WARPNO 15 policki POLICE 16 BIELICE - 129 KOZIELICE 1 LIPIANY - PRZELEWICE 19 pyrzycki PYRZYCE 80 WARNICE 29 DARŁOWO MIASTO 208 747 DARŁOWO GMINA 201 ski
ń MALECHOWO 112 POSTOMINO 91
sławie SŁAWNO MIASTO SŁAWNO GMINA 135 CHOCIWEL 24 260 DOBRZANY 37 DOLICE 59 IŃSKO 1 KOBYLANKA 3 MARIANOWO 21 STARA D ĄBROWA 8 stargardzki STARGARD SZCZ. MIASTO 10 STARGARD SZCZ. 95 GMINA SUCHA Ń 2 BARWICE 35 356 BIAŁY BÓR 39 BORNE SULINOWO 68 GRZMI ĄCA 51 SZCZECINEK MIASTO 161 szczecinecki SZCZECINEK GMINA 2
86 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
BRZE śNO 18 262 POŁCZYN ZDRÓJ 124 ski
ń RĄBINO 17 SŁAWOBORZE 19 widwi
ś ŚWIDWIN MIASTO 21 ŚWIDWIN GMINA 63 CZŁOPA 32 277 MIROSŁAWIEC 35 TUCZNO 115
wałecki WAŁCZ MIASTO 55 WAŁCZ GMINA 40 RAZEM: 5 581 5 581
II.8.1. Wyposa Ŝenie i wystrój obiektów sakralnych
Przewa Ŝaj ąca wi ększo ść zabytków ruchomych znajduj ących si ę na terenie województwa stanowi własno ści ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych – najcz ęś ciej parafii i zgromadze ń zakonnych rzymskokatolickich, ale równie Ŝ parafii prawosławnych i ewangelicko-augsburskich. Na terenie województwa najliczniej reprezentowane są: ołtarze, ambony, organy, chrzcielnice, empory organowe. Przewa Ŝnie s ą to obiekty wykonane z drewna, rze źbione i polichromowane. Stosunkowo liczn ą grup ę zabytków ruchomych stanowi ą te Ŝ rze źby, obrazy tablicowe i sztalugowe, płyty nagrobne, epitafia oraz dzwony. Na terenie województwa istniej ą ko ścioły posiadaj ące pojedyncze zabytki ruchome o znacznej warto ści artystycznej i historycznej, a tak Ŝe ko ścioły o bardzo bogatym wyposa Ŝeniu wn ętrz, np. katedry w: Koszalinie i Szczecinie, konkatedry: w Kamieniu Pomorskim i Kołobrzegu, ko ścioły miejskie w: Dobrej k/Nowogardu, Reczu, Tucznie, Gryficach, Darłowie, Czaplinku oraz ko ścioły wiejskie, np. w: Brzesku (gm. Pyrzyce), Cisowie (gm. Darłowo), Dzisnej (gm. Przybiernów), Jarszewie (gm. Kamie ń Pomorski), Witnicy (gm. Mory ń), Iwi ęcinie (gm. Sianów), Kr ągu (gm. Polanów), Ostrym Bardzie (gm. Darłowo), Runowie Pomorskim (gm. W ęgorzyno), w Śmiechowie (gm. B ędzino), czy w Wysiedlu (gm. Łobez), Zabytki ruchome na naszym terenie pochodz ą z ró Ŝnych epok stylowych – od romanizmu (XIII w.) do modernizmu I połowa XX w., przy czym najcenniejsze obiekty powstały od czasów gotyku do pó źnego baroku, tj. pomi ędzy XV a XVIII wiekiem.
87 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Wśród zabytków ruchomych wyst ępuj ących w ko ściołach na terenie naszego województwa najbardziej charakterystyczne s ą nast ępuj ące grupy obiektów:
• CHRZCIELNICE KAMIENNE – granitowe z XIII w. (powstawały zapewne wraz z ko ściołami) i wapienne, staranniej obrobione, o „puklowanych” czaszach, np. w katedrze w Kamieniu Pomorskim, w Mechowie (gm. Pyrzyce), czy Tetyniu (gm. Kozielice);
• GOTYCKIE MALOWIDŁA ŚCIENNE. Zachowane zarówno w monumentalnych ko ściołach miejskich – np. w konkatedrach w: Kamieniu Pomorskim i Kołobrzegu, w szczeci ńskim ko ściele św. Jana Ewangelisty, w ko ściele Naj świ ętszej Marii Panny w Chojnie, w Chociwlu, w kaplicy św. Gertrudy w Darłowie, jak i w niewielkich ko ściołach wiejskich – np. w Chwarszczanach (gm. Boleszkowice), w Grz ędzicach (gm. Stargard Szczeci ński), w Wełtyniu (gm. Gryfino), w M ętnie Małym (gm. Chojna), czy w Czachowie (gm. Cedynia). • GOTYCKIE, DREWNIANE ELEMENTY WYPOSA śENIA – ołtarze szafiaste, jak np. ołtarz główny w katedrze w Kamieniu Pomorskim, ołtarze kaplic bocznych katedry w Szczecinie (pochodz ące z Cie ćmierza i z Objezierza Nowego), relikty ołtarza w katedrze w Koszalinie, tryptyki w konkatedrze kołobrzeskiej i w niektórych ko ściołach wiejskich, a tak Ŝe pozostało ści stall, jak np. w konkatedrach w Kamieniu Pomorskim i Kołobrzegu, czy w ko ściele parafialnym w Trzebiatowie;
• KAMIENNE PŁYTY NAGROBNE I EPITAFIA, gotyckie, renesansowe i barokowe – np. w Szczecinie: na Zamku Ksi ąŜą t Pomorskich, w ko ściołach św. Piotra i Pawła i pofranciszka ńskim oraz w wielu ko ściołach na terenie województwa np. w konkatedrach w Kamieniu Pomorskim i Kołobrzegu, w ko ściołach parafialnych w Gryficach, czy w Dobrej k/Nowogardu; • PÓ ŹNORENESANSOWE I BAROKOWE, DREWNIANE ELEMENTY WYPOSA śENIA: - o ł t a r z e i a m b o n y, np. w ko ściołach miejskich w: Dobrej, Reczu, Stargardzie Szczeci ńskim, Gryficach, Białogardzie czy My śliborzu; a tak Ŝe w ko ściołach wiejskich. Charakterystyczne dla zachodnich i południowo- zachodnich terenów województwa s ą ołtarze ambonowe o bogatej dekoracji snycerskiej, np. w ko ściołach: w Kurzycku (gm. Mieszkowice), w Witnicy (gm. Mory ń), czy w Buku (gm. Dobra Szczeci ńska);
88 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
- e m p o r y i l o Ŝ e o parapetach z bogat ą dekoracj ą snycersk ą i malarsk ą, np. w ko ściołach miejskich: w Dobrej k/Nowogardu i św. Gertrudy w Darłowie, czy katedrze w Kamieniu Pomorskim, w wielu ko ściołach wiejskich, np. w Cisowie (gm. Darłowo), w Jarszewie (gm. Kamie ń Pomorski), w Karnicach (gm. Karnice), w Kr ągu (gm. Polanów), w Krupach (gm. Darłowo), w Ostrym Bardzie (gm. Darłowo), w Nowielinie (gm. Pyrzyce), Rakowo (gm. Krz ęcin), w Wielinie (gm. Polanów), w Wierzbnie (gm. Pyrzyce), w Witnicy (gm. Mory ń), w Wysiedlu (gm. Łobez), w śelewie (gm. Stare Czarnowo); - s t a l l e i ł a w y, zdobione snycersko i przewa Ŝnie polichromowane, np. w ko ściołach miejskich np. w Gryfinie i św. Gertrudy w Darłowie, w ko ściołach wiejskich np.: w Otanowie (gm. My ślibórz). w Runowie Pomorskim (gm. W ęgorzyno) , w Jarszewie (gm. Kamie ń Pomorski), w Witnicy (gm. Mory ń); • DREWNIANE EPITAFIA, przewa Ŝnie barokowe z polichromowan ą i złocon ą dekoracj ą snycersk ą – w ko ściołach na terenie województwa. Kilka z nich zostało przeniesionych do katedry w Szczecinie oraz do Biblioteki Miejskiej w Pyrzycach;
• BAROKOWE POLICHROMIE NA STROPACH LUB SKLEPIENIACH – np. w ko ściołach: św. Piotra i Pawła w Szczecinie, w Brzesku (gm. Pyrzyce), w Dzisnej (gm. Przybiernów), w Koniewie (gm. Wolin), w Wierzbnie (gm. Warnice), w Iwi ęcinie (gm. Sianów), Kwasowie (gm. Sławno), Śmiechowie (gm. B ędzino), Witnicy (gm. Mory ń);
• NEOGOTYCKIE ELEMENTY WYPOSA śENIA – ołtarze, ambony, chrzcielnice, empory, ławki i in., np. w ko ściołach miejskich w: Trzebiatowie, Mieszkowicach, Maszewie, Resku, Szczecinie-D ąbiu, czy ko ściele p.w. Naj świ ętszej Marii Panny Gwiazdy Morza w Świnouj ściu;
• ORGANY Z DEKORACYJNYMI PROSPEKTAMI ORGANOWYMI – barokowe: w Kamieniu Pomorskim i Karnicach, neogotyckie: w Trzebiatowie, Koszalinie, Maszewie, Szczecinie-D ąbiu, neobarokowe – w Gryficach, czy Resku; W wielu ko ściołach zachowały si ę jedynie szafy organowe bez instrumentu;
• WITRA śE – pochodz ące z ró Ŝnych epok stylowych. Z okresu pó źnego renesansu i baroku przetrwały małe witra Ŝyki herbowe w niektórych ko ściołach wiejskich. Liczniej reprezentowane s ą zespoły witra Ŝy z ko ńca
89 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
XIX i pocz ątku XX w. neogotyckich i utrzymanych w innych formach stylowych, np. w konkatedrze w Koszalinie, w ko ściele p.w. Naj świ ętszej Marii Panny Królowej Świata w Stargardzie Szczeci ńskim, w ko ściołach: parafialnym p.w. Macierzy ństwa Naj świ ętszej Marii Panny w Trzebiatowie, w ko ściołach: św. Krzy Ŝa i św. Jana w My śliborzu, w Ławach (gm. My ślibórz), w ko ściele p.w. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny w Szczecinku, w Darskowie (gm. Złocieniec) i Chmielnie (gm. Bobolice), w Juchowie (gm. Borne-Sulinowo), w Sulechówku (gm. Malechowo) czy w Siedlicach (gm. W ęgorzyno), w Wicewie (gm. Tychowo), a tak Ŝe modernistyczne, np. w ko ściele w Jesionowie (gm. Przelewice) czy w szczeci ńskim ko ściele p.w. Świ ętej Rodziny.
• IKONY i inne przedmioty zwi ązane z kultem w ko ściołach prawosławnych (fragmenty ikonostasów, szaty i naczynia liturgiczne, oprawy ksi ąg, płaszczanice i in.) – pochodz ące przewa Ŝnie z XIX i pocz. XX w., przywiezione z terenów wschodnich.
• OBRAZY, RZE ŹBY, PŁASKORZE ŹBY, pochodz ące z ró Ŝnych epok stylowych, niekiedy b ędące pierwotnie cz ęś ci ą wi ększych obiektów, wtórnie z nich wymontowanych (np. z ołtarzy, ambon, empor) znajduj ące si ę w wielu ko ściołach na terenie województwa. Istniej ą ko ścioły posiadaj ące dekoracj ę rze źbiarsk ą usytuowan ą na zewn ątrz budowli np. gotyckie płaskorze źby na elewacji ko ścioła Piotra i Pawła w Szczecinie, płaskorze źby na wie Ŝy ko ścioła Naj świ ętszej Marii Panny Królowej Świata w Stargardzie, czy rze źby w ko ściele Naj świ ętszej Marii Panny w Chojnie;
• APARATY KO ŚCIELNE – przedmioty słu Ŝą ce do liturgii, takie jak krucyfiksy, lichtarze, naczynia liturgiczne. Oprócz krucyfiksów, zachowane stosunkowo nielicznie; • DZWONY – od czasów gotyku do XX w. Na naszym terenie zachowała si ę grupa najcenniejszych gotyckich, barokowych i klasycystycznych dzwonów spi Ŝowych.
II.8.2. Wyposa Ŝenia i wystrój obiektów świeckich
Stosunkowo niewiele przetrwało na terenie województwa elementów wystroju i wyposa Ŝenia wn ętrz świeckich. Znajduj ą si ę one w niektórych budynkach uŜyteczno ści publicznej b ędących własno ści ą Skarbu Pa ństwa (niektórych urz ędów,
90 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego policji, poczty, archiwum pa ństwowego), samorz ądów (urz ędy miast i gmin, szkoły, biblioteki), a tak Ŝe firm prywatnych, np. banków lub organizacji pozarz ądowych. Obiekty zaliczane do zabytków ruchomych zachowały si ę równie Ŝ w niektórych budynkach mieszkalnych w miastach (kamienice, wille) pozostaj ących w posiadaniu, samorz ądów, wspólnot mieszkaniowych i osób prywatnych, a tak Ŝe w wiejskich dworach i pałacach b ędących własno ści ą osób prywatnych, firm, a w du Ŝej cz ęś ci Agencji Nieruchomo ści Rolnych. W pojedynczych obiektach uŜyteczno ści publicznej zachowały si ę elementy wyposa Ŝenia ruchomego, najcz ęś ciej mebli i obrazów, na ogół przeniesionych z dworów i pałaców (wyposa Ŝenia gabinetów: wojewody w Urz ędzie Wojewódzkim i prezydenta miasta w Urz ędzie Miejskim w Szczecinie oraz burmistrza w ratuszu w Trzebiatowie, a tak Ŝe w budynku Archiwum Pa ństwowego w Szczecinie). W niektórych budynkach u Ŝyteczno ści publicznej przetrwały jednolite zespoły stałego wyposa Ŝenia i wystroju wn ętrz , jak np. sztukaterie, elementy dekoracji snycerskiej, boazerie, polichromie ścienne, witra Ŝe, czy kominki. Wymieni ć tu nale Ŝy wystrój architektoniczny wn ętrz: Urz ędu Wojewódzkiego w Szczecinie i Koszalinie, Nowego Ratusza (ob. Bank PKO) w Koszalinie, Komendy Wojewódzkiej Policji w Szczecinie, Banku PKO BP przy al. Niepodległo ści w Szczecinie, w ratuszu kołobrzeskim, w dawnym budynku Starostwa (ob. UMiG) w Drawsku Pomorskim, w Banku Gospodarki śywno ściowej przy ul. Ko ściuszkowców 11 w Wałczu, w kilku szkołach w Szczecinie (np. I LO) i w Wałczu (Szkoła Podstawowa nr 2 przy ul. Konopnickiej i Zespół Szkół nr 1 przy ul. Kili ńszczaków 59).
Interesuj ące przykłady pełnego wystroju wn ętrz przetrwały w dawnych willach w Szczecinie – pełni ących obecnie ró Ŝne funkcje – np. przy al. Wojska Polskiego: w I Pawilonie Pałacu Młodzie Ŝy (nr 84), Liceum Katolickim (nr 76), Pa ństwowej Szkole Muzycznej I stopnia (nr 115), a tak Ŝe wystrój Przedszkola Publicznego nr 30 przy ul. P. Skargi 18 w Szczecinie. Wymieni ć tu równie Ŝ warto dekoracj ę wn ętrza Biblioteki Publicznej Miasta Gminy w D ębnie oraz dwóch budynków (dawnych willi) szpitala w Choszcznie. Wśród budynków u Ŝyteczno ści publicznej na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ obiekty posiadaj ące pojedyncze elementy wystroju , takie jak witra Ŝe, np. w szpitalu w Barlinku, w budynku Urz ędu Miasta i Gminy w D ębnie, w ratuszach w Karlinie, Złocie ńcu i w Sławnie, w gmachu Urz ędu Stanu Cywilnego w My śliborzu.
91 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Wiele elementów wystroju zaliczanych do zabytków ruchomych zachowało si ę w kamienicach , głównie w Szczecinie, ale tak Ŝe w Świnouj ściu, Koszalinie, Szczecinku, Wałczu i innych miastach. Spo śród elementów dekoracji wn ętrz wymieni ć nale Ŝy: wystroje malarskie i sztukatorskie przejazdów bramnych, cz ęstokro ć ukryte pod warstwami przemalowa ń (np. ul. Obro ńców Stalingradu w Szczecinie) czy klatki schodowe ze snycersko opracowanymi balustradami lub z dekoracj ą malarsk ą (np. w Koszalinie – ul. Spółdzielcza 17, ul. Zwycięstwa 189 czy ul. Niepodległo ści 40). W niektórych lokalach sklepowych kamienic zachowały si ę cenne elementy wystroju, takie jak płytki ceramiczne na ścianach i ladach oraz haki metalowe (np. w dawnym sklepie mi ęsnym przy ul. B. Krzywoustego 53 w Szczecinie oraz w sklepie mi ęsnym przy ul. Zwyci ęstwa 135 w Koszalinie), wyposa Ŝenie stolarsko-snycerskie aptek (np. przy pl. Grunwaldzkim oraz na rogu al. Piastów i ul. A. Małkowskiego w Szczecinie). Do najciekawszych przykładów jednorodnych stylistycznie wystrojów wn ętrz lokali u Ŝytkowych nale Ŝy dawna restauracja „Bajka” przy al. Niepodległo ści w Szczecinie, w ostatnim czasie niestety zdewaloryzowana przez nowego wła ściciela. W wielu mieszkaniach przetrwały elementy dawnego wystroju i wyposa Ŝenia: stolarka drzwiowa, boazerie, sztukaterie, piece kaflowe czy witra Ŝe (Szczecin, Świnouj ście, Koszalin). W wi ększo ści zamków, pałaców i dworów na terenie województwa nie zachowały si ę pierwotne, ruchome elementy wyposa Ŝenia, takie jak meble czy obrazy. Przetrwały natomiast pozostało ści ich wystroju, na stałe zwi ązane z architektur ą, takie jak: sztukaterie, drewniane okładziny stropów, elementy stolarsko-snycerskiego wyposa Ŝenia, takie jak boazerie, schody z balustradami, piece kaflowe i kominki oraz witra Ŝe. Wśród rezydencji na terenie Pomorza Zachodniego wyj ątkowe miejsce zajmuje Zamek Ksi ąŜą t Pomorskich w Szczecinie , w którym zgromadzony jest wyj ątkowy zespół najstarszych i najcenniejszych zabytków ruchomych, do których nale Ŝą np. renesansowe polichromie wie Ŝy Wi ęziennej, zespół sarkofagów ksi ąŜę cych, czy renesansowych kamiennych płyt pami ątkowych i erekcyjnych. We wn ętrzach eksponowane s ą te Ŝ meble i elementy wyposa Ŝenia (z XVIII, XIX i pocz ątku XX w.) przemieszczone z innych obiektów. Meble przechowywane s ą równie Ŝ w zamkach na terenie województwa, np. w Tucznie, Starym Zamku w Płotach, czy dworze w Buku (gm. Przybiernów). W niektórych pałacach i dworach zachowały si ę przykłady kompleksowego wystroju wn ętrz , jak np. w pałacu w Czernikowie (gm. My ślibórz), w Kłopotowie (gm. Dygowo), w Mostach, ob. Dom Dziecka (gm. Goleniów), w Radzimiu
92 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
(gm. Radowo Małe), w śelmowie (gm. Radowo Małe), w Trzebieszewie (gm. Szczecinek), czy w Białow ąsach (gm. Barwice). W innych obiektach przetrwały mniejsze zespoły wystroju wn ętrz lub pojedyncze elementy, np. w pałacu w Nacławiu (gm. Polanów), w Kra śniku Koszali ńskim, w Siemczynie (gm. Czaplinek). Unikatowy charakter w skali województwa i kraju ma barokowa polichromia sali balowej dworu w Świerznie. Spo śród licznych niegdy ś sztukaterii na terenie województwa szczególne miejsce zajmuje – reprezentuj ąca wysoki poziom artystycznego wykonania – barokowa dekoracja wn ętrz zamku w Swobnicy, obecnie zagro Ŝona całkowitym zniszczeniem. Na uwag ę zasługuj ą te Ŝ rozbudowane zespoły dekoracji sztukatorskich w pałacach z ko ńca XIX i pocz. XX w., np. w Czernikowie (gm. My ślibórz). W niektórych dworach i pałacach zachowały si ę cenne witra Ŝe, np. w Kłopotowie (gm. Dygowo ), w R ąbinie (gm. R ąbino), w śelmowie (gm. Radowo Małe). Na elewacjach niektórych budynków, głównie w miastach zachowały si ę elementy wystroju architektonicznego , takie jak pełnoplastyczne rze źby, płaskorze źby. Do najbardziej okazałych przykładów wystroju rze źbiarskiego gmachów u Ŝyteczno ści publicznej w Szczecinie nale Ŝą figury z fasad Czerwonego Ratusza, czy Banku PKO BP przy al. Niepodległo ści. Liczne s ą równie Ŝ przykłady detalu architektonicznego elewacji kamienic (np. w ci ągu zabudowy przy ul. Zwyci ęstwa w Koszalinie, przy ul. św. Wojciecha 2, al. J. Piłsudskiego i pl. Grunwaldzkim w Szczecinie oraz przy ul. Hołdu Pruskiego w Świnouj ściu), a tak Ŝe willi (w wi ększo ści w Szczecinie) i pensjonatów (głównie w Świnouj ściu i Mi ędzyzdrojach). Unikatowym przykładem na naszym terenie jest barokowe sgarffito z przedstawieniem słonia na jednej z kamienic przy rynku w Trzebiatowie. Do najmłodszych – jednak niezwykle warto ściowych pod wzgl ędem artystycznym – zabytków nale Ŝy mozaika na elewacji kina „Kosmos” w Szczecinie.
II.8.3. Obiekty małej architektury
Istnieje grupa nieruchomych obiektów budowlanych, okre ślanych mianem „małej architektury” – zaliczanych do zabytków ruchomych – usytuowanych na placach wiejskich i miejskich, cmentarzach przyko ścielnych i grzebalnych oraz przy drogach. Stanowi ą one własno ść samorz ądów, parafii, w pojedynczych przypadkach osób prywatnych. S ą to elementy zagospodarowania
93 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego terenu takie jak: pomniki, rze źby plenerowe, fontanny, kapliczki przydro Ŝne, pomniki nagrobne, krzy Ŝe pokutne, pompy uliczne i inne. W naszym regionie pozostało niewiele pomników z XIX i pocz. XX w. W Szczecinie s ą to kolumna-pomnik Ŝołnierzy poległych w wojnach napoleo ńskich na kopcu przy ul. Unii Lubelskiej, pomniki Kornela Ujejskiego (przewieziony ze Lwowa) i Colleoniego, za ś na terenie województwa cz ęś ciowo zniszczony obelisk z pocz. XIX w. w parku pałacowym w Starogardzie Łobeskim oraz pomnik dra Kocha przy dawnym sieroci ńcu w Moryniu. Cokoły niektórych pomników o znacznej warto ści artystycznej po 1945 r. zostały wtórnie wykorzystane do ekspozycji współczesnych rze źb – np. cokoły pomnika Mickiewicza w Szczecinie i Mieszka I w Mieszkowicach. Stosunkowo liczn ą grup ę na terenie województwa stanowi ą natomiast pomniki poległych w I wojnie światowej Ŝołnierzy niemieckich, usytuowane na placach i cmentarzach przyko ścielnych małych miasteczek i wsi, a tak Ŝe na czynnych cmentarzach grzebalnych, np. Centralnym w Szczecinie. Nieliczn ą grup ę stanowi ą tez rze źby plenerowe , zarówno w Szczecinie, jak i na terenie województwa. Zachowane obiekty pochodzą z XVIII, XIX i XX w. .W śród nich na uwag ę zasługuj ą pó źnobarokowa grupa rze źbiarska Flory z placu Orła Białego w Szczecinie (dawniej w zwie ńczeniu szczeci ńskiego pałacu Grumbkowa), rze źba Herkules walcz ący z Centaurem na tarasie Wałów Chrobrego w Szczecinie, grupa rze źbiarska tzw. Miłosiernego Samarytanina z lat 30-tych XX w. przy ul. Unii Lubelskiej w Szczecinie, czy pos ąg Apolla z parku le śnego w Zatoni Dolnej (gm. Chojna) z dawnego pałacu margrabiów brandenburskich w Schwedt, ob. w depozycie Muzeum Narodowego w Szczecinie. Z obiektów powstałych po 1945 r., reprezentuj ących plastyk ę współczesn ą do najcenniejszych nale Ŝą dwie rze źby nie Ŝyj ącego artysty Władysława Hasiora – „Płon ące Ptaki” w Parku Kasprowicza w Szczecinie i „Płomienne Ptaki” w Koszalinie. Na terenie województwa zachowało si ę interesuj ące fontanny . Najstarsz ą i najcenniejsz ą jest barokowa fontanna z lat 30-tych XVIII w. na placu Orła Białego w Szczecinie. W śród szczeci ńskich fontann znacznymi warto ściami artystycznymi odznaczaj ą si ę: architektoniczna obudowa i basen szczeci ńskiej fontanny Sediny z ko ńca XIX w., zachowany mimo zniszczenia grupy rze źbiarskiej, fontanna z rze źbą „Chłopiec z harmoni ą” przy Urz ędzie Miasta (z ok. 1927 r.) i Ptasia Fontanna w parku Kasprowicza (z ok. 1930 r.). Poza Szczecinem przetrwały fontanny na rynkach w Darłowie, Barlinku i Lipianach. oraz przed pałacem w Pstrowicach (gm. Pyrzyce). Obiektem o wyj ątkowym znaczeniu
94 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego jest tzw. Świ ęta Studnia w Pyrzycach, upami ętniaj ąca chrzest miejscowej ludno ści w XII w. Na terenie obecnego województwa istniej ą równie Ŝ kapliczki przydro Ŝne, zlokalizowane głównie na terenie powiatu wałeckiego. Do najcenniejszych i najstarszych w regionie zabytków małej architektury nale Ŝą trzy średniowieczne kamienne krzy Ŝe pokutne: z Trzebiatowa, Stargardu Szczeci ńskiego i koło Kr ępcewa (gm. Dolice). Na niektórych cmentarzach przyko ścielnych i grzebalnych zachowały si ę pomniki nagrobne o du Ŝej warto ści artystycznej, np. w Stolcu (gm. Dobra Szczeci ńska), Gozdowicach (gm. Mieszkowice), a tak Ŝe na cmentarzach np. w Wałczu i Centralnym w Szczecinie. Do charakterystycznych elementów krajobrazu miejskiego nale Ŝą szczeci ńskie pompy uliczne z ko ńca XIX i pocz. XX w., z których jedna została przeniesiona do Nowego Warpna.
II.8.4. Kolekcje, zbiory Wojewódzki Konserwator Zabytków nie posiada wpisanych do rejestru zabytków, ani wł ączonych do wojewódzkiej ewidencji zabytków kolekcji przedmiotów zabytkowych, co nie oznacza, i Ŝ nie ma takowych w województwie. Oprócz prywatnych kolekcji, istniej ą zbiory znajduj ące si ę w posiadaniu ró Ŝnych instytucji pa ństwowych, samorz ądowych oraz organizacji pozarz ądowych.
II.9. ZBIORY MUZEALNE
jednym z wa Ŝnych elementów systemu ochrony zabytków s ą muzea, które nie tylko chroni ą zabytki, ale pełni ą te Ŝ istotn ą rol ę w zakresie bada ń naukowych, działa ń popularyzatorskich i edukacyjnych. Muzea stanowi ą najwa Ŝniejsz ą form ę organizacyjn ą ochrony i opieki nad zabytkami ruchomymi. Gromadz ą niezast ąpiony zbiór materiału źródłowego do bada ń naszych dziejów i kultury. Prezentuj ą nie tylko dzieje, dawn ą i współczesn ą kultur ę materialn ą i artystyczn ą, ale równie Ŝ słu Ŝą budowaniu lokalnej to Ŝsamo ści i identyfikacji z regionem. Zgodnie z ustaw ą o muzeach obiekty znajduj ące si ę w zbiorach muzealnych nie s ą wpisywane do rejestru zabytków, lecz do inwentarzy muzealiów. W województwie zachodniopomorskim działa 19 muzeów z 4 oddziałami, czyli ł ącznie 23 placówki muzealne. Sytuuje to województwo na 13 miejscu w kraju (najwi ększ ą liczb ę muzeów posiadaj ą województwa mazowieckie i małopolskie – po 103, najmniejsz ą województwo opolskie – 13; województwa s ąsiaduj ące z zachodniopomorskim – wielkopolskie – 79, lubuskie – 14, pomorskie – 52). S ą to
95 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego zarówno muzea o statucie zarejestrowanym w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz zbiory, które udost ępniaj ą organizacje społeczne i osoby prywatne a oficjalne ich statuty nie zostały zarejestrowane - wg danych GUS z 2006 roku. Na jedno muzeum w województwie przypada około 73,5 tys. mieszka ńców; średnia krajowa wynosi 57 tys. mieszka ńców na jedn ą placówk ę muzealn ą. W zbiorach muzeów województwa zachodniopomorskiego znajdowało si ę 31.12.2006 r. 220 028 muzealiów. Najliczniejsze zbiory posiadaj ą Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum w Koszalinie, Muzeum Or ęŜ a Polskiego w Kołobrzegu. W wi ększo ści muzeów regionu zbiory licz ą od kilkuset do kilku tysi ęcy zabytków. W województwie nie ma Ŝadnej placówki prowadzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego ( np. w województwie pomorskim s ą 3 takie placówki i 5 muzeów prowadzonych przez sejmik wojewódzki). Placówka prowadzona przez samorz ąd województwa wspólnie z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego 1. Muzeum Narodowe w Szczecinie. Placówki prowadzone przez starostwa powiatowe i miasta na prawach powiatu 1. Muzeum w Koszalinie 2. Muzeum – Zamek Ksi ąŜą t Pomorskich w Darłowie 3. Muzeum Techniki „Zajezdnia Sztuki” w Szczecinie 4. Muzeum Or ęŜ a Polskiego w Kołobrzegu 5. Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Świnouj ściu Placówki prowadzone przez samorz ądy gminne 1. Muzeum Ziemi Wałeckiej w Wałczu 2. Muzeum Regionalne w Wolinie 3. Muzeum Regionalne w Szczecinku 4. Muzeum w Stargardzie Szczeci ńskim 5. Muzeum Wojsk In Ŝynieryjnych I Armii Wojska Polskiego w Gozdowicach 6. Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu 7. Muzeum Pojezierza My śliborskiego w My śliborzu 8. Muzeum Walk o Wał Pomorski w Mirosławcu 9. Muzeum I Armii Wojska Polskiego w Siekierkach 10. Muzeum Regionalne w Cedyni 11. Izba muzealna w Pałacu - Domu Kultury w Trzebiatowie. Placówki prowadzone przez instytucje lub osoby prywatne 1. Muzeum Przyrodnicze Woli ńskiego Parku Narodowego w Mi ędzyzdrojach 2. Muzeum Geologiczne Uniwersytetu Szczeci ńskiego w Szczecinie
96 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
3. Muzeum Kamieni w Kamieniu Pomorskim, prywatne. Poza zestawieniem statystycznym dla województwa znajduje si ę funkcjonuj ące w Gryficach Muzeum Kolejnictwa pozostaj ące w strukturach Muzeum Kolejnictwa w Warszawie i zało Ŝone w 2005 r. Muzeum Zamku Drahim w Starym Drawsku, filia Muzeum Motoryzacji i Techniki w Otr ębusach. Wi ększo ść placówek muzealnych funkcjonuje w budynkach zabytkowych. Przyczynia si ę to do zwi ększenia atrakcyjno ści placówek dla zwiedzaj ących, ale wymaga jednocze śnie zainwestowania znacznych środków finansowych na wła ściwe przechowywanie oraz zabezpieczenie, a tak Ŝe eksponowanie muzealiów w zabytkowych wn ętrzach. Cz ęść nie posiada odr ębnych siedzib, dziel ąc si ę budynkiem z innymi instytucjami. Mimo zwi ększonych w ostatnich kilku latach nakładów i odnowieniu kilku obiektów muzealnych (Muzeum Narodowe, Muzeum Techniki) czy przeznaczenia na potrzeby muzeów nowych, wi ększych budynków (Muzeum Regionalne w Szczecinku, Muzeum Rybołówstwa Morskiego w Niechorzu), wi ększo ść placówek cierpi na niedobór powierzchni wystawienniczej i magazynowej. Mimo to kondycja wi ększo ści muzeów województwa zachodniopomorskiego na ogół jest dobra. Najwi ększe muzea posiadaj ą własne pracownie konserwatorskie, dysponuj ące wysoko wykwalifikowan ą kadr ą. Jednak Ŝe niewystarczaj ąca ilo ść środków finansowych nie pozwala prowadzi ć systematycznej konserwacji swoich muzealiów. Problem ten dotyczy równie Ŝ mo Ŝliwo ści gromadzenia i uzupełniania zbiorów o pozycje wyst ępuj ące na rynku antykwarycznym lub w ofertach domów aukcyjnych. Cz ęsto z braku funduszy dzieła sztuki lub rzemiosła artystycznego trafiaj ą do kolekcjonerów prywatnych. Niedobory finansowe powoduj ą, Ŝe cz ęsto wystawom czasowym nie towarzysz ą katalogi, zamiast których wydawane s ą foldery nie spełniaj ące oczekiwa ń zwiedzaj ących. Muzea staraj ą si ę pozyskiwa ć na te cele fundusze z programów operacyjnych MKiDN i środków unijnych, ale te środki nie pokrywaj ą wszystkich potrzeb. Cz ęść muzeów nie posiada własnych pracowników merytorycznych, wi ększo ść nie ma własnych pracowni konserwatorskich. Przy stałym niedofinansowaniu, mimo wysiłków utrzymuj ących je samorz ądów, muzea nie s ą w stanie uzupełnia ć swoich zbiorów o warto ściowe zabytki pojawiaj ące si ę na rynku antykwarycznym, nie s ą te Ŝ w stanie w wystarczaj ącym stopniu konserwowa ć swoich zbiorów. Brak funduszy odbija si ę równie Ŝ na jako ści i atrakcyjno ści organizowanych wystaw. O konieczno ści wspomagania działa ń muzeów w staraniach o zwi ększenie atrakcyjno ści wystaw dobitnie świadcz ą liczby zwiedzaj ących muzea województwa. W 2000 r. wszystkie placówki muzealne
97 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego w Zachodniopomorskim odwiedziło ł ącznie 550 347 osób, w 2006 r. było to ju Ŝ tylko 338 909 osób (nawet zamkniecie dla zwiedzaj ących cz ęś ciowo remontowanych gmachów Muzeum Narodowego nie tłumaczy takiego spadku frekwencji). Planowane jest utworzenie trzech nowych placówek muzealnych – w Białogardzie, Drawsku i w Karlinie – utrzymywanych z funduszy gminnych. Wszystkie placówki maj ą znale źć siedziby w odrestaurowanych obiektach zabytkowych. Charakterystyczn ą cech ą sieci muzeów województwa zachodniopomorskiego jest jej nierównomierne rozmieszczenie. W Szczecinie znajduje si ę 1/3 placówek, pozostałe ulokowane s ą głównie na obrze Ŝach województwa, natomiast widoczna jest pustka w centrum regionu. Zabytki ruchome o warto ści muzealnej gromadzone s ą tak Ŝe w ko ściołach i klasztorach, a ponadto w bibliotekach, archiwach lub szkołach oraz jako wyodr ębnione ekspozycje o charakterze muzealnym. W ostatnich latach pojawiło si ę kilka ciekawych inicjatyw lokalnych wpieranych przez władze samorz ądowe – Izba Muzealna w Czaplinku, Izba Regionalna Trzebiatowskiego O środka Kultury, Białoborska Izba Muzealna, Izba Muzealna w Pełczycach, Izba Muzealna w Bibliotece Publicznej w D ębnie, Izba Pami ęci „Muzeum Ziemi Doberskiej” w Dobrej Nowogardzkiej, Izba Pami ątek Regionalnych w Mieszkowicach, czy działaj ące od ponad dziesi ęciu lat Muzeum Ziemi Choszcze ńskiej, które nie tylko gromadz ą i eksponuj ą zabytki zwi ązane z regionem, ale te Ŝ cz ęsto realizuj ą rozmaite projekty słu Ŝą ce edukacji regionalnej. Powstaj ą te Ŝ coraz cz ęś ciej izby muzealne organizowane przez stowarzyszenia pozarz ądowe – np. przez Jamne ńskie Stowarzyszenie Społeczno- Kulturalne, Towarzystwo Miło śników Historii Ziemi Gryfi ńskiej, Towarzystwo Miło śników Ziemi Kamie ńskiej, Stowarzyszenie Przyjaciół Ziemi Polickiej „Skarb”, instytucje, firmy, uczelnie – np. Zakład Wodoci ągów i Kanalizacji w Szczecinie, Ksi ąŜ nic ę Pomorsk ą, Archidiecezj ę Szczeci ńsko-Kamie ńsk ą, Pomorsk ą Akademi ę Medyczn ą czy wreszcie przez osoby prywatne – np. Prywatna Izba Muzealna w Bornym Sulinowie, Muzeum im. Wł. Wysockiego w Koszalinie, Prywatna kolekcja rze źb ludowych z terenu ziemi darłowskiej, w Starym Jarosławiu, prywatna kolekcja antyków z terenu ziemi darłowskiej w D ąbkach. Liczba takich placówek paramuzealnych wzrasta, świadcz ąc o rosn ącym zainteresowaniu histori ą i kultur ą regionu, ale nadal na terenie 2/3 gmin województwa zachodniopomorskiego nie ma Ŝadnego muzeum lub innej placówki zajmuj ącej si ę gromadzeniem i eksponowaniem zabytków etnograficznych i historycznych dokumentuj ących histori ę i kultur ę regionu. Niepokoj ący jest jednak
98 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego cz ęsty brak wsparcia ze strony samorz ądów dla lokalnych inicjatyw maj ących na celu stworzenie niewielkich kolekcji pami ątek przeszło ści. Utworzenie du Ŝego muzeum z cał ą pewno ści ą przerasta finansowe i organizacyjne mo Ŝliwo ści wi ększo ści zachodniopomorskich samorz ądów jednak dla lokalnych społeczno ści wa Ŝne jest ustanowienie miejsca, w którym pami ątki zwi ązane z histori ą najbli Ŝsz ą mogłyby znale źć schronienie. Niepokoj ący jest brak w regionie cho ćby jednego skansenu chroni ącego tradycyjne budownictwo wiejskie i architektur ę przemysłow ą.
II.10. WARTO ŚCI NIEMATERIALNE
UŜywana od niemal tysi ąca lat nazwa krainy geograficzno-historycznej: Pomorze, Pommern, Pomerania, obejmuje znacznie wi ększy obszar ni Ŝ obecne województwo zachodniopomorskie. Region geograficzno-historyczny o tej nazwie swym zasi ęgiem wykracza poza granice Polski świadcz ąc o wielonarodowym i wieloetnicznym charakterze dziedzictwa kulturowego. Sama nazwa regionu, którego cz ęść poło Ŝona na terenie Polski jest podzielona mi ędzy dwa województwa, jest elementem tradycji, nale Ŝą c do dziedzictwa niematerialnego. Województwo zachodniopomorskie zajmuje cz ęść historycznego Pomorza, zwanego dawniej Hinterpommern, obecnie nazwan ą Pomorzem Zachodnim. Region ten w swoich dziejach nale Ŝał do Ksi ęstwa Pomorskiego, Szwecji, Prus i Polski. Silny napływ ludno ści z zachodu w ramach wielowiekowego procesu kolonizacji spowodował, Ŝe nie zachowała si ę na tym obszarze ludno ść rodzima. Mieli śmy natomiast do czynienia z osadnikami z niekiedy bardzo odległych regionów Europy – francuskimi hugenotami, kolonistami z południowych terenów Niemiec. W wieku XIX teren obecnego województwa zachodniopomorskiego nabrał cech jednorodnych etnicznie. Na podstawie literatury i świadectw materialnych oraz du Ŝej liczby ró Ŝnorodnych stowarzysze ń i zwi ązków piel ęgnuj ących lokalne tradycje, mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w tym samym czasie miał miejsce rozwój poczucia to Ŝsamo ści regionalnej. Regionalizm wynikał z wielowiekowej tradycji autonomii kulturowej i środowiskowej, która przetrwała mimo zmieniaj ącej si ę przynale Ŝno ści pa ństwowej.
Ostatnie sze ść dziesi ęciolecie przyniosło Pomorzu Zachodniemu zasadnicze zmiany na jego politycznej i społecznej mapie. Nastąpiła całkowita wymiana ludno ści i co za tym idzie przerwanie naturalnego rozwoju kulturowego regionu. Przybyli tutaj Polacy pochodzili głównie z ziem centralnych i wschodnich
99 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Rzeczypospolitej. Nowi mieszka ńcy pozbawieni swoich korzeni i tradycyjnych zwi ązków społecznych powoli wrastali w nowy, obcy krajobraz. Miała ułatwi ć im to propaganda wykorzystuj ąca argumenty historyczne dla wzmocnienia racji politycznych. Jej skuteczno ść okazała si ę jednak do ść nikła, gdy Ŝ nie mo Ŝna mówi ć o pełnej identyfikacji z tradycj ą historyczn ą regionu, któr ą przedstawiano najcz ęś ciej w sposób subiektywny. Polityka polonizacji terenów Pomorza Zachodniego oznaczała cz ęsto nie tylko usuwanie i niszczenie obiektów kojarzonych z niemieck ą histori ą regionu, ale tak Ŝe rugowanie historycznych nazw miejscowych i geograficznych, je śli nie miały słowia ńskiego rodowodu. W wyniku wymiany ludno ści zagin ęła pami ęć legend i tradycji miejscowych, natomiast pojawiły si ę zwyczaje i tradycje przywiezione z miejsc rodzinnych nowych mieszka ńców. W efekcie wymieszania obyczajów przywiezionych z róŜnych regionów II Rzeczypospolitej, z których Ŝadne nie zdołało zdominowa ć innych, powstał konglomerat kulturowy. Od kilkunastu lat mo Ŝna obserwowa ć wzmo Ŝone zainteresowanie histori ą lokaln ą. Mimo oczywistych ró Ŝnic kulturowych oraz czasami barier j ęzykowych, obecni mieszka ńcy województwa zachodniopomorskiego staraj ą si ę poszerza ć sw ą wiedz ę o miejscu, w którym Ŝyj ą. Nie mo Ŝna nazwa ć tego szukaniem korzeni, bo tych przecie Ŝ nale Ŝy szuka ć najcz ęś ciej poza regionem, mo Ŝe bardziej słuszne jest okre ślenie tego procesu jako kolejny stopie ń oswajania i wrastania w krajobraz, w którym Ŝyj ą ju Ŝ kolejne pokolenia nowych mieszka ńców. Proces ten zaczyna by ć bardzo istotnym zjawiskiem cz ęsto bezpo średnio wpływaj ącym na stan zabytków, czego przykładem mog ą by ć inicjatywy lokalne, maj ące na celu ochron ę lub konserwacj ę pami ątek przeszło ści.
Brak w regionie jednorodnych, rozpoznawalnych, regionalnych strojów, pie śni czy wyrobów rzemiosła ludowego.
III. DIAGNOZA STANU ZACHOWANIA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO – ANALIZA SWOT
PODSUMOWANIE WYNIKÓW ANALIZY SWOT DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO
Wyniki analizy dla poszczególnych elementów zostały umieszczone w aneksie.
MOCNE STRONY
100 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Do ść dobre rozpoznanie i zgromadzenie podstawowej dokumentacji zasobu dziedzictwa kulturowego regionu przez instytucje zajmuj ące si ę ochron ą zabytków.
• Du Ŝa ró Ŝnorodno ść typologiczna i stylowa oraz wysoka warto ść zachowanego dziedzictwa kulturowego, w tym zespołów i obiektów: walorach unikalnych w skali europejskiej i ogólnokrajowej : m.in. zespół pocysterski w Kołbaczu, zespół katedralny w Kamieniu Pomorskim, ko ściół Mariacki w Stargardzie Szczeci ńskim, kaplica templariuszy w Chwarszczanach, zamki ksi ąŜę ce w Darłowie i Szczecinie, średniowieczne ko ścioły granitowe i średniowieczne miejskie systemy obronne, zało Ŝenia urbanistyczne Szczecina, w tym Cmentarz Centralny; walorach ponadregionalnych : m.in. zało Ŝenia staromiejskie z czytelnym średniowiecznym planem i zabudow ą reprezentuj ącą wszystkie okresy dziejowe (od gotyku po modernizm), gotyckie murowane ko ścioły i zespoły, wiejskie ryglowe ko ścioły, zespoły polichromowanych stropów drewnianych, budowle obronne okresu nowo Ŝytnego i XX-wieczne, obiekty techniki np. latarnie morskie, obiekty hydrotechniczne, budownictwo kurortów nadmorskich walorach regionalnych, tworz ących charakterystyczne krajobrazy lokalne : m.in. średniowieczne układy ruralistyczne, wiejskie budownictwo ryglowe, zespoły rezydencjonalno-folwarczne z układem zieleni towarzysz ącej.
• Atrakcyjne otoczenie przyrodnicze wielu obiektów, zespołów urbanistycznych i ruralistycznych.
• Wykształcona historycznie rozbudowana sie ć dro Ŝna, ułatwiaj ąca dost ęp do wi ększo ści miejscowo ści obiektów. • Ustalony stan własno ściowy wi ększo ści obiektów zabytkowych.
• Zrealizowane poprawnie inwestycje – odbudowy i adaptacje obiektów zabytkowych.
• Ustalenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego uchwalonego w 2002 r. dotycz ące ochrony krajobrazu kulturowego (propozycja systemu ochrony obszarowej).
101 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Okre ślenie zabytkowych warto ści krajobrazu kulturowego i zasad jego ochrony w opracowanych dla wi ększo ści gmin i miast studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego .
• Istnienie wojewódzkiej samorz ądowej instytucji kultury (Biura Dokumentacji Zabytków), dysponuj ącej do świadczon ą kadr ą, systematyczne powi ększanym zasobem dokumentacyjnym, prowadz ącej prace badawcze oraz wspomagaj ącej samorz ądy lokalne w sprawowaniu opieki nad zabytkami.
SŁABE STRONY
• Brak zintegrowanej, systemowej opieki nad krajobrazem kulturowym i naturalnym: brak dostatecznej koordynacji działa ń pomi ędzy instytucjami powołanymi do ochrony zabytków, a władzami samorz ądowymi i wła ścicielami zabytków, brak poczucia odpowiedzialno ści i kompetencji do ochrony na poziomach gminnym i powiatowym – brak samorz ądowych słu Ŝb ochrony zabytków (inspektorów d.s. ochrony zabytków) marginalizowanie zagadnie ń z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami w działaniach planistycznych, projektowych itp. niedoinwestowanie i braki etatowe w instytucjach odpowiedzialnych za ochron ę i opiek ę nad zabytkami oraz dziedzictwo kulturowe regionu.
• Zły stan techniczny znacz ącej cz ęś ci zasobu kulturowego, niekontrolowana translokacja i wywóz obiektów ruchomych, brak zabezpiecze ń antywłamaniowych i p.po Ŝ. obiektów budowlanych.
• Wieloletnie niedoinwestowanie w sferze ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym regionu.
• Zbyt wolno wzrastaj ąca identyfikacja mieszka ńców regionu z dziedzictwem kulturowym i wynikaj ące st ąd niedostateczne zrozumienie społeczne dla problematyki ochrony zabytków i brak to Ŝsamo ści kulturowej wobec obszarów chronionych.
102 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Brak systemowych bada ń naukowych nad przeobra Ŝeniami historycznych krajobrazów zachodniopomorskich pod wpływem działalno ści człowieka (zbyt mała ilo ść opracowa ń dokumentacyjnych, analitycznych i syntetyzuj ących).
•Niedostateczna liczba muzeów lokalnych i regionalnych placówek kulturalnych prezentuj ących dziedzictwo kulturowe Pomorza Zachodniego, szczególnie dotkliwy jest brak skansenu etnograficznego, t.j. placówki po świ ęconej tradycyjnemu budownictwu wiejskiemu i gromadz ącej dorobek materialny ludno ści, tak Ŝe przybyłej po 1945 r.
•Niewystarczaj ąca liczba funkcjonuj ących, profesjonalnie przygotowanych, turystycznych szlaków tematycznych, obejmuj ących atrakcyjne turystycznie zabytki kulturowe.
•Niedostateczna popularyzacja wiedzy o warto ści dziedzictwa kulturowego, jego historii i wielokulturowo ści oraz niewystarczaj ące wykorzystanie jego potencjału w promocji Pomorza Zachodniego oraz w tworzeniu jego marki – produktu turystycznego.
SZANSE •Kształtowanie to Ŝsamo ści kulturowej województwa poprzez promocj ę walorów krajobrazu kulturowego poszczególnych regionów i rozszerzanie działa ń edukacyjnych, przy wykorzystaniu m.in. instytucji kultury , o środków kształcenia ró Ŝnych poziomów, organizacji pozarz ądowych.
•Rosn ące zainteresowanie samorz ądów lokalnym dziedzictwem kulturowym, jego ochron ą i udost ępnianiem w ofercie turystycznej.
•Mo Ŝliwo ść koordynacji opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego z systemem ochrony środowiska przyrodniczego.
•Mo Ŝliwo ść stworzenie systemu monitoringu stanu zachowania i wykorzystania dziedzictwa kulturowego oraz poziomu zabezpieczenia przed zagro Ŝeniami zniszczeniem (ochrona przeciwpo Ŝarowa, przeciwwłamaniowa).
103 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Aktywizacja ekonomiczna i społeczna mieszka ńców regionu w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: rozszerzanie działa ń edukacyjnych dotycz ących prawidłowego utrzymania i odnawiania zabytków przy u Ŝyciu tradycyjnych materiałów i dawnych technologii (podtrzymywanie tradycji rzemiosła budowlanego, szczególnie w odniesieniu do architektury drewnianej tzw. gin ących zawodów) mo Ŝliwo ść tworzenie nowych miejsc pracy przy pomocy środków pomocowych w zwi ązku z rewitalizacj ą zespołów i obiektów zabytkowych, skorelowanych z rozwojem ruchu turystycznego.
•Rozwój inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych propaguj ących opiek ę nad dziedzictwem kulturowym, m.in. zajmuj ących si ę edukacj ą, ochron ą, pozyskiwaniem środków oraz propaguj ących ró Ŝnorodne formy opieki nad dziedzictwem kulturowym.
•Mocne zakorzenienie istniej ących instytucji kultury (w tym szczególnie muzeów) w środowiskach lokalnych, kształtuj ących dzi ęki swoim działaniom edukacyjnym świadomo ść ró Ŝnorodno ści kulturowej regionu.
•Wyeksponowanie i promowanie poszczególnych zabytków, walorów krajobrazu kulturowego oraz dobrych praktyk (np. stymuluj ący przykład Parku Kulturowego Chwarszczany), skansenów , tworzenie tematycznych szlaków turystycznych.
•Rewaloryzacja i rewitalizacja obiektów i zało Ŝeń; kreowanie nowych obszarów i produktów turystycznych w oparciu o zrównowa Ŝone zagospodarowanie obiektów zabytkowych.
•Poprawa jako ści sieci komunikacyjnej i rozbudowa infrastruktury turystycznej ułatwiaj ącej dost ęp do zabytków regionu, w tym wprowadzanie nowoczesnych systemów informacji turystycznej.
104
Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
IV. CELE I ZADANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO Cel Cel operacyjny Zadania Zadania priorytetowe perspektywiczny lata 2008-2012
104 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
I. Utrzymanie 1. ochrona i opieka nad 1. aktualizacja planu zagospodarowania przestrzennego Aktualizacja planu zagospodarowania zabytków zabytkami w strategiach województwa z uwzgl ędnieniem Wojewódzkiego Programu przestrzennego województwa z buduj ących rozwoju i planach Opieki nad Zabytkami uwzgl ędnieniem Wojewódzkiego krajobraz zagospodarowania Programu Opieki nad Zabytkami kulturowy regionu przestrzennego 2. wnioskowanie zada ń wynikaj ących z programu opieki nad zabytkami w procedurach zmian studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin i planach miejscowych 3. opiniowanie planów miejscowych uwzgl ędniaj ących propozycje zaproponowane w Wojewódzkim Programie Opieki nad Zabytkami 2. integracja opieki nad 1. opracowanie wojewódzkiego programu zintegrowanej zabytkami z ochron ą ochrony krajobrazu przyrody 2. opracowanie wniosków do planów ochrony Parków Krajobrazowych, Parków Kulturowych, Obszarów Chronionego Krajobrazu i Zespołów przyrodniczo- krajobrazowych w zakresie ochrony krajobrazu kulturowego i Zabytków 3. wykonanie studiów dróg krajobrazowych i opracowanie wykonanie studiów dróg wojewódzkiego programu zagospodarowania zabytkowych krajobrazowych i opracowanie dróg i zadrzewie ń przydro Ŝnych wojewódzkiego programu zagospodarowania zabytkowych dróg i zadrzewie ń przydro Ŝnych 4. opracowanie wojewódzkiego programu ochrony i opracowanie wojewódzkiego programu zagospodarowania zabytkowych cmentarzy i parków ochrony i zagospodarowania zabytkowych cmentarzy i parków 5. opracowanie wojewódzkiego programu zagospodarowania opracowanie wojewódzkiego programu terenów wyst ępowania zabytków archeologicznych, zagospodarowania terenów zagospodarowania ruin i miejscowo ści wyludnionych wyst ępowania zabytków archeologicznych, zagospodarowania ruin
105 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
II. Funkcjonowanie 1. stworzenie warunków 1. opracowanie wojewódzkiego programu aktywizacji zabytków w finansowych i ekonomicznej i społecznej w oparciu o zasób zabytkowy, procesie organizacyjnych do opieki szczególnie na obszarach staromiejskich i popegeerowskich aktywizacji nad dziedzictwem 2. ustalenie priorytetu wykorzystania funduszy strukturalnych ustalenie priorytetu wykorzystania ekonomicznej i kulturowym regionu na zadania zw. z rewitalizacj ą obszarów zabytkowych i funduszy strukturalnych na zadania zw. społecznej aktywizacj ą gospodarcz ą w oparciu o zasoby zabytkowe z rewitalizacj ą obszarów zabytkowych i województwa aktywizacj ą gospodarcz ą w oparciu o zasoby zabytkowe 3. zwi ększenie wysoko ści funduszy przeznaczonych na opiek ę zwi ększenie wysoko ści funduszy nad zabytkami (prace konserwatorskie i promocja) w bud Ŝecie przeznaczonych na opiek ę nad samorz ądu wojewódzkiego (ustalenie stałego procentu bud Ŝetu zabytkami (prace konserwatorskie i przeznaczanego na dziedzictwo kulturowe) promocja) w bud Ŝecie samorz ądu wojewódzkiego (ustalenie stałego procentu bud Ŝetu przeznaczanego na dziedzictwo kulturowe) 4. utworzenie w strukturze Urz ędu Marszałkowskiego komórki utworzenie w strukturze Urz ędu doradczej d.s. pozyskiwanie środków finansowych na opiek ę Marszałkowskiego komórki doradczej nad zabytkami d.s. pozyskiwanie środków finansowych na opiek ę nad zabytkami
5. doradztwo merytoryczne z nowoczesnym systemem informacji elektronicznej w zakresie zagospodarowania zabytkowych budowli 6. tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z zagospodarowaniem i popularyzacj ą dziedzictwa, szkolenie fachowców - rzemie ślników reprezentuj ących „gin ące” zawody 2. zwi ększanie roli 1. aktualizacja Strategii Rozwoju Turystyki na podstawie aktualizacja Strategii Rozwoju zabytków w rozwoju POnZ (udział specjalistów w zakresie opieki nad Turystyki na podstawie POnZ (udział turystyki i dziedzictwem kulturowym) specjalistów w zakresie opieki nad przedsi ębiorczo ści dziedzictwem kulturowym)
2. budowa i promocja produktów turystycznych w oparciu o dziedzictwo kulturowe, np. otwarte ko ścioły, adaptacja 106 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
III. Kształtowanie 1. edukacja regionalna 1. organizacja działa ń kulturalnych, festiwali, konferencji świadomo ści naukowych i popularnonaukowych, pogł ębiaj ących wiedz ę o regionalnej w dziedzictwie i metodach opieki nad zabytkami oparciu o 2. organizacja kształcenia nauczycieli i organizatorów Ŝycia organizacja kształcenia nauczycieli dziedzictwo kulturalnego w zakresie opieki nad zabytkami, w tym i organizatorów Ŝycia kulturalnego w kulturowe i organizowanie kursów zawodowych dla nauczycieli rzemiosł zakresie opieki nad zabytkami, w tym potrzeb ę jego organizowanie kursów zawodowych dla zachowania dla nauczycieli rzemiosł przyszłych pokole ń 3. wspieranie inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych działaj ących na rzecz popularyzacji wiedzy o zabytkach oraz opieki i ochrony nad zabytkami 4. tworzenie programów nauczania regionalnego i tworzenie programów nauczania podr ęczników uwzgl ędniaj ących dziedzictwo kulturowe dla regionalnego i podr ęczników wszystkich poziomów nauczania, wspieranie projektów uwzgl ędniaj ących dziedzictwo edukacyjnych po świ ęconych upowszechnianiu historii i kulturowe dla wszystkich poziomów dziedzictwa kulturowego, wykorzystanie zabytków nauczania, wspieranie projektów zachodniopomorskich w nauczaniu dziejów urbanistyki, edukacyjnych po świ ęconych architektury i budownictwa upowszechnianiu historii i dziedzictwa kulturowego, wykorzystanie zabytków zachodniopomorskich w nauczaniu dziejów urbanistyki, architektury i budownictwa
5. wspieranie rozbudowy sieci muzeów i izb regionalnych, organizacja konkursu na najciekawsz ą ekspozycj ę po świ ęcon ą dziedzictwu kulturowemu regionu 6. utworzenie skansenu utworzenie skansenu
107 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
2. promocja walorów 1. opracowanie publikacji popularno-naukowych kulturowych regionu po świ ęconych zabytkom w układzie tematycznym np. obiektom ryglowym, zabytkom techniki, zespołom dworsko- folwarcznym, ko ściołom, architekturze mieszcza ńskiej
2. przygotowanie wydawnictw albumowych prezentuj ących krajobraz i dziedzictwo kulturowe o walorach ponadregionalnych 3. wspomaganie publikacji indywidualnych monografii i opracowa ń popularyzatorskich odnosz ące si ę do ró Ŝnych typów obiektów zabytkowych 4. tworzenie propozycji szlaków turystycznych zwi ązanych z dziedzictwem kulturowym regionu, opracowanie metod promocji i współpracy z organizacjami turystycznymi 5. tworzenie profesjonalnego portalu internetowego tworzenie profesjonalnego portalu po świ ęconego prezentacji i opiece nad dziedzictwem internetowego po świ ęconego kulturowym regionu (jednym z głównych zało Ŝeń powinno prezentacji i opiece nad dziedzictwem by ć: propagowanie dobrych przykładów zagospodarowania i kulturowym regionu (jednym z uŜytkowania zabytków;) głównych zało Ŝeń powinno by ć: propagowanie dobrych przykładów zagospodarowania i u Ŝytkowania zabytków;) 6. cykliczne promocje i nagrody, np.: „Swojskie zabytki”
108 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
109 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V. FUNDUSZE NA OCHRON Ę ZABYTKÓW I OPIEK Ę NAD ZABYTKAMI
Poni Ŝej przedstawione informacje s ą wskazaniem mo Ŝliwo ści finansowania niezb ędnych prac w ró Ŝnorodnych obszarach działa ń zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego, nie stanowi ą za ś bezpo średniego wskazania sposobów finansowania poszczególnych zada ń, lecz. Poniewa Ŝ opieka i ochrona zabytków realizowana jest poprzez zespół ró Ŝnorodnych działa ń, dotycz ących sfery zarówno stricte materialnej (np. zabezpieczenia, konserwacja i renowacja zabytków nieruchomych i ruchomych) jak i niematerialnej (np. edukacja i popularyzacja wiedzy), w wielu dziedzinach – np. edukacji, kulturze, turystyce, działalno ści gospodarczej - system finansowania ochrony i opieki nad zabytkami jest w Polsce zło Ŝony z wielu ró Ŝnorodnych i niezale Ŝnych od siebie elementów. Podstawowymi źródłami finansowania s ą: • źródła publiczne - krajowe (bud Ŝet pa ństwa, bud Ŝety samorz ądów terytorialnych wszystkich szczebli, fundusze celowe) - zagraniczne ( środki Unii Europejskiej i inne środki pomocowe) • źródła prywatne (osób fizycznych i prawnych, organizacji pozarz ądowych, stowarzysze ń, fundacji, ko ścielnych osób prawnych itp.)
V.1. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH INSTRUMENTÓW FINANSOWANIA OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Zgodnie z Ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego wła ściciela lub posiadacza polega na zapewnieniu warunków do dokumentowania zabytku, popularyzacji wiedzy o nim, ale tak Ŝe na prowadzeniu prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych oraz jego zabezpieczeniu, dla utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. Finansowanie tych działa ń tak Ŝe jest obowi ązkiem podmiotu posiadaj ącego tytuł prawny do zabytku - osób fizycznych, jednostek organizacyjnych - a wi ęc wła ścicieli, trwałych zarz ądców, u Ŝytkowników wieczystych. Dla jednostki samorz ądu terytorialnego, posiadaj ącej tego rodzaju tytuł prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest jej zadaniem własnym. Wsparciem w realizacji tych zada ń mog ą by ć środki publiczne przekazywane w formie dotacji
110 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego celowej, udzielanej na wniosek na wniosek wła ściciela, u Ŝytkownika lub osób przez nie upowa Ŝnionych.
V.1.1. Finanse publiczne - bud Ŝet pa ństwa i bud Ŝety samorz ądów terytorialnych Dotacje na ochron ę dziedzictwa kulturowego, w tym na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane, przeznaczane z bud Ŝetu pa ństwa i bud Ŝetów samorz ądów lokalnych, mog ą by ć udzielane przez : • Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) oraz innych ministrów • Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (w cz ęś ci bud Ŝetu pa ństwa w dyspozycji wojewody) • Sejmik Województwa (bud Ŝet województwa ) • rady powiatów (bud Ŝety powiatów) • rady gmin (bud Ŝety gmin) • rady miast (bud Ŝety miast)
V.1.1.1. Bud Ŝet Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego dysponuje instrumentami finansuj ącymi działania zwi ązane z ochron ą dziedzictwa kulturowego na mocy przyj ętych rozwi ąza ń wynikaj ących z „Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013”.
Celem Strategii jest zró Ŝnicowanie rozwoju kultury w regionach, za ś celami cz ąstkowymi s ą m.in.:
• wprowadzenie innowacyjnych rozwi ąza ń w systemie organizacji działalno ści kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury,
• zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury,
• wzrost uczestnictwa w kulturze,
• zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków,
• zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizacj ę i rozbudow ę infrastruktury kulturalnej,
Jednym z trzech instrumentów wdra Ŝania przyj ętych celów cz ąstkowych s ą Narodowe Programy Kultury, w tym Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Okre ślony jest on poprzez podprogramy, priorytety
111 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i działania, które Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizuje w corocznie ogłaszanych programach operacyjnych. Programy te zawieraj ą m.in. plan bud Ŝetu przeznaczony na ka Ŝdy instrument, rodzaje kwalifikuj ących si ę projektów, sposobów ich naboru oraz wykaz podmiotów uprawnionych do ubiegania si ę o wsparcie finansowe.
Programy Ministra (poprzednia nazwa: Programy Operacyjne) s ą podstaw ą ubiegania si ę o środki na zadania z zakresu kultury realizowane przez jednostki samorz ądu terytorialnego, instytucje kultury, instytucje filmowe, szkoły i uczelnie artystyczne, organizacje pozarz ądowe, placówki doskonalenia zawodowego nauczycieli szkół artystycznych oraz podmioty gospodarcze i osoby fizyczne. W 2008 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego ogłosił nast ępuj ące programy:
1. „Promocja twórczo ści”
2. „Rozwój infrastruktury kultury i szkół artystycznych”
3. „Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury”
4. „Fryderyk Chopin”
5. „Rozwój inicjatyw lokalnych”
6. „Promocja kultury polskiej za granic ą”
7. „Promocja czytelnictwa”
8. „Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego”
9. „Patriotyzm jutra”
10. „Znaki Czasu”
11. „Dziedzictwo Kulturowe”
12. „Herbert”
Dla zada ń zwi ązanych z ochron ą zabytków najistotniejsze wydaj ą si ę programy: Dziedzictwo Kulturowe (na prace budowlane, konserwatorskie, renowacyjne), Rozwój inicjatyw lokalnych, Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury (na prace badawcze, dokumentacyjne, edukacyjne zwi ązane z dziedzictwem kulturowym).
V.1.1.1.1 Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, realizowane s ą na podstawie ustaw
112 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
(o ochronie zabytków.., o finansach publicznych.. ) i aktów wykonawczych do nich (rozporz ądze ń – np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane…). Zapisy aktów prawnych okre ślaj ą precyzyjnie katalog prac, które mog ą by ć dofinansowane poprzez udzielenie dotacji celowej - s ą to prace zmierzaj ące do zabezpieczania, zachowania i utrwalania historycznej substancji zabytku. Powa Ŝnym ograniczeniem mo Ŝliwo ści ubiegania si ę o dotacje jest ustawowe zaw ęŜ enie przedmiotowe do obiektów wpisanych do rejestru zabytków, co zwa Ŝywszy na struktur ę ochrony obiektów, uniemo Ŝliwia pozyskanie środków na prace przy wi ększo ści z nich, znajduj ących si ę jedynie w ewidencji zabytków -wojewódzkiej lub gminnej. Zasad ą ustawow ą udzielanych dotacji bud Ŝetowych jest współfinansowanie prac - dotacja z jednego źródła mo Ŝe by ć udzielana do wysoko ści 50% nakładów koniecznych na wykonanie prac, co zmusza inwestorów do poszukiwania ró Ŝnych źródeł finansowania. W przypadku, gdy zabytek posiada wyj ątkow ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą, dotacja jednego organu mo Ŝe by ć udzielona w wysoko ści do 100 % koniecznych nakładów. Takim wskazaniem mo Ŝe by ć równie Ŝ zły stan zachowania zabytku, który wymaga podj ęcia prac konserwatorskich lub wyj ątkowa warto ść historyczna, naukowa lub artystyczna zabytku. Ze środków bud Ŝetowych nie jest natomiast mo Ŝliwe finansowanie prac modernizacyjnych czy te Ŝ zwi ązanych z adaptacj ą obiektu dla nowych funkcji, jak wprowadzanie nowoczesnych rozwi ąza ń technicznych podwy Ŝszaj ących standard uŜytkowania. W Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego w/w. dotacje celowe realizowane są poprzez program „Dziedzictwo kulturowe”. Corocznie ogłaszany regulamin programu okre śla m.in. wielko ść bud Ŝetu, osoby uprawnione do otrzymania dotacji (beneficjentów), priorytety zada ń, warunki naboru wniosków i zasady rozlicze ń finansowych. V.1.1.1.2. Mecenat Pa ństwa w dziedzinie kultury Programy zwi ązane z działalno ści ą dotycz ącą dziedzictwa kulturowego mog ą by ć dofinansowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez dotacje z bud Ŝetu pa ństwa na dofinansowanie zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa w dziedzinie kultury ( na podst. rozporz ądzenia z dn. 19.04.2005 r.) . Jeden z 6 programów ogłoszonych na 2008 r. nosi nazw ę „ Zachowanie, waloryzacja i ochrona dziedzictwa kulturowego”. W tym roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego za priorytet uznał realizacj ę programów słu Ŝą cych rozwojowi instytucji oraz regionów w jakich funkcjonuj ą - środki kierowane b ędą głównie na programy słu Ŝą ce wzmocnieniu i rozwojowi infrastruktury kulturalnej.
113 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
O dotacje w ramach Mecenatu ubiega ć si ę mog ą wył ącznie jednostki samorz ądu terytorialnego na zadania wykonywane w ramach programów realizowanych przez instytucje filmowe i instytucje kultury, które zostały przej ęte przez jednostki samorz ądu terytorialnego w dniu 1 stycznia 1999 r.. Poniewa Ŝ celem ogólnym jest stworzenie impulsu do rozwoju instytucji i regionów, finansowane s ą najlepsze programy instytucji kultury maj ących kluczowe znaczenie dla działalno ści kulturalnej w regionie np. wzmocnienie atrakcyjno ści turystycznej, atrakcyjno ści dla mieszka ńców, inwestorów, wzmacniania funkcji metropolitalnych miast itp., w tym na popraw ę infrastruktury technicznej, i remonty siedzib instytucji w zabytkowych obiektach.
V.1.1.2 . Bud Ŝet Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków Wojewódzki Konserwator Zabytków, oprócz działa ń administracyjnych, realizuje ustawowo okre ślone zadania wspieraj ące i pomocowe dotycz ące ochrony dziedzictwa kulturowego, przy pomocy środków z bud Ŝetu pa ństwa w cz ęś ci, której dysponentem jest Wojewoda. Udzielane przez WKZ dotacje dotycz ą prac konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach nieruchomych i ruchomych oraz zada ń zwi ązanych z edukacj ą i promocj ą dziedzictwa kulturowego województwa.
V.1.1.2.1. Dotacje na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach - wpisanych do rejestru zabytków Dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, realizowane s ą udzielane – podobnie jak dotacje Ministra Kultury - na podstawie ustaw ( o ochronie zabytków.., o finansach publicznych.. ) i aktów wykonawczych do nich (rozporz ądze ń – np. dotacje na prace konserwatorskie i roboty budowlane…). Katalog zada ń uprawniaj ący do ubiegania si ę o dotacje jest ten sam, co w przypadku dotacji Ministra. Tu tak Ŝe istotnym ograniczeniem jest zaw ęŜ enie pomocy do obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Omawiane dotacje te realizowane s ą w cyklu danego roku bud Ŝetowego, adekwatnie do wielko ści przyznanych środków finansowych. WKZ corocznie ogłasza nabór wniosków w dwóch terminach: do 29 lutego dla wniosków na prace planowane do wykonania w danym roku oraz do 30 czerwca na realizacje refundacji poniesionych wcze śniej nakładów.
114 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Katalog prac, na jakie mo Ŝna otrzyma ć dotacj ę, obejmuje nakłady konieczne m.in. na sporz ądzanie ekspertyz, bada ń, programu konserwatorskiego, projektów budowlanych, zabezpieczanie obiektu, odnowienie i odtworzenie okładzin, tynków, okien, drzwi, wi ęź by dachowej, pokrycia dachowego, modernizacj ę instalacji elektrycznej w zabytkach drewnianych, wykonanie izolacji przeciwwilgociowej, zakup materiałów budowlanych, wyeksponowanie oryginalnych elementów parku, wykonanie instalacji przeciwwłamaniowej, przeciwpo Ŝarowej i odgromowej.
V.1.1.2.2. Zadania publiczne Promowanie osi ągni ęć w zakresie opieki nad zabytkami i upowszechnienie wiedzy o zabytkach województwa zachodniopomorskiego realizowane jest przez WKZ, zgodnie z ustaw ą o działalno ści po Ŝytku publicznego i wolontariacie oraz na podst. ustawy o ochronie zabytków . Corocznie ogłaszany jest otwarty konkursu ofert na realizacj ę zada ń publicznych przez organizacje pozarz ądowe i inne podmioty wymienione w ustawie. Zadania mog ą by ć realizowane w ró Ŝnych formach, w szczególno ści przez: - organizowanie festiwali, przegl ądów, konkursów, konferencji, seminariów, szkole ń, spotka ń, plenerów, warsztatów, kursów, wystaw i innych imprez, - wydanie niskonakładowych, niekomerycyjnych publikacji, periodyków, ksi ąŜ ek – w tym przekładów literatury a tak Ŝe z wykorzystaniem innych technik zapisu ni Ŝ druk, katalogów, druków ulotnych, - prowadzenie bada ń naukowych, prac studialnych, opracowanie ekspertyz technicznych.
V.1.1.3. Fundusz Ko ścielny w Ministerstwie Spraw Wewn ętrznych i Administracji Na prace konserwatorskie i budowlane przy budowlach sakralnych dodatkowym wsparciem finansowym mog ą by ć środki pochodz ące z bud Ŝetu pa ństwa zgromadzone w Funduszu Ko ścielnym, usytuowanym w Ministerstwie Spraw Wewn ętrznych i Administracji. Fundusz, b ędący ustawow ą form ą rekompensaty za utracone przez ko ścioły dobra ziemskie, udziela dotacji na remonty i konserwacje obiektów sakralnych, tak Ŝe o warto ści zabytkowej. Katalog prac obj ętych dofinansowaniem ograniczony jest do podstawowych prac budowlanych zabezpieczaj ących, nie uwzgl ędnia otoczenia, wystroju wn ętrz, zabytków ruchomych b ędących wyposa Ŝeniem świ ątyni, jednak nie zawiera ograniczenia przedmiotowego: dotyczy wszystkich obiektów sakralnych, tak Ŝe tych, znajduj ących si ę w ewidencji konserwatorskiej.
115 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V.1.1.4. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej W szczególnych projektach mo Ŝliwie jest pozyskanie środków z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, na prace przy utrzymaniu i rewaloryzacji zabytkowych parków a tak Ŝe zabytkowych obiektów budowlanych powi ązanych z zieleni ą (np. zespołów pałacowo-folwarcznych z parkami). Dotyczy to inwestycji zwi ązanych np. z edukacj ą ekologiczn ą ( ście Ŝki edukacyjno -przyrodnicze) czy o środkami dydaktyczno-naukowymi (ogród dendrologiczny). Wśród kryteriów przyznawania środków nie ma ograniczenia dotycz ącego wpisu obiektu czy zespołu do rejestru zabytków. Fundusz posiada osobowo ść prawn ą, jest wojewódzkim funduszem celowym w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Nadzór prawny nad działalno ści ą Funduszu sprawuje Wojewoda Zachodniopomorski, za ś nadzór merytoryczny Samorz ąd Województwa i Minister Środowiska. Fundusz pozyskuje środki z opłat z opłat za korzystanie ze środowiska przez podmioty prawne.
V.1.1.5. Bud Ŝet Województwa Zachodniopomorskiego Z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego corocznie wydatkowane s ą środki na działalno ść zwi ązan ą z kultur ą, w tym na prowadzenie samorz ądowych wojewódzkich instytucji kultury. Organizator instytucji kultury zapewnia tej instytucji środki niezb ędne do prowadzenia działalno ści kulturalnej, w tym utrzymania obiektu. W klasyfikacji bud Ŝetowej środki te wyst ępuj ą w dziale „Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego”, gdzie mieszcz ą si ę m.in. rozdziały: „Domy i o środki kultury”, „Biblioteki”, „Muzea”, „O środki ochrony i dokumentacji zabytków”. Sejmik Województwa Zachodniopomorskiego w grudniu 2007 r. podj ął uchwał ę o trybie i zasadach realizacji zada ń publicznych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pn. „Dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, poło Ŝonym na obszarze województwa zachodniopomorskiego”. Uchwała okre śliła, i Ŝ z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego mog ą by ć udzielane dotacje celowe na prace przy zabytku posiadaj ącym istotne znaczenie historyczne, artystyczne lub kulturowe oraz znajdującym si ę w złym stanie technicznym. Zasady udzielania dotacji, zawarte w ustawie o ochronie zabytków…, terminy składania wniosków oraz warunki ubiegania si ę o środki, okre ślane s ą w ogłoszeniach o konkursach i przyj ętym regulaminie.
116 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V.1.1.6. Bud Ŝety samorz ądów lokalnych Działaj ąc na podstawie Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami organy stanowi ące samorz ądów lokalnych, a wi ęc Rady Powiatów, Rady Gmin, Rady Miast, maj ą prawo udzielania dotacji na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, znajduj ących si ę na swoim terenie. Zasady udzielania w/w. dotacji, s ą okre ślane w podj ętych uchwałach, tworz ących prawo lokalne.
V.1.1.7. Fundusze europejskie i środki pomocowe Znaczne środki finansowe na ró Ŝnorodne działania zwi ązane z ochron ą dziedzictwa kulturowego, s ą mo Ŝliwe do pozyskania z funduszy europejskich. Uprawnieni beneficjenci maj ą mo Ŝliwo ść aplikowania głównie do funduszy strukturalnych, Funduszu Spójno ści, Europejskiego Funduszy Rozwoju Regionalnego. W innych programach – np. Rozwój Terenów Wiejskich - mo Ŝna odnale źć działania wspieraj ące prace przy zabytkach (np. rewaloryzacja zabytkowych gospodarstw agroturystycznych). Po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej, oprócz dotychczasowych funduszy, pojawiła si ę mo Ŝliwo ść wsparcia projektów z zakresu kultury w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, które to wymieniaj ą Ochron ę kulturowego dziedzictwa europejskiego jako jeden z obszarów priorytetowych dla finansowania projektów. Przyznane środki w ramach obu mechanizmów s ą dost ępne w okresie od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2009 r.
V.1.2. Finanse niepubliczne – źródła prywatne Według zapisu w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury: „polski model finansowania kultury zakłada, Ŝe mecenat prywatny jest uzupełnieniem, a nie alternatyw ą dla publicznego finansowania kultury. Ł ączenie środków publicznych z prywatnymi jest swoistym docelowym elementem systemu.” W praktyce jednak, szczególnie dotycz ącej utrzymania, rewaloryzacji i konserwacji zabytków nieruchomych znajduj ących si ę w r ękach osób prywatnych lub osób prawnych (szczególnie przedsi ębiorstw), finansowanie w znacznej mierze odbywa si ę w oparciu o własne środki. Wielko ść niepublicznych źródeł finansowania – zarówno osób fizycznych jak i osób prawnych, w tym przedsi ębiorstw, organizacji pozarz ądowych, stowarzysze ń, fundacji, ko ścielnych osób prawnych itp. – przeznaczanych na ten cel jest z pewno ści ą znaczna lecz trudna do oszacowania.
117 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V.1.3. Finansowanie działalno ści naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej Realizacja, a tym samym finansowanie działalno ści popularyzatorskiej, edukacyjnej i naukowej, jest działaniem wykonywanym przez wiele niezale Ŝnych podmiotów. Działalno ść ta jest jednym z celów statutowych zarówno instytucji finansowanych z bud Ŝetu pa ństwa nale Ŝą cych do sektora administracji zespolonej (działalność Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków), jak i b ędących w gestii Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Muzeum Narodowe – współfinansowane przez samorz ąd województwa, Regionalny O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków), samorz ądowych instytucji kultury Województwa Zachodniopomorskiego finansowanych z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego (Biuro Dokumentacji Zabytków, Ksi ąŜ nica Pomorska), organizacji społecznych działaj ących na terenie województwa (np. Zachodniopomorskiej Regionalnej Organizacja Turystycznej), stowarzysze ń i organizacji pozarz ądowych (np. Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Stowarzyszenia na Rzecz Cmentarza Centralnego, Stowarzyszenia Czas Przestrze ń To Ŝsamo ść ), korzystaj ących z dotacji pa ństwowych, samorz ądowych i prywatnych. Jednostki te realizuj ą działalno ść popularyzatorsk ą poprzez organizowanie konferencji, wystaw, działalno ść publicystyczn ą, prowadzenie imprez promuj ących dziedzictwo kulturowe województwa zachodniopomorskiego. Oprócz instytucji i organizacji specjalistycznych powołanych do działa ń zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego, pewne zadania s ą realizowane przez instytucje kultury (np. biblioteki miejskie i gminne). W śród imprez edukacyjnych i promuj ących dziedzictwo s ą prelekcje, wystawy, spotkania. Finansowanie działa ń naukowych, edukacyjnych i popularyzatorskich nast ępuje w ró Ŝnorodnej formule, co utrudnia zbilansowanie przeznaczanych na nie środków. Przekazywanie środków odbywa si ę poprzez: dotacje na działalno ść bie Ŝą cą (np. dla instytucji kultury), dotacje celowe przyznawane na zasadach konkursu ofert (np. dotacje ZWKZ dla organizacji po Ŝytku publicznego) lub dotacje na realizacj ę wskazanych zada ń (np. dotacja Urz ędu Marszałkowskiego na realizacj ę Europejskich Dni Dziedzictwa Województwie Zachodniopomorskim). W cz ęś ci jest to tak Ŝe działalno ść podejmowana społecznie przez członków organizacji i stowarzysze ń. Organizacje pozarz ądowe korzystaj ą ponadto z prawa aplikowania o środki zewn ętrzne np. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na zadania mieszcz ące si ę w priorytetach Programów.
118 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V.2. WYBRANE ŚRODKI PRZEZNACZONE NA OCHRON Ę I OPIEK Ę NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM WYDATKOWANE W LATACH 2004-2007
V.2.1. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego W 2007 r. funkcjonowało 12 programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, z których program „Dziedzictwa kulturowe” czy „Rozwój infrastruktury i szkolnictwa wy Ŝszego” umo Ŝliwiał aplikowanie o środki na prace budowlane i konserwatorskie przy zabytkach, za ś inne programy, np. „Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury” czy „Rozwój inicjatyw lokalnych” dawały moŜliwo ść pozyskania środków na prace badawcze czy dokumentacyjne zwi ązane z dziedzictwem kulturowym. Program „Dziedzictwo kulturowe” funkcjonuje od 2004 r. Minister udzielił dotacji na inwestycje w Województwie Zachodniopomorskim w następuj ącej wysoko ści:
• 2004 r. – 768.025 zł (6 inwestycji) • 2006 r. – 986.676 zł (6 inwestycji) • 2007 r. – 1.952.377 zł (10 inwestycji)
V.2.2. Dotacje Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Od 2005 r. ZWKZ udziela dotacji na prace konserwatorskie i roboty budowlane, na zasadach okre ślonych w obecnie obowi ązuj ącej ustawie. W kolejnych latach udzielono dotacji o ł ącznej warto ści odpowiednio:
• 2005 r. - 145.681 zł (10 inwestycji) • 2006 r. - 501.030 zł (25 inwestycji)
• 2007 r. - 707.682 zł (26 inwestycji)
Dotacje na realizacj ę zada ń publicznych w oparciu o ustaw ę o działalno ści po Ŝytku publicznego i wolontariacie to:
• 2005 r. – 52.319 (5 zada ń) • 2006 r. – 90.000 zł (9 zada ń) • 2007 r. - 91.480 zł (7 zada ń)
119 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
V.2.3. Wydatki z bud Ŝetu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej W latach 2003-2007 Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Szczecinie udzielał uprawnionym podmiotom (gminom, nadle śnictwom, zakładom bud Ŝetowym) dotacji na realizacj ę prac przy zabytkowych parkach znajduj ących si ę w rejestrze zabytków województwa zachodniopomorskiego. Warto ść dotacji tego rodzaju w kolejnych latach wyniosła: • 2004 r. – 123.639 zł (6 zada ń) • 2005 r. – 45.681 zł (2 zadania) • 2006 r. – 23.649 zł ( 2 zadania) • 2007 r. – 0 zł W przedstawionym zestawieniu nie s ą uwzgl ędnione inne, poza rejestrowymi, zespoły zieleni zabytkowej, które tak Ŝe mogły uzyska ć dofinansowanie. Obserwowana tendencja zmniejszania warto ści dotacji nie wynika ze zmian zasad ich udzielania, a jest skutkiem brakiem odpowiednio przygotowanych wniosków.
V. 2.4. Wydatki z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego V. 2.4.1. Utrzymanie i działalno ść samorz ądowych instytucji kultury i ochrony dziedzictwa narodowego Na podstawie analizy wykonania wydatków bud Ŝetu województwa zachodniopomorskiego w latach 2003-2007 mo Ŝna przedstawi ć nast ępuj ące wydatki w dziale „Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego”: • 2003 r. - 23.756.224 zł, w tym: O środki ochrony i dokumentacji zabytków – 310.000 zł, oraz 4.905.150 zł w dziale „Muzea” • 2004 r. - 25.934.146 zł, w tym: O środki ochrony i dokumentacji zabytków – 247.835 zł oraz 5.049.259 zł w dziale „Muzea” • 2005 r. - 29.220.870 zł, w tym: O środki ochrony i dokumentacji zabytków – 305.925 zł oraz 6.424.481 zł w dziale „Muzea” • 2006 r. - 33.581.255 zł, w tym: O środki ochrony i dokumentacji zabytków – 404.629 zł oraz 6.138.917 zł w dziale „Muzea” • 2007 r. - 28.801.796 zł, w tym: O środki ochrony i dokumentacji zabytków – 422.607 zł oraz 4.736.725 zł w dziel „Muzea”
120 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Obserwowana jest pozytywna tendencja stopniowego zwi ększania warto ści wydatków na sfer ę kultury (z wyj ątkiem roku 2007) , jednak zwa Ŝywszy na ogólnokrajowe wska źniki wzrostu inflacji i kosztów funkcjonowania instytucji, w tym niezb ędnego wzrostu płac, tempo to uzna ć nale Ŝy za niewystarczaj ące.
V. 2.4.2. Konkurs ofert Zarz ądu Województwa Zachodniopomorskiego
Realizacja uchwały Sejmiku Województwa Zachodniopomorskiego dotycz ąca wspierania zada ń publicznych w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami pn. „Dotacje celowe na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków, poło Ŝonym na obszarze województwa zachodniopomorskiego”, odbywa si ę poprzez ogłoszenie przez Zarz ąd Województwa Zachodniopomorskiego otwartego konkursu ofert na realizacj ę zadania.
Ogłoszony regulamin okre śla rodzaje kwalifikuj ących si ę do dofinansowa ń zada ń, podmioty uprawnione do aplikowania, zasady i terminy składania wniosków.
W 2008 r. na realizacj ę tego zadania przeznacza si ę z bud Ŝetu Województwa Zachodniopomorskiego środki finansowe w wysoko ści 500.000 zł.
V. 2.5. Dotacje udzielane przez Gminy i Powiaty Dotacje udzielane przez organy stanowi ące miast, gmin i powiatów opieraj ą si ę na zasadach przyj ętych przez te organy w uchwałach. Na podstawie ankiety opracowanej i przeprowadzonej przez Biuro Dokumentacji Zabytków w 2007 r. mo Ŝna przyj ąć , i Ŝ pomocy takiej udziela ponad 50% gmin. Warto ść udzielonych dotacji jest bardzo zró Ŝnicowana i wynosi od 7.000 zł w gminie wiejskiej do 1.400.000 zł w Szczecinie. Pozytywnym aspektem jest obserwowana tendencja do zwi ększania w kolejnych latach warto ści kwot przeznaczanych w bud Ŝetach samorz ądów lokalnych na ochron ę zabytków.
V. 2.6. Fundusze europejskie i środki pomocowe W latach 2004-2006 Urz ąd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego był jednostk ą uczestnicz ącą w zarz ądzaniu komponentem regionalnym Zintegrowanego Programu Rozwoju Regionalnego współfinansowanym z zasobów Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego.
121 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Warto ść udzielonych dotacji w zakresie kultury to 34.462.540 zł (dofinansowano 15 projektów). Ponadto, w okresie tym Województwo Zachodniopomorskie otrzymało wsparcie na realizacj ę zada ń z zakresu omawianego zakresu w ramach komponentu A inicjatywy wspólnotowej INTERREG III, finansowanej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego - na rzecz kultury i o światy zrealizowano 9 projektów o warto ści 7.410.842 zł. Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego realizowany w ramach funduszy strukturalnych w latach 2007-2013 przewiduje wspieranie zada ń zwi ązanych z zachowaniem dziedzictwa kulturowego w ramach: osi priorytetowej 5. Turystyka, Kultura, Rewitalizacja, poddziałanie 5.4.2. Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego w wysoko ści 3.362.674 euro oraz osi priorytetowej 6. Rozwój Funkcji Metropolitalnych, poddziałanie 6.2.2. Zachowanie dziedzictwa kulturowego w wysoko ści 1 777 326 euro. Kontynuacj ę inicjatywy INTERREG III na lata 2007-13 stanowi Europejska Wspólnota Terytorialna, gdzie wkład ze środków unijnych wynosi 1.975.600 euro na 3 priorytet „Transgraniczny rozwój zasobów ludzkich oraz wspieranie współpracy transgranicznej w zakresie ochrony zdrowia, kultury, edukacji”. Kolejn ą grup ę stanowi ą środki dotycz ące obszarów wiejskich. W ramach sektorowego Programu Operacyjnego - Rolnictwo „Restrukturyzacja i modernizacja sektora Ŝywno ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” przyj ęto do realizacji cztery projekty zwi ązane z rewaloryzacj ą zabytków i przyznano dofinansowanie w wysoko ści 680 tys. zł. Kontynuacj ą tego programu w latach 2007- 2013 jest Program Rozwoju Terenów Wiejskich. Na działanie „Odnowa i rozwój wsi” przeznaczono 589.580.000 euro, z czego alokacja dla Województwa Zachodniopomorskiego wynosi 23.468.603 euro. W ramach programu projektowane jest wspieranie m.in. działa ń dotycz ących rewitalizacji obiektów wpisanych do rejestru zabytków i obj ętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków, w tym sakralnych oraz u Ŝytkowanych na cele publiczne, a tak Ŝe małej architektury, lokalnych pomników itp.
V.3. MONITORING FINANSOWANIA DZIAŁA Ń ZWI ĄZANYCH Z DZIEDZICTWEM KULTUROWYM
Przedstawiony przegl ąd środków finansowych przeznaczanych na prace konserwatorskie nie jest pełny, z uwagi na brak jednostki zbieraj ącej informacje o rozproszonych źródłach oraz podstaw prawnych do informowania si ę wzajemnego wszystkich instytucji udzielaj ących wsparcia. Finansowanie cz ęś ci działa ń jest
122 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego trudnych do bezpo średniego wykazania, gdy Ŝ prace wykonywane były w ramach wi ększych zada ń (np. modernizacyjnych czy adaptacyjnych zespoły pałacowe na ośrodki naukowo-badawcze) realizowanych w obiektach zabytkowych. Brak dostatecznej wiedzy tak Ŝe o zakresie prowadzenia i monta Ŝu finansowym innych działa ń na poziomie gmin i województwa, szczególnie edukacyjnych i promocyjnych w zakresie dziedzictwa kulturowego. S ą to zadania własne jednostek, podział i monitoring nast ępuje tylko na poziomie lokalnym. W 2007 r. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie przygotowało ankiet ę kierowan ą do gmin województwa zachodniopomorskiego, która zbierała m.in. informacje o nakładach finansowych na ochron ę dziedzictwa kulturowego. Zebrany materiał mo Ŝe sta ć si ę baz ą dla analiz prowadzonych w kolejnych latach. Nale Ŝy jednak zauwa Ŝyć, i Ŝ problemem jest brak wydzielonej statystyki finansowej dla ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego – tak Ŝe w statystykach GUS dane dotycz ące kultury wyst ępuj ą w postaci zagregowanej ze sfer ą rekreacji, turystyki, sportu i edukacji, co powoduje zafałszowanie obrazu i trudno ści w analizie zebranych informacji.
123 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
VI. WYTYCZNE DO PLANU WOJEWÓDZKIEGO
VI.1. UWARUNKOWANIA OCHRONY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO I ZABYTKÓW
Dziedzictwo kulturowe, na które składaj ą si ę materialne i niematerialne dobra kultury jest bogactwem województwa i jego mieszka ńców, zasób tych dóbr jest nieodnawialny i wymaga pieczołowitej ochrony i opieki. Ogrom strat wojennych i powojennych oraz zerwanie ci ągło ści kulturowej regionu wymagaj ą szczególnej aktywno ści ze strony mieszka ńców i władz samorz ądowych w dziedzinie zachowania i odbudowy krajobrazu kulturowego oraz przywracania warto ści utraconych. W ustaleniach planu rozwoju przestrzennego województwa znacz ące miejsce winny mie ć: wielowiekowa tradycja osadnicza, ochrona zabytków i ich otoczenia, utrzymanie warto ściowego krajobrazu, dbało ść o relikty osadnictwa pradziejowego, pomniki i nekropolie, eksponowanie sylwetek prominentnych mieszka ńców, dbało ść o zasoby archiwalne, kolekcje sztuki, szanowanie tradycyjnego nazewnictwa, ochrona historycznych znaków i symboli. Konsekwentna polityka ochrony dziedzictwa kulturowego ma przyczynia ć si ę do utrzymania i kreowania warto ści pozwalaj ących na identyfikacj ę obywateli z regionem i tworzenia jego wizerunku w kraju i zagranic ą. Ochrona zasobów krajobrazu kulturowego jest, obok ochrony środowiska naturalnego, najwa Ŝniejszym celem publicznym polityki przestrzennej województwa, winna jednak by ć prowadzona racjonalnie, odpowiednio do stopnia rozpoznanych zagro Ŝeń i stanu zachowania. Ró Ŝnorodno ść tych warto ści jest pochodn ą dziejów odr ębnych prowincji historycznych, które weszły w skład obecnego terytorium województwa zachodniopomorskiego; powiat wałecki - do czasów rozbiorów był integraln ą cz ęś ci ą Wielkopolski, obszary powiatów Drawsko Pomorskie, Choszczno, My ślibórz i cz ęś ci powiatów Gryfino i Świdwin nale Ŝały od średniowiecza do Brandenburgii, stanowi ąc obszar Nowej Marchii, a pozostały obszar przynale Ŝał do ksi ęstwa Zachodniopomorskiego, które rozci ągało si ę równie Ŝ na tereny na zachód i wschód od dzisiejszych granic województwa. Bogata i skomplikowana historia tych ziem miała zasadniczy wpływ na ukształtowanie krajobrazu województwa, w szczególno ści struktury przestrzennej i form osadnictwa oraz form historycznej zabudowy. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą: historycznie ukształtowane układy miejskie i ruralistyczne, zespoły i niektóre pojedyncze budowle zabytkowe, zespoły zieleni komponowanej, układy komunikacyjne, obsadzenia przydro Ŝne, cmentarze,
124 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego zespoły militarne i relikty osadnictwa pradziejowego tworz ące krajobraz archeologiczny. Na terenie miast i wsi zachodniopomorskich zachowały si ę czytelne układy sieci dro Ŝnej i ulicznej, obwody miejskich murów obronnych, cz ęsto z zachowanymi bramami, basztami, reliktami fos i wałów, nowo Ŝytne fortyfikacje i zespoły koszarowe, obiekty sakralne, ratusze i inne obiekty u Ŝyteczno ści publicznej, rezydencje i zamki, zabudowa przemysłowa i folwarczna, a tak Ŝe zabudowa mieszkalna, najliczniej reprezentowana przez obiekty z ko ńca XIX i pocz ątku XX w. Układy zabytkowe i zabytki województwa zachodniopomorskiego posiadaj ą zró Ŝnicowan ą hierarchi ę warto ści – wiele z nich posiada rang ę europejsk ą, b ądź znaczenie krajowe, ale wi ększo ść ma znaczenie regionalne buduj ące to Ŝsamo ść województwa. Zniszczenia wojenne i powojenne znacznie zubo Ŝyły powszechno ść wyst ępowania kompletnych zespołów zabytkowych, a odbudowa miast, rzadko uwzgl ędniaj ąc wymogi ochrony nie zawsze rozumianego i po Ŝą danego dziedzictwa przyczyniła si ę do znacznych przekształce ń, lecz dobrze utrzymane zabytki, a w szczególno ści du Ŝe zespoły miejskie, stanowi ą atrakcj ę turystyczn ą, podobnie jak prawidłowo u Ŝytkowana i racjonalnie uzupełniana zabudowa wiejska, uwzgl ędniaj ąca historyczne układy ruralistyczne i regionalny charakter budownictwa ryglowego czy murowanego. Programy ochrony środowiska i ochrony dóbr kultury powinny by ć dostosowane do potrzeb budowy przyjaznego dla mieszka ńców środowiska, w którym potrzeby rozwoju i wymogi cywilizacyjne jednocze śnie musz ą współtworzy ć nowe warto ści świadcz ące o kulturze i przedsi ębiorczo ści społeczno ści lokalnych kolejnych pokole ń.
VI. 2. ZASÓB CHRONIONEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO
W skład zasobu chronionego wchodz ą zabytki wpisane do rejestru zabytków oraz zabytki wyst ępuj ące w gminnej ewidencji zabytków, nie wpisane do rejestru zabytków, chronione ustaleniami planów miejscowych, a tak Ŝe, ustanowione uchwałami Rad Gmin, Parki Kulturowe. Rejestr zabytków W rejestrze zabytków na terenie województwa zachodniopomorskiego znajduje si ę 2 893 obszarów i obiektów nieruchomych (układy przestrzenne, zespoły zieleni zabytkowej, relikty osadnictwa pradziejowego, budynki, budowle i ich zespoły
125 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego oraz układy liniowe komunikacji), których wykaz prowadzi Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczecinie. W post ępowaniach administracyjnych dotycz ących tych nieruchomo ści obligatoryjny jest udział organu ds. ochrony zabytków. Wykonywanie wszelkich prac (badania, projektowanie, lokalizacja nowego obiektu, utwardzenie terenu, remont, modernizacja, rozbudowa, wymiana stolarki i pokrycia dachowego, prace ziemne, ogradzanie, podział działki, dosadzanie i wycinka drzew oraz zmiana sposobu uŜytkowania) wymaga zezwolenia organu wła ściwego ds. ochrony zabytków, w formie decyzji administracyjnej. Ewidencja konserwatorska Wojewódzki Konserwator Zabytków prowadzi Wojewódzk ą ewidencj ę zabytków, w której znajduj ą si ę wszystkie zabytki posiadaj ące jakakolwiek dokumentacj ę konserwatorsk ą. Obejmuje ona kilkadziesi ąt tysi ęcy obiektów zabytkowych. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obliguje gminy do sporz ądzania Gminnych Ewidencji Zabytków, które s ą podstaw ą do sporz ądzania Gminnych Programów Opieki Nad Zabytkami. Zabytki ujawnione w gminnej ewidencji stanowi ą podstawowe tworzywo miast i wsi Pomorza Zachodniego oraz krajobrazu kulturowego terenów niezurbanizowanych (zabytki archeologiczne i komponowanego krajobrazu), które wyznaczaj ą standard zabudowy i zagospodarowania regionu i powinny zosta ć utrzymane przy zastosowaniu podstawowych zabiegów badawczych, remontowych i modernizacyjnych na jak najdłu Ŝszy czas. Gminna Ewidencja Zabytków stanowi podstawę do ustalania ochrony tych zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z uwarunkowaniami rozwoju, co oznacza mo Ŝliwo ść weryfikacji zbioru poprzez eliminacj ę obiektów konfliktowych i uzupełnianie obiektami poŜą danymi z punktu widzenia planu. Na etapie wyło Ŝenia planu, ochrona zabytków ewidencyjnych jest poddana społecznej weryfikacji, poprzez umo Ŝliwienie sołectwom i radom osiedlowym w miastach, wyra Ŝenia opinii, w wyniku której ochrona mo Ŝe zosta ć zaw ęŜ ona lub rozszerzona, zgodnie z lokalnym odczuciem mieszka ńców. Ochrona obiektów bez woli społeczno ści lokalnej jest zadaniem sprzecznym z podstawow ą intencj ą kreowania pozytywnych zachowa ń wobec dziedzictwa kulturowego. W celu umo Ŝliwienia prowadzenia racjonalnej polityki zwi ązanej z ochron ą zabytków nie wpisanych do rejestru, a znajduj ących si ę w ewidencji prowadzonej przez zarz ądy gmin, ustala si ę podstawy standard ochrony tych obiektów, do realizacji w planach miejscowych.
126 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zabytki powinny by ć utrzymane i u Ŝytkowane w dobrym stanie technicznym, w odpowiednim standardzie cywilizacyjnym bez naruszania warto ści estetycznych i kulturowych: 1. ich ochrona winna by ć ustanowiona w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, 2. posiada ć indywidualnie zapisane ustalenia ochrony gabarytu, formy, detalu, kolorystyki i bezpo średniego otoczenia, ze wskazaniem na dopuszczalne zmiany, uzupełnienia w ramach modernizacji lub adaptacji, 3. dla zabytków archeologicznych wyznacza si ę obszar potencjalnego zalegania warstw kulturowych, zwanych tak Ŝe strefami ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych, Dla zabytków archeologicznych posiadaj ących własn ą form ę krajobrazow ą oraz wpisanych do rejestru zabytków ustala si ę zakaz wykonywania prac ziemnych i zabudowy, dla pozostałych zabytków archeologicznych ustala si ę jedynie ochron ę w granicach potencjalnego zalegania warstw kulturowych, celem realizacji procedury wynikaj ącej z ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, bez okre ślania post ępowania wynikaj ącego z ustale ń planu. 4. dla okre ślenia warunków zagospodarowania otoczenia zabytków, warto ściowych układów urbanistycznych i ruralistycznych a tak Ŝe cennych układów krajobrazowych i widokowych, w planach ustala si ę Strefy Ochrony Konserwatorskiej, na obszarze których plan ustala elementy kompozycji urbanistycznej, ochron ę zespołów zieleni, małej architektury, w tym zakazy zabudowy lub nakazy usuni ęcia lub przebudowy obiektów zakłócaj ących charakter zabytkowy obszaru. Zasób warto ści kulturowych znajduj ących si ę na terenie województwa powinien by ć przedmiotem szczególnej troski zarówno mieszka ńców jak i władz samorz ądowych, jako wa Ŝny cel publiczny. Nale Ŝy kontynuowa ć działania d ąŜą ce do ich ochrony w formie biernej - w prawie miejscowym i czynnej, poprzez finansowanie prac konserwatorskich na obiektach pozostaj ących we władaniu samorz ądów i udzielania dotacji dla pozostałych wła ścicieli obiektów zabytkowych.
REZERWATY KULTUROWE (RK) - obszary wyst ępowania zabytków i krajobrazu kulturowego w stanie naturalnym, bez konieczno ści bezpo średniego u Ŝytkowania dla utrzymania aktualnego stanu zachowania. Celem ustanowienia Rezerwatu Kulturowego zabytku egzystuj ącego od lat w pełnej symbiozie ze środowiskiem naturalnym w postaci reliktów osadnictwa pradziejowego (zabytki archeologiczne o własnej formie krajobrazowej), relikty
127 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
średniowiecznych zespołów poklasztornych, zamków i trwałych ruin, a tak Ŝe dzieł budownictwa militarnego, wyst ępuj ących na terenach rolnych, le śnych, oraz jako wydzielone obszary w granicach miejscowo ści, których zagospodarowanie polega na podtrzymywaniu stanu zachowania i ekspozycji (zakaz inwestowania), jest podj ęcie działa ń opieku ńczych w postaci ustalenia granic specjalnego zagospodarowania, w tym teren zabytku, teren ekspozycji, teren lokalizacji elementów obsługi informacyjnej i turystycznej oraz zapewnienie zasad gospodarowania, osób lub instytucji opieku ńczych i monitoringu stanu zachowania. W granicach RK winny obowi ązywa ć ustalone w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy zasady zagospodarowania opieraj ące si ę na wymogach opieki nad zabytkami w powi ązaniu z planami rozwoju turystycznego gminy. W rezerwacie kulturowym obowi ązywa ć powinno pełne zachowanie istniej ących warto ści zabytkowych i krajobrazowych, okre ślone rygory zagospodarowania przestrzennego obejmuj ące: dojazdy, parkowanie, rekreacj ę i informacj ę. Dla obszaru RK okre śla si ę indywidualnie zadania opieku ńcze wraz ze zobowi ązaniami wła ściciela terenu lub zarz ądcy obiektu, które powinny uwzgl ędnia ć: 1. umo Ŝliwienie prowadzenia bada ń nad histori ą i przekształceniami środowiska naturalnego i antropogenicznego, 2. zachowanie dla bada ń śladów osadnictwa pradziejowego, 3. utrzymanie struktury terenu determinuj ącej fizjonomi ę krajobrazu otoczenia, Wykaz proponowanych Rezerwatów Kulturowych: 1. “Bardy”, gm. Dygowo (archeologiczny - zespół cmentarzyska kurhanowego i grodziska) 2. “Borkowo”, gm. Malechowo (archeologiczny - cmentarzysko megalityczne)
3. “Gronowo”, gm Ostrowice (archeologiczny - cmentarzysko kurhanowe i kr ęgi płaskie) 4. “Grzybnica”, gm. Manowo (archeologiczny - cmentarzysko kurhanowe i kr ęgi płaskie) 5. “Kłopotowo”, gm. Dygowo (archeologiczny - cmentarzysko kurhanowe i grodzisko) 6. “Liszkowo”, gm. Borne Sulinowo (archeologiczny - zespół osad z grodziskiem)
7. “Lipie”, gm. R ąbino (archeologiczny - grodzisko z ruinami zamku)
8. “Nowy Łowicz (Borowo), gm. Kalisz Pomorski (archeologiczny – cmentarzysko
128 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
kurhanowe) 9. “Radacz”, gm. Borne Sulinowo (archeologiczny – zespół grodzisk z osad ą)
10. “Rakowo”, gm. Borne Sulinowo (archeologiczny – zespół grodziska z osadami)
11. “Skronie”,, gm. Go ścino (archeologiczny – cmentarzysko kurhanowe)
12. “Świelubie”, gm. Dygowo (archeologiczny – grodzisko i cmentarzysko kurhanowe) 13. “Wrze śnica”, gm. Sławno (archeologiczny – zespół grodziska i osad)
14. “śydowo”, gm. Polanów (archeologiczny – zespół grodzisk )
15. “Dobra Nowogardzka”, gm. Dobra Nowogradzka (archeologiczny – ruiny zamku)
16. “Dolice”, gm. Dolice (archeologiczny – cmentarzyska kurhanowe)
17. “Karsko”, gm. Przelewice (archeologiczny – grobowiec kujawski)
18. “Kocierz”, gm. Płoty (archeologiczny – kr ąg kultowy)
19. “Kr ępcewo”, gm. Dolice (archeologiczny – grobowiec kujawski)
20. “Nowe Objezierze”, gm. Mory ń (archeologiczny – cmentarzysko kurhanowe)
21. “S ądów”, gm. Dolice (archeologiczny – cmentarzysko kurhanowe)
22. “Starza”, gm. Świerzno (archeologiczny – kurhany)
23. “Szadzko”, gm. Dobrzany (archeologiczny – grodzisko z ruinami zamku)
24. “Wolin”, gm. Wolin (archeologiczny – Wzgórze Wisielców, Srebrne Wzgórze, - osady, grodzisko, cmentarzysko kurhanowe).
PARKI KULTUROWE (PK) - obszary utworzone w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej obejmuj ące całe jednostki osadnicze lub ich cz ęś ci, o czytelnej kompozycji przestrzennej i znacznym zachowaniu historycznej zabudowy i zagospodarowania. Celem ustanowienia Parku Kulturowego jest opieka nad zabytkami i krajobrazem poprzez działania rewaloryzacyjne, odbudow ę i zmiany zagospodarowania obszaru. Powstanie i utrzymanie Parku Kulturowego wymaga aktywno ści wła ścicieli terenu i obiektów oraz władz lokalnych, w podejmowaniu prac renowacyjno-konserwatorskich zabudowy, rewaloryzacji obszarów zieleni komponowanej, zachowania ekspozycji i wzbogacania programów u Ŝytkowych dla aktywnego wykorzystania walorów historycznych w budowaniu to Ŝsamo ści regionu
129 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego oraz rozwoju turystyki i rekreacji. Ustanowienie Parku Kulturowego inicjuje zarz ąd gminy w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków na wniosek lokalnej organizacji pozarz ądowej, grupy mieszka ńców lub rady gminy. Ustalenie Parku Kulturowego nast ępuje w drodze uchwały rady gminy. Konkretne wymogi zwi ązane z renowacj ą i rewaloryzacj ą oraz dopuszczalnymi funkcjami i charakterem zagospodarowania okre śla miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, którego sporz ądzenie dla terenu Parku jest obligatoryjne i powinno zawiera ć: 1. umo Ŝliwienie prowadzenia bada ń nad histori ą i przekształceniami środowiska naturalnego i antropogenicznego, 2. zachowanie dla bada ń śladów osadnictwa pradziejowego, 3. utrzymanie struktury osadniczej i podstawowej funkcji terenu determinuj ącej fizjonomi ę krajobrazu otoczenia poszczególnych miejscowo ści 4. zachowanie historycznych form zagospodarowania - układów przestrzennych (miast, wsi), charakterystycznych typów zabudowy, poszczególnych obiektów o znacznych walorach artystycznych i historycznych - świadcz ących o historii terenu oraz decyduj ących o charakterze krajobrazu kulturowego, 5. zachowanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym składników struktury osadniczej w postaci zabudowy mieszkalnej, gospodarczej, przemysłowej, usługowej w tym obiektów o randze obiektów publicznych: ko ściołów, szkół, urz ędów, parków, cmentarzy, pomników i innych elementów zagospodarowania i wyposa Ŝenia miejscowo ści, 6. utrzymanie i eksponowanie: urz ądze ń technicznych i komunikacyjnych, otwar ć krajobrazowych, punktów widokowych, obsadze ń przydro Ŝnych i śródpolnych, zabytkowych alej i zasadniczych proporcji krajobrazu otwartego do zwartych skupisk le śnych. Proponowany wykaz postulowanych Parków Kulturowych: 1. - “Osiedle Katedralne” w Kamieniu Pomorskim 2. - “Trzebusz”, gm. Trzebiatów 3. - “Strzmiele”, gm. Radowo Małe 4. - “Dolice”, gm. Dobrzany 5. - “Kołbacz”, gm. Stare Czarnowo 6. - “Nieborowo”, gm. Pyrzyce 7. - “Zato ń Dolna”, gm. Chojna 8. - “Rurka”, gm.Chojna 9. - “Bierzwnik”, gm. Bierzwnik
130 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
10. - “Chwarszczany” gm. D ębno Lubuskie 11. - “Karsko”, gm. Nowogródek 12. - “Strzaliny”, gm. Tuczno 13. - “Krupy”, gm. Darłowo 14. - “Stary Jarosław”, gm. Darłowo
15.- “Bukowo Morskie”, gm. Darłowo
16.- “Kr ąg”, gm. Polanów
17.- “Budzistowo”, gm. Kołobrzeg
18.- “Sarbia”, gm. Kołobrzeg
19.- “Ostre Bardo”, gm. Połczyn Zdrój
20.- “Bu ślary”, gm. Połczyn Zdrój
21. - “Lekowo”, gm. Świdwin
22. -“Siemczyno”, gm. Czaplinek
OBSZAR KULTUROWY (OK) - forma aktywnej opieki nad zabytkami i krajobrazem kulturowym, umo Ŝliwiaj ący kształtowanie wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo i kulturowo terenów, na których znajduj ą si ę zró Ŝnicowane b ądź jednorodne pod wzgl ędem historyczno-architektonicznym walory kulturowe i przyrodnicze, posiadaj ące wyrazist ą to Ŝsamo ść , wraz z otaczaj ącym krajobrazem geograficzno -przyrodniczym. Celem ustanowienia Obszaru Kulturowego jest skierowanie aktywno ści mieszka ńców i władz samorz ądowych na świadome wykorzystanie warto ści kulturowych i krajobrazowych poprzez utrzymanie zabytkowych form i tre ści krajobrazu kulturowego (układy przestrzenne, zabudowa, układy komunikacyjne, ziele ń komponowana) zintegrowanego z warto ściami środowiska przyrodniczego oraz kreowanie warto ściowego krajobrazu stanowi ącego o specyfice regionu, ze wskazaniem do wykorzystania jako atrakcja turystyczno-rekreacyjna. Ustanowienie Obszaru Kulturowego winno nast ąpi ć w trybie uchwały Sejmiku Samorz ądowego Województwa Zachodniopomorskiego, po uzyskaniu akcesu co najmniej połowy gmin znajduj ących si ę w granicach wskazanego Obszaru Kulturowego. Na terenie Obszaru Kulturowego obowi ązuj ą zasady ochrony krajobrazu i zespołów zabudowy oraz zagospodarowania terenu, stanowione w odpowiednim programie , który powinien by ć opracowywany na poziomie planu regionalnego
131 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i stanowi ć wytyczne dla studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Dla Obszaru Kulturowego okre śla si ę indywidualnie cele powołania i zasad zagospodarowania krajobrazu kulturowego, które powinny uwzgl ędnia ć: 1. umo Ŝliwienie prowadzenia bada ń nad histori ą i przekształceniami środowiska naturalnego i antropogenicznego, 2. zachowanie dla bada ń śladów osadnictwa pradziejowego, utrzymanie struktury osadniczej i podstawowej funkcji terenu determinuj ącej fizjonomi ę krajobrazu otoczenia poszczególnych miejscowo ści, oparte na nast ępuj ących zasadach: • utrzymanie sieci osadniczej i ograniczenie lokalizacji nowej zabudowy poza obr ębem tradycyjnych jednostek osadniczych; wskazana reaktywacja zamarłych miejscowo ści, • w miejscowo ściach utrzymanie układu ulic i placów z zachowaniem ich przebiegu, przekrojów, nawierzchni, pierwotnych linii rozgraniczaj ących i linii zabudowy, • utrzymanie istniej ącej zabudowy o warto ści historycznej lub lokalnej-kulturowej oraz zachowanych elementów zagospodarowania terenu w dobrym stanie technicznym, funkcjonalnym oraz estetycznym, • nowa zabudowa powinna by ć lokalizowana w granicach historycznych układów oraz na siedliskach pustych i porzuconych, • nowa zabudowa realizowana w gabarytach i na lokalizacji zabudowy dotychczasowej w nawi ązaniu do usuni ętej lub w oparciu o typ zabudowy regionalnej • utrzymanie i wyeksponowanie układów komponowanej zieleni parków, cmentarzy i obsadze ń przydro Ŝnych.
Proponowany Wykaz Obszarów Kulturowych: 1. Obszar Kulturowy “Wyspy Wolin” 2. Obszar Kulturowy „Rzeki Regi” 3. Obszar Kulturowy “Doliny Rzeki Płoni” 4. Obszar Kulturowy „Pogranicza” 5. “Cedy ńsko-Mory ński Park Kulturowy” 6. Obszar Kulturowy “Lubin” 7. Obszar Kulturowy “Cedynia” 8. Obszar Kulturowy “Dobra Nowogardzka”
132 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
9. Obszar Kulturowy “Lipiany” 10. Obszar Kulturowy “Maszewo” 11. Obszar Kulturowy “Mieszkowice” 12. Obszar Kulturowy “Mory ń” 13. Obszar Kulturowy “Trzci ńsko Zdrój” 14. Obszar Kulturowy “Trzebiatów” 15. Obszar Kulturowy “Lutkowo” 16. Obszar Kulturowy “Brzesko” 17. Obszar Kulturowy “Kołobrzeg” 18. Obszar Kulturowy “Nawodna” 19. „Drawie ński Obszar Kulturowy” 20. Obszar Kulturowy “Dolina My śli” 21. Obszar Kulturowy “Str ąpie” 22. Obszar Kulturowy “Boleszkowice” 23. Obszar Kulturowy “Stradzewo” 24. „Obszar Kulturowy Wału Pomorskiego” 25. Obszar Kulturowy “Kraina w Kratk ę” 26. Obszar Kulturowy “Przełom Grabowej” 27. Obszar Kulturowy “ Świ ęte Góry” 28. Obszar Kulturowy “Dolina Pars ęty” 29. Obszar Kulturowy “Szwajcaria Połczy ńska” 30. Obszar Kulturowy “Pojezierze Drawskie” 31. Obszar Kulturowy “Okole” 32. Obszar Kulturowy “Darłowo” 33. Obszar Kulturowy “Białogard”
VI. 3. ZAGRO śENIA DLA ZABYTKÓW I ZABYTKOWEGO KRAJOBRAZU
Ogromny upadek gospodarczy w XVII wiek i dalszy ekstensywny rozwój Pomorza Zachodniego, rabunkowa gospodarka powojenna i brak "wielkich budów socjalizmu" stworzyły swoisty stan zastoju, w którym obecnie głównym zagro Ŝeniem dla zachowanych obiektów historycznych stał si ę naturalny proces zu Ŝycia nie hamowany codzienn ą dbało ści ą. Straty z tego tytułu w substancji budowlanej, szczególnie w ostatnim 10-leciu s ą znaczne, nie mniej nadal utrzymuje si ę, w stanie prawie niezmienionym, zasadniczy - historyczny charakter krajobrazu pomorskiego dla którego zagro Ŝeniem jest niekontrolowany przyrost rozproszonych inwestycji, zanik funkcji rolniczych i utrata zachowanego, opartego na naturalnych skupiskach
133 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego funkcji - krajobrazu. W bardzo niewielkim stopniu na terenie województwa wyst ępuj ą zagro Ŝenia dla zabytków, wynikaj ące z zanieczyszczenia środowiska, dotyczy to kilku najwi ększych miast i terenu oddziaływania transgranicznego przemysłu niemieckiego. Podstawowym zagro Ŝeniem dla utrzymania wielu warto ściowych obiektów zabytkowych jest ich katastrofalny stan techniczny i brak ekonomicznych podstaw do inwestowania w remonty i renowacj ę zdekapitalizowanych obiektów. Zagro Ŝenie to jest zdecydowanie mniejsze dla obiektów sakralnych i budowli presti Ŝowych dla których zagadnienie opłacalno ści nie jest istotne lub ich restauracja została wykonana w okresie do 1990 roku. Zaniedbania u Ŝytkowe s ą najgro źniejsze dla zabudowy gospodarczej i mieszkaniowej, szczególnie wykonanej w technice szkieletowej. W przypadku podejmowania prac remontowych zagro Ŝeniem dla warto ści zabytkowych jest niedostatek wra Ŝliwo ści i kultury technicznej projektantów i wykonawców prac, wysokie ceny usług budowlanych i nierzetelno ść firm je oferuj ących, łatwo ść pozornej modernizacji polegaj ącej na likwidacji detalu architektonicznego, wymianie stolarki, wymianie ogrodzenia, wyci ęciu drzew I zabetonowaniu lub zaasfaltowaniu bruku. Wspomaga te zjawiska zalew tandetnych wyrobów przemysłowej galanterii budowlanej, nadu Ŝywanie wyrobów betonowych, niewła ściwe wykorzystywanie obiektów, nadbudowy i rozbudowy zniekształcaj ące formy architektoniczne, a tak Ŝe przeinwestowanie terenu zabudow ą o charakterze tymczasowym. Wła ściciele starych domów nie czuj ą si ę wyró Ŝnieni pozytywnie, a raczej zapomniani. Niezaspokojona potrzeba nowo ści i nowoczesno ści jest podstawowym zagro Ŝeniem dla tradycyjnego krajobrazu i utrzymania lokalnego charakteru miejscowo ści. Brak uzasadnienia ekonomicznego do remontów i uŜytkowania warto ściowych zachowanych zabudowa ń powoduje brak mo Ŝliwo ści skutecznej ochrony. Wła ściciel dla własnej wygody pozostawia zabytkowe budowle bez remontów by pozby ć si ę kłopotów i odzyska ć teren dla nowej bardziej z jego punktu widzenia racjonalnej inwestycji, nawet gdyby to miał by ć gara Ŝ blaszany. W ten sposób dochodzi do degradacji przestrzeni historycznej i przekształcania si ę warto ściowych układów w amorficzny tandetny bałagan. Zjawisko to jest tak powszechne Ŝe nie mo Ŝna wskaza ć terenów gdzie by było szczególnie nasilone lub terenów od niego wolnych. Przekształcenia zabudowy w oparciu o wzorce z katalogów zachodnich i powstaj ących struktur podmiejskich, zmieniaj ą krajobraz atrakcyjnych, historycznie wykształconych zało Ŝeń wiejskich w jej karykatury. Zjawisko to, szczególnie
134 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego widoczne jest na obrze Ŝach małych i du Ŝych miast, gdzie zamo Ŝniejsza ludno ść przenosi si ę z terenów śródmiejskich na łatwe do pozyskania wolne tereny porolnicze, tworz ąc "willowo-barakowe" przedmie ścia. Szczególnie zagro Ŝone takim zainwestowaniem s ą obrze Ŝa dróg krajowych i lokalnych oraz tzw. tereny turystyczne w pasie nadmorskim i pojeziernym. Masowe lokalizowanie wie Ŝ telekomunikacyjnych, wiatraków energetycznych, wielkogabarytowych reklam i samotnych stacji paliw oraz przydro Ŝnej gastronomii niszczy “romantyzm” krajobrazu, jego finezyjne pi ękno i ślady historii jego rozwoju. Powszechno ść takich zjawisk grozi "za śmiecaniem" krajobrazu wzdłu Ŝ głównych ci ągów jego odbioru. Powszechna i trudna do opanowania dewastacja krajobrazu kulturowego dotyczy równie Ŝ niskonakładowych inwestycji, których nieodwracalne skutki wynikaj ą z ch ęci poprawy warunków zamieszkania i wi ąŜą si ę z powi ększaniem otworów okiennych i drzwiowych, wymian ą stolarki z naruszeniem zasad kompozycji, ocieplaniem budynków i likwidacj ą wystroju ceglanego i tynkowego, zagospodarowaniem poddaszy i zakłócaniem geometrii dachów, adaptacjami zabudowy bez opracowa ń projektowych, monta Ŝem anten satelitarnych na eksponowanych elewacjach, likwidacj ą tradycyjnych ogrodze ń i płotów na rzecz betonowych prefabrykatów czy systemowych rozwi ąza ń metalowych oraz likwidacja brukowanych nawierzchni podwórzy. Zagro Ŝone s ą zespoły zabytkowej zieleni komponowanej; pozostawione własnemu losowi, dziczej ą zatr ącaj ąc pierwotny charakter, maj ący tworzy ć w naturalnym krajobrazie tło kolorystyczne i oparcie przestrzenne dla terenów zainwestowanych. Zagro Ŝone s ą historyczne cmentarze, pozostaj ące w wi ększo ści w bardzo złym stanie, nieliczne posiadaj ą zachowane ogrodzenia, a obsadzenia wzdłu Ŝ ich granic, z powodu braku jakiejkolwiek piel ęgnacji rozrosły si ę i rzadko pozostaj ą czytelne. Nieliczne obiekty architektoniczne oraz krzy Ŝe, nagrobki i mogiły czy do ść powszechnie wyst ępuj ące pomniki upami ętniaj ące poległych Ŝołnierzy I wojny światowej bywaj ą zdewastowane lub rozgrabione. Miejsca te s ą cz ęsto nieczytelne w terenie lub zgoła niedost ępne publicznie. Dla licznych jeszcze obsadze ń dróg wyrokiem mo Ŝe by ć potrzeba ich modernizacji, cho ć jako podstawowe zagro Ŝenie nale Ŝy wskaza ć brak regularnej piel ęgnacji i planowego uzupełniania ubytków oraz nieprofesjonalnie prowadzone nasadzenia. Krajobraz zabytkowych miast na du Ŝym obszarze Pomorza Zachodniego znacznie zniszczonych powojennym budownictwem blokowym jest podwójnie zagro Ŝony, degradacj ą osiedli mieszkaniowych typu blokowego oraz bezplanowym za śmiecaniem śródmie ść , parterowymi obiektami tymczasowymi. Konkurencj ą dla
135 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
śródmie ścia staje si ę, podmiejska zabudowa jednorodzinna, o bezplanowej urbanistyce utrwalaj ącej rolnicze podziały terenu. Dla obsługi tych nowych dzielnic, dostatecznie oddalonych od centrów miast powstaj ą nowe tereny kompleksów handlowych. Tym samym ulega przekształceniom historycznie wykształcony układ hierarchiczny miasta i zanika czytelno ść jego odbioru, zakłócana tak Ŝe poprzez lokalizowane prostopadłe i równoległe do osi ulic wielkowymiarowe no śniki reklamowe, skutecznie oddzielaj ące przechodnia od jakiegokolwiek krajobrazu.
136 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
VII. WYTYCZNE I ZALECENIA DO POWIATOWYCH I GMINNYCH PROGRAMÓW OPIEKI NAD ZABYTKAMI
VII.1. ZAŁO śENIA OCHRONY WARTO ŚCI KULTUROWYCH
Ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego jest obok ochrony środowiska naturalnego najwa Ŝniejszym celem publicznym polityki przestrzennej gminy. Na terenie gminy wyst ępuj ą obszary, o ró Ŝnym stopniu wymaga ń ochronnych, w zale Ŝno ści od zachowanych lub koniecznych do uczytelnienia i ekspozycji walorów zasobu kulturowego, na których obowi ązuj ą powszechne standardy ochrony wynikaj ące z obowi ązuj ącego prawa. Zgodnie z wymogami ustawowymi, ustala si ę zasady ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego, które powinny uwzgl ędnione w prawie lokalnym. Zabytki, chronione na podstawie wpisu do rejestru, podlegaj ą ustawowym procedurom i na ich terenie zapisy prawa miejscowego maj ą charakter ograniczony do istotnych ustale ń komunikacyjnych i in Ŝynierskich nie ingeruj ących w struktury chronione. Zabytki, wskazane do ochrony prawem miejscowym, podlegaj ą w cało ści ustaleniom planów, a prawidłowo ść tych ustale ń jest weryfikowana w procedurach opiniowania i uzgodnie ń organów. Dla zabytków nie wpisanych do rejestru a chronionych prawem miejscowym, w tym zabytków archeologicznych wykazanych w AZP (ewidencja archeologiczna), przedmiot i zasady ochrony ustala si ę w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z polityk ą okre ślon ą w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Podstawow ą przesłank ą waloryzacji i kwalifikacji zabytków do ró Ŝnego stopnia ochrony jest warto ść naukowa, edukacyjna, regionalna i fizjonomiczna stanu istniej ącego, poddanego niezb ędnym działaniom poznawczym i porz ądkowym – opieka nad zabytkami.
137 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
VII. 2. CELE OCHRONY
Celami ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego na terenie gminy s ą: 1. Ochrona dziedzictwa kulturowego i historycznego, utrzymanie i wyeksponowanie zachowanych zasobów i struktury krajobrazu kulturowego, w tym: • układu i reliktów osadnictwa prahistorycznego i średniowiecznego (stanowisk archeologicznych), • średniowiecznej i nowo Ŝytnej struktury osadniczej, • historycznych nawarstwie ń i przekształce ń cywilizacyjno-kulturowych, • niematerialnych warto ści historycznych i społecznych. 2.Zachowanie i kształtowanie warto ściowego środowiska antropogenicznego i zapewnienie jego trwałego u Ŝytkowania poprzez: • ochron ę prawno-konserwatorsk ą zabytków archeologicznych, • ochron ę prawno-konserwatorsk ą osadniczych układów przestrzennych,
• ochron ę prawno-konserwatorsk ą zabytków budownictwa, techniki i zieleni zabytkowej, • ochron ę prawno-administracyjn ą lokalnych form zagospodarowania terenu,
• prawne kształtowanie współczesnych form zabudowy i zagospodarowania terenu z poszanowaniem tradycji i wykorzystaniem wzorców regionalnych, • utrzymanie podstawowej funkcji terenu, determinuj ących fizjonomi ę krajobrazu poszczególnych miejscowo ści,
• zachowanie w formie naturalnej cieków, stawów i terenów bagiennych w granicach miejscowo ści, • zachowanie kraw ędzi le śnych zamykaj ących obszary otwarte jako otoczenia miejscowo ści, • zachowanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym dominant kulturowych i krajobrazowych, utrzymanie ich roli w krajobrazie, • zahamowanie niekorzystnych procesów degraduj ących krajobraz, powstałych poprzez ugorowanie terenów rolnych, wycinanie zadrzewie ń przydro Ŝnych i śródpolnych, intensywne pozyskiwanie kruszyw, obudowy brzegów jezior obiektami turystycznymi, prowadzenie zr ębów zupełnych w dolinach rzecznych, na zboczach dolin, zboczach mis jeziornych, atrakcyjnych przyrodniczo ścian lasów i w innych istotnych form
138 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
fizjonomii krajobrazu,
• likwidowanie skutków oddziaływania (rekultywacja) obiektów wymagaj ących makroniwelacji i znacznych przekształce ń topografii (wyrobiska kruszyw, farmy hodowlane, tereny stawów hodowlanych).
• utrzymanie zabudowy w granicach historycznych układów przestrzennych wsi, z kontynuacj ą zasad lokalizacji zabudowy i zagospodarowania terenu, • wypełnienie ubytków tradycyjnej niwy siedliskowej, • przeciwdziałanie chaotycznej parcelacji terenu, • utrzymanie i nie ograniczanie ekspozycji: układów przestrzennych siedlisk, pomników i krzy Ŝy, urz ądze ń technicznych i komunikacyjnych, • utrzymanie i nie ograniczanie ekspozycji układów komponowanej zieleni parków, cmentarzy i obsadze ń przydro Ŝnych i śródpolnych, • utrzymanie historycznie ukształtowanej sieci dróg, • utrzymanie charakterystycznych przekrojów, nawierzchni i rodzaju obsadze ń istniej ącego układu dróg, • zapobieganie powstawaniu ubytków w zabudowie i tworzenie warunków do ich ponownej zabudowy, • utrzymanie i eksponowanie zabudowy historycznej, jej proporcji, formy, dachów, wielko ści i układu otworów, rodzaju stolarki i jej zdobnictwa, materiału budowlanego,
• kształtowanie walorów estetycznych nowej zabudowy mieszkalnej, rekreacyjno-turystycznej i produkcyjnej poprzez nawi ązywanie do tradycji i warto ści regionalnych, w zakresie okre ślania formy architektonicznej i materiałów budowlanych,
• przeciwdziałanie „za śmiecaniu” krajobrazu kulturowego nowymi lokalizacjami budowli substandardowych (tymczasowych pawilonów usługowych, baraków, budek kempingowych, agresywnych form reklamy) i rozwi ązaniami technicznymi (naziemne sieci in Ŝynieryjne, wie Ŝe anten telekomunikacyjnych),
• dopuszczanie lokalizacji farm wiatraków energetycznych jedynie na obszarach krajobrazu cywilizacyjnego (w s ąsiedztwie napowietrznych sieci wysokiego napi ęcia oraz podobnych) z wył ączeniem terenów o walorach kulturowych i krajobrazowych okre ślonych w planie zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego
139 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
(aktualizacji), • estetyzacja i humanizacja zabudowy i zagospodarowania terenu osiedli “PGR-owskich” i blokowych oraz współczesnej zabudowy techniczno- produkcyjnej, • ochron ę przed dewastacj ą zabytków archeologicznych – ustalanie ochrony w planach miejscowych, • utrzymanie i eksponowanie grodzisk posiadaj ących charakterystyczn ą form ę krajobrazow ą, • zachowanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym zabytków oraz innych elementów zagospodarowania i wyposa Ŝenia miejscowo ści,
• ochron ę miejsc zwi ązanych ze sprawowaniem praktyk religijnych w miejscowo ściach, gdzie nie ma ko ściołów – krzy Ŝy i kapliczek przydro Ŝnych, zwi ązanych mi ędzy innymi z kultem maryjnym (maj, pa ździernik),
• opracowanie materiałów pomocniczych do nauczania i propagowania historii i tradycji regionu, • umieszczanie na zabytkach znaków informacyjnych.
VII.3. FORMY OCHRONY WARTO ŚCI KULTUROWYCH
Ochrona winna by ć realizowana poprzez: • sporz ądzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ustalaj ących, po weryfikacji, wskazane w studium granice stref ochrony konserwatorskiej i zawieraj ące odpowiednie ustalenia dla działa ń w tych strefach, • sporz ądzanie programów opieki nad zabytkami, • podejmowanie uchwał okre ślaj ących zobowi ązania wła ścicieli obiektów zabytkowych do opieki nad zabytkami zgodnie z gminnym programem opieki nad zabytkami, • współprac ę ze specjalistami kształtowania krajobrazu i zabytkoznawcami przy sporz ądzaniu strategii i programów rozwoju gminy oraz przy realizacji polityki przestrzennej okre ślonej w studium,
• utrzymywanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym budynków i budowli zabytkowych stanowi ących własno ść gminy, • utrzymywanie i uzupełnianie obsadze ń alejowych dróg publicznych,
140 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• porz ądkowanie i utrzymywanie historycznych nekropolii (w tym nieczynnych), • oznaczenie i ochron ę grodzisk stanowi ących zabytki archeologiczne, • udzielanie pomocy prawnej i materialnej w utrzymaniu i remontach zabytkowych obiektów publicznych i prywatnych, • wspieranie i dokumentowanie powstawania nowych warto ści kulturowych na terenie gminy.
VIII. ZASADY MONITORINGU REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM
VIII.1. WDRA śANIE WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Przyjmuje si ę, Ŝe cele i zadania okre ślone w Wojewódzkim Programie Opieki nad Zabytkami w województwie zachodniopomorskim b ędą realizowane w wyniku: 1. wspólnych – harmonijnych i zdecydowanych – działa ń władz regionu z ministerstwem do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, wojewódzkim konserwatorem zabytków, jednostkami samorz ądu terytorialnego, władzami ko ścielnymi, organizacjami pozarz ądowymi i stowarzyszeniami regionalnymi, o środkami naukowymi i – nade wszystko – z wła ścicielami i u Ŝytkownikami obiektów zabytkowych; 2. działa ń własnych władz regionu w zakresie: • tworzenia prawa miejscowego; • finansowania na wła ściwym poziomie instytucji kultury, tworzenia systemu dotacji, ulg finansowych, nagród i ró Ŝnego rodzaju zach ęt dla wła ścicieli i posiadaczy obiektów zabytkowych; • wykonywania niezb ędnych remontów i prac konserwatorskich przy obiektach zabytkowych b ędących własno ści ą województwa; • realizacji projektów i programów regionalnych;
• ró Ŝnego rodzaju działa ń wspieraj ących, symuluj ących, promocyjnych i – zwłaszcza – edukacyjnych, odnosz ących si ę do zagadnie ń opieki nad zabytkami.
141 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
3. działa ń w ramach programów dofinansowanych z funduszy Unii Europejskiej i projektów o zasi ęgu ponad regionalnym i ponad krajowym.
VIII. 2. MONITORING I OCENA REALIZACJI WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
Za monitorowanie realizacji Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Zachodniopomorskiego odpowiada ć b ędzie wyspecjalizowana, wojewódzka, samorz ądowa jednostka kultury, Biuro Dokumentacji Zabytków. Instytucja ta prowadzi ć b ędzie systematyczn ą obserwacj ę dynamiki zjawisk istotnych z punktu widzenia realizacji Programu; działanie to realizowane b ędzie w oparciu o wyznaczone kryteria i wska źniki. Na bie Ŝą co prowadzony b ędzie równie Ŝ monitoring zada ń, okre ślonych w WPOnZ (np. sporz ądzanie programów tematycznych czy opracowa ń eksperckich przez instytucje czy wydziały urz ędu, wskazane przez Zarz ąd Województwa). Biuro Dokumentacji Zabytków przedstawi stosowne materiały analityczne w tym zakresie do oceny Zarz ądowi Województwa. Zarz ąd Województwa b ędzie przedstawiał Sejmikowi Województwa co dwa lata sprawozdanie ze stanu zaawansowania realizacji Programu. Sprawozdanie to przekazywane b ędzie – zgodnie z zapisem ustawowym – Wojewódzkiemu i Generalnemu Konserwatorowi Zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytkówi i opieki nad zabytkami. Po upływie czteroletniego okresu realizacji Programu dokonana b ędzie ewaluacja jego wyników. W tym celu Zarz ąd Województwa powoła zespół niezale Ŝnych ekspertów, który we współpracy ze specjalistycznymi instytucjami dokona takiej oceny. Zaakceptowana przez Zarz ąd Województwa ewaluacja WPOnZ zostanie przedstawiona do zatwierdzenia Sejmikowi Województwa i upubliczniona w portalu internetowym Województwa.
142 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
ANEKS I
DIAGNOZA STANU ZACHOWANIA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO – ANALIZA SWOT
Analiz ę stanu krajobrazu kulturowego i zabytków, słabych i mocnych stron oraz szans i zagro Ŝeń przeprowadzono na podstawie: - raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych – stan na grudzie ń 2004 r. (oprac. Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków na podstawie ankiet sporz ądzonych przez wojewódzkich konserwatorów zabytków) - opinii specjalistów zajmuj ących si ę ochron ą krajobrazu kulturowego oraz zabytków, - wiedzy i do świadczenia autorów poszczególnych rozdziałów Programu.
Opracowuj ąc diagnoz ę analizowano nast ępuj ące uwarunkowania: - walory krajobrazu i dziedzictwa kulturowego (układy i obiekty zabytkowe o istotnym znaczeniu w skali kraju, województwa, lokalnej), -stan zachowania dziedzictwa kulturowego, - funkcjonowanie systemu ochrony zabytków, - funkcjonowanie informacji o zabytkach , -struktura własno ściowa ,
143 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
- mo Ŝliwo ści zagospodarowania na ró Ŝnorodne cele u Ŝytkowe, w tym na funkcje turystyczne w powi ązaniu ze środowiskiem naturalnym, -fundusze na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami i mo Ŝliwo ści ich pozyskania, - stan wiedzy o zabytkach i świadomo ść potrzeby opieki nad zabytkami.
MOCNE STRONY______
KRAJOBRAZ KULTUROWY
• Stosunkowo dobrze zachowany krajobraz historyczny (struktura sieci osadniczej, granice i formy przestrzenne jednostek osadniczych). • Brak wielkoprzestrzennych inwestycji degraduj ących krajobraz.
DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE • Ró Ŝnorodno ść zasobu - bogaty materiał do bada ń pradziejów regionu. • Dobre rozpoznanie – dla niemal 100% powierzchni województwa wykonano rozpoznanie AZP (zinwentaryzowano około 35000 stanowisk archeologicznych). Obecnie rozpoznanie kontynuowane dzi ęki realizacja programów (archeologicznych bada ń podwodnych, zało Ŝeń klasztornych) ratunkowych bada ń archeologicznych prowadzonych przy okazji du Ŝych inwestycji liniowych (infrastruktura, drogi).
• Ustalenie stref ochrony stanowisk archeologicznych wraz z podstawowym zakresem ochrony w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego zdecydowanej wi ększo ści gmin, obowi ązuj ących przy sporz ądzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
• Stymuluj ący przykład Parku Kulturowego Chwarszczany, w ramach którego ochron ą obj ęto pozostało ści dworu zakonnego templariuszy i joannitów, nowo Ŝytnego folwarku wraz z stanowiskiem archeologicznym (wielokulturowa osada pradziejowa, średniowiecze, nowo Ŝytno ść ). • Obiekty archeologiczne posiadaj ące formy przestrzenne (cmentarzyska kurhanowe, grody, kr ęgi kamienne) - osnowa tworzenia turystycznych szlaków kulturowych.
• Mo Ŝliwo ść pozyskania środków na badania (program MKiDN: ” Zachowanie, waloryzacja i ochrona dziedzictwa kulturowego”, priorytet 4 : „Ochrona zabytków archeologicznych”).
144 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
UKŁADY URBANISTYCZNE
•Zachowane w wielu o środkach staromiejskich historyczne cechy, charakterystyczne dla miast hanzeatyckich (mog ą sprzyja ć działaniom o charakterze transgranicznym, podejmowanym z innymi o środkami z regionów nadbałtyckich – jak np. Szlak Gotyku Ceglanego ).
•Wyst ępuj ące w wielu miastach dobrze zachowane nowo Ŝytne zespoły o znacznych walorach urbanistyczno-architektonicznych. •Zachowane obiekty budowlane o najwi ększej warto ści kulturowej – ko ścioły, ratusze i inne budowle u Ŝyteczno ści publicznej, w wielu o środkach stanowi ą o ich atrakcyjno ści. •Wi ększo ść zało Ŝeń staromiejskich obj ęto ochron ą prawn ą (wpisane do rejestru zabytków). •Dobre rozpoznanie i udokumentowanie znacznej cz ęś ci układów. •Mo Ŝliwo ści rewaloryzacji o środków staromiejskich - stosunkowo du Ŝa ilo ść terenów niezagospodarowanych po II wojnie światowej lub mo Ŝliwych do zagospodarowania ze wzgl ędu na dotychczasowy niewła ściwy sposób wykorzystania terenu np. Szczecin (Podzamcze), Stargard Szczeci ński, Kołobrzeg. •Stymuluj ące przykłady działa ń inwestorów i mecenasów prywatnych na rzecz rewaloryzacji i zagospodarowania o środków staromiejskich ( na Podzamczu w Szczecinie, Stargardzie). •Atrakcyjne dla wykorzystania potencjału turystycznego poło Ŝenie wielu o środków urbanistycznych, powi ązane z warto ściami przyrodniczo-krajobrazowymi. •Mo Ŝliwo ść pozyskania funduszy na działania rewitalizacyjne, rewaloryzacyjne. •Odnotowane do świadczenia w samoorganizacji społecznej w obronie zabytków oraz istnienie organizacji pozarz ądowych działaj ących na polu opieki nad zabytkami.
UKŁADY RURALISTYCZNE / WIEJSKIE • Zachowane cechy pierwotnego rozplanowania przestrzennego du Ŝej cz ęś ci wsi owalnicowych i XVIII-XIX-wiecznych wsi kolonizacyjnych. • Wyst ępowanie wsi o zało Ŝeniu owalnicowym oraz XVIII-XIX-wiecznych wsi kolonizacyjnych. • Znaczna ilo ść historycznej zabudowy chłopskiej (głównie XIX-wiecznej). • Zachowanie naturalnych warunków ekspozycji sylwet wsi. • Zachowanie w du Ŝej cz ęś ci wsi pierwotnych dominant architektonicznych (ko ścioły).
145 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Okre ślone strefy ochrony konserwatorskiej układów o walorach zabytkowych w studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego wi ększo ści gmin, obowi ązuj ące przy sporz ądzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
ZABUDOWA MIAST •Zachowane cechy historycznej architektury zabudowy mieszkalnej w zwartych zespołach w obr ębie układów nowo Ŝytnych i staromiejskich. •Zachowana wi ększo ść reprezentacyjnych obiektów: ko ściołów farnych i budowli uŜyteczno ści publicznej (ratusze, szkoły, poczty i in.). • Ró Ŝnorodno ść stylowa – przykłady zabudowy od gotyku po modernizm. •Obiekty mieszkalne o najwi ększej warto ści kulturowej stanowi ą cz ęsto o atrakcyjno ści o środków (np. Darłowo, Szczecin, Trzebiatów).
• Pensjonaty i hotele w miejscowo ściach uzdrowiskowych i nadmorskich (np. Świnouj ście, Mi ędzyzdroje, Dziwnów, Mielno, Trzci ńsko Zdrój, Połczyn Zdrój) podnosz ą walory i nadaj ą okre ślony charakteru przestrzeni urbanistycznej. • Obiekty u Ŝyteczno ści publicznej: dobry stan i dost ępno ść wi ększo ści obiektów uŜyteczno ści publicznej (tak Ŝe cz ęś ci wn ętrz) zlokalizowanych w centrach miejscowo ści, znaczne walory architektoniczne, co daje szans ę zaistnienia tych obiektów jako atrakcji turystycznych i utrwalenie ich wizerunku jako rozpoznawalnego „znaku” danej miejscowo ści (szczególnie dotyczy ratuszy). •Dobre rozpoznanie zasobów zabytkowych, zaawansowany stan ewidencjonowania. •Niewielka liczba obiektów o nieustalonym stanie własno ściowym. •Jako ść środowiska naturalnego nie wpływa niekorzystnie na stan zabytków (za wyj ątkiem śródmie ścia Szczecina). •Pozytywne do świadczenia w zakresie wsparcia finansowego inwestycji przy rewaloryzacji, modernizacji obiektów zabytkowych z ró Ŝnych źródeł: mi ędzynarodowych, pa ństwowych, regionalnych, gminnych, prywatnych. •Pozytywne do świadczenia we wprowadzaniu programów edukacyjnych. dotycz ących utrzymania i odnawiania zabytków przy u Ŝyciu naturalnych materiałów i dawnych tradycyjnych technologii (rzemiosło budowlane, architektura drewniana).
ZABUDOWA WSI
• Du Ŝe nasycenie tradycyjna zabudow ą i zespołami zabudowy chłopskiej
146 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Zabudowa w krat ę jako wyró Ŝnik regionu
• Ró Ŝnorodno ść typologiczna zasobu;
• Powi ększany systematycznie zbiór dokumentacji konserwatorskiej (np. karty architektury i budownictwa, inwentaryzacje konserwatorsko-budowlane, katalogi budownictwa ludowego);
• Dobrze wykształcona sie ć dro Ŝna; stosunkowo łatwa dost ępno ść zasobu;
ARCHITEKTURA SAKRALNA
• Bogaty i reprezentatywny zasób architektury sakralnej obejmuj ący obiekty o metryce XII-XX w., prezentuj ący wszystkie style architektoniczne. Zespół z uwagi na walory historyczne, architektoniczne i artystyczne znacz ący w skali kraju i rejonu krajów nadbałtyckich.
• Znaczne nasycenie regionu architektur ą średniowieczn ą, w tym du Ŝy zespół wczesnogotyckich ko ściołów granitowych, znakomitej klasy pó źnogotycka architektura ceglana (ko ścioły, klasztory, obwarowania, ratusze). Jeden z wyró Ŝniaj ących si ę zespołów w skali kraju. Szereg o środków miejskich Pomorza Zachodniego z sakraln ą i świeck ą zabudow ą średniowieczn ą, wł ączonych zostało do presti Ŝowej sieci Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego (Stargard Szczeci ński, Szczecin, Chojna, Koszalin, Kołobrzeg).
• Bogaty zasób obiektów średniowiecznej architektury klasztornej, w tym pocysterskiej. Najlepiej zachowane budowle zakonu templariuszy.
• Liczne ko ścioły reprezentuj ące budownictwo szkieletowe koresponduj ące z małomiasteczkow ą i wiejsk ą zabudow ą mieszkaln ą i gospodarcz ą (rejon północno-wschodni województwa). • Liczne sanktuaria stanowi ące znacz ący potencjał dla turystyki pielgrzymkowej.
• Wi ększo ść obiektów sakralnych i poklasztornych udokumentowana i wpisana do rejestru zabytków. Rejestr sukcesywnie powi ększany o obiekty o metryce XIX i XX- wiecznej.
• Optymalny stan prawno-własno ściowy: ko ścioły i kaplice stanowi ą własno ść ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych, w tym zasadniczo ko ścioła rzymskokatolickiego. Obiekty sakralne u Ŝytkowane zgodnie z pierwotn ą funkcj ą.
147 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Pozytywne do świadczenia w zakresie wsparcia finansowego inwestycji przy rewaloryzacji, remontach i zagospodarowaniu obiektów sakralnych przy udziale środków: unijnych, rz ądowych i samorz ądowych. • Konferencje naukowe, publikacje naukowe i periodyki akademickie po świ ęcone historii i konserwacji zabytków sakralnych, publikacje popularno-naukowe, przewodniki i broszury popularyzuj ące zasób zabytkowy.
• Inicjatywy dot. tworzenia szlaków kulturowych, w tym powołanie w Bierzwniku Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Gmin Cysterskich (Bierzwnik, Krz ęcin, Marianowo, Pełczyce, Recz, Stare Czarnowo i W ęgorzyno) na rzecz budowy szlaku cysterskiego w Polsce, w tym p ętli zachodniopomorskiej. Stowarzyszenie Szlak Templariuszy z siedzib ą w Raszynie (docelowo siedziba w Chwarszczanach).
ZAŁO śENIA REZYDENCJONALNE • Du Ŝe walory historyczne i architektoniczne zasobu. • Grupa obiektów o randze ponadregionalnej: zamki władców ksi ęstwa pomorskiego, zakonów rycerskich i rodów rycerskich: w Szczecinie, Darłowie, Pęzinie, Świdwinie, Kr ągu, Płotach, Tucznie, Swobnicy, zespół dworski w Świerznie (wyró Ŝniaj ący si ę skal ą zało Ŝenia i technik ą budowy w konstrukcji ryglowej). • Liczna grupa obiektów o walorach ponadlokalnych o okre ślonych, wyrazistych formach stylowych, b ędące punktami odniesienia w ustalaniu rozwoju architektury na Pomorzu. Zaliczy ć do nich mo Ŝna ju Ŝ znacznie wi ęcej budowli tego typu jak: zamek w Starym Drawsku, w Dobrej k/Nowogardu, pozostało ści po zamku biskupów w Golczewie, dwory w Karsku, Buku i Szczecinie D ąbiu, pałace w Trzebiatowie, Ostrowcu, Siemczynie, Stolcu, Trzygłowiu, Darskowie, Parsowie, Przelewicach, Dolsku, Rybokartach, Nacławiu czy Iglicach. • Zró Ŝnicowana kubatura obiektów, kwalifikuj ących si ę do adaptacji na ró Ŝne funkcje (domy mieszkalne, hotele, pensjonaty, o środki wczasowe itp.), • Korzystne poło Ŝenie, bardzo cz ęsto nad jeziorami; z własnymi terenami zielonymi (parki). • Dobre przykłady zrealizowanych odbudowy i adaptacji.
ŚREDNIOWIECZNE OBWAROWANIA • Ponadregionalne walory historyczne, architektoniczne i edukacyjne zało Ŝeń obronnych średniowiecznych miast (zespoły w: Stargardzie, Pyrzycach, Mieszkowicach, Moryniu, Maszewie, Trzci ńsku Zdroju) nale Ŝą do najcenniejszych
148 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego i najbardziej charakterystycznych zabytkowych zespołów zabytkowych na Pomorzu i w Polsce). • Wszystkie zabytki z grupy średniowiecznych obwarowa ń wpisane s ą do rejestru zabytków. • Jednorodno ść substancji zabytkowej sprzyja opracowaniu programów konserwacji i rewaloryzacji w skali województwa. • Stosunkowo nieskomplikowana konstrukcja budowlana sprzyja uzyskaniu znacznych efektów w poprawie kondycji ogółu tego typu zabytków w stosunku do poniesionych nakładów. • Stabilny stan własno ściowy (wi ększo ść średniowiecznych obwarowa ń stanowi własno ść samorz ądów lokalnych, pewna grupa jest własno ści ą skarbu pa ństwa, a tylko nieliczne s ą własno ści ą osób prywatnych i stowarzysze ń). • Mo Ŝliwo ści zagospodarowania na cele u Ŝytkowe obiektów kubaturowych (bram, baszt) - przykłady adaptacji i u Ŝytkowania z zachowaniem historycznej substancji budowlanej i architektury (np. Choszczno, Goleniów, Stargard, Trzebiatów).
FORTYFIKACJE NOWO śYTNE
•Wyst ępowanie obiektów o znacznych walorach, reprezentatywnych dla rozwoju nowo Ŝytnego budownictwa obronnego od 2 poł. XIX w. po l.30-40. XX w.
•Zaawansowane rozpoznanie i dokumentowanie (dokumentacje konserwatorskie i publikacje).
•Cenniejsze obiekty s ą wpisane do rejestru zabytków (forty w Świnouj ściu i Kołobrzegu).
•Ustalony stan własno ściowy (Dyrekcje Regionalne Lasów Pa ństwowych, jednostki samorz ądu terytorialnego, jednostki wojskowe, OC).
•Stymuluj ące przykłady dobrego u Ŝytkowania cz ęś ci obiektów (forty w Świnouj ściu, obiekty Wału Pomorskiego).
• Przykłady popularyzacji i edukacji (powstaj ące coraz liczniej ró Ŝnego typu publikacje, działania terenowe).
•Powstaj ące organizacje pozarz ądowe statutowo zajmuj ące si ę opiek ą, ochron ą i popularyzacj ą fortyfikacji.
OBIEKTY PRZEMYSŁU I TECHNIKI
149 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Wyst ępowanie obiektów o znaczeniu ponadregionalnym: tereny portowe (port wolnocłowy) w Szczecinie, latarnie morskie, elektrownie wodne, niektóre obiekty kolejowe, wyposa Ŝenie ruchome stoczni i portów. • Wyst ępowanie obiektów dokumentuj ących rozwój cywilizacyjny regionu (znaczenie historyczne, edukacyjne).
• Stosunkowo dobre rozpoznanie, zaawansowane ewidencjonowanie.
• Zainteresowanie turystów i społeczno ści lokalnych t ą grup ą zabytków. • Ilo ść , ró Ŝnorodno ść i lokalizacja obiektów dziedzictwa technicznego potencjałem do kreowania nowych funkcji (ł ącznie z mieszkalnymi), w tym tak Ŝe jako produktu turystycznego.
• Zwi ązek z naturalnym środowiskiem obiektów takich jak: wodne elektrownie i młyny, urz ądzenia hydrotechniczne na rzekach, dobr ą podstaw ą do tworzenia produktu turystycznego • Przykłady dobrego zagospodarowania cz ęś ci obiektów (zajezdnie tramwajowe w Szczecinie, kolejka w ąskotorowa Gryfice-Rewal-Pogorzelica, fabryka benzyny syntetycznej w Policach, latarnie morskie). • Dobre przykłady działalno ści edukacyjnej, promocji – seminaria, akcje terenowe nawi ązuj ące do wydarze ń historycznych, wydawnictwa. • Przykłady dobrej promocji jako produktu turystycznego (latarnie morskie, gryficka kolejka w ąskotorowa). • Funkcjonowanie organizacji pozarz ądowych zajmuj ących si ę zabytkami techniki (Police, Rogowo).
ZIELE Ń KOMPONOWANA
• Wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe regionu (pobrze Ŝe Bałtyku, pojezierza, lasy, sie ć wodna). Tym samym znaczny potencjał turystyczny.
• Bogaty i reprezentatywny zasób parków i ogrodów obejmuj ący obiekty o metryce XVII-XX w., prezentuj ących europejskie style sztuki ogrodowej: barok, klasycyzm, liczne odmiany krajobrazowe (romantyczne i naturalistyczne). Zespół
z uwagi na walory historyczne, kompozycyjne, przyrodnicze i ekologiczne znacz ący w skali kraju: • Liczny zasób zespołów rezydencjonalnych: zamków, pałaców i dworów otoczonych ogrodami i parkami. • Parki zdrojowe zwi ązane z kurortami i uzdrowiskami.
150 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Parki miejskie, publiczne zakładane po likwidacji obwarowa ń miejskich (planty) i na surowym pniu. • Ogrody dendrologiczne. • Cmentarze przyko ścielne, polowe i le śne. Najcenniejsze z zachowanymi kaplicami cmentarnymi, mał ą architektur ą i pomnikami nagrobnymi. • Cenny zespół krajobrazowych alei przydro Ŝnych. • Bogaty skład gatunkowy drzew krzewów, z uwagi na specyficzne warunki klimatyczne wielka liczba ro ślin egzotycznych. • Wi ększo ść parków udokumentowana i wpisana do rejestru zabytków. Rejestr sukcesywnie powi ększany o kolejne obiekty.
• Coraz liczniejsze, pozytywne do świadczenia w zakresie wsparcia finansowego inwestycji przy rewaloryzacji, remontach i zagospodarowaniu zabytkowych parków i cmentarzy przy udziale środków: unijnych, rz ądowych i samorz ądowych. • Pozytywne rezultaty działa ń wła ścicieli, samorz ądów i organizacji pozarz ądowych na rzecz rewaloryzacji i zagospodarowania parków i cmentarzy. • Konferencje naukowe, publikacje naukowe i periodyki akademickie po świ ęcone historii i konserwacji zabytkowych parków cmentarzy i alei. W ślad za tym publikacje popularnonaukowe, przewodniki i broszury popularyzuj ące zasób zabytkowy. • Rosn ąca świadomo ść ekologiczna mieszka ńców regionu. W ślad za tym opinia publiczna reaguj ąca na niszczenie przyrody, w tym wycinki alei przydro Ŝnych, dewastacje historycznych cmentarzy.
ZABYTKI RUCHOME
•Liczny zasób zabytków ruchomych o du Ŝej warto ści artystycznej, stanowi ący o atrakcyjno ści regionu, reprezentatywny dla Europy Środkowej, w nim zabytki od pó źnego romanizmu do czasów najnowszych. •Zaawansowany stan bada ń naukowych nad dziedzictwem regionu, pozwalaj ący we wła ściwy sposób sprawowa ć opiek ę nad zabytkami, posiadaj ący korzystny wpływ na kształtowanie si ę świadomo ści regionalnej na szczeblu gmin i powiatów,
•Przykłady dobrej współpracy samorz ądów ze słu Ŝbami konserwatorskimi i słu Ŝbami mundurowymi: Policj ą, Stra Ŝą Po Ŝarn ą, Słu Ŝbą Celn ą i Stra Ŝą Graniczn ą w zakresie prewencji i ochrony zabytków ruchomych
SŁABE STRONY______
151 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
KRAJOBRAZ KULTUROWY
• Brak zintegrowanej, systemowej ochrony krajobrazu kulturowego i przyrodniczego. Obszary chronione na terenie województwa zachodniopomorskiego zajmuj ą 20% powierzchni, co stawia je na 14 miejscu w kraju ( średnia krajowa powy Ŝej 50%). • Brak systemowych bada ń nad przeobra Ŝeniami krajobrazów zachodniopomorskich pod wpływem działalno ści człowieka.
DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE •Słabo rozwini ęta sie ć muzeów lokalnych prezentuj ących dziedzictwo archeologiczne. •Poło Ŝenie na terenach we władaniu ró Ŝnych wła ścicieli, w tym wła ścicieli prywatnych. •Brak funduszy na systemowe badania archeologiczne. •Słaba znajomo ść przepisów i skuteczno ść ich egzekwowania urz ędników wielu samorz ądów powiatowych i lokalnych.
UKŁADY URBANISTYCZNE •Zniszczenia fragmentów historycznych układów na skutek współczesnych inwestycji (budowlanych, komunikacyjnych). •Zły stan techniczny (dekapitalizacja) wi ększo ści zespołów mieszkalnych, głównie drewnianej zabudowy mieszkalnej na terenach o środków staromiejskich takich jak Dobra, Lipiany czy Mieszkowice, w skutek którego dochodzi do katastrof budowlanych, wymuszonych rozbiórek. •Brak ochrony prawnej cz ęś ci warto ściowych układów urbanistycznych (brak planów zagospodarowania przestrzennego, brak wpisów do rejestru zabytków, stosunkowo niewielka ilo ść obiektów budowlanych wpisanych do rejestru). •Konieczno ść budowania warunków zabudowy ka Ŝdorazowo dla poszczególnych inwestycji (w zwi ązku z brakiem planów zagospodarowania) jest nie tylko znaczn ą przeszkod ą dla inwestuj ących, ale równie Ŝ dla prawidłowej realizacji polityki przestrzennej - konieczno ść tworzenia dora źnych rozwi ąza ń w zagospodarowaniu przestrzennym, dostosowywanych do bie Ŝą cych, cz ęsto przypadkowych potrzeb inwestorów.
152 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Brak poczucia odpowiedzialno ści i kompetencji do ochrony na poziomach gminnym i powiatowym; niedocenianie przez samorz ądy lokalne znaczenia ochrony zabytków urbanistycznych dla rozwoju lokalnego. •Tolerowanie samowoli i odst ępstw od prawa przestrzennego i budowlanego. •Niedostateczna ilo ść pracowników słu Ŝb konserwatorskich. • Brak samorz ądowych konserwatorów zabytków (pomimo ustawowych moŜliwo ści jedynie w Szczecinie powołano miejskiego konserwatora zabytków). •Słabe poparcie dla odpowiednich organizacji pozarz ądowych – zajmuj ących si ę ochron ą dziedzictwa kulturowego. •Brak integracji środowisk działaj ących w obszarze dziedzictwa (projektanckich, konserwatorskich). •Brak funduszy na odpowiednie przygotowanie procesów rewaloryzacji i rewitalizacji ośrodków miejskich, w tym na badania (archeologiczne, architektoniczne, archiwalne), które musz ą stanowi ć podstaw ę do wła ściwego zagospodarowania centrów zabytkowych. •Brak powi ązania mieszka ńców z tradycjami małej ojczyzny nie wyzwala ambicji opieki; słabe zrozumienie społeczne dla problematyki ochrony zabytków i to Ŝsamo ści kulturowej obszarów chronionych. •Słaba popularyzacja wiedzy o warto ści chronionych o środków oraz idei ochrony zabytków.
ZABUDOWA MIAST •Ogólnie zły stan techniczny zabudowy mieszkalnej (dekapitalizacja) - głównie drewnianej/ryglowej zabudowy na terenach o środków staromiejskich takich jak Dobra, Lipiany czy Mieszkowice. •Brak ochrony prawnej wi ększo ści zespołów zabudowy miejskiej (brak planów zagospodarowania przestrzennego, stosunkowo niewielka ilo ść obiektów wpisanych do rejestru). •Niewielki stopie ń zaawansowania tworzenia wojewódzkiej i gminnych ewidencji zabytków . •Konieczno ść budowania warunków zabudowy ka Ŝdorazowo dla poszczególnych inwestycji, jest nie tylko znaczn ą przeszkod ą dla inwestuj ących, ale równie Ŝ dla prawidłowej realizacji polityki opieki nad zabytkami. •Konieczno ść tworzenia dora źnych rozwi ąza ń w zakresie u Ŝytkowania obiektów mieszkalnych, dostosowywanych do bie Ŝą cych potrzeb wła ścicieli, bez poszanowania zabytkowych warto ści obiektu budowlanego.
153 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Niedostateczna ilo ść pracowników słu Ŝb konserwatorskich. • Brak samorz ądowych konserwatorów zabytków. •Rozczłonkowanie własno ściowe – wielu wła ścicieli prywatnych, prowadzi do rozmycia odpowiedzialno ści za stan zachowania obiektów. •Brak mechanizmów zarz ądzania zabytkowymi budynkami mieszkalnymi z uwzgl ędnieniem szczególnych uwarunkowa ń zwi ązanych z konieczno ści ą ochrony ich warto ści. •Zła sytuacja finansowa znacznej liczby wła ścicieli obiektów mieszkalnych, szczególnie w mniejszych miejscowo ściach. •Brak poczucia odpowiedzialno ści i kompetencji do ochrony na poziomach gminnym i powiatowym; niedocenianie przez samorz ądy lokalne znaczenia ochrony (w wi ększo ści prywatnych) zabytków dla rozwoju lokalnego. •Tolerowanie samowoli i odst ępstw od prawa przestrzennego i budowlanego. •Brak integracji środowisk działaj ących w obszarze dziedzictwa (projektanckich, konserwatorskich). •Brak środków na badania (architektoniczne, archiwalne), które musz ą stanowi ć podstaw ę do wła ściwego post ępowania w u Ŝytkowaniu i zagospodarowaniu obiektów zabytkowych. •Zbyt małe zaanga Ŝowanie społeczne w opiek ę nad zabytkami i brak poparcia władz publicznych dla tego zaanga Ŝowania. •Za słabe poparcie dla odpowiednich organizacji pozarz ądowych – zajmuj ących si ę ochron ą dziedzictwa kulturowego. •Brak popularyzacji wiedzy o warto ści chronionych obiektów oraz idei ochrony zabytków. Brak powi ązania mieszka ńców z tradycjami małej ojczyzny nie wyzwala ambicji opieki; słabe zrozumienie społeczne dla problematyki ochrony zabytków w odniesieniu do obiektów mieszkalnych.
ZABUDOWA WSI
• Brak muzeum skansenowskiego na terenie województwa zachodniopomorskiego;
• Brak decyzji o powołaniu parków kulturowych (mimo istniej ących zapisów w planach miejscowych);
• Post ępuj ący ubytek historycznej zabudowy ryglowej w obr ębie zagród (głównie obiektów gospodarczych);
154 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Zły stan techniczny wi ększo ści budynków wzniesionych w technice ryglowej;
• Słabe egzekwowanie ochrony prawnej tradycyjnej zabudowy chłopskiej; niewystarczaj ąca ilo ść wpisów do rejestru zabytków;
• Niewystarczaj ący poziom edukacji o zabytkowych krajobrazie kulturowym wsi
UKŁADY RURALISTYCZNE • Post ępuj ący zanik obiektów wznoszonych w tradycyjnych technikach budowlanych (budynki ryglowe), w tym zwłaszcza gospodarczych. • Zły stan techniczny du Ŝej cz ęś ci zabudowy, w tym pofolwarcznej. • Post ępuj ący proces likwidacji tradycyjnych nawierzchni dróg wiejskich. • Zbyt mała ilo ść analitycznych opracowa ń dokumentacyjnych w zakresie ruralistyki.
• Zatarty lub cz ęś ciowo zatarty układ kompozycyjny cz ęś ci zespołów pofolwarcznych, dewastacja znacz ącej cz ęś ci obiektów pofolwarcznych, brak programów rewitalizacji zespołów pofolwarcznych. • Braki w zakresie edukacji o walorach przestrzennych wsi.
ARCHITEKTURA SAKRALNA
• Zły stan techniczny architektury sakralnej, zwłaszcza dotyczy to tej wzniesionej w konstrukcji szkieletowej, drewnianej. Wynika to z długoletnich zaniedba ń dotycz ących bie Ŝą cego utrzymania obiektów, podejmowania remontów bez udziału wykwalifikowanych wykonawców, wła ściwych metod i środków i materiałów. • Zły stan zachowania i zagospodarowania najcenniejszego na Pomorzu Zachodnim zało Ŝenia opactwa cysterskiego w Kołbaczu. Brak koordynacji działa ń zwi ązanych z zagospodarowaniem zespołu, pozyskiwaniem środków na jego konserwacje i popularyzacj ą jego cennych walorów przez wła ścicieli poszczególnych obiektów i terenów.
• Brak systemów zabezpiecze ń obiektów sakralnych w tym przeciwpo Ŝarowych (dotyczy to zwłaszcza architektury szkieletowej, drewnianej) i antywłamaniowych (cenne wyposa Ŝenia wn ętrz). • Dewaloryzacja obiektów spowodowana niekontrolowanym wprowadzaniem elementów obcych – np. ahistorycznej kolorystyki, współczesnych materiałów
155 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
(np. tynki, stolarka), technik i technologii budowlanych, anten telefonii komórkowych. • Niewielka skuteczno ść słu Ŝb nadzoru budowlanego w stosunku do samowoli budowlanych i konserwatorskich.
• Niewystarczaj ące środki finansowe na konserwacje zabytków sakralnych. Znaczne trudno ści w zakresie pozyskiwania środków europejskich przez niewielkie parafie (skomplikowana procedura, brak środków na fachowe dokumentacje i wkład własny). • Ograniczone środki na badania naukowe, których wyniki umo Ŝliwiaj ą prawidłow ą odbudow ę, remonty i adaptacje obiektów zabytkowych (kwerendy źródłowe, badania architektoniczne, badania dendrochronologiczne i in.). • Brak wystarczaj ącej promocji obiektów, szlaków kulturowych, wydawnictw, infrastruktury turystycznej.
ZAŁO śENIA REZYDENCJONALNE
•Zły stan techniczny wi ększo ści obiektów, wg danych z raportu o stanie zabytków z 2004 r., na ogóln ą liczb ę 257 obiektów wpisanych do rejestru zabytków, ponad połowa wymaga remontu kapitalnego co oznacza, Ŝe w tym momencie nie nadaj ą si ę do u Ŝytkowania, w stanie dobrym w wykazie odnotowano zaledwie 15 obiektów, sytuacja jest znacznie gorsza w grupie obiektów nie wpisanych do rejestru zabytków, tu liczba budowli pozostaj ących w stanie krytycznym mo Ŝe si ęga ć (szacunkowo) do 70 % zasobu. •Liczna grupa rezydencji w posiadaniu wła ścicieli nie podejmuj ących Ŝadnych prac remontowych, najbardziej drastycznym przykładem jest zamek w Swobnicy, pałace w G ądnie, Krzymowie, Mirowie, Ro ścinie, Rynowie, Stołecznej, Warnicy, śelmowie Przyjezierzu, oraz w Dre Ŝewie, Koziej Górze, Podwilczu. •Brak ochrony prawnej (wpisu do rejestru zabytków) cz ęś ci XIX- i XX-wiecznych rezydencji. •Niewystarczaj ące fundusze w bud Ŝecie pa ństwa na dotacje dla wła ścicieli wykonuj ących prace przy zabytkach. •Niewielkie mo Ŝliwo ści wykorzystania funduszy strukturalnych, unijnych przez prywatnych wła ścicieli rezydencji.
ŚREDNIOWIECZNE OBWAROWANIA
•Ogólnie niezadowalaj ący stan techniczny średniowiecznych obwarowa ń spowodowany wieloletnim zaniedbaniem, brakiem bie Ŝą cych prac remontowo-
156 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego konserwatorskich. Dodatkowe pogarszanie si ę stanu tych budowli i zagro Ŝenie dla stabilno ści murów powoduje: ruch pojazdów, plantowanie terenu dawnych wałów i fos po zewn ętrznej stronie murów, zabudowa terenu w ich pobli Ŝu.
•Osłabianie warto ści zabytkowej murów w trakcie realizacji prac remontowych poprzez wymiany fragmentów murów, a nie ich konserwacji.
•Parcelacja i zabudowa terenów po dawnych obwarowaniach ziemnych - wałach i fosach - ograniczanie terenów zieleni w miastach. •Brak zainteresowania potencjalnych inwestorów mo Ŝliwo ściami zagospodarowania obiektów kubaturowych (bramy, baszty). • Słaba popularyzacja znaczenia historycznego i walorów architektonicznych - słabe wykorzystanie w promocji miast i w turystyce. •Niewykorzystanie w edukacji lokalnej (mury świadkiem średniowiecznych dziejów miejscowo ści) - niski poziom wiedzy o funkcji murów, o ich znaczeniu dla średniowiecznych miast.
NOWO śYTNE BUDOWLE OBRONNE • Zły stan techniczny wielu obiektów XX-wiecznych spowodowany celowymi wyburzeniami po 1945 r. (Wał Pomorski, świnoujski rejon umocnie ń). • Znaczne rozproszenie poszczególnych dzieł , a w przypadku świnoujskiego rejonu umocnie ń - kolizje na styku z zarz ądami terenów portowych. • Trudna dost ępno ść cz ęś ci zasobu, szczególnie budowli Wału Pomorskiego, zlokalizowanych na terenach le śnych, brak oznakowania, dróg.
ZABYTKI TECHNIKI
• Zły stan techniczny i zagro Ŝenie likwidacj ą znacznej liczby obiektów (budowle i wyposa Ŝenie), szczególnie: obiektów kolejowych, nierentownych zakładów produkcyjnych, tradycyjnych obiektów przetwórstwa rolnego (młyny, gorzelnie). • Zanik historycznego wyposa Ŝenia na skutek modernizacji procesów technologicznych, rabunku i złomowania. • Stosunkowo niewielki zasób obj ęty ochron ą prawn ą (wpis do rejestru, plany zagospodarowania). • Słabe regulacje prawne i słaba egzekucja restrykcji wobec niszcz ących zabytki (np. złomiarzy). • W wielu przypadkach niejasna sytuacja własno ściowa, brak jednego wła ściciela (np. koleje), cz ęste zmiany wła ścicieli, zajmowanie zabytkowych nieruchomo ści i ruchomo ści w przypadkach upadło ści.
157 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Brak odpowiedniej polityki w przypadkach restrukturyzacji lub likwidacji, zapewniaj ącej zachowanie najcenniejszych obiektów (np. koleje - działania polegaj ące na chaotycznym wyzbywaniu si ę mienia, brak koncepcji funkcjonowania kolei). • Brak funduszy na zabezpieczanie obiektów i wyposa Ŝenia do czasu znalezienia nowego u Ŝytkownika/funkcji. • Wi ększo ść obiektów obecnie nie jest przygotowana do ekspozycji/ zwiedzania. • Problemy z zachowaniem waloru autentyczno ści przy adaptacjach na nowe funkcje. • Brak promocji, ogólnodost ępnej wiedzy o zabytkach techniki (vide: dobre przykłady portali www czeskich, słowackich czy innych województw w kraju).
ZAŁO śENIA ZIELENI KOMPONOWANEJ
• Zły stan zachowania zespołów rezydencjalnych w tym zabudowy, ogrodów i parków.
• Bardzo zły stan zachowania wi ększo ści cmentarzy dotyczy to zwłaszcza cmentarzy wiejskich, polowych i le śnych. Powy Ŝsze spowodowane zostało całkowit ą wymian ą ludno ści po 1945 r. Ludno ść napływowa nie znalazła powodów dla piel ęgnacji i utrzymywania cmentarzy poewangelickich i Ŝydowskich. Ich utrzymaniu nie sprzyjały działania urz ędów administracji, które w ramach tzw. repolonizacji stopniowo likwidowały tak Ŝe cmentarze, w tym głównie pomniki nagrobne. • Zagro Ŝenie alei przydro Ŝnych wynikaj ące z modernizacji dróg publicznych. • Słaba identyfikacja mieszka ńców regionu z krajobrazem kulturowym, a tym samym niezrozumienie warto ści obiektów zabytkowych, podejmowanie nieskoordynowanych i spontanicznych działa ń w zakresie ich ochrony np. tworzenie w dobrej wierze licznych, niewielkich lapidariów stanowi ących form ę upami ętnienia dawnych niemieckich mieszka ńców. Obiekty tego typu zakładane są bez stosownych projektów i dokumentacji, bez uzgodnie ń ze słu Ŝbami konserwatorskimi. • Ograniczone środki na konserwacje i rewaloryzacje zabytkowych zało Ŝeń zieleni komponowanej. • Słabe rozpoznanie i udokumentowanie alei przydro Ŝnych, a co za tym idzie ich waloryzacja i obejmowanie ochron ą przez wojewódzkich konserwatorów zabytków i przyrody.
158 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Słaba promocja dziedzictwa kulturowego, niewystarczaj ąca świadomo ść jego walorów w śród u Ŝytkowników i społeczno ści lokalnych. • Brak wystarczaj ącej promocji obiektów, szlaków kulturowych, wydawnictw, infrastruktury turystycznej.
ZABYTKI RUCHOME • Zły stan techniczny wi ększo ści zabytków ruchomych, zwłaszcza wykonanych z drewna, rze źbionych i polichromowanych (wi ększo ść z nich jest wtórnie przemalowana farbami olejnymi i pora Ŝona czynnym Ŝerem owadów oraz posiada liczne ubytki snycerskie). • Słabe zabezpieczenie zabytków ruchomych przed kradzie Ŝą i po Ŝarem. • Niewielkie zainteresowanie organów samorz ądowych stanem zabytków na ich terenie.
• Niedostateczna wysoko ść nakładów przeznaczanych na konserwacj ę zabytków z bud Ŝetów pa ństwa i samorz ądów, brak skutecznego lobbingu w centralnych instytucjach i urz ędach na rzecz zaspokojenia potrzeb finansowych na zachowanie zabytków ruchomych regionu zachodniopomorskiego. • Brak dostatecznego przepływu informacji i odpowiedniej bazy danych o zabytkach skradzionych i zaginionych oraz o obiektach zagro Ŝonych po Ŝarem. • Niewielka w stosunku do walorów zasobu jego popularyzacja i edukacja.
MUZEA
• Zbyt mała liczba muzeów o znaczeniu ponadregionalnym i lokalnym oraz ich nierównomierne rozmieszczenie na terenie województwa, co utrudnia dost ęp du Ŝej liczbie mieszka ńców. • Brak dostatecznej liczby pracowni konserwacji zabytków i pracowników merytorycznych w muzeach oraz nakładów na konserwacj ę zabytków i zakupy obiektów do zbiorów. • Zbyt małe nakłady na unowocze śnienie infrastruktury wystawienniczej • Brak placówek eksponuj ących dziedzictwo kulturowe wsi - skansenu.
• Brak wspólnej bazy internetowej danych o muzeach i działalno ści.
• Brak dobrej akcji promocyjnej.
SZANSE______
159 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
KRAJOBRAZ KULTUROWY
• Stworzenie systemu zintegrowanej ochrony krajobrazu kulturowego i przyrody sprzyjaj ącego zahamowaniu procesów degradacji. • Wł ączenia problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych (wojewódzkich, powiatowych, gminnych) wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju. • Wyeksponowania poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego.
DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE
• Powoływanie parków kulturowych z programami opieki nad zasobami archeologicznymi.
• Mo Ŝliwo ść wykorzystania np. działalno ść muzeów regionalnych, które po cz ęś ci realizuj ą ju Ŝ ró Ŝnorodne własne programy edukacyjne m. in. zwi ązane z problematyk ą opieki nad zabytkami, z wykorzystaniem posiadanych przez nie zasobów zabytków ruchomych (tzw. Ŝywe lekcje historii).
• Budowa programów edukacyjno-turystycznych w oparciu o wiedz ę historyczn ą i opiek ę nad zabytkami, realizowanych ju Ŝ w poszczególnych gminach (np. Dobra k/Nowogardu - ście Ŝka historyczno-przyrodnicza Szlak Olbrzymów) i przez stowarzyszenia, w tym te bior ące udział w projektach unijnych.
UKŁADY URBANISTYCZNE
•Rewaloryzacja i rewitalizacja układów urbanistycznych stanowi ących o to Ŝsamo ści historycznej regionu.
•Kreowanie nowych obszarów i produktów turystycznych w oparciu o zrównowa Ŝone zagospodarowanie obiektów zabytkowych. •Wł ączenie warto ści dziedzictwa kulturowego o środków zabytkowych w obieg gospodarczy. •Poprawa dost ępno ści komunikacyjnej zabytkowych o środków urbanistycznych pozostaj ących poza głównym strumieniem ruchu turystycznego. •Wprowadzanie nowoczesnych systemów informacji turystycznej. •Korzystanie z do świadcze ń mi ędzynarodowych, rozszerzenie współpracy mi ędzyregionalnej. •Wprowadzanie nowoczesnych metod badawczych i naukowych w dziedzinie planowania przestrzennego na terenach zabytkowych.
160 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Post ęp w zakresie wsparcia finansowego z ró Ŝnych źródeł: mi ędzynarodowych, pa ństwowych, regionalnych, gminnych, prywatnych. •Rozwój i wzrost skuteczno ści działania edukacji w kierunku poszanowania zabytków, ich prawidłowej ochrony. •Edukacja w dziedzinie zarz ądzania dziedzictwem kulturowym. •Wzrost świadomo ści zabytkowego o środka urbanistycznego jako produktu turystycznego.
ZABUDOWA UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH • Poprawa kondycji technicznej zabudowy mieszkalnej i podniesienie standardów uŜytkowych. • Wprowadzanie nowoczesnych metod badawczych i naukowych w dziedzinie rewaloryzacji i konserwacji obiektów zabytkowych. • Zaanga Ŝowanie wła ścicieli w utrzymaniu zabytkowych walorów nieruchomości. •Wł ączenie w obieg gospodarczy warto ści dziedzictwa kulturowego budownictwa mieszkalnego z terenów o środków zabytkowych.
•Kreowanie nowych obszarów i produktów turystycznych w oparciu o zrównowa Ŝone zagospodarowanie obiektów zabytkowych - wzrost świadomo ści zabytku jako produktu turystycznego. •Post ęp w zakresie wsparcia finansowego z ró Ŝnych źródeł: mi ędzynarodowych, pa ństwowych, regionalnych, gminnych, prywatnych. •Rozwój i wzrost skuteczno ści działania edukacji w kierunku poszanowania zabytków, ich prawidłowej ochrony. •Korzystanie z do świadcze ń mi ędzynarodowych, rozszerzenie współpracy mi ędzyregionalnej. •Wprowadzanie programów edukacyjnych dotycz ących utrzymania i odnawiania zabytków przy u Ŝyciu naturalnych materiałów i dawnych, tradycyjnych technologii (rzemiosło budowlane, architektura drewniana).
UKŁADY RURALISTYCZNE • Mo Ŝliwo ść zachowania historycznego ładu przestrzennego poprzez wpisywanie nowych elementów zabudowy w tradycyjny krajobraz kulturowy. • Mo Ŝliwo ść eksponowania tradycyjnych wzorów wsi, np. poprzez tworzenie szlaku wsi owalnicowych; powi ązania z rozwojem ruchu turystycznego.
• Uwzgl ędnianie w procesach ochrony i rewaloryzacji cało ściowego kształtowania zespołów ruralistycznych wraz z kontekstem przestrzennym
161 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
i krajobrazowym oraz wn ętrzami architektonicznymi, wyodr ębnionymi w oparciu o analizy historyczne i strukturalno-krajobrazowe.
• Powstanie zainteresowania i dumy z warto ści kulturowych wsi (w tym i walorów rozplanowania). • Mo Ŝliwo ść rewitalizacji cenniejszych zało Ŝeń pofolwarcznych. • Tworzenie nowych miejsc pracy w zwi ązku z rewitalizacj ą zespołów pofolwarcznych i wprowadzaniem nowych funkcji u Ŝytkowych - mo Ŝliwo ść skorelowania działa ń rewitalizacyjnych zespołów pofolwarcznych z rozwojem ruchu turystycznego.
ZABUDOWA WSI
• Mo Ŝliwo ść eksponowania tradycyjnej zabudowy ryglowej wsi zachodniopomorskiej jako swoistego wyró Ŝnika regionu ;
• Mo Ŝliwo ść lokowania nowych elementów kubaturowych w zagrodach chłopskich w nawi ązaniu do tradycyjnych (historycznych) układów;
• Mo Ŝliwo ść prowadzenia działalno ści agroturystycznej w zabytkowych zagrodach i budynkach (co znacznie podnosi atrakcyjno ść oferty turystycznej);
• Uwzgl ędnianie w działaniach edukacyjnych i promocyjnych znaczenia zagrody chłopskiej jako swoistego „samodzielnego bytu” waloryzuj ącego krajobraz kulturowy
• Uwzgl ędnienie cennych (charakterystycznych dla regionu) zagród chłopskich w ramach szlaków turystycznych i kulturowych;
• Wspieranie liderów (lub grup liderów) w działaniach na rzecz podnoszenia świadomo ści kulturowej mieszka ńców społeczno ści lokalnych;
ARCHITEKTURA SAKRALNA •Poprawa stanu technicznego zabytków sakralnych.
162 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Zwi ększenie oferty funduszy przeznaczonych na szeroko poj ętą ochron ę dziedzictwa kulturowego: unijnych, rz ądowych, samorz ądowych, prywatnych
•Wzrost świadomo ści warto ści dziedzictwa kulturowego regionu, rozwój organizacji pozarz ądowych zajmuj ących si ę jego popularyzacj ą, ochron ą i pozyskiwaniem środków na ten cel. •Rozwój inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych. •Budowanie szlaków kulturowych i kreowanie produktów turystycznych w oparciu o dziedzictwo kulturowe i zabytki. •Budowa profesjonalnych systemów informacji turystycznej, strony internetowe, publikacje, mapy etc.
•Wprowadzanie programów edukacyjnych dotycz ących konserwacji i utrzymania zabytków przy wykorzystaniu tradycyjnych materiałów i u Ŝyciu dawnych technologii dot. zwłaszcza architektury szkieletowej, drewnianej.
ZAŁO śENIA REZYDENCJONALNE • Zamki, pałace i dwory na Pomorzu nale Ŝą do grupy zabytków o bardzo wysokich walorach artystycznych i historycznych.
• Walory estetyczne wzmacniane s ą w wi ększo ści przypadków niezwykle atrakcyjnym poło Ŝeniem w terenie, du Ŝa liczba zabytków poło Ŝona jest w s ąsiedztwie jezior, rozległych parków i du Ŝych kompleksów le śnych, w gminach północnych: Kamie ń Pomorski, Świerzno, Gryfice, Kołobrzeg atutem jest blisko ść morza,
• Mo Ŝliwo ści wł ączenia rezydencji do bazy turystycznej, do jej poszerzenia i uatrakcyjnienia, do stworzenia sieci hoteli, pensjonatów i do wzbogacenia ofert turystycznych - budowa szlaków tras turystycznych w oparciu atrakcyjne obiekty rezydencjonalne , np. szlaku zamków ksi ąŜę cych, szlaku zamków zakonów i rycerzy. • Edukacja o stylach architektonicznych i budownictwie.
ŚREDNIOWIECZNE OBWAROWANIA • Budowa programu zachowania unikalnego w skali kraju zespołu średniowiecznych systemów obronnych miast dzi ęki stosunkowo niewielkiej ilo ść zachowanych obiektów, jednorodno ść substancji zabytkowej, jednakowej formie własno ści (samorz ądowej).
163 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Mo Ŝliwo ść zagospodarowanie na funkcje u Ŝytkowe obiektów kubaturowych (bram, baszt). • Wykorzystanie walorów architektonicznych i krajobrazowych w rewaloryzacji i rewitalizacji średniowiecznych systemów obronnych – mury otoczone pasem zieleni na terenach dawnych fos i wałów. • Wł ączenie w obieg gospodarczy o środków staromiejskich. • Baza do rozwoju inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych. • Edukacja szkolna i popularyzacja wiedzy o średniowiecznej historii regionu.
NOWO śYTNE SYSTEMY OBRONNE
• Zachowanie reprezentatywnego zasobu budownictwa obronnego z XIX-XX w. • Poprawa kondycji technicznej i wprowadzenie funkcji u Ŝytkowych.
• Wykorzystanie zainteresowania nowo Ŝytnymi budowlami obronnymi i waloru poło Ŝenia (w otoczeniu lasów, jezior, w miejscowo ściach nadmorskich) w wykreowaniu produktu turystycznego.
• Aktywizacja terenów popegeerowskich we wschodniej cz ęś ci województwa (obszar wyst ępowania umocnie ń Wału Pomorskiego).
ZABYTKI TECHNIKI • Rewitalizacja obecnie zdegradowanych obszarów i obiektów poprzemysłowych. • Mo Ŝliwo ści zagospodarowania na nowe funkcje obiektów o zró Ŝnicowanej kubaturze (od wielkobubaturowych, wieloobiektowych po niewielkie, cz ęsto jednoprzestrzenne wn ętrza pozwalaj ą na dowolne kształtowanie przestrzeniu funkcjonalnych) i poło Ŝeniu (na terenach zurbanizowanych w pobli Ŝu centrów miast, na terenach rekreacyjnych - np. młyny nad rzekami).
• Wykorzystanie walorów kulturowych i przyrodniczych w kreowaniu produktu turystycznego na bazie zabytków techniki - poł ączenie turystyki krajoznawczej i kulturowej (np. szlaki kajakowe z ekspozycj ą zagospodarowania cywilizacyjnego – elektrownie, młyny wodne). • Mo Ŝliwo ści wykorzystania funduszy krajowych i unijnych (na projekty rewaloryzacyjne i rewitalizacyjne i aktywizacj ę terenów zdegradowanych). • Aktywizacja (ekonomiczna i świadomo ściowa) lokalnych społeczno ści. • Podniesienie ogólnej wiedzy o dziedzictwie cywilizacyjnym regionu.
164 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
ZIELE Ń KOMPONOWANA •Zainteresowanie wła ścicieli i u Ŝytkowników zabytków ich konserwacj ą i adaptacj ą na cele u Ŝytkowe. •Zwi ększenie oferty funduszy przeznaczonych na szeroko poj ętą ochron ę dziedzictwa kulturowego: unijnych, rz ądowych, samorz ądowych, prywatnych
•Wzrost świadomo ści warto ści dziedzictwa kulturowego regionu, rozwój organizacji pozarz ądowych zajmuj ących si ę jego popularyzacj ą, ochron ą i pozyskiwaniem środków na ten cel. •Rozwój inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych. •Wzrost świadomo ści ekologicznej społecze ństwa, aktywizacja organizacji pozarz ądowych w zakresie ochrony przyrody, parków, alei przydro Ŝnych. •Budowanie szlaków kulturowych i kreowanie produktów turystycznych w oparciu o dziedzictwo kulturowe i zabytki. •Budowa profesjonalnych systemów informacji turystycznej, strony internetowe, publikacje, mapy etc.
ZABYTKI RUCHOME
• Podj ęcie działa ń zmierzaj ących do poprawy stanu technicznego zabytków poprzez konserwacj ę oraz zabezpieczenie przed kradzie Ŝą i po Ŝarem – uratowanie posiadanego zasobu przed zniszczeniem i jego utrat ą. • Wykorzystanie zasobów zabytków ruchomych w promocji, w tym turystycznej, regionu. • Stworzenie systemu monitoringu stanu zachowania i zabezpieczenia.
• Stworzenie zintegrowanego systemu informacji o finansowania ochrony i opieki nad zabytkami, w tym: organizacja szkole ń na temat mo Ŝliwo ści pozyskania dotacji ze środków pa ństwowych, samorz ądowych i unijnych na konserwacj ę zabytków oraz prawidłowego przygotowania wniosków.
• Stworzenie zintegrowanego wojewódzkiego systemu finansowania ochrony i opieki nad zabytkami ruchomymi, w tym dofinansowania ze środków samorz ądowych wszystkich szczebli: - dokumentacji konserwatorskich i kosztorysowych, dotycz ących niezb ędnych prac przy zabytkach ruchomych; koniecznych przy składaniu wniosków o dotacje z ró Ŝnych źródeł; - prac konserwatorskich przy zabytkach ruchomych, ułatwiaj ących wła ścicielom pozyskanie dotacji z innych źródeł.
165 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Edukacja społecze ństwa, zwłaszcza wła ścicieli i u Ŝytkowników zabytków ruchomych w zakresie: - warto ści historyczno-artystycznej zabytków, - przepisów prawa dotycz ących ochrony i opieki nad zabytkami, w szczególno ści zwi ązanych z konieczno ści ą uzgadniania ze słu Ŝbami konserwatorskimi wszelkich działa ń podejmowanych przy zabytkach co w konsekwencji – doprowadzi do podniesienia społecznej świadomo ści i poczucia identyfikacji z regionem.
MUZEA
•Rozbudowa sieci muzeów - wzrost liczby lokalnych inicjatyw zwi ązanych z gromadzeniem świadectw historii regionalnej. •Programy edukacyjne w muzeach zwi ązane z problematyk ą opieki nad zabytkami i histori ą regionaln ą powi ązane ze szkolnymi ście Ŝkami edukacyjnymi, •Wykorzystanie muzeów w promocji turystycznej regionu.
ZAGRO śENIA______
KRAJOBRAZ KULTUROWY • Degradacja krajobrazu kulturowego w wyniku realizacji inwestycji nie uwzgl ędniaj ących kontekstu historycznego i przyrodniczego, spowodowana brakiem systemowej ochrony obszarowej krajobrazu. • Ubo Ŝenie zasobów dziedzictwa kulturowego.
DZIEDZICTWO ARCHEOLOGICZNE
• Niszczenie zabytków archeologicznych - działania amatorów (poszukiwaczy skarbów), którzy nielegalnie przy pomocy wykrywaczy metali niszcz ą pozostało ści dawnego krajobrazu kulturowego; samowolnie realizowane prace ziemne i inwestycje budowlane.
UKŁADY URBANISTYCZNE
•Degradacja zabytkowego krajobrazu miejskiego przez now ą zabudow ę, przypadkowe działania inwestycyjne, w których interes indywidualny inwestora jest przedkładany nad dobro społeczne, jakim jest dziedzictwo kulturowe.
166 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Zatarcie wyj ątkowego charakteru historycznego centrum, upodobnienie go do współcze śnie ukształtowanych przedmie ść , a co za tym idzie spadek atrakcyjno ść i mo Ŝliwo ści promocji danej lokalizacji z uwagi na posiadane warto ści kulturowe. •Estetyczna dewaloryzacja na terenie o środków zabytkowych spowodowana niekontrolowanym wprowadzaniem elementów obcych – np. nieprzemy ślanej, agresywnej kolorystyki, nowoczesnych no śników reklamowych. •Zagro Ŝenie nadmiern ą komercjalizacj ą zabytków, która prowadzi ć mo Ŝe do zbyt agresywnego inwestowania na terenach zabytkowych i mo Ŝe ogranicza ć wykorzystanie zabytkowych o środków przez społeczno ści lokalne. •Chaotyczne działania inwestycyjne; lokowanie nowych elementów kubaturowych bez uwzgl ędnienia wytycznych konserwatorskich i poszanowania walorów kulturowych zespołów; uchybienia w zakresie planowania przestrzennego.
ZABUDOWA UKŁADÓW URBANISTYCZNYCH •Degradacja mieszkalnych obiektów zabytkowych przez przypadkowe działania inwestycyjne, w których interes indywidualny inwestora jest przedkładany nad dobro społeczne tj. dobro zabytku - upodobnianie ich do współcze śnie realizowanych obiektów, a co za tym idzie spadek atrakcyjno ść i mo Ŝliwo ści promocji z uwagi na posiadane warto ści kulturowe. •Estetyczna dewaloryzacja obiektów zabytkowych spowodowana niekontrolowanym wprowadzaniem elementów obcych – np. nieprzemy ślanej, agresywnej kolorystyki, współczesnych materiałów, technik i technologii. •Zagro Ŝenie nadmiern ą komercjalizacj ą zabytków, która prowadzi ć mo Ŝe do zbyt intensywnego inwestowania w odniesieniu do zabytkowych obiektów (np. zabudowa na terenie uzdrowisk). •Wyzbywanie si ę nieruchomo ści powojskowych i poprzemysłowych na rzecz ró Ŝnych u Ŝytkowników, parcelacja du Ŝych zespołów, modernizacje poszczególnych obiektów na ró Ŝnorodne funkcje powoduj ące przekształcanie budowli o pierwotnie ujednoliconej formie (Szczecin, Mrze Ŝyno).
UKŁADY RURALISTYCZNE •Degradacja historycznych układów wiejskich. •Lokowanie w pobli Ŝu historycznych układów wiejskich wtórnych dominant (np. elektrowni wiatrowych).
167 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
•Chaotyczny rozwój zabudowy, prowadz ący do rozproszenia zabudowy a tym samym dezintegracji zało Ŝeń przestrzennych b ądź do ł ączenia s ąsiednich miejscowo ści. •Sąsiedztwo z wi ększymi o środkami miejskimi i drogami o charakterze ponadlokalnym.
ZABUDOWA WSI
• Dewaloryzuj ące lokowanie nowych elementów kubaturowych w obr ębie historycznych zagród chłopskich (np. współczesne budynki mieszkalne lub silosy);
• „Umiastowienie wsi” – przebudowa historycznej zabudowy (w tym ryglowych chałup) bez poszanowania zabytkowej substancji, z zastosowaniem wadliwych rozwi ąza ń (okna z PCV, zewn ętrzne docieplenia, ahistoryczna kompozycja elewacji, nadbudowy kondygnacji itp.)
• Rezygnacja z tradycyjnych form produkcji rolnej w gospodarstwach chłopskich;
ARCHITEKTURA SAKRALNA
• Zagro Ŝenie zmniejszaniem si ę zasobu - pogarszaj ący si ę stan techniczny zasobu zabytkowego, szczególnie architektury sakralnej, wzniesionej w konstrukcji szkieletowej, drewnianej.
• Kl ęski i zdarzenia losowe - zwłaszcza zagro Ŝenie po Ŝarowe, brak instalacji alarmowych ppo Ŝ.
• Du Ŝy ruch inwestycyjny z ekspansj ą zabudowy ingeruj ącej w krajobraz kulturowy dotycz ący zwłaszcza ochrony ekspozycji ko ściołów jako dominant widokowych w krajobrazie (np. stacje przeka źnikowe, fermy wiatraczne).
ZAŁO śENIA REZYDENCJONALNE
• Systematyczne zmniejszanie si ę zasobu ( post ępuj ąca rujnacja du Ŝej liczby obiektów w ci ągu ostatnich lat).
ŚREDNIOWIECZNE SYSTEMY OBRONNE
168 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
• Stały proces zmniejszania si ę zabytkowej substancji jednego z najcenniejszych, ponadregionalnych zespołów zabytków (dotyczy to zwłaszcza murów zbudowanych z cegły),
NOWO śYTNE SYSTEMY OBRONNE
• Zmniejszanie si ę oryginalnej substancji obiektów b ądź fragmentów fortyfikacji, przez demonta Ŝ i kradzie Ŝ wyposa Ŝenia (złomiarze), zaniechanie remontów, lub przeznaczanie terenów na inne cele (likwidacja budowli obronnych - np. w Świnouj ściu Bateria Parkowa).
ZABYTKI TECHNIKI
•Szybko post ępuj ąca rujnacja du Ŝej liczby obiektów budowlanych i wyposa Ŝenia (np. liczne rozbiórki budynków kolejowych, wiejskiego przemysłu przetwórczego). •Niszczenie stalowych elementów budowli technicznych dokonywane przez „złomiarzy”.
ZIELE Ń KOMPONOWANA
• Zagro Ŝenie zmniejszeniem zasobów zieleni komponowanej: - alei przydro Ŝnych w wyniku modernizacji dróg publicznych, - zanieczyszczenia elementów układu wodnego parków ściekami, - wtórne podziały własno ściowe i geodezyjne zabytkowych zespołów rezydencjonalnych, - inwestycje zwi ązane z ekspansj ą zabudowy i instalacji ingeruj ącej w obr ęb zabytkowych parków i cmentarzy. • Kl ęski i zdarzenia losowe (np. wichury powalaj ące osłabiony starodrzew). • Niekontrolowana, rabunkowa wycinka drzew wynikaj ąca z pauperyzacji pracowników d. PGR.
ZABYTKI RUCHOME
•Mo Ŝliwo ść bezpowrotnej utraty zabytków ruchomych: - zniszczonych w wyniku zaniechania ich konserwacji, zwłaszcza obiektów drewnianych, znajduj ących si ę przewa Ŝnie w bardzo złym stanie zachowania, - poprzez kradzie Ŝ w zwi ązku z brakiem nale Ŝytego zabezpieczenia budynków (brak systemów sygnalizacji włamania),
169 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
- w wyniku po Ŝaru (w zwi ązku z zaniedbaniami wynikaj ącymi z nieprzestrzegania przepisów przeciwpo Ŝarowych; brakiem systemów sygnalizacji po Ŝaru) - dewaloryzacji zabytków ruchomych poprzez niewła ściwie rozumian ą ich konserwacj ę, polegaj ącą na podejmowaniu niefachowych, niszczycielskich działa ń „renowacyjnych”, takich jak przemalowywania, przeróbki oraz „upi ększania”
•Wzrost nielegalnego wywozu dzieł sztuki za granic ę oraz zwi ększenie zagro Ŝenia kradzie Ŝą (na skutek otwarcia granic UE).
170 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
ANEKS II
DANE STATYSTYCZNE
Stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków - stan na 31.12.2005.
Województwo Stanowiska archeologiczne DOLNO ŚLĄSKIE 1.475 KUJAWSKO-POMORSKIE 176 LUBELSKIE 165 LUBUSKIE 534 ŁÓDZKIE 143 MAŁOPOLSKIE 425 MAZOWIECKIE 393 OPOLSKIE 1.128 PODKARPACKIE 470 PODLASKIE 270 POMORSKIE 563 ŚLĄSKIE 239 ŚWI ĘTOKRZYSKIE 210 WARMI ŃSKO-MAZURSKIE 275 WIELKOPOLSKIE 634 ZACHODNIOPOMORSKIE 375 R A Z E M 7.475 Opracowanie: KOBiDZ Warszawa 2005
171 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Zabytki architektury i budownictwa wpisane do rejestru zabytków - stan na 31.12.2005 r.
Województwo Zabytki architektury DOLNO ŚLĄSKIE 7.675 KUJAWSKO-POMORSKIE 2.683 LUBELSKIE 3.516 LUBUSKIE 3.583 ŁÓDZKIE 2.444 MAŁOPOLSKIE 4.610 MAZOWIECKIE 5.945 OPOLSKIE 2.780 PODKARPACKIE 3.401 PODLASKIE 2.171 POMORSKIE 2.808 ŚLĄSKIE 3.461 ŚWI ĘTOKRZYSKIE 1.540 WARMI ŃSKO-MAZURSKIE 5.187 WIELKOPOLSKIE 6.489 ZACHODNIOPOMORSKIE 2.920 R A Z E M 61.213 Opracowanie: KOBiDZ Warszawa 2005
172 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
Dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego wpisane do rejestru zabytków - stan na 31.12.2005 r.
Województwo Wyposa Ŝenie Decyzje Obiekty Kolekcje Inne świ ąty ń DOLNO ŚLĄSKIE 1.824 24.895 21.447 392 3.056 KUJAWSKO- POMORSKIE 253 4.869 4.444 75 350 LUBELSKIE 734 16.600 14.712 608 1.280 LUBUSKIE 265 3.527 3.348 179 ŁÓDZKIE 723 12.845 11.369 602 874 MAŁOPOLSKIE 1.052 18.342 13.801 1.347 3.194 MAZOWIECKIE 1.757 17.108 11.391 3.399 2.318 OPOLSKIE 782 6.443 5.394 744 305 PODKARPACKIE 618 43.797 7.270 36.165 362 PODLASKIE 472 3.086 2.875 65 146 POMORSKIE 440 4.383 4.252 65 66 ŚLĄSKIE 781 5.963 3.391 2.159 413 ŚWI ĘTOKRZYSKIE 346 9.189 7.533 1.247 409 WARMI ŃSKO- MAZURSKIE 234 3.211 2.890 265 56 WIELKOPOLSKIE 997 14.149 12.504 944 701 ZACHODNIO- POMORSKIE 498 1.745 1.655 4 86 Razem: 11.776 190.152 128.276 48.081 13.795 Opracowanie KOBiDZ Warszawa 2005
173 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
WARTO ŚĆ PRZYZNANYCH DOTACJI NA KONSERWACJE OBIEKTÓW ZABYTK OWYCH W POSZCZEGÓLNYCH LATACH 2003-2007 Z PODZIAŁEM NA ŹRÓDŁA DOFINANSOWANIA Źródło: opracowanie własne BDZ na podstawie ankiet z Urz ędów Gmin, dane udost ępnione w 2007r.
ZŁ
16000000,00 15576955,38 14715720,57 14000000,00
12000000,00 9630442,34
10000000,00 7809304,67 BUD śET GMINY BUD śET PANSTWA 8000000,00 URZ ĄD MARSZAŁKOWSKI 8676479,78 UNIA UROPEJSKAE INNE ŹRÓDŁA 6000000,00 15000,00 8680,00 2833076,17 305054,32 571720,99 20000,00 345986,43 646418,00 4000000,00 3952215,39 INNE ŹRÓDŁA 2935713,13 0,00 0,00 UNIA UROPEJSKAE 596355,91 1622793,7265000,00 2000000,00 700731,08 223000,00 1336830,09 1691042,91185500,00URZ ĄD MARSZAŁKOWSKI
0,00 BUD śET PANSTWA 2003 2004 BUD śET GMINY 2005 R0K 2006 2007
174 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2012 dla Województwa Zachodniopomorskiego
175