Operat ochrony wartości kulturowych

DDiiaaggnnoozzaa ssttaannuu

2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

1 ANALIZA DOST ĘPNEGO PIŚMIENNICTWA ORAZ OCENA ZASOBÓW INFORMACJI POD K ĄTEM ICH PRZYDATNO ŚCI DLA POTRZEB OPERATU Po przeprowadzeniu analizy dost ępnych materiałów stwierdzono, że zasoby dóbr kultury Bolimowskiego Parku Krajobrazowego posiadaj ą obszern ą bibliografi ę. Wi ększo ść obiektów posiada swoj ą podstawow ą dokumentacj ę konserwatorsk ą. S ą to karty ewidencyjne zabytków (nieruchomych, cmentarzy, parków, dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego oraz innych obiektów b ędących świadectwem kultury materialnej). Niestety, dokumenty te nie s ą nale życie aktualizowane, co mo że prowadzi ć do zaistnienia nie ścisło ści zawartych zapisów ze stanem faktycznym. Źródła informacji s ą rozproszone, przede wszystkim ze wzgl ędu na podziały administracyjne przebiegaj ące przez teren Parku (jest to teren dwóch województw mazowieckiego i łódzkiego). Problem ten jest szczególnie czytelny w przypadku dokumentacji ewidencyjnej zasobów dóbr kultury. Szczególnie brak monograficznego opracowania omawiaj ącego histori ę terenów wchodz ących w skład Parku oraz przedstawiaj ącego jego zabytki. Ochrona dóbr kultury jest przedmiotem ustale ń m.in. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Obszerne, wyczerpuj ące opracowania oraz monografie posiadaj ą dwa najwa żniejsze zało żenia tego regionu, tj.: Nieborów i Arkadia.

2 METODA PRACY Działania, jakie towarzyszyły powstaniu niniejszego opracowania, mo żna podzieli ć na nast ępuj ące etapy:

Prace wst ępne Na tym etapie pracy posłu żono si ę metod ą historyczn ą, polegaj ącą na zebraniu materiałów źródłowych: − opisowych - w postaci dokumentów znajduj ących si ę w archiwach, przede wszystkim w Urz ędzie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Województwa Mazowieckiego, Delegatura w Skierniewicach oraz Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, − uzupełniaj ących - w postaci wcze śniejszych opracowa ń zwi ązanych z omawianym terenem.

Prace terenowe Na tym etapie pracy przeprowadzono wizj ę lokaln ą w celu zapoznania si ę z terenem analiz, okre ślenia przemian, jakie zaszły na terenie Parku, wykonania analiz kompozycyjnych oraz dokumentacji fotograficznej.

3 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Prace analityczne Na tym etapie pracy, na podstawie zebranych wcze śniej materiałów, a tak że na podstawie wizji terenowej, przeprowadzono analizy dotycz ące stanu zachowania substancji zabytkowej poszczególnych elementów kulturowych Parku, czytelno ści i kompletno ści ich układu przestrzennego oraz roli, jak ą pełni ą w krajobrazie kulturowym.

Synteza Na tym etapie pracy, na podstawie wcze śniej przeprowadzonych analiz, wykonano waloryzacj ę zasobów kulturowych oraz wskazano najwa żniejsze kolizje i konflikty zwi ązane ochron ą dziedzictwa kulturowego Parku.

3 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA KULTUROWEGO OBSZARU PARKU Na obszarze analiz znajduj ą si ę obiekty zabytkowe z ró żnych okresów i o ró żnej warto ści. Wyst ępuj ą tu liczne ślady bytno ści osadniczej (stanowiska archeologiczne), skatalogowane w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski, obiekty i punkty osadnicze datowane od epoki paleolitu po czasy nowo żytne. W granicach Bolimowskiego Parku Krajobrazowego występuj ą liczne przykłady architektury sakralnej (ko ścioły i klasztory) oraz budowli świeckich (pałace, dwory, budynki gospodarcze, młyny i zagrody). Niew ątpliwie najcenniejsze obiekty w otoczeniu Parku to zało żenie pałacowe w Nieborowie oraz Park w Arkadii. Integraln ą cz ęś ci ą tych obiektów s ą aleje je ł ącz ące oraz komponowany układ zabudowy wsi Nieborów zgodnie z panuj ącymi w baroku tendencjami spójnej kompozycji pałacu, ogrodu i ich otoczenia. Dwie s ąsiaduj ące z granicami obszaru analiz wsie - Wiskitki i Bolimów - do XIX w. były wa żnymi o środkami miejskimi, o czym świadcz ą ich rynki z odchodz ącymi ulicami. Centrum Bolimowa ma ustalon ą decyzj ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków stref ę ochrony konserwatorskiej [Welc-Jędrzejewska 1996]. Na terenie Parku i w jego najbli ższym otoczeniu zachowały si ę średniowieczne budowle sakralne. S ą to pó źnogotyckie ko ścioły o cechach tzw. gotyku mazowieckiego, dla którego charakterystyczne s ą szczyty ozdobione tynkowanymi blendami i smukłymi sterczynami (np. ko ściół św. Marcina w Chojnacie). Osobn ą grup ę stanowi ą ko ścioły pó źnorenesansowe w typie kalisko-lubelskim. Ich charakterystycznymi cechami s ą: opi ęte szkarpami korpusy z wysokimi dachami i dostawionymi od strony zachodu wie żami oraz jednonawowy układ z w ęż szym prezbiterium. Dekoracja architektoniczna wyst ępuje głównie na szczytach i sklepieniach. Nowo ści ą s ą sklepienia kolebkowe z lunetami, w cało ści pokryte dekoracj ą stiukow ą o motywach wieloboków, serduszek, rozet i innych elementów. Przykładami tego typu budowli s ą ko ścioły św. Anny (1635) i Św. Trójcy (1667) w Bolimowie. W ko ściele Św. Trójcy na sklepieniu prezbiterium wyst ępuje siatkowa dekoracja stiukowa. Ożywienie ruchu budowlanego na potrzeby ko ścioła nast ąpiło w ko ńcu XVI i XVII w. za spraw ą sprowadzanych do Polski nowych zgromadze ń zakonnych (jezuitów, reformatów i pijarów) [Kłoczko 1996].

4 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Dzi ęki staraniom Mikołaja Wiktoryna Grudzi ńskiego, wła ściciela Miedniewic, a tak że pó źniejszego starosty guzowskiego, golubskiego i grzybkowskiego, w 1681 r. zostaj ą sprowadzeni do Miedniewic reformaci, celem pełnienia stałego dozoru nad cudownym obrazem. W 1692 r. z fundacji starosty rozpocz ęto budow ę klasztoru, który uko ńczono pod opiek ą wdowy po fundatorze - Lukrecji Katarzyny z ksi ążą t Radziwiłłów w 1705 r. Budowa ko ścioła w Miedniewicach trwała od 1737 r. do 1748 r., według projektu Józefa II Fontany przy współpracy Tomasza Belottiego [Welc-Jędrzejewska 1996]. Przykładem świeckiej architektury barokowej jest zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie - jedna z okazalszych rezydencji magnackich w Polsce zbudowana w latach 1690-1696 przez Tylmana z Gameren dla prymasa Michała Radziejowskiego. Pałac na planie prostok ąta z sieni ą przejazdow ą na osi stan ął w miejscu dawnego murowanego dworu obronnego Nieborowskich. Od strony dziedzi ńca do elewacji pałacu przylegaj ą na naro żach wyst ępuj ące poza lico muru dwie czterokondygnacyjne wie że mieszkalne nakryte barokowymi hełmami. Integraln ą cz ęś ci ą zało żenia jest ogród zakładany w kilku etapach i dopełniaj ący jego kompozycj ę. Interesuj ącym przykładem kaplicy wolnostoj ącej z tego okresu jest wczesnobarokowa kaplica w Domaniewicach. Została ona wzniesiona w latach 1631-1633 przez rodzin ę mieszczan krakowskich Jakuba i Wojciecha Celestów na rzucie zbli żonym do kwadratu, z absyd ą zamkni ętą półkoli ście. Nawa nakryta jest kopuł ą na żagielkach zwie ńczon ą okr ągł ą latarni ą. Na analizowanym terenie zachowało si ę wiele przykładów architektury klasycystycznej. Do cennych zespołów sakralnych pochodz ących z pocz ątku XIX w. nale ży zaliczy ć zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Antoniego w Babsku powstały w 1809 r. z fundacji Józefa Ok ęckiego. W skład jego wchodz ą: jednonawowy ko ściół zało żony na planie prostok ąta z kwadratowym prezbiterium i umieszczon ą za nim zakrysti ą, ogrodzenie z kaplicami czterech ewangelistów w naro żach, dzwonnica oraz pi ękna klasycystyczna plebania. Na opracowywanym terenie zachowało si ę wiele dworów powstałych w XIX i na pocz ątku XX w. Posiadaj ą one zró żnicowane układy przestrzenne i formy architektoniczne, w tym przykłady tzw. dworów polskich. W obiektach tych charakterystycznym elementem klasycyzmu jest portyk utrzymany w wielkim porz ądku. Cechy pó źnego klasycyzmu ma pałac w Kamionie oraz dwory w Trzciannie (1820) z sze ściokolumnowym portykiem wgł ębnym w elewacji ogrodowej, dwór w Woli P ękoszewskiej, Turowej Woli, Sokulu i Woli Szydłowieckiej oraz zespół dworski w Babsku z połowy XIX w. Portyk kolumnowy w wielkim porz ądku jako charakterystyczny motyw klasycyzmu znalazł zastosowanie równie ż w dworskich zabudowaniach gospodarczych. Wymieni ć tu mo żna pochodz ące z pierwszej połowy XIX w. spichlerze, które zachowały si ę miedzy innymi w Nieborowie, Woli Chojnacie i Woli P ękoszewskiej. Obiektom tym z reguły towarzysz ą parki krajobrazowe. Szeroko poj ęty klasycyzm nie był jedynym stylem, który pozostawił swe pi ętno na dziewi ętnastowiecznej architekturze omawianych terenów. Najwcze śniejszymi przykładami stylu romantycznego s ą wzniesione w ko ńcu XVIII w. pawilony w Arkadii: Świ ątynia Diany, Dom Arcykapłana. Jaskinia Sybilli i Łuk Grecki zaprojektowane przez Szymona Bogumiła Zuga oraz Domek Gotycki - dzieło Aleksandra Orłowskiego. Wiek XIX to okres, w którym ch ętnie budowano w stylach historyzuj ących; s ą to okazałe budowle jedno- lub dwupi ętrowe, o bogatej bryle, adaptuj ące formy reprezentacyjnych budowli renesansowych, barokowych i klasycystycznych.

5 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Przykładem tzw. kostiumu francuskiego jest pałac w Guzowie (poza granicami Parku), zbudowany w 1787 r. i gruntownie przebudowany w latach 1880-1895 według projektu Władysława Hirschla na polecenie wła ściciela dóbr Feliksa Soba ńskiego. Wykorzystuj ąc mury parteru architekt zmienił brył ę i elewacje pałacu nadaj ąc mu form ę zamku francuskiego. Budynek przykryty został wysokim mansardowym dachem, elewacje i okna ozdobiono bogatym i ró żnorodnym detalem architektonicznym inspirowanym stylem pó źnego renesansu francuskiego. W drugiej połowie XIX i pierwszych latach XX w. nast ąpił kolejny okres wzmo żonego rozwoju budownictwa sakralnego. Powstało wówczas wiele ko ściołów w stylu neogotyckim i innych stylach historycznych. Spo śród nich na uwag ę zasługuje neobarokowy ko ściół w Bełchowie. Ko ścioły neogotyckie wznoszono według projektów Józefa Piusa Dzieko ńskiego (w Bednarach. Domaniewicach i Żyrardowie) i Bronisława Muklanowicza (ko ściół w Osuchowie). S ą to przewa żnie czteroprz ęsłowe bazyliki z transeptem, z trójprz ęsłowym prezbiterium uj ętym po bokach zakrysti ą i skarbcem, przykryte sklepieniami krzy żowymi lub krzy żowo-żebrowymi. Masywy wie żowe wydzielone we wn ętrzu tworz ą oparte na filarach chóry muzyczne. Trójosiowe fasady rozwi ązane s ą symetrycznie w wersji dwuwie żowej (Nieborów, Żyrardów) lub jednowie żowej (Bednary, Bełchów, Radziwiłłów). Zewn ętrzne ściany s ą oszkarpowane. Równocze śnie z rozwojem murowanej architektury rozwijało si ę drewniane budownictwo chłopskie. Na terenie obj ętym opracowaniem szczególnym bogactwem i oryginalności ą form wyró żnia si ę region łowicki. Charakterystyczny dla tego regionu w XIX i na pocz ątku XX w. jest typ zagrody zamkni ętej w form ę kwadratu lub prostok ąta, którego boki stanowiły budynki gospodarcze, a front - dom mieszkalny. Budownictwo ludowe w pozostałych regionach nie przejawia tak indywidualnych cech jak łowickie. W regionie rawskim zagrody budowane były na planie czworok ąta, budynki ustawiano z trzech stron i ł ączono płotami sztachetowymi. Wraz z budownictwem ludowym powstawały drewniane obiekty sakralne. Wszystkie te obiekty wznoszone były od XVI do XIX w. Ko ścioły drewniane budowano na rzucie prostok ąta z w ęż szym prostok ątnym prezbiterium, niekiedy zamykanym trójbocznie (Stara Rawa - I poł. XVIII w.). Wi ększo ść ko ściołów wznoszono w konstrukcji zr ębowej [Kłoczko 1996].

4 ZARYS HISTORII OBSZARU 4.1 Wiadomo ści ogólne o historii Mazowsza Mazowsze na południe od Bzury we wczesnym średniowieczu było podmokł ą puszcz ą, prawie bezludn ą, która stanowiła naturaln ą granic ę mi ędzy plemionami Polan i Mazowszan. Według kronikarza, Janka z Czarnkowa, na terenie kasztelanii łowickiej (obejmuj ącej okolic ę Łowicza i Skierniewic) jeszcze za czasów arcybiskupa Fulko-Pełki były nieprzebyte puszcze i lasy przynosz ące bardzo małe dochody [Józefacki 1988]. Mazowsze od pocz ątku pa ństwowo ści polskiej znalazło si ę w granicach pa ństwa Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Zwi ązek ten nie był jednak trwały, już bowiem w pierwszej połowie XI w. doszło do oderwania si ę Mazowsza od pa ństwa polskiego. W latach 1038-1047, w czasie powstania ludowego, Mazowsze zostało opanowane przez Masława (Miecława) i

6 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych straciło kontakt administracyjny z reszt ą ziem polskich. Była to odr ębno ść krótkotrwała, która zako ńczyła si ę w 1047 r. po rozbiciu Masława przez ksi ęcia Kazimierza I Odnowiciela. Peryferyjne poło żenie Mazowsza, oddalenie od centrów politycznych oraz słabe zaludnienie spowodowało, że w swojej historii miało okresy niezale żno ści. Po śmierci króla Władysława Hermana, Mazowsze z Kujawami od 1107 r. ponownie staje si ę samodzielnym ksi ęstwem pod rz ądami jego syna Zbigniewa [Starzec 1998]. W okresie rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 r., po śmierci ksi ęcia Bolesława III Krzywoustego, zgodnie z jego testamentem Mazowsze obj ął ksi ążę Bolesław IV Kędzierzawy, jako pierwszy odr ębny ksi ążę mazowiecki, a po jego śmierci w 1173 r. - jego syn Leszek. Po bezpotomnej śmierci ksi ęcia Leszka w 1186 r. Mazowsze w poł ączeniu z Małopolsk ą stanowiło dzielnic ę ksi ęcia Kazimierza Sprawiedliwego, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego. Po śmierci ksi ęcia Kazimierza, jego synowie podzielili w 1202 r. odziedziczone ziemie na dwa odr ębne ksi ęstwa. Mazowsze i Kujawy otrzymał ksi ążę Konrad Mazowiecki. Ostatecznie zachodnia granica Mazowsza ukształtowała si ę w 1247 r. po śmierci ksi ęcia Konrada Mazowieckiego w wyniku podziału dzielnicy mi ędzy jego synów - Kazimierza Kujawskiego i Bolesława I, który otrzymał Mazowsze [Józefacki 1988]. W 1306 r. ksi ążę Władysław Łokietek zjednoczył cz ęść ziem polskich. Zachodnia granica Mazowsza stała si ę odt ąd granic ą polityczn ą mi ędzy zjednoczonymi ziemiami polskimi - Koron ą, a ksi ęstwami mazowieckimi, które pozostały nadal niezale żne. W przeciwie ństwie do Małopolski i Wielkopolski, gdzie doszło do jednoczenia si ę ziem polskich, z pocz ątkiem XIV w. na Mazowszu rozpocz ął si ę proces rozbicia na mniejsze dzielnice. W 1317 r. w wyniku podziału Mazowsza po śmierci ksi ęcia Bolesława II, w zachodniej cz ęś ci tej dzielnicy powstało rawskie ksi ęstwo Ziemowita II obejmuj ące ziemie: rawsk ą, sochaczewsk ą i wiskicką [Józefacki 1988] Ziemowit II uczynił z Rawy stolicę swego ksi ęstwa. W latach 1351 - 70 i 1388 - 1526 ksi ążę ta mazowieccy uznawali zwierzchno ść lenn ą Polski. [Gieysztor 1994]. Stopniowe ł ączenie ziem Mazowsza przez ksi ęcia Ziemowita III powodowało wzrost politycznego znaczenia tej dzielnicy i próby uniezale żnienia si ę od Korony, do czego doszło jednak dopiero po śmierci króla Kazimierza Wielkiego w 1370 r. W tym samym roku, na podstawie wcze śniejszej umowy lennej, ksi ążę Ziemowit III przył ączył do swojej dzielnicy ziemie mazowieckie zajmowane dotychczas przez króla Polski. Okres niezale żno ści Mazowsza trwał jednak krótko. Ju ż na pocz ątku rz ądów króla Władysława Jagiełły ksi ążę ta mazowieccy ponownie i ju ż na trwałe stali si ę lennikami Korony. Po śmierci ksi ęcia Ziemowita III w 1381 r. oddzieliło si ę Mazowsze zachodnie od wschodniego. Granica mi ędzy tymi dzielnicami była trwała, nie ulegała zmianom do 1526 r. Po śmierci ksi ęcia Ziemowita IV jego synowie podzielili w 1434 r. Mazowsze zachodnie na dzielnice: płock ą i rawsk ą. Dzielnic ę płock ą obj ął ksi ążę Władysław I, natomiast dzielnic ę rawsk ą ksi ążę Ziemowit V. Podział ten utrzymał si ę do 1442 r., kiedy po śmierci ksi ęcia Ziemowita V, jego brat Władysław I, panuj ący w Płocku, ponownie zjednoczył zachodnie Mazowsze. Po śmierci ksi ęcia w 1455 r. jego synowie Ziemowit VI i Władysław II nie dokonywali podziału dzielnicy z powodu niepełnoletno ści. Władz ę w ich imieniu sprawowała wdowa - ksi ęż na Anna [Józefacki 1988]. Wraz z wymieraniem Piastów mazowieckich ich dzielnice wcielano do Korony. W 1462 r. wcielono do Korony ziemi ę gosty ńsk ą i rawsk ą, w 1476 r. – sochaczewsk ą (z ziem tych utworzono województwo rawskie), w 1495 r. – płock ą (odt ąd stanowi ąc województwo), a w

7 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

1526 r., po śmierci ostatniego z ksi ążą t mazowieckich Janusza II – środkowe i wschodnie Mazowsze [Gieysztor 1994]. Od XV w. do rozbiorów funkcjonowało województwo rawskie z powiatami: bialskim, rawskim, mszczonowskich, sochaczewskim, g ąbi ńskim i gostyni ńskim. Przeniesienie stolicy do Warszawy w 1596 r. spowodowało o żywienie regionu. Niestety „Potop” szwedzki oraz wojna północna z lat 1700-1721 spowodowały upadek ekonomiczny wi ększo ści miast i wsi województwa rawskiego. Skala zniszcze ń była du ża. Po „Potopie” 60% ziemi uprawnej le żało odłogiem, ocalało zaledwie 10% nieruchomo ści, a ludno ść Mazowsza zmniejszyła si ę z 640 000 do 52 000. Nie mniejsze zniszczenia przyniosła wojna północna [Starzec 1998]. Po trzecim rozbiorze ziemie te znalazły si ę w zaborze pruskim. Nast ępnie w latach 1807-1815 znalazły si ę w departamencie warszawskim Ksi ęstwa Warszawskiego pod jurysdykcj ą moskiewsk ą [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska].

4.2 Rys historyczny terenu Parku

„Jest ku Bolemowu puszcza wielka, która jest wzdłu ż ze trzy mile, a wrzerz dwie mile, cz ęść boru a cz ęść lasu, jest so śnina wielka, barci niemało, d ębina wielka, Jesienina, grabina, lipina, brze ścina, olszyna, brzezina i inszego wszelkiego drzewa dosy ć, jest te ż i zwierza, jako sarn niemało”.(Lustracja dóbr królewskich, 1564) Teren Parku znajduje si ę na obszarze zajmowanym w przeszło ści przez jeden zwarty kompleks le śny czterech puszcz: Jaktorowskiej w cz ęś ci wschodniej (mi ędzy dzisiejszym Żyrardowem a Jaktorowem, Kasakami i Korytowem), Wiskickiej w cz ęś ci środkowej (po linii Nowa Wie ś – Budy Zaklasztorne – Józefów), Korabiewickiej na południu (na południe od linii Budy Zaklasztone – Samice) i Bolimowskiej na zachodzie (której granica biegła mniej wi ęcej po linii dzisiejszej szosy z Bolimowa do Skierniewic, przez Bolimowsk ą Wie ś, Wol ę Szydłowieck ą, Now ą Wie ś, Franciszków, Budy Zaklasztorne i od Samic po prawej stronie Rawki po Budy Grabskie). Czasem pojawiała si ę pi ąta nazwa - Puszcza Miedniewicka – odnosz ąca si ę do północno-zachodniej cz ęś ci Puszczy Wiskickiej. Ślady osadnictwa na tym terenie si ęgaj ą neolitu (osadnictwo kultury pucharów lejkowych) oraz czasów rzymskich (odkryte ślady osady z czasów rzymskich w pobliskiej Wólce Łasieckiej koło Bolimowa). Jednak zwarte kompleksy puszcza ńskie, poprzecinane licznymi rzekami i cz ęsto zabagnione, pełne niebezpiecznych zwierz ąt (nied źwied ź, tur) zniech ęcały do stałego osadnictwa i do średniowiecza obszar ten był pozbawiony wi ększych stałych skupisk ludzkich [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska]. Około połowy V tysi ąclecia p.n.e nast ąpił na dzisiejszych ziemiach polskich przewrót kulturowy i gospodarczy, tzw. rewolucja neolityczna. Osadnictwo w tym okresie było ju ż wzgl ędnie stałe. Osady lokowano na pograniczu pól uprawnych i lasów, w pobli żu wód bie żą cych. Znane s ą z okolic Skierniewic wykopaliska archeologiczne ceramiki i narz ędzi krzemiennych z okresu neolitu z Dzierzgowa k. Łowicza, Konopnicy k. Rawy Mazowieckiej i samej Rawy. W epoce br ązu (od ok. 1700/1600 r. p.n.e. do ok. 650 r. p.n.e.) nadal podstawowym zaj ęciem ludno ści w tych okolicach była uprawa ro ślin i hodowla zwierz ąt. Ślady pobytu ludzi z epoki br ązu znane s ą z Rawy Mazowieckiej (II okres epoki br ązu - ok. 1450/1400 r. p.n.e. - 1200 r. p.n.e.).

8 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wi ęcej śladów pobytu ludzi zachowało si ę z epoki żelaza. W Samicach znaleziono naczynie wypełnione przepalonymi ko ść mi pochodz ące z cmentarzyska z IV w. p.n.e. Pierwsze stałe osadnictwo rolniczo-hodowlane pochodzi z I w. p.n.e., kiedy zasiedlone zostały przede wszystkim obszary o lepszych glebach w dolinie Bzury [Józefacki 1988]. Pierwsi rolnicy zamieszkiwali mi ędzy innymi tereny wsi: Dzierzgów, Grabie, Ruda, Bobrowniki. Kultura łu życka dominowała na północy, ale ludno ść tej kultury penetrowała tak że południowo-zachodni kraniec Parku. Podobnie było z nast ępnymi kulturami - kultur ą grobów kloszowych pomorsk ą, przeworsk ą. Ta ostatnia wyst ępowała głównie nad dolnymi biegami dopływów Bzury [Welc-Jędrzejewska 1996]. Druga fala osadnictwa nast ąpiła po zako ńczeniu okresu w ędrówek ludów (od pocz ątku VII w. n.e.). Z I w. n.e., z okresu w ędrówek Gotów i Gepidów przez Mazowsze, zachował si ę grób z koncentrycznym kr ęgiem kamiennym w K ęszycach k. Bolimowa. Natomiast z II w. n.e. pochodzi znalezisko monet rzymskich z Rudy k. Skierniewic. Z III w. zachowały si ę ślady osady w Wólce Łasieckiej. Osada ta istniała przez okres około jednego wieku i w szczytowym okresie prosperity składała si ę z kilku chat, kilku półziemianek i ziemianek oraz jednego wi ększego domu stanowi ącego prawdopodobnie własno ść zamo żniejszej rodziny. Ostatni ą grup ę stanowisk archeologicznych w okolicach Skierniewic stanowi ą grodziska wczesno średniowieczne i inne znaleziska z okresu VI-IX w. Na mapie grodzisk w Polsce umieszczono grodziska: w Białej Rawskiej, Dzwonkowicach, Rawie Mazowieckiej, Starej Rawie i Rzeczkowie. W literaturze archeologicznej wymienia si ę równie ż grodziska w Rudzie k. Skierniewic i w Skierniewicach [Józefacki 1988]. Dopiero w okresie średniowiecza (zwłaszcza od XII w.) ludno ść zaczyna penetrowa ć południowe kra ńce Parku. Po wykarczowaniu lasów na licznych polanach pojawiaj ą si ę osady wczesno średniowieczne, a pó źniej w okresie panowania mazowieckiej gał ęzi Piastów (głównie od czasów Konrada I) zaludnienie zag ęszcza si ę. Ksi ążę ta mazowieccy buduj ą nad rzekami grody – stra żnice, mi ędzy innymi w Rzeczkowie i Starej Rawie. U schyłku średniowiecza i na pocz ątku okresu nowo żytnego średnia i bogata szlachta buduje rezydencje mieszkalno-obronne w Żelaznej, D ębowej Górze i Wólce Łasieckiej [Welc- Jędrzejewska 1996]. W XVI w. istniej ące kompleksy le śne podległe były stra żnikom le śnym, b ędącym na utrzymaniu króla, który zje żdżał tu na łowy. Stra żnicy dbali o zwierzyn ę łown ą, a zwłaszcza stado turów, których jednak nie udało si ę uchroni ć przed zagład ą (ostatni tur zgin ął w Puszczy Jaktorowskiej w 1627 r.). Stra żnik le śny zamieszkiwał na obszarze osady Budy Wolskie. Na terenach śródpuszcza ńskich zakładano na prawie średzkim lub chełm żyńskim ju ż w pó źnym średniowieczu osady zasilane ludno ści ą napływow ą (głównie pochodzenia niemieckiego). Tak powstały m.in. Wólka Korabiewicka, a w okresie pó źniejszym wsie Bednary, Aleksandria i Pniowe. Przez obszary puszcza ńskie wiodły historyczne drogi i trakty, z których najwa żniejsze to: − trakt bolimowski (z Bolimowa do Mszczonowa), − trakt warszawski (ze Skierniewic, przez Miedniewice do Sochaczewa), − trakt budnicki (z Łowicza przez Nieborów - Grabie do traktu warszawskiego). Przeprawy przez tereny podmokłe i rzek ę Rawk ę znajdowały si ę w Grabiu, Rudzie i Kamionie [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska].

9 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Pocz ąwszy od XVI w. na terenie Parku rozwijało si ę osadnictwo puszcza ńskie, tzw. „budnictwo”, koncentruj ące si ę wzdłu ż cieków i na terenach źródliskowych. Budnicy byli lud źmi wolnymi, którzy trudnili si ę wyr ębem i przerobem drewna. Po wyci ęciu fragmentu lasu przenosili si ę na inne miejsca; nie wznosili trwałych siedzib, lecz tzw. „budy” - półziemianki. Intensywny rozwój budnictwa przypadał na XVIII w., lecz poci ągał za sob ą znaczne spustoszenia i wylesienia połaci puszczy. Na mapach z ko ńca XVIII w. wyra źnie zarysowuj ą si ę bezle śne polany. Budnictwo zako ńczyło si ę w latach 30-tych XIX w. O rozwoju osadnictwa tych czasów świadcz ą dzisiejsze nazwy miejscowo ści: Budy Kałki, Budy Wolskie, Zabudziska, Budy Jasionka, Budy Bernard, Budy Gr ądy, Budy Sadegóry, Budy Bieganowskie, Budy Michałowskie, Budy Stare, Budy Waleria ńskie, Budy Mrozowe, Budy Dnie ńskie, Budy Wr ęckie, Budy Zosiny. Wiek XVII zaznaczył si ę jako pocz ątek „cywilizowania” tych terenów, mi ędzy innymi za spraw ą działalno ści misyjnej Ksi ęż y Marianów Niepokalanego Pocz ęcia Naj świ ętszej Marii Panny. Zało życiel zakonu o. Stanisław Papczy ński, zwany „Apostołem Mazowsza”, stworzył w 1673 r. zakon męski w erygowanym wtedy pierwszym klasztorze maria ńskim w Puszczy Korabiewickiej, obecnie - Puszczy Maria ńskiej. Prawa papieskie Marianie uzyskali w 1699 r. Ksi ęż a zakonni, oprócz działalno ści duszpasterskiej, prowadzili równie ż działalno ść oświatow ą. Zało żyli miedzy innymi pierwsz ą szkoł ę w Puszczy Maria ńskiej. Wiek XVIII zaznaczył si ę na ziemiach polskich znacznym o żywieniem gospodarczym, co skutkowało zapotrzebowaniem na nowe tereny upraw rolnych oraz materiał drzewny dla celów budowlanych. Post ępowała wtedy trzebie ż puszcz i powi ększanie si ę powierzchni terenów rolnych. Na miejsce w ędrownych budników, na tereny lepiej dost ępne i żyźniejsze weszli stali mieszka ńcy - rolnicy. Przy trakcie w rejonie Biernika powstała karczma, która zapocz ątkowała rozwój wsi Wygoda. Powstawały równie ż obiekty produkcyjne, takie jak: młyny (głównie nad Rawk ą w Kamionie, Patokach, Woli Polskiej), w tym tzw. Prochowy Młynek w rejonie Bartnik, gdzie wyrabiano proch strzelniczy, huty szkła (w rejonie wsi Huta Partacka i Huta Gzdowska), gorzelnia w Kamionie [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska]. Na obszarze puszczy w okresie powstania styczniowego toczyły si ę liczne potyczki, mi ędzy innymi w lasach mi ędzy Radziwiłłowem a Puszcz ą Maria ńsk ą oraz w rejonie stacji kolejowej w Radziwiłłowie. Na mapie sieci osadniczej o środków miejskich nast ąpiły w połowie XIX w., po powstaniu styczniowym i w latach pó źniejszych, istotne zmiany. Straciły prawa miejskie Wiskitki i Bolimów [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska]. Pierwsze koncepcje budowy „drogi żelaznej” w Polsce wypłyn ęły od hrabiów Tomasza i Henryka Łubie ńskich, wła ścicieli dóbr Guzowskich. Dzi ęki ich staraniom lini ę Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiede ńskiej (D ŻWW), której budow ę rozpocz ęto w 1838 r., a lini ę uruchomiono w 1845 r., wytyczono przez tereny obecnego Żyrardowa z przystankiem kolejowym Ruda Guzowska. W ostatnich dziesi ęcioleciach XIX w. i na pocz ątku XX w. w rezultacie post ępuj ącego rozwarstwienia wsi, nadwy żka siły roboczej odpływała do o środków przemysłowych - głównie Żyrardowa i pobliskiej Warszawy, a tak że do miast okr ęgu łódzkiego. W tym czasie zarysowała si ę równie ż emigracja zarobkowa do Prus, Danii i innych krajów Europy Zachodniej.

10 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Na terenach le żą cych w granicach obszaru analiz rozgrywały si ę liczne bitwy. Materialnym świadectwem tych wydarze ń s ą cmentarze wojenne oraz miejsca pami ęci. [Welc- Jędrzejewska 1996]. Teren Parku był równie ż schronieniem dla licznej grupy warszawiaków po upadku Powstania Warszawskiego. Wiele z tych osób, w zwi ązku ze zniszczeniem Warszawy, pozostało i osiedliło si ę na tych ziemiach [Studium uwarunkowa ń (…) gminy Puszcza Maria ńska]. Wpływ na funkcjonowanie terenu Parku, jak równie ż jego rys historyczny, miały wi ększe osady zlokalizowane w jego s ąsiedztwie. S ą to m.in.:

Bolimów Wie ś poło żona w dolinie Rawki, na północnym skraju Puszczy Bolimowskiej. Pierwsze ślady bolimowskiego grodziska pochodz ą z około X w. Około 1390 r. ksi ążę Siemowit III nadał wsi prawa miejskie. Bujny rozwój miast rozpocz ął si ę w XVI w. Przeprowadzony wówczas spis ludno ści wykazał 576 osób dorosłych. Istniej ący wówczas tartak w Bolimowie, zwany potocznie „bolimowsk ą pił ą”, był jednym z najwi ększych w całej Rzeczpospolitej. Nadanie miastu samorz ądu potwierdził – gdy Bolimów znalazł si ę ju ż w granicach jego pa ństwa – król polski Zygmunt Stary w 1519 r.; wówczas te ż miasto otrzymało prawo do odbywania dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu (we czwartek). Prawdziwy rozkwit miasta przypadł na I poł. XVII w.; w tym czasie Bolimów liczył 3000 mieszka ńców. „Potop” szwedzki oraz kolejne po żary i epidemie zniszczyły miasto prawie doszcz ętnie. W 1661 r. liczyło ono ju ż tylko 10 domów i 60 mieszka ńców. Bolimów nie powrócił do dawnej świetno ści. Za pomoc uczestnikom Powstania Styczniowego został ukarany kontrybucj ą i utrat ą praw miejskich w 1869 r. Obecnie jest siedzib ą gminy [Pytli ński 1995].

Nieborów (w brzmieniu Nyeborowo lub Nyeborow) Wie ś pojawia si ę w źródłach historycznych po raz pierwszy w dokumentach ko ścielnych XIV w. wykazuj ących sumy pobierane w diecezji tytułem świ ętopietrza. Nazwa Nieborów jest nazw ą dzier żawcz ą, zało życielem jej mógł by ć zatem bli żej nie znany Niebor, którego imi ę jest za świadczon ą w źródłach form ą antroponimiczn ą. Na pocz ątku XVI w. w Nieborowie wzniesiono gotycko-renesansowy dwór, który przetrwał do ko ńca XVII w. Dobra nieborowskie stanowiły wówczas własno ść rodu Nieborowskich herbu Prawda. W 1694 r. dobra Nieborowskich kupił Prymas Polski kardynał Michał Stefan Radziejowski, który wzniósł barokowy pałac zaprojektowany przez Tylmana z Gameren. W XVIII w. dobra cz ęsto zmieniały wła ściciela. W 1774 r. Nieborów obj ął wojewoda wiele ński Michał Hieronim Radziwiłł, który wyposa żył pałac w stylowe meble, tkaniny, obrazy i rze źby oraz przedmioty rzemiosła artystycznego. Zało żył bogat ą w zbiory bibliotek ę (ponad 10 tys. woluminów dzieł polskich i obcych, w tym starodruki z XV w.). Jego żona Helena z Prze ździeckich Radziwiłłowa zało żyła w tym czasie słynny ogród romantyczny w Arkadii. Stał si ę on miejscem spotka ń twórców epoki Oświecenia. Zało żona w 1881 r. przez Michała Piotra Radziwiłła manufaktura majoliki dostarczała do pałacu ozdobne piece kaflowe i ceramik ę artystyczn ą, która z czasem utworzyła cenny zespół majoliki nieborowskiej [www.nieborów.pl].

11 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wiskitki Wiskitki le żą nad rzek ą Pisi ą u zbiegu dawnych traktów z Błonia, Mszczonowa i Miedniewic. Wzmianka o wsi pojawia si ę w 1221 r. Przed 1349 r. miasto było zwane Wiskitki Młode, czyli Ko ścielne. W 1595 r. uzyskały przywilej miejski od Zygmunta III dzi ęki staraniu starosty sochaczewskiego Stanisława Tarły. Potwierdził to w 1641 r. Władysław IV. Pierwotnie Wiskitki wchodziły w skład starostwa sochaczewskiego. Nast ępnie wydzielono je jako starostwo niegrodowe. Uległo znacznym zniszczeniom w czasie wojen szwedzkich. Około 1771 r. Wiskitki przeszły w r ęce Ogi ńskiego jako cz ęść niegrodowego starostwa guzowskiego. Miasto rozwija się jako o środek sukiennictwa. W 1869 r. Wiskitki utraciły prawa miejskie za pomoc uczestnikom Powstania Styczniowego [Galicka, 1967].

5 ZASOBY ŚRODOWISKA KULTUROWEGO OBSZARU PARKU 5.1 Archeologia Na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego wyst ępuj ą obiekty i punkty osadnicze datowane od epoki paleolitu po czasy nowo żytne. Najcenniejszymi stanowiskami s ą te, które reprezentuj ą charakterystyczne dla danego okresu czy kultury artefakty w postaci ceramiki, ozdób, broni, narz ędzi, pochówków, obiektów osadniczych, konstrukcji obronnych, przedmiotów kultowych itp. [Węlc-Jędrzejewska 1998]. Około połowy V tysi ąclecia p.n.e nast ąpił na dzisiejszych ziemiach polskich przewrót kulturowy i gospodarczy, tzw. rewolucja neolityczna. Osadnictwo w tym okresie było ju ż wzgl ędnie stałe. Osady lokowano na pograniczu pól uprawnych i lasów, w pobli żu wód bie żą cych. Znane s ą wykopaliska archeologiczne ceramiki i narz ędzi krzemiennych z okresu neolitu m.in. z Konopnicy k. Rawy Mazowieckiej. W epoce br ązu (od ok. 1700/1600 r. p.n.e. do ok. 650 r. p.n.e.) nadal podstawowym zaj ęciem ludno ści w okolicach Skierniewic była uprawa ro ślin i hodowla zwierz ąt. Ślady pobytu ludzi z epoki br ązu w tych okolicach s ą znane z Rawy Mazowieckiej (II okres epoki br ązu — ok. 1450/1400 r. p.n.e. — 1200 r. p.n.e.). Wi ęcej śladów pobytu ludzi zachowało si ę z epoki żelaza. W Samicach (ok. 5 km na wschód od Skierniewic) znaleziono naczynie wypełnione przepalonymi ko ść mi, pochodz ące z cmentarzyska z IV w. p.n.e. Pierwsze stałe osadnictwo rolniczo-hodowlane w okolicach dzisiejszego Parku rozpocz ęło si ę w I w. p.n.e., kiedy zasiedlone zostały przede wszystkim obszary o lepszych glebach w dolinie Bzury. Druga fala osadnictwa nast ąpiła po zako ńczeniu okresu w ędrówek ludów (od pocz ątku VII w. n.e.). Z I wieku n.e., z okresu w ędrówek Gotów i Gepidów przez Mazowsze, zachował si ę grób z koncentrycznym kr ęgiem kamiennym w K ęszycach k. Bolimowa. Z II wieku n.e. pochodzi znalezisko monet rzymskich z Rudy k. Skierniewic oraz z Wólki Łasieckiej, gdzie znaleziono jedn ą monet ę w grobie z II w. n.e. Z III wieku zachowały si ę ślady osady w Wólce Łasieckiej. Osada ta istniała przez okres około jednego wieku i w szczytowym okresie prosperity składała si ę z kilku chat, kilku półziemianek i ziemianek oraz jednego wi ększego domu stanowi ącego prawdopodobnie własno ść zamo żniejszej rodziny. Na skraju osady znajdowała si ę du ża trzynawowa budowla z dwoma paleniskami po środku. Prawdopodobnie był to dom o charakterze kultowym.

12 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Ostatni ą grup ę stanowisk archeologicznych stanowi ą grodziska wczesno średniowieczne i inne znaleziska z okresu VI-IX w. Na mapie grodzisk w Polsce umieszczono grodziska: w Białej Rawskiej, Dzwonkowicach, Rawie Mazowieckiej, Starej Rawie i Rzeczkowie. Dokładniej opisane zostało grodzisko w Rzeczkowie oraz w Starej Rawie licz ące 126 kroków obwodu u góry i 265 kroków u dołu, obok którego znajdowano ułamki urn i krzemieni. W literaturze archeologicznej wymienia si ę równie ż grodziska w Rudzie k. Skierniewic [Józeficki 1988]. Do wyró żniaj ących si ę stanowisk archeologicznych nale ży cykl obiektów w Budach Grabskich. S ą to niewielkie osady z IX-X w. Jest to wa żne źródło do dziejów osadnictwa wczesno średniowiecznego w tym rejonie [Węlc-Jędrzejewska 1998]. Wykopaliska powy ższe świadcz ą, że osadnictwo na tych terenach istniało od bardzo dawna. Tereny te były jednak o wiele rzadziej zaludnione ni ż Wielkopolska, Małopolska czy Mazowsze w okolicach Płocka i z racji mniejszego znaczenia gospodarczego, w wystawianych wtedy dokumentach rzadziej pisano o tych terenach. Pozostawały wi ęc niejako na uboczu głównego nurtu dziejów Polski [Józeficki 1988].

Najwa żniejsze stanowiska archeologiczne: [W ęlc-Jędrzejewska 1996] oraz [Studium uwarunkowa ń (...) gminy Kowiesy, 2001]:

Bobrowniki - st. 1, gm. Nieborów - osada z I w. p.n.e. - II w. n.e. Odkryto ślady zabudowy drewnianej w postaci półziemianek oraz piec kopułkowy. Ponadto, sze ść wapienników i paleniska. Była to zapewne osada produkcyjna. Materiał ruchomy - ceramika. Wólka Łasiecka - st. 1, gm. Bolimów - cmentarzysko ciałopalne z okresu rzymskiego (wraz z trzema kurhanami). Odkryto 58 grobów ciałopalnych, popielnicowych. Materiał: popielnice, bro ń, ozdoby, narz ędzia, denar Faustyny I (l38-141), złoty wisiorek pochodzenia gockiego z IV w. n.e. Wólka Łasiecka - st. 2, gm. Bolimów - osada z II - IV w. n.e. Odkryto m.in. 16 budynków słupowych, naziemnych i ziemianek. Ponadto, budowl ę halow ą (jedyne takie 2 znalezisko w Polsce!) o powierzchni około 138 m , ku źni ę, ła źni ę - półziemiank ę, paleniska, 10 pieców piekarskich i studni ę drewnian ą. Materiały: ceramika (tak że toczona tzw. siwa), narz ędzia, ozdoby. Grabie - st. 1, gm. Puszcza Maria ńska - osadnictwo neolityczne na wydmie kultury pucharów lejkowatych, kilka fragmentów naczy ń, krzemienie. Dzierzgówek - st. 1, gm. Nieborów - osada kultury łu życkiej z III/IV okresu epoki br ązu. Znaleziono obiekty gospodarcze w postaci jam zasobowych lub dołów odpadkowych. Ceramika. Dzierzgów - st. 1, gm. Nieborów - osada kultury pucharów lejkowatych z II okresu neolitu. Ślady dwóch ziemianek, paleniska, ceramika, narz ędzia krzemienne. Ruda - st. 1, gm. Skierniewice - osadnictwo kultury amfor kulistych i wczesnego średniowiecza. Materiał: ceramika, narz ędzia krzemienne. Dzwonkowice - st. 1, gm. Nowy Kaw ęczyn - ślady osadnictwa grodowego (?) z XIII/XIV w. Materiał: ceramika.

13 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Stara Rawa - st. 1, gm. Nowy Kaw ęczyn - grodzisko z XIII/XIV - poł. XIV w. Obiekt posiadał fos ę i pier ście ń wałów. Relikty zabudowy w postaci półziemianek (?). Charakter zabudowy jednodworczej („Curia”). Jeruzal – gm. Kowiesy - osada z epoki kamienia (mezolit) i z epoki pó źnego średniowiecza. Pękoszew - gm. Kowiesy – osada z okresu rzymskiego (kultura przeworska) Wola P ękoszewska - gm. Kowiesy – osada z okresu średniowiecza i okresu nowo żytnego. Kowiesy - gm. Kowiesy – osada z okresu nowo żytnego. Lisna - gm. Kowiesy – osada z okresu średniowiecza. Paplin - gm. Kowiesy - osada z okresu średniowiecza i z okresu nowo żytnego.

5.2 Obiekty budowlane PARK Na terenie Parku wyst ępuj ą obiekty budowlane o charakterze zabytkowym, s ą to przede wszystkim zabytkowe domy i zagrody wiejskie (np. w Łubnie, Popielarni, Chełmcach, Paplinie, Dolecku, Dzwonkowicach, Esterce, Psarach, Suliszewie, Joachimowie, Ziemianach, Hucie Partackiej, Niemieryczewie i Wycze śniaku), dwory i budynki gospodarcze (Lisna, Paplin, Doleck, Suliszew, Lisowola, Wycze śniak), młyny (Doleck i Suliszew), zespół pałacowy w Nieborowie oraz ko ściół w Jeruzalu. OTULINA I TERENY PROPONOWANE DO PRZYŁ ĄCZENIA DO PARKU Na tych terenach równie ż wyst ępuj ą zabudowania wiejskie o cechach zabytkowych (Sokule, Borszyce, Chrzchonowice, Jeruzal, Kowiesy, W ędrogów, Wola P ękoszewska, Wólka Jeruzalska, Nowy Dwór, Raducz, Wr ęcza, Goły ń, Ossa, Wólka Babska, Kurzeszyn, Przewodowice), dwory wraz z budynkami gospodarczymi (Sokule, W ędrogów, Wola Pękoszewska, Nowy Dwór), pałac w Babsku oraz zespoły ko ścielne (Babsk, Kurzeszyn, Puszcza Maria ńska, Radziwiłłów), zabudowania poklasztorne w Miedniewicach i Puszczy Maria ńskiej oraz młyn w Kowiesach. W s ąsiedztwie terenu zajmowanego obecnie przez Bolimowski Park Krajobrazowy i terenów proponowanych do przył ączenia do Parku, znajduj ą si ę interesuj ące budowle: pałace (Guzów i Kamion), dwory (Pami ętna, Chojnata, Turowa Wola, Trzcianna, Krasnów, Wola Szydłowiecka), ko ścioły (Bolimów, Bełchów, Chojnata, Nieborów, Stara Rawa, Miedniewice, Wiskitki), młyny (Wiskitki, Korytów), budowle parkowe w Arkadii czy układy urbanistyczne (np. Bolimowa, Nieborowa i Wiskitek).

KO ŚCIOŁY WOJ. ŁÓDZKIE: Gmina: Biała Rawska Babsk (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic - obszar nr 5) Ko ściół p.w. św. Antoniego i Stanisława Czas powstania: 1809 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 256 z dnia 27.12.1967) , dzwonnica (nr rejestru 752 z dnia 27.12.1967), ogrodzenie (nr rejestru 753 z dnia

14 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

27.12.1967) , kaplice naro żne, murowane (nr rejestru 754 z dnia 27.12.1967) , plebania (nr rejestru 755 z dnia 27.12.1967) , cmentarz (nr rejestru 805/A z dnia 20.11.1991). Ko ściół w stylu klasycystycznym zbudowany został z fundacji Józefa Ok ęckiego i jego mał żonki. W 1846 r. odbyła si ę jego konsekracja. W tym samym roku ko ściół równie ż odnowiono. W 1906 r. utworzono w Babsku parafi ę i ko ściół zyskał rang ę ko ścioła parafialnego. Ko ściół zlokalizowany jest na niewielkim wzgórzu na osi wschód - zachód. Otoczony został murem cmentarnym zało żonym na planie prostok ąta z bram ą wej ściow ą na osi ko ścioła. Ko ściół nie orientowany, zbudowany z cegły, otynkowany. Obiekt jednoprzestrzenny, zało żony na planie wydłu żonego prostok ąta z wydzielonym węż szym prostok ątnym prezbiterium, zamkni ętym prosto. Ściany ko ścioła gładkie, naro ża elewacji wschodniej ści ęte. Do ściany wschodniej ko ścioła przylega mała przybudówka zało żona na planie prostok ąta, która pełni funkcj ę zakrystii. Elewacja frontowa jednoosiowa na naro żach zaakcentowanych boniowaniem. Płaszczyzna elewacji do wysoko ści gzymsu podzielona została czterema pilastrami. Wewn ętrzne pilastry ujmuj ą prostok ątne wej ście i arkadowe okno nad wej ściem w centralnej cz ęś ci fasady. Główna cz ęść fasady zako ńczona jest szerokim belkowaniem z tryglifami. Ponad belkowaniem znajduje się mocno wysuni ęty gzyms koronuj ący, stanowi ący podstaw ę dla trójk ątnego tympanonu wie ńcz ącego fasad ę. W centrum trójk ątnego pola tympanonu jest małe okr ągłe okienko. Na kalenicy dachu, na osi ko ścioła, nad cz ęś ci ą chórow ą zlokalizowano mał ą latarenk ę na planie prostok ąta o ści ętych naro żach. Latarenk ę zwie ńczono żeliwnym krzy żem. Wi ęź ba dachowa drewniana, stolcowo-jętkowa z podwójnymi j ętkami co drugi stolec. Ko ściół kryty dachem dwuspadowym z dachówki. Nad prezbiterium poła ć dachowa tylna z dwoma skrzydełkami w cz ęś ci dolnej ponad ści ętymi naro żami elewacji wschodniej. We wn ętrzu podział ścian przeprowadzono przy pomocy parzystych pilastrów z jo ńskimi kapitelami. Mi ędzy parami pilastrów znajduj ą si ę arkadowe wn ęki z półkolistymi trzema oknami w górnej partii muru. Chór muzyczny wsparty na dwóch filarach o podstawach prostok ątnych. Do wyposa żenia ko ścioła nale żą równie ż neobarokowe ołtarze oraz anonimowe organy z XVIII w. Kubatura: 1960 m³ Powierzchnia u żytkowa: 202 m² [Biernat 1982a]

Dzwonnica Czas powstania : I poł. XIX w. Obiekt w stylu klasycystycznym. Wybudowana wraz z budow ą ogrodzenia podwórza ko ścielnego. Dzwonnic ę wł ączono w zachodni ą cz ęść muru ogrodzenia podwórza ko ścielnego. Zlokalizowana jest w północno-zachodniej cz ęś ci wzgórza, na którym stoi ko ściół, w odległo ści ok. 50 m od ko ścioła. Murowana z cegły, otynkowana zało żona na planie kwadratu o ści ętych naro żach, dwukondygnacyjna i jednoprzestrzenna. Ustawiona na osi północ - południe. Zaokr ąglone naro ża budynku ujmuj ą pilastry biegn ące przez dwie kondygnacje dzwonnicy. W dolnej cz ęś ci elewacji południowej znajduje si ę prostok ątne wej ście. W elewacji w górnej kondygnacji umieszczono arkadowe okna, po jednym na osi ka żdej elewacji. Budynek zwie ńczono gzymsem koronuj ącym, uskokowym. Elewacje s ą boniowane na całej wysoko ści budynku. Wn ętrze pierwszej kondygnacji budynku sprowadzone do planu kwadratu. Dach płaski a na nim ustawiony wieloboczny obelisk zw ęż aj ący si ę ku górze, zako ńczony krzy żem żeliwnym. Kubatura: 180 m³ Powierzchnia u żytkowa: 20 m² [Biernat 1982b]

Ogrodzenie ko ścioła Ogrodzenie ko ścioła prezentuje uproszczone formy budownictwa klasycystycznego, obejmuje wierzchołek wzgórza, na którym zlokalizowany jest ko ściół. Zało żone zostało na planie prostok ąta. Główna brama wej ściowa znajduje si ę na osi ko ścioła. Mur ogrodzenia zbudowany jest z cegły i kamienia polnego wi ązanych zapraw ą wapienn ą. Zako ńczeniem muru jest jednospadowa poła ć (spad ku podwórzowi ko ścielnemu) przykryta dachówk ą. Na osi fasady ko ścioła znajduj ę si ę brama główna ogrodzenia utworzona przez dwa filary o podstawie kwadratu i przyległe do nich od zewn ątrz dwa murki wy ższe od muru ogrodzeniowego, w których s ą dwa prostok ątne otwory wej ściowe (prawy obecnie zamurowany - pozostała tylko płytka nisza w murze, a w

15 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych lewym drewniane drzwi na zawiasach). Słupy przykryto daszkami czterospadowymi, krytymi dachówk ą. W naro żach ogrodzenia mieszcz ą si ę cztery kaplice ustawione na skos w stosunku do naro ży ogrodzenia. Kaplice zało żone s ą na planie prostok ątów o ści ętych tylnych naro żach. Prostok ątne otwory wej ściowe uj ęto pilastrami przy o ście żach. Pilastry ujmuj ą równie ż naro ża budynków. Ściany kaplic s ą gładkie, tylne ściany wyrastaj ą niejako z muru ogrodzenia. Fasady kaplic zwie ńczone s ą trójk ątnymi tympanonami. Budynki przykryte s ą dachami dwuspadowymi, pokrytymi dachówka [Biernat 1982c].

Gmina: Bolimów Bolimów (lokalizacja - otoczenie Parku) Ko ściół parafialny p.w. św. Anny Czas powstania: 1635 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru R.97-VI-6 z dnia 29.03.1949 oraz 108 z dnia 15.08.1961) Ko ściół prezentuje cechy architektury pó źnego renesansu w kraju. Zbudowany został z fundacji ks. Markiewicza prebendarza ko ścioła. Konsekrowany w 1675 r. przez abp. A. Olszewskiego. Ko ściół murowany z cegły, otynkowany, orientowany. Zało żony na planie prostok ąta z wydzielonym prezbiterium zako ńczonym apsydalnie. Nawa główna jednoprzestrzenna, trzyprz ęsłowa. W zachodniej cz ęś ci masyw wie żowy. Mi ędzy wie żą a zachodni ą ścian ą nawy dwie klatki schodowe wyodr ębnione na zewn ątrz dwoma półkolistymi wie życzkami. Przy prezbiterium od strony północnej dwukondygnacyjna przybudówka z zakrysti ą i skarbcem. Wn ętrze ko ścioła o charakterze halkowym. Okna w nawie i prezbiterium potrójne arkadowe. Sklepienie murowane. Nad naw ą kolebka z lukarnami, w prezbiterium i zakrystii sklepienia kolebkowo-krzy żowe, w apsydzie hemisferyczne z lukarnami, w przedsionku żaglaste. Wi ęź ba dachowa stolcowo-jętkowa, drewniana z podwójnymi j ętkami co drugi stolec. Dachy dwuspadowe, wysokie kryte dachówk ą. Nawa i prezbiterium od strony wschodniej w formie trójk ątów o wystroju wczesnobarokowym. Szczyt nawy zwie ńczony sygnaturk ą. Wie ża zachodnia zało żona na planie kwadratu, ponad dachem przechodzi w ośmiobok, zwie ńczona ośmiobocznym hełmem z wie życzk ą z krzy żem. W przyziemiu wieży krypta. Kolebkowe sklepienie nawy. Na sklepieniach nawy, prezbiterium i apsydy stiukowa dekoracja z XVII w. w typie lubelsko-kaliskim. Wystrój z XVII i XVIII w. Ołtarz w stylu polskiego renesansu. W ołtarzu braz św. Anny Samotrzeciej z Matk ą Bosk ą i Dzieci ątkiem oraz rze źbione figruty świ ętych: Joachima, Józefa, Wawrzy ńca, Stanisława Biskupa oraz Idziego. W południowym odcinku ściany wschodniej od zewn ętrz tablica erekcyjna z 1635 r. W zewn ętrznych murach ko ścioła tkwi ą niemieckie pociski artyleryjskie z 1914 r. Prace remontowe przeprowadzono w 1951 r. oraz latach 1976-1977. Kubatura: 5640 m³ Powierzchnia u żytkowa: 453 m² [Biernat 1982d]

Gmina: Bolimów Bolimów (lokalizacja - otoczenie Parku) Ko ściół parafialny p.w. św. Trójcy Czas powstania: 1667 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru R.96-VI-5 z dnia 29.03.1949 oraz 107 z dnia 15.08.1961) Bolimów w XV w. był osad ą targow ą poło żon ą na dawnej wyspie rzeki Rawki. Osada posiadała ko ściół. Około 1370 r. osada otrzymała prawa miejskie, a wraz z lokacj ą miasta nast ąpiła prawdopodobnie erekcja parafii. Miasto zało żono na południe od pierwotnej osady. Ówczesny drewniany ko ściół parafialny został poza zasi ęgiem zabudowy miasta na swym pierwotnym miejscu w osadzie przedlokacyjej.

16 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Obecny pó źnorenesansowy ko ściół został zbudowany w 1667 r. na miejscu drewnianego. Był kilkakrotnie restaurowany. Podczas działa ń wojennych został uszkodzony, a wyremontowany w 1951 r. Ko ściół orientowany, murowany z czerwonej cegły, otynkowany. Wi ęź ba dachowa nad naw ą i prezbiterium drewniana o konstrukcji storczykowej. Posadzka cementowa. Sklepienia ceglane, nad naw ą i prezbiterium kolebkowe z lunetami. Na podniebieniu sklepienia prezbiterium bogate, pó źno renesansowe stiukowe dekoracje siatkowe w typie lubelsko-kaliskim. W zakrystii sklepienie kolebkowo-krzy żowe. Otwory okienne i drzwiowe w kształcie wydłu żonych prostok ątów zamkni ętych półkoli ście. Światła otworów okiennych podzielone szprosami na siedemdziesi ąt małych prostok ątnych kwater, po siedem kwater w dziesi ęciu rz ędach. Budynek zało żony na planie wydłu żonego prostok ąta w jednonawowy z ni ższym i w ęż szym, niemal kwadratowym prezbiterium zamkni ętym wielobocznie. Do nawy przylega od południa, przy naro żu zachodnim wie życzka na planie zbli żonym do półkola mieszcz ąca schody oraz kwadratowa kruchta. Od północy do bryły ko ścioła przylega kaplica dobudowana w latach 1885-1895. Przy prezbiterium od północy wsparta o wschodni ą ścian ę nawy prostok ątna przybudówka mieszcz ąca zakrysti ę i skarbczyk. W zachodniej cz ęś ci nawy trójarkadowy chór muzyczny z XVIII w. podsklepiony żaglasto. Ściany nawy podzielone zdwojonymi szerokimi pilastrami. Prezbiterium nasady sklepienia podparte wspornikami. Nawa, prezbiterium i boczne przybudówki posiadaj ą osobne zadaszenia. Nawa główna i przybudówki przykryte dachami dwuspadowymi, na ni ższym od nawy prezbiterium dach dwuspadowy zamkni ęty od szczytu wielobocznie łamanymi trójk ątnymi płycinami znacz ącymi plan wielobocznego zamkni ęcia prezbiterium. Na kalenicy, przy wschodnim szczycie dachu nawy głównej osadzona a żurowa, kolumnowa wie życzka na sygnaturk ę nakryta kopulastym, wielobocznym, blaszanym hełmem. Dachy pokryte czerwon ą dachówk ą [Biernat (brak daty wykonania)]. Wystrój wn ętrza ubogi. W jednym z ołtarzy obraz św. Józefa z XVIII wieku. W kościele znajduje si ę równie ż chrzcielnica i ambona datowane na XVIII w. [Starzec 1998]. Kubatura: 5007 m³ Powierzchnia u żytkowa: 455 m² [Biernat (brak daty wykonania)]

Gmina: Kowiesy Chojnata (lokalizacja - otoczenie Parku) Zespół ko ścielny p.w. św. Marcina Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 529-XII-15 z dnia 08.04.1950 oraz 274 z dnia 29.12.1967) , dzwonnica (nr rejestru 884 z dnia 29.12.1670) , cmentarz (nr rejestru 906/A z dnia 22.01.1993), ogrodzenie (nr rejestru 906/A z dnia 22.01.1993) Ko ściół Czas powstania: 1303, 1673 i 1913 r. Wspomniany ko ściół pierwotnie był drewniany. W miejscu spalonego w XIX w. postawiono ko ściół murowany, który był erygowany przez Bolesława i Ziemowita - ksi ążą t mazowieckich. Z tego okresu pochodzi murowane prezbiterium z krzy żowym sklepieniem. Do czasów pruskich obiekt był ko ściołem O.O. Benedyktynów. W 1636 r. ko ściół konsekrowano. W 1673 r. dobudowano naw ę, natomiast w 1898 r. wzniesiono krucht ę. Wie życzk ę na sygnaturk ę wybudowano w latach 1860-1869. Kościół w stylu neogotyckim, murowany, otynkowany na wysokim ceglanym fundamencie z cementowymi słupami. Cegły uło żone w sposób nieregularny. Ściany zwie ńczone ceglanym gzymsem. Obiekt na planie wydłu żonego prostok ąta, orientowany, jednonawowy z w ęż szym prezbiterium, pi ęciorz ędowy. Zakrystia prostok ątna. Kruchta na planie kwadratu. Trzy ci ągi komunikacyjne. Prezbiterium zamkni ęte prost ą ścian ą. Jednokondygnacyjny, niepodpiwniczony. Szczyt zachodniej fasady ze sterczynami, od wschodu jedna sterczyna na osi. Zakrystia od północy wzmocniona szerokimi jednoskrzydłowymi przyporami. Nawa nakryta płaskim stropem. Zakrystia sklepiona kolebkowo, prezbiterium krzy żowo. W elewacji zachodniej i wschodniej okna w prostok ątnej metalowej ramie rozdzielone metalowymi szczeblinkami. W elewacjach bocznych okna metalowe zamkni ęte łukiem. Drzwi główne dwuskrzydłowe, drewniane, pełne, płycinowe, zamkni ęte łukiem. Zabezpieczono je metalow ą dwuskrzydłow ą krat ą. Drzwi do

17 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych zakrystii i kruchty drewniane, pełne, jednoskrzydłowe. Elewacja frontowa zachodnia z portalem otoczonym cementow ą opask ą górn ą zdobion ą obeliskami z kulkami na szczytach i kul ą z krzy żem. Wi ęź ba dachowa krokwiowo-płatwiowa, wzmocniona stolcami, z mieczami i zastrzałami. Dach nad naw ą prezbiterium i krucht ą dwuspadowy z lukarnami i z wie życzk ą na sygnaturk ę. Wie życzka prostok ątna, dwuskokowa zw ęż aj ąca si ę ku górze, zako ńczona iglic ą z kul ą i krzy żem. Dach nad zakrysti ą pulpitowy. Dachy kryte blach ą miedzian ą. W ołtarzu głównym, barkowym obraz Matki Bo żej Dobrej Opieki. Gotyckie elementy wystroju: chrzcielnica i kropielnica (obie usuni ęte z ko ścioła i umieszczone po obu stronach drzwi głównego wej ścia). Kubatura: 3250 m³ Powierzchnia u żytkowa: 290 m² [Sawicki i Olszewski (brak daty wykonania karty)]

Dzwonnica Czas powstania: XIX w., rekonstruowana w 1974 r.. Konstrukcja słupowo-ramowa z ryglami, zło żona ze słupów wspartych na podwalinie oraz le żą cych na nich belek st ęż onych krzy żulcami. Ściany szkieletowe wypełnione szalowaniem. Podłoga drewniana z desek. Drzwi deskowe, pełne, jednoskrzydłowe. Prze świty, po parze w ka żdej elewacji zako ńczone łukiem, schody łamane, powrotne. Bryła wzniesiona na planie prostok ąta z jednym ci ągiem komunikacyjnym. Budynek dwukondygnacyjny. Wszystkie elewacje s ą jednakowe. Szalowane z dwoma otworami gór ą. Wi ęź ba dachowa krokwiowa typu storczykowego, z wieszarem, st ęż ona krzy żulcami. Dach namiotowy z okapem, ozdobiony w miejscu przeci ęcia połaci krzy żem. Dach kryty pi ęciowarstwowym gontem osikowym na łatach. Wyposa żenia stanowi dzwon z napisem w koronie „ 1353 x 31 + JEZUS NAZARENUS REX JERUZALEM (herb)” i na płaszczu „ PAWEŁ PRZELANY W R 1964 I PAR.CHOJNATA I STEFAN” Kubatura: 124 m³ Powierzchnia u żytkowa: 15,6 m² [Sawicki i Olszewski 1993a]

Gmina: Kowiesy Jeruzal (lokalizacja - Park) Ko ściół parafialny p.w. Podwy ższonego Krzy ża Św. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 889 z dnia 29.12.1967) , dzwonnica (nr rejestru 890 z dnia 29.12.1967) Ko ściół Czas powstania: 1798 r. Parafia erygowana w XIII w., w 1290 r. Jan Herbut uposażył tutejszy ko ściół w ziemi ę. Pierwotny ko ściół stał na tym samym miejscu, co obecny. W 1630 r. postawiono nowy, drewniany ko ściół na miejscu obecnej plebanii, z fundacji Janusza Prandoty z Jeruzala. Obecny murowany wzniesiony w 1798 r. na terenie dawnego cmentarza, z fundacji Józefa i Franciszki Niemiryczów. By ć mo że autorstwa Antoniego Garczy ńskiego, którego nazwisko figuruje w fasadzie nad tablic ą erekcyjn ą. W czasie I Wojny Światowej Niemcy na wzgórzu przy ko ściele zrobili stanowisko obronne – zarówno ko ściół, jak i cmentarz zostały uszkodzone. Zało żenie ko ścielne usytuowane w zachodniej cz ęś ci wsi, ok. 200 m na zach. od drogi Łajszczew - Raducz, na niewielkim wzniesieniu. Teren przyko ścielny o rzucie prostok ąta ze ści ętymi naro żami, w cało ści ogrodzony murem z kamienia łamanego, na zaprawie wapienno-cementowej, przykryty dwuspadow ą wylewk ą betonow ą. W zachodnim odcinku muru umieszczono drewnian ą dzwonnic ę. Od południa znajduje si ę główna brama z dwoma furtami, poprzedzona betonowymi schodami. Słupki bramne z cegły, tynkowane, z profilowanym gzymsem i 4-spadowym łamanym daszkiem z krzy żem. Od północy podobna, skromniej opracowana brama z dwoma furtami. Ko ściół barokowo-klasycystyczny murowany z cegły, tynkowany, z niewielk ą krypt ą pod naw ą. Stropy drewniane, wsz ędzie tynkowane podsufitki. Wi ęź ba dachowa drewniana o konstrukcji wieszarowej nad naw ą, krokwiowo-jętkowej nad zakrysti ą i skarbczykiem. Dach dwuspadowy, nad prezbiterium z trzema dodatkowymi

18 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych połaciami, nad zakrysti ą i skarbczykiem pulpitowe. Pokrycie dachu stanowi blacha. Podłogi deskowe, w prezbiterium płytki ceramiczne. Schody w płd.- wsch. naro żniku prowadz ące na chór, murowano-drewniane, zamkni ęte drzwiami, drugie schody w zakrystii drewniane, na ambon ę. Otwory okienne - w nawie otwory prostok ątne zamkni ęte od góry łukiem odcinkowym, w listwowej opasce, z gzymsem parapetowym. Wej ście główne prostok ątne zamkni ęte gór ą na półokr ągło. Ko ściół jednonawowy, z w ęż szym prezbiterium zamkni ętym wielobocznie z zewn ątrz, od wewn ątrz półkoli ście. Na osi południowej cz ęś ci nawy wyodr ębniona została kruchta d źwigaj ąca cz ęść chóru, za ś na wschód od niej wtórnie wydzielona klatka schodowa. Na wschód od prezbiterium prostok ątny skarbczyk, na zachód prostok ątna zakrystia przedłu żona w kierunku południowym o niewielki przedsionek. Ściany nawy i prezbiterium równej wysoko ści, dach nad naw ą wy ższy; do prezbiterium przylegaj ą ni ższe od niego aneksy. Fasada jednoosiowa, dwukondygnacyjna, ściany rozczłonowane filarami przy ściennymi, lizenami i półkolumnami. Wej ście główne uj ęte w klasycystyczny portal, cz ęś ciowo boniowany. Nad wej ściem płyta fundacyjna z nazwiskiem Niemcewiczów i dat ą 1798. Wystrój wn ętrza klasycystyczny, sufity polichromowane, ściany z pionowym podziałem w postaci zdwojonych pilastrów d źwigaj ących profilowane belkowanie. Ołtarze klasycystyczne, główny przerabiany, z krucyfiksem z XVIII w.. W dwóch bocznych obrazy Matki Boskiej i nieznanej świ ętej z XVIII. Ambona i chrzcielnica klasycystyczne. Liczne epitafia: 1. ks. Jan Świ ątkowski, proboszcz parafii Jeruzal przez 2,5 r., zm. w Warszawie w 1910 2. ks. Franciszek Osiecki, proboszcz parafii Jeruzal przez 41 lat, zm. 22.02.1908 3. Józefowi Czernichowie i Przyborku Niemiryczowi, Podstolemu Ziemi St ęż yckiej, mał żonka wdowa Franciszka z Błociszewskich 4. Józef Wiktor Kierkowski, ur. 1840, zm. 1853 rodzice 5. Wincenty Niemirycz, dziedzic dóbr staropolskich, syn Józefa Niemirycza, syn fundatora ur. 1794, zm. 1854. Kubatura: 3620 m³ Powierzchnia u żytkowa: 312 m² [Bonusiak i Pietrzak 1993a]

Dzwonnica Czas powstania: I poł. XIX w. Dzwonnica drewniana (drewno sosnowe i d ębowe), zało żona na rzucie kwadratu. W górnej partii ścian brak szalunku, gór ą bez szalunku. Budowla umieszczona w zachodnim odcinku muru. Dzwonnica ma konstrukcj ę słupowo-ryglow ą o wymiarach słupów 0,3 x 0,35 m, rygli 0,25 x 0,25 m. W naro żach i w ścianach obiekt posiada słupy wzmocnione poziomymi ryglami i uko śnymi zastrzałami. Zastosowano ł ączenia ciesielskie na czop i gniazdo, zaciosy sko śne, w kilku miejscach wzmocnione drewnianymi bolcami. Podmurówka z kamienia polnego, wysoko ści 0,3 m. Elewacja frontowa (wschodnia) jednoosiowa, stanowi ą j ą drzwi konstrukcji deskowo-listwowej o wymiarach 1,06 x 1,85 m mocowane na zawiasach pasowych. Budynek jednoprzestrzenny, przykryty dachem namiotowym. Krokwie dołem mocowane zaciosem sko śnym w ostatnich ryglach, g ęsto obite deskami, pokrycie – płytki cementowe. W górnej partii ścian brak szalunku. Podłoga deskowa. Mocowania dzwonów na czterech poziomych belkach, pod nimi belka podparta metalow ą rur ą celem wzmocnienia konstrukcji. Ponadto, cztery stalowe szyny w naro żach. Wyposa żenie: dwa dzwony Kubatura: ok. 140 m³ Powierzchnia u żytkowa: 24,5 m² [Bonusiak i Pietrzak 1993b]

19 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Nieborów Bełchów (lokalizacja - otoczenie Parku, proponowany obszar do analiz na potrzeby aktualizacji planu ochrony BPK) Ko ściół parafialny p.w. św. Macieja Czas powstania: 1866 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 973/A z dnia 30.06.1994 ) , cmentarz przyko ścielny (nr rejestru jw.) , mur ogrodzeniowy (nr rejestru jw.) , kaplica pogrzebowa (nr rejestru jw.) , kapliczka (nr rejestru jw.) Parafi ę erygowano w 1649 r. przez arcybiskupa Macieja Łubie ńskiego. Pierwszy, drewniany ko ściół został wybudowany w 1649 r., nast ępnie w 1756 r. przerobiony. W 1825 r. parafi ę przeniesiono do Dzierzgowa, jednak w czasie powstania w 1831 r. tamtejsza kaplica uległa całkowitemu zniszczeniu i parafi ę przeniesiono z powrotem do Bełchowa. Obecny ko ściół postawiono w 1866 r., w 1900 r. został powi ększony. Ko ściół orientowany, neobarokowy, murowany z cegły, otynkowany, podmurówka z kamienia polnego. Jednonawowy, nawa na rzucie prostok ąta; krótkie, w ęż sze prezbiterium zamkni ęte półokr ągło. Prostok ątne aneksy od północy i południa. Przy wschodniej partii nawy tworz ą si ę ramiona krzy ża, w północnym ramieniu mie ści si ę kaplica, a w południowym zakrystia. W naro żnikach zewn ętrznych mi ędzy aneksami i prezbiterium zlokalizowano niewielkie prostok ątne przedsionki. Bryła rozbudowana w cz ęś ci wschodniej poprzez kaplic ę i zakrysti ę. Przedsionki przy prezbiterium ni ższe. Zachodnia partia nawy ko ścioła z wie żą została lekko zryzalitowana. Wie ża w górnej partii na rzucie kwadratu ze ści ętymi naro żami, zwie ńczona latarni ą i hełmem. Na przej ściu nawy w prezbiterium sygnaturka. Okna prostok ątne zamkni ęte półkoli ście. Drzwi o konstrukcji deskowej, ramowo-płycinowej i mieszanej (tylko z nawy do zakrystii gór ą przeszklone). Fasada wie żowa, trójosiowa, lekko wyniesiona w gór ę, poprzedzona si ęgaj ącymi cokołu schodami. Wie ża na osi środkowej i w niej wej ście główne uj ęte postaciami świ ętych ( św. Piotra i Pawła). Naro ża uj ęte w boniowane lizeny, podział na osie zaakcentowane podobnymi lizenami. Na wysoko ści 2/3 elewacji podział poziomy gzymsem uskokowym maj ącym optyczn ą kontynuacj ę w partii portalu. W osiach bocznych powy żej tego gzymsu dekoracja stiukowa - ro ślinna. Powy żej znajduje si ę gzyms uskokowy. Partia środkowa boniowana. W wie ży umieszczono okulus w dekoracji stiukowej, po bokach łagodne spływy w naro żach w sterczyny zdobione płycinami. Najwy ższa kondygnacja wie ży oddzielona gzymsem, z jednym prostok ątnym otworem dzwonnym uj ętym w pilastry z archiwolt ą. Gzyms wie ńcz ący wie żę uskokowy, hełm z latarni ą. Elewacje boczne: 9-osiowe, tworz ą je ściany naw (5 osi), kaplicy (zakrystii – 2 osie), przedsionków - 1 o ś), prezbiterium - 1 o ś. Wi ęź ba dachowa drewniana o konstrukcji wieszarowej nad naw ą, krokwiowo-jętkowej nad zakrysti ą i kaplic ą. Dach dwuspadowy, nad prezbiterium z dodatkow ą połaci ą od wschodu. Dach kryty blach ą. Wn ętrze ko ścioła tynkowane, ściany nawy i prezbiterium pozbawione podziałów pionowych i poziomych. Stropy nawy, prezbiterium i kaplicy pokryte polichromi ą. W połowie długo ści ścian nawy - płytkie nisze mieszcz ące ołtarze boczne. Na zachód od nich, mi ędzy oknami hemisferycznie znajduj ą si ę wn ęki z figurami świ ętych. We wschodnich naro żnikach zlokalizowano ołtarze boczne. W ścianie południowej nawy przej ście do zakrystii uj ęte w profilowany portal umieszczony w arkadowej wn ęce, w której umieszczono polichromie przedstawiaj ące św. Teres ę. Prezbiterium wydzielone, w ęż sze od nawy, skomunikowane z przedsionkami przej ściami w profilowanych portalach. Ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieci ątkiem w sukienkach pochodz ący z ok. poł. XVIII w. Chór z balustrad ą o drewnianych tralkach, nadwieszony (na drewnianych profilowanych belach). Nad naw ą wsparty na dwóch żeliwnych słupach. Partia wie żowa trójprz ęsłowa. Kubatura: 2650 m³ Powierzchnia u żytkowa: 320 m² [Bonusiak i Pietrzak 1993c]

20 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Nieborów Nieborów (lokalizacja - otoczenie Parku) Ko ściół parafialny p.w. Matki Boskiej Bolesnej Czas powstania: 1871-1883 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 521 z dnia 27.12.1979) Ko ściół zbudowano wg. projektu K. Baumana z fundacji ks. Zygmunta Radziwiłła. Konsekrowany dnia 05.06.1887 r. przez arcybiskupa W. Popiela. Projekt ko ścioła pochodzi z 1872 r.. Parafia, do której obecnie nale ży ko ściół została erygowana w 1314 r. Pierwotnie był tu ko ściół p.w. św. Marcina i Doroty ufundowany w 1419 r. Restaurowany w XVII w. z funduszy prymasa radziejowskiego. W latach 1871-1883 wzniesiono nowy ko ściół murowano-drewniany z funduszy ks. P. Makowicza. Ko ściół murowany z czerwonej cegły, otynkowany, wi ęź ba dachowa drewniana, pokrycie dachu blach ą. Trójnawowa bazylika z transeptem, oszkarpowana z prezbiterium skierowanym ku północnemu-wschodowi. Korpus nawy trzyprz ęsłowy z transeptem wewn ętrznym uwidaczniaj ący si ę przez zastosowanie szerszych ni ż w korpusie prz ęseł. Sklepienia krzy żowo-żebrowe, w cz ęś ci prezbiterialnej uzupełnione lunetami. Podział na prz ęsła został wykonany za pomoc ą grubych filarów opi ętych kolumienkami, z kapitelami ro ślinnymi. Prezbiterium zamkni ęte trójbocznie zakrysti ą i kaplic ą. Nad zakrysti ą znajduje si ę galeryjka, komunikuj ąca si ę z prezbiterium za pomoc ą biforia. Okna zamkni ęte ostrołukowo o świetlają nawy za pomoc ą biforii. Masyw wie żowy z przedsionkiem znajduje si ę w pierwszej kondygnacji, natomiast z chórem w drugiej. W prawej wie życe zlokalizowane jest wej ście na chór. W fasadzie dwie wie że trójkondygnacyjne. W pierwszej kondygnacji wie ż umieszczono otwory ostrołukowe wej ściowe. Wej ście główne jest z portalu, w którym znajduj ą si ę dwie pary cienkich kolumienek z kapitelami ro ślinnymi. Ponad nimi fryz arkadowy. Środkowa cz ęść fasady została zwie ńczona trójk ątnym szczytem. W trzeciej kondygnacji wież biforia ostrołukowe, podzielone filarami z dostawion ą kolumienk ą. W zakrystii znajduje si ę piec „Nieborów” z ko ńca XIX w., w ołtarzu i kaplicy kafelki i inne elementy ceramiczne z fabryki nieborowskiej z ko ńca XIX w. Kubatura: 6272 m³ Powierzchnia u żytkowa: 448 m² [Le śniewicz, brak daty, zał ączone zdj ęcia z 1978/79]

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Stara Rawa (lokalizacja - otoczenie Parku) Ko ściół Parafialny Czas powstania: I poł. XVIII w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 596-XII-20 z dnia 22.08.1954 oraz nr rejestru 286 z dnia 29.12.1967), dzwonnica (nr rejestru 596-XII-20 z dnia 22.08.1954 oraz 912 z dnia 29.12.1967), cmentarz (nr rejestru 811A z dnia 22.11.1991) , kaplica grzebalna p.w. św. Juliusza (nr rejestru 553-XII-18 z dnia 29.04.1950 oraz nr rejestru 29.12.1967) Pocz ątki parafii si ęgaj ą XII w.; wzniesiono tu, na niewielkim wzgórzu, ko ściół drewniany, pó źniej zniszczony. W 1521 r. abp. Jan Łaski dokonuje ponownej erekcji świ ątyni – zbudowano drugi ko ściół drewniany (do dnia dzisiejszego zachowane s ą drewniane konfesjonały i krucyfiks z 1540 r. tego ko ścioła). W XVII w. przeprowadzono remont wewn ątrz i z zewn ątrz ko ścioła. Po nim ko ściół ponownie uległ zniszczeniu. W 1731 r. z inicjatywy i fundacji ksi ędza prymasa Teodora Potockiego wzniesiono z drzewa modrzewiowego nowy, obecny ko ściół. W 1751 r. po zako ńczeniu budowy, konsekracji świ ątynii dokonał bp. Krzysztof Dębi ński. Na pocz ątku XIX w. ko ściół odnowiono. W 1883 r. z okazji 150-lecia wzniesienia świ ątyni przeprowadzono ponownie remont i ufundowano nowe stacje M ęki Pa ńskiej malowane przez Kazimierza Wilczy ńskiego.

21 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

W czasie działa ń wojennych, ko ściół został uszkodzony, ale szybko odremontowany. W czasie II Wojny Światowej ko ściół nie był zniszczony. Ko ściół parafialny wraz z dzwonnic ą znajduje si ę w zachodniej cz ęś ci wsi, na niewielkim wzgórzu. Otoczony cmentarzem, ogrodzony parkanem murowanym z kamienia polnego wi ązanego zapraw ą wapienn ą. W północnej i południowej cz ęś ci ogrodzenia furtki, w zachodniej brama główna z furtk ą. Budynek drewniany, modrzewiowy, orientowany, zało żony na planie prostok ąta z wydzielonym, w ęż szym od nawy prezbiterium. Od strony południowej w wyłomie pomi ędzy naw ą a prezbiterium, dobudowana na planie prostok ąta zakrystia; w połowie długo ści nawy, dobudowany na planie kwadratu przedsionek. Prezbiterium zamkni ęte poligonalnie po stronie wschodniej, wzorowane na analogicznych rozwi ązaniach murowanych ko ściołów gotyckich. Ściany o konstrukcji wie ńcowej, zbudowane z drewnianych, szerokich bali modrzewiowych poł ączonych na jaskółczy ogon, wzmocnionych lisicami. Ściany wsparte na ceglanej podmurówce wystaj ącej przed lico ścian. Fasada dwukondygnacyjna, jednoosiowa, zwie ńczona trójk ątnym szczytem. Przej ście od ściany do szczytu zostało zaakcentowane nieznacznym daszkiem okapowym. Na osi portal. Wej ście do kruchty zwie ńczone trójk ątnym tympanonem o bogatym belkowaniu wspartym na dwóch pseudopilastrach. Otwory drzwiowe i okienne prostokątne, uj ęte w grube w ęgary profilowane, spi ęte naro żem. Dach dwuspadowy, kryty blach ą ocynkowan ą. Nawa i prezbiterium zadaszone osobno. Nad zamkni ęciem prezbiterium dach ukształtowany trójk ątnymi płycinami odpowiadaj ącymi poligonalnemu układowi ścian. Szczyty prezbiterium i fasady zwie ńczone krzy żami. Zakrystia pokryta dachem dwuspadowym. Wn ętrze ko ścioła jednonawowe. Nawa kryta pozorn ą kolebk ą, prezbiterium równie ż. W zachodniej cz ęś ci nawy chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach. Wewn ątrz ołtarze pó źnobarokowe, architektoniczne, drewniane. Ambona barkowa, drewniana, podwieszana, zwie ńczona glori ą. Kubatura: 1370 m³ Powierzchnia u żytkowa: 224 m² [Karta ewidencyjna a, (brak autora i daty karty)]

Dzwonnica Czas powstania: I poł. XVIII w. Obiekt powstał w 1731 r., równolegle z budow ą ko ścioła parafialnego z inicjatywy i fundacji ks. Teodora Potockiego. Dzwonnica usytuowana jest w północno-wschodnim naro żniku terenu przyko ścielnego ogrodzonego murowanym parkanem z kamienia polnego. Dzwonnica drewniana została zało żona na planie kwadratu, dwukondygnacyjna, kryta dachem namiotowym, zwie ńczona żelaznym krzy żem. Dach pokryty blach ą cynkow ą. Ściany z pionowych desek wzmocnionych lisicami (na ka żdej ścianie). W przyziemiu pochyły drewniany fartuch z desek tworz ący podstaw ę dzwonnicy. W południowej elewacji drzwi zamkni ęte łukiem odcinkowym. Kubatura: 70 m³ Powierzchnia u żytkowa: 14 m² [Karta ewidencyjna b, (brak autora i daty karty)]

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Stara Rawa (lokalizacja - otoczenie Parku) Kaplica cmentarna Czas powstania: XVIII/XIX w. Znajduje si ę na cmentarzu parafialnym poło żonym przy drodze Skierniewice - Rawa Mazowiecka, po lewej stronie drogi. Usytuowana w centralnej cz ęś ci cmentarza, na osi głównej alei prowadz ącej od bramy głównej, w relacji północ - południe. Przed kaplic ą główna aleja cmentarna rozgał ęzia si ę i dwa ci ągi komunikacyjne obiegaj ą kaplic ę. Otoczona bezpo średnio nagrobkami i wysokimi drzewami. Kaplica prezentuje uproszczone formy budowli barokowych. Murowana z czerwonej cegły, otynkowana. Strop i wi ęź ba dachowa drewniane. Posadzka kamienna. Brakuje okien. Otwór drzwiowy na osi kaplicy w formie półkolistej arkady obwiedzionej gł ęboko wyrobion ą w murze gładk ą opask ą. Drzwi dwuskrzydłowe, drewniane, klepkowe w kształcie arkady otworu drzwiowego. Nad drzwiami na osi fasady półkoliste okienko o podstawie

22 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych węż szej od szerokości otworu drzwiowego. Budowla zało żona na rzucie prostok ąta z półkoli ście zamkni ętą cz ęś ci ą prezbiterialn ą równ ą szerokości nawy. Wn ętrze jednoprzestrzenne. Kaplica jednokondygnacyjna. Cz ęść nawowa pokryta dachem dwuspadowym z wydatnym okapem, cz ęść prezbiterialna z sze ścioma połaciami trójk ątnymi oddaj ącymi półkolist ą lini ę ściany. Okrycie dachu blach ą. Kaplica osadzona na cokole wystaj ącym przed lico ścian. Fasada symetryczna, gładka uj ęta na naro żach półkolumnami z uskokowymi kapitelami. Półkolumny biegn ą przez cał ą wysoko ść elewacji. Na szczycie półkolistego zwie ńczenia fasady żelazny krzy ż z trójlistnie zako ńczonymi ramionami. Kubatura: 114 m³ Powierzchnia u żytkowa: 38 m² [Biernat 1983a]

Gmina: Rawa Mazowiecka Kurzeszyn (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic - obszar nr 5) Ko ściół par. p.w. NMP Królowej Polski Czas powstania: lata 1923-1924 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 512 z dnia 08.11.1978) , plebania (nr rejestru jw.) Ko ściół zbudowano w charakterze neobarokowym, na miejscu dawnego ko ścioła drewnianego p.w. św. Katarzyny, który wraz plebani ą spalił si ę w 1915 r. Decyzj ę o budowie nowego ko ścioła podj ęła parafia w 1922 r. Projekt wykonany został przez Perkowskiego, zweryfikowany przez J. Mullera. Projekt zatwierdzono w dniu 29.03.1923 r.. Kamie ń w ęgielny poło żono w dniu 27.05.1923. Ko ściół jednonawowy, wolnostoj ący, orientowany, murowany z cegły, tynkowany. Budynek zało żono na planie prostok ąta z wie żą od strony zachodniej i prezbiterium trójbocznie zako ńczonym od wschodniej. W wie ży portal neobarokowy. Okna zamkni ęto półkoli ście. W nawie strop płaski, drewniany. Chór muzyczny w formie arkady z drewnianym balkonem i prospektami organowymi umieszczonymi w ścianach. Wi ęź ba dachowa drewniana o konstrukcji wieszarowo-rozporowej z podwójnymi kleszczami. Dach kryty dachówk ą, hełm wie ży pokryty blach ą. Wewn ątrz ko ścioła znajduj ą si ę organy 13 głosowe: Zygmunt Kami ński, Warszawa 1934 r. Kubatura: 3440 m³ Powierzchnia u żytkowa: 351 m² [Maciejewski 1978]

WOJ. MAZOWIECKIE: Gmina: Puszcza Maria ńska Bartniki (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic - obszar nr 4) Ko ściół parafialny p.w. św. Antoniego Czas powstania: lata 1905-1907 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak (wpis w ewidencji) Ko ściół został zbudowany dzi ęki fundacji Feliksa i Emilii Soba ńskich z Guzowa. W 1917 r. spłon ęła wie ża, któr ą odbudowano w 1923 r. Ko ściół neogotycki z elementami detalu neoroma ńskiego. Niezorientowany, murowany z cegły, nieotynkowany. Stropy belkowe z podsufitk ą, prezbiterium wysklepione. Wi ęź ba dachowa stolcowo-jętkowa, dach kryty karpiówk ą w łusk ę. Korpus nawowy i wie ża kryte dachami dwuspadowymi, prezbiterium kryte daszkiem trójspadowym, sto żkowym. Posadzki z płytek bazaltowych uło żonych w szachownic ę. Schody na chór muzyczny i strych drewniane. Drzwi wej ściowe dwuskrzydłowe, ramowo-płycinowe, pozostałe drzwi

23 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych jednoskrzydłowe z ozdobnie ukształtowanymi okuciami. Otwory okienne ostrołukowe, silnie glinowane, wypełnione cz ęś ciowo maswerkiem typu flamboyant. Ko ściół jednonawowy, jednopomieszczeniowy, naw ę wzniesiono na planie zbli żonym do prostok ąta z prezbiterium zamkni ętym na 5/8 poprzedzonym szerok ą krucht ą. Chór muzyczny od północnego-wschodu odgrodzony drewnian ą balustrad ą o parapecie wspartym na kolumienkach poł ączonych ostrołukowymi archiwoltami. Bryła opi ęta szkarpami na naro żach, zło żona z jednoprz ęsłowego korpusu nawowego z pozornym transeptem w południowo-zachodniej cz ęś ci, z wie żą od północnego-wschodu. Fasada kulisowo dostawiona do ściany wie ży i zwrócona w kierunku północno-wschodnim, oszkarpowana. Portal uskokowy, jednow ęgarowy, wsparty na dwóch kolumienkach o kostkowych kapitelach. W tympanonie napis: PRZYJD Ź KRÓLESTWO TWOJE. Wy żej zwie ńczenie w formie uskokowego szczytu, zdobione płaskorze źbą przedstawiaj ącą scen ę chrystologiczn ą ilustruj ącą słowa: „Co jest cesarskie oddajcie cesarzowi a co Bo że Bogu” (Mat. 22, 15-22). Nad tympanonem kolista rozeta, ponad któr ą w niszach ustawiono pełnoplastyczne figury Chrystusa i Madonny. Ci ąg wyobra żonych na fasadzie przedstawie ń ko ńczy pot ęż ny krucyfiks, który jest replik ą dzieła Wita Stwosza z ko ścioła Mariackiego. Krucyfiks umieszczono na tle ostrosłupowego okna. Cało ść zwie ńczona została uskokowym szczytem przysłaniaj ącym daszek wie ży o hełmach na kalenicy oraz flankowan ą par ą o śmiobocznych wie życzek o hełmach zako ńczonych gotyckimi kwiatonami. Elewacj ę południowo-wschodni ą zdobi ostrołukowy uskok ujmuj ący w jedn ą cało ść maswerkowe okno, a tak że zlokalizowane poni żej tryforium okienne. Na północnym skraju elewacji znajduje si ę naro żny ganek wsparty na kolumnie ukształtowanej identycznie jak podpory portalu. Elewacj ę północno-zachodni ą ukształtowano analogicznie do południowo-wschodniej z wykluczeniem nieistniej ącego tryforium okiennego. Na ka żdej ścianie prezbiterium umieszczono ostrołukowe okno. Prezbiterium otwiera si ę ku nawie wielk ą arkad ą łuku t ęczowego, przykryte sklepieniem gwia ździsto-sieciowym. Wewn ątrz ko ścioła znajduj ą si ę organy, szereg barokowych epitafiów oraz pos ąg wyobra żaj ący Chrystusa nios ącego krzy ż. Kubatura: 2516 m³ Powierzchnia u żytkowa: 225,6 m² [Krawczyk a (brak daty)]

Gmina: Puszcza Maria ńska Puszcza Maria ńska (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 4) Ko ściół parafialny p.w. Michała Archanioła i Za Dusze Zmarłych Czas powstania: XVII w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 242-XII-3 z 08.04.1950 oraz 80 z dnia 29.12.1967) , klasztor ob. plebania (nr rejestru 243-XII-4 z dnia 08.04.1950 oraz z dnia 29.12.1967) , cmentarz przyko ścielny (nr rejestru 962/A z dnia 02.03.1994) , ogrodzenie kamienne (nr rejestru jw.) Pierwsza siedziba Marianów w Polsce. W 1755 r. kaplica była za mała dla miejscowych potrzeb kultowych – ko ściół zostaje rozbudowany lub wzniesiony od nowa (data na belce). Prawdopodobnie murowana zakrystia pochodzi z tego samego czasu, co ko ściół wybudowany w 1755 r. W 1766 r. nast ępuje pozwolenie na konsekracj ę ko ścioła. W 1798 r. zostaje erygowana parafia w Puszczy Maria ńskiej. Po Powstaniu Styczniowym nast ępuje likwidacja klasztoru w Puszczy Maria ńskiej. Po śmierci ostatniego zakonnika w 1870 r. ko ściół i klasztor przechodz ą pod opiek ę duchowie ństwa diecezjalnego. W latach 1896-1906 zostaje przeprowadzony remont ko ścioła – prawdopodobnie wtedy uległa likwidacji dzwonnica (teraz w bramie cmentarnej ko ścioła). W 1968 ko ściół i klasztor ponownie obejmuje Zakon Ks. Marianów. Ko ściół usytuowany równolegle do drogi Skierniewice - Żyrardów, ogrodzony, zakrystia poł ączona jest z plebani ą. Zwrócony prezbiterium na zachód. Obiekt wykonany jest w konstrukcji zr ębowej ze ścianami zewn ętrznymi ryglowymi szalowanymi deskami modrzewiowymi, wewn ątrz otynkowany. Tynk pokryty polichromi ą. Nawa prostok ątna, z krucht ą od wschodu i wie żą nad szczytem fasady. Wewn ątrz stropy, w prezbiterium ze ści ętymi kraw ędziami, t ęcza o wykroju łuku odcinkowego. Na belce t ęczowej krucyfiks i napis 1755. Chór na dwóch kolumnach, z przylegaj ącym prostok ątnym pomieszczeniem ponad krucht ą.

24 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Fasada uj ęta pilastrami w naro żach, zwie ńczona szczytem, nad którym jest czworoboczna, dwukondygnacjowa wie ża, pod szczytem gzyms na konsolkach. Dach dwuspadowy, na wie ży namiotowy, nad prezbiterium wie życzka na sygnaturk ę. Kubatura: 1690 m³ Powierzchnia u żytkowa: 265 m² [Ko ścielna 1990]

Gmina: Puszcza Maria ńska Puszcza Maria ńska (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 4) Dawna szkoła klasztorna Czas powstania: XVIII (przebudowana w 1782) Obiekty wpisane do rejestru zabytków: szkoła (nr rejestru 894 z dnia 29.12.1967) Jednokondygnacyjny budynek murowany z cegły, naczółkowy dach kryty dachówk ą. Obiekt wybudowany w stylu barokowym. Kubatura: 660 m³ Powierzchnia u żytkowa: 220 m² [Słyk 1959]

Gmina: Wiskitki Guzów (lokalizacja - otoczenie Parku) Kaplica przypałacowa p. w. św. Feliksa Czas powstania: 1894 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: kaplica przypałacowa p.w. św. Feliksa (nr rejestru 455 z 23.03.1962) Kaplica od 1.06.1984 r. jest parafi ą rzymsko-katolick ą p.w. św. Feliksa de Valois. Projekt kaplicy przypisuje się architektowi pałacu, czyli Władysławowi Hirschlowi [Marcjanik 1982]. Znajduje si ę po zachodniej stronie pałacu i jest z nim poł ączona pi ętrow ą galeri ą (obecnie przej ście mi ędzy obiektami jest zamkni ęte). Zbudowana jest na planie bazylikowym. Kaplica trójnawowa z prezbiterium trójbocznie zamkni ętym i mał ą krucht ą w fasadzie od strony północnej. Prezbiterium umieszczono na pewnej wysoko ści i wiedzie do niego kilka schodków. Nawa główna pi ęcioprz ęsłowa, sklepiona krzy żowo z żebrami i ozdobnymi zwrotnikami. Nawy boczne bardzo w ąskie, ni ższe i sklepione kolebkowo. W nawie głównej filary mi ędzynawowe z czterema półkolumnami na cokołach i z głowicami kompozytowymi. Nad kolumnami na ścianie wydatne belkowanie gierowane. Pierwotny ołtarz główny został wykonany z marmuru i znajdowała si ę w nim figura Matki Bo żej według wzoru Madonny Syksty ńskiej. Obecnie ołtarz został przebudowany, a figur ę umieszczono na bocznym filarze. W kaplicy wisi obraz św. Mateusza Ewangelisty z XVIII w. Od strony pałacu umieszczono schody i balkon oraz wej ście do pomieszcze ń galerii ł ączącej kaplic ę z pałacem. W w ąskich, półkoli ście zamkni ętych oknach naw bocznych i prezbiterium oraz w rozet ę w północnej ścianie wstawiono XIX-wieczne witra że. Posadzka ceramiczna. Arkad ę wej ściow ą od reszty oddziela kuta żelazna krata, która podobnie jak ołtarz, rze źby i witra że sprowadzono z Francji [Szustakiewicz 1996]. Elewacje zewn ętrzn ą rozczłonowano pilastrami, które od frontu posiadają kapitele z li ść mi akantu i owocami. W fasadzie nad rozet ą znajduje si ę trójk ątny szczyt z płaskorze źbą przedstawiaj ącą św. Trójc ę z mał ą sygnaturk ą powy żej. Nisze zwie ńczono konch ą a w nich stoj ą pos ągi Chrystusa i św. Feliksa. W ścian ę południow ą wmurowano relief „Okr ęt ko ścioła”, który przedstawia Chrystusa z apostołami w łodzi. Pilastry w nawach bocznych podtrzymuje belkowanie a umieszczone powy żej attyki przesłaniaj ą połacie dachu. Korpus zwie ńczony belkowaniem o gzymsie z rz ędem gutt. Dach nad naw ą główn ą jest dwuspadowy, nad bocznymi pulpitowy, a ponad krucht ą wielospadowy [Szustakiewicz 1996].

25 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Od kaplicy odchodzi wysoki mur ogrodzeniowy, pseudoarkadowy, artykułowany rytmicznie pilastrami z du żymi półkoli ście zamkni ętymi płycinami. Na plebanii znajduje si ę obraz św. Franciszka z Asy żu słuchaj ącego graj ącego anioła, szkoły włoskiej lub hiszpa ńskiej z XVII wieku oraz portret nieznanego m ęż czyzny (mo że Jakuba Dunina, regenta kancelarii wielkiej koronnej) z pocz ątku XVIII w. [Marcjanik 1982]. Kaplica w przeciwie ństwie do pałacu jest odnowiona i znacznie z nim w ten sposób kontrastuje. Przeprowadzono dwa jej remonty: pierwszy na przełomie 1980/1981 roku, a drugi w latach 90-tych. Z zewnątrz jest otynkowana na jaskrawo żółty kolor i pokryta nowym dachem, który ró żni si ę od dachu pałacu, bowiem blacha jest na nim inaczej ci ęta. Kaplice odnowiono równie ż wewn ątrz. Przywrócono m.in. do dawnej świetno ści pi ętrow ą galeri ę, która kiedy ś ł ączyła pałac z kaplic ą. Odnowiono i pomalowano na ten sam kolor, co kaplic ę równie ż przylegaj ące do niej arkady i budynek plebanii [Szymczyk 2004].

Gmina: Wiskitki Miedniewice (lokalizacja - otoczenie Parku, s ąsiedztwo otuliny Parku) Zespół klasztorny Czas powstania: lata 1735-1755 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół p.w. Nawiedzenia N.M.P i św. Józefa Oblubie ńca (nr rejestru 384/62 z dnia 02.02.1962) , klasztor (nr rejestru jw.), ogrodzenie arkadowe (nr rejestru jw.) , cmentarz ko ścielny (nr rejestru 983A z dnia 17.11.1994) Zespół klasztorny wzniesiony został na wzgórzu, zwanym Po świ ętne. Ze wzgórzem zwi ązana jest legenda, według której w zaro ślach porastaj ących dawniej to wzniesienie, zamarzło na śmier ć kilka dziewcz ąt, szukaj ąc w nich schronienia przed grasuj ącymi po okolicy żołnierzami. Tradycja głosi, że w 1674 r. pobo żny gospodarz dworski, Jakub Troja ńczyk, kupił kolorowy drzeworyt papierowy Świ ętej Rodziny na dpu ście w Studziennie. Po powrocie do Miedniewic umie ścił drzeworyt na słupie w stodole (słup ten do dzi ś znajduje si ę w ko ściele w Miedniewicach). Wła ściciel i inni ludzie zauwa żyli niezwykłe zjawiska zwi ązane z wizerunkiem, m.in.: liczne przypadki uzdrowie ń, po świata nad stodołą. Wydarzenia te dały pocz ątek kultowi religijnemu w Miedniewicach, który został oficjalnie uznany przez komisj ę powołan ą przez biskupa pozna ńskiego Stefana Wierzbowskiego. W 1764 r. Stolica Apostolska uznała drzeworyt Świ ętej Rodziny za cudowny. Dokładne badania Cudownego Obrazu ze Studzianny ujawniały ciekawe fakty, bowiem obraz czczony jako wizerunek Świ ętej Rodziny, czyli przedstawiaj ący Jezusa, Maryj ę i Józefa, prawdopodobnie w zamy śle autora przedstwiał inn ą rodzin ę – rodzin ę Naj świ ętszej Maryji Panny. Świadczy o tym pewien szczegół w wizerunku dziecka na obrazie. Na głowie dziecka wyra źny jest koczek i wplecione we włosy kwiatki. Mo że to znaczy ć, że posta ć dziecka jest dziewczynk ą, a nie chłopcem, a zatem mo żna przypuszcza ć, i ż postaci na obrazie przedstawiaj ą mał ą Pann ę Maryj ę, jej matk ę Ann ę i ojca Joachima. Ten szczegół malowidła nie wpłyn ął na to, że obraz wci ąż jest czczony jako wizerunek Świ ętej Rodziny. By ć mo że w kr ęgu kultury hiszpa ńskiej, sk ąd trafił obraz, na przełomie XVI i XVII w. był zwyczaj upinania małym chłopcom włosów w koczek i przyozdabiania ich kwiatami [Starzec 1998].

Ko ściół Pierwotny ko ściół został wzniesiony w 1681 r. na miejscu stodoły przez dziedzica wsi Mikołaja Wiktoryna Grudzi ńskiego. Do opieki nad powstałym sanktuarium sprowadził w 1692 r. ojców Franciszkanów-Reformatów. Budow ę obecnego ko ścioła rozpocz ęto w 1737 r. z fundacji Gruzi ńskich, a uko ńczono w 1748 r. dzi ęki staraniu Barbary Sanguszkowej, wnuczki fundatora. Prace budowlane przeprowadzono na podstawie projektu Józefa II Fontany i Tomasza II Bellottiego, przy udziale brata Mateusza Osieckiego. Remonty ko ścioła przeprowadził Andrzej Celner. Konsekracja ko ścioła nast ąpiła w 1755 r. Barokowy ko ściół poł ączony jest od północy ze wschodnim i zachodnim skrzydłem klasztoru. Gmach ko ścioła zbudowany z cegieł, otynkowany wewn ątrz i na zewn ątrz. Ko ściół jednonawowy o systemie ścienno-filarowym. Nawa szeroka czteroprz ęsłowa, prezbiterium wy ższe, jednoprz ęsłowe, a za nim na absydzie dwie kondygnacje, zakrystia i na pi ętrze chór zakonny.

26 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Fasada zewn ętrzna umieszczona została na wysokim cokole z płycinami. Pi ęcioosiowa, rozczłonowana jednostronnie zdwojonymi pilastrami toska ńskimi. Szczyt zwie ńczony trójk ątnym frontem uj ęty spływami bezwolutowymi ze sterczynami obeliskowymi na skrajach. Przed fasad ą umieszczono taras z podwójnym biegiem schodów i żeliwn ą balustrad ą. Elewacje boczne nawy rozczłonkowane uproszczonymi pilastrami, prezbiterium boniowanymi lizenami. Dach nad naw ą dwuspadowy, a nad prezbiterium wielospadowy kryty dachówk ą karpówk ą oraz pulpitowy nad przybudówkami, kryty blach ą. Nad prezbiterium wie życzka na sygnaturk ę o śmioboczna, a żurowa, blaszana, dwukondygnacyjna, zwie ńczona kopulastym hełmem z kul ą i krzy żem [Marcjanik 1985]. Wystrój ko ścioła utrzymany jest w czarnej tonacji ze złotymi przyozdobieniami. Główny ołtarz pochodzi z 1749 r. Ozdobiony jest kolumnami i rze źbami Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana Ewangelisty, św. Franciszka i św. Piotra z Alkantary pochodz ącymi z 1765 r. W centum ołtarza znajduje si ę drzeworyt Świ ętej Rodziny umieszczony w rokokowej ramie podtrzymywanej przez dwa anioły i zwie ńczony baldachimem. Cudowny obraz posiada ruchom ą zasłon ę z wyobra żeniem Matki Boskiej Cz ęstochowskiej. Nad baldachimem wisi krucyfiks. W zwie ńczeniu ołtarza głównego umieszczony jest obraz Boga Ojca z XVIII w. Po obu stronach nawy znajduje si ę sze ść bocznych ołtarzy wykonanych z drewna d ębowego, pochodz ących z 1743 r. oraz sze ść konfesjonałów. Wystrój wn ętrza koscioła dopełnia cykl sze ściu malowideł olejnych na płótnie po świ ęconych historii wizerunku Świ ętej Rodziny. Cykl podobno wykonał pod koniec XVIII w. brat Franciszek ze zgromadzenia Ksi ęż y Marianów [Starzec 1998]. Kubatura: 8700 m³ Powierzchnia u żytkowa: 728 m² [Galicki i Sygiety ńska 1967]

Dziedziniec Przed ko ściołem znajduje si ę czworoboczny dziedziniec otoczony od południa i północy kru żgankami, od zachodu murem ceglanym z bram ą. Półkoliste arkady kru żganków wsparte zostały na niskich czworobocznych filarach, rozdzielone lizenami na wysok ą ściank ę attykowa. W wewn ętrznych ścianach kru żganków wn ęki zamkni ęte odcinkowo. Stropy belkowane. U wylotu kru żganków od północnego-zachodu i południowego- wschodu s ą furty. Mur zamykaj ący dziedziniec od zachodu rozczłonkowany zamkni ętymi odcinkowo od wewn ątrz wn ękami. Na osi dziedzi ńca znajduje si ę brama uj ęta pilastrami toska ńskimi, zwie ńczona półkolistym szczytem z kamiennymi wazonami po bokach, barokowymi z 1 poł. XVIII w. Na terenie dziedzi ńca zlokalizowana jest kolumna jo ńska z dat ą 1796 r. oraz figur ą N. P. Marii Niepokalanego Pocz ęcia. Kolumna otoczona jest żelaznym ogrodzeniem z 1930 r. W prowizorycznym ołtarzyku we wn ęce przy wschodnim narożniku kru żganka południowego umieszczony jest obraz Matki Boskiej Miedniewickiej namalowany przez M.F. Kwiatkowskiego w 1892 r. oraz dwie barokowe rze źby aniołków z poł. XVIII w. [Galicka 1967].

Klasztor Obecny klasztor został zbudowany w latach 1692-1705. W latach 1793-1794 został przeprowadzony remont z udziałem muratora A. Castillione i cie śli A. Kukawskiego. Prace stolarskie we wn ętrzu przeprowadził brat Witalis Graff, malarskie brat Grzegorz Kobierski i Alfons Sułkowski. Klasztor stanowi zabytek o cechach barokowych. Klasztor obecnie zmienił swoje przeznaczenie na mieszkalne [Marcjanik 1985]. Budynek klasztoru dwukondygnacyjny. Zbudowany z cegieł, tynkowany. Piętrowy, podpiwniczony z wyj ątkiem południowego skrzydła. Klasztor oparty jest na rzucie zbli żonym do kwadratu z czworobocznym wirydarzem po środku. Układ wn ętrz w przyziemiu jednotraktowy z kru żgankami od strony dziedzi ńca. Kru żganki sklepione krzy żowo, pomieszczenia sklepione kolebkowo z lunetami i krzyżowo. W refektarzu sklepienie kolebkowo-krzy żowe na gurtach. Na pi ętrze układ pomieszcze ń jest jedno-i dwutraktowy z korytarzami. Dwuspadowy dach kryty dachówk ą [Galicka 1967]. Kubatura: 7700 m³ Powierzchnia u żytkowa: 850 m² [Galicki i Sygiety ńska 1967]

27 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Wiskitki Wiskitki (lokalizacja - otoczenie Parku) Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych i św. Stanisława Czas powstania: XVI-XIX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: kościół (nr rejestru 998A z 25.11.1996) , cmentarz przyko ścielny (nr rejestru jw.) , ogrodzenie z bram ą i figurami (nr rejestru jw.) Parafia erygowana w XIII w. Ko ściół wzmiankowany w 1426 r. Obecny, murowany, trzynawowy ko ściół został zbudowany w latach 1572 - 1585 w stylu pó źnogotyckim dzi ęki staraniom Wawrzy ńca Gorlickiego, proboszcza wiskickiego. Ko ściół został zniszczony w po żarze po 1603 r., nast ępnie odbudowany i konsekrowany w 1630 r. lub 1667 r. Przebudowany ok. poł. XVIII w., rozbudowany w 1829 r. staraniem ks. Tadeusza Łubie ńskiego (w tym czasie nast ąpiła nadbudowa wie ż). W latach 1865 - 1873 dobudowano nawy boczne. Ko ściół został przbudowany w latach 1881 - 1896 wg projektu Konstantego Wojciechowskiego. Ko ściół w skutek licznych przebudów stracił cechy stylowe. Jest budowl ą murowan ą z cegły, tynkowan ą, orientowan ą z dwiema wie żami flankuj ącymi fasad ę od zachodu. Trzynawowy, bazylikowy z trójbocznie zamkni ętym prezbiterium. W przyziemiu obu wie ż pomieszczenia o sklepieniu żaglastym. Elewacje boczne nawy głównej rozczłonkowane parami pilastrów toska ńskich, mi ędzy nimi wykrojone na naro żach płyciny, w których okna zamkni ęte odcinkowo. Dachy dwuspadowe i pulpitowe, kryte blach ą. Ko ściół posiada pi ęć ołtarzy. W ołtarzu głównym znajduje si ę dwana ście obrazów p ędzla Józefa Buchbindera ukazuj ących polskich świ ętych. Neogotycki ołtarz główny, ambona oraz chrzcielnica z ko ńca XIX w. zostały wykonane wg projektu architekta Konstantego Wojciechowskiego [Galicka 1967]. Kubatura: 12 528 m³ Powierzchnia u żytkowa: 1044 m² [Galicka 1966]

PAŁACE, DWORY I ZABUDOWANIA FOLWARCZNE WOJ. ŁÓDZKIE: Gmina: Biała Rawska Babsk (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic – obszar nr 5) Czas powstania: 1833 r., remontowany w latach 1976-77 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: pałac (nr rejestru 756 z dnia 27.12.1967) , spichlerz (nr rejestru 757 z dnia 27.12.1967) , wozownia (nr rejestru 758 z dnia 27.12.1967) , karczma (nr rejestru 760 z dnia 27.12.1967) . Użytkownik: osoba prywatna Zespół zabudowa ń w stylu neoklasycystycznym. W jego skład wchodz ą: pałac oraz zespół zabudowa ń gospodarczych: murowany spichlerz z charakterystycznym kolumnowym portykiem, wozownia, stajnia i karczma, wszystkie z 1 poł. XIX w. Dwór usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu. Budowla ta jest zasadniczo obiektem parterowym, jedynie w cz ęś ci środkowej znajduje si ę szeroki pi ętrowy ryzalit. Wśród zabudowa ń gospodarczych na uwag ę zasługuje spichlerz. Obiekt ten posiada du ży portyk i charakterystyczne ściany podzielone ślepymi arkadami z małymi, prostok ątnymi oknami. We frontonie budynku znajduje si ę data 1833 r. Oznacza ona koniec prac budowlanych, nie wiadomo jednak, czy dotyczy cało ści maj ątku, czy jedynie prac nad wznoszeniem spichlerza [http://pl.wikipedia.org/wiki/Babsk] Pałac murowany, otynkowany, parterowy z pi ętrowym ryzalitem w cz ęś ci środkowej. Cało ść budynku podpiwniczona. Wej ście do budynku znajduje si ę na osi elewacji. Zaakcentowane zostało czterema doryckimi kolumnami d źwigaj ącymi belkowanie, ustawionymi na linii ścian ryzalitu oraz otwartym przedsionkiem za kolumnami. Elewacja ogrodowa posiada nieco mniejszy ryzalit zako ńczony tympanonem. Dekoracje ścian tworz ą gzyms obramienia okien, maski nad nimi oraz skromny ornament zło żony z esownic i palmet na murze attykowym

28 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych elewacji głównej i ogrodowej. Ryzalitom elewacji frontowej i ogrodowej odpowiada wielka sie ń na rzucie poziomym oraz salon główny pałacu. Fasada jedenastoosiowa, naro ża boniowane. Na elewacji ogrodowej przy ryzalicie balkon żeliwny z zej ściem kr ętymi schodami żeliwnymi do ogrodu. Budynek zwie ńczony gzymsem kostkowym. Wi ęź ba dachu stolcowo-jętkowa na wysokich ściankach kolankowych. Wysoki czterospadowy dach kryty niegdy ś dachówk ą, obecnie blach ą ocynkowan ą. Kubatura: 4500 m³ Powierzchnia u żytkowa: 570 m² [Biernat 1982e]

Gmina: Bolimów Krasnów (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: ok.1990 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 606 z dnia 28.07.1983) Użytkownik : w obiekcie mie ści si ę o środek wczasowy Okr ęgowego Przedsi ębiorstwa Geodezyjno-Kartograficznego w Warszawie Klasycystyczny dwór został zbudowany dla rodziny Twardowskich, których własno ści ą był od 1945 r. Dwór w Krasnowie le żał w granicach Kolonii Bolimowskiej Wsi. Powstał prawdopodobnie na pocz ątku XX w., poniewa ż brak go na Mapie Kwatermistrzostwa, nie wspomina o nim tak że Słownik Geograficzny K. P. Równocze śnie z budow ą dworu zało żono park, którego projektantem był Stefan Celichowski. Ostatnim wła ścicielem Krasnowa był lekarz Tworowski. Nazwa dworu sugeruje, że zało życiel i pierwszy wła ściciel Krasnowa mógł nazywa ć si ę prawdopodobnie Krasnowski. W latach 80-tych wła ścicielem był ZPB „Syntez” w Łowiczu, który urz ądził na terenie zało żenia o środek wypoczynkowy dla swoich pracowników. Budynek jest murowany i otynkowany. W połowie jednopi ętrowy z arkadowym podcieniem. Zało żony na planie prostok ąta, z trzytraktowym układem wn ętrz. Cz ęść wschodnia - reprezentacyjna składała si ę z salonu naro żnego, trójdzielnego poł ączonego amfiladowo z salonem kwadratowym, jednookiennym. W elewacji ogrodowej znajduje si ę tylne wyj ście, które poprzedzała prostok ątna sie ń komunikuj ąca si ę z centralnym korytarzem. Wzdłu ż niego rozmieszczone zostały pokoje i pomieszczenia gospodarcze w zachodniej cz ęś ci budynku. Fasada 6-osiowa , niesymetryczna. Elewacja ogrodowa 4-osiowa. Przed pi ętrowym ryzalitem z ogrodowym wej ściem umieszczono murowany ganek, a nad nim balkon komunikuj ący si ę z pokojem na pi ętrze. Elewacja wschodnia pi ętrowa. Boczne wej ście przy zachodniej elewacji poprzedzono schodkami uj ętymi ceglanym murkiem. Pas parteru wydzielono pasami boniowania obiegaj ącymi cały budynek, ograniczony profilowanym gzymsem. Kondygnacja pi ętra została nakryta trójpołaciowym dachem, a pi ętrowa cze ść wschodnia dachem dwuspadowym. Dach kryty blach ą o konstrukcji krokwiowo-płatowiowej. Kubatura: 1036,8 m³ Powierzchnia u żytkowa: 259 m² [Le śniewicz 1979]

Gmina: Bolimów Wola Szydłowiecka (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: XIX/XX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 791 z dnia 15.10.1989) Użytkownik: osoba prywatna Wola Szydłowiecka była w przeszło ści wsi ą królewsk ą. Folwark s ąsiadował z Puszcz ą Bolimowsk ą. W XIX w. zbudowano murowany dwór, park i gorzelni ę. Mieszka ńcy wsi twierdz ą, że dwór powstał w 1928 r., jednak że jego cechy architektoniczne wskazuj ą, że został zbudowany wcze śniej, a w 1928 r. by ć mo że został

29 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych przebudowany. Ostatnim wła ścicielem folwarku przed wojn ą był S. Żychli ński, przed nim Wolicki. Po 1945 r. we dworze mie ściła si ę szkoła, zlikwidowana w 1978 r.. Obecnie wła ścicielem dworu jest Urz ąd Gminy. Budynek dworu murowany z cegły, parterowy, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczony, kryty mansardowym czterospadowym dachem. Zało żony na planie prostok ąta, z sieni ą na osi. Układ pomieszcze ń dwutraktowy. Posadowiony na podmurówce oddzielonej uskokowym gzymsem od ścian. Naro ża budynku uj ęte boniowanymi lizenami. Elewacje parteru zamkni ęte uskokowym gzymsem. Na osi elewacji frontowej i ogrodowej pi ętrowe ryzality nieznacznie wysuni ęte przed lico głównych murów. Ryzality trójosiowe z wej ściami na osiach: w elewacji frontowej wej ście główne do budynku, z elewacji tylnej wej ście ogrodowe. Wej ście główne ujmuj ą dwa prostok ątne otwory okienne. W pi ętrowej cz ęści frontowego ryzalitu trzy otwory półkoliste - dwa okna ujmuj ące drzwi. Ryzalit wie ńczy trójk ątny gzymsowany fronton z okr ągłym otworem na szczycie, na osi. Naro że ryzalitu opi ęte boniowanymi lizenami, osie ryzalitu zaakcentowane dwoma boniowanymi listwami. Przed ryzalitem masywny balkon wsparty na czterech murowanych z cegły kolumnach. Bazy kolumn osadzone na murowanym tarasie si ęgaj ącym gzymsu oddzielaj ącego podmurówk ę od lica ścian głównych budynku. Kolumny spina szeroki gzyms uskokowy. Balustrad ę tarasu tworzy uskokowa por ęcz ze sztucznego kamienia. Ł ączy ona cztery ceglane filarki o podstawie kwadratowej tworz ące wypełnione tralkami prz ęsła ze sztucznego kamienia. Do ryzalitu ogrodowego dostawiona parterowa trójosiowa apsydiola, w której dwa prostok ątne otwory okienne ujmuj ą otwór wej ściowy. Apsydiol ę wie ńczy gzyms uskokowy obiegaj ący cał ą parterow ą parti ę budynku. W pi ętrowej cz ęś ci ryzalitu dwa półkoli ście zamkni ęte okna ujmuj ą półkoli ście zamkni ęte drzwi balkonowe. Ryzalit zwie ńczony trójk ątnym gzymsowanym szczytem z okr ągłym otworem na osi (szczyt analogiczny do szczytu frontowego ryzalitu), naro ża ryzalitu boniowane. Półkoliste otwory w pi ętrowych partiach obu ryzalitów obiegaj ą opaski dekoracyjne. Fasada gładka, dziewi ęcioosiowa. Otwory okienne prostok ątne, dwudzielne. Elewacja ogrodowa siedmioosiowa, podziały okien analogiczne. Przed elewacj ą, na osi wysoki, rozło żysty, prostok ątny taras (dwie trzecie szerokości elewacji) z półkolistym biegiem schodowym prowadz ącym do ogrodu. Taras obiega tralkowa balustrada ze sztucznego kamienia. Lewa elewacja boczna dwuosiowa, podzielona boniowan ą lizen ą na dwa symetryczne pola, okno elewacji ogrodowej trójdzielne. W prawej elewacji bocznej dwa otwory okienne ujmuj ą boczne, gospodarcze wej ście do dworu, przed nim schodkowe zej ście (nad wej ściem do piwnicy). W podmurówce prostok ątne, piwniczne otwory okienne. Budynek przykryty wysokim, czterospadowym, łamanym dachem. W lewej cz ęś ci dachu mieszkalnego poddasze przykryte oddzielnym trójpołaciowym daszkiem. W lewej połaci dachu altanowe okno pomieszczenia na poddaszu. Główne połacie dachowe urozmaicaj ą dwa dwuspadowe dachy nad ryzalitami: ogrodowym i frontowym. Stropy i wi ęź ba dachowa drewniane. Pokrycie dachu dachówk ą. W zachodniej cz ęś ci zało żenia dworsko-parkowego mie ściły si ę zabudowania gospodarcze (m.in. gorzelnia). Zabudowania te nie zachowały si ę do dnia dzisiejszego [Karta ewidencyjna c, (brak autora i daty karty)].

Gmina: Kowiesy Chojnata (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: 1 poł. XIX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 612A z dnia 28.07.1983) Użytkownik: Obecnie jest on własno ści ą pani Bogumiły Bahynowskiej Dwór wzniesiony w stylu klasycystycznym. Restaurowany został w latach 1985-1990. Murowany z cegły, otynkowany na niskim fundamencie. Kolumny ceglane, otynkowane. Szczyt z gankiem drewniany. W cz ęś ci północnej czysty strop drewniany. W pozostałej cz ęś ci obiektu stropy drewniane, belkowe z sufitem. Okna drewniane, dwuskrzydłowe. Drzwi wejściowe drewniane, dwuskrzydłowe, płycinowe. Drzwi elewacji ogrodowej jednoskrzydłowe, płycinowe, wypełnione w 2/3 szkłem. Budynek wzniesiony na planie prostok ąta z gankiem na osi. Układ wn ętrz dwutraktowy z sieni ą na osi, w cz ęś ci północnej jednotraktowy. Dwór jednokondygnacyjny. Wi ęź ba dachowa drewniana, krokwiowa. Schody drewniane, o konstrukcji policzkowej, dwubiegowe. Dach dwuspadowy z okapem nad obiektem i poddaszem, kryty pi ęciowarstwowym gontem osiowym.

30 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elewacja frontowa od wschodu. Symetryczny układ okien. Ganek wsparty na czterech kolumnach z wysokimi cokołami. Okap zdobiony stylizowan ą drewnian ą koronk ą. Wokół wysokich elewacji gzyms. Nad oknami dekoracja w formie zwrotników. Na naro żach boniowanie tynku. Kubatura: 610 m³ Powierzchnia u żytkowa: 200 m² [Sawicki i Olszewski 1993b]

Gmina: Kowiesy Paplin (lokalizacja - otulina Parku) Czas powstania: 2 poł. XIX w. Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji) Użytkownik: własno ść komunalna Gminy Kowiesy z lokatorami Dwór murowany zbudowany w charakterze eklektycznym. Budynek wolnostoj ący, ustawiony w starym zało żeniu krajobrazowym. Murowany z cegły, tynkowany. Zało żony na planie prostok ąta z pi ętrowym ryzalitem bocznym. Dwu i trzytraktowy, cz ęś ciowo podpiwniczony. Parterowy, z pi ętrowym ryzalitem. Naro żniki ryzalitu ści ęte niszami w dolnej cz ęś ci. Na pi ętrze dwie nisze z rze źbami. Okna 6-polowe z dekoracyjn ą stolark ą, zdobione kolumienkami. Dachy dwuspadowe kryte dachówk ą. Wi ęź ba dachowa o konstrukcji krokwiowo-płatwiowej. Stropy drewniane. Kubatura: 1216 m³ Powierzchnia u żytkowa: 206 m² [Prucata 1978a]

Gmina: Kowiesy Wędrogów (lokalizacja - otoczenie Parku, teren proponowany do przył ączenia do Parku - strefa nr 4) Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji) Użytkownik: osoba prywatna Obiekt poło żony jest na wzgórzu skłaniaj ącym si ę w kierunku północnym ku rzece Chojnatce. Dominuj ącym akcentem kompozycji układu jest klasycystyczny dworek na sztucznie uformowanej płaszczy źnie, wyniesiony ok. 1,5 m ponad otaczaj ący teren. Zamkni ęcie układu od strony północnej tworzy naturalna granica – rzeka Chojnatka, granic ę wschodni ą opierał na drodze dojazdowej z Warszawy do Rawy Mazowieckiej. Południow ą granic ę jest trudno dzi ś okre śli ć - zapewne była ni ą granica folwarku, którego pozostało ści przetrwały do dzi ś.

Gmina: Kowiesy Wola P ękoszewska (lokalizacja - otoczenie Parku, teren proponowany do przył ączenia do Parku - strefa nr 2) Czas powstania: 1 poł. XIX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór ( nr rejestru 518 z dnia 30.01.1979) , spichlerz (nr rejestru jw.) , obora (nr rejestru jw.), parnik (nr rejestru jw.) Użytkownik: Gmina Kowiesy Dwór Czas powstania: 1823 r. Budynek wolnostoj ący, otoczony starym parkiem krajobrazowym. Drewniany, konstrukcji zr ębowej, tynkowany oraz murowany z cegły. Pierwotnie zało żony na planie prostok ąta, dwutraktowy z sieni ą na osi. Rozbudowany w

31 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych cegle o ryzalit portyku i pi ętrow ą dobudówk ę od strony południowej. Podpiwniczony, parterowy z mieszkalnym poddaszem. W elewacji frontowej 4-kolumnowy portyk jo ński o wielkim porz ądku, zwie ńczony attyk ą. Od strony południowej portyk 4-słupowy z balkonem i balustradą z tralek. Dachy wielospadowe kryte pap ą. Dach dobudówki murowanej mansardowy, kryty gontem. W sieni klatka schodowa z ozdobn ą balustrad ą oraz okr ągły piec kaflowy, biały na bazie wielobocznej, ustawiony w niszy. Stropy drewniane. Podłogi z desek. Stolarka drzwiowa o konstrukcji płycinowej [Prucata 1978b].

Spichlerz Spichlerz podworski, klasycystyczny. Budynek wolnostoj ący. Murowany z cegły, tynkowany. Zało żony na planie prostok ąta, jednotraktowy, pi ętrowy. Elewacje podzielone lizenami i gzymsami kordonowymi. Okienka prostok ątne i półkoliste w obramieniach. Elewacje cz ęś ciowo przebudowane. Dach dwuspadowy, kryty eternitem, wi ęź ba dachowa o konstrukcji rozporowej, stolcowo-kleszczowej. Stropy drewniane na belkach. Kubatura: 2860 m³ Powierzchnia u żytkowa: 506 m² [Prucata 1978c]

Obora Budynek zbudowany w stylu klasycystycznym, wolnostoj ący, ustawiony na terenie dawnego folwarku. Murowany z cegły, tynkowany. Zało żony na planie wydłu żonego prostok ąta z pó źniejszymi przybudówkami. Elewacje podzielone lizenami, płycinami i profilowanymi gzymsami. Okna przesklepione półkoli ście. Dach dwuspadowy kryty eternitem. Kubatura: 2480 m³ Powierzchnia u żytkowa: 510 m² [Prucata 1978d]

Dawny parnik Budynek zbudowany w stylu klasycystycznym, wolnostoj ący, dawniej poł ączony z budynkiem dworu pergol ą. Murowany z cegły, tynkowany. Zało żony na planie prostok ąta z dobudówk ą od strony południowej. dwutraktowy, parterowy. W elewacji frontowej okna przesklepione półkoli ście z dekoracyjn ą stolark ą. Dachy dwuspadowe kryte pap ą. Wi ęź ba dachowa o konstrukcji klepkowej. Kubatura: 870 m³ Powierzchnia u żytkowa: 265 m² [Prucata 1978e]

Gmina: Kowiesy Turowa Wola (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: XVIII/XIXw. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 916 z dnia 28.12.1967) Użytkownik: osoba prywatna (p. Sieradzcy) Dwór klasycystyczny został usytuowany na lekkim wzniesieniu opadaj ącym od strony podjazdu. Pełni dominuj ącą funkcj ę w stosunku do otaczaj ącego krajobrazu. Budynek murowany, wzniesiony na planie regularnego prostok ąta o wymiarach 24 x 12m. Ściany otynkowane, bielone. Dwór jest cz ęś ciowo podpiwniczony (1,3 budynku), w połowie trzytraktowy. Nakryty czterospadowym dachem. Na gontowym dachu po obu ko ńcach kalenicy rozmieszczone s ą dwa kominy o długo ści 2 m i szeroko ści 60 cm ka żdy. Od strony frontowej znajduj ą si ę tzw. „wole oczka”, które spełniaj ą rol ę wywietrzników poddasza. Od strony ogrodowej w dachu s ą cztery małe okienka.

32 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Główn ą ozdob ę frontu stanowi czterokolumnowy portyk na podmurowaniu, od którego promieni ście schodz ą schody. Z drugiej strony symetrycznie, równie ż na podmurowaniu znajduje si ę taras ograniczony a żurow ą drewnian ą balustrad ą. Od niego na osi wyprowadzone s ą trzystopniowe schody ł ącz ące taras z układem parkowym. Z bocznej elewacji dworu na środku usytuowane jest wyj ście gospodarcze, chronione dobudowanym drewnianym daszkiem. Otwory okienne posiadaj ą zewn ętrzne drewniane okiennice. Kubatura: 1130 m³ Powierzchnia u żytkowa: 281 m² [Ko ścielna 1991]

Gmina: Nieborów Arkadia (lokalizacja - otoczenie Parku) Obiekty wpisane do rejestru zabytków: świ ątynia Diany (nr rejestru 538 z dnia 12.08.1967) , dom arcykapłana (nr rejestru 539 z dnia 12.08.1967) , dom murgrabiego (nr rejestru 540 z dnia 12.08.1967) , łuk grecki (nr rejestru 541 z dnia 12.08.1967) , domek gotycki (nr rejestru 542 z dnia 12.08.1967) , galeria arkadowa (nr rejestru 543 z dnia 12.08.1967) , jaskinia Sybilli (nr rejestru 544 z dnia 12.08.1967) , akwedukt (nr rejestru 545 z dnia 12.08.1967) , brama cyrku (nr rejestru 546 z dnia 12.08.1967) Użytkownik: Muzeum Narodowe w Warszawie Świ ątynia Diany (dawniej nosz ąca tak że nazw ę Świ ątyni Minerwy, Salomona, Przyja źni, Harmonii, M ądro ści, Przyrody lub Miło ści) Czas powstania: 1783 r. (restaurowana ok. 1950 r.) Świ ątynia została zbudowana wg projektu Szymona Bogumiła Zuga. Budynek klasycystyczny, murowany, a niektóre elementy architektoniczne z kamienia. Świ ątynia zwrócona frontem na północny-zachód. Zało żona na planie prostok ąta, od północnego-zachodu z silnie wysuni ętym portykiem czterokolumnowym, od południowego-wschodu z półkolistym obej ściem kolumnowym, od południowego-zachodu z ryzalitem trój ściennym. Wewn ątrz kwadratowa sala, za któr ą po lewej stronie znajduje si ę sze ścioboczny gabinet, po prawej „Przybytek Pana”, okr ągła sala zawarta cz ęś ciowo w ryzalicie, z dwoma wej ściami z zewn ątrz, dalej za wąskim korytarzykiem mieszcz ącym klatk ę schodow ą od południowego-wschodu okr ągły przedsionek otoczony obej ściem. Na pi ętrze korytarz przej ściowy na poddasze i pokój nad gabinetem. Sala główna z czterema wn ękami zamkni ętymi półkoli ście, w których po dwie kolumny korynckie d źwigaj ące odcinek belkowania z dwiema urnami po bokach. W gabinecie klasycystyczny kominek. Na ścianach polichromia. W „Przybytku Pana” na kopule malowidła przedstawiaj ące chmury (malowidła z ko ńca XVIII w.). Okr ągły przedsionek kryty kopuł ą kasetonow ą z ocullusem, nad którym nadwieszona jest nowa latarnia kryta kopuł ą szklan ą. Cze ść ścian wewn ętrznych boniowana. Zewn ętrzne elewacje w wi ększo ści boniowane. Kolumny o głowicach jo ńskich. W przekroju trzy kasetony zwierciadlane z rozetami, w przekroju obej ścia pas wgł ębiony z wici ą ro ślinną. Wej ścia od południowego- wschodu i północnego-zachodu w ozdobnych obramieniach z dekoracj ą stiukow ą i kamienn ą. Dach dwuspadowy, nowy, z kopuł ą i spłaszczon ą latarni ą od południowego-wschodu. Przed świ ątyni ą schody kamienne prowadz ące do stawu: uci ęte, zako ńczone dwiema kamiennymi rze źbami: klasycystycznym sfinksem i lwem z XVIII w.

Dom arcykapłana (dawniej zwany Przybytkiem Arcykapłana lub Łazienki) Czas powstania: przed 1783 r. Budynek zbudowany wg projektu Szymona Bogumiła Zuga. Murowany z cegły, kamienia i rudy żelaznej. Prostok ątny, dwukondygnacyjny. W południowo-wschodnim naro żniku przyziemia podcie ń o jednej kolumnie toska ńskiej, w górnej cz ęś ci wie życzka z goł ębnikiem przykryta daszkiem namiotowym. Wn ętrze niezabytkowe. Od południa domurowany na poziomie pi ętra taras, otoczony sze ścioma kolumnami, pod nim wielkie przej ście kolebkowe. Z północnego-zachodu z naro żnikiem s ąsiaduje szeroko otwarte pomieszczenie ku południu, a od zachodu i północy zamkni ęte murami. Dach budynku i pomieszczenia pulpitowy. W środku ściany wschodniej arkada uj ęta w dwie kolumny, a mi ędzy nimi płaskorze źba w białym stiuku „Nadzieja karmi ąca Chimer ę”; na dole studnia z dwoma żeliwnymi rzygaczami w kształcie lwich głów, a na ziemi półokr ągły basen. Do arkady

33 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych dobudowana prostopadle sztuczna ruina o dwóch ścianach z wn ękami. W ściany Domu wmurowano elementy architektoniczne – fragmenty lapidarne, w głównej mierze renesansowe. Spo śród nich kilkadziesi ąt pochodzi z przebudowanej kaplicy św. Wiktorii przy kolegiacie w Łowiczu, głównie z częś ciowo rozbitego nagrobka arbpa Jakuba Ucha ńskiego autorstwa Jana Michałowicza. Na zachód od Domu biegnie z południa na północ murek z cegły i kamienia.

Dom Murgrabiego (dawniej zwany równie ż Mieszkaniem Murgrabiego). Czas powstania: przed 1800 r. Domurowany z cegły z dodatkiem kamienia, rudy żelaznej i żwiru, cz ęś ciowo tynkowany. Oparty na planie prostok ąta, jednopi ętrowy, z kwadratow ą wie żą w północnym naro żniku. Wn ętrze dwutraktowe, nizabytkowe. Wie ża zwie ńczona blankowaniem, z portalem rustykowanym. Elewacje o żywione małymi okienkami, blendami i od południowego-wschodu ślepymi okienkami. W ściany wmurowano trzy fragmenty lapidarne (dwie głowy hermowe i maszkaron). Do Domu przytyka murek ł ącz ący go z Łukiem Greckim.

Łuk Grecki Czas powstania: ok. 1785 r. (restaurowany ok. 1950 r.) Wielki łuk ceglany, cokoły i okładzina z głazów kamiennych, cz ęś ciowo ciosanych. Na podłuczu zachowały si ę dwie stiukowe rozety kasetonowe.

Domek Gotycki (dawniej zwany Przybytkiem Nieszcz ęś cia i Melancholii) Czas powstania: 1800 lub 1812 r.. Zbudowany wg projektu malarza Aleksandra Orłowskiego i zlokalizowany na skraju sztucznego wzniesienia. Murowany z cegły i rudy żelaznej, kwadratowy. Na poziomie terenu piwnica kolebkowa, otwarta ku wschodowi, a na poziomie wzniesienia znajduj ą si ę pomieszczenia. W elewacji zachodniej s ą ostrołuki wykonane w cegle profilowanej (wielki przechodz ący gór ą w szczyt, podzielony na mniejsze, naro ża zwie ńczone wie życzkami z ceglanymi sto żkowymi hełmami). Elewacje południowa i północna oszkarpowane. W elewacji wschodniej (dwukondygnacyjnej) na dole znajduj ą si ę dwa ostrołukowe otwory do piwnicy, a na górze nad fryzem arkadowym pomi ędzy lizenami - ostrołukowa wn ęka, a w niej okno.

Galeria z ostrołukowych arkad Czas powstania: ok. 1800 r. Sztuczna ruina biegn ąca od Domu Gotyckiego w dół sztucznego wzgórza na południe. Zło żona z arkad ostrołukowych o dwóch odległych od siebie prz ęsłach. W niej wmurowane fragmenty pó źnogotyckiej płyty grobowej z minusulowym napisem.

Jaskinia Sybilli Czas powstania: przed 1800 r. Jaskinia zbudowana z kamiennych głazów, wsparta o sztuczne wzgórze, na którym stoi Domek Gotycki. Wn ętrze na planie zbli żonym od okr ęgu ze słupem umieszczonym po środku. Wn ętrze dost ępne przez dwa korytarze. Przy wej ściu dolnym baza kolumny. Na cz ęś ci wzgórza nad Jaskini ą aedicula z wn ęką prostok ątn ą, nad któr ą girlanda.

Akwedukt Czas powstania: pierwotny powstał w 1784 r., obecny odbudowany od fundamentów w latach 1950-1952. W ściany wbudowane fragmenty lapidarne.

34 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Brama Brama z dawnego Cyrku, wzniesionego po 1800 r. wg projektu Henryka Ittara. Zlokalizowana na wyspie. Budowla klasycystyczna, kamienna. W ęgary rozszerzaj ące si ę ku dołowi, umieszczone na cokołach. Nadpro że gór ą dwuspadowe. Po bokach bramy znajduj ą si ę dwie kule na cokołach. Fragmenty lapidarialne Fragmenty umieszczone w ró żnych miejscach Parku.[Galicka 1967].

Gmina: Nieborów Nieborów (lokalizacja - Park) Obiekty wpisane do rejestru zabytków: pałac (nr rejestru 116-VI-25 z dnia 18.01.1962 oraz 146 z dnia 12.08.1967) , browar (nr rejestru 547 z dnia 12.08.1967) , oran żeria I (nr rejestru 548 z dnia 12.08.1967), oran żeria II (nr rejestru 549 z dnia 12.08.1967) , spichlerz (nr rejestru 550 z dnia 12.08.1967) , oficyna (nr rejestru 551 z dnia 12.08.1967) , dom oficjalisty (nr rejestru 552 z dnia 12.08.1967) , stajnia (nr rejestru 554 z dnia 12.08.1967) , wozownia (nr rejestru 555 z dnia 12.08.1967) , budynek zarz ądu (nr rejestru 556 z dnia 12.08.1967) , ku źnia (nr rejestru 557 z dnia 12.08.1967) , chlew (nr rejestru 558 z dnia 12.08.1967) , budynek w parku (nr rejestru 96/559 z dnia 12.08.1967) , obora (nr rejestru 560 z dnia 12.08.1967) Użytkownik: Muzeum Narodowe w Warszawie Pocz ątki zało żenia pałacowo-parkowego w Nieborowie si ęgaj ą ko ńca XII w., kiedy to powstał tu przysiółek, a nast ępnie wie ś z ko ściołem erygowanym w 1314 r. i drewnianym dworem. Na pocz ątku XVI w. wzniesiono w Nieborowie gotycko-renesansowy dwór, który przetrwał do ko ńca w. XVII. W 1694 r. kardynał Michał Stefan Radziejowski kupił dobra wraz z dworem i na jego zr ębach w latach 1695- 1697 wzniósł barokowy pałac według projektu architekta pochodzenia holenderskiego Tylmana z Gameren. Była to dwukondygnacyjna budowla wzniesiona na planie prostok ąta, z dwiema skrajnymi, wysuni ętymi ku dziedzi ńcowi kwadratowymi wie żami. Wie że miały cztery kondygnacje i były nakryte barokowymi hełmami. W dniu 3 lutego 1945 r. pałac nieborowski wraz z poblisk ą Arkadi ą przeszły na własno ść Pa ństwa i stały si ę Oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie. W pałacu i w oficynie stworzono dom pracy twórczej, a wn ętrza pierwszego pi ętra otwarto dla zwiedzaj ących [Jaroszewski 1996].

Pałac Czas powstania: 1690-96 Pałac został zbudowany na miejscu dawniejszego dworu wg projektu Tylmana z Gameren dla prymasa Radziejowskiego. Wn ętrza przekształcone i elewacje uzupełniane kilkakrotnie. Ok. 1922 r. nadbudowano pi ętro mansardowe wg projektu Romualda Gutta. Pałac barokowy, murowany, dwukondygnacyjny. Zwrócony frontem na północ. Prostok ątny z dwiema kwadratowymi, czterokondygnacyjnymi, naro żnymi wie żami od północy. W naro żach mi ędzy bocznymi ścianami korpusu a wie żami okr ągłe wie życzkowe klatki schodowe. Elewacje południowa i północna korpusu dziewi ęcioosiowe, z trójosiowym, pozornym ryzalitem po środku, dzielone gzymsem kordonowym po bokach. Otwory głównie prostok ątne w obramieniach. Ryzality w przyziemiu boniowane, na pi ętrze plastrowane, z balkonami o pó źnobarokowych kratkach żelaznych. W tympanonach umieszczone s ą stiukowe płaskorze źby z kartuszami herbowymi uj ętymi przez postacie. Wie że o żywione oknami, blendami, gzymsami kordonowymi, pilastrami i boniowaniami. W wie żach dwie kondygnacje dolne, które dostosowane s ą do podziału i dekoracji północnej fasady korpusu. Wn ętrze pałacu dwutraktowe. W przyziemiu na osi sie ń na przestrzał sklepiona krzy żowo. Na lewo do sieni znajduje si ę główna klatka schodowa, dwubiegowa. W wi ększo ści pomieszcze ń sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzy żowe. Na pi ętrze ponad sieni ą biblioteka, po jej obu stronach pomieszczenia. W trakcie frontowym od biblioteki w kierunku wschodnim znajduje si ę klatka schodowa oraz dawna sypialnia wojewody. W kierunku zachodnim gabinet oraz dawna sypialnia wojewody. W trakcie ogrodowym tzw. sala

35 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

„biała”, pokój „ żółty”, oraz dawna jadalnia i salon tzw. „czerwony”. W cz ęś ci pomieszcze ń dawny wystrój: boazeria z XVIII w., sztukateria pó źnoklasycystyczna lub boazeria z ornamentacj ą na śladuj ącą stiuki, rokokowa. W pokoju „ żółtym” i „zielonym” polichromia. W pomieszczeniach pi ętra mansardowego pi ęć pieców nieborowskich z ko ńca XIX w. Zbiory muzealne pałacu obejmuj ą głównie dawne wyposa żenie: rze źby, meble, fragmenty lapidarialne, urny grobowe, sarkofagi, wazy oraz kolekcje obrazów.

Dawny browar (obecnie mieszkalna oficyna) Czas powstania: zbudowany ok. 1 poł. XVIII w., ok. 1774 r. rozbudowany i przekształcony wg projektu Szymona Bogumiła Zuga, ok. 1925 restaurowany, i ponownie restaurowany po po żarze ok. 1930 r. Budynek wczesnoklasycystyczny z elementami pó źnobarokowymi, murowany, parterowy. Korpus główny prostok ątny z wydatnym pi ętrowym ryzalitem wielobocznym od wschodu. Prostok ątne pawilony - alkierze o osiach prostopadłych do osi korpusu przylegaj ą do niego przy naro żnikach północno-zachodnim i południowo- zachodnim. Wewn ątrz zostały zmienione podziały. W elewacji zachodniej znajduje si ę rz ąd ślepych arkad rozdzielonych pilastrami. Elewacja wschodnia wraz z ryzalitem podzielona pionowymi pasami na przemian boniowanymi i gładkimi. Dachy nowe, powtarzaj ące dawny kształt (nad korpusem i pawilonami osobne czterospadowe, nad ryzalitem mansardowy). W XIX w. mie ściła si ę w budynku fabryka ceramiki nieborowskiej.

Dwie oran żerie Czas powstania: ok. 1795 (mniejsza restaurowana w latach 1949-1952) Oran żerie znajduj ą si ę we wschodniej cz ęś ci parku. Murowane z fragmentami drewnianymi. Wi ększa poł ączona jest z cieplarni ą i ze szklarni ą. Od zachodu długa i w ąska sala obni żona w stosunku do poziomu terenu. Od wschodu (obecnie w środku budynku) w ęż sza i ni ższa od głównej sala z sieni ą w układzie jednotraktowym, o identycznie rozwi ązanej ścianie południowej. Wysoko ść sal uzewn ętrzniona jest w bryle budynku. Nad cz ęś ci ą wy ższ ą dach czterospadowy, nad ni ższ ą dwuspadowy. Dachy kryte gontem. Mniejsza oran żeria prostok ątna, z jedn ą wysok ą sal ą. Elewacje zewn ętrzne w porz ądku toska ńskim, opilastrowane na naro żach.

Spichlerz Czas powstania: XVIII w. Budynek powstał wg projektu Szymona Bogumiła Zuga. Prostok ątny, dwukondygnacyjny z u żytkowym poddaszem. Na ka żdej kondygnacji znajduje si ę jedno du że pomieszczenie. Elewacje o prz ęsłach wydzielonych zębatymi pasami boni i lizenami, przedzielonymi gzymsem. Nad nim okna prostok ątne, le żą ce i półkoliste. Wysokie trójk ątne szczyty podobnie rozczłonkowane, jak ściany ze ślepymi oknami i wielk ą półokr ągło zamkni ętą wn ęką na osi, w której znajduje si ę motyw sło ńca. Dach dwuspadowy.

Oficyna Czas powstania: zbudowana prawdopodobnie w 1 poł. XVIII w., kilkakrotnie przebudowana, ok. 1918 r. dodano pi ętro na mansardzie. Budowla o charakterze klasycyzuj ącym, murowana, na planie wydłu żonego prostok ąta z ryzalitem po środku elewacji wschodniej. W przekształconym przyziemiu znajduje si ę na przestrzał korytarz oraz niektóre pomieszczenia sklepione kolebkowo-krzy żowo. Na zewn ątrz ryzalit zwie ńczony trójk ątnym frontem. Niektóre partie elewacji boniowane.

Dwa domy oficjalistów Czas powstania: XVIII/XIX w. Budynki ustawione przy wschodniej granicy parku, frontem na wschód. Murowane, klasycystyczne, prostok ątne. Wn ętrza budynków cz ęś ciowo zostały przebudowane. Dwutraktowe. Na osi budynków sie ń i izdebka, po bokach

36 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych po dwie symetryczne izby. Elewacje zachodnie boniowane. Dachy czterospadowe, gontowe. Budynek południowy jest troch ę wi ększy.

Zespół wozowni i stajni Czas powstania: XVIII w. Budynki klasycystyczne, murowane. Elewacje boniowane. Południowe ściany budynków tworz ą jedn ą elewacje poprzez poł ączenie bram ą. Brama nakryta jest daszkiem odcinkowym, z cegły. Dachy czterospadowe, gontowe. Wozownia zało żona jest na planie litery L, jednotraktowa. Ramie wschodnie budynku zostało przebudowane na mieszkania. Stajnia (obecnie obora) wydłu żona, prostok ątna, jednotraktowa, szersza od wozowni.

Zarz ąd folwarku Czas powstania: XVIII w. Budynek prostok ątny, wydłu żony, dwutraktowy z sieni ą na przestrzał. Do sieni od wschodu została dobudowana sionka, nad któr ą od zewn ątrz znajduje si ę fronton z motywem sło ńca w środku. Dach budynku czterospadowy, gontowy.

Ku źnia Czas powstania: XVIII w. Ku źnia znajduje si ę przy budynku gospodarczym, stanowi jego południowe przedłu żenie; ustawiona jest do niego pod k ątem prostym. Prostok ątna, o jednym pomieszczeniu sklepiona kolebk ą. Od wschodu podcienie oparte na słupach. Dach czterospadowy, gontowy.

Chlew Czas powstania: XVIII w. Budynek prostok ątny, wydłu żony, jednotraktowy. Dach czterospadowy, kryty słom ą.

Obora Czas powstania: XVIII w. (niedawno przebudowana) Budynek prostok ątny, wydłu żony, jednotraktowy. Elewacje o boniowanych naro żach. Okna prostok ątne, le żą ce. Dach dwuspadowy.

Budynek gospodarczy Czas powstania: XVIII w. Budynek prostok ątny, wydłu żony, dwutraktowy. Od południa podpiwniczony. W cz ęś ci północnej przejazdowe bramy sklepione kolebkowo. Elewacje boniowane. Dach czterospadowy, gontowy, od zachodu z du żym okapem.

Inne budynki Budynek gospodarczy Czas powstania: XIX w. Budynek składaj ący si ę z dwóch cz ęś ci, murowany. Cze ść południowa parterowa, na planie nieregularnym, jednotraktowa. Cz ęść północna z wpuszczon ą w ziemie, prostok ątn ą piwnica.

37 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Lapidarium Obiekty znajduj ą si ę na terenie parku, na tarasie przed elewacj ą ogrodow ą, na przeddziedzi ńcu, w wi ększej oran żerii oraz w drwalni. Obiekty antyczne głównie rzymskie [Galicka 1967].

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Doleck ( lokalizacja - Park) Czas powstania : 1 ćw. XX w. Wpis do rejestru zabytków: brak (wis do ewidencji) Dwór murowany z cegły, tynkowany. Strop belkowy z podsufitk ą, wi ęź ba dachowa stolcowo-jętkowa. Obiekt bezstylowy. Pi ętrowy, z mieszkalnym poddaszem, kryty dachem dwuspadowym, cały podpiwniczony. Wzniesiony na planie zbli żonym do litery T, z centraln ą sieni ą i nieregularnym układem pomieszcze ń. Fasada zwrócona ku północy, o śmioosiowa, niesymetryczna. Ryzalit wschodni dwukondygnacyjny w przyziemiu ganek wsparty na dwóch toska ńskich kolumnach, flankowany par ą prostok ątnych okien. Z balkonu wej ście na pi ętro – otwór wej ściowy analogicznie jak w przyziemiu, flankowany, para okien. Wy żej trójk ątny fronton, o tympanonie przeprutym półkolistym okienkiem. Ryzalit zachodni parterowy dwuosiowy, fronton identyczny jak w ryzalicie wschodnim. Ł ącząca oba ryzality ściana – trójosiowa. Elewacja ogrodowa ośmioosiowa, wej ście usytuowane w ścianie zewn ętrznej sze ściok ątnego salonu – poprzedzone rozszerzaj ącymi si ę ku dołowi schodami. Dach kryty karpiówk ą. Drzwi wej ściowe dwuskrzydłowe, okna skrzydłowe, dwudzielne, sze ściopolowe [Karta ewidencyjna d , (brak autora i daty karty)]

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Suliszew (lokalizacja - Park) Czas powstania : pocz. XX w Wpis do rejestru zabytków: brak Dwór stoi na skraju skarpy doliny Rawki. Jest budynkiem murowanym, z mieszkalnym poddaszem. Dach dwuspadowy kryty blach ą. Główne wej ście do dworu jest od strony zachodniej. Nad wej ściem zlokalizowano niedu ży balkon. Wjazd do parku znajduje si ę od strony zachodniej [Kucharski 1984a].

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Trzcianna (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: ok.1820 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 914 z dnia 29.12.1967) Użytkownik: osoba prywatna Dwór klasycystyczny został prawdopodobnie wzniesiony dla Adama Prandoty Trzci ńskiego. W r ękach rodziny Trzci ńskich pozostał do 1900 r., tzn. do śmierci ostatniego z rodu Brandtów. Dwór był zawsze w posiadaniu prywatnym. Przed 1939 r. i zaraz po wojnie wła ścicielem był Szczepa ński, a nast ępnie kolejno Jackiewiczowie, Rzesztorascy, a od 1991 r. Modli ńscy. Dwór murowany z cegły pełnej, tynkowany obustronnie tynkami wapiennymi. Fundamenty i ściany piwnic w dolnej partii cz ęś ciowo kamienne. Sklepienie piwnic ceglane, kolebkowe. Nad parterem strop drewniany, belkowy, z podsufitk ą. Wi ęź ba dachowa drewniana o konstrukcji j ętkowej, z j ętk ą opart ą na ramach. Dach kryty blach ą ocynkowan ą. Schody zewn ętrzne murowane, jednobiegowe. Drzwi zewn ętrzne drewniane, dwuskrzydłowe, o ście żnicowe, przeszklone i płycinowe z na świetlem. Okna prostok ątne, drewniane, skrzydłowe, dwudzielne, o śmiopolowe. Dwór na rzucie prostok ąta o stosunku boków 2:1, dwutraktowy, z centralnie przelotow ą sieni ą i hallem. Na osi sieni w elewacji południowej znajduje si ę dwukolumnowy portyk z

38 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych trójk ątnym szczytem nakrytym dwuspadowym dachem poprzedzony prostok ątnym podestem ze schodami. W cz ęś ci środkowej elewacji północnej sze ściokolumnowy podcie ń poprzedzony prowadz ącymi bezpo średnio na niego schodami i skarpami na wysoko ści ka żdej z kolumn. Bryła zwarta, jednokondygnacyjna, podpiwniczona, z u żytkowym poddaszem. Dwór kryty dachem naczółkowym. W kalenicy dachu cztery kominy. Elewacje umieszczone na wysokim cokole (od wschodu i północy z kamienia polnego). Cokół zwie ńczony profilowanym gzymsem. Pod oknami znajduj ą si ę proste odcinki gzymsu podokiennego, nad oknami ślepe arkady poł ączone odcinkami gzymsu. Kubatura: 3654 m³ Powierzchnia u żytkowa: 307,80 m² [Ciszek i Lisi ńska 1993]

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Nowy Dwór (lokalizacja - otoczenie Parku, teren proponowany do przył ączenia - strefa nr 5a) Czas powstania: I poł. XX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: pałac (nr rejestru 550 z dnia 25.03.1981), budynek dawnej pralni (nr rejestru 550 z dnia 25.03.1981) , budynek dworski dla słu żby (nr rejestru jw.) , kurnik (nr rejestru jw.) , budynek gospodarczy (nr rejestru jw.). Użytkownik : Zakład Ro ślin Ozdobnych Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach Zało żenie pałacowe w otoczeniu parkowym zostało usytuowane na terenie falistym. Oddalone od skraju drogi Stara Rawa – Nowy Dwór – Raducz. W cz ęś ci wschodniej zało żenia przepływa rzeka Rawka. Do pałacu prowadzi stara aleja lipowa zaczynaj ąca si ę za główn ą alej ą wjazdow ą. Pałac, budynki podworskie i budynki mieszkalne dla słu żby zgrupowane zostały w południowo-zachodniej cz ęś ci zało żenia i poł ączone alejkami w otoczeniu parkowym. Budynki gospodarcze zostały zbudowane na obwodzie prostok ąta w południowo- wschodniej cz ęś ci zało żenia (dwie obory, budynki na maszyny rolnicze, trzy stajnie, magazyny). W prostok ącie zabudowa ń gospodarczych mie ściły si ę równie ż budynki gospodarcze pracowników dworskich i słu żby.

Pałac Pałac został usytuowany na południowo-zachodnim skraju zało żenia, na niewielkim wzgórzu, po śród resztek ogrodu. Murowany z cegły, tynkowany, podpiwniczony. W sieni posadzka cementowa, w pozostałych pomieszczeniach podłogi. Drzwi wej ściowe dwuskrzydłowe, płycinowe. Okna skrzynkowe czterodzielne, ośmiopolowe lub dwudzielne czteropolowe. Budynek parterowy z mieszkalnym poddaszem i wysokim mansardowym dachem krytym karpiówk ą. Od południa ryzalit kryty dachem czterospadowym. Dach o pi ęciu wspólnie przeprutych pulpitowo facjatkach. Wi ęź ba dachowa stolcowo-jętkowa. Obiekt wzniesiony na planie prostok ąta z centraln ą sieni ą. Od wschodu prostok ątna dobudówka. Trzytraktowy układ pomieszcze ń w cz ęś ci zachodniej. Od strony fasady trójdzielny salon, od strony ogrodu klatka schodowa i salon z wyj ściem na taras. Fasada skierowana na południe, siedmioosiowa, na naro żach opi ęta szkarpami. Na osi portyk wsparty na parze filarów o formach masywnych tralek. Ryzalit centralny flankowany dwoma odr ębnie zadaszonymi ośmiobocznymi wie życzkami. Dach ozdobiony dwoma facjatkami oraz szeregiem prze źroczy zamkni ętych łukiem wkl ęsłowypukłym. Elewacja ogrodowa siedmioosiowa (okna na zachodnim skraju zamurowane), oszkarpowana na naro żach. Elewacje boczne trójosiowe. Kubatura: 1022,8 m³ Powierzchnia u żytkowa: 225,9 m² [Krawczyk 1980a]

Budynek dawnej pralni Budynek bezstylowy. Murowany z cegły, nietynkowany. Stropy belkowe z podsufitk ą, dach krokwiowy, kryty pap ą. Posadzki cementowe we wszystkich dost ępnych pomieszczeniach. Drzwi wej ściowe jednoskrzydłowe, zbite z desek, okna skrzynkowe, dwudzielne, dwupolowe lub dwudzielne, sze ściopolowe. Parterowy, kryty niskim dachem dwuspadowym, od wschodu prostok ątna, odr ębnie zadaszona dobudówka. Budynek wzniesiony na planie litery L. W dłu ższej cz ęś ci budynku sze ść pomieszcze ń jednakowej wielko ści, w krótszej korytarz

39 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych ci ągn ący si ę przez cał ą długo ść budynku – wzdłu ż korytarza trzy pomieszczenia i wej ście na poddasze. Główne wej ście w elewacji południowo-wschodniej. Najbardziej ró żnorodnie rozczłonkowana elewacja wschodnia, sze ścioosiowa, otwory drzwiowe rozdzielone trzema okienkami krosnowymi o formie le żą cego prostok ąta. Ściany gładkie, brak detalu architektonicznego. Kubatura: 584 m³ Powierzchnia u żytkowa: 128 m² [Krawczyk 1980b]

Budynek dworski dla słu żby Obiekt bezstylowy. Murowany z cegły, tynkowany. Stropy belkowe z podsufitk ą, wi ęź ba dachowa krokwiowo- płatwiowa, dach kryty pap ą. Drzwi wej ściowe płycinowe, jednoskrzydłowe, okna dwudzielne, dwupolowe lub trójdzielne, trójpolowe, z wywietrznikami usytuowanymi bezpo średnio nad parapetami. Parterowy z mieszkalnym poddaszem, kryty niskim dachem mansardowym. Wzniesiony na planie bardzo wydłu żonego prostok ąta, dzieli si ę na sze ść segmentów, z których ka żdy posiada osobne wej ście i cztery pomieszczenia skupione wokół sieni wej ściowej poł ączone amfiladowo. Fasada zwrócona ku północy, osiemnastoosiowa, utworzona przez dodanie do siebie analogicznie ukształtowanych ścian zewn ętrznych poszczególnych segmentów. Ka żdy z sze ściu otworów wej ściowych flankowany jest par ą prostych okien. Wy żej poddasze przeprute szeregiem okienek o kształcie le żą cego prostok ąta. Po obu stronach (nad trzecim oknem licz ąc od skraju fasady) dwie odr ębnie zadaszone facjaty - wydzielona przez nie płaszczyzna połaci dachowej opatrzona dodatkowo par ą mansardek. Elewacje boczne jednoosiowe, elewacja południowa dwunastoosiowa. Budynek rozczłonkowany wył ącznie szeregiem symetrycznie umieszczonych otworów okiennych, dach opatrzony czterema mansardkami. Kubatura: 2650 m³ Powierzchnia u żytkowa: 530 m² [Krawczyk 1980c]

Kurnik Murowany z cegły, nietynkowany. Dach kryty pap ą. Drzwi jednoskrzydłowe, okna trójdzielne, trójpolowe, wzgl. krosnowe. Parterowy, bryła zło żona z trzech odr ębnie przykrytych dachami pulpitowymi cz ęś ci dostawionych do siebie szeregowo na opadaj ącym ku północy stoku pagórka. Wzniesiony na planie wydłu żonego prostok ąta, wn ętrze zło żone z trzech analogicznie ukształtowanych pomieszcze ń prostok ąta. Elewacja wej ściowa sze ścioosiowa, zwie ńczona gzymsem koronuj ącym, utworzonym poprzez zamurowanie w murze szeregu cegieł ustawionych na sztorc. Otwory okienne prostok ątne, zdobione silnie wystaj ącymi parapetami i zamkni ętymi szerokimi lukami odcinkowymi. Kubatura: 1818 m³ Powierzchnia u żytkowa: 90,9 m² [Krawczyk 1980d]

Budynek gospodarczy Murowany z cegły, nietynkowany. Stropy belkowe z podsufitk ą, wi ęź ba dachowa krokwiowo-płatwiowa, dach kryty pap ą. Drzwi wej ściowe jednoskrzydłowe, okna dwudzielne, dwupolowe. Parterowy, kryty niskim dachem dwuspadowym. Wzniesiony na planie prostok ąta, jednopomieszczeniowy. Wej ście usytuowane w elewacji południowej, otwór wej ściowy prostok ątny, flankowany par ą prostok ątnych okien. Przed lico ściany wysuni ęty ganek, zło żony z pulpitowego daszka wspartego na dwóch drewnianych słupach. Elewacje boczne ukształtowane analogicznie – dwunastoosiowe, rozczłonowane dodatkowo szeregiem lizen. Kubatura: 584 m³ Powierzchnia u żytkowa: 128 m² [Krawczyk 1980e]

Oprócz obiektów wpisanych do rejestru zabytków na terenie zało żenia znajduj ą si ę niezabytkowe obiekty, takie jak murowany chlew, murowana stodoła, murowane obora, murowana piwniczka.

40 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Skierniewice Pami ętna (lokalizacja - otoczenie Parku) Czas powstania: koniec XIX w., przebudowa i rozbudowa w XX w. (dobudowano szklarnie, a nast ępnie w latach 1989-1991 trzy pomieszczenia wraz z poddaszem u żytkowym i portykiem) Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór ( nr rejestru 618 z dnia 28.07.1983 ) Użytkownik: osoba prywatna Dwór wzniesiono w neoklasycystycznym stylu. Stanowi jednokondygnacyjny budynek, niepodpiwniczony, z cz ęś ciowo u żytkowanym poddaszem. Do pi ętrowego ryzalitu wej ściowego dobudowano balkon, który stanowi jednocze śnie przykrycie portyku wej ściowego wspartego na podwójnych kolumnach. Od zachodniej strony dworu znajduje si ę taras. Balustrady tarasu i balkonu stanowi ą tralki. Otwory okien i drzwi otoczone gzymsami. Centralnym pomieszczeniem wn ętrza jest salon z kominkiem, do którego przylegaj ą dwie hale ł ącz ące centrum budynku z pokojami sypialnymi. Dach dwuspadowy, o konstrukcji płatwiowo-krokwiowej z j ętkami na słupach drewnianych. Dach kryty ocynowan ą blach ą. Kubatura: 776 m³ Powierzchnia u żytkowa: 108 m² [Murawska (brak daty)]

WOJ. MAZOWIECKIE: Gmina: Puszcza Maria ńska Kamion (otoczenie Parku, s ąsiedztwo otuliny Parku) Czas powstania: pocz. XX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: pałac (nr rejestru A-457 z dnia 29.03.1977 oraz 593 z dnia 27.08.1983) Użytkownik: osoba prywatna Pałac murowany, tynkowany, dwukondygnacyjny. Na rzucie prostok ąta z dwoma ryzalitami i wyst ępem muru w elewacji ogrodowej, pomieszczeniami dodatkowymi, doł ączonymi do osiowego zł ączenia przy elewacjach bocznych. Fasada siedmioosiowa, z wej ściem na osi, osłoni ętym 4-kolumnowym portykiem (kolumny toska ńskie, ustawione na cokołach, zwie ńczone trójk ątnym frontem). Ich odbiciem na elewacji s ą dwa pilastry z obu stron wej ścia. Symetrycznie rozstawionych sze ść okien. Okna drugiej kondygnacji mniejsze, ograniczone płaskimi gzymsami z góry i dołu. W elewacji ogrodowej po dwa okna w ryzalitach i dwa okna flanuj ące drzwi pomi ędzy ryzalitami. Drzwi w tej elewacji wiod ą na taras. Trzecie wej ście w elewacji bocznej (balkon w obr ębie drugiej kondygnacji). Dach mansardowy (dachówka czerwona palona, eternit), stropy drewniane. Strych nad cało ści ą, piwnice pod ½ powierzchni budynku. Kubatura: ok.1550 m³ Powierzchnia u żytkowa: ok.620 m² [Karta ewidencyjna e, (brak autora i daty karty)]

Gmina: Puszcza Maria ńska Korabiewice (lokalizacja - otoczenie Parku, teren proponowany do przył ączenia do Parku - strefa nr 2) Czas powstania: ok. 1890 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak

41 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Puszcza Maria ńska Lisowola (Park) Czas powstania: ok. 1900 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Użytkownik : osoba prywatna (mieszkaj ą lokatorzy) Przy szosie Zawady – Skierniewice poło żony jest bardzo zniszczony pó źnoklasycystyczny dwór, powstały w ko ńcu XIX w. Dwór murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, podpiwniczony, dziewi ęcioosiowy, wzniesiony na planie wydłu żonego prostok ąta. Po środku elewacji frontowej ma niski portyk zło żony z czterech kolumn toska ńskich na wysokich postumentach podtrzymuj ących drewniany, trójk ątny szczyt. Od ogrodu ryzalit z wn ęką zwie ńczony równie ż drewnianym trójk ątnym szczytem, pod ryzalitem znajduje si ę obszerny otwarty taras. Układ wn ętrz dwutraktowy, przekształcony po 1945 r. Dach dwuspadowy [Jaroszewski 1999].

Gmina: Puszcza Maria ńska Wycze śniak (lokalizacja - Park) Dwór i otaczaj ący go park powstał prawdopodobnie ok. 1933 r. (data umieszczona na budynkach dworskich). Gmina: Wiskitki Guzów (lokalizacja - otocznie Parku) Pałac Czas powstania: 1880 r. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: pałac (nr rejestru 455 z 23.03.1962) Użytkownik: wła ściciel prywatny (rodzina Soba ńskich) Informacje o budynku mieszkalnym w Guzowie pojawiają si ę w dokumentach lustracyjnych dóbr królewskich z 1564 r. W 1661 r. maj ątek dzier żawił Łukasz z Brina Opali ńskiego. W tym czasie do dworu dostawiono stajenk ę. Znaczne zmiany w Guzowie wprowadził Antoni Ogi ński, gdy został starost ą guzowskim. Wzniesiono w tym czasie nowy, murowany, pó źnobarokowy dwór. Po otrzymaniu przez Feliksa Łubie ńskiego tytułu hrabiowskiego dwór przebudowano. Prace przy przebudowie rozpocz ęto w 1880 r. Dokonano przebudowy dworu na pałac wzorowany na francuskich rezydencjach z połowy XVII w. [Szustakiewicz 1996]. Na pó źnobarokowy dwór narzucono kostium francuski zło żony z form renesansowych. Powstał pałac murowany z cegły, tynkowany. Pałac pozostał budowl ą parterow ą, wysoko podpiwniczon ą z mieszkalnym poddaszem. Pałac oparto na planie prostok ąta z ryzalitami bocznymi silniej wyodr ębnionymi od frontu. Elewacje zewn ętrzne opilastrowane [Galicki i Sygiety ńska 1967]. W elewacji frontowej w pi ętrowym ryzalicie środkowym znajduje si ę poprzedzony schodkami portyk z czterema parami toska ńskich kolumn, które poprzedzaj ą taras obwiedziony tralkow ą balustrad ą. Wychodz ą na niego trzy porte fenêtre’y, zako ńczone u góry półkoli ście i rozdzielone parami pilastrów. Nad środkowym w partii dachu umieszczono rodzaj ozdobnego szczytu z herbem Soba ńskich, Junosza, uj ętym w spływy z wolutami i zwie ńczony trójk ątnym naczółkiem. Motyw herbowy (głowa barana) został wpleciony we wszystkie kapitele pilastrów, ujmuj ących okna i lukarny poddasza. W elewacji ogrodowej dominuje pi ęcioboczny ryzalit środkowy, który wie ńczy ozdobny szczyt z herbem Pomian rodziny Łubie ńskich. Od strony ogrodu znajduje si ę równie ż wysoki taras z dwoma biegami schodów, wyposa żony w balustrad ę tralkow ą z piaskowca. Po obu stronach pałacu znajduj ą si ę dwie trzykondygnacyjne wie że (wie ża od wschodu pozostała zapewne z dawnego dworu). Nakryto je obeliskowymi hełmami, które cz ęś ciowo zachodz ą dekoracyjnie zwie ńczone okienka, a od strony ogrodu przylegaj ą wysokie kominy z bogatym detalem architektonicznym.

42 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Od zachodu do pałacu dodano parterowe pomieszczenie dawnej oran żerii z du żymi oknami rozdzielonymi pilastrami. Pod nimi znajduje si ę wyrobiona w tynku pseudobalustrada [Szustakiewicz 1996]. Od zachodu do budowli pałacu przylega pi ętrowa galeria ł ącz ąca go z kaplic ą. Pałac zwie ńczony jest wysokim mansardowym dachem z ozdobnymi lukarnami i a żurowymi pseudoattykami. Kryty blach ą ci ętą w drobne romboidalne łuski [Galicki i Sygiety ńska 1967]. Układ wn ętrz w pałacu jest dwutraktowy, a w cz ęś ciach bocznych na parterze i poddaszu znajduj ą si ę korytarze rozdzielaj ące trakty. Na osi mie ści si ę kwadratowa sie ń z czterema kolumnami toska ńskimi i odpowiadaj ącymi im pilastrami przy ściennymi. W lewej cz ęś ci mie ści si ę drewniana, dwubiegowa klatka schodowa prowadz ąca na poddasze. Za sieni ą, na osi, znajduje si ę dwukondygnacyjna sala balowa z fryzem sztukateryjnym na konsolach oraz balkonem nad wej ściem [Galicki i Sygiety ńska 1967]. Pałac na skutek długoletniego zaniedbania i braku opieki (w tym opieki konserwatorskiej), obecnie jest w złym stanie technicznym. Z zewn ątrz widoczne s ą ubytki w tynku oraz fragmentach zdobniczych elewacji i dachu. Zniszczone s ą płaskorze źby wyst ępuj ące głównie w elewacji ogrodowej pałacu. W niektórych oknach brakuje szyb, a inne zabezpieczone s ą deskami. Zdewastowany jest taras ogrodowy. Wyst ępują ubytki w balustradzie i schodach, widoczne jest tak że wkraczanie na jego teren ro ślin. Zniszczone jest równie ż wej ście od strony frontowej [Szymczyk 2004]. Kubatura: 11450 m³ Powierzchnia u żytkowa: 875 m²

Kordegarda Czas powstania: II poł. XIX wieku Kordegard ę zbudowano prawdopodobnie według projektu Władysława Hirschla. Usytuowana jest wraz z bram ą w północno-wschodniej stronie parku. Ściany budynku s ą murowane z cegły, tynkowane. Dach natomiast ma drewnian ą konstrukcj ę, pokryt ą blach ą. Kordegarda oparta jest na planie nieregularnym, zło żonym z dwóch prostok ątów i cz ęś ciowo wpisanej w nie wie życzki na planie koła. Jednokondygnacyjny budynek z dwoma pomieszczeniami. Swoim wygl ądem kordegarda nawi ązuje do pałacu. Podobnie jak on ma mansardowy dach z lukarnami. Wieża nakryta jest sto żkowym hełmem. Elewacje zostały poziomo boniowane, opilastrowane i zwie ńczone szerokim belkowaniem. Wyst ępuje w niej równie ż szereg otworów szczelinowych rozmieszczonych w taki sposób, aby sprawiały wra żenie otworów okiennych w klatce schodowej. Brama jest nieco cofni ęta w gł ąb w stosunku do ogrodzenia. Wrota bramy kute, wykonane z żelaznych pr ętów, których kształt przypomina włócznie. Dodatkowo, zostały ozdobione stylowym wzorem. Uj ęte s ą słupami naro żnie opilastrowanymi, z ozdobnymi zwie ńczeniami i dekoracyjnymi lampami na żelaznych, wygi ętych podstawkach. Od frontu na słupach umieszczono trzy herby: Pogo ń - Sanguszków lub Ogi ńskich, Pomian - Łubie ńskich i Junosza - Soba ńskich. Po obu stronach bramy znajduj ą si ę furty, tak że wykonane z kutego żelaza [Marcjanik 1982]. Budowla obecnie nie jest u żytkowana w sposób zgodny z pierwotnym przeznaczeniem. Stan jej zachowania mo żna okre śli ć jako zły. W oknach brakuje szyb, a drzwi zostały zabite gwo ździami, co uniemo żliwia dostanie si ę do środka. Drzwi nie pasuj ą stylem do budynku. Wyst ępuj ą ubytki w tynku. Brakuje cz ęś ci elementów wyposa żenia i wystroju (np. brakuje jednego lampionu na słupie bramy). Ściany obok zniszcze ń wynikaj ących z braku opieki i upływu czasu zostały zdewastowane sprayowymi farbami [Szymczyk 2004].

Gmina: Wiskitki Sokule (lokalizacja - otoczenie Parku, teren proponowany do przył ączenia do Parku - strefa nr 1) Czas powstania: XVIII/XIX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: dwór (nr rejestru 1163 z dnia 22.05.1975 ) Użytkownik: osoba prywatna

43 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Pierwotnie dobra Sokule nale żały do maj ątku Guzów. W 1827 r. zostały oddzielone od Guzowa i składały si ę z folwarku Sokule, Roków i Ulaszki. Ostatnim wła ścicielem poł ączonych dóbr była rodzina Soba ńskich. Dwór w stylu klasycystycznym. Murowany z cegły, otynkowany. Budynek umieszczony na wysokim cokole. Szczyt elewacji frontowej murowany i wyło żony drewnem. Budynek dwutraktowy wzniesiony na planie prostok ąta z sieni ą na przestrzał. Bryła dworku jednokondygnacyjna z mieszkalnym poddaszem, niepodpiwniczona. Od strony zachodniej siedmioosiowa elewacja frontowa. W środku elewacji portyk dwukolumnowy. Otynkowane kolumny podtrzymuj ą dwuspadowy łamany daszek, zako ńczony frontem. Pole tympanonu deskowane oraz zdobione laskowaniem w kształcie promieni. Dach czterospadowy z facjatami w elewacjach bocznych i lukarnami w elewacji frontowej i ogrodowej, kryty pap ą na deskowaniu. Kubatura: 834 m³ Powierzchnia u żytkowa: 216 m² [Sawicki 1994]

INNE BUDYNKI Gmina: Bolimów Bolimów (lokalizacja - otoczenie Parku) Chałupa drewniana, ul. Farna 14 Czas powstania: XVIII-XIX w. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: chałupa (nr rejestru 101-XI-10 z dnia 29.03.1949 oraz z dnia 16.06.1961) Wolnostoj ący budynek drewniany z przechodni ą wiat ą. Zagrod ę na tyłach budynku tworz ą piwniczka ziemna i obora. Chałupa została zało żona na planie prostok ąta. Układ wn ętrz dwutraktowy z sieni ą nieosiow ą rozdzielon ą pozostało ściami butelkowatego komina. Podmurówka z kamienia polnego. Konstrukcja ścian w ęgłowa, ostatki wystaj ące poza zr ąb. Konstrukcje pomocnicze suminkowo-łętkowe (elementy ł ączone na drewniane gwo ździe). W elewacji frontowej dwie ł ątki przy w ęgłach ścian działowych, w elewacji tylnej dwie łatki przy w ęgłach ścian. Ściany z sosnowych desek, które uszczelniono trzcin ą. Otwory okienne i drzwiowe uj ęte w ł ątki. W elewacji frontowej trzy okna s ą dwuskrzydłowe. W elewacji tylniej dwa okna i dwa otwory drzwiowe. Konstrukcja dachu krokwiowo-płatwiowa. Dach naczółkowy, na deskach poło żona papa. Do południowej ściany budynku, pod dachem przylega drewniana wiata o konstrukcji słupowej wsparta na trzech słupach. Kubatura: 170 m³ Powierzchnia u żytkowa: 78 m² [Biernat 1983b]

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Suliszew (lokalizacja - Park) Młyn Czas powstania: 1 ćw. XX w. Wpis do rejestru zabytków: Użytkownik: przed wojn ą obiekt nale żał do rodziny Lipi ńskich. Po wojnie stał si ę własno ści ą G.S. w Kamionie, a potem w Puszczy Maria ńskiej. Obecnie własno ść prywatna. Młyn zlokalizowany jest na północnym skraju wsi pomi ędzy drog ą Strobów - Skieriewice. Budynek pi ętrowy, ceglano-drewniany, nietynkowany. Wzniesiony na planie prostok ąta z dostawionym od wschodu kwadratem - dobudówk ą. Zło żony z sze ściu prostok ątnych pomieszcze ń. Posadzki cementowe w cz ęś ci murowanej oraz podłogi z desek w cz ęś ci drewnianej. Drzwi wej ściowe dwuskrzydłowe, okna dwudzielne, sze ściopolowe i trójdzielne dwunastopolowe.

44 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elewacja wej ściowa zwrócona na południe, dziesi ęcioosiowa, zło żona z ceglanej ściany cz ęś ci zachodniej i drewnianej cz ęś ci wschodniej. Ściana zachodnia trójkondygnacyjna, w przyziemiu dostawiony pulpitowy daszek wsparty na dwóch drewnianych słupach. Otwór wej ściowy flankowany dwoma parami prostok ątnych okien. Druga kondygnacja z czterema analogicznie ukształtowanymi otworami okiennymi. Powy żej cz ęś ciowo drewniana trzecia kondygnacja opatrzona pi ęcioma dwudzielnymi oknami. Ściana zachodnia elewacji na pi ętrze z jednym prostok ątnym otworem okiennym. Elewacja wschodnia drewniana, trójosiowa, z par ą prostok ątnych okien w ka żdej kondygnacji. Elewacja północna dwunastoosiowa, ściany cz ęś ci murowanej rozczłonkowane zarówno oknami, jak i ślepymi wn ękami okiennymi. Elewacja zachodnia rozczłonkowana trzema rz ędami analogicznie za ślepionych prze źroczy. Bryła zło żona z trzech odr ębnie zadaszonych cz ęś ci: pierwsza najdalej wysuni ęta ku wschodowi, kryta dachem dwuspadowym, dwie pozostałe pulpitowym. Strop cz ęś ci wschodniej belkowy z podsufitk ą, wi ęź ba dachowa krokwiowo-płatwiowa, dach kryty papą. Kubatura: 1782 m³ Powierzchnia u żytkowa: 250 m² [Krawczyk b(brak daty, zdj ęcia z 1980)]

5.3 Ziele ń komponowana 5.3.1 Parki podworskie i pałacowe PARK Na terenie Parku wyst ępuj ą zało żenia parkowe towarzysz ące zespołom dworskim w: Lisnej, Paplinie, Dolecku, Suliszewie, Lisowoli i Wycze śniaku. W granicach Parku znajduje si ę równie ż zało żenie pałacowo-parkowe w Nieborowie. OTULINA I TERENY PROPONOWANE DO PRZYŁ ĄCZENIA DO PARKU Na ich terenie równie ż wyst ępuj ą parki podworskie w nast ępuj ących miejscowo ściach: Olszanka, Sokule, W ędrogów, Nowy Dwór, Babsk, Goły ń i Ossa. W niedalekiej odległo ści od terenu zajmowanego obecnie przez Bolimowski Park Krajobrazowy i terenów proponowanych do przył ączenia do Parku, znajduj ą si ę parki w: Guzowie, Starym Drzewiczu, Chojnacie, Turowej Woli, Starym Rz ędkowie, Trzciannie, Arkadii, Krasnowie, Woli Szydłowieckiej, Woli P ękoszewskiej, Kamionie, Zawadach oraz Pami ętnej.

WOJ. ŁÓDZKIE: Gmina: Biała Rawska Babsk (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 5) Charakter parku: pałacowy Czas powstania: 1833 r. Powierzchnia parku: 19,1 ha Elementy wodne: 0,3 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: pałac, wozownia, spichlerz, piwnica z lochem Inne budynki: budynek biurowy, budynek gospodarczy, obory, stajnia, budynek mieszkalny, hydrofornia Autor projektu parku: Adam Idzikowski

45 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 145/P/XI-3 i 146/P-XI-4 z dnia 26.10.1948 oraz nr rejestru 759 z dnia 27.12.1967 Park obejmuje teren falisty. Układ kompozycyjny oparty jest na jednej osi głównej przebiegaj ącej od bramy wjazdowej poprzez dwór do zaro śni ętego obecnie stawu hodowlanego. Zamkni ęci osi stanowi aleja lipowa w układzie poprzecznym. W skład zaprojektowanego przez A. Idzikowskiego zało żenia wchodziły: zało żenie parkowe, 5 stawów rybnych oraz zabudowania folwarku. Cz ęść drzewostanu jest starsza i pochodzi z 1 poł. XVIII stulecia. W śród drzew wyró żniaj ą si ę zwłaszcza stare dęby. Dopełnieniem układu przestrzennego zało żenia była o ś widokowa na poło żony na kolejnym wzniesieniu ko ściół (w kierunku południowo-wschodnim) oraz dojazd do dawnego zajazdu (karczmy) [Biernat 1982e], [Bieli ńska 1977f].

Gmina: Biała Rawska Goły ń (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 6) Charakter parku: krajobrazowy Czas powstania: 2 poł. XIX w. Powierzchnia parku: 3,9 ha Elementy wodne: brak Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: brak Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 493 z dnia 16.09.1978

Gmina: Biała Rawska Ossa (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 6) Charakter parku: krajobrazowy, z elementami zało żenia regularnego Czas powstania: pocz. XIX w., przebudowany w ko ńcu XIX w. Powierzchnia parku: ok. 15,0 ha Elementy wodne: 5,5 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 580A z dnia 19.05.1982 Park w Ossie jest zało żeniem o charakterze krajobrazowym nawi ązuj ącym do ogrodów regularnych. Park le ży na niedu żym wzniesieniu, góruj ącym nad pozostałym lasem zagospodarowanym jako park. Główny wjazd do parku znajdował si ę w przeszło ści od strony wschodniej. Po północnej stronie drogi do dworu znajduje si ę sad, a za nim prawdopodobnie miejsce po dawnym stawie (obecnie zaro śla). Brzegiem dawnego stawu biegnie droga zako ńczona alej ą lipow ą, dalej za ś ci ągnie si ę szeroki pas stawów. Po dawnym dworze praktycznie nic nie pozostało, z wyj ątkiem resztek fundamentów. Z dawnych zabudowa ń dworskich pozostała oficyna i obora. Na północ od miejsca, gdzie stał dwór le ży niedu ży plac (w przeszło ści były tu barwne kwietniki). Le ży on na stoku pochylonym w kierunku stawu, nad którym rosn ą dwa poka źnych rozmiarów jesiony i modrzew. Na zachód od stawu biegnie druga aleja (jesionowa). Północno-zachodni ą granic ę parku stanowi rz ąd świerków, od którego na południowy-wschód rozci ąga si ę ł ąka wykorzystywana jako

46 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych pastwisko. Od niej w kierunku zachodnim ci ągnie się długi i szeroki pas stawów, obecnie zaro śni ętych i wypłyconych. Opisana wy żej cze ść parku znajduje si ę po północnej stronie drogi b ędącej przedłu żeniem wjazdu do dawnego parku. Na południe od tego drogi le żą dwa niedu że wzniesienia poro śni ęte sosnami. Między tymi wzgórzami w przeszło ści zlokalizowany był dwór na osi północ - południe z widokiem na północ ku dolinie. Na południe od miejsca gdzie był dwór stoj ą budynki gospodarcze. Park dzieli na dwie cz ęś ci droga biegn ąca w kierunku wschód - zachód, która jest jedn ą z głównych osi kompozycyjnych układu. W cz ęś ci parku le żącego na wzgórzach dominuj ącym elementem jest ziele ń drzewiasta, natomiast we fragmencie północnym parku woda. Północna cz ęść parku le ży na zboczach doliny, której środkiem płynie mały strumie ń, wpadaj ący do długiego ła ńcucha stawów [Kucharski 1980].

Gmina: Bolimów Krasnów (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park dworski (cz ęś ciowo zniszczony) Czas powstania: ok. 1912 r. Powierzchnia parku: 5,5 ha Elementy wodne: brak Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: 10 domków campingowych, pawilon, szopa drewniana Autor projektu parku: Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 534 z dnia 05.05.1980 Strefa ochrony konserwatorskiej: brak Dwór w Krasnowie le żał w granicach Kolonii Bolimowskiej Wsi. Powstał prawdopodobnie na pocz ątku XX w., poniewa ż brak go na Mapie Kwatermistrzostwa, nie wspomina o nim tak że Słownik Geograficzny K.P. Równocze śnie z budow ą dworu zało żono park, którego projektantem był Stefan Celichowski. Ostatnim wła ścicielem Krasnowa był lekarz Tworowski. Nazwa dworu sugeruje, że zało życiel i pierwszy wła ściciel Krasnowa mógł nazywa ć si ę prawdopodobnie Krasnowski. W latach 80-tych wła ścicielem był ZPB „Syntez” w Łowiczu, który urz ądził na terenie zało żenia o środek wypoczynkowy dla swoich pracowników. Park w Krasnowie ma kształt zbli żony do trapezu. Poło żony jest na terenie pochylonym nieco na zachód w kierunku przepływaj ącej w pobli żu rzeki Rawki. Cały obiekt dzieli si ę na trzy cz ęś ci: park, sad i pastwisko. Obecny wjazd do parku mie ści si ę od strony północno-zachodniej. Do dworu prowadzi łukowata droga o nawierzchni żużlowej. Z prawej strony, niedaleko dworu wida ć pozostało ści po dwu rz ędach kasztanowców otaczaj ących pierwotn ą alej ę wjazdow ą. Na południe od dworu le żą dwie skupiny oddzielone od siebie w ąsk ą drog ą, która ko ńczy si ę w sadzie omijaj ąc pi ęć niewielkich domków campingowych. Przedłu żenie skupiny w kierunku północno-zachodnim jest fragment g ęstego szpaleru wi ązu polnego, który w przeszłości oddzielał obecne pastwisko od parku. Zachowały si ę tylko fragmenty tego szpaleru. Na wschód od dworu rozpoczyna si ę urocza alejka (wielogatunkowa) biegn ąca w kierunku szosy. Od szosy sad osłania ró żnogatunkowy szpaler. Cz ęść północna i północno-wschodnia parku jest znacznie ubo ższa w drzewa. Znajduj ą si ę tu domki campingowe i długi pawilon. Na zachód i północny-zachód od dworu rosn ą k ępy drzew i krzewów. W wyniku prac prowadzonych przez ekipy ZPB „Syntez” maj ących na celu przystosowanie dworu i jego otoczenia do celów rekreacyjnych, park poniósł pewne starty w zieleni. W cz ęś ci południowej obiektu w przeszło ści stały zabudowania gospodarcze, z których pozostała tylko stodoła. Ta cz ęść parku słu ży obecnie jako pastwisko. Park w Krasnowie ma prosty, funkcjonalny układ przestrzenny. Umiej ętnie wykorzystano poło żenie terenu na zboczu doliny Rawki rozwijaj ąc park wzdłu ż jednej osi kompozycyjnej prostopadłej od osi doliny. O ś przecina park nieco powy żej środka, usytuowane s ą (lub były) na niej: pierwotne wej ście, aleja wjazdowa, gazon z kwietnikiem przed dworem i pi ękny okaz cyprysika. Dwór le ży poza t ą osi ą równolegle do niej. Od dworu biegły trzy osie widokowe: ku dolinie i rzece (zachowana), na południe ponad sadem ku skrajowi lasów Puszczy Bolimowskiej (zatarta samosiewami drzew) i ku północnemu-zachodowi z widokiem na Bolimów (cz ęś ciowo

47 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych zatarta). Układ drzew był swobodny, w grupach i pojedynczo, natomiast geometryzacja układu dróg i szpalerów przydawała temu małemu obiektowi elegancji. Park dworski w Krasnowie, mimo znacznego zaniedbania, jest pi ęknym akcentem w krajobrazie doliny Rawki [Kucharski 1979a].

Gmina: Bolimów Wola Szydłowiecka (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park dworski (w stanie szcz ątkowym) Czas powstania: XIX w. (przebudowany ok. 1908 r.) Powierzchnia parku: ok. 3,0 ha Elementy wodne: 0,73 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: - Autor projektu parku: Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji) Użytkownik: osoba prywatna Strefa ochrony konserwatorskiej: ze wzgl ędu na znaczne zniszczenia park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej. Park dworski w Woli Szydłowieckiej praktycznie nie istnieje. Rosn ące drzewa i krzewy s ą szcz ątkami dawnego zało żenia. Z dawnego ogrodu dworskiego pozostało kilka lip drobnolistnych i jesionów w południowo- zachodniej cz ęś ci parku, cztery świerki kłuj ące na południe od dworu i fragmenty szerokiego żywopłotu z lilaka z pi ęknym starym jesionem oraz kasztanowcowa aleja wjazdowa. Pozostałe cz ęś ci zało żenia uległy całkowitemu lub prawie całkowitemu zniszczeniu, pozostały po nich pojedyncze drzewa. W przeszło ści było to niewielkie zało żenie wokół dworu le żą cego na niewielkim wzniesieniu nad stawem. Wjazd znajdował si ę z zachodniej strony parku. Krótka ok. 70 m aleja kasztanowcowa ko ńczyła si ę prawdopodobnie niewielkim gazonem le żą cym przed frontem dworu. Na zachód od dworu mie ściła si ę niewielka trawiasta polana przedzielona na pół rz ędem drzew morwowych. Za polan ą w kierunku zachodnim rozci ągała si ę niewielka skupina jesionowo-lipowa, wewn ątrz której biegła niewielka alejka. Skupina ta oddzielała zabudowania gospodarcze od dworu. Na południe i południowy-wschód od dworu znajdowała si ę wi ększa od opisanej wy żej k ępa drzew i krzewów. Południowym skrajem skupiny biegła droga (obecnie ście żka) w kierunku kanału i dalej ku wsi Józefów. Na północ od dworu rosły dwa rz ędy lilaka, które oddzielały staw od cz ęś ci frontowej ogrodu. Jedyna o ś widokowa zało żenia biegła z tarasu w kierunku stawu i dalej ku polom. Ziele ń wokół stawów praktycznie nie istnieje. Przed frontem dworu znajduje si ę obecnie du ży trawiasty plac ze studni ą oraz czterema świerkami. Na wschód od ogrodu dworskiego w przeszłości znajdował si ę prawdopodobnie sad, który ci ągn ął si ę a ż do kanału. Sad obecnie nie istnieje, na jego miejscu znajduje si ę pole i łąka. Po zachodniej stronie zało żenia mie ściły si ę zabudowania gospodarcze folwarku (m.in. wspomniana gorzelnia). Nie zachowały si ę ani zabudowania, ani drzewa otaczaj ące je. Obecnie jest tam pole [Kucharski 1980b].

Gmina: Kowiesy Chojnata (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park podworski Czas powstania: ok. 1820 r. Powierzchnia parku: 2,0 ha

48 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elementy wodne: brak Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: 3 budynki gospodarcze (w tym 1 nowy) Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 498A z dnia 16.09.1978 Użytkownik: osoba prywatna (Barbara Bahynowska) Strefa ochrony konserwatorskiej: brak Folwark pochodzi z XIX w., było tu wtedy rozległe domostwo i ogród warzywny. Wła ścicielami folwarku była rodzina Chojnackich – od ich nazwiska przyj ęła si ę nazwa miejscowo ści, siedziby rodu. Na budynku znajdował si ę kartusz z herbem Trzaska. Z czasu budowy dworu datuje si ę aleja modrzewiwo-brzozowa, która od drogi wprowadza do ogrodu i do głównego wej ścia do dworku. Zało żony wówczas ogród miał charakter u żytkowy. Przed wej ściem do dworu były jedynie urz ądzone rabaty kwiatowe i okr ągły klomb otoczony żywotnikami. W ko ńcu XIX w. urodził si ę tu kompozytor Jan Matlakiewicz, który mieszkał w dworku jeszcze w okresie mi ędzywojennym. Po 1945 r. dwór przeszedł w r ęce prywatnych wła ścicieli. Ogród podworski w Chojnacie ukształtowany był w form ę kwadratu. Kompozycja ogrodu opierała si ę na osiach w formie litery „T”: jedna o ś złożona była w 1/5 cz ęś ci całego terenu i na niej oparto główny wjazd do dworku, na drugiej osi zlokalizowano dworek. Oś przechodz ąca symetrycznie przez budynek dworu jest równie ż osi ą widokow ą. O ś podkre ślona jest przez klomb w kształcie koła przed wej ściem do dworu. Od osi widokowej prowadzi do dworu aleja obsadzona po obu stronach modrzewiami tworz ącymi szpaler. Podkre śleniem osi widokowej na granicy południowej ogrodu jest obsadzenie zło żone z grupy drzew z charakterystycznym prze świtem. Układ przestrzenny oparty jest na zmodyfikowanym schemacie kwaterowym, zaktualizowanym wg panuj ącej mody. Ponadto, w układ przestrzenny wł ączono zabudowania folwarczne, które w stanie cz ąstkowym przetrwały do dzi ś. Układ zabytkowego rozwi ązania przestrzennego uległ zmianie poprzez parcelacj ę folwarku, natomiast pozostał zachowany układ zabytkowy zło żenia ogrodowego [Bieli ńska 1977a].

Gmina: Kowiesy Lisna (lokalizacja - Park) Charakter parku: krajobrazowy Czas powstania: około 1900 r. Powierzchnia parku: - Elementy wodne: - Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: oficyna i stare budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji)

Gmina: Kowiesy Paplin (lokalizacja - otulina Parku) Charakter parku: przyrodniczy Czas powstania: II poł. XIX w. – pocz ątek XX w. Powierzchnia parku: 12,0 ha

49 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elementy wodne: 6,0 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: szopy i stare budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 496 z dnia 16.09.1978 Użytkownik: osoba prywatna Strefa ochrony konserwatorskiej: brak Z XV w. pochodz ą pierwsze wzmianki na temat istnienia dóbr ziemskich i wło ści w obecnej wsi Paplin. Istniał te ż wtedy młyn wodny zbo żowy. W pobli żu młyna były domy, a w śród g ęstwin le śnych oczka wodne. Z czasem dom wła ściciela dóbr ziemskich został zbudowany na pobliskim wzgórzu. W II poł. XIX w. na miejscu starego dworu powstał nowy dwór. Razem z dworem powstał park. Park składał si ę z parku z dworem, systemu wodnego, ł ąk, pół i lasu. Obiekt usytuowano w łuku drogi prowadz ącej z Kowies do Chrzczonowa. Granic ą północno-wschodni ą jest rzeka Chojnatka i wysokopienny las sosnowy. Granic ą południow ą jest ściana lasu mieszanego, a południowo-zachodni ą pola uprawne. W zasadzie jest to zało żenie przestrzenne w pełni wykorzystuj ące walory naturalne terenu: urozmaicon ą przyrod ę, ró żne systemy ekologiczne, ró żnice wysoko ści, rozległy krajobraz. Świadome usytuowanie dworu na wzgórzu, z widokiem z okien pokojów na poło żony ni żej daleki krajobraz zamkni ęty lini ą lasu oraz wci ągni ęcie w układ rozległej przestrzeni od strony głównego wej ścia świadcz ą o znakomitym warsztacie twórczym projektanta i o dobrym gu ście wła ściciela. Głównym akcentem układu przestrzennego jest ozdobny obszerny dwór z niezbyt du żym, ale g ęsto obsadzonym parkiem. Z najstarszego okresu pochodz ą stare kasztanowce, którymi obsadzony jest najbli ższy dworowi- odcinek drogi. Park pochodz ący z II połowy XIX w. został zaprojektowany w stylu „angielskim”, o kr ętych alejkach, obsadzony jest ró żnymi gatunkami drzew. Z pocz ątku obecnego wieku pochodz ą nasadzenia świerków w szpalerze za stawami i przed dworkiem. Wg zebranych informacji od p. Zawadzkiego dowiadujemy si ę, że: „przed dworem był klomb obsadzony ró żami, 4 stawy hodowlane (1 mały trójk ątno-półokr ągły, w którym były ryby zim ą) i 3 du że prostok ątne, 1 staw owalny przy wje ździe od strony Kowies – to staw młynarski. Stał przy nim młyn (rozebrany w 1962 r.).” Układ przestrzenny parku posiada jedn ą o ś kompozycji, na której usytuowano dwór. Podkre śleniem osi kompozycji jest ślad dawnej alei lipowo-klonowej. Układ przestrzenny zało żenia pozostał do dzi ś w niezmienionym kształcie. Zniszczeniu uległ system dró żek i alejek [Bieli ńska 1977b].

Gmina: Kowiesy Turowa Wola (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: dworski Czas powstania: koniec XIX w. Powierzchnia parku: 3,0 ha Elementy wodne: 0,3 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dworek Inne budynki: budynki gospodarcze, kurnik, obora, stodoła, szopa Autor projektu parku: Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 499 z dnia 16.09.1978 Użytkownik: osoba prywatna (p. Sieradzcy) Wokół dworu zbudowanego w 1876 r. istniał niewielki park. W 1890 r. folwark zmniejszył obszar przez wydzielenie kolonii. W 1914 r. został kupiony przez Lucjana Karwowskiego. W 1961 r. dwór z parkiem,

50 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych stawami i zabudowaniami gospodarczymi kupił od Lucjana Karwowskiego Stanisław Binkiewicz. Przy dworku przed ostatni ą wojn ą był urz ądzony pi ękny park z kr ętymi, uporz ądkowanymi alejami. Naprzeciwko ganku urz ądzony był klomb obsadzony ró żami. W latach 1912-1914 uporz ądkowano park, dosadzono szereg drzew, mi ędzy innymi świerki. W 1914 r. istniały ju ż 3 stawy, które w okresie mi ędzywojennym zawierały obfito ść ryb. Projekt parku pochodzi z 1911 r. Autorem porz ądkowania parku był słynny w Polce planista ogrodów Stefan Celichowski. Układ przestrzenny obejmował: - dwór z otaczaj ącym parkiem jako dominanta układu, - trzy stawy (od zachodniej, wschodniej i południowej strony dworu), - cz ęść gospodarcza z zabudowaniami: obor ą i stodoł ą – od strony zachodniej, - sad z warzywnikiem od strony zachodniej, - zabudowa wiejska (czworaki) od strony zachodniej. Wjazd do dworku zachował si ę do dzi ś (fragment alei kasztanowcowej) od strony wschodniej dworu w kierunku Podlesin - Skierniewice. Przez dworek przechodzi o ś kompozycji, której symetria podkre ślona jest trzema starymi drzewami rosn ącymi od strony południowej dworu. Symetri ę osi podkre ślaj ą te ż i inne elementy układu przestrzennego: dwa stawy le żą równolegle do siebie po obu stronach dworku. Z dawnej kompozycji układu przestrzennego pozostał fragment o pow. ok. 3,0 ha z dworem, szcz ątkami parku i zabudowaniami gospodarczymi. Z trzech stawów pozostały dwa, trzeci od strony wschodniej zarósł – jest dzi ś bagnist ą łąką. Kompozycja parku zastała zniszczona poprzez wyci ęcie wielu drzew, zaro śni ęcie dróg ogrodowych i zaniedbanie parku [Bieli ńska 1977c].

Gmina: Kowiesy Wędrogów (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 4) Charakter parku: park dworski Czas powstania: XIX w. – powstanie parku, przebudowa – pocz. XX w. Powierzchnia parku: 3,5 ha Elementy wodne: bark Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: - Autor projektu parku: nieznany, przekształcenie Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 497 z dnia 16.09.1978 Użytkownik: osoba prywatna Obiekt poło żony jest na wzgórzu skłaniaj ącym si ę w kierunku północnym ku rzece Chojnatce. Dominuj ącym akcentem kompozycji układu jest klasycystyczny dworek na sztucznie uformowanej płaszczy źnie, wyniesiony ok. 1,5 m ponad otaczaj ący teren. Zamkni ęcie układu od strony północnej tworzy naturalna granica – rzeka Chojnatka, granic ę wschodni ą opierał na drodze dojazdowej z Warszawy do Rawy Mazowieckiej. Południowa granic ę jest trudno dzi ś okre śli ć - zapewne była ni ą granica folwarku, którego pozostało ści przetrwały do dzi ś. Pierwotny układ przestrzenny ogrodu wraz z dworkiem opierał si ę na jednej osi północ - południe, którego północn ą granice stanowiła rzeka Chojnatka. Był to zapewne układ sprz ęż ony: ogrodu ozdobnego – klasycyzuj ącego przed frontem budynku z podjazdem w kształcie owalu lub koła, z ogrodem krajobrazowym otulaj ącym klasycystyczne zało żenie oraz ogrodem warzywnym na zapleczu dworku. Od dworu do głównej drogi prowadziła aleja kasztanowcowa (w kierunku południowym). Z okresu mi ędzywojennego datuje si ę zmiana zało żenia ogrodowego. Projekt wykonał S. Celichowski. Z tego czasu pozostał ślad alei brzozowej prowadz ącej od dworku w kierunku północno-wschodnim do drogi dojazdowej. Był to zapewne modernistyczny ogród krajobrazowy wł ączaj ący w układ przestrzenny dalsze tereny poło żone po zachodniej stronie dworku. Poniewa ż te tereny znajdowały si ę na gruntach podmokłych, w

51 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych rozwidleniu strumienia i rzeki Chojnatki, zapewne Celichowski zaprojektował układ sadzawek. O ś kompozycji przebiega przez środek dworu w kierunku północ - południe. Z układu zabytkowego do dzi ś zachował si ę cz ęś ciowo układ przestrzenny oparty na rzece. Kompozycje poszczególnych cz ęś ci parku uległa całkowitemu zniszczeniu. Układ drzew zmienił si ę poprzez dosadzenia po II Wojnie Światowej; nie zachował si ę układ kompozycyjny dróg i alej. W układ przestrzenny wprowadzono dwie sadzawki po zachodniej stronie dworu. Zało żono boisko szkolne [Bieli ńska 1977d].

Gmina: Kowiesy Wola P ękoszewska (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park dworski Czas powstania: koniec XIX w., rozbudowany w 1942 r. Powierzchnia parku: 1,6 ha Elementy wodne: brak Budynki o warto ściach zabytkowych: dworek i zabudowania gospodarcze Inne budynki: - Autor projektu parku: brak Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 495 z dnia 16.09.1978 Użytkownik: Gmina Kowiesy Strefa ochrony konserwatorskiej : brak Na miejscu dzisiejszego parku istniał dawniej niewielki ogród dworski. Był to typowy ogród towarzysz ący wi ększo ści posiadło ści ziemskich, urz ądzony bez specjalnego zamysłu kompozycyjnego. Posiadał chłodnik grabowy, altank ę, sad. W 1942 r. dokonano rozbudowy parku prawdopodobnie w oparciu o projekt Stefana Celichowskiego. Niewielkie zało żenie ogrodowe zostało wkomponowane w znacznie wi ększy park krajobrazowy. W jego skład wchodziły ponadto sad i stawy, do których wiodła aleja lipowa. Wej ście do parku znajduje si ę od wschodu, tj. od drogi wiod ącej z Rawy Mazowieckiej do Skierniewic. Od bramy wjazdowej a ż do dworu wiedzie szeroka droga gruntowa, przechodząc przed dworem w podjazd.Wszystkie drogi i lejki, poza drog ą wjazdow ą i szpalerem grabowym ulegaj ą powolnemu zarastaniu i zatarciu, pojawiła si ę natomiast du ża liczba ście żek wydeptanych przez u żytkowników parku. Została rozebrana szklana altanka. Nie ma ju ż równie ż pergoli ł ącz ącej dwór z parkiem. Przed szkoł ą od strony południa miejsce dawnego trawnika zaj ęło boisko szkolne z placem zabaw. Na południe od budynku znajduje si ę du ży plac zabaw dla dzieci z kilkoma hu śtawkami i dwiema karuzelami. Cały teren wykorzystywany jest jako teren rekreacyjno-wypoczynkowy przez młodzie ż [Jost-Jakubowska 1977].

Gmina: Kowiesy Zawady (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: szcz ątkowa grupa drzew Czas powstania: II poł. XIX w. Powierzchnia parku: 12,0 ha Elementy wodne: 5,0 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: brak

52 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Autor projektu parku: nieznan y Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji) W archiwaliach znaleziono informacj ę mówi ącą, że na pocz ątku XIV w. istniał folwark i dobra ziemskie nale żą ce do rodu Zawadzkich. Klasycystyczny dworek został zbudowany w poł. XIX w. i wraz z otoczeniem był cz ęś ci ą dóbr własno ści Woli Pękoszewskiej. Po II Wojnie Światowej wła ścicielem był Górski mieszkaj ący w Woli P ękoszewskiej. W 1976 r. dworek rozebrano; w jego miejscu przebiega kolejowa magistrala w ęglowa. Układ przestrzenny przestał istnie ć. Wg ustnych przekazów i przeprowadzonej wizji lokalnej wynika, że układem przestrzennym obj ęty był dwór z małym ogrodem ozdobnym (fragment drzewostanu pozostał), ogród owocowy i folwark rybny. Ślady stawów i system melioracyjny pozostały do dzi ś. Poza drzewami pod dom prowadził podjazd zako ńczony owalnym klombem z rabatami kwiatowymi. Cało ść zało żenia wyra źnie była podzielona na dwie cz ęś ci: system ogrodów i system wodny [Bieli ńska 1977e].

Gmina: Nieborów Arkadia (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park krajobrazowo-sentymentalny Czas powstania : od 1778 do 1820, lata 50-te XX w. rekonstrukcja parku wg projektu G. Ciołka Powierzchnia parku: 16,0 ha Elementy wodne: ok. 1,50 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: domek gotycki, świ ątynia Diany, przybytek arcykapłana, akwedukt, dom murgrabiego, domek gotycki, Inne budynki: dom dozorcy Autor projektu: Szymon Bogumił Zug, Helena Radziwiłłowa Wpis do rejestru zabytków: park romantyczny (nr rejestru 205/P-VI-3 z dnia 26.10.1948, nr rejestru 91-VI-1 z dnia 18.01.1962 oraz 145 z dnia 12.08.1967) , park (nr rejestru 73/A z dnia 19.05.1982) [Kucharski 1980c] Użytkownik: Muzeum Narodowe w Warszawie Arkadia - „kraina szcz ęś cia i pokoju” - to romantyczne zało żenie ogrodowe w stylu angielskim stworzone przez ksi ęż nę Helen ę Radziwiłłow ą w 1778 r. Park o powierzchni 16,6 ha projektował przy współudziale ksi ęż nej Szymon Bogumił Zug. Opracował architektoniczn ą i ogrodow ą opraw ę zało żenia. Niektóre pó źniejsze budowle projektował Henryk Ittar. Prace rze źbiarskie wykonał Gioacchino Staggi, a malarskie Jan Piotr Norblin. W charakterze ogrodnika - dekoratora zatrudniony był od 1781 r. Wojciech Jaszczołd. Zgodnie z ówczesn ą mod ą na powrót do natury i uwielbieniem do antyku na terenie obiektu pojawiały si ę „antyczne” b ądź „gotyckie” budowle, maj ące wywoływa ć nastrój beztroskiej idylli arkadyjskiej. Wielk ą role w krajobrazie arkadii odgrywała woda. Pierwszymi budowlami, które powstały na brzegu spi ętrzonego w 1781 r. wielkiego stawu arkadyjskiego, były Kaskada i Chata przy Wodospadzie (1781), nieco pó źniej Przybytek Arcykapłana (1783) i Świ ątynia Diany (1783-1785) oraz Akwedukt (1784). W latach 1785-1789 został zbudowany na Wyspie Topolowej symboliczny Nagrobek Ksi ęż nej wzorowany na Grobowcu Jean Jacques Rousseau w Ermenoville, a tak że wzniesiona z polnych głazów Grota Sybilli, rustykalne Chatki Filemona i Baucydy oraz Łuk Kamienny, Zak ątek Melancholii, Brama Czasu, kr ąg ołtarzowy na Wyspie Ofiar. W latach dziewi ęć dziesi ątych kontynuowana była rozbudowa Arkadii pod kierunkiem Zuga. Powstał wtedy przylegaj ący do Łuku Kamiennego Dom Murgrabiego i Domek Gotycki nad Grot ą Sybilli [Piwkowski 1996]. W ostatnich latach XVIII w. zostało urz ądzone w Świ ątynii wn ętrze Gabinetu Etruskiego z neoklasycystycznym wystrojem i malowidłami Michała Pło ńskiego i Aleksandra Ormowskiego. Około 1800 r. nastąpił zwrot ksi ęż nej

53 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych ku estetyce ogrodu romantycznego [Strona internetowa: www. nieborow.art.pl]. W tym czasie ogród w Arkadii wyszedł z niewielkiego i zamkni ętego dotychczas obszaru parku sentymentalnego na okoliczne rozległe pola, swobodnie wkomponowuj ąc osie widokowe i nowe budowle w rozległ ą przestrze ń otaczaj ącego go naturalnego krajobrazu. Zamierzenia ksi ęż ej z tego czasu realizował w Arkadii architekt Henryk Ittar. Powstał wtedy Grobowiec Złudze ń (1800), Cyrk Rzymski (1803) i Amfiteatr (1804). W latach 20-tych XIX w. powstał Domek Szwajcarski z otoczeniem i Cieplarnia z rozległym polem kwiatowym w kształcie trapezu opartego o wschodni ą ścian ę Cyrku [Piwkowski 1996].

Gmina: Nieborów Nieborów (lokalizacja - Park) Charakter parku: park pałacowy, barokowy i krajobrazowy. Czas powstania : koniec XVIII w., od 1774 r. kilkakrotnie przebudowany, w 1775 r. powi ększony, 1870-1880 budowa parku krajobrazowego, początek XX w. przebudowa Powierzchnia parku: 25,3 ha Elementy wodne: 4,45 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: pałac, browar, oran żerie, spichlerz, budynki gospodarcze Inne budynki: gara że, transformator Autor projektu: Tylman z Gameren, Szymon Bogumił Zug Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 147-P-VI-2 z dnia 26.10.1948 , nr rejestru 98/561 z dnia 12.09.1967 oraz 98 z dnia 19.05.1982 [Kucharski 1980d] Użytkownik: Muzeum Narodowe w Warszawie Ogród barokowy został zaprojektowany w latach 60-tych XVIII w. przez Szymona Bogumiła Zuga. W latach 1766-1768 kiedy zało żenie nale żało do Ogi ńskiego pałac otaczał regularny ogród barokowy. Najstarsza cz ęść ogrodu poło żona jest w obr ębie wielkich szpalerów z dwoma kolistymi gabinetami „boskietami” ukształtowanymi z zieleni od strony południowej. Do dnia dzisiejszego zachowały si ę trzy zasadnicze elementy z tego ogrodu, które znajduj ą si ę w bezpo średnim s ąsiedztwie pałacu: płaskie partery kwiatowe i gazony trawiaste, gabinety szpalerowe oraz kwatery z wysokopiennych boskietów. Ogólny schemat kompozycyjny najstarszego ogrodu był zgodny ze wskazaniami francuskiej XVII-wiecznej szkoły ogrodowej. Ogi ński kontynuował prace w ogrodzie i kopanie kanału, które zapocz ątkowali jego wcze śniejsi wła ściciele Łochoccy. W 1774 r. pojawia si ę wzmianka o zbiorniku wodnym w postaci regularnego kanału w kształcie w ęgielnicy. Realizacja kanału jest zgodna ze wzorem francuskiej szkoły Le Notre’a. Po 1766 r. Ogi ński kontynuował prace w ogrodzie, w wyniku których uformowano grobl ę, szlamowano stawy oraz posadzono nowe drzewa. Ogród w 1774 r. miał kształt zbli żony do dzisiejszego. Wydłu żona aleja lipowa krzy żowała si ę od południa z szerok ą promenad ąpoprzeczn ą, obsadzon ą kilkoma rz ędami lip. Za wschodni ą alej ą znajdowały si ę ogrody inspektowe. W ci ągu miedzy starym ogrodem a kanałem mie ściły si ę kwatery sadów i szkółki drzewek owocowych. Aleja nad kanałem obsadzona była lipami tworz ącymi zwarty szpaler. W latach 1774-1775 Szymon Bogumił Zug wprowadził pewne zmiany do ogrodu. Zachował centraln ą cz ęść w postaci starego zało żenia. Zmiany dotyczyły głównie wschodniego pasma ogrodu. Został tam urz ądzony teatr ziemny w otoczeniu gabinetów szpalerowych, zało żono oran żeri ę, ogródek francuski i kwatery inspektowe; powstały równie ż nowe gabinety szpalerowe na terenie mi ędzy pałacem a zewn ętrznym kolanem kanału. Ogród wzbogacono równie ż o elementy klasycystyczne, m.in.: teatr na otwartym powietrzu, oran żeria z zimnym ogrodem kwiatowym oraz odpowiednie otoczenie kanału wodnego. Dwukondygnacyjn ą ścian ę przeciwległego do pałacu szpaleru lipowego uformowano w cz ęś ci dolnej w arkady, a w cz ęś ci górnej strzy żono w kostk ę. Ogród obecnie posiada poło żone przed południow ą elewacj ą pałacu partery kwiatowe i niskie labirynty bukszpanowe oraz szerok ą alej ę lipow ą z trawnikiem dywanowym wytyczon ą na osi zało żenia pałacowego, otoczon ą symetrycznie rozplanowanymi po obu bokach gabinetami i boskietami, uformowanymi ze strzy żonych szpalerów grabowo-lipowych. Od strony zachodniej ogród opiera si ę o wielki kanał zaprojektowany w kształcie litery L. Długo ść ramion wynosi 330 m i 120 m z trzema basenami. Po II wojnie światowej został

54 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych zrekonstruowany przez prof. Gerarda Ciołka. Grobl ę oddzielaj ącą kanał od du żego stawu wysadzano topolami i lipami, a drog ę biegn ącą równolegle do szosy skierniewickiej topolami. Mi ędzy kanałem, grobl ą i drog ą topolow ą rozci ąga si ę dawniej „dzika promenada”, zwana równie ż „Olszynk ą”. Była ona u żytkowana za czasów ks. Michała Kazimierza Ogi ńskiego jako zwierzyniec dla danieli. Po stronie wschodniej ogrodu zlokalizowano zabudowania gospodarcze pochodz ące z ko ńca XVIII w.: oran żerie, stajnia, wozownia oraz domki oficjalistów dworskich. Po stronie północnej pałacu, w okolicy dziedzi ńca dojazdowego poło żony jest Pawilon My śliwski, mieszcz ący dzisiaj pokoje go ścinne, za ś bli żej bramy budynek Manufaktury, wzniesiony przez Szymona Bogumiła Zuga. Obecnie mie ści si ę w nim pracownia ceramiki artystycznej i biura administracji muzeum [Piwkowski 1996].

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Doleck (lokalizacja - Park) Charakter parku: krajobrazowy (zniszczony) Czas powstania: pocz. XX w. Powierzchnia parku: 1,5 ha Elementy wodne: - Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: 3 budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 770 z dnia 25.08.1986 Strefa ochrony konserwatorskiej: park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej. Na pocz ątku XIX w. Doleck był średniej wielko ści wsią. W 1827 r. było tu 23 domy i 155 mieszka ńców. W 1875 r. folwark Doleck rozlokowany był na 674 morgach, do folwarku nale żał młyn wodny. Nieznani s ą wła ściciele maj ątku w XIX w. Wiadomo, że w 1921 r. dobra posiadała Maria Klimkiewiczowa. Od niej folwark kupił Wiktor Kurkiewicz za 330 tys. marek. W 1927 r. Doleck kupił za 180 200 zł Stanisław Głowinkowski, który w 1939 r. sprzedał połow ę dóbr Eugeniuszowi Roma ńskiemu za 50 tys. zł. W 1945 r. w wyniku reformy rolnej maj ątek rozparcelowano. W latach 60-ych XX w. w dworku mie ściła si ę szkoła podstawowa. Obecnie wła ścicielem dworku jest osoba prywatna – Stanisław Łukaszewicz. Z dawnego niewielkiego zało żenia pozostało kilkadziesi ąt drzew w ró żnym wieku. Przed elewacj ą frontow ą dworu ro śnie kilka lu źno rozmieszczonych drzew. Drzewa te zgrupowane s ą na zachód od dawnej alei wjazdowej do parku. Od południowej strony dworu ro śnie sad. Na południowy-wschód od dworu ro śnie rz ąd kasztanowców, który stanowił prawdopodobnie wschodni ą granic ę zało żenia. Brzegi przepływaj ącej w pobli żu Rawki, która ogranicza park od zachodu i południa porastaj ą stare drzewa, jak: wierzby, olchy, brzozy i kasztanowce. Na wschód od dworku znajduj ą si ę zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. W przeszło ści park w Dolecku był średniej wielko ści zało żeniem ozdobno-użytkowym o charakterze krajobrazowym. Główny wjazd do parku mie ścił si ę od strony północnej (prawdopodobnie w miejscu obecnego), droga wiod ąca do dworu była obsadzona drzewami [Kucharski 1984b].

Gmina : Nowy Kaw ęczyn Nowy Dwór (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 5) Charakter parku: dworski, zniszczony Czas powstania: XX w, przebudowany w 1926 r. Powierzchnia parku: 15,28 ha

55 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elementy wodne: ok. 1,0 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: pałac oraz budynki gospodarcze Inne budynki: chlew, stodoła, piwniczka Autor projektu parku: nieznany, projekt przebudowy Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 571 z dnia 20.06.1981 Strefa ochrony konserwatorskiej: park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej. Park w Nowym Dworze (wła ściwie jego resztki) le żą na stoku doliny Rawki. Teren jest bardzo urozmaicony wgł ębieniami i wypukło ściami terenu, starorzeczami oraz rowami. Do czasów dzisiejszych zachowała si ę praktycznie bardzo zniszczona zachodnia cz ęść zało żenia. Pałac znajduje si ę w środku dawnego parku, na kraw ędzi doliny Rawki. W przeszło ści otwierała si ę st ąd panorama na rzek ę, jej starorzecza oraz ł ąki i pola za nimi poło żone. Obecnie widok ten został zasłoni ęty przez nowe zadrzewienia. Na południe od dawnych budynków gospodarczych folwarku, wzdłu ż kraw ędzi doliny, ro śnie rz ąd starych kasztanowców. W przeszło ści na rzece Rawce w granicach dawnego parku istniał mostek (teraz ju ż nie). Prowadziła do niego droga, która dalej ci ągn ęła si ę za rzek ą – prowadziła prawdopodobnie do młyna wodnego, który istniał w przeszło ści w Nowym Dworze. Z północno-zachodniego kra ńca parku w kierunku dworu biegnie do ść długa i dobrze zachowana aleja lipowa, b ędąca przedłu żeniem alei prowadz ącej od szosy Rawa Mazowiecka - Skierniewice w kierunku dawnego folwarku. Cał ą zachodni ą i południowo-zachodni ą cz ęść dawnego ogrodu dworskiego zajmuje boisko sportowe i olbrzymia skupina go otaczaj ąca. T ę cz ęść parku prawdopodobnie projektował S. Celichowski. Rosn ące tu brzozy skupione s ą w małych k ępach, a świerki w rz ędach, pozostałe gatunki drzew rozmieszczone s ą nieregularnie. Park w Nowym Dworze był obiektem o charakterze krajobrazowym, wykorzystuj ącym malownicz ą dolin ę rzeki Rawki. Obecnie park stracił swój pierwotny charakter. Przez brak piel ęgnacji nast ąpiła dewastacja drzewostanu oraz powstawanie dzikich „ ście żek” [Kucharski 1979b].

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Stary Rz ędków (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: krajobrazowy Czas powstania: poł. XIX w., przekomponowany w 1932 r. Powierzchnia parku: ok. 5,5 ha Elementy wodne: - Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: - Autor projektu parku: 1932 r. - Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 572 z dnia 20.06.1981

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Suliszew (lokalizacja - Park) Charakter parku: krajobrazowy Czas powstania: pocz. XX w. Powierzchnia parku: ok. 3,5 ha

56 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elementy wodne: - Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: dwór, gara ż Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis w ewidencji) Strefa ochrony konserwatorskiej: resztki parku w Suliszewie nie kwalifikuj ą si ę do ochrony konserwatorskiej. Park dworski w Suliszewie praktycznie nie istnieje, a z dawnego zało żenia otaczaj ącego dwór pozostało kilkana ście drzew. Dwór stoi na skraju skarpy doliny Rawki. Jest budynkiem murowanym, z mieszkalnym poddaszem. Dach dwuspadowy kryty blach ą. Główne wej ście do dworu jest od strony zachodniej. Nad wej ściem zlokalizowano niedu ży balkon. Wjazd do parku znajduje si ę od strony zachodniej. Ziele ń ozdobn ą rosn ącą najbli żej dworku w przewa żaj ącej cz ęś ci stanowi ą młode nasadzenia (lata 50-te). W skład dawnego zało żenia ogrodowego wchodził tak że sad, z którego zachowały si ę nieliczne drzewa owocowe. Do parku zaliczały si ę prawdopodobnie stawy le żą ce w dolinie Rawki. Z dawnego ogrodzenia, które zapewne otaczało park zachowała si ę jedynie brama w stanie szcz ątkowym. W przeszło ści wokół dworku istniało niedu że zało żenie ozdobno-użytkowe, które prawdopodobnie miało charakter krajobrazowy. Wykorzystano w nim atrakcyjne usytuowanie dworu (na skraju skarpy doliny Rawki). Kompozycja ogrodu oparta była na dwóch osiach: jedna wzdłu ż doliny rzeki i druga prostopadła do doliny. Zało żenie miało jedn ą o ś widokow ą, która jednocze śnie była osi ą kompozycyjn ą układu. Z dworku w kierunku wschodnim mo żna było zobaczy ć Raw ę i ł ąki w jej dolinie oraz Chojnatk ę. Ogród zapewne ł ączył ci ąg spacery z młynem oraz kompleksem stawów. Oba te obiekty le żą na jednej osi, prostopadłej do osi, na której stoi dwór. Zabudowania gospodarcze folwarku od dworu oddzielał sad i aleja lipowa biegn ąca w kierunku Rawki [Kucharski 1984a].

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Trzcianna (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: dworski (w stanie szcz ątkowym) Czas powstania: ok. 1820 r. Powierzchnia parku: ok. 10,0 ha Elementy wodne: ok. 1,0 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: 2 budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 915 z dnia 29.12.1967 Użytkownik: osoba prywatna Strefa ochrony konserwatorskiej: park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej ze wzgl ędu na znaczne zniszczenia obiektu Źródła historyczne wspominaj ą o folwarku i wsi Trzcianna. W 1827 r. było tu 28 domów i 226 mieszka ńców [Słownik 1892]. Była to wówczas własno ść Adama Brandoty Trzci ńskiego. Ostatnim wła ścicielem Trzcianny przed wybuchem II Wojny Światowej był Zygmunt Trzci ński. Zachowane szcz ątki parku świadcz ą o jego regularnym układzie. Czas powstania dworu, jego usytuowanie i styl oraz zachowane szcz ątki wskazuj ą, że był to ogród klasycystyczny. Park powstał prawdopodobnie na kanwie jeszcze starszego zało żenia o charakterze regularnym. Dwór usytuowany jest w południowej cz ęś ci zało żenia parkowego, zwrócony elewacj ą frontow ą w kierunku południowym. Obecnie u żywany wjazd został przesuni ęty

57 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych w stosunku do resztek starej bramy. Dawna brama umieszczona była na wprost wej ścia do dworu. W południowo-zachodniej cz ęś ci zało żenia le ży niedu ży zarastaj ący staw oraz resztki zabudowa ń gospodarczych. Z dawnego układu dworskiego zachowały si ę jedynie szcz ątki w postaci fragmentów alei, rz ędu kasztanowców oraz pojedynczych starych drzew. Kompozycja układu jest mało czytelna. Na podstawie zachowanych resztek parku mo żna stwierdzi ć, że było to zało żenie w kształcie prostok ąta, wewn ątrz którego znajdował si ę drugi prostok ąt otaczaj ący dwór. Obecnie park nie przedstawia żadnej warto ści ozdobnej [Kucharski 1979c].

Gmina: Skierniewice Pami ętna (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park krajobrazowy (stan szcz ątkowy) Czas powstania: pocz. XX w. Powierzchnia parku: ok. 12 ha Elementy wodne: ok. 0,11 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: szklarnie, budynki gospodarcze Autor projektu parku: Stefan Celichowski Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis do ewidencji) Użytkownik: osoba prywatna Strefa ochrony konserwatorskiej: szcz ątki parku nie kwalifikuj ą si ę do ochrony konserwatorskiej z powodu nikłej warto ści krajobrazowej i kompozycyjnej. Na pocz ątku XX w. powstał w Pami ętnej nowy park wokół dworu w miejscu dawnego folwarku. Szcz ątki parku w Pami ętnej le żą na stokach płytkiej doliny środkiem, której biegnie rów. Obszar zajmowany przez park ma kształt zbli żony do trapezu. Z dawnego zało żenia zachowało si ę jedynie kilkana ście drzew. Wjazd do obiektu pozostał w miejscu dawnego. Droga za bram ą biegnie w kierunku zabudowa ń gospodarczych. Po lewej stronie ro śnie w rz ędzie kilka kasztanowców. W przeszło ści droga tu ż za bram ą rozgał ęziała si ę na dwie: jedna biegła do zabudowa ń gospodarczych (wci ąż istnieje), a druga (nie istnieje) do bramy. W północno- zachodniej cz ęś ci dawnego parku znajduje si ę staw otoczony zwart ą grup ą drzew i krzewów. Po dawnym zało żeniu pozostały jedynie szcz ątki parku, które wykorzystywane s ą jako sad [Kucharski 1980e].

WOJ. MAZOWIECKIE: Gmina: Puszcza Maria ńska Kamion ( lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: dworski Czas powstania: pocz ątek XIX w., przebudowany w 1911 r. Powierzchnia parku: 2,33 ha Elementy wodne: staw, ok. 0,75 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór – obecnie szkoła Inne budynki: 1 budynek murowany, 2 szopy drewniane Autor projektu parku: Stefan Celichowski (przebudował)

58 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru A/531 z dnia 05.05.1980 Użytkownik: osoba prywatna Park dworski w Kamionie le ży na lewym zboczu doliny Rawki. Jest to obiekt średniej wielko ści, zachowany w stosunkowo dobrym stanie. Do dworu wiedzie alejka o żużlowej nawierzchni (tu ż przy bramie znajduje si ę pot ęż ny okaz topoli). Wzdłu ż alejki rozmieszczone s ą lu źno i nieregularnie młode drzewa (klony i jesiony). Po kilkudziesi ęciu metrach alejka rozwidla si ę omijaj ąc du ży kolisty trawnik znajduj ący si ę przed wej ściem do dworu. Jest na nim małe boisko, a obok k ępa starych lip. Na wprost wej ścia do pałacu rozpoczyna si ę krótka alejka rozcinaj ąca trawnik na dwie nierówne cz ęś ci. Alejka z obu stron wysadzana jest żywopłotem z przyci ętego modrzewia. Na wschód od dworu znajduje si ę niedu ży staw, który otacza zwarta g ęstwina drzew. Podobny staw znajduje si ę od strony zachodniej. Z tyłu za dworem znajduje się trzeci staw (najwi ększy) z malownicz ą wierzb ą płacz ącą i świerkami. Północno-zachodnia cz ęść parku jest mniej dost ępna, bowiem w wi ększej swej cz ęś ci jest podmokła. Cz ęść ta stanowi najbardziej romantyczny zak ątek parku. Zachodni ą i południowo-zachodni ą cz ęść parku zajmował prawdopodobnie sad. Dwór usytuowano przy kraw ędzi skarpy, sk ąd otwiera si ę widok na dolin ę Rawki. Z jego poło żenia, kształtu i rozmieszczenia stawów oraz układu starych alei w zachodniej cz ęś ci parku wynika, że pierwotne zało żenie musiało mie ć charakter geometryczny. Zostało przekształcone w XIX w. w zwi ązku z rozbudow ą gospodarczej cz ęś ci zało żenia (gorzelnia, sad). W 1911 r. Stefan Celichowski wykonał projekt nowego parku na bazie ju ż istniej ącego. Konfrontuj ąc projekt wykonany przez S. Celichowskiego ze stanem obecnym mo żna stwierdzi ć, że granice nie uległy wi ększym zmianom, podobnie jak układ kompozycyjny. Zmieniły si ę natomiast stosunki ilo ściowe drzew. Alejki i ście żki widokowe cz ęś ciowo uległy zniszczeniu (szczególnie w cz ęś ci północno-zachodniej parku). Uległy zatarciu osie widokowe. Stawy ulegaj ą zarastaniu i wypłycaniu [Kucharski 1979d].

Gmina: Puszcza Maria ńska Lisowola (lokalizacja - Park) Charakter parku: park krajobrazowy, zniszczony Czas powstania: 2 poł. XIX w. Powierzchnia parku: ok. 8,5 ha Elementy wodne: 0,18 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: dwór, budynek gospodarczy Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: brak (wpis w ewidencji) Strefa ochrony konserwatorskiej: park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej ze wzgl ędu na nikłe warto ści kompozycyjne i historyczne oraz z powodu znacznego zniszczenia obiektu. Park w Lisowowi le ży na łagodnym stoku doliny małej rzeczki, dopływu Rawki. Dwór stoi na skraju skarpy tej doliny. Na wprost budynku znajduje si ę niedu ży - kształtem zbli żony do prostok ąta - staw, a na zachód od niego był drugi znacznie mniejszy. Obydwa stawy s ą cz ęś ciowo zaro śni ęte i wypłacone. Mi ędzy nimi w przeszło ści znajdował si ę mostek i śluza, która pozwalała spiętrza ć wod ę, które obecnie s ą zniszczone. Do parku prowadzi wjazd od strony południowej, z drogi Skierniewice - Mszczonów stanowi ący współcze śnie zwykł ą poln ą drog ę. W kierunku północnym od niej znajduje si ę budynek gospodarczy. W kierunku wschodnim od dworu zlokalizowana jest polna droga biegn ącej do wsi Lisowowola. W pobli żu drogi rosn ą trzy stare kasztanowce (jedne z najstarszych drzew w parku). Od wschodu, zachodu i północy dwór otacza trawnik wykorzystywany jako pastwisko. Na północ płynie bezimienna rzeczka (dopływ Rawki), a dalej znajduj ą si ę tereny wykorzystywane gospodarczo jako pola i ł ąki. Teren parku otoczony jest za wszystkich stron gęstymi ró żnogatunkowymi zaro ślami. Zachodni ą cz ęść parku stanowi ró żnogatunkowy lasek. Południowym skraju

59 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych biegnie alejka rozpoczynaj ąca si ę koło dworu, a ko ńcz ąca si ę przy skarpie w pobli żu cieku [Kucharski 1979e].

Gmina: Puszcza Maria ńska Olszanka (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 3) Charakter parku: park dworski, zniszczony Czas powstania: pocz. XX w. Powierzchnia parku: 1,51 ha Elementy wodne: - Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: 2 zniszczone budynki i 1 piwnica Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 469 z dnia 01.12.1977 Użytkownik: Wojewódzkie Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Brzezinach. Strefa ochrony konserwatorskiej: park nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej. Dwór w Olszance został wybudowany na pocz ątku XX w., prawdopodobnie ok. 1910 r. W tym samym czasie powstał tak że park. Dnia 01.02.1929 r. zmarł Józef Rapacki (inicjator budowy i pierwszy wła ściciel dworu), a nowym wła ścicielem dworu został jego syn Władysław Rapacki. Władysław Rapacki zm. W 1974 r. i od tego czasu dwór stał opuszczony. W niedługim czasie po śmierci wła ściciela po żar całkowicie zniszczył dwór i zabudowania dworskie. Park w Olszance stanowi mały i stosunkowo młody obiekt. Kształtem zbli żony jest do rombu. Zało żenie zało żono na terenie płaskim, zlokalizowanym kilkaset metrów od rzeki Korabiewki. Obiekt jest parkiem typu le śnego, podzielonym na dwie cz ęś ci. Cze ść wschodnia parku, w której stoj ą jeszcze resztki dworu, charakteryzuje si ę znacznym udziałem gatunków drzew i krzewów. Zachodnia cze ść obiektu stanowi fragment boru sosnowego z nielicznymi k ępami tawuły i śnieguliczki. Wjazd do parku zlokalizowano od strony południowej. Tu ż za bram ą wjazdow ą zachował si ę niedu ży gazon ze szcz ątkami rze źby po środku. Za nim w przeszło ści mie ścił si ę dwór (obecnie stoj ą ocalałe fragmenty ścian budynku). Alejki i ście żki z dawnego zało żenia uległy zniszczeniu. Za dworem znajduje si ę piwnica z wej ściem od strony wschodniej oraz studnia z resztkami pompy. W przeszło ści park był powi ązany kompozycyjnie z otaczaj ącym go lasem, natomiast nie miał żadnych powi ąza ń widokowych z okolic ą [Kucharski 1979f].

Gmina: Puszcza Maria ńska Wyczesniak ( lokalizacja - Park) Charakter parku: krajobrazowy Czas powstania: lata 30-te XX w. i lata 60-te XX w. Powierzchnia parku: ok. 7,5 ha Elementy wodne: ok. 0,8 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: dwór Inne budynki: zabudowania mieszkalne, gospodarcze Autor projektu parku: nieznany

60 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 768 z dnia 23.08.1986 Użytkownik: Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej (Zakład Piel ęgnacyjno-Opieku ńczy Fundacji SFSW i O środek Wczasowo-Kolonijny i Zielonych Szkół) Na zachodnim kra ńcu miejscowo ści Wycze śniak le ży dawny folwark Żera ń. Wycze śniak poło żony jest przy szosie Skierniewice – Mszczonów ok. 13 km na wschód od Skierniewic. Park w Wycze śniaku jest młodym ogrodem. Powstał zapewne wraz z całym kompleksem zabudowa ń dworskich w I poł. lat 30-tych XX w. Wskazuj ą na to daty umieszczone na budynkach dworskich oraz drzewostanie, który w przewa żaj ącej cz ęś ci jest do ść młody. Nie wiadomo nic o dworze i otaczaj ącej go zieleni sprzed 1932 r. Wielko ść maj ątku sugeruje, że mogły istnie ć bardzo skromne zabudowania dworskie. Żera ń był reprezentacj ą, a nie folwarczn ą rezydencj ą Stefana Żera ńskiego. Dwór i otaczaj ący go park powstał prawdopodobnie ok. 1933 r. (data umieszczona na budynkach dworskich). Park dworski w Wycze śniaku jest niedu żym, stosunkowo młodym zało żeniem ogrodowym o charakterze krajobrazowym. Od strony północnej znajduje si ę brama wjazdowa. Do dworu prowadzi aleja wjazdowa obsadzona niskim żywopłotem z ligustru. Dwór jest budynkiem murowanym, jednopi ętrowym, bez wi ększych warto ści architektonicznych. Front znajduje si ę od strony wschodniej. Tu ż przy bramie le ży niedu ży parking. Po obu stronach alei wjazdowej znajduj ą si ę skupiny drzew. Przed frontem dworu aleja rozszerza si ę i biegnie dalej w kierunku zabudowa ń gospodarczych. Pochodz ą one z 1933 r. (data na budynkach) i zostały zbudowane przez Stefana Żera ńskiego (inicjały S Ż). Na wschód od zabudowa ń gospodarczych dawnego folwarku znajduje si ę długi staw, przez który przepływa mały ciek (bez nazwy). Na zachodnim brzegu stawu, w pobli żu niedu żej wysepki, stoi kilkana ście domków campingowych. W zachodniej cz ęś ci obecnego zało żenia stoi du ży budynek mieszkalno-socjalny Dom Wysłu żonego Spółdzielcy. Wszystkie rosn ące tu drzewa są młode i zostały posadzone w latach 60-tych po wzniesieniu budynku [Kucharski 1984c].

Gmina: Wiskitki Guzów (lokalizacja - otocznie Parku) Charakter parku: park krajobrazowy Czas powstania: po 1911 r. Powierzchnia parku: 15,4 ha Elementy wodne: 2,14 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: pałac, kaplica przypałacowa, brama z kordegard ą Inne budynki: dom mieszkalny (dawna plebania) Autor projektu parku: Walerian Kronenberg i Franciszek Szanior Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 42 z dnia 20.06.1981 Użytkownik: wła ściciel prywatny (rodzina Soba ńskich) oraz parafia p.w. św. Feliksa de Valois Strefa ochrony konserwatorskiej: aby zapobiec powstawaniu dalszym zniszcze ń i ujemnym w skutkach działaniom obiektów znajduj ących si ę w s ąsiedztwie zabytku nale ży wyznaczy ć stref ę ochrony konserwatorsko-krajobrazowej, której celem b ędzie chronienie walorów przyrodniczych, kulturowych oraz krajobrazowych zało żenia pałacowo-parkowego w Guzowie. Zasi ęg przestrzenny strefy wewn ętrznej ochrony konserwatorsko-krajobrazowej (dawne granice zało żenia wraz ze stawami na południe od parku) i strefy zewn ętrznej (150 m). W czasie, kiedy Guzów nale żał do rodziny Soba ńskich dokonano przebudowy pałacu, jak równie ż zmiany otoczenia wokół samej budowli. W 1911 r. powstał projekt parku rozci ągaj ącego si ę na południe i wschód od pałacu.

61 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

W zało żeniu widoczne były pewne elementy wczesnobarokowych ogrodów ozdobnych. Charakterystyczna dla baroku była aleja gazonowa, b ędąca jednocze śnie główn ą osi ą widokow ą oraz partery kwiatowe. Drugi element zbli żaj ący park w Guzowie do ogrodów barokowych stanowiły promieni ście rozchodz ące si ę osie widokowe z pałacu. Dzi ęki tym elementom cz ęść zachodni ą zało żenia mo żna było okre śli ć jako zało żenie ogrodowe nawi ązuj ące stylem do XVII-wiecznych krajobrazowych zało żeń barokowych. Wschodnia cz ęść to natomiast typowy XIX-wieczny ogród krajobrazowy. Cz ęść ta obsadzona była k ępami drzew i krzewów zró żnicowanymi gatunkowo, pomi ędzy którymi wyst ępowały liczne trawiaste wn ętrza ogrodowe. Swobodny bieg ście żek po łagodnych łukach oraz pojawiaj ące si ę gdzieniegdzie sztucznie usypane pagórki dopełniały krajobrazowego charakteru tego fragmentu zało żenia. Pojawiały si ę tak że elementy ł ącz ące oba te style. Zaliczy ć mo żna do nich m.in. kopce i grot ę [Kucharski 1979g]. Zało żenie pałacowo-parkowe w Guzowie zostało oparte na dwóch równoległych do siebie osiach kompozycyjnych. Główn ą o ś stanowiła o ś pałacu, której przedłu żeniem była aleja gazonowa w cz ęś ci zachodniej parku. Drug ą o ś stanowił rozbudowany układ wodny we wschodniej (krajobrazowej) cz ęś ci. Układ wodny składał si ę z trzech zachowanych stawów o nieregularnej linii brzegowej poł ączonych ze sob ą wzajemnie. Stawy tworz ą jednobiegunowy układ stanowi ący podłu żny wariant przestrzenny w parku. Środkowy, najwi ększy staw wzbogacono o sztucznie utworzon ą wysp ę z grot ą. Nad stawami przewieszone były mostki (obecnie zachowały si ę dwa) [Kulus 1989]. Przed pałacem na jego osi znajdował si ę gazonowy podjazd z kwietnikiem. Otoczony był po obu stronach grupami drzew [Kulus 1989]. Wjazd do parku był od strony wschodniej przez bram ę z kordegard ą. Za bram ą rozpoczynała si ę aleja wjazdowa, która wiodła w kierunku północno-zachodnim i ko ńczyła si ę podjazdem [Kucharski 1979g]. Tu ż za bram ą z kordegard ą biegnie aleja obsadzona kasztanowcami. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji drzewostanu w parku mo żna stwierdzi ć, że drzewa te zostały posadzone po drugiej wojnie światowej, a nie w trakcie realizacji projektu. Obecnie wjazd do parku jest od strony północnej [Szymczyk 2004]. Na południe od pałacu znajdowała si ę aleja gazonowa z regularnie posadzonymi lipami na obrze żach. Na jej pocz ątku, tu ż za tarasem, znajdował si ę niedu ży parter kwiatowy z dwoma gazonami po bokach. W połowie alei mie ścił si ę kolejny parter kwiatowy z półkolistymi gazonami po obu jej stronach. Akcentem ko ńcz ącym alej ę miał by ć parter kwiatowy na planie koła [Kucharski 1979g]. Według projektu na terenie zało żenia znajdowały si ę cztery kopce widokowe. W pobli żu pałacu na wysoko ści parterów kwiatowych znajdowały si ę dwa kopce (zachodni i wschodni) rozmieszczone symetrycznie do alei gazonowej. Z projektowanych i realizowanych czterech kopców istniej ą obecnie dwa. Najlepiej zachował si ę kopiec zachodni zlokalizowany w cz ęś ci zało żenia zaj ętej przez parafi ę. Ustawione s ą na nim trzy krzy że i drewniana kapliczka. Pozostał tak że kopiec wschodni z dawn ą lodowni ą usytuowany przy pałacu. Z dawnej lodowni pozostały murowane ściany w podstawie kopca [Szymczyk 2004]. Układ kompozycyjny zało żenia jest cz ęściowo zachowany. Powstałe zniekształcenia to skutek długoletniego braku zabiegów piel ęgnacyjnych i opieki konserwatorskiej. W czasie od powstanie parku po 1911 r. do dnia dzisiejszego nie zostały wprowadzone żadne zmiany projektowe dotycz ące jego stylu i kompozycji. Najwi ększ ą ingerencj ą w pierwotny kształt zało żenia było wydzielenie cz ęś ci parku na potrzeby parafii św. Feliksa. Na dzie ń dzisiejszy całe zało żenie pałacowo-parkowe w Guzowie ma charakter krajobrazowy i trudno jest wyró żni ć cz ęść krajobrazow ą oraz regularn ą zało żenia. Niekontrolowany rozrost drzew i krzewów sprawił, że w parku przewa żaj ą swobodne układy ro ślinne. Grupy drzew z biegiem lat rozszerzały swój zasi ęg przestrzenny. Z geometrycznych układów ro ślinnych zachowały si ę obie aleje: aleja na osi pałacu i dawna aleja wjazdowa. Uległy jednak pewnym zniszczeniom. Zachowały si ę równie ż w znacznej mierze dawne szpalery grabowe. Z dwóch osi kompozycyjnych zało żenia w pełni czytelna w terenie jest o ś wodna, natomiast o ś oparta na pałacu uległa cz ęś ciowemu zatarciu. Elementy wyposa żenia ogrodu s ą w złym stanie. Zniszczeniu uległy na skutek upływu czasu, braku opieki i dewastacji dotychczasowych u żytkowników. Park jest tylko fragmentarycznie ogrodzony. Na przestrzeni minionych lat pewnym zmianom uległ układ komunikacyjny. Do lat dzisiejszych pozostały fragmenty alei gazonowej, która dawniej stanowiła oś główn ą zało żenia. Zachowała si ę równie ż dawna aleja dojazdowa do pałacu od strony kordegardy. Cze ść z dawnych ście żek jest mo żliwa do odczytania w terenie. Z biegiem lat zanikły w ęż sze i rzadziej u żywane. Powstały równie ż nowe przedepty. Układ wodny nie uległ wi ększym przekształceniom, jednak obecnie zaniedbany wymaga oczyszczenia i udro żnienia systemu drenuj ącego [Szymczyk 2004].

62 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Wiskitki Sokule (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 1) Charakter parku: park dworski Czas powstania: XVIII w. (kilkakrotnie przebudowywany w XIX i XX w.) Powierzchnia parku: 1,13 ha Elementy wodne: dwie sadzawki poza granicami parku Budynki o warto ściach zabytkowych: murowany dwór Inne budynki: dwa budynki gospodarcze Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 560 z dnia 20.06.1981 Park w Sokulu jest niewielkim jednoosiowym zało żeniem. Kształtem przypomina prostok ąt, w środku którego stoi mały dworek. Od południowo-zachodniej strony prowadzi do budynku ok. 40-metrowa ocieniona aleja wjazdowa. Przed dworem znajduje si ę kolisty podjazd. Na południe od tej alei ro śnie g ęsta skupina drzew, której południowo-zachodnia cz ęść została wyci ęta i zamieniona na pole. Podobna skupina ro śnie po północnej stronie alei. Od dworu w kierunku północno-zachodnim biegnie w ąska ście żka do studni znajduj ącej si ę poza parkiem. Od strony południowo-wschodniej zlokalizowane jest drugie wej ście do parku istniej ące od ok. 70 lat. Na tyłach dworu, na jego osi, rozci ąga si ę du ża prostok ątna polana (obecnie poro śni ęta siewkami drzew i krzewów). Wokół niej biegnie półkolista aleja obsadzona jednostronnie (od strony polany) grabami i lipami. Za polan ą rozci ąga si ę ju ż zawarty starodrzew. Na północ i północny-zachód od tej grupy drzew znajduje si ę niedu ży sad, a dalej na południowy-zachód od niego ł ąka z dwiema niewielkimi sadzawkami. Park dworski w Sokulu stanowi dobrze zachowany obiekt. Główne ci ągi komunikacyjne - aleje, drogi, ście żki - używane s ą podobne jak dawniej, pojawiły si ę natomiast nowe zadrzewienia [Kucharski 1980f].

Gmina: Wiskitki Stary Drzewicz (lokalizacja - otoczenie Parku) Charakter parku: park krajobrazowy Czas powstania: lata 30-te XX w. Powierzchnia parku: 2,0 ha Elementy wodne: 0,06 ha Budynki o warto ściach zabytkowych: brak Inne budynki: dwór, 2 budynki gospodarcze, szopa drewniana Autor projektu parku: nieznany Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 724 z dnia 01.06.1984 Użytkownik: wła ściciel prywatny Strefa ochrony konserwatorskiej: park jest młodym zało żenie i nie kwalifikuje si ę do ochrony konserwatorskiej Park w Starym Drzewiczu jest niedu żym zało żeniem. Droga dojazdowa wiedzie z kierunku południowego. Dwór jest budynkiem jednopi ętrowym, murowanym, o dachu pokrytym blach ą. Posiada przybudówki, które sprawiaj ą, że bryła jest rozczłonowana. Od strony frontowej dworu ro śnie kilka kasztanowców i robinii. Na północ od niego stoj ą dwa budynki gospodarcze oraz drewniana szopa. Park od drogi oddziela szpaler robinii, za którym le ży niedu ży młody lasek. W północnej cz ęś ci zało żenia, za budynkami gospodarczymi, znajduje si ę niedu ży

63 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych staw o regularnym kwadratowym kształcie. Otoczony jest drzewami, z przewag ą wierzby. W pobli żu zachodniego brzegu zbiornika rosn ą dwa równoległe do siebie szpalery leszczynowe przypominaj ące alej ę. Wschodni ą cz ęść dawnego zało żenia ogrodowego zajmuje pastwisko otoczone robini ą i k ępami lilaka. W przeszło ści na miejscu obecnego parku istniał prawdopodobnie zupełnie inny. Ostatni wła ściciele przebudowali jednak cało ść dostosowuj ąc dwór i otaczaj ący ogród do swoich potrzeb. Mo żna przypuszcza ć, że było to jednoosiowe zało żenie z dworem i stawem na osi.. Zabudowania gospodarcze mie ściły si ę prawdopodobnie po drugiej stronie drogi. Zachowały si ę ich fundamenty. System wodny parku i otoczenia był bardziej rozbudowany od obecnego (wskazuj ą na to liczne rowy, w du żej cz ęś ci ju ż zakopane) [Kucharski 1983].

5.3.2 Cmentarze i miejsca pami ęci narodowej PARK Na terenie Parku znajduje si ę cmentarz wojenny żołnierzy poległych w czasie walk I i II Wojny Światowej w Joachimowie Mogiły oraz cmentarz przyko ścielny w Jeruzalu.

OTULINA I TERENY PROPONOWANE DO PRZYŁ ĄCZENIA DO PARKU Znajduj ą si ę tu cmentarze przyko ścielne i parafialne (Bartniki, Puszcza Maria ńska, Kurzeszyn) oraz cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich z I Wojny Światowej w Wólce Łasieckiej. W niedalekiej odległo ści od terenu zajmowanego obecnie przez Bolimowski Park Krajobrazowy i terenów proponowanych do przył ączenia do Parku znajduj ą si ę cmentarze przyko ścielne (Miedniewice, Chojnata, Bełchów, Bolimów i Stara Rawa), cmentarze żydowskie (Bolimów i Wiskitki) oraz cmentarze wojenne : żołnierzy niemieckich w Bolimowskiej Wsi i Huminie, żołnierzy rosyjskich z czasów I Wojny Światowej w Wiskitkach, żołnierzy polskich z 1939 r. w Kompinie oraz zbiorowa mogiła żołnierzy AK z II Wojny Światowej w Ulaskach.

WOJ. ŁÓDZKIE: Gmina: Bolimów Bolimowska Wie ś (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz wojenny z I Wojny Światowej ( żołnierzy niemieckich) Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 897 z dnia 21.12.1992 Cmentarz nieczynny. Zało żony na rozwidleniu dróg z Bolimowa do Żyrardowa i do Miedniewic. Kształt regularny zbli żony do trójk ąta [Siwiec 1991a]. Data zało żenia: po walkach w 1915 r. Powierzchnia cmentarza: 0,45 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: z 1915 r. Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, kaplica w odbudowie, nagrobki przy ścienne i płyty Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Pomniki przyrody: brak

64 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Bolimów Bolimów (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz przyko ścielny Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół parafialny p.w. św. Trójcy (nr rejestru R.96-VI-5 z dnia 29.03.1949 oraz 107 z dnia 15.08.1961) Cmentarz nieczynny. Zlokalizowany w centrum Bolimowa, na południe od rynku. Cmentarz ma regularny kształt prostok ąta z ko ściołem w centrum [Bonusiak 1993a] Data zało żenia: 1675 r. (konsekracja ko ścioła) Powierzchnia cmentarza: 0,18 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, brama, ko ściół (1635), kaplica pogrzebowa Pomniki przyrody: brak Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 939 z dnia 19.11.1993

Gmina: Bolimów Bolimów (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz żydowski. Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 898 z dnia 21.12.1992 Cmentarz nieczynny. Poło żony przy ul. Cmentarnej w pobli żu cmentarza rzymsko-katolickiego. Teren wokół cmentarza ma kształt prostok ąta, ograniczony nasypem. Data zało żenia: 2 poł. XIX w. Powierzchnia cmentarza: ok. 2500 m² Najstarszy istniej ący nagrobek: brak danych (teren zrujnowany) Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: płyty nagrobne ok. 5 sztuk (daty nieznane – mo że wi ęcej przysypanych jest ziemi ą), mogiły [Siwiec 1991b]. Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Pomniki przyrody: brak

Gmina: Bolimów Humin (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 938 z dnia 10.11.1993 Cmentarz nieczynny. Zlokalizowany przy drodze Bolimów-Aleksandrów (Warszawa) ok. 300 m od drogi do Kurabki w Huminie. Obiekt ma regularny układ [Siwiec 1990]. Data zało żenia: 1915 r. Powierzchnia cmentarza: 0,12 ha (WKZ 0,44 ha) Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji

65 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, pomnik Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Pomniki przyrody: brak

Gmina: Bolimów Joachimów - Mogiły (lokalizacja - Park) W lesie, na skraju wsi stoi pomnik upami ętniaj ący potyczk ę stoczon ą przez oddział Władysława Stroynowskiego 7 lutego 1863 r. w czasie powstania styczniowego. Poległo w niej 14 powsta ńców [pl.wikipedia.org].

Gmina: Bolimów Joachimów - Mogiły (lokalizacja - Park) Cmentarz wojenny (mauzoleum) żołnierzy z I i II Wojny Światowej Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 994 A z dnia 22.06.1995 Cmentarz nieczynny (mauzoleum) – potocznie zwane przez okolicznych mieszka ńców „Rotund ą”. Obiekt usytuowany jest na południowy-wschód od Bolimowa, przy drodze biegn ącej przez wie ś Joachimów-Mogiły (ok. 0,5 km za ni ą) [Bonusiak 1993b]. Mauzoleum stanowi zbiorow ą mogił ę 1200 bezimienych ofiar wojny zagazowanych w 1915 r. W 1990 r. na cmentarzu zło żono prochy 2500 żołnierzy niemieckich poległych podczas II Wojny Światowej, których ekshumowano z cmentarza na Pow ązkach. Obiekt ma regularny kształt kilku okr ęgów wpisanych jeden w drugi, na środku umieszczony jest krzy ż. Nazwiska pochowanych żołnierzy widniej ą na tablicy pami ątkowej, któr ą odsłoni ęto podczas uroczystego otwarcia obiektu w dniu 5.10.1991 r. Otwarcia dokonali przedstawiciele władz niemieckich: H. Roensch i H.O.Weber. W 1993 r. obiekt odwiedził Hans Dietrich Genscher przebywaj ący z oficjaln ą wizyt ą w Polsce. Data zało żenia: 1915 r. Powierzchnia cmentarza: 0,18 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: mogiły żołnierzy Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, mogiły, krzy ż Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Pomniki przyrody: brak

Gmina: Bolimów Wólka Łasiecka (lokalizacja - otulina Parku) Cmentarz wojenny żołnierzy niemieckich z I Wojny Światowej Wpis do rejestru zabytków: brak wpisu do rejestru zabytków Cmentarz nieczynny. Poło żony w śród pól, pomi ędzy dwoma drogami, wzdłu ż których przebiega lu źna zabudowa wsi. Cmentarz zało żony na planie prostok ąta, cało ść była ogrodzona wałem i płotem z siatki. W czasie II Wojny Światowej na cmentarzu pochowano lotnika rosyjskiego [Bonusiak 1994]. Data zało żenia: 1915 r. Powierzchnia cmentarza: 0,12 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: 1915 r.

66 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: nagrobek gen. Ernesta Hardera (zm. w 1915 r.) Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy (wał), pomniki wolnostoj ące, mogiły, resztki pomnika Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Pomniki przyrody: brak

Gmina: Kowiesy Chojnata (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 906/A z dnia 22.01.1993 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: Ko ściół p.w. św. Marcina (nr rejestru 529-XII-15 z dnia 08.04.1950 oraz 274 z dnia 29.12.1967) , dzwonnica (nr rejestru 884 z dnia 29.12.1670) , ogrodzenie (nr rejestru 906/A z dnia 22.01.1993) Cmentarz nieczynny. Cmentarz rzymsko-katolicki zlokalizowany na skraju wsi Kowiesy, przy drodze utwardzonej od Kowies do Woli P ękoszewskiej. Układ regularny [Siwiec 1991c]. Data zało żenia: pocz. XVII w. Powierzchnia cmentarza: 2,1 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: tablica epitafium z 1612 r. Stanisław Zawadzki. Tablica znajduje si ę na zewn ętrznej ścianie ko ścioła koło drzwi (po prawej stronie). Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, brama, ko ściół z 1636 r., dzwonnica Pomniki przyrody: brak

Gmina: Kowiesy Jeruzal (lokalizacja - Park) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 963 z dnia 18.05.1994 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: Ko ściół pw. Podwy ższenia Krzy ża Św. (nr rejestru 889 z dnia 29.12.1967) i dzwonnica (nr rejestru 890 z dnia 29.12.1967) Wokół ko ścioła postawionego na miejscu cmentarza grzebalnego prawdopodobnie z XIII lub XIV w. Zało żenie ko ścielne usytuowane jest w zachodniej cz ęś ci wsi, ok. 200 m na zachód od drogi Łajszczew - Raducz, na niewielkim wniesieniu. Od południa i zachodu teren zadrzewiony. Na południe od zało żenia nowy cmentarz grzebalny. Cmentarz przyko ścielny zało żony na planie wieloboku (prostok ąta ze ści ętymi rogami) z ko ściołem w centrum i dzwonnic ą od zachodu [Bonusiak 1993c]. Data zało żenia: 1798 r. Powierzchnia cmentarza: ok. 0,2 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, brama, ko ściół z 1798 r., dzwonnica. Pomniki przyrody: brak

67 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Gmina: Kowiesy Ulsaki ( lokalizacja - otoczenie Parku) Mogiła zbiorowa żołnierzy AK z II Wojny Światowej. Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 907 z dnia 22.12.1992 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: Mogiła żołnierzy AK (nr rejestru 907 z dnia 22.12.1992) Cmentarz nieczynny. Mogiła poło żona jest w lesie, na jego południowo-wschodnim skraju od strony wsi, ok. 100 m od zabudowa ń, po zachodniej stronie drogi Zawady - Ulaski, ok. 30 m od niej. Wokół mogiły las mieszany z przewag ą sosny. Ogrodzenie (metalowe) mogiły na planie kwadratu z pomnikiem po środku. Grób ofiar terroru wraz z tablic ą pami ątkow ą i obeliskiem kamiennym [Bonusiak 1995]. Data zało żenia: marze 1944 r. Powierzchnia cmentarza: 4 m² Najstarszy istniej ący nagrobek: nagrobna płyta współczesna Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: Napis na płycie: „W marcu 1944 r. z r ąk hitlerowskich siepaczy polegli za Polsk ę żołnierze AK ppor. Wojciech Goldhaar sp. Szkot, szer. Bracia Bodych, szer. Kwiatkowski, szer. N.N. Cze ść ich pami ęci.” Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy Pomniki przyrody : brak

Gmina: Nieborów Bełchów (otoczenie Parku) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 973/A z dnia 30.06.1994 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół p.w. św. Macieja (nr rejestru 973/A z dnia 30.06.1994) , Cmentarz nieczynny. Zało żenie ko ścielne wraz z cmentarzem zlokalizowane w centrum wsi, pomi ędzy drogami Skierniewice - Bobrowniki i Skierniewice - Stachlew, ok. 200 m na północny-wschód od rzeki Skierniewki. Cmentarz założony został na planie symetrycznego wieloboku z ko ściołem usytuowanym w centrum oraz kapliczkami w zachodnich naro żach [Bonusiak 1993d]. Data zało żenia: II poł. XII w. Powierzchnia cmentarza: ok. 0,24 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, brama, ko ściół (1866 r.), 2 kaplice, 2 krzy że misyjne Pomniki przyrody: brak

Gmina: Nieborów Kompina ( lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz wojenny żołnierzy polskich z 1939 r. Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 911A z dnia 21.12.1992 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak

68 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Cmentarz nieczynny. Znajduje si ę przy szosie z Kompiny w stron ę Zarostowa (Łowicz) na zachód od ko ścioła. We wrze śniu 1939 r. w walce z naje źdźcą hitlerowskim poległo wielu żołnierzy Wojska Polskiego. Zwłoki ich spoczywaj ą na cmentarzu wojskowym. Cmentarz składa si ę z dwudziestu czterech kwater. Na centralnej znajduje si ę tablica z napisem: „Poległym za Ojczyzn ę w wielkiej bitwie nad Bzur ą 1939 Kompina.” I druga z napisem „W XXV lecie walk pod Bzur ą w hołdzie poległym tury ści Łodzi Bydgoszczy i Poznania” [Kosiorek 1977] i [Siwiec 1991d]. Data zało żenia: 1939 r. Powierzchnia cmentarza: 0,3 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: 1939 r. - mogiły żołnierzy Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy (pr ęty stalowe), brama, płyty, mogiły, pomnik Pomniki przyrody: brak

Gmina: Nowy Kaw ęczyn Stara Rawa ( lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz (d. grzebalny) Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 811A z dnia 22.11.1991 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: ko ściół (nr rejestru 596-XII-20 z dnia 22.08.1954 oraz nr rejestru 286 z dnia 29.12.1967), dzwonnica (nr rejestru 596-XII-20 z dnia 22.08.1954 oraz 912 z dnia 29.12.1967) , kaplica grzebalna p.w. św. Juliusza (nr rejestru 553-XII-18 z dnia 29.04.1950 oraz nr rejestru 29.12.1967) Cmentarz nieczynny. Cmentarz wokół ko ścioła z 1731 r. przy utwardzonej drodze równoległej od szosy Rawa Mazowiecka – Skierniewice. Kształt owalny, wokół kościoła, 2 grobowce zabytkowe [Siwiec 1986a]. Data zało żenia: poł. XVIII w. Powierzchnia cmentarza: 0,22 ha (działka nr 293 - 0,45 ha) Najstarszy istniej ący nagrobek: 1840 r. Józefa Prandota – Trzci ński, 1850 r. Felicyssyma Lema ńskiego Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur kamienny, brama, ko ściół drewniany, dzwonnica drewniana Pomniki przyrody: brak, ale postulowane do uznania 4 drzewa (wi ązy)

Gmina: Rawa Mazowiecka Kurzeszyn ( lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 5) Cmentarz grzebalny Wpis do rejestru zabytków: (zachodnia cz ęść cmentarza) nr rejestru 86 z dnia 10.04.1992 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: zachodnia cz ęść cmentarza wpisana do rejestru zabytków Cmentarz czynny. Cmentarz rzymsko-katolicki le ży przy szosie z Rawy Mazowieckiej do Skierniewic [Siwiec 1986b]. Data zało żenia: I poł. XIX w. Powierzchnia cmentarza: 0,96 ha (wolna 0,5 ha) Najstarszy istniej ący nagrobek: 1814 r. Jakub Bykowski oraz 1848 r. tablica na słupie starej bramy Walenty Lenka Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłużonych: brak

69 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Elementy cmentarza: mur kamienny, brama (1875), Pomniki przyrody: brak

WOJ. MAZOWIECKIE: Gmina: Puszcza Maria ńska Bartniki (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 4) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 958A/z 01.03.1994 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Cmentarz nieczynny. Przylega od południowego-wschodu do zało żenia ko ścielnego, które zlokalizowane jest na południowo-wschodnim kra ńcu wsi, po południowo-zachodniej stronie drogi Bartniki - Puszcza Maria ńska [Bonusiak 1993e]. Data zało żenia: 1909 r. Powierzchnia cmentarza: ok. 0,2 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: bramy, ko ściół p.w. św. Antoniego (1909), drewniany krzy ż misyjny Pomniki przyrody: brak

Gmina: Puszcza Maria ńska Puszcza Maria ńska (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 4) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 962/A z dnia 02.03.1994 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: Ko ściół p.w. św. Michała Archanioła (nr rejestru 242-XII- 3 z 08.04.1950 oraz 80 z dnia 29.12.1967), ogrodzenie kamienne (nr rejestru 962/A z dnia 02.03.1994 ) Cmentarz nieczynny (zało żono nowy cmentarz grzebalny). Zało żenie przyko ścielne usytuowane w centrum wsi, ok. 500 m na północ od drogi Skierniewice - Mszczonów [Bonusiak 1993f]. Data zało żenia: 1673 r. (pochówki zakonników z Zakonu Marianów) Powierzchnia cmentarza: 0,24 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mur ogrodzeniowy, ko ściół (1673), brama, figury (króla Jana Sobieskiego, ojca Stanisława Papczy ńskiego, N.M. Panny) drewniany krzy ż Pomniki przyrody: brak

Gmina: Wiskitki Miedniewice ( lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz przyko ścielny Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 983A z dnia 17.11.1994

70 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Obiekty wpisane do rejestru zabytków: Ko ściół p.w. Nawiedzenia N.M.P i św. Józefa (dawny klasztor o.o. Reformatorów) (nr rejestru 384/62 z dnia 02.02.1962) Cmentarz nieczynny. Cmentarz rzymsko-katolicki, przyko ścielny. Zało żenie klasztorne wraz z cmentarzem usytuowane jest na południowym kra ńcu wsi, po wschodniej stronie drogi biegn ącej przez wie ś. Teren przyklasztorny oparty na planie prostok ąta. Od południa i północy uj ęty kru żgankami. Cmentarz zlokalizowany z frontu zało żenia [Bonusiak 1993g]. Data zało żenia: 1681 Powierzchnia cmentarza: 0,25ha Najstarszy istniej ący nagrobek: Tablica nagrobna wmurowana w ogrodzenie z 1914 r. Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: Tablice wmurowane w ogrodzenie 1. Pionier A. Bautenberg zm. 27.12.1914 2. Neumann zm. 20.12.1914 3. Helena z Brzozowskich Majcher z dzie ćmi, Franciszkiem i Franciszk ą zm. 12.1914 Elementy cmentarza: mur (1798), brama, ko ściół (1737), Figura N.M. Panny (1798) Pomniki przyrody: brak

Gmina: Wiskitki Wiskitki (lokalizacja - otoczenie Parku) Dawny cmentarz żydowski Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 878 z dnia 07.04.1992 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Cmentarz nieczynny. Zlokalizowany na południe od cmentarza rzymsko-katolickiego, przy bocznej drodze – ul. Guzowska. Cmentarz o nieregularnym kształcie [Siwiec 1991e]. Data zało żenia: ok. poł. XIX w. Powierzchnia cmentarza: 0,88 ha Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: cz ęś ciowo rozpadaj ący si ę mur, nagrobki wolnostoj ące i płyty Pomniki przyrody: brak

Gmina: Wiskitki Wiskitki (lokalizacja - otoczenie Parku) Cmentarz wojenny z I Wojny Światowej ( żołnierzy rosyjskich) Wpis do rejestru zabytków: nr rejestru 922 z dnia 21.12.1992 Obiekty wpisane do rejestru zabytków: brak Cmentarz nieczynny. Cmentarz poło żony w północno-zachodniej cz ęś ci Wiskitek, przy drodze prowadz ącej w kierunku zachodnim do wsi Morgi. Po drugiej stronie drogi cmentarz żydowski [Bonusiak 1992]. Data zało żenia: 1915 r. Powierzchnia cmentarza: 0,17 ha

71 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Najstarszy istniej ący nagrobek: brak informacji Groby o znaczeniu historycznym lub osób szczególnie zasłu żonych: brak Elementy cmentarza: mogiły, krzy ż drewniany Pomniki przyrody: brak

5.3.3 Aleje Gmina: Biała Rawska Babsk (lokalizacja - otoczenie Parku, propozycja korekty granic Parku - obszar nr 5) Wpis do rejestru zabytków: aleja lipowa, nr rejestru 1155 z dnia 14.06.1974 oraz A/423/1155 z dnia 05.05.1980 Ogólna długo ść zadrzewienia lipowego w Babsku wynosi ok. 430 m. Z alei mo żna wyró żni ć 3 odcinki: 1. od trasy Katowice - Warszawa w kierunku wschodnim wzdłu ż drogi od Białej Rawskiej 2. od drogi do wej ścia do ko ścioła 3. rz ąd lip za ko ściołem Odcinek 1 Długo ść zwartego drzewostanu lipowego tego odcinak wynosi ok. 280 m. Przebieg alei w terenie wyznacza droga Babsk - Biała Rawska. Aleja rozpoczyna si ę przy wlocie drogi Babsk, a ko ńczy na poziomie ogrodzenia ko ścielnego z jednej strony i cmentarza z drugiej. Alej ę tworzy lipa drobnolistna. Na tym odcinku ro śnie 31 drzew - w rz ędzie lewym (północnym) 15 lip, a w rz ędzie prawym (południowym) 26 lip. Drzewa zostały posadzone po obu stronach asfaltowej drogi, w odległo ści ok. 6 m od osi drogi i oddzielone od niej płytkim rowem o szer. 0,8 m. Odcinek 2 Długo ść alei przed ko ściołem wynosi ok. 85 m. Lipy sadzone zostały w koronie gruntowej drogi, po obu jej stronach, w odległo ści ok. 3 m od jej osi. Droga ta odchodzi od trasy Babsk - Biała Rawska. Alej ę tworzy razem 14 drzew, z czego po stornie prawej ro śnie 7 lip drobnolistnych i po stronie lewej tak że 7 lip drobnolistnych. Odcinek 3 Długo ść zadrzewienia za ko ściołem wynosi ok. 70 m. Lipy rosn ą w jednym rz ędzie. Posadzono je w koronie drogi gruntowej, w odległo ści ok.1,5 m od jej osi. Zadrzewienie dochodzi do ogrodzenia ko ścielnego. Druga (północna) strona lip z dawnej alei została wyci ęta ju ż po wojnie. Wiek drzew w alei szacuje si ę ponad 130 lat [Kurzac 1978a].

Zabytkowa aleja Arkadia - Nieborów - Łasieczniki Gmina: Bolimów i Nieborów Aleja Nieborów -Łasieczniki (lokalizacja - fragment w otulinie, otoczenie Parku) Gmina: Nieborów Aleja Nieborów - Piaski ( lokalizacja - fragment w otulinie, otoczenie Parku) Gmina: Nieborów Aleja Arkadia - Nieborów (lokalizacja - Park) Wpis do rejestru zabytków: aleja Nieborów - Łasieczniki oraz aleja Nieborów - Piaski (nr rejestru A/1150/296 z dnia 05.05.1980) , aleja Arkadia - Nieborów (nr rejestru 1150 z dnia 14.06.1974)

72 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Zabytkowa aleja Arkadia - Nieborów - Łasieczniki ciągnie si ę wzdłu ż trasy z Łowicza do Bolimowa na odcinku mi ędzy wsiami Mysłowem (Arkadi ą) i Łasiecznikami. Aleja jest znan ą tras ą turystyczn ą mi ędzynarodow ą i krajow ą.Droga, wzdłu ż której rosn ą drzewa przylega do terenów wsi: Arkadia, Nieborów, Zygmuntów, Piaski oraz Łasieczniki. Aleja nale ży do dwóch gmin: Nieborów i Bolimów. Długo ść alei wynosi ok. 7 km, w tym zadrzewienie lipy drobnolistnej ci ągnie si ę przez ok. 5,5 km. Alej ę w głównej mierze stanowi lipa drobnolistna. W skład drzewostanu tworz ącego alej ę wchodz ą równie ż takie drzewa, jak: topole, wierzby, olsze, jesiony oraz wi ązy.Aleja rozpoczyna si ę w odległo ści ok. 600 m od wschodniego brzegu parku Arkadia i biegnie w kierunku południowo-wschodnim do Nieborowa, a dalej w kierunku wschodnim. Ko ńczy si ę przy skrzy żowaniu drogi z go ści ńcem do Łasiecznik. Na wysoko ści Nieborowa od alei w kierunku południowo-zachodnim odchodzi odgał ęzienie do wsi Piaski.Drzewa posadzone zostały po obu stronach drogi asfaltowej w odległo ści ok. 7 - 8 m od jej osi i oddzielone od drogi płytkim rowem. Drzewa na odcinku Arkadia – Łasieczniki oczyszczone s ą do wys. 4 – 6 m, natomiast na odcinku Nieborów - Piaski pnie pozostały nieoczyszczone z odro ślami. Z pomiarów odległo ści drzew wykonanych na potrzeby inwentaryzacji wynika, że pierwotnie były one sadzone w odległo ściach 6 – 8 m. Wyniki uzyskane z pomiarów drzew wskazuj ą, że wiek alei wynosi ponad 200 lat. Cała aleja dzieli si ę na cztery odcinki: 1. od Arkadii do skraju lasu (Uroczysko Park Nieborowski) 2. od wsi Zygmuntów do Nieborowa (przy rozwidleniu drogi do Skierniewic) 3. od Nieborowa do Bolimowa 4. boczne odgał ęzienie z Nieborowa do wsi Piaski Odcinek 1 Aleja w terenie wyznaczona jest przez przebieg trasy Łowicz - Nieborów. Droga przebiega przez pola uprawne. Długo ść zwartego zadrzewienia na tym odcinku wynosi ok. 1560 m. Na odcinku zinwentaryzowano 210 drzew, w tym: 196 lip, 4 wierzby, 4 sosny, 2 klony, 1 topol ę i 1 d ąb. W lewym (północnym) rz ędzie wyró żniono 97 lip, za ś w rz ędzie prawym (południowym) 99 lip. Odcinek 2 Odcinek zaczyna si ę przy rozwidleniu dróg z Nieborowa do Skierniewic. Po prawej stronie drogi znajduje si ę bór sosnowy, po lewej pola uprawne i pastwiska. Długo ść zwartego zadrzewienia na tym odcinku wynosi ok. 800 m. Ro śnie tu 105 drzew, w tym: 98 lip, 5 wierzb, 1 olsza, 1 wi ąz. Po lewej stronie drogi ro śnie 46 lip, po prawej 52 lipy. Odcinek 3 Długo ść odcinka Nieborów - Łasieczniki wynosi ok. 3 km. Na tym odcinku zinwentaryzowano 626 drzew. W lewym rz ędzie ro śnie 330 lip oraz kilka wierzb i jedna grusza polna, natomiast w rz ędzie prawym 252 lipy, ok. 20 wierzb, kilka topoli i dwa jesiony. Jest to najładniejszy i najcenniejszy zachowany fragment alei. Odcinek 4 Na odcinku Nieborów – Piaski ro śnie 112 drzew, w tym ok. 80 lip, kilka wierzb, olsz, topoli i wi ązów. Lipy zostały posadzone rzadziej w odległo ści 10 – 11 m. Aleja na tym fragmencie ko ńczy si ę przy mostku, na wysoko ści pierwszych zabudowa ń wsi Piaski [Kurzac 1978b].

Zabytkowa aleja lipowa Nowy Dwór - Rawa Mazowiecka Gmina: Nowy Kaw ęczyn Nowy Dwór (lokalizacja - otoczenie Parku) Wpis do rejestru zabytków: aleja lipowa (nr rejestru 538 z dnia 05.05.1980) Stare zadrzewienie lipowe ci ągnie si ę wzdłu ż drogi biegn ącej od trasy Rawa Mazowiecka - Skierniewice do wsi Nowy dwór w kierunku wschodnim. Ogólna długo ść alei w Nowym Dworze wynosi 1250 m, w tym długo ść zwartego zadrzewienia pi ęciu odcinków wynosi ok. 700 m. Aleja w przewa żaj ącej cz ęś ci zło żona z lipy drobnolistnej. Oprócz tego gatunku stwierdzono tak że sporadycznie lip ę szerokolistn ą i pojedynczo, du żo młodsze wiekowo, jesiony wyniosłe oraz brzoz ę brodawkowat ą. Razem zmierzono i zinwentaryzowano 109 drzew, z czego po stronie północnej 56 drzew, a po stronie południowej 53 drzewa. Drzewa sadzone s ą rz ędem

73 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych po obu stronach utwardzonej drogi o smołowatej nawierzchni, poza jej korona, w odległo ści ok. 4 m od osi drogi i oddzielone od niej w ąskim rowem o szerokości ok. 1 m. Obwody pni wahaj ą si ę przeci ętnie od 2,5 m do 3,5 m. Ogólnie stan zdrowotny drzew jest dobry. Wiek alei nie przekracza 150 lat. Wiek i genez ę tej alei nale ży wi ąza ć z budow ą dworu i parku dworskiego w Nowym Dworze, z którymi aleja ta jest zwi ązana kompozycyjnie [Kurzac 1978c].

5.4 Struktura układu osiedle ńczego Na terenie PARKU wyst ępuje zabudowa rozproszona. S ą to pozostało ści wcze śniejszych osad i wsi. Charakterystyczne dla tego obszaru s ą wsie ulicówki (np. Borowiny, Łubno, Doleck, Paplin, Ziemiary, Smolarnia) i osiedla typu „przysiółki”, obejmuj ące kilka do kilkunastu zagród (Huta Partacka, Huta Gazdowska, Esterka, Dzwonkowice). W dolinie Rawki spotka ć mo żna budynki zagród mły ńskich lub ich pozostało ści (Suliszew, Doleck, Kamion, Samice, Ruda), podobnie wzdłu ż Chojnatki (Kowiesy, W ędrogów, Paplin). W granicach Parku nie wyst ępuj ą wi ększe zespoły osadnicze.Na uwag ę zasługuj ę równie ż wie ś Olszanka b ędąca przedwojennym letniskiem. OTULIN Ę PARKU oraz S ĄSIEDZTWO OTULINY charakteryzuje znacznie wi ększe zag ęszczenie zabudowy. Na tych obszarach znajduj ą si ę wsie gminne Puszcza Maria ńska, Kowiesy, Nowy Kaw ęczyn, Bolimów, Nieborów, Wiskitki (trzy ostatnie szczególnie interesuj ące ze wzgl ędu na zachowany historyczny układ urbanistyczny; układ urbanistyczny Bolimowa obj ęto opiek ą konserwatorsk ą – wpis do rejestru zabytków). Licznie wyst ępuj ące na tym terenie zabudowania podworskie, niestety, najcz ęś ciej s ą w bardzo złym stanie technicznym. Interesuj ące s ą charakterystyczne dla ko ńca XVIII w. układy zabudowy folwarczno-dworskiej o układzie: dwór (folwark) - osiowej zabudowy wsi (ulicówki) - ko ścioła parafialnego. Poszczególne elementy mogły by ć podkre ślone układem alejowym. Pozostało ści tego typu układu przestrzennego mo żna obserwowa ć w Korabiewicach i Nieborowie.

Bolimów Centralnym punktem wsi jest rynek miejski w kształcie prostok ąta. Układ ulic w mie ście jest przedłu żeniem dróg, które przechodz ą przez Bolimów i rozchodz ą si ę regularnie z czterech rogów rynku. Sie ć ulic uło żonych równolegle i prostopadle przecina si ę pod k ątem prostym. Nazwy ulic wi ązały si ę z poło żeniem wzdłu ż okre ślonego traktu, np. Sochaczewska, Łowicka, czy Rawska. Zabudowa była i wci ąż jest ciasna – domy przylega blisko do siebie [Kali ński 1993].

Nieborów Wie ś nieborowska jest typow ą ulicówk ą z cechami dworskiej osady zakładanej, poło żonej na osi dwóch o środków dyspozycyjnych – dworu i ko ścioła. W ostatnich kilkudziesi ęciu latach wie ś została rozbudowana poza pierwotny układ ulic [Piwkowski 1996].

Wiskitki Ośrodkiem rozplanowania wsi jest obszerny, prostok ątny rynek oparty pierzej ą pólnocn ą o szos ę bło ńsk ą. Zabudowa rynku zwarta, murowana, jedno- i dwukondygnacyjna z XIX i XX w. Ko ściół parafialny zlokalizowany jest przy południowo-wschodnim naro żniku rynku.

74 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Przy ul. Ko ściuszki pozostało kilka drewnianych domów z 1 poł. XIX w. Domy usytuowane kalenicowo, kryte dachami [Galicka 1967].

Wykaz obiektów układu osiedle ńczego (domy i zagrody) obj ętych ochron ą konserwatorsk ą (znajduj ących si ę w ewidencji konserwatorskiej) zawiera zał ącznik Nr 1.

5.5 Etnografia Na podstawie opracowania: Welc-Jędrzejewska J. 1996: Plan Ochrony Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Faza 2 Środowisko historyczno-kulturowe. Charakterystyka, stan, zmiany, przekształcenia , z uzupełnieniami. Pod wzgl ędem etnicznym obszar analiz nie jest spójny. Etnografowie wyró żniaj ą tu nast ępuj ące podregiony: - ksi ęż acki (ziemia łowicka), - nieborowsko-bolimowski, - rawski, - mszczonowsko-wiskicko-sochaczewski. Podregiony ró żni ą si ę znacznie u żywan ą gwar ą, ubiorem ludowym, typem budownictwa. Najciekawszy z nich jest podregion ksi ęż acki znany w całym kraju jako ziemia łowicka [Welc-Jędrzejewska 1998]. Pomi ędzy rzekami Mrog ą i Rawk ą rozci ągaj ą si ę gwary łowickie, dalej na wschód s ą gwary mazowieckie. Proces niwelacji gwar najdalej posuni ęty jest na terenach bardziej uprzemysłowionych lub pozostaj ących w zasi ęgu oddziaływania wielkich miast, np. okolice Żyrardowa zachowały jedynie resztki starych gwar. Pod koniec XVIII w i pierwszych latach XIX w. pocz ęła wyst ępowa ć pewna, do ść wyra źna odr ębno ść stosunkowo nielicznej grupy wsi le żą cych wokół Nieborowa i Bolimowa. Były to dobra stworzone przez Michała Hieronima Radziwiłła i jego żon ę Helen ę z Prze ździeckich. Przy pomocy całego szeregu zarz ądze ń administracyjnych ingerowali oni w sprawy zwi ązane z budownictwem chłopskim, wyposa żeniem wn ętrz, odzie ży itp. Działalno ść Radziwiłłów miała du ży wpływ na kultur ę ludow ą wsi wchodz ących w skład ich dominium. Pewne relikty tej odr ębno ści zaobserwowa ć mo żna było jeszcze stosunkowo niedawno. Du ży wpływ na tworzenie si ę grup regionalnych wywarł podział administracyjny z przełomu 1866 i 1867 r., który z małymi stosunkowo korektami przetrwał ponad sto lat - do 1975 r. Prawie zupełnie nie zmieniaj ąca si ę przynale żno ść poszczególnych wsi do utworzonych wówczas powiatów zadecydowała o powi ązaniu ich z miastami powiatowymi (Skierniewice, Łowicz, Sochaczew, Rawa Mazowiecka). St ąd powstała stworzona przez czynniki administracyjne przynale żno ść do grupy Skierniewiczan, Łowiczan, Sochaczewian, Rawian. Do miast emigrowała znaczna liczba biedniejszej ludno ści chłopskiej, która znajduj ąc prac ę w tamtejszych fabrykach nie zrywała jednak wi ęzów z rodzinnymi wsiami. W znacznym te ż stopniu propagowała ona miejskie zwyczaje i miejsk ą mod ę. Miasta tak że były rynkiem zbytu wyrobów wiejskiego rzemiosła.

75 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wsie w okolicach wi ększych miast regionu - Skierniewic i Żyrardowa od dawna poddane s ą wpływom kultury miejskiej, co doprowadziło do prawie kompletnego zaniku tradycji ludowych [Welc-Jędrzejewska 1996].

Garncarstwo Ośrodkiem znanym z produkcji ceramiki jest Nieborów. W 1881 r. Michał Piotr Radziwiłł zało żył na terenie swojego gospodarstwa dworskiego manufaktur ę mebli, zwan ą ,,rze źbiarni ą” oraz manufaktur ę majoliki artystycznej. Ksi ążę działał na fali popularnej wówczas filozofii pozytywistycznej odnowy społecze ństwa przez ,,prac ę organiczn ą” i ,,prac ę od podstaw”, szukaj ąc zarazem dróg odnalezienia polskiej wersji ,,sztuki stosowanej do przemysłu”. Obie manufaktury produkowały wyroby w oparciu o własne wzorce projektowe, zatrudniaj ąc okolicznych utalentowanych rzemie ślników i samorodnych artystów, pochodz ących z warstwy zubo żałego ziemia ństwa i mieszka ńców wsi. ,,Rze źbiarnia”, gdzie główn ą rol ę odgrywali wybitnie utalentowany miejscowy stolarz- snycerz Józef Trynkowski i rze źbiarz Józef Demczy ński, wyprodukowała w latach 1880-1885 wiele oryginalnych mebli projektowanych przez ksi ęcia; m.in. drewniane wyposa żenie miejscowego ko ścioła pochodzi z tej manufaktury. Uruchomiona w grudniu 1881 r. w Nieborowie manufaktura majoliki artystycznej, któr ą pokierował sprowadzony z Francji syn polskiego emigranta politycznego Stanisław Thiele, zatrudniaj ąca pracowników i dekoratorów rekrutuj ących si ę spo śród uzdolnionych młodych mieszka ńców pobliskich wsi oraz uczniów warszawskiej Szkoły Rysunkowej Wojciecha Gersona, działała bardzo wydajnie do 1885 r., rozprowadzaj ąc swoje wyroby na znacznym obszarze Królestwa Polskiego i zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego. W okresie rozkwitu manufaktura produkowała ró żnorodne ozdobne piece (gda ńskie, holenderskie, maureta ńskie, pompeja ńskie, gotyckie, piece-herbarze, piece „królewskie” z kaflami wypukło rze źbionymi), kominki, wazony i amfory, żardiniery i wazy, talerze i drobne przedmioty o przeznaczeniu u żytkowym i dekoracyjnym, a tak że płytki ścienne i posadzki o bogatej ornamentyce. Projektowaniem i dorywczym zdobieniem wyrobów zajmował si ę sam ksi ążę - wła ściciel i dyrektor Stanisław Thiele, a obok nich rzeźbiarz Sławomir Celi ński (ucze ń Matejki), malarze dekoratorzy: Franciszek Szewczyk, Józef Demczy ński, Jadwiga Hy życka, Julia Suska. Wyroby manufaktury nieborowskiej sygnowane były do 1885 r. znakiem fabrycznym MPR (Michał Piotr Radziwiłł), za ś w latach 1886 - 1889 monogramem ST (Stanisław Thiele). Na niektórych wyrobach spotyka si ę tak że sygnatury malarzy. W latach 1903-1906 działalno ść manufaktury wznowił znany rze źbiarz i ceramik Stanisław Jagmin, który produkował nieglazurowan ą ceramik ę opart ą na formach wykopaliskowych celtyckich i prasłowia ńskich, a pó źniej nowoczesn ą ceramik ę secesyjn ą. We wrze śniu 1982 r., w sto lat po uruchomieniu pierwszej manufaktury, reaktywowano działalność kolejnej wytwórni ceramiki artystycznej w Nieborowie, w której produkowane s ą kopie dawnych wyrobów oraz formy ceramiczne o charakterze dekoracyjnym i pami ątkarskim [www.nieborow.art.pl]. Ceramik ę nieborowsk ą wyrabiano z miejscowej glinki. Wyroby ceramiczne, odciskane w formach gipsowych lub wytaczane na kole gancarskim, wypalano w temperaturze 800-900ºC

76 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych w celu uzyskania glinianego czerepu (biskwitu 1). Nast ępnie pokrywano glazur ą cynow ą, zdobiono tlenkami metali, po czym powtórnie wypalano w tzw. wielkim ogniu, w temperaturze 1000-1100 ºC, podczas którego wtapiały si ę w szkliwo utleniaj ące barwniki. Obecnie majolika wypalana jest w elektrycznych piecach ceramicznych. Kolorystyka wyrobów majolikowych okre ślana była gam ą barwn ą u żywanych do malowania tlenków metali: żelaza (czerwie ń), kobaltu (bł ękit), miedzi (ziele ń), antymonu ( żół ć), manganu (fiolet i czer ń). Paleta barw była stosowana w ró żnych proporcjach i nat ęż eniach, co niezwykle urozmaicało gam ę kolorystyczn ą. Cechowały j ą jaskrawe zestawienia, np. granatu z żółci ą lub czerwieni ą, zieleni z fioletem lub kobaltem. Zdarzały si ę tak że wyroby monochromatyczne (kobaltowe, szaroniebieskie lub brązowe). Najbogatsze zbiory majoliki nieborowskiej znajduj ą si ę w Muzeum w Nieborowie. Sporo tych wyrobów znajduje si ę tak że w odpowiednich działach Muzeów Narodowych w Gda ńsku i we Wrocławiu oraz w Muzeum w Ła ńcucie [Piwkowski 1996]. Jednym z najbardziej pr ęż nych o środków garncarskich na Mazowszu był niegdy ś Bolimów. Na pocz ątku XX w. działało tam ponad 20 warsztatów. Bolimów jest wi ęc miejscem o starych tradycjach garncarskich (pierwsze wzmianki o zakładzie garncarskim pochodz ą z 1812 r.). Przed I Wojn ą Światow ą istniał tutaj cech garncarski, zrzeszaj ący kilkudziesi ęciu członków. W chwili obecnej istniej ą ju ż tylko dwa warsztaty garncarskie: Czesława Smeli i rodziny Konopczy ńskich. W obu pracowniach wykonywane s ą naczynia o innym przeznaczniu, ró żnych formach i sposobach dekoracji. Czesław Smela robi naczynia o charakterze u żytkowym, s ą to tzw. biskwity bez angoby 2 i rzadko szkliwione. Konopczy ńscy wykonuj ą głównie ceramik ę dekoracyjn ą. Naczynia Konopczy ńskich znajduj ą si ę w zbiorach etnograficznych wielu muzeów w kraju. Mo żna je te ż naby ć w galeriach sztuki ludowej lub sklepach „Cepelii”. Tradycje w rodzinie Konopczyńskich zapocz ątkował Walenty (1863-1932), który nauczył si ę rzemiosła pracuj ąc w manufakturze majoliki w Nieborowie. Po upadku manufaktury majoliki Walenty Konopczy ński otworzył własny warsztat garncarki w Bolimowie, w którym wykorzystywał nabyte umiej ętności. Produkowana przez niego ceramika odbiegała od wzorców ludowych. Pokrycie biskwitu angob ą z glinki kaolinowej dawało jasny podkład do ozdabiania naczynia kolorowym rysunkiem wykonywanym tlenkami metali. Zastosowanie przezroczystej glazury nakładanej na malowany ornament nadawało powierzchni gładko ść i połysk. Po śmierci ojca tradycje garncarkie przej ął syn Stefan Konopczy ński. Naczynia były odpowiednio podpisywane przez garncarzy. Walenty Konopczy ński sygnował swoje wyroby odciskami stempli na spodzie dna naczynia o tre ści: „W. Konopczy ński, Bolimów”, „Bolimów W. Konopczy ński”, „Konopczy ński, Bolimów”, „Bolimów, Konopczy ński, Koło Polek”, natomiast wyroby ceramiczne autorstwa Stefana Konopczy ńskiego oznaczone s ą r ęcznie wykonanymi rytymi na spodzie dna sygnaturami: stylizowany ptaszek oraz napis, np. „Bolimów Konopczy ński Stefan”, „Bolimów”, „B” oraz rok lub sam napis albo ptaszek.

1 Biskwit – nie szkliwiona ceramika wypalana zazwyczaj w tempertaturze ok. 900 st. C. Przygotowana do dalszego zdobienia (szkliwienia, malowania). Z racji niskiej temperatury wypału jest chłonna, dzi ęki czemu szkliwo na niej dobrze si ę oblewa. 2 Angoba – polewa z uszlachetnionej glinki nakładana cienk ą warstw ą na niewypalone wyroby ceramiczne wykonane ze zwykłej gliny. Nadaje jej kolor biały, żółty lub czerwony. Angob ę stosuje si ę od czasów prehistorycznych. Malowano na niej lub ryto ozdobne wzory. Jest popularna zwłaszcza w ceramice arabskiej.

77 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Pa ństwo Konopczy ńscy wci ąż kontynuuj ą garncarsk ą tradycj ę. Po wcze śniejszym umówieniu istnieje mo żliwo ść zwiedzenia zakładu i zapoznania si ę z technik ą toczenia oraz całego procesu wytwarzania wyrobów ceramicznych. Zakład często organizuje pokazy i prezentuje wyroby na wystawach sztuki regionalnej [www.wpk.p.lodz.pl]. W warsztacie prowadzonym przez Smelów wykonywane są głównie naczynia u żytkowe o formach typowych dla ceramiki ludowej. Wyroby z tego warsztatu nie są sygnowane i datowane przez garncarzy, dlatego trudno okre śli ć autora naczy ń. Szczególnie pi ękn ą form ę maj ą wykonywane w tym warsztacie dzbany. S ą one p ękate, o kulistych brzu ścach, szerokiej i krótkiej szyi. Średnica wylewu jest z reguły równa średnicy dna. Dzbany maj ą lekko zaznaczon ą stop ę. Około 1 cm poni żej wylewu znajduje si ę wy żłobiony rowek. Pod kraw ędzia wylewu i tu ż nad maksymalnym wychyleniem brzu śca zamocowane jest wst ęgowe ucho. Po przeciwległej stronie naczynia znajduje się plastycznie uformowany dziobek. Dekoracj ę dzbana uzupełniaj ą zwykle trzy lub cztery paski w kolorze białym umieszczone równolegle do siebie nad miejscem dolnego mocowania ucha. Wykonywane przez Smelów dzie że i garnki charakteryzuj ą si ę mał ą średnic ą dna w porównaniu do wylewu w proporcjach 2:3. W przypadku garnków glazura znajduje si ę zawsze wewn ątrz naczynia i na uchu, czasem na zewn ętrznej powierzchni kołnierza i na czerepie pod uchem. Dzie że natomiast nie są glazurowane. Wszystkie naczynie Smelów nie s ą pobiałkowane, czasami s ą jedynie cz ęś ciowo lub całkowicie pokryte szkliwem [Miszczy ńska 1993].

Tradycyjne formy zabudowy W XIX i na pocz ątku XX w. dla regionu ksi ęż ackiego (łowickiego) charakterystyczny był typ zagrody zamkni ętej w form ę kwadratu lub prostok ąta, którego boki stanowiły budynki gospodarcze, a front - dom mieszkalny. Chałup ę stawiano kalenic ą lub szczytem do drogi, tak by okna wychodziły na południe. Równolegle do niej usytuowane były budynki dla koni, krów i owiec. Pozostałe boki zagrody zabudowane były chlewami, kurnikami, szopami na narz ędzia, opał itp. Ten typ zagrody wznosili przede wszystkim gospodarze bogatsi. Powszechniejszy był typ zagrody składaj ący si ę z wolnostoj ących, nie powi ązanych ze sob ą budynków. Domy drewniane wznoszono w konstrukcji zr ębowej, naro ża ł ączono „na rybi ogon”. W XIX w. przewa żały dachy czterospadowe, na pocz ątku XX w. pojawiły si ę dachy naczółkowe i dwuspadowe o szczytach prostych, kryte słom ą, z „wystawk ą” wyprowadzon ą przed ścian ę szczytow ą, wspart ą na ozdobnie profilowanych rysiach. Stosowano charakterystyczne elementy zdobnicze - deskowanie szczytów dachów w formie kwadratu, jedliny, o ści ryby, pól podzielonych na szereg płaszczyzn trójk ątnych i czworok ątnych z motywem sło ńca, ksi ęż yca, koła, krzy ża itp. Niektóre szczyty chałup miały pazdury zako ńczone rze źbionymi główkami ptaków lub zwierz ąt. W latach trzydziestych XX w. modne stały si ę ganki usytuowane przy drzwiach wej ściowych. Ściany ich u góry zdobione były ornamentem kwiatowym, a u dołu a żurow ą balustrad ą. Powszechne było malowanie zewn ętrznych ścian domów - na niebieskim tle malowano białe stylizowane drzewka, kwiaty i figury geometryczne [Kłoczko 1996]. W niektórych wsiach mo żna spotkać pojedyncze budynki, przewa żnie inwentarskie, zbudowane z brył rudawca [Pytli ński 1995]. Budownictwo ludowe na pozostałym obszarze nie przejawia tak indywidualnych cech jak łowickie. W regionie rawskim zagrody budowane były na planie czworok ąta, budynki

78 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych ustawiano z trzech stron i łączono płotami sztachetowymi. Chałupy były drewniane, o konstrukcji zr ębowej, zw ęgłowane „na jaskółczy ogon”, bielone wapnem, z dachem naczółkowym pokrytym schodkow ą strzech ą słomian ą. Na pozostałych terenach mo żna równie ż spotkać ró żne typy zabudowy charakterystycznej dla Mazowsza [Kłoczko 1996].

5.6 Figury, krzy że i kapliczki przydro żne Kapliczki i krzy że towarzysz ą zabudowie wsi od pocz ątku historii chrze ścija ństwa na terenie Polski. Zawsze jednak miejsce, w którym były stawiane było do tego celu szczególnie wybierane i niosło za sob ą okre ślone tre ści. Umieszczano je zazwyczaj na granicach obszarów (własno ści) i przy drogach, by zabezpieczały przed obcymi siłami, nieszcz ęś ciami, złem. Tym złem mogli by ć ludzie – wrogowie, diabły i siły nieczyste, choroby. We wsiach, w których nie było ko ścioła w ich centrum (lub na skrzy żowaniu dróg) stawiano kapliczki lub krzy że cz ęsto fundowane przez cał ą społeczno ść wsi. Ich powstanie zwi ązane jest z wa żnymi wydarzeniami nie tylko w Ko ściele, ale równie ż w Ojczy źnie, czy nawet w danej społeczno ści. Czasami s ą one wyrazem indywidualnej wdzi ęczno ści, miejscami pami ęci i pokuty, a czasem wyrazem po śmiertnego wspomnienia. Wi ększo ść tych obiektów, które zachowały si ę do dzisiaj jest wyrazem ludowej pobo żno ści, b ędącej cz ęś ci ą kultury ludowej. Rozwijała si ę ona od drugiej połowy XVIII w. do drugiej połowy XX w. Na terenie Parku i jego otuliny znajduje si ę nadal wiele przykładów zarówno kapliczek, jak i krzy ży. W wykazie obiektów zabytkowych w obszarze analiz znajduje si ę 36 kapliczek, najcz ęś ciej murowanych, z przełomu XIX i XX w. Wykaz najcenniejszych kapliczek [Kłoczko 1996]: Franopol gm. Biała Rawska mur., pocz. XX w. Chrzczonowice gm. Kowiesy mur., 1916 Wola P ękoszewska gm. Kowiesy mur., 1854 Wólka Jeruzalska gm. Kowiesy mur., 1850 Arkadia gm. Nieborów mur., 1880 Bełchów gm. Nieborów mur., XIX/XX w. Bełchów gm. Nieborów mur., XIX/XX w. Bobrowniki gm. Nieborów mur., 1 ćw. XX w. Nieborów gm. Nieborów mur., (kam.), XIX/XX w. Nieborów gm. Nieborów mur. XVIII/XIX w. Trzcianna gm. Nowy Kaw ęczyn drew., 1925 Konopnica gm. Rawa Maz. mur., ok. 1928 Kurzeszyn gm. Rawa Maz. mur., ok. 1832 Kurzeszyn gm. Rawa Maz. mur., k. XIX w. Kurzeszyn gm. Rawa Maz. mur., poł. XIX w. Przewodowice gm. Rawa Maz. mur., ok. 1925 Sierakowice P. gm. Skierniewice mur., ok. 1920 Sierakowice P. gm. Skierniewice mur., ok. 1920 Aleksandria gm. Puszcza Maria ńska mur., ok. 1850 Bartniki gm. Puszcza Maria ńska drew. 1861

79 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Górki gm. Puszcza Maria ńska mur., ok. 1900 Huta Partacka gm. Puszcza Maria ńska mur., ok. 1900 Korabiewice gm. Puszcza Maria ńska mur., 1889 N. Łajszczew gm. Puszcza Maria ńska mur., 1909 Nowa Huta gm. Puszcza Maria ńska mur., 1890 Puszcza Maria ńska gm. Puszcza Maria ńska mur., 1900 Staropol gm. Puszcza Maria ńska mur, 1932 Stara Huta gm. Puszcza Maria ńska mur., 1900 Zator gm. Puszcza Maria ńska mur., 1910 Chroboty gm. Radziejowice mur., ok. 1930 Korytów gm. Radziejowice mur., ok. 1930 Korytów gm. Radziejowice mur., ok. 1900 Miedniewice gm. Wiskitki, mur., 1868 Sokule gm. Wiskitki mur., 1836 Wiskitki gm. Wiskitki mur., I poł. XIX w. Wiskitki gm. Wiskitki mur., k. XVIII w.

5.7 Dziedzictwo niematerialne 5.7.1 Miejsca zwi ązane z wybitnymi postaciami historycznymi Podkre ślono nazwiska wła ścicieli maj ątków. Arkadia Helena z Prze ździeckich Radziwiłłowa żona Michała H. Radziwiłła, zało życielka Parku

Babsk Konstancja Gładkowska pochowana na cmentarzu parafialnym

Bolimów Władysław Jagiełło Puszcza Bolimowska stanowiła ulubione miejsce polowa ń królów polskich Jan Olbracht Puszcza Bolimowska stanowiła ulubione miejsce polowa ń królów polskich Zygmunt Stary król Polski, 24.XI.1519 r. potwierdza prawa miejskie Bolimowa Michał Hieronim Radziwiłł kasztelan, wojewoda Bolimowa do 1792 r.

Guzów Michał Kleofas Ogi ński znany kompozytor i twórca popularnych polonezów

80 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Feliks Łubie ński na Sejmie Czteroletnim jako poseł z województwa sieradzkiego był członkiem stronnictwa patriotycznego i jednym z redaktorów aktu konfederacji Sejmu, czuwał nad przyj ęciem Konstytucji 3 Maja, był m.in. komisarzem cywilno-wojskowym Tadeusza Ko ściuszki, ministrem sprawiedliwo ści Ksi ęstwa Warszawskiego, zało życielem Drukarni Rz ądowej, zało żył równie ż osad ę fabryczn ą Wiskitki zatrudniaj ąc tam licznych sukienników Henryk Łubie ński syn Feliksa, zało życiel pierwszej w Królestwie Polskim cukrowni w Guzowie, wiceprezes Banku Polskiego, uczestnik Powstania Listopadowego Tomasz Łubie ński syn Feliksa, generał wojsk polskich, uczestnik kampanii napoleo ńskich i Powstania Listopadowego, był te ż m.in. współzało życielem Żyrardowa i kolei warszawsko-wiede ńskiej

Joachimów Mogiły Władysław Stroynowski dowódca oddziału walcz ącego w czasie powstania styczniowego

Nieborów Karol XII król szwedzki, w 1705 r. zaj ął pałac na swoj ą kwater ę Michał Kazimierz Ogi ński hetman wielki litewski, jeden z przywódców konfederacji barskiej, wła ściciel w latach 1766-1774 Stanisław August król polski, go ść Michała Ogi ńskiego Helena z Prze ździeckich Radziwiłłowa - żona Michała Hieronima Radziwiłła, Michał Hieronim Radziwiłł składał podpisy na dokumentach sankcjonuj ących rozbiory: w 1773 r. na pierwszym oraz w 1793 r. na ostatnim sejmie rozbiorowym, wła ściciel do 1831 r. Fryderyk Wilhelm II król pruski od 1786 r., bratanek i nast ępca Fryderyka II Wielkiego), go ść Radziwiłłów w 1793 r. Michał Gedeon Radziwiłł wódz Powstania Listopadowego Janusz Radziwiłł prezes Lewiatana , wła ściciel Nieborowa okresu mi ędzywojennego Go ście pałacu w Nieborowie Jesieni ą 1944 r. Radziwiłłowie otworzyli swój dom dla uchodźców ze zniszczonej stolicy, w którym znalazło schronienie kilkana ście rodzin, głównie przedstawicieli inteligencji twórczej. Kierownictwo powstałego w lutym 1945 r. muzeum otoczyło tych ludzi opiek ą. Ju ż we wrze śniu 1945 r. przyjechała po raz pierwszy na dłu ższy pobyt do Nieborowa Maria Dąbrowska. W ten naturalny sposób zacz ęły działa ć w Nieborowie pokoje go ścinne, sprzyjaj ące podj ęciu twórczo ści przez pracowników nauki, pisarzy i artystów rozpoczynaj ących odbudow ę działalno ści naukowej i kulturalnej w kompletnie zrujnowanej stolicy. Od tego czasu przez Nieborów przewin ęła si ę plejada najznakomitszych polskich twórców nauki, kultury i sztuki. Do najcz ęstszych go ści Nieborowa nale żeli mi ędzy innymi Maria D ąbrowska, Zofia Nałkowska, Konstanty Ildefons Gałczyński, Xawery Dunikowski,

81 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Jan Parandowski, Władysław Tatarkiewicz, Tadeusz Kotarbi ński. W latach siedemdziesi ątych cz ęsto go ściły w Nieborowie Anna i Monika Żeromskie, Antoni Słonimski, Kazimierz Serocki, Zygmunt Mycielski, Jerzy Antczak, Jan Rybkowski. Tradycja ta przetrwała do ostatnich lat, kiedy ch ętnie odwiedzali Nieborów Julian Stryjkowski, Gustaw Herling- Grudzi ński, Ryszard Kapu ści ński, Stanisław Mro żek. Przebywali tu tak że twórcy zagraniczni, mi ędzy innymi Jean Cocteau, Paul Eluard, Paul Cazin, Anna Seghers, Leopold Stokowski, Artur Rubinstein, Emilio Vedova. W latach osiemdziesi ątych cz ęsto bywali tu opozycyjni działacze społeczno-polityczni Edward Lipi ński, Tadeusz Mazowiecki, Halina Mikołajska, Janina Zakrzewska. Bywali tu podczas pobytów w kraju Zbigniew Brzezi ński i Jan Nowak Jeziora ński, a tak że kardynał Józef Glemp, marszałek sejmu Maciej Pła żyński, prezydent Lech Wał ęsa. Odwiedzały Nieborów tak że znane osobisto ści sceny światowej - Jean Poniatowski, Willi Brandt, Raisa Gorbaczow, George Bush, królowa Hiszpanii Zofia. Wydarzeniem o wyd źwi ęku politycznym stała si ę wizyta w 1961 r. sióstr prezydenta Johna Kennedy'ego - Eunice Shriver i Jean Smith, a nieco pó źniej Karoliny Lee Bouvier- Radziwiłłowej, siostry Jacqueline Kennedy, mał żonki Stanisława Albrechta Radziwiłła wychowanego w Nieborowie. On sam odwiedził Nieborów w 1975 r. Od tego czasu stało si ę reguł ą, że zamieszkali za granic ą członkowie rodziny Radziwiłłów nieborowskich, ch ętnie odwiedzali swoj ą rodow ą rezydencj ę, oprowadzani przez Izabel ę Radziwiłłow ą, jej córk ę Krystyn ę lub synow ą Nicole. Kilka lat temu bawili w Nieborowie bezpo średni potomkowie ostatniego wła ściciela - John Radziwiłł z Nowego Jorku, Piotr Potocki z Madrytu, Izabela z Potockich d'Ornano z Pary ża. W czerwcu 1992 roku na pikniku w Nieborowie, urządzonego z okazji ślubu prawnuczki Janusza Radziwiłła Marii ,,Kiki'' Milewskiej ze Stanisławem Dwernickim, spotkały si ę przybyłe tu prawie w komplecie rozproszone po całym świecie gał ęzie rodziny Radziwiłłów nieborowskich [http://www.nieborow.art.pl].

Olszanka Józef Rapacki pejza żysta pocz ątku XX w. Czesław Ta ński malarz, batalista, pionier lotnictwa, konstruktor szybowców

Puszcza Maria ńska Jan III Sobieski 10 sierpnia 1683 r. krół zatrzymał si ę w klasztorze w Puszczy Maria ńskiej w drodze na Wiede ń. Według miejscowej legendy podczas drzemki pod miejscow ą lip ą (zniszczona przez wichur ę na pocz ątku lat 80-tych XX w., obecnie w tym miejscu stoi pomnik) przy śniła mu si ę wiede ńska wiktoria o.Stanisław Papczy ński Zało życiel Zgromadzenia Ksi ęż y Marianów Marszałek Józef Piłsudski 17 pa ździernika 1928 r. zosał honorowym mieszka ńcem gminy Car Mikołaj Romanow podczas krótkiego pobytu w 1906 r.zauroczony naszymi stronami nakazał budow ę drewnianego dworu (obecna Senatorówka)

Wola P ękoszewska Franciszek Górski dziadek Ludwika, polski wojskowy, generał brygady wojska Królestwa Kongresowego

82 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Ludwik Górski ur. w Woli P ękoszewskiej, agronom, działacz społeczny, ziemianin, polityk konserwatywny, członek rz ądu Jana Kucharzewskiego, powołany przez Rad ę Regencyjn ą Królestwa Polskiego 26 listopada 1917 r., kierownik Komisji Wojskowej Konstanty Górski brat Ludwika, historyk i krytyk sztuki Maria Pia Górska siostra Konstantego, malarka, pisarka, pedagog, jej pierwszym nauczycielem rysunku był Józef Rapacki, pó źniej uczył j ą tak że Józef Mehoffer

Turowa Wola Andrzej Wajda kr ęcił tu film „Pan Tadeusz”

Raducz Konstancja Gładkowska śpiewaczka operowa, młodzie ńcza miło ść Fryderyka Chopina, wła ścicielka maj ątku w Raduczu w XIX w.

Wiskitki Władysław Jagiełło Puszcza Bolimowska stanowiła ulubione miejsce polowa ń królów polskich Jan Olbracht Puszcza Bolimowska stanowiła ulubione miejsce polowa ń królów polskich Zygmunt August Puszcza Bolimowska stanowiła ulubione miejsce polowa ń królów polskich

5.7.2 Historyczne nazwy wsi Wi ększo ść nazw wsi z terenu Parku oraz na terenie z nim s ąsiaduj ącym ma brzmienie, które mo że wskazywa ć na czas ich powstania. Nazwy te odzwierciedlaj ą specyficzne ich cechy w ró żnych aspektach. Jako świadectwo losów tych terenów stanowi ą wa żny element ich dziedzictwa niematerialnego. Spotykamy tu nazwy: − dzier żawcze z około XII-XIII w. (np. Nieborów lub Jeruzal), których powstanie wi ąż e si ę z powstaniem ustroju feudalnego; pochodz ą najcz ęś ciej od nazw własnych (imion, nazwisk itp.), − nazwy topograficzne, charakterystyczne dla XIII w. (Górki, Chełmce, Borowiny), charakteryzuj ące otoczenie, na jakim została osada zało żona. Cz ęść nazw świadczy ć mo że nie tylko o czasie zało żenia osady lecz równie ż o jej statucie. Do tego typu nazw nale żą nazwy osad słu żebnych, powstaj ących około XII-XVI w. jako jednostki satelitarne wspomagaj ące funkcjonowanie pobliskich grodów. Na analizowanym terenie do grupy wsi o takim wła śnie rodowodzie mo żemy zaliczy ć Bartniki i Bednary.

83 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Ze wzgl ędu na znaczne zalesienie terenów okoliczna ludno ść, oprócz tradycyjnych zawodów zwi ązanych z rolnictwem lub rzemiosłem, uprawiała zawody zwi ązane z pozyskiwaniem i przetwarzaniem bogactw lasu. Zawody zwi ązane z lasem zachowały si ę w nazwach takich miejscowo ści, jak: Bartniki (od bartników zbieraj ących miód), Miedniewice (od ludzi, który oprowadzali po jarmarkach wytresowane nied źwiedzie) [Starzec 1998]. Nazwy wsi Budy Zaklasztorne, Budy Wolskie, Budy Kałki, Budy Grabskie i Zabudziska nale ży wi ąza ć z tzw. budnikami. Ludzie pracuj ący przy wyr ębie lasów budowali małe chałupki i szałasy, które zagł ębiali w ziemi w celu lepszego utrzymania ciepła. Zwano je budami, a ich mieszka ńców budnikami. Budnicy stawiali swoje chatki na wyznaczonych im przez wła ściciela kwartałach przeznaczonych do karczowania. W wyniku tego zamiast regularnych wsi powstawały pororzucane zagrody. Nazwa Smolarnia i Popielarnia pochodz ą od miejsc gdzie chemicznie przerabiano drewno. Przerobu drewna na popiół dokonywano w mielcarzach (stosach drewna z kanałami pionowymi i poziomymi obło żonymi 30-centymetrow ą warstw ą chrustu i ziemi) lub w dołach. Do przerobu na popiół u żywano drewna gatunków li ściastych (głównie buka, dębu, grabu i olchy). Otrzymywany popiół był przedmiotem handlu lub był przerabiany na pota ż (w ęglan potasu). Przerobu dokonywano poprzez ługowanie popiołu na tzw. majdanie pota żowym. Orzymywane w ten sposób kuleczki pota żu stanowiły cenny surowiec u żywany do wyrobu szkół, mydła, sukna oraz w farbiarstwie i piwowarstwie. Smolarnia to było miejsce w lesie, gdzie produkowano smoł ę drzewn ą i dziegie ć, w wyniku termicznego rozkładu drewna w specjalnych urz ądzeniach. Wyrobem smoły trudnili si ę smolarze. Otrzymywana smoła u żywana była do uszczelniania łodzi i statków, do smarowania osi kół, do konserwacji drewna oraz wyrobu środków bojowych. Dziegi ęć stosowano m.in.: do leczenia chorób skóry i do nasycania skór juchtowych w garbarstwie [Starzec 1998]. Wsie z członem „Wola” – świadczyły o czasowym zwolnieniu wsi z czynszu (Wola Pękoszewska, Wola Szydłowiecka, Turowa Wola) [Górnisiewicz 1999]. Na terenach nad Rawk ą w przeszło ści dokonywano wytopów żelaza, ze wzgl ędu na wyst ępuj ące zło ża rudy darniowej. Świadcz ą o tym nazwy takich miejscowo ści, jak np. Ruda. W dawnych czasach nazwa ta nie oznaczała jedynie surowca żelazodajnego, ale równie ż miejsce wytopu i przerobu rudy darniowej na żelazo. Warsztaty takie lokalizowane były zazwyczaj na brzegach rzek, których wody dawały potrzebn ą energi ę nap ędow ą. Wsie i osady, w których nazwie pojawia si ę słowo „Huta” stanowi ą pamiątk ę po istniej ącym na terenie Parku przemy śle szklarskim. Ciekawostk ą jest nazwa „Huta Partacka”, która oznaczała, i ż zało życielami huty byli nie zrzeszeni w cechu szklarze. Z biegiem czasu słowo „partacz”, oznaczaj ące pierwotnie nie przyj ętego do cechu rzemie ślnika, stało si ę synonimem niezbyt udanego lub wr ęcz kiepskiego „fachowca” [Starzec 1998]. Nazwy zdrobniałe lub dwuczłonowe świadcz ą z reguły o pó źniejszych podziałach dóbr rodowych na kilka niezale żnych maj ątków (Nowy Łajszczew, obok Starego Łajszczewa; Nowa Huta i Stara Huta, Nowy Karolinów i Stary Karolinów) oraz nazwy z członem „Wólka” dla osiedli powstaj ących przy starszych osadach (Wólka Korabiewska, Wólka Wr ęcka, Wólka Babska). Ostatni ą grup ę nazw stanowi ą powstałe w XIX w. dla nowozakładanych wsi, pochodzące od imion ich wła ścicieli (nazwy dzier żawcze). W tej grupie szczególnie liczne s ą wsie klucza Guzowskiego: Feliksów, Antoniew, Hipolitów, Tomaszew oraz Łubno. Dla tego okresu charakterystyczne s ą ponad to nazwy z członem „Kolonia” (Kolonia Bolimowska Wie ś, Kolonia Starorawska) lub „Towarzystwo” (Biernik Towarzystwo). Nazwy te świadcz ą o

84 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych rozpadzie maj ątków (najcz ęś ciej zadłu żonych) i ich parcelacji, na miejscu których powstawały nowe wsie [Górnisiewicz 1999]. Zdarzało si ę, że nazwy wsi ulegały z czasem zmianie w wyniku nastałych wydarze ń historycznych. Przykładem jest wie ś Joachimów-Mogiły zało żona w ko ńcu XIII w jako Budy Bolimowskie. Pierwotn ą nazw ę zmieniono na Mogiły, gdy po wydarzeniach z czasów I Wojny Światowej w lesie na skraju wsi pochowano żołnierzy poległych w bitwie.

5.7.3 Działania wojenne Ze wzgl ędu na swoje geopolityczne poło żenie ziemie Mazowsza wschodniego były terenem licznych walk. Tu bowiem krzy żowały si ę szlaki strategicznych przemarszów wojsk zarówno w kierunku południe – północ (wojny z zakonem krzy żackim i ze Szwecj ą), a w pó źniejszych wiekach wschód – zachód (I i II wojna światowa). Przez teren obecnego Bolimowskiego Parku Krajobrazowego, na przełomie czerwca i lipca 1410 r., przemieszczały si ę m.in. wojska króla Władysława Jagiełły pod ąż aj ące przez Czerwi ńsk (gdzie armia polska poł ączyła si ę z wojskami litewsko-ruskimi) na wojn ę z Pa ństwem Krzy żackim. W czasie najazdu szwedzkiego przez Ziemi ę rawsk ą prowadziły główne kierunki działa ń Szwedów w okresie VII 1655 – VI 1656 r. (Łowicz – Rawa – Żarnów – Kraków, Łowicz – Nowe Miasto – Goł ąb oraz Łowicz – Warszawa). Pod osłon ą puszczy walczyły z wrogiem oddziały partyzanckie starosty bolimowskiego Zygmunta Grudzi ńskiego [Tazbir 1980]. Podobnie okolice zostały spustoszone przez wojska szwedzkie i saskie podczas wojen szwedzkich w pierwszych latach XVIII w. (w sierpniu 1705 r. przez pewien czas w pałacu w Nieborowie miał swoj ą kwater ę król Karol XII) [Piwkowski 1978]. W czasie Powstania Listopadowego w 1830 r. w Bolimowie zorganizowano magazyn żywno ści dla 1-batalionu Gwardii Ruchomej. Po kilku bitwach polsko-rosyjskich wiosn ą 1831 r. dowódca wojsk rosyjskich Iwan Paskiewicz przeprawiał si ę przez Wisł ę na granicy Królestwa Polskiego z Prusami i ruszył przez Płock, Gabin, Kiernozi ę na Łowicz. W pierwotnych planach wodza naczelnego wojska polskiego było przyj ęcie bitwy pod Łowiczem. Polacy nie zaj ęli jednak pozycji pod miastem, a czekali pod Bolimowem. Generał Jan Skrzynecki dysponuj ąc 50 000 żołnierzy unikał walki i generalnego rozstrzygni ęcia. Świadomie swoj ą strategi ą doprowadził powstanie do kl ęski. Armia Paskiewicza zaj ęła Łowicz 31.07.1831 r. i przygotowywała si ę do marszu na Warszaw ę. W dniu 10.08.1831 r. do kwatery głównej wojsk polskich przybyła specjalna deputacja sejmowa na czele z ks. Admem Czartoryskim. Dnia 11.08.1831 r. z powodu braku podj ęcia walki deputacja pozbawiła generała Skrzyneckiego dowództwa i jego tymczasowym zast ępc ą mianowała generała Dembi ńskiego, który 14.08.1831 r. nakazał odwrót wojsk polskich w kierunku stolicy. Dzie ń pó źniej wojska rosyjskie rozpocz ęły przepraw ę przez Rawk ę i ruszyły za armi ą powsta ńcz ą. Trzy tygodnie pó źniej wojska carskie zaj ęły Warszaw ę. W ten sposób została stracona ostatnia szansa Polaków, bowiem gdyby dowództwo polskie podj ęło decyzj ę o przyj ęciu bitwy pod miastem, to Królestwo Polskie mogło wywalczyc niepodległo ść . W nocy z 22 na 23.01.1863 r. wybuchło Powstanie Styczniowe. W lasach bolimowskich ju ż od kilku dni przebywały grupy młodych m ęż czyzn zbiegłych przed brank ą. W Łowiczu, Bolimowie, Kiernozi, Bielwach i Sobocie uroczy ście odczytano na rynkach miejski tekst Manifestu Rz ądu Narodowego i dekrety uwłaszczeniowe. W Puszczy Bolimowskiej Władysław Stroynowski sformował oddział powsta ńczy zło żony z młodzie ży warszawskiej i województwa mazowieckiego. Naczelnikiem powsta ńczym Bolimowa został wikariusz ks.

85 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Wincenty Kuderko. Wielu mieszka ńców Bolimowa i s ąsiednich wsi wzi ęło bezpo średni udział w oddziałach powsta ńczych lub w ró żny sposób pomagało powsta ńcom. Oddział Stroynowskiego pod koniec stycznia liczył ok. 150 partyzantów i z ka żdym dniem ich liczba wzrastała. Powsta ńcy uzbrojeni byli w 40 strzelb my śliwskich, rewolwery i kosy. Spalili most na Rawce w okolicy Skierniewic, aresztowali kilkunastu oficerów rosyjskich w zatrzymanych poci ągach, odbijali rekrutów, przej ęli bro ń my śliwsk ą i amunicj ę z pałacu w Nieborowie, konfiskowali w poci ągach urz ędow ą korespondencj ę. Przeciw oddziałowi Stroynowskiego wysłano wojsko rosyjskie w sile prawie 2 000 żołnierzy. Wojsko carskie dowodzone przez płk. Hagemejstra otoczyło Bolimów i 7 lutego wkroczyło do miasta. Głównym celem przeprowadzonych przez Rosjan śledztw i aresztowa ń było uzyskanie informacji o powsta ńcach. Do bitwy doszło przed południem tego samego dnia pod Budami Bolimowskimi (dzi ś Joachimów-Mogiły). Rosjanie zaatakowali od wsi Grabie i od rzeki Rawki. Zaci ęta walka trwała półtorej godziny. W śród Rosjan było ok. 100 zabitych i wielu rannych, natomiast po polskiej stronie zgin ęło 15 powsta ńców. Żołnierze rosyjscy odbili czterech swoich oficerów trzymanych przez Polaków jako je ńców oraz wzieli do niewoli 16 bezbronnych powsta ńców i pi ęciu rannych. Oddział Stroynowskiego wycofał si ę po walce na południe i dotarł do Rawy, gdzie cztery dni pó źniej ogłoszono Manifestu Rz ądu Narodowego. Po bitwie Rosjanie dokonali rewizji w mie ście. Miasto obci ąż ono wysok ą kontrybucj ą. W Puszczy Bolimowskiej przez cały okres powstania ukrywali si ę powsta ńcy. Na tych terenach w marcu 1863 r. przebywał oddział „Dzieci Warszawskich” pod dowództwem Walerego Remiszewskiego. Pod koniec marca miała dotrze ć do Bolimowa dostawa 800 karabinów z Katowic, która niestety nie nadeszła. Dnia 2 kwietnia powsta ńcy ponie śli kl ęsk ę pod Budami Zaborowskimi. Na pami ątk ę tych wydarze ń na skraju lasu pod Bolimowem na jednej z sosen wyci ęto napis „Gloria Victis”, który w 1963 r. zast ąpiono d ębow ą tablic ą rze źbion ą przez plastyka Z. P ągowskiego z napisem „Gloria Victis 1863 Chwała zwyci ęż onym”, natomiast koło wsi Joachimów wybudowano pomnik po świ ęcony pami ęci powsta ńców poległych 7 lutego 1863 r. [Kali ński 1993]. Na pocz ątku I wojny światowej, po szeregu bitew toczonych w okolicach Łodzi, wojska 6 Korpusu Rosyjskiego przeszły do obrony na linii rzeki Rawki i dolnej Bzury. Front od połowy grudnia 1914 r. ustabilizował si ę na pół roku. Próby przełamania oporu, ataki i kontrataki oraz silny ostrzał artyleryjski, doprowadziły do znacznych zniszcze ń miejscowo ści le żą cych w pasie przyfrontowym. W rejonie Kamiona pozostało wiele świadectw walk nad Rawk ą. W ko ńcu stycznia 1915 r. armia niemiecka zastosowała gazy bojowe w postaci pocisków artyleryjskich wypełnionych bromkiem ksylitu ( środkiem działaj ącym podobnie do gazu łzawi ącego). Znacznie wi ększe straty w ludziach po stronie rosyjskiej spowodowało bojowe zastosowanie chloru. Pierwszy atak miała miejsce w nocy z 30 na 31.05.1915 r. Ze wzgl ędu jednak na nisk ą temperatur ę powietrza (-21°C) gaz ten nie parował, w zwi ązku z czym atak okazał si ę nieskuteczny. Nast ępnych ataków dokonano w dniach 12 i 17 czerwca oraz w nocy z 6 na 7 lipca. Podczas tego ostatniego ataku (u żyto 264 ton ciekłego chloru wypuszczonego z 12 tysi ęcy butli rozmieszczonych przed lini ą okopów rosyjskich) nagła zmiana kierunku wiatru spowodowała przesuni ęcie chmury gazu na własne pozycje i doprowadziła do śmierci 1200 Niemców. Ataki gazowe i masowe zastosowanie artylerii spowodowały, że ponad półroczne walki pozycyjne zwane Bitw ą nad Rawk ą nale żały do najci ęż szych i najkrwawszych bitew I wojny światowej. Po walkach pod Bolimowem pozostały liczne cmentarze wojenne z tego okresu, m.in. w Kolonii Bolimowska Wie ś, Wólce Łasieckiej, Joachimowie-Mogiłach, Huminie. Inne cmentarze wojenne z tego okresu znajduj ą si ę w Kamionie (niemiecki i rosyjski). Na tym drugim spoczywaj ą tak że żołnierze polscy, wcze śniej pochowani w parku miejskim w

86 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

Skierniewicach [http://pl.wikipedia.org]. W Bolimowie przy zbiegu ulic Senatorskiej i Dworskiej, nieopodal ko ścioła, umieszczono dwa gongi po żarowe wykonane z połówek butli po chlorze u żytym w 1915 r. [Starzec 1998]. W czasie II wojny światowej na terenach Parku toczyły si ę potyczki mi ędzy cofaj ącymi si ę wojskami niemieckimi i radzieckimi. Zaci ęte boje toczyły si ę nad Rawk ą we wrze śniu 1939 r. W okolicach Kaducza, Nowego Dworu i Starej Rawy jednostki Kresowej Brygady Kawalerii walczyły z niemieck ą 18 Dywizj ą Piechoty, która miała znaczn ą przewag ę w ludziach i sprz ęcie wojennym. Rozbity został wtedy 20 Pułk Ułanów. Koło miejscowo ści Kamion, na prawym brzegu doliny Rawki, w dniu 10.09.1939 r. toczyła si ę walka 28 dywizjonu artylerii ci ęż kiej Armii „Łód ź” z piechot ą niemieck ą [Starzec 1998]. W dniu 12 wrze śnia 1939 r. prowadzono ci ęż kie walki w Łowiczu zako ńczone odparciem wojsk niemieckich, ci ęż kie walki pod Sochaczewem toczono 14 wrze śnia. Kontratak niemiecki miał miejsce 16 wrze śnia [Welc-Jędrzejewska 1996]. W tym czasie równie ż w okolicy Raducza toczyły si ę walki, zwłaszcza o poło żon ą ok. 4 km od osady strategiczn ą drog ę prowadz ącą w kierunku Warszawy. Tak że w samym Raduczu toczyły si ę starcia z Wehrmachtem o le żą ce we wsi koszary. W wyniku tego starcia żołnierze polscy zostali zamordowani, a nast ępnie pochowani w lesie za terenem jednostki wojskowej. Po wojnie w miejscu tym, znajduj ącym si ę ok. 1,5 km na północ od zabudowa ń wsi, oddalonym od drogi, postawiono niewielki pomnik - nagrobek, na którym w pierwotnej wersji znalazła si ę tablica z nazwiskami wszystkich spoczywaj ących tam żołnierzy (tablica ta zagin ęła) [http://pl.wikipedia.org]. W latach okupacji na terenie Puszczy Bolimowskiej działały oddziały partyzanckie dwóch obwodów Armii Krajowej – skierniewickiego i łowickiego, których placówki rozmieszczone były wokół Puszczy. Dowódc ą placówki AK w Nieborowie był „Zygmunt” – Edward Radziwiłł, syn wła ściciela dóbr nieborowskich Janusza Radziwiłła, a w Bolimowie „Emanuel” – Franciszek Darowski, pracownik poczty, komendantem operacyjnego oddziału partyzanckiego był „Dawid” – Walenty Odolczyk z Nieborowa. Na linii kolejowej Łód ź – Warszawa, przebiegaj ącej skrajem Puszczy przeprowadzano akcje sabota żowe, a w okolicach Nieborowa i pod Wólk ą Łasieck ą odbierano dokonywane przez aliantów w 1942 r. i 1943 r. zrzuty broni. W rejonie Kopanichy przez dłu ższy czas funkcjonowała nadawcza radiostacja delegatury rz ądu RP. W sierpniu 1943 r. pod Zabudziskami i Bartnikami nad Rawk ą oddział Gwardii Ludowej dowodzony przez „Krystiana” - Ignacego Robb-Narbutta stoczył całodniow ą bitw ę z Niemcami [Piwkowski 1994]. W okresie II Wojny Światowej w puszczy działały silne oddziały partyzanckie (pomnik po świ ęcony pami ęci F. Penderskiego na granicy Kowiesów i Chojnaty) [http://pl.wikipedia.org].

87 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

6 WALORYZACJA ZASOBÓW KULTUROWYCH 6.1. Waloryzacja porównawcza zasobów kulturowych Waloryzacja zasobów kultury została przedstawiona jako seria tabel w układzie terytorialnym, tj. w podziale na: obszar Parku, otuliny, terenów projektowanych do wł ączenia w obszar Parku oraz bezpo średniego s ąsiedztwa. Wszystkim obiektom przyporz ądkowano kolejne numery, które pozwoliły przedstawi ć ich lokalizacj ę na zał ączonej do operatu mapie „Zasoby i waloryzacja obiektów zabytkowych Bolimowskiego Parku Krajobrazowego”. W waloryzacji porównawczej obiektów zabytkowych nie uwzgl ędniono zasobów niematerialnych dóbr kultury oraz zabytków archeologicznych ze wzgl ędu na ich niefizjonomiczny charakter. W waloryzacji wydzielono 3 klasy obiektów. Obiekty o znaczeniu ponadregionalnym to te, których historia bezpo średnio zwi ązana jest z osobami, które odegrały znacz ącą rol ę w życiu politycznym i kulturowym Polski (Nieborów i Arkadia), i które zostały wpisane do rejestru zabytków. Do tej grupy zaliczono równie ż cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej, są to bowiem miejsca spoczynku żołnierzy poległych po pierwszych w skali światowej użyciach broni chemicznej. Do grupy obiektów o znaczeniu regionalnym zaliczono wszystkie obiekty znajduj ące si ę pod opiek ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, tj. wpisane do rejestru zabytków, natomiast pozostałe znajduj ące si ę w ewidencji konserwatorskiej zaliczono do obiektów o randze lokalnej . Ogółem waloryzacji poddano 91 obiektów. Na terenie Parku znajduj ą si ę 3 obiekty zaliczone do zasobów o znaczeniu ponadregionalnym, 5 o znaczeniu regionalnym oraz 8 lokalnym. Nale żą do nich zało żenia dworsko-parkowe, cmentarze, ko ściół, młyn i fragment alei. W zasi ęgu otuliny znajduj ą si ę 3 obiekty o znaczeniu okre ślonym jako regionalne oraz 3 o znaczeniu lokalnym. Na terenach proponowanych do przył ączenia do obszaru Parku znajduje si ę ogółem 23 obiektów, w tym: 1 o znaczeniu ponadregionalnym (zespół klasztorny w Puszczy Maria ńskiej), 21 o znaczeniu regionalnym i 1 o znaczeniu lokalnym. Najliczniejsz ą i najbardziej warto ściow ą grup ę stanowi ą obiekty znajduj ące si ę w s ąsiedztwie Parku. Do tej grupy nale ży: 5 obiektów o znaczeniu ponadregionalnym, 38 regionalnym oraz 3 lokalnym.

88 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

TEREN PARKU NR LOKALIZACJA/MIEJSCOWO ŚĆ GMINA TYP OBIEKTU WALORYZACJA 1 JOACHIMÓW-MOGIŁY BOLIMÓW CMANTARZ WOJENNY PR 2 NIEBORÓW NIEBORÓW PAŁAC PR 3 NIEBORÓW NIEBORÓW PARK PAŁACOWY PR 4 JERUZAL KOWIESY ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 5 JERUZAL KOWIESY CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 6 NIEBORÓW NIEBORÓW ALEJA R 7 DOLECK NOWY KAW ĘCZYN PARK PODWORSKI R 8 WYCZE ŚNIAK PUSZCZA MARIA ŃSKA PARK PODWORSKI R 9 LISNA KOWIESY DWÓR L 10 DOLECK NOWY KAW ĘCZYN DWÓR L 11 SULISZEW NOWY KAW ĘCZYN DWÓR L 12 SULISZEW NOWY KAW ĘCZYN PARK PODWORSKI L 13 SULISZEW NOWY KAW ĘCZYN MŁYN L 14 LISOWOLA PUSZCZA MARIA ŃSKA DWÓR L 15 LISOWOLA PUSZCZA MARIAŃSKA PARK PODWORSKI L 16 WYCZE ŚNIAK PUSZCZA MARIA ŃSKA DWÓR L

89 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

TEREN OTULINY PARKU NR LOKALIZACJA/MIEJSCOWO ŚĆ GMINA TYP OBIEKTU WALORYZACJA 17 WÓLKA ŁASIECKA BOLIMÓW CMENTARZ WOJENNY R 18 PAPLIN KOWIESY PARK PODWORSKI R 19 NIEBORÓW NIEBORÓW ALEJA R 20 PAPLIN KOWIESY DWÓR L 21 KORABIEWICE PUSZCZA MARIA ŃSKA DWÓR L 22 KORABIEWICE PUSZCZA MARIA ŃSKA PARK PODWORSKI L

TERENY PROPONOWANE DO PRZYŁ ĄCZENIA DO PARKU NR LOKALIZACJA/MIEJSCOWO ŚĆ GMINA TYP OBIEKTU WALORYZACJA 23 PUSZCZA MARIA ŃSKA PUSZCZA MARIA ŃSKA ZESPÓŁ KLASZTORNY PR 24 BABSK BIAŁA RAWSKA ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 25 BABSK BIAŁA RAWSKA CMENTARZ PARAFIALNY R 26 BABSK BIAŁA RAWSKA DWÓR R 27 BABSK BIAŁA RAWSKA PARK PODWORSKI R 28 BABSK BIAŁA RAWSKA ALEJA R 29 GOŁY Ń BIAŁA RAWSKA PARK PODWORSKI R 30 OSSA BIAŁA RAWSKA PARK PODWORSKI R 31 WĘDROGÓW KOWIESY PARK PODWORSKI R 32 WOLA P ĘKOSZEWSKA KOWIESY DWÓR R 33 WOLA P ĘKOSZEWSKA KOWIESY PARK PODWORSKI R 34 NOWY DWÓR NOWY KAW ĘCZYN DWÓR R

90 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

35 NOWY DWÓR NOWY KAW ĘCZYN PARK PODWORSKI R 36 KURZESZYN RAWA MAZOWIECKA ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 37 KURZESZYN RAWA MAZOWIECKA CMENTARZ R 38 BARTNIKI/RADZIWIŁŁÓW PUSZCZA MARIA ŃSKA ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 39 BARTNIKI/RADZIWIŁŁÓW PUSZCZA MARIA ŃSKA CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 40 OLSZANKA PUSZCZ MARIA ŃSKA PARK PODWORSKI R 41 PUSZCZA MARIA ŃSKA PUSZCZA MARIA ŃSKA CMENTARZ R 42 RADZIWIŁŁÓW PUSZCZA MARIA ŃSKA DWORZEC KOLEJOWY R 43 SOKULE WISKITKI DWÓR R 44 SOKULE WISKITKI PARK PODWORSKI R 45 WĘDROGÓW KOWIESY DWÓR L

TERENY W SASIEDZTWIE PARKU NR LOKALIZACJA/MIEJSCOWO ŚĆ GMINA TYP OBIEKTU WALORYZACJA 46 BOLIMOWSKA WIE Ś BOLIMÓW CMENTARZ WOJENNY PR 47 HUMIN BOLIMÓW CMENTARZ WOJENNY PR 48 ARKADIA NIEBORÓW PARK ROMANTYCZNY PR 49 KOMPINA NIEBORÓW CMWNTARZ WOJENNY PR 50 WISKITKI WISKITKI CMWNTARZ WOJENNY PR 51 BEDNARY BOLIMÓW CMENTARZ WOJENNY R 52 BOLIMÓW BOLIMÓW ZESPÓŁ KO ŚCIELNY, p.w. św. Anny R 53 BOLIMÓW BOLIMÓW ZESPÓŁ KO ŚCIELNY, p.w. św. Trójcy R 54 BOLIMÓW BOLIMÓW CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R

91 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

55 BOLIMÓW BOLIMÓW CMENTARZ ŻYDOWSKI R 56 KRASNÓW BOLIMÓW DWÓR R 57 KRASNÓW BOLIMÓW PARK PODWORSKI R 58 WOLA SZYDŁOWIECKA BOLIMÓW DWÓR R 59 CHOJNATA KOWIESY ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 60 CHOJNATA KOWIESY CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 61 CHOJNATA KOWIESY DWÓR R 62 CHOJNATA KOWIESY PARK PODWORSKI R 63 TUROWA WOLA KOWIESY DWÓR R 64 TUROWA WOLA KOWIESY PARK PODWORSKI R 65 ULASKI KOWIESY CMENTARZ WOJENNY R 66 BEŁCHÓW NIEBORÓW ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 67 BEŁCHÓW NIEBORÓW CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 68 NIEBORÓW NIEBORÓW ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 69 NIEBORÓW NIEBORÓW CMENTARZ R 70 NIEBORÓW NIEBORÓW ALEJA R 71 NOWY DWÓR NOWY KAW ĘCZYN ALEJA R 72 STARA RAWA NOWY KAW ĘCZYN ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 73 STARA RAWA NOWY KAW ĘCZYN KAPLICA CMENTARNA R 74 STARA RAWA NOWY KAW ĘCZYN CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 75 STARY RZ ĘDKÓW NOWY KAW ĘCZYN PARK PODWORSKI R 76 TRZCIANNA NOWY KAW ĘCZYN DWÓR R 77 TRZCIANNA NOWY KAW ĘCZYN PARK PODWORSKI R

92 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

78 PAMIETNA SKIERNIEWICE DWÓR R 79 KAMION PUSZCZA MARIA ŃSKA PAŁAC R 80 KAMION PUSZCZA MARIA ŃSKA PARK PRZYPAŁACOWY R 81 GUZÓW WISKITKI PAŁAC R 82 GUZÓW WISKITKI PARK PRZYPAŁACOWY R 83 GUZÓW WISKITKI KAPLICA PRZYPAŁACOWA R 84 MIEDNIEWICE WISKITKI ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 85 MIEDNIEWICE WISKITKI CMENTARZ PRZYKO ŚCIELNY R 86 STARY DRZEWICZ WISKITKI PARK PODWORSKI R 87 WISKITKI WISKITKI ZESPÓŁ KO ŚCIELNY R 88 WISKITKI WISKITKI CMENTARZ ŻYDOWSKI R 89 WOLA SZYDŁOWIECKA BOLIMÓW PARK PODWORSKI L 90 ZAWADY KOWIESY PARK PODWORSKI L 91 PAMI ĘTNA SKIERNIEWICE PARK PODWORSKI L

LEGENDA: PR – ZNACZENIE PONADREGIONALNE R – ZNACZENIE REGIONALNE L – ZNACZENIE LOKALNE

Nadane w tabeli kolejne numery odpowiadaj ą oznaczeniom na mapie „Zasoby i waloryzacja obiektów zabytkowych Bolimowskiego Parku Krajobrazowego”

93 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

6.1 Ocena dotychczasowej ochrony dziedzictwa kulturowego Rejon Bolimowskiego Parku Krajobrazowego oprócz warto ści środowiska przyrodniczego, jakimi s ą tereny le śne oraz dolina rzeki Rawki, dysponuje równie ż istotnymi walorami kulturowymi. Zespoły dworsko-parkowe zlokalizowane na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny s ą w bardzo ró żnym stanie przetrwania. Najlepiej zachowanym obiektem jest zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie. W pałacu znajduje si ę obecnie muzeum wn ętrz rezydencji pałacowej z XVII-XIX w., oparte na ocalałym wyposa żeniu pałacu i jego kolekcjach (rze źba, obrazy, grafika, meble, br ązy, porcelana i szkło, srebra, zegary, tkaniny, zbiory biblioteczne), uzupełnione obiektami sztuki i rzemiosła artystycznego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Pałac i ogród regularny (francuski) w Nieborowie po renowacji i uporz ądkowaniu zostały udost ępnione zwiedzaj ącym jako stylowe pałacowo- ogrodowe zało żenie rezydencjonalne. W pozostałych zało żeniach (w Dolecku, Lisnej, Lisowoli, Suliszewie oraz Paplinie) nie podj ęto żadnych działa ń zmierzaj ących do przywrócenia im dawnej świetno ści. Obiekty zabytkowe, wpisane do rejestru zabytków lub uj ęte w ewidencji konserwatorskiej, chronione s ą przepisami prawnymi, zawartymi w systemie ochrony dóbr kultury. Na system ten składaj ą si ę: ustawa z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568), akty wykonawcze do w/w ustawy, ustawa z dn. 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717) oraz ustawa z dn. 7 lipca 1994 r. - prawo budowlane (Dz.U. Nr 89, poz. 414). Nadrz ędnym wymogiem, wynikaj ącym tak z przepisów prawa, jak i imperatywu utrzymania dla przyszłych pokole ń dziedzictwa kulturowego, jest maksymalne zachowanie substancji zabytkowej poprzez remonty obiektów nieruchomych, piel ęgnacj ę i renowacj ę zało żeń zieleni, konserwacj ę zabytków ruchomych. Parki z obj ętego obszaru analiz za wyj ątkiem Nieborowa, z racji naturalnego starzenia si ę substancji zabytkowej, cz ęsto niewła ściwego sposobu u żytkowania, świadomej i niszcz ącej działalno ści człowieka lub te ż braku odpowiedniego u żytkownika, zostały zubo żone tak pod wzgl ędem ilo ściowym, jak i jako ściowym – zatarła si ę historyczna kompozycja przestrzenna, wiele drzew zostało usuni ętych, cz ęść gatunków, tak że rodzimych, wypadła. Pozacierały si ę historyczne układy dróg, ście żek spacerowych, punktów widokowych. Niektóre obiekty (m.in.: Doleck, Lisowola) uległy tak znacznym zniszczeniom, że ich warto ść historyczna i kompozycyjna jest na tyle znikoma, i ż nie kwalifikuj ą si ę do ochrony konserwatorskiej. Wci ąż pozostaj ą cennymi obiektami w krajobrazie, jednak porównuj ąc ich stan obecny do pierwotnego wykazuj ą wi ększ ą warto ść przyrodnicz ą, ni ż kulturow ą. W granicach Parku znajduje si ę jeden zespół ko ścielny w Jeruzalu, którego budynek jest w dobrym stanie technicznym. W dobrym stanie s ą równie ż cmentarze parafialne, znajduj ące si ę pod stał ą opiek ą. W znacznie gorszym stanie pozostaj ą cmentarze zlokalizowane poza terenami zespołów ko ścielnych. Wi ększo ść cmentarzy wojennych poło żonych na terenach le śnych stopniowo ulega zniszczeniu. Stan ten wynika przede wszystkim z braku stałego opiekuna – osoby odpowiedzialnej za ich stan oraz ze wzgl ędu na oddalenie od zabudowy. Przykładem tego typu obiektu mo że by ć cmentarz wojenny z czasów I Wojny Światowej w Wólce Łasieckiej. Ze wzgl ędu na wyj ątkowe znaczenie cmentarzy wojennych na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (jak równie ż otuliny i najbli ższego otoczenia) mo żemy zakwalifikowa ć je do rangi regionalnej i ponadregionalnej.

94 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych

7 ZAGRO ŻENIA ZASOBÓW KULTURY Stan zachowania substancji zabytkowej poszczególnych elementów kulturowych na terenie Parku jest zró żnicowany. W obr ębie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego zaszło wiele zmian powodowanych ró żnymi przyczynami. S ą to zarówno przyczyny naturalne, wynikaj ące z destrukcyjnej działalno ści upływaj ącego czasu, jak i przyczyny zwi ązane głównie ze szkodliw ą działalności ą człowieka. Przyczyn ą zniszcze ń poszczególnych elementów wchodz ących w skład zasobów kultury w wielu przypadkach jest brak wła ściwego u żytkownika. Układy przestrzenne zało żeń dworsko- parkowych posiadaj ą warto ści u żytkowe mo żliwe do wykorzystania w ramach adaptacji obiektu do nowej funkcji lub ich rewaloryzacji. Właściwe ich wykorzystanie, jest najlepszym zabezpieczeniem, które gwarantuje przetrwanie ka żdego zabytku, w tym zabytku parkowego czy ogrodowego. Brak odpowiedniego u żytkownika wi ąż e si ę zazwyczaj z brakiem lub niedostatecznym przeprowadzaniem zabiegów konserwatorskich, tj. bez zachowania ci ągło ści i bez bie żą cej kontroli. Stan taki dotyczy wi ększo ści zało żeń dworsko-parkowych na omawianym terenie, za wyj ątkiem zało żenia w Nieborowie. W układzie przestrzennym tych zało żeń pojawiły si ę liczne przerosty oraz znacznie pogorszył si ę stan sanitarny drzewostanu. Niekorzystne jest tak że wprowadzanie nowych elementów programu użytkowego, sprzecznych z charakterystycznym układem zabytkowym zało żenia (np. w Wycze śniaku na terenie parku wybudowano budynek mieszkalno-socjalny - Dom Wysłu żonego Spółdzielcy oraz kilkana ście domków campingowych). Brak wła ściwego opiekuna jest tak że przyczyn ą zniszcze ń cmentarzy nieparafialnych. Problem ten dotyczy zwłaszcza cmentarzy wojennych (całkowicie zaniedbany i zniszczony cmentarz wojenny w Wólce Łasieciej) oraz cmentarzy wyznaniowych niekatolickich. Zagro żeniem dla obiektów architektonicznych na terenie Parku i jego otuliny – ko ściołów i dworów, które powstawały jako elementy dominuj ące w krajobrazie, jest utrata wła śnie tej istotnej funkcji, poprzez zarastanie osi widokowych, zacieranie powi ąza ń widokowych w obr ębie zało żeń oraz z otaczaj ącym krajobrazem, jak równie ż wprowadzanie nowych obiektów w ich otoczeniu przejmuj ących rol ę dominant (np. w Wycze śniaku).

95 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006