Lokacje Miejskie Na Obszarze Polski : Dokumentacja Geograficzno-Historyczna
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Lokacje miejskie na obszarze Polski : dokumentacja geograficzno-historyczna Author: Robert Krzysztofik Citation style: Robert Krzysztofik. (2007). Lokacje miejskie na obszarze Polski : dokumentacja geograficzno-historyczna. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Z*' W Г * пИиМи^; иННКк^’ s ■ 1 te * Lokacje miejskie na obszarze Polski Dokumentacja geograficzno-historyczna Roc PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACII NR 2484 40 LAT , Uniwersytetu Śląskiego Robert Krzysztofik Lokacje miejskie na obszarze Polski Dokumentacj a geograficzno-historyczna Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2007 Redaktor serii: Nauki o Ziemi Andrzej T. Jankowski Recenzent Dobiesław Jędrzejczyk Treść Wprowadzenie...................................................................................................................... 7 Metoda opracowania...................................................................................................... 11 Położenie lokowanych miejscowości................................................................. 12 Geneza historyczna lokacji miejskich.................................................................. 12 Genotyp funkcjonalny lokacji miejskich............................................................ 12 Wielkość miast.......................................................................................................... 14 Lokacje miejskie na obszarze Polski - zestawienie tabelaryczne..................... 16 Oznaczenia zastosowane w zestawieniu tabelarycznym (Signatures used in the table)................................................................................................................... 16 Zestawienie tabelaryczne...................................................................................... 18 Literatura........................................................................................................................... 90 Publikowane źródła i materiały kartograficzne. Wybór..................................... 159 Summary................................................................................................................................. 161 Zusammenfassung................................................................................................................. 162 Sciendum autem, quod has institutiones a domino Vicmanno Magdebur- gensi archiepiscopo rescriptas (ospitibus) nostris de Auro contulimus in perpetuum observandas, sigilli nostri impressione roborantes, Anno MCCXI. Niech wiadomym mianowicie będzie, że przepisy te, spisane przez pana Wichmanna, arcybiskupa magdeburskiego, nadajemy naszym gościom ze Złota na wieczne posługiwanie się, umacniając odciskiem naszej pieczęci, w roku 1211. Oryginalny dopisek na kopii dokumentu arcybiskupa Wichmanna z 1188 r., w: Kodeks dyplomatyczny Śląska. T. 1. Wrocław 1954, s. 90 Wprowadzenie Przedmiotem badań, których rezultaty za Celem niniejszej publikacji jest wstępna systema mieszczono w niniejszym opracowaniu, są loka tyzacja wszystkich lokowanych miejscowości i miast cje miejskie 1829 miejscowości1* położonych na w kontekście kilkunastu cech definiujących ich: obszarze współczesnej Polski. Pod pojęciem „lo - położenie geograficzne, kacja miejska” w pracy rozumie się formalne, - genezę historyczną, a więc prawno-administracyjne nadanie statusu - genotyp funkcjonalny3, miasta konkretnej miejscowości - jej umiastowie- - wielkość demograficzną. nie. Z innego punktu widzenia lokacja, w całym Problem ten był już częściowo podejmowany, ni tego słowa znaczeniu, stanowi prawno-administra gdy jednak nie zinwentaryzowano wszystkich loka cyjny aspekt procesu urbanizacji. cji miejskich z terenu dzisiejszej Polski lub inwen Przywilej lokacyjny jako podstawowy wyznacznik taryzacji tej dokonano, biorąc pod uwagę zaledwie procesu umiastowienia został tu potraktowany „wy jedną bądź dwie cechy. żej” niż tzw. aspekt ekonomiczny czy przestrzenny urbanizacji. W tych dwóch ostatnich przypadkach mówimy bowiem nie tylko o miastach, ale także o miejscowościach o charakterze zurbanizowanym, wczesnonowożytnych; na wpół uprzemysłowione kolonie leś nie mających formalnego statusu miejskiego2. ne; tzw. osady - w przeważającej części miasta zdegradowane w II połowie XIX w. w Królestwie Polskim; miejscowości typu marktflecken oraz tzw. targowiska w Prusach i na obsza 1 Pod pojęciem „miejscowość” rozumie się zidentyfikowany rze zaboru austriackiego w XVIII i XIX w.; część tzw. miaste punkt osadniczy mający nazwę własną (np.: miasta, dzielnice czek na obszarze Galicji (od końca XVIII w. do 1918 r.) oraz miast, wsie czy przysiółki). w II RPdo połowy lat 30.; wsie zurbanizowane; wsie uprzemysło 2 Przeważnie nie mają one jasno zdefiniowanych kryteriów wione; gminy wiejskie o miejskich uprawnieniach finansowania wyznaczania, nie można ich więc traktować jako miasta sensu w Polsce od lat 20. do lat 50. XX w., głównie w autonomicz stricto. Chodzi tu m.in. o: średniowieczne grody z podgrodzia nym województwie śląskim (później śląsko-dąbrowskim); osa mi, w tym grody kasztelańskie; targi, w tym: przygrodowe osa dy i osiedla przemysłowe i górnicze (inna nazwa: fabryczne) dy targowe i tzw. fora compestria - targi niezależne od grodu XIX i XX w.; osiedla wojskowe i twierdze z różnych okre i w pewnym od niego oddaleniu; nierolnicze osiedla przyklasz sów historycznych; dawne i współczesne osiedla o charakte torne; tzw. vici, tj. przygrodowe ulice rzemieślniczo-kupieckie rze portów i przystani; osiedla kolejarskie; podmiejskie wsie zamieszkałe przez ludność cudzoziemską; średniowieczne satelitarne oraz osiedla typu „miasto-ogród” i „miasto-las” miejscowości wymieniane jako oppidum, a nie zorganizowane bez formalnego statusu miejskiego; wsie wypoczynkowe i re według prawa zachodniego; tzw. liszki krzyżackie; tzw. kie- kreacyjne; część spośród wsi o funkcjach administracyjnych cze i chyże - przedmieścia zamieszkałe głównie przez ludność i usługowych (ośrodki gminne); tzw. osiedla miejskie funkcjo słowiańską we wschodniej Brandenburgii; tzw. wiki - przed nujące w latach 1954—1973; niektóre centra handlowo-usługo mieścia zamieszkałe głównie przez ludność słowiańską na Po we w strefach podmiejskich; strefy krawędziowe w sąsiedztwie morzu Zachodnim; feudalne osady górnicze i manufakturalne, większych aglomeracji i inne. w tym osiedla górnicze posługujące się wyłącznie prawem 3 Jako genotyp funkcjonalny miasta przyjęto specyfikę funk górniczym; dawne i współczesne zurbanizowane przedmieścia cjonalną miasta w momencie jego powstawania (nadania mu nie objęte jurysdykcją miejską; niektóre centra dóbr rycerskich praw miejskich). Więcej na ten temat R. Krzysztofik (2003, i szlacheckich; jurydyki; część spośród tzw. nowych miast s. 327). 7 Na podkreślenie zasługuje również fakt, że ni do okresu feudalnego rozwoju ziem Polski. Więk niejsza praca, mimo prowadzonych przez autora od szość miast lokowanych do końca XVIII w. powsta ponad 12 lat badań oraz uwzględnienia większości ła na podstawie jednej z odmian tzw. prawa zachod dostępnych opracowań, nie może stanowić pełne niego (magdeburskiego, chełmińskiego, średzkiego go kompendium wiedzy na temat umiastowienia czy lubeckiego), ewentualnie ich późniejszych mo ziem Polski. W toku dalszych badań historycznych dyfikacji {Miastapolskie w Tysiącleciu. T. 1, 1965; i źródłowych należy oczekiwać: Buczek, 1967). - sprecyzowania lub potwierdzenia miejskich dzie Lokacja (założenie) miasta jest każdorazowo jów kilku, kilkunastu miejscowości nie uwzględ działaniem prawno-administracyjnym. W tym nionych w przytoczonym zestawieniu oraz aspekcie realizowana jest za pomocą nadania praw - rozszerzenia bazy informacyjnej o ich funkcjo miejskich. Nadanie praw miejskich (statusu miasta) nowaniu i specyfice ekonomiczno-społecznej. może mieć miejsce zarówno przed wykształceniem Prezentowane w pracy pojęcie lokacji nawiązuje się zurbanizowanej przestrzeni ekonomiczno-spo do określenia i ewentualnego przeobrażenia miejsca łecznej (działalność osadnicza na tzw. surowym lokalizacji działalności miastotwórczej, co potwier korzeniu), jak i po pewnym czasie jej funkcjonowa dza odpowiedni dokument prawny. Definicja ta łą nia. Z innego punktu widzenia cel lokacji miejskiej czy dwa podstawowe aspekty lokacji: przestrzenny zawiera się w dążeniu do uformowania się gminy i prawny. Nie wszystkie miasta przeszły etap lokacji miejskiej jako najbardziej wyrafinowanej formy or- przestrzennej, natomiast każdy lokowany ośrodek gąnizacji społeczno-ekonomicznej. musiał uzyskać prawo miejskie4. Zatem i w węż Zestawienie lokacji miejskich i miast powsta szym, i w szerszym znaczeniu lokacja ma wymiar łych na obszarze współczesnej Polski miało przede przede wszystkim prawno-administracyjny. wszystkim aspekt aplikacyjny. Jako dokumentacja Kryterium to jako nadrzędny punkt odniesienia statystyczna powinno służyć do wszelkiego rodzaju procesu urbanizacji obliguje do uwzględnienia za porównań naukowych. W pracy zestawiono kilka równo lokacji zrealizowanych, jak i tych, które nie naście różnych cech opisujących lokowane miej doszły do skutku. Lokacja zrealizowana to ta, która scowości, dzięki czemu można badać istotne współ pociągnęła za sobą lub była następstwem zakłada zależności pomiędzy nimi lub innymi elementami nego a priori rozwoju miasta (ukształtowanie się przestrzeni geograficznej. W założeniu niniejsze miejskich struktur przestrzennych oraz społeczności opracowanie stanowić ma w miarę rozbudowany miejskiej). Lokacja niezrealizowana dotyczyła jedy punkt odniesienia do dalszych