Historia Administracji W Gminie Kowiesy

Leszek Zugaj

HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE KOWIESY

LUBLIN 2013

WSTĘP

Współczesna gmina Kowiesy funkcjonuje ju ż 40 lat. Jednak pocz ątki samorz ądu gminnego si ęgaj ą połowy XIX wieku i reform z czasów zaboru rosyjskiego. To wtedy powołano gmin ę Kowiesy – odpowiednik współczesnej gminy Kowiesy. Tamte gminy, formalnie samorz ądowe, podlegały kontroli ze strony urz ędników carskich. Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodległo ści, w 1918 roku, do ju ż ustanowionego systemu samorz ądu gminnego, dodano rady gminne. W 1933 roku weszła w życie reforma samorz ądu gminnego jednolitego dla całej II Rzeczpospolitej (tak zwana ustawa scaleniowa). W czasie I i II wojny światowej gminy wykonywały ści śle polecenia władz okupacyjnych. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorz ąd, a ż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudan ą reform ę podziału kraju na gromady (1954–1972). Od 1973 roku zacz ęto naprawia ć bł ędy i ustanowiono wi ększe gminy. Ówcze śnie ustanowiony podział gminny w wi ększo ści funkcjonuje do dzi ś, co stanowi dowód, że si ę sprawdził. Wła śnie w 1973 roku powołano współczesn ą gmin ę Kowiesy. Od 1990 roku gminy funkcjonuj ą według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku „o samorz ądzie gminnym”. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorz ądu obszaru gminy Kowiesy na przestrzeni ostatnich 150 lat.

GMINY WOKÓŁ KOWIES W LATACH 1809-1918

Samorz ąd gminny został zapocz ątkowany w 1809 roku w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Utworzono gminy miejskie i wiejskie, maj ące pewne formy samorz ądu, ale pod ścisł ą kontrol ą wła ścicieli ziemskich, którzy sprawowali równie ż, obligatoryjnie urz ąd wójta. Ka żda wie ś stanowiła oddzieln ą gmin ę wiejsk ą. Miasta stanowiły oddzielne jednostki administracyjne na czele z burmistrzem pod nadzorem pa ństwa. Decyduj ącą rol ę w miastach prywatnych ogrywał wła ściciel. Organizacja gmin wiejskiej w Królestwie Polskim (po 1815 roku) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Dopiero w 1859 roku władze przeprowadziły wa żną reform ę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać si ę z przynajmniej 50 dymów 1 pod zarz ądem jednego wójta. Powołano zatem wi ększe jednostki terytorialne. Je żeli jeden wła ściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze maj ątki ziemskie mogły by ć poł ączone w jedn ą gmin ę. Wła ściciele ziemscy sami wybierali spo śród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisj ę Rz ądow ą do Spraw Wewn ętrznych. Je żeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji, wła ściciele musieli przedstawi ć inn ą osob ę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rz ądowa na koszt wła ścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszka ńców zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społeczno ść wiejsk ą. W ten sposób ka żda wie ś w okolicy Kowies funkcjonowała jako osobna gmina. Te obszary nale żały do guberni warszawskiej.

1 Inaczej domów. 3

Kowiesy na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku.

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku ( Topograficzna Karta Królestwa Polskiego , Warszawa 1839, kolumna 3, sekcja 4 – fragment)

Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku ( Topograficzna Karta Królestwa Polskiego , Warszawa 1839, kolumna 4, sekcja 4 – fragment)

W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przyst ąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odci ągn ąć chłopów od walki. Ziemia dworska u żytkowana przez chłopów stała si ę ich własno ści ą. W ka żdej wsi przyst ąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne dla poszczególnych miejscowo ści, w których dokładnie okre ślono ilo ść gruntów nale żą cych do ka żdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłaci ć otrzyman ą ziemi ę, ale otrzymywali j ą na własno ść . Zmieniło to zupełnie stosunki własno ściowe na polskiej wsi.

Fragment dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podziału gmin wiejskich ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1859, s. 5).

Drug ą reform ą władz carskich było powołanie samorz ądowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorz ądowy i została oddzielona od władzy wła ścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urz ędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gmin ę tworzyły zarówno grunty włościa ńskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Ukaz carski wprowadzaj ący ustrój samorz ądu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku. 2 Od tej pory ka żda gmina składała si ę z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezale żnie od podziałów własno ści dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Jak wspomniano wy żej w 1864 roku nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym od 1859 roku. Ich granice pocz ątkowo pozostawały bez zmian. Najwa żniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wył ączone z pod władzy wła ścicieli ziemskich. Pewne zmiany dotkn ęły te ż miasta. Po powstaniu styczniowym burmistrz miasta był powoływany przez władze gubernialne. Burmistrz mianował podległych sobie urz ędników- magistrat. Dochody miejskie pochodziły z dzier żawy maj ątku miejskiego. Dzier żawie podlegały te ż podatki. Miasto zajmowało si ę utrzymaniem ulic, latar ń, studzien, zieleni miejskiej. Magistraty finansowały tak że szkolnictwo oraz opłacały urz ędników. W 1866 roku przyst ąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji pa ństwa. Miało to na celu unifikacj ę tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z pocz ątkiem 1867 roku zreorganizowano podział na gubernie. Wraz z reform ą „gubernialno-powiatow ą” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej wi ęcej z dwóch gmin, z czasów 1859 roku, powołano jedn ą now ą gmin ę. Zmiany zostały ogłoszone z ko ńcem 1866 roku (19/31 grudnia) i weszły w życie z pocz ątkiem 1867 roku. W ramach powiatu skierniewickiego powołano mi ędzy innymi gminy: Słupia, Skierniewka, Korabiewice, Kowiesy, Doleck, D ębowa Góra, Głuchów i Grzymkowice. 3

Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku

2 Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1864, tom 62. 3 Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1866, s. 361. 9

Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1866, s. 279)

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni warszawskiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 360- wersja rosyjska)- pozycja 7 – powiat skierniewicki

Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni warszawskiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 361- wersja polska) 12

Fragment rosyjskiej mapy z przełomu XIX i XX wieku

Kowiesy w ko ńcu XIX wieku stanowiły wie ś w powiecie skierniewickim, gminie Kowiesy, parafii Chojnata. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego gmina Kowiesy le żała w powiecie skierniewickim. Gmina nale żała do s ądu gminnego okr ęgu II w Chrzconowicach , stacji pocztowej w Mszczonowie, gmina liczyła 11248 morgów obszaru i 3057 mieszka ńców (dane z około 1888 roku).4 W skład gminy wchodziły miejscowo ści: Borszyce, Budy Chojnackie, Budy Wolskie, Chojnata, Chojnatka, Chrzczonowice, Franciszków, Huta Zawadzka, Jakubów, Janów, Ja śminówka, Kowiesy, Michałowice, Nostycówka, Nowy Lindów, Paplin, Paplinek P ękoszew, Turowa Wola, Ulaski, W ędrogów, Wola P ękoszewska, Wólka Jeruzalska, Wycinka Wolska, Wylezin, Wymysłów, Zawady i Zawady Nowe. Cz ęść miejscowo ści weszło w skład s ąsiedniej gminy Doleck. Były to: Chełmce, Jeruzal i Lisno (Liszno).

4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . T. IV, s. 518. Warszawa 1880-1902. 13

Nale ży opisa ć ówczesny ustrój gminny, poniewa ż w wi ększo ści obowi ązywał a ż do 1933 roku. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. W zebraniu gminnym mogli bra ć udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez wzgl ędu na wyznanie. Nale żało mie ć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczy ć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: s ędziowie pokoju, duchowni, urz ędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostaj ące pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwoła ć te ż nadzwyczajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urz ąd lub te ż składał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnie ń zebrania gminnego nale żało: – wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urz ędników gminnych, – uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotycz ących całej gminy, – przeznaczenie środków opieku ńczych i na urz ądzenie szkół gminnych, – ustanowienie działa ń i rachunków osób z wyboru w gminie pracuj ących, – rozporz ądzanie nieruchomym maj ątkiem całej gminy, – wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy, – wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowie ń zajdzie potrzeba wyra żenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia si ę. Do wa żno ści uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecno ść przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomy ślnie lub wi ększo ści ą głosów, a w przypadku równo ści decydował głos wójta. Ka żdy uprawniony miał jeden głos. W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzeda ży czy regulacji gruntów gminnych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych gospodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej ksi ędze. Mogło si ę zdarzy ć, że zebranie gminne nie dokonało rozkładów podatków nało żonych na gmin ę. W tym przypadku wójt po porozumieniu z ławnikami i sołtysami sam nakładów podatki na poszczególne gromady. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelnika powiatu, je śli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik powiatu osobi ście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował cz ęsto obradami zebrania gminnego. W czasach carskich wybory wójtów przebiegały nie zawsze zgodnie z prawem. Podczas zebra ń gminnych cz ęstowano wódk ą, piwem pozyskuj ąc w ten sposób głosy. Według ukazu carskiego gmina dzieliła si ę na gromady. Gromada składała si ę z wło ścian jednej wsi lub kolonii posiadaj ących w niej prawo własno ści lub jak ąkolwiek nieruchomo ść . Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich. W zebraniach nie mogli uczestniczy ć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczy ć pełnoletni wła ściciele nieruchomo ści na terenie gromady. Do 1880 roku mogły w nich tak że uczestniczy ć kobiety – wła ścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporz ądzało mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało si ę w sprawach całej gromady. 14

Ukaz carski o urz ądzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, tom 62, rok 1864, s. 37)

Wójt gminy . Władza wójta rozci ągała si ę na wszystkich mieszka ńców gminy. Był on zobowi ązany: – donosi ć zwierzchno ści o samowolnie wydalaj ących si ę z gminy i o popełnionych w gminie nieporz ądkach, – donosi ć zwierzchno ści policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak po żary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp., – zabezpiecza ć ślady przest ępstw, dochodzi ć i zatrzymywa ć winowajców, – wykonywa ć wyroki s ądów, – zwoływa ć i zamyka ć zebranie gminne, – wnosi ć sprawy pod jego obrady, – mie ć nadzór nad urz ędnikami i sołtysami, – czuwa ć nad wypełnieniem rz ądowych i gminnych powinno ści oraz wojskowego zaci ągu, – mie ć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie, – przestrzega ć rzetelno ści miar i wag w publicznych miejscach sprzeda ży, – opiekowa ć si ę ubogimi, sierotami i dotkni ętymi kalectwem lub chorob ą. W ukazie carskim zapisano: wójt winien si ę naradza ć z ławnikami i sołtysami i wzywa ć ich do wspólnego z sob ą działania, a w szczególno ści w tych sprawach, które dotycz ą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy . Wójt miał prawo ukara ć ka żdego w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub kar ą pieni ęż ną do wysoko ści 1 rubla z zamian ą na dwudniow ą robot ę publiczn ą. Wójt miał prawo kontrolowa ć świadectwa osób przeje żdżaj ących przez gmin ę i czasowo na jej terenie przebywaj ących. Miał prawo przywoływać do urz ędu ka żdą osob ę oraz przeprowadza ć rewizj ę prywatnych domów w obecno ści dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na terenie gminy przedstawicielem i wykonawc ą władzy pa ństwowej oraz wykonawc ą uchwał zgromadzenia gminnego. Urz ędnicy gminni składali przysi ęgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadcze ń w naturze i słu żby wojskowej. Je żeli wójt przez dwie kadencje sprawował „nale życie” urz ąd, mógł zwolni ć od słu żby wojskowej syna lub krewnego. Była to powa żna zach ęta dla wójtów. Wójt posługiwał si ę piecz ęci ą i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł by ć ukarany. Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Ka żda wie ś lub kolonia stanowiła oddzieln ą gromad ę wiejsk ą z wybieranym spo śród mieszka ńców sołtysem. Sołtys miał nast ępuj ące uprawnienia: – zwoływa ć i zamyka ć zebranie gromadzkie oraz czuwa ć nad porz ądkiem na zebraniach, – wnosi ć pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotycz ące dobra gromady, – wykonywa ć uchwały zebrania gromady. W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem podatków zajmował si ę wła śnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w gromadzie mógł ukara ć winnych. Prowadzeniem ksi ąg gminnych zajmował si ę pisarz gminny. Sprawował swoje obowi ązki pod nadzorem wójta. Pisarz poci ągany był do odpowiedzialno ści za brak 16

dokładno ści w tre ści podj ętych uchwał. Zdarzało si ę czasem, że gmina nie miała do ść środków na utrzymanie pisarza, wtedy obowi ązki prowadzenia ksi ąg spadały na wójta. Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu za zgod ą wójta, ławników i sołtysów lub te ż na zasadzie uchwały zebrania gminnego. Osoba piastuj ąca stanowisko pisarza musiała by ć wykształcona. Władze powiatowe, według ukazu, miały czuwa ć nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej władzy. W praktyce pisarze cz ęsto stawali si ę faktycznymi kierownikami pracy w gminie. Urz ędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawowa ć osoby poni żej 25 roku życia, niechrze ścijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przest ępstwa oraz osoby pozostaj ące pod dozorem policji lub s ądu. Umiej ętno ść czytania i pisania nie była konieczna, aby zosta ć urz ędnikiem gminnym, z wyj ątkiem pisarza. Kadencja urz ędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Na wójtów i sołtysów zebranie gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał naczelnik powiatu, drugi zostawał zast ępc ą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powiatu mógł nie dopu ści ć do urz ędowania niewygodnych dla siebie osób i zarz ądzał ponowne wybory. Wójt i sołtysi obejmowali urz ędy po zaprzysi ęż eniu przez naczelnika powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolni ć gubernator, natomiast sołtysa – naczelnik powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 roku ławnicy byli tylko urz ędnikami s ądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie. Władze carskie generalnie chciały na urz ędach wójtów widzie ć chłopów, odsuwano szlacht ę i ziemian. Wójt i sołtysi ł ączyli władz ę samorz ądow ą oraz pa ństwow ą. Wypełniali ró żne czynno ści zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki i funkcje porz ądkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów. Praktyka stale wskazywała, że rz ąd nad gmin ą sprawował naczelnik powiatu i starszy stra żnik ziemski za po średnictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi, jak i pozaprawnymi mo żliwo ściami, aby nieposłusznego wójta podporz ądkowa ć bądź usun ąć z urz ędu 5. Gminy wiejskie pocz ątkowo były te ż po cz ęś ci organem s ądowniczym dla miejscowej ludno ści, powstały s ądy gminne na czele z wójtem i ławnikami. Od wyroków takiego s ądu nie było odwołania 6. W 1876 roku zreformowano system s ądownictwa podstawowego. S ądy oddzielono od gmin. Powstały okr ęgi s ądowe zło żone z dwóch lub wi ęcej gmin na czele z s ędziami pokoju oraz ławnikami. S ędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. S ądy te zajmowały si ę cywilnymi sprawami mieszka ńców 7.

5 Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , „Studia Łom żyńskie ”, tom IV, s. 40. 6 Tam że, s. 41. 7 Tam że. 17

Powiat skierniewicki w 1907 roku (fragment mapy, J.K. Bazewicz, Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego , Warszawa 1907).

Ówczesne gminy były narz ędziem rusyfikacji. W urz ędach gmin prowadzono korespondencj ę po rosyjsku. Pisarze gminni musieli zna ć ten j ęzyk i cz ęsto byli to Rosjanie. Szkolnictwo tak że prowadzono po rosyjsku. Dodatkowo ka żdy mieszkaniec gminy musiał płaci ć do ść du że podatki na utrzymanie szkół. Powodowało to opór ludno ści wiejskiej. Gmina Kowiesy funkcjonowała w guberni warszawskiej i w powiecie skierniewickim do 1915 roku.

I WOJNA ŚWIATOWA

Latem 1914 roku rozpocz ęła si ę I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego. Ju ż w ko ńcu 1914 roku cały region został zaj ęty przez wojska niemieckie i austriackie. Niemcy zaj ęli północn ą cz ęść regionu łódzkiego, natomiast Austriacy południow ą, czyli powiaty: radomszcza ński, piotrkowski oraz cz ęść łaskiego, łódzkiego, rawskiego i wielu ńskiego. Rosjanie ust ąpili na wschód likwiduj ąc urz ędy i zabieraj ąc ze sob ą wszelkie akta. 8 W 1915 roku po zaj ęciu całego Królestwa Polskiego Niemcy i Austriacy podzielili ten kraj mi ędzy dwie strefy okupacyjne. Dla ziemi okupowanych przez Niemców utworzono Generał Gubernatorstwo Warszawskie. Dla ziem austriackich utworzono Generał Gubernatorstwo Lubelskie. Łód ź i okolice wł ączono do niemieckiej strefy okupacyjnej (Generał Gubernatorstwo Warszawskie). Pozostał nadal powiat skierniewicki (znaczenie poszerzony).9

Fragment mapy Królestwa Polskiego (pod okupacj ą) z 1917 roku

8 Bandurka M, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku , Łód ź 1995 , s. 67. 9 Tam że, s. 69. 19

Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpocz ęli pobór kontyngentów. Spowodowało to szybkie ubo żenie ludno ści. Niemcy i Austriacy pozwalali na działalno ść organizacji o charakterze charytatywnym. W gminach powołano komitety obywatelskie w celu niesienia pomocy i zaspokajania potrzeb mieszka ńców oraz współdziałania z władzami. Nadal działały urz ędy gminne z wójtem na czele, podległe całkowicie władzy okupacyjnej. Nowo ści ą było to, że akta spisywano w j ęzyku polskim. Zadaniem gmin było głównie zbieranie kontyngentów dla wojsk okupacyjnych. Władze niemieckie zezwoliły na działalno ść polskiego szkolnictwa. Lata I wojny światowej to czas żywiołowego powstawania polskich małych szkół wiejskich opłacanych przez rodziców.

GMINA KOWIESY W II RZECZPOSPOLITEJ

Jesieni ą 1918 roku wojskowa władza austro- węgierska i niemiecka załamała si ę. Ju ż 7 listopada 1918 roku w Lublinie ogłoszono powstanie Rz ądu Ludowego Republiki Polskiej. Gdy w kilka dni pó źniej Józef Piłsudski wyruszał z Magdeburga (z obozu dla internowanych) zamierzał przyjecha ć wła śnie do Lublina, ale Rada Regencyjna w Warszawie 10 przekazała mu swoje uprawnienia i wkrótce tak że rz ąd lubelski podporz ądkował si ę Piłsudskiemu. 11 Władze lokalne tworzono w oparciu o dawne powiaty. Pocz ątkowo rz ądzili nimi komisarze wyznaczeni przez rz ąd w Warszawie, nast ępnie starostowie. W sierpniu 1919 roku powołano województwo warszawskie wraz z powiatem skierniewickim i gmin ą Kowiesy .12 Odrodzone pa ństwo tworzono z czterech ró żnych jednostek pa ństwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o ró żnych tradycjach, j ęzykach urz ędowych i ró żnych ustrojach samorz ądu. Zewsz ąd zagra żali wrogowie. Pocz ątkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odr ębne dla dawnych zaborów ustroje samorz ądu lokalnego. Na obszarze byłego Królestwa Polskiego utrzymano w mocy ustaw ę o samorz ądzie gminnym z marca 1864 roku. Zmodyfikowano j ą jednak dekretem Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku. Według dekretu Naczelnika Pa ństwa gmina, tak jak poprzednio, pozostała form ą samorz ądu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – sołectwa. Nadal główn ą instytucj ą gminy pozostało zgromadzenie gminne, jednak odt ąd mogli w nim uczestniczy ć wszyscy pełnoletni obywatele gminy (w tym tak że kobiety) bez wzgl ędu na stan maj ątkowy. Zebrania winny si ę odbywa ć si ę raz na kwartał, w praktyce działo si ę to w miar ę potrzeby, najcz ęś ciej raz w roku dla uchwalenia bud żetu. Zgromadzenie zajmowało si ę sprawami maj ątku gminy, zatwierdzało bud żet, zajmowało si ę sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochron ą zdrowia, opiek ą nad ubogimi. Co roku zebranie gminne uchwalało bud żet. Koszty działalno ści gminy pokrywano we własnym zakresie. Dochody pochodziły z maj ątku gminy, ze świadcze ń od mieszka ńców i dodatków do pa ństwowego podatku gruntowego (gmina pobierała podatki pa ństwowe) liczonego od 1 ha. Czasem ustalano dodatkowe podatki, na przykład od zbytku mieszkaniowego. Płaciły go osoby posiadaj ące wolne, niezamieszkałe pomieszczenia. Zupełnie nowym organem była rada gminy wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała si ę z 12 członków oraz 6 zast ępców (w razie śmierci lub wyga śni ęcia mandatu do rady wchodził automatycznie zast ępca z najwi ększ ą liczb ą głosów). Rada przygotowywała wnioski i bud żet, zarz ądzała maj ątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urz ędników gminnych i wójta. Rada zbierała si ę przynajmniej raz w miesi ącu lub cz ęś ciej na żą danie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano wi ększo ści ą głosów. Raz w roku rada gminy przedstawiała wyniki swojej działalno ści na forum zebrania gminnego. Wybory do rad gminnych zarz ądzał starosta. W razie słabej działalno ści rad gminnych wojewoda miał prawo j ą rozwi ąza ć i zarz ądzi ć nowe wybory.

10 Powstała z inicjatywy Niemców w czasie I wojny światowej. 11 Ćwik W., Reder J. , Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz , Lublin 1977, s. 124. 12 Dziennik Praw Pa ństwa Polskiego, nr 65, poz. 395. 21

Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zgromadzenie gminne. Wójtowie i sołtysi byli jednocze śnie funkcjonariuszami pa ństwowymi i przedstawicielami władzy samorz ądowej. Zarz ądzenia dotycz ące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (b ądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysi ęgę słu żbow ą. Zebranie gminne wybierało dwóch kandydatów na wójta. Pierwszego na li ście zazwyczaj starosta mianował wójtem, drugiego podwójcim. Kandydaci musieli mie ć dobre opinie z posterunku policji. W przypadku odrzucenia przez starost ę jednego z kandydatów na wójtów przeprowadzano ponowne wybory. Wójt reprezentował gmin ę na zewn ątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mie ć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone przez władze zwierzchnie. Wójtowie nie pracowali codziennie. Bywali w urz ędzie gminy w miar ę potrzeby. Z kasy gminnej otrzymywali wynagrodzenie, lecz było ono bardzo niskie – na poziomie najni ższych wynagrodze ń pracowników gminnych. Wójtowie posiadali najcz ęś ciej gospodarstwa rolne i to one były podstaw ą dochodów. Cz ęsto w aktach mo żna znale źć za żalenia wójtów na niskie wynagrodzenie za prac ę na rzecz gminy. Była to zatem praca społeczna. Wójt miał do pomocy aparat urz ędniczy – urz ąd gminy, który składał si ę z kilku urz ędników: sekretarza (zwanego te ż pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz wo źnego. Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To wła śnie on ponosił prawie cały ci ęż ar pracy biurowej w gminie. Przez jego r ęce przechodził praktycznie ka żdy dokument. Sekretarz musiał mie ć odpowiednie wykształcenie – najcz ęś ciej średnie. Wysyłano ich na rozmaite kursy doszkalaj ące. Za swoj ą prac ę otrzymywał najwi ększe uposa żenie. Najcz ęś ciej było ono trzykrotnie wi ększe od zarobków wójta. Sekretarz gminy najcz ęś ciej mieszkał w urz ędzie gminy na jej koszt. Miał czasem kawałek gruntu gminnego na swoje potrzeby. W czasach II RP cz ęsto przenoszono pisarzy z jednego urz ędu do drugiego. Preferowano osoby z zewn ątrz nieposiadaj ące rodziny na terenie gminy. Wójtowie i pisarze gminni stanowili elit ę gminn ą. To najcz ęś ciej oni zakładali ochotnicze stra że po żarne, spółdzielnie mleczarskie. Urz ąd gminy był czynny od poniedziałku do soboty. Tylko wójt i sekretarz posiadali klucze do kasy gminnej. Pomocnicy sekretarza to najcz ęś ciej miejscowi młodzi m ęż czy źni po uko ńczeniu gimnazjum. Czasem mieszkali w urz ędzie gminy. Wyró żniaj ący si ę pomocnicy zostawali pisarzami gminnymi. Funkcje pomocnicze i porz ądkowe spełniał wo źny gminny. To on pilnował wi ęź niów w areszcie gminnym, rozpalał w piecach, roznosił dokumenty i chodził do siedziby starostwa z korespondencj ą. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorz ądowe mieszka ńców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały si ę działalno ści ą opieku ńcz ą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letni ą kadencj ę. Równocze śnie

wybierano podsołtysa – zast ępc ę sołtysa. Wybory sołtysa zarz ądzał starosta powiatowy i to starosta odbierał przysi ęgę od nowo powołanego sołtysa. Przed zatwierdzeniem wójta czy sołtysa starosta zawsze wysyłał pismo do Policji Pa ństwowej, by sprawdzi ć czy „prowadzi si ę on moralnie” i czy nie ma żadnych zastrze żeń wobec kandydata. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosy ć restrykcyjne. Gdy na przykład sołtys chciał zrezygnowa ć z funkcji (a zdarzało si ę to cz ęsto), władze powiatowe mogły nie wyrazi ć na to zgody i za uchylanie si ę od obowi ązków oporny sołtys trafiał do wi ęzienia. Sołtys reprezentował wie ś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu w urz ędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano wa żne sprawy gminy, przekazywano zarz ądzenia władz zwierzchnich. Sołtys posiadał specjalną odznak ę. Podobn ą odznak ę miał te ż wójt. Sołtys organizował warty nocne. Ka żdy gospodarz, co pewien czas miał obowi ązek pełni ć nocne warty w celu ochrony przed złodziejami i po żarami. Sołtys kontrolował wykonanie szarwarków, czyli nieodpłatnych prac na rzecz gminy, które świadczyli wszyscy gospodarze w zale żno ści od areału gruntów. Przeliczano je na dniówki piesze i konne. Z pomoc ą szarwarków remontowano i budowano drogi. Sołtys wyznaczał kolejno ść stójki konnej – obowi ązek ka żdego gospodarza do przewo żenia furmank ą urz ędników gminnych, policjantów i nauczycieli podczas pełnienia obowi ązków słu żbowych. Wi ązało si ę to z brakiem innych środków lokomocji (rower był rzadko ści ą). .

Dekret Naczelnika Pa ństwa z 27 listopada 1918 roku

W okresie mi ędzywojennym gmina Kowiesy nale żała do powiatu skierniewickiego, województwa warszawskiego, składała si ę z 47 miejscowo ści. Według danych z 1921 roku gmina liczyła 498 domów, 4151 mieszka ńców (2032 m ęż czyzn, 2119 kobiet). Pod wzgl ędem wyznania było: katolików 3286, ewangelików 33, mariawitów 260, wyznania moj żeszowego 31, bezwyznaniowiec 1. Pod wzgl ędem narodowo ściowym gmin ę zamieszkiwało: narodowo ści polskiej 4144 osoby, narodowo ści niemieckiej 7 osób.13 Według danych ze spisu powszechnego z 1921 roku w skład gminy Kowiesy wchodziły miejscowo ści: Antoninów folwark, Borszyce wie ś, Budy Chojnackie wie ś, Budy Wolskie wie ś, Chojnata wie ś, Chojnatka wie ś, Chojnatka A folwark, Chojnatka B folwark, Chrzczonowice folwark, Chrzczonowice wie ś, Franciszkowo kolonia, Franciszków wie ś, Helenów kolonia, Huta Zawadzka wie ś, Jakubów wie ś, Janów wie ś, Ja śminówka wie ś, Józefów folwark, Kokoszka osada mły ńska, Kowiesy folwark, Kowiesy wie ś, Michałowice wie ś, Nostycówka wie ś, Nowiny (Nowizna) folwark, Nowy Lindów wie ś, Paplin folwark, Paplin wie ś, Paplinek wie ś, P ękoszew folwark, P ękoszew wie ś, Politowizna osada mły ńska, Stara Poczta osada, Turowa Wola wie ś, Ulaski wie ś, W ędrogów folwark, W ędrogów kolonia, Wola P ękoszewska folwark, Wola P ękoszewska wie ś, Wólka Jeruzalska wie ś, Wycinka Wolska wie ś, Wylezin folwark, Wylezin osada mły ńska, Wylezin wie ś, Wymysłów wie ś, Zawady folwark, Zawady wie ś, Zawady Nowe wie ś.14 Cz ęść miejscowo ści współczesnej gminy nale żało ówcze śnie do gminy Doleck. Były to: Chełmce, Jeruzal folwark, Jeruzal wie ś, Jeruzal klin osada, Lisno (Liszno) folwark i Lisno (Liszno) wie ś.15

13 Skorowidz miejscowo ści Rzeczypospolitej Polskiej - Tom I – Województwo warszawskie, Główny Urz ąd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1925, s. 176. 14 Tam że. 15 Tam że. 26

Spis powszechny z 1921 roku dla gminy Kowiesy

Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku. Siedzib ą gminy Kowiesy była miejscowo ść Kowiesy (bardzo wiele gmin miało siedziby w innej miejscowo ści ni ż wskazywała to nazwa gminy. Na przykład s ąsiednia gminy Doleck miała siedzibę w Kaw ęczynie Dolnym.

Lata dwudzieste były do ść ci ęż kie dla samorz ądów gminnych. Wszyscy dopiero uczyli si ę demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo du żym problemem w pocz ątku lat dwudziestych była szalej ąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na pocz ątku 1923 roku bud żet nale żało co miesi ąc nowelizowa ć. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom w budow ę dróg i szkół. Zdarzało si ę, że propozycj ę rz ądowe dofinansowania inwestycji były odrzucane przez gminy, gdy ż kwoty te w ci ągu kilku miesi ęcy stawały si ę śmiesznie niskie i gmina musiała sama doko ńczy ć zacz ętą budow ę.

Fragmenty Ksi ęgi Adresowej Polski z 1929 roku – wykaz osób prowadz ących działalno ść gospodarcz ą w latach dwudziestych XX wieku. 29

Gmina Kowiesy według spisu powszechnego z 1931 roku, nale żała do województwa warszawskiego, powiatu skierniewickiego. Gmina zajmowała obszar 74,9 km 2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 54,7 km 2, w tym gruntów ornych było 52,3 km 2. Liczba budynków mieszkalnych na dzie ń 30 wrze śnia 1921 wynosiła 498, a w dniu 9 grudnia 1931 roku budynków mieszkalnych było 563. Liczba ludno ści na dzie ń 30 wrze śnia 1921 roku wynosiła 4151, a w dniu 9 grudnia 1931 roku wynosiła 4042 osób. 16

W 1933 roku dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce. Według nowej ustawy gminnej 17 z 23 marca 1933 roku zniesiono Zebranie Gminne, czyli zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu przekazano cz ęś ciowo Radzie Gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy miała mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium zło żone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcze śniej 21) i w prawie wyborczym biernym wynosz ący 30 lat (wcze śniej 25). W gminach do 5000 mieszka ńców radnych było 12. Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnie ć, że w czasach II RP mandat radnego nie wi ązał si ę z żadnym wynagrodzeniem. Namiastk ą zniesionego zebrania gminnego było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin na gromady wiejskie, które obejmowały jedn ą lub kilka wsi. Podział na gromady był ogłaszany w Dzienniku Urz ędowym Województwa. Zebranie gromadzkie zbierało si ę pod przewodnictwem sołtysa lub jego zast ępcy (podsołtysa). Zebranie gromadzkie podejmowało uchwały dotycz ące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zast ępc ę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mie ć uko ńczone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys oraz jego zast ępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny bud żet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Ka żdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa lub podsołtysa miał obowi ązek sprawowania obowi ązków do ko ńca kadencji. Składali oni przysi ęgę słu żbow ą na r ęce starosty. Do sołtysa nale żało kierowanie sprawami gromady, zarz ądzanie maj ątkiem, reprezentowanie gromady na zewn ątrz. Przewodniczył zebraniom. Do sołtysa nale żały te ż sprawy bezpiecze ństwa, porz ądku publicznego, przestrzegania przepisów, dor ęczania pism s ądowych, wykonywania obowi ązków zwi ązanych z poborem wojskowym. W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcze śniej organ – zarz ąd gminy. Przej ął on cz ęść uprawie ń dawnej rady gminy. Zarz ąd gminy funkcjonował na czele z wójtem i podwójcim. W skład zarz ądu wchodziło te ż dwóch lub trzech ławników. To wła śnie zarz ąd gminy, na co dzie ń sprawował władz ę w gminie. Zarz ąd gminy przygotowywał projekt bud żetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja członków zarz ądu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarz ądu wybierała Rada Gminy w głosowaniu tajnym.

16 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1933, s.19. 17 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294. 30

Na czele urz ędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mie ć on odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urz ędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urz ędniczego. Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty, w których były zobowi ązania finansowe gminy, nale żało opatrzy ć podpisem jeszcze jednego członka zarz ądu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rz ądowej w terenie, wykonywał tak że zadania zlecone przez rz ąd. Wójt, jako organ rz ądowy, działał jednoosobowo i pod osobist ą odpowiedzialno ści ą. Nadzór nad jego działalno ści ą sprawował starosta. Starosta miał prawo zwolni ć wójta lub rozwi ąza ć rad ę gminy w przypadkach łamania prawa. Zgodnie z powy ższymi nowymi rozwi ązaniami prawnymi nale żało podzieli ć gmin ę na gromady wiejskie (odpowiednik sołectw).

Fragment ustawy o cz ęś ciowej zmianie ustroju gminnego (Dz. U. rok 1933, nr 35, poz. 294)

W 1933 roku gminy wiejskie zostały podzielone na gromady w skład, których wchodziła jedna, dwie lub kilka miejscowo ści. Obszar gminy Kowiesy podzielono na gromady: Budy Wolskie, Budy Chojnackie, Borszyce, Chojnatka, Chojnata, Chrzczonowice, Franciszkanów, Jakubów, Janów, Kowiesy, Michałowice B, Nowy Lindów, Paplin, Paplinek, Pękoszew, Turowa Wola, W ędrogłów, Wola P ękoszewska, Wylezin Stary, Wylezin Nowy, Wólka Jeruzalska, Wymysłów, Zawady. 18 Cz ęść miejscowo ści współczesnej gminy nale żało do dawnej gminy Doleck. W tamtej gminie powołano mi ędzy innymi gromady: Chełmce (wie ś Chełmce Towarzystwo, wie ś Chełmce, osada Ryksów), Jeruzal (wie ś Jeruzal, pod. wie ś Jeruzal, maj ątek Jeruzal, w Dębniak, wie ś Chorbów I, wie ś Chorbów II, osada Doleck klin), Lisna (wie ś Lisna, maj ątek Lisna). 19

Fragment rozporz ądzenia wojewody warszawskiego o podziale gminy Doleck na gromady (Warszawski Dziennik Wojewódzki 1933 nr 14 poz. 136)

18 Warszawski Dziennik Wojewódzki 1933 nr 14, poz. 136. 19 Tam że.

(Warszawski Dziennik Wojewódzki 1933 nr 14 poz. 136)

Lata trzydzieste były du żo lepszym okresem rozwoju samorz ądu gminnego, mimo że w wielu gminach władze pa ństwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów i ograniczały czasem demokracj ę. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłyn ął na mo żliwo ść wi ększych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to tak że czas zorganizowania si ę licznych ochotniczych stra ży po żarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno- politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego, Wychowania Fizycznego i wielu innych. W ka żdej gminie świ ętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialno ści, który tak bardzo przydał si ę w czasie nadchodz ącej wojny. Warto doda ć, że z dniem 1 kwietnia 1939 roku do województwa łódzkiego wł ączono powiat skierniewicki wył ączony z województwa warszawskiego. 20 Od tej pory okolice Kowies nale żały ju ż do regionu łódzkiego.

20 Dz. U. 1938 nr 27 poz. 240. 35

II WOJNA ŚWIATOWA

1 wrze śnia 1939 roku wybuchła II wojna światowa. W pocz ątku wrze śnia okolice Kowies znalazły si ę pod okupacj ą niemieck ą. W pa ździerniku 1939 roku władze niemieckie przeprowadziły podział okupowanej cz ęś ci Polski. Cz ęść wł ączono bezpo średnio w skład III Rzeszy, z reszty utworzono Generaln ą Guberni ę – całkowicie podległy Niemcom protektorat. Obszar dawnej gminy Kowiesy wszedł w cało ści w skład Generalnej Guberni. Generalna Gubernia składała si ę z 4 dystryktów. W ramach dystryktów powołano powiaty ( Kreise ). Gmin ę Kowiesy wł ączono w skład powiatu skierniewickiego w dystrykcie warszawskim. Okupant w dniu 28 listopada 1939 roku wydał zarz ądzenie „o zarz ądzie gmin polskich” dla terenów Generalnej Guberni. Gminy stały si ę odt ąd narz ędziem władz okupacyjnych. Władze niemieckie zniosły samorz ąd wiejski. Rozwi ązano rady gminne, zarz ądy gmin i rady gromadzkie. Pozostały tylko organy wykonawcze – wójt i sołtysi oraz urz ąd gminy z sekretarzem. Niemcy nie mogli zast ąpi ć całego aparatu administracyjnego swoimi lud źmi. Przedwojenni wójtowie i sołtysi najcz ęś ciej pozostawali pocz ątkowo na swoich stanowiskach. Odsetek Niemców w śród nich był znikomy. Wójtowie i sołtysi stali si ę funkcjonariuszami niemieckich starostw. Do ich głównych zada ń nale żała organizacja kontyngentów oraz wyznaczanie ludzi do pracy przymusowej. Mieli te ż obowi ązek wskazywania osób współpracuj ących z podziemiem oraz osób ukrywaj ących si ę (np. Żydów) 21 . Wójtowie i sołtysi organizowali prace szarwarkowe na rzecz Niemców. Władze niemieckie zezwoliły na powstanie komisji doradczych przy wójcie, jako organie doradczym. Jednak pełni ę odpowiedzialno ści ponosił wójt. Komisja mogła doradza ć w sprawach realizacji zarz ądze ń niemieckich, dba ć o estetyk ę wsi, organizowa ć pomoc społeczn ą. Komisja stanowiła co ś w rodzaju „okupacyjnego samorz ądu”. Wielu wójtów, sołtysów i doradców pełniło swoj ą funkcj ę z polecenia podziemia 22 . Wójta mianował starosta i zatwierdzał szef okr ęgu (dystryktu). Starosta miał pełn ą władz ę nad wójtem, kontrolował go i mógł uchyli ć ka żdą jego decyzj ę lub zmieni ć jego zarz ądzenie. Wójtowie i sołtysi mieli obowi ązek dokładnego wypełniania polece ń władz okupacyjnych, byli za to osobi ście odpowiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzie ci przyjmowali ró żne postawy. Niektórzy spo śród polskich wójtów i sołtysów starali si ę łagodzi ć los swych współrodaków z nara żeniem własnego bezpiecze ństwa; zdarzały si ę jednak wypadki kolaboracji 23 .

21 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 27. 22 Tam że, s. 28. 23 Ćwik W. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 154. 36

Rozporz ądzenie o zarz ądzie gmin Polskich z 1939 roku

Urz ąd gminy bywał celem ataków partyzanckich. Niszczono akta kontyngentowe oraz zwykłe akta gminne. Obok oficjalnych struktur władz gminnych wyznaczanych i kontrolowanych przez Niemców istniały te ż struktury polskiego pa ństwa podziemnego. Ka żda gmina w ówczesnej Polsce miała podziemnego, konspiracyjnego wójta. W czasie wojny rozbudowano urz ąd gminy, aby zapewni ć sprawny pobór podatków i kontyngentów. Co tydzie ń ka żdy sołtys musiał stawi ć si ę w urz ędzie gminy i wysłucha ć kilkunastu zarz ądze ń w sprawie kontyngentów, podwód, podatków, bezpiecze ństwa i wielu innych spraw. Zarz ądzenia były na przykład takie: Zwracać uwag ę, aby wał ęsaj ących si ę osobników zatrzymywa ć i meldowa ć na posterunku, w rowach przydro żnych krów pa ść nie wolno, ogłoszono sołtysom, aby kontyngent jaj traktowali podobnie jak inne kontyngenty, zakaz korzystania z rozrywek i zabaw niebezpiecznych (hu śtawki). Wszelkie tego rodzaju przyrz ądy nale ży natychmiast zlikwidowa ć, w przeciwnym razie posiadania na swoim terenie hu śtawek b ędą surowo karani . Sołtysi musieli zwraca ć uwag ę na zaciemnienie mieszka ń ka żdej nocy oraz wyznacza ć warty nocne. Sołtysi przekazywali zarz ądzenia ludno ści i organizowali skup żywno ści. Prowadzili kartoteki kontyngentowe. Kontyngenty były bardzo rozmaite, obj ęto nimi prawie wszystkie rodzaje produkcji rolniczej. Władze niemieckie ści ągały kontyngenty: zbo żowy, drobiarski, mi ęsny, warzywny, mleczny, ziemniaczany, słomy, miodu, jaj, buraka cukrowego, lnu, konopi. Oprócz tego zbierano tak że podatki. Ka żde gospodarstwo było dokładnie wymierzone i oszacowane pod wzgl ędem dochodów. We wsiach wyznaczono tak zwanych „ba ńkowych” zbieraj ących ba ńki z mlekiem od gospodarzy. Za niedostarczenie mleka na czas groziła grzywna oraz rekwizycja krowy. Jak mo żna sobie wyobrazi ć, zorganizowanie poboru tylu ró żnych produktów rolniczych nie było łatwe. Ludno ść miała powa żne opó źnienia w oddawaniu kontyngentów. Sołtysi na ka żdej odprawie byli ponaglani do terminowego rozliczania kontyngentów i podatków. Dla tych, którzy opó źniali si ę w oddawaniu kontyngentów, powstał dora źny s ąd gminny, ogłoszenia w tej sprawie rozklejano w gminie. Oprócz s ądów były te ż inne sposoby dyscyplinowania opornych. Stosowano kary zbiorowe. Na przykład gromady wiejskie, które nie oddały 100% kontyngentów, nie miały prawa przemiału zbo ża w młynach. Do stycznia 1945 roku na terenie gminy Kowiesy trwała okupacja niemiecka.

GMINNA RADA NARODOWA KOWIESY 1945-1954

W styczniu 1945 roku obszar Mazowsza i Ziemi Łódzkiej został zaj ęty przez Armi ę Czerwon ą. Niemiecka administracja szybko opu ściła te teren. Pocz ątkowo władz ę przejmowali przedstawiciele delegatury Rz ądu na Kraj, bowiem legalnym rz ądem był Rz ąd Londy ński, który w ka żdej gminie miał swojego przedstawiciela. Tymczasem w Lublinie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający pod osłon ą ZSRR. To wła śnie przedstawiciele tego komitetu, przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczn ą władz ę w terenie. W ka żdej gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bardzo szybko odsun ął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncentrowanie du żych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wej ścia Rosjan tworzono na nowo urz ąd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wej ściem Sowietów ustalono obowi ązkowe kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar jak te z czasów wojny, zwano je „ świadczeniami rzeczowymi”. Z czasem je obni żano a ż do zniesienia w 1947 roku. W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano si ę na przedwojennych rozwi ązaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacja obszaru kraju wyzwolonego z pod okupacji niemieckiej. Dnia 21 sierpnia 1944 roku dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa, gminy i gromady. 24 Gmina Kowiesy powróciła do powiatu skierniewickiego w województwie łódzkim.

24 Tam że, s. 159. 40

Fragment dekretu o radach narodowych z 11 wrze śnia 1944 roku (Dz. U. 1944, nr 5, poz. 22)

Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwi ązania ustrojowe. Wprowadzono wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 wrze śnia 1944 roku wydano dekret o organizacji i zakresie działa ń Rad Narodowych. 25 Miały działa ć tymczasowo, ale pozostały a ż do 1990 roku. Rady narodowe stanowiły „uspołecznion ą form ę sprawowania administracji”. Była to instytucja nieznana w społecze ństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufno ści ą. Rady narodowe zostały wł ączone w skład systemu samorz ądowego. Ostateczny kształt organizacji samorz ądu lokalnego został okre ślony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 roku. Zagwarantowano istnienie wspólnot samorz ądowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym maj ątkiem i osobowo ści ą prawn ą. Wspólnota samorz ądowa posiadała swoje organy wykonawcze – zarz ądy oraz uchwałodawcze – rady narodowe (zamiast poprzednio rad gminnych). Zakres działa ń organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 roku). Jednocze śnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy pa ństwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były prezydia rad narodowych zło żone z przewodnicz ącego, zast ępcy i kilku członków. To wła śnie

25 Dz.U. 1944 nr 5 poz. 22 41

prezydia rad narodowych z czasem zacz ęły przejmowa ć funkcje zarz ądów gmin. Organ ten działał kolegialnie zbieraj ąc si ę na sesjach. Gminne rady narodowe składały si ę z nie mniej ni ż 16 i nie wi ęcej ni ż 36 radnych, „reprezentuj ących w miar ę mo żliwo ści ludno ść poszczególnych wsi”. W skład gminnej rady narodowej wchodzili odt ąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzesze ń społecznych, organizacji młodzie żowych, przedstawiciele wojskowo ści, nauki i pracy społecznej. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Pocz ątkowo zasiadały w nich tak że osoby z przedwojennego samorz ądu, autorytety miejscowe, nawet ksi ęż a. Te osoby wyrzucano przy cz ęstych „reorganizacjach” rad zarz ądzanych przez rady wy ższego szczebla. Wola ludno ści poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. Preferowano ludzi zwi ązanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie maj ątkowym. Najwi ększa „akcja wymiany” radnych miała miejsce w 1948 roku. Gminne rady narodowe w głosowaniu tajnym wi ększo ści ą głosów wybierał zarz ąd gminny, jako organ wykonawczy. Zarz ąd składał si ę z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starost ę. Kompetencje zarz ądu były takie same jak przed wojn ą, jednak z czasem zacz ęto pomniejsza ć ich rol ę. Ich funkcje przejmowały prezydia rad narodowych spychaj ąc wójta do mało znacz ącej w gminie roli wykonawcy polece ń prezydium GRN. Zarz ąd gminy miał do pomocy urz ąd gminy z sekretarzem na czele. W urz ędach zatrudniono wi ęcej urz ędników – referentów. Byli to referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano tak że wo źnego. Wi ązało si ę to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo małe i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urz ędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zast ąpili ich nowi – ukształtowani według zupełnie nowych wzorców.

Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku gmina Kowiesy liczyła 3945 mieszka ńców (Powszechny sumaryczny spis ludno ści z dnia 14 lutego 1946 roku , Warszawa 1947, s. 30)

Tu ż po wojnie praca urz ędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko za spraw ą podziemia niepodległo ściowego, które walczyło z władz ą komunistyczn ą. Nowa władza nie cieszyła si ę poparciem ogółu ludno ści. Powszechnie odbierano j ą jako narzucon ą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki referendum z 1946 roku (słynne hasło 3 razy „tak”) oraz wyborów ze stycznia 1947 roku. Masowe fałszerstwa spowodowały przej ęcie pełni władzy przez komunistów. Typowe dla tego pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczy ć we władzach ustanowionych przez komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło spowodowa ć pobicie przez siły niepodległo ściowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych, było standardow ą kar ą dla zwolenników nowej władzy. Często zdarzało si ę, że niektórzy członkowie władz gminnych wyje żdżali na Ziemie Zachodnie porzucaj ąc cz ęsto wa żne funkcje we władzach lokalnych. Ówczesny samorz ąd gminny zajmował si ę instytucjami o światowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu.

Dochody samorz ądu pochodziły z ró żnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urz ądze ń komunalnych, po życzek, dotacji Skarbu Pa ństwa oraz dodatków do podatków pa ństwowych (głównie podatek gruntowy). Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwi ązania prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i rad ą gromadzk ą. Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola zacz ęła by ć ograniczana. Formalnie rozporz ądzały maj ątkiem gromadzkim, jednak niewiele go pozostało, poniewa ż został upa ństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły, bowiem podział maj ątku na pa ństwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie i maj ątek gromadzki w tym podziale przeszły na własno ść pa ństwa. Do 1950 roku formalnie nadal działał samorz ąd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele uprawnie ń do samodzielnego działania. (...) W systemie rad narodowych dominuj ąca rola została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urz ędniczemu. Nast ępowała biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny maj ątek samorz ądowy, bo jego nowy wła ściciel – Skarb Pa ństwa – nie potrafił temu skutecznie przeciwdziała ć.26 Samorz ąd gminny nie miał prawa istnie ć w socjalistycznym pa ństwie. Na mocy ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy pa ństwowej 27 zniesiono samorz ąd terytorialny (pozostał nadal okr ęg zwany gmin ą). Jego cały maj ątek przej ęło pa ństwo. Rozwi ązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarz ąd gminy), rady gromadzkie. Ich kompetencje przej ęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe były organami władzy pa ństwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalno ści ą gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą. Na czele rad stały prezydia, które w praktyce przej ęły funkcj ę rad narodowych 28 . Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscow ą ludno ść 29 . Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 roku. W ten sposób pełni ę władzy w gminie przej ęły rady narodowe oraz prezydia – organ kolegialny. Ju ż wcze śniej obni żano rol ę wójta i zarz ądu, teraz zlikwidowano te pozostało ści sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały si ę na sesjach podobnie jak wcze śniej zarz ądy gminy. Pozostały nadal urz ędy gminy pracuj ące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze wchodzili odt ąd w skład prezydium. Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom, od czasu wej ścia przepisów z 1950 roku podlegali przewodnicz ącym gminnych rad narodowych. Po wojnie utrzymywał si ę podział na gromady wiejskie z sołtysami na czele. Nie miały one jednak żadnych uprawnie ń samorz ądowych. Gmina Kowiesy składała si ę z 23 gromad: Borszyce, Budy Chojnackie, Budy Wolskie, Chojnaty, Chojnatka, Chrzczonowice, Franciszków, Jakubów, Janów, Kowiesy, Michałowice, Nowy Lindów, Paplin, Paplinek, P ękoszew, Turowa Wola, W ędrogów, Wola P ękoszewska, Wólka

26 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe możliwo ści , Warszawa 1990, s. 36. 27 Dziennik Ustaw, 1950, nr 14, poz. 130. 28 Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396. 29 Tam że. 44

Jeruzalska, Wylezin Nowy, Wylezin Stary, Wymysłów, Zawady.30 Do gminy Doleck nale żały gromady, współcze śnie nale żą ce do gminy Kowiesy: Chełmce, Jeruzal i Lisna. Warto wspomnie ć, że w 1953 roku zmieniono nazw ę gminy Doleck na Kaw ęczyn Nowy (w okresie mi ędzywojennym gromada ta nosiła nazw ę Kawenczyn Nowy ). 31 W latach 1953-1954 roku rozpocz ęto kampani ę propagandow ą informuj ącą o potrzebie zmian w administracji. Władza ludowa miała znale źć si ę bli żej ludu, a nie tylko w cz ęsto odległej siedzibie gminy. „Sanacyjny” prze żytek w postaci gmin miał zosta ć zlikwidowany. Z ko ńcem 1954 roku gminy (w tym Kowiesy) zako ńczyły działalno ść .

GROMADZKIE RADY NARODOWE

Ju ż w 1953 roku rozpocz ęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym kraju najni ższego szczebla. Dawne granice gmin miały si ę zmieni ć. Gminy miały zast ąpi ć mniejsze jednostki – gromady. Celem reformy miało by ć wł ączenie coraz szerszych rzesz pracuj ących do udziału w rz ądzeniu pa ństwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywno ści dla pomna żania dobrobytu i kultury wsi . Zlikwidowano ju ż samorz ąd gminny, teraz likwidacji miały ulec tak że gminy. Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały sta ć si ę zal ąż kiem du żych, kolektywnych gospodarstw rolnych, co ś na kształt radzieckich kołchozów. 25 wrze śnia 1954 roku weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego. 32 W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady poło żone na terenie jednej lub s ąsiaduj ących ze sob ą dawnych gmin. Nowe gromady miały mie ć powi ązania komunikacyjne, wspólne urz ądzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne . Liczba mieszka ńców miała si ę waha ć od tysi ąca do trzech tysi ęcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele cało ści stała Gromadzka Rada Narodowa z Prezydium (przewodnicz ący, zast ępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków). Pocz ątkowo Gromadzkie Rady Narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kieruj ą w swoim zakresie na terenie gromady działalno ści ą gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą (art. 10). W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarz ądze ń władz powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółow ą kontrol ę nad działalno ści ą władz gromadzkich. Gromada uchwalała bud żet (z czego połowa szła na kilkuosobow ą administracj ę), zarz ądzała mieniem gromadzkim, prowadziła sprawy meldunkowe i rejestracj ę rowerów. Bud żety gromadzkie powi ązane były z bud żetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły by ć prowadzone, gdy ż przekraczało to mo żliwo ści niewielkiej gromady. W tych czasach w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało si ę organizowanie rolnictwa w celu powi ększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków.

30 Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa s. 105. 31 Dz. U. 1953 nr 42 poz. 199. 32 Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191. 45

Gromady obejmowały kilka wsi, cz ęsto nie maj ąc na swoim terenie prawie żadnych instytucji u żyteczno ści publicznej z wyj ątkiem szkół. Cz ęsto Gminne Spółdzielnie, o środki zdrowia, komendy MO itp. pozostawały poza granicami gromady skazuj ąc gromady na niesamodzielny byt. Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowi ązki sołtysów przej ęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzk ą rad ę narodow ą. Pełnomocnik działał w oparciu o wytyczne GRN i był ł ącznikiem mi ędzy gromad ą a wsi ą. Do jego zada ń nale żało organizowanie czynów społecznych, zwoływał zebrania wiejskie, wpływał na polityczno-społeczne postawy wsi, informował GRN o skargach i postulatach ludno ści. Wystawiał świadectwa pochodzenia zwierz ąt. Co tydzie ń uczestniczył w odprawach w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła si ę i nigdy nie została przez wie ś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwuj ącym wykonywanie przez obywateli obowi ązków wobec pa ństwa. W latach 1954–1958 zebrania wiejskie nie mogły uchwala ć żadnych uchwał, mogły jedynie zgłasza ć postulaty 33 .

Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, Nr 43, poz. 191)

Gromady miały si ę sta ć zal ąż kiem przyszłych du żych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przykład w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczy ć i dodatkowo cała

33 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 37. 46

gromada współzawodniczyła z inn ą gromad ą. Formalnie ka żde gospodarstwo rolne było prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i ka żdy rolnik, który za wcze śnie lub za pó źno zasiał zbo że mógł mie ć kłopoty. Według planu akcja żniwna w 1955 roku miała si ę sko ńczy ć 15 sierpnia i do 1 wrze śnia ka żda wie ś miała odstawi ć 100% swoich zobowi ąza ń w zbo żu. Wi ększo ść plonów nale żało odda ć za symboliczne pieni ądze na rzecz pa ństwa, dopiero nadwy żki mo żna było sprzeda ć. Za niewykonanie planów groziły kary. Do najłagodniejszych nale żało wywieszenie nazwiska „opornego chłopa” na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim. W pa ździerniku 1956 roku dawny system stalinowski upadł. Władz ę przej ął Władysław Gomułka. Na razie wycofano si ę z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 roku weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych daj ąca im wi ększe uprawnienia. 34 Rozpocz ęto tak że proces komasacji gromad w wi ększe jednostki, bowiem wi ększo ść z nich była kompletnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza b ędzie bli żej ludzi. Gdy rozpocz ęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej wi ęc ludzie odbierali to z nieufno ści ą. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego terytorium, jak bud żet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania. Do zada ń gromadzkich rad nale żało w szczególno ści: współdziałanie z kółkami rolniczymi, spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłow ą gospodark ę w lasach, współdziałanie ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarz ąd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszcze ń i obsługa szkół podstawowych, przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek . Aparatem wykonawczym i zarz ądzaj ącym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym komisje rady. Organami pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarz ądzaj ący rady, reprezentowało rad ę na zewn ątrz i organizowało prac ę rady narodowej. Przewodnicz ący prezydium wybrany przez rad ę musiał by ć zatwierdzony przez Powiatow ą Rad ę Narodow ą. Komisje rady opiniowały i inicjowały sprawy maj ące by ć przedmiotem sesji, kontrolowały działalno ść aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium. Sekretarz gromadzki nie wchodził odt ąd w skład prezydium, stoj ąc na czele biura gromadzkiego zło żonego z kilku urz ędników (referentów). W biurze gromadzkim pracował te ż przewodnicz ący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad gromadzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 roku. Tym wyborom towarzyszyła wielka akcja propagandowa. Kolejne wybory równie ż przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbli żała si ę do 100%, tyle samo głosowało na jedyn ą list ę wyborczą – Front Jedno ści Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane władze przywi ązywały, wzorem ZSRR, du żą wag ę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje

34 Dz.U. z 1958 nr 5 poz. 16 (teks ujednolicony Dz.. U. z 1975 nr 26 poz. 139 47

rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969. 35 Przed ka żdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampani ę wyborcz ą, co oznaczało zebranie na którym mieszka ńcy mieli wysuwa ć swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały si ę programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało ró żnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnienie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biurami gromadzkimi. W ka żdej z tych gromad nale żało zapewnić lokal, sprz ęt biurowy i kadry. Cz ęsto był z tym du ży problem. Pensje były niskie i trudno było znale źć kompetentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 roku na wsiach na nowo powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie. Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotycz ących poszczególnych wsi, wchodz ących w skład gromady zwołuje si ę zebranie mieszka ńców tych wsi (zebranie wiejskie). Dla zapewnienia stałej łączno ści mi ędzy poszczególnymi wsiami a gromadzk ą rad ą narodow ą i jej prezydium mieszka ńcy wsi wybieraj ą sołtysa. Powrócono do zebra ń wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Dla wsi polskiej okres po 1956 roku jest cz ęsto nawet dobrze oceniany przez świadków. Po latach represji wiele si ę zmieniło. Władze przestały na sił ę tworzy ć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej. Zmniejszono wymiary obowi ązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu. Polepszyło si ę zaopatrzenie sklepów, w tym tak że w materiały budowlane tak potrzebne na wsi. Władze pa ństwowe poło żyły du ży nacisk na spółdzielczo ść mleczarsk ą, ogrodnicz ą i kredytow ą (Spółdzielnie Oszcz ędno ściowo-Kredytowe). Utworzono Pa ństwowe O środki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wie ś „zasypano” nawozami sztucznymi, które nale żało obowi ązkowo wykupi ć36 . Propagowano upraw ę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpocz ęła działalno ść gromadzka słu żba rolna zło żona z agronoma i zootechnika gromadzkiego. Rozpocz ęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod wzgl ędem rentowno ści. Du ży nacisk kładziono na powstawanie kółek rolniczych mog ących po preferencyjnych cenach kupowa ć maszyny rolnicze. Kółka prawie sił ą zakładano w ka żdej wsi. Z czasem tworzono Mi ędzykółkowe Bazy Maszynowe maj ące na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z zamierze ń kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które si ę nie rozwi ązały. W PGR-ach nadal panował bałagan i marnotrawstwo. Wiele jeszcze było marnotrawstwa w Gminnych Spółdzielniach maj ących monopol na handel, skup i usługi na wsiach. Du żo sił i środków po świ ęcono słusznej akcji podniesienia poziomu o światy, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Borykały si ę one cz ęsto z licznym problemami. Jedynymi tolerowanymi partiami politycznymi na wsi było Zjednoczone Stronnictwo

35 Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969. 36 Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II..., s. 270. 48

Ludowe ciesz ące si ę do ść du żym poparciem oraz Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Ta druga cieszyła si ę mał ą popularno ści ą. Nowych członków trudno było pozyska ć. W ko ńcu 1954 roku w powiecie skierniewickim powołano nast ępuj ące gromady na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi.

GROMADA DA ŃKÓW 1954 - 1972

W skład gromady Da ńków z siedzib ą gromadzkiej rady w Da ńkowie weszły dotychczasowe obszary gromad: Da ńków, Byki, Franklin, Niemirowice, Orla Góra, Podlesie, Rzeczków, cz ęść obszaru gromady Bła żejowice stanowi ąca parcele Bła żejowice, kolonia Bła żejowice A, kolonia Bła żejowice B i parcele Bła żejewka, cz ęść obszaru gromady Wilcze Pi ętki stanowi ąca parcele Galinki I, wie ś Wilcze Pi ętki i koloni ę Galinki II poło żona na południe od drogi Da ńków – Jakubów z gminy Da ńków w powiecie skierniewickim oraz gromady: Aleksandrów z gminy Marianów i Pods ętkowice z gminy Stara Wie ś w powiecie rawskim. 37 W 1962 roku do gromady wł ączono obszar zniesionej gromady Grzymkowice. 38 Gromada funkcjonowała do ko ńca 1972 roku.

GROMADA GRZYMKOWICE 1954 - 1961

W skład gromady Grzymkowice z siedzib ą gromadzkiej rady narodowej w Grzymkowicach weszły obszary gromad: Biała Wie ś, Białogórne, Grzymkowice, Pachy, Tuniki, cz ęść obszaru dotychczasowej gromady Bła żejowice stanowi ąca koloni ę Bła żejowice B i wie ś Bła żejowice, cz ęść obszaru dotychczasowej gromady Wilcze Pi ętki stanowi ąca PGR Galinki i parcele Galinki II po granicy gruntów O.Z.R. i spółdzielni produkcyjnej do granicy powiatu grójeckiego – gminy Da ńków oraz dotychczasowe gromady: Jakubów, Nowy Lindów, cz ęść obszaru dotychczasowej gromady Turowa Wola stanowiąca osiedle Turowa Wola i cz ęść wsi Nastyczówka, poło żona mi ędzy gruntami wsi Lindów Nowy i Jakubów z gminy Kowiesy.39 Gromada została zniesiona z ko ńcem 1961 roku, a obszar jej wł ączona do gromady Da ńków. 40

GROMADA JERUZAL 1954 - 1972

W skład gromady Jeruzal z siedzib ą gromadzkiej rady narodowej w Jeruzalu weszły obszary gromad: Esterka, Lisna, Chełmce, Doleck, Sewerynów i cz ęść obszaru gromady Jeruzal poło żona na południe od szosy Skierniewice – Zawady z gminy Kaw ęczyn Nowy oraz gromada Wólka Jeruzalska z gminy Kowiesy. 41

37 Dz. U. WRN w Łodzi 1954 nr 11 poz. 39. 38 Dz. U. WRN w Łodzi 1961 nr 11, poz. 61. 39 Dz. U. WRN w Łodzi 1954 nr 11 poz. 39. 40 Dz. U. WRN w Łodzi 1961 nr 11, poz. 61. 41 Dz. U. WRN w Łodzi 1954 nr 11 poz. 39. 49

W 1959 roku do gromady wł ączono obszar wsi Dzwonkowice i Psary Dzwonkowskie ze zniesionej gromady Raducz oraz wie ś Łajszczew Stary, wie ś Staropol, parcele Staropol I i II, wie ś Budy Wolskie, parcele Nowiny, wie ś Sapy Folwarczne, wie ś Sapy Wło ścia ńskie, wie ś Emilianów i wie ś Jeruzal (cz ęść poło żona na północ od szosy Skierniewice – Zawady) ze zniesionej gromady Lisowola. 42 Gromada funkcjonowała do ko ńca 1972 roku.

GROMADA KOWIESY 1954 - 1972

W skład gromady Kowiesy z siedzib ą władz gromadzkich w Kowiesach weszły dotychczasowe gromady: Kowiesy, Budy Chojnackie, Chojnata, Chojnatka, Michałowice, Chrzczonowice, Franciszków, Janów, Paplin, Paplinek, W ędrogów, Wylezin Stary, Wylezin Nowy, Wymysłów, cz ęść obszaru dotychczasowej gromady Turowa Wola, stanowi ąca wie ś Turowa Wola, parcele Turowa Wola, osiedle Myszadla – Turowa Wola, wie ś Ja śminówka i zachodnia cz ęść wsi Nastyczówka o powierzchni 79 ha z gminy Kowiesy. 43 Gromada Kowiesy została uznana za gromad ę przyszło ściow ą i w 1959 roku do gromady wł ączono obszar zniesionej gromady Wola P ękoszewska. 44 Gromada funkcjonowała do ko ńca 1972 roku.

Przewodnicz ący Gromadzkiej Rady Narodowej w Kowiesach

Nazwisko i imi ę Okres sprawowania funkcji Fidrysiak Józef 1965-15. 10. 1966.45 Piekut Wojciech 1966-1972 46

42 Dz. U. WRN w Łodzi 1958 nr 9, poz. 34. 43 Dz. U. WRN w Łodzi 1954 nr 11 poz. 39. 44 Dz. U. WRN w Łodzi 1961 nr 11, poz. 61. 45 Zgin ął śmierci ą tragiczn ą. 46 Relacja pracowników UG Kowiesy: Janiny Pow ązka, Zofii Jakubiak, Edyty Adamczyk.

GROMADA LISOWOLA 1954 - 1958

W skład gromady Lisowola z siedzib ą gromadzkiej rady narodowej w Lisowoli weszły obszary gromad: Lisowola, Łajszczew Stary, Łajszczew Nowy, Emilianów, Sapy i Wincentów z gminy Puszcza Maria ńska, gromada Budy Wolskie z gminy Kowiesy oraz gromada Wycze śniak i cz ęść obszaru gromady Jeruzal obejmuj ąca grunty poło żone na północ od szosy Skierniewice – Zawady z gminy Kaw ęczyn Nowy. 47 Gromada nie została uznana przez ówczesne władze za przyszło ściow ą i została zniesiona z ko ńcem 1958 roku. Wie ś Łajszczew Stary, wie ś Staropol, parcele Staropol I i II, wie ś Budy Wolskie, parcele Nowiny, wie ś Sapy Folwarczne, wie ś Sapy Wło ścia ńskie, wie ś Emilianów i wie ś Jeruzal (cz ęść poło żona na północ od szosy Skierniewice – Zawady) wł ączono do gromady Jeruzal. Wie ś Łajszczew Nowy i wie ś Staropol A wł ączono do gromady puszcza Maria ńska. Wie ś i parcele Lisowola, wie ś Wycze śniak, wie ś Wincentów, wie ś Potoki i parcele Wycze śniak – Żera ń wł ączono do gromady Kamion. 48

GROMADA WOLA P ĘKOSZEWSKA 1954 - 1958

W skład gromady Wola P ękoszewska z siedzib ą gromadzkiej rady narodowej w Woli Pękoszewskiej weszły obszary gromad: Borszyce, P ękoszew, Wola P ękoszewska i Zawady z gminy Kowiesy. 49 Gromada nie została uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszło ściow ą i została zniesiona z ko ńcem 1958 roku, a obszar jej wł ączono do gromady Kowiesy. 50

47 Dz. U. WRN w Łodzi 1958 nr 9, poz. 34. 48 Dz. U. WRN w Łodzi 1958 nr 9, poz. 34. 49 Dz. U. WRN w Łodzi 1954 nr 11 poz. 39. 50 Dz. U. WRN w Łodzi 1961 nr 11, poz. 61. 51

SPISY RADNYCH GROMADZKICH

GROMADA KOWIESY

Kadencja 1955-1957 Kadencja 1958-1961

Kadencja 1961-1965

Kadencja 1965-1969 Kadencja 1969-1972 (1973)

Kuzalski Eugeniusz, Kuzalski Eugeniusz, Suplewski Marian, Wieczorek Stanisław, Wieczorek Stanisław, Popławski Ignacy, Rogozi ński Andrzej, Pow ązka Jadwiga, Dąbrowska Janina, Mirosławski Bolesław, Bednarek Władysław, Wojdalski Józef, Janus Stefan, Zwierzchowski Antoni, Kwiatkowski Franciszek, Dębkowski Jerzy, Wojtczak Leon, Janus Stefan, Piekut Wojciech, Kwiatkowski Franciszek, Fidrysiak Józef, Wojtczak Leon, Jankowski Stanisław, Piekut Wojciech, Dąbrowski Zygmunt, Jankowski Stanisław, Bełc Henryk, Bełc Henryk, Kuzalska Halina, Wacławek Henryk, Przygodzi ński Mieczysław, Popławski Józef, Bednarz Władysław, Dobrowolski Kazimierz, Pyłka Genowefa, Michalak Stanisław, Gajdzi ński Edward, Przyłuski Zygmunt, Michalak Stanisław, Sawicki Henryk, Michalski Bogdan, Wacławek Jan, Przyłuski Zygmunt, Bedełek Wiesław, Sawicki Henryk, Gmaj Sabina, Wacławek Jan Panek Wiesław

GROMADA JERUZAL

Kadencja 1955-1957 Kadencja 1958-1961

Kadencja 1961-1965

Kadencja 1965-1969 Kadencja 1969-1972 (1973) Michalecki Stanisław, Michalecki Stanisław, Jędrzajczak Wacław, Jó źwiak Władysław, Januszewska Zofia, Jędrzejczyk Tadeusz, Grzejszczak Maria, Sas Bolesław, Błaszczyk Stefan, Leszczy ńska Bronisława, Sas Bolesław, Gradowski Wacław, Kowalski Kazimierz, Koziarski Henryk, Wacławek Stefan, Boraty ński Zygmunt, Wilczak Jan, Bruger Hieronim, Duda Marian, Rakowski Stanisław, Grzejszczak Stanisław, Wacławek Stefan, Brzujszczak Mieczysław, Wilczak Jan, Maciejewski Marian, Maciejewski Marian, Łukasiewicz Marian, Popi ński Jan, Wieloch Jan, Klemba Antoni, Wo źniak Tadeusz, Kolenda Jan. Gradowski Wacław, Koziarski Henryk, Klemba Antoni

WOLA P ĘKOSZEWSKA

Kadencja 1955-1958 Kadencja 1958-1961

Akt powołania gromadzkich rad narodowych w powiecie skierniewickim (Dz. Urz. WRN Łód ź, 1954, nr 11, poz. 39).

Okres gromadzkich rad narodowych trwał w latach 1954-1972. Cechował si ę cz ęstymi zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo w ąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to wi ększych gromad. Gromady zarz ądzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu z nich miało wi ększe ni ż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywisto ści lat siedemdziesi ątych.

GMINNA RADA NARODOWA KOWIESY 1973-1990

Od 1954 roku istniał podział kraju na miasta, osiedla i gromady. Podział takie nie sprawdził si ę. Podj ęto wi ęc zasadnicze środki zmierzaj ące do zmian. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 roku oraz VI Plenum PZPR w 1972 roku. 29 listopada 1972 roku Sejm uchwalił ustaw ę utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. 51 Na mocy uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi powołano gmin ę Kowiesy. W skład nowoutworzonej gminy Kowiesy z siedzib ą gminnej rady narodowej w Kowiesach weszły obszary sołectw: Borszyce, Budy Chojnackie, Chełmce, Chojnata, Chojnatka, Chrzczonowice, Franciszków, Jakubów, Janów, Jeruzal, Kowiesy, Lisna, Michałowice, Nowy Lindów, Nowy Wylezin, Paplin, Paplinek, P ękoszew, Stary Wylezin, Turowa Wola, W ędrogów, Wola P ękoszewska, Wólka Jeruzalska, Wycinka Wolska i Zawady. 52

51 Dz.U. 1972, nr 49, poz. 312. 52 Dz. U. WRN w Łodzi 1972 nr 14 poz. 185. 58

Fragment ustawy o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312).

Akt powołania gminy Kowiesy (Dz. Urz. WRN Łód ź, 1972, nr 14, poz. 185)

Symboliczny akt powołania gminy Kowiesy wr ęczony przez delegata z Łodzi podczas pierwszej sesji nowej Gminnej Rady Narodowej w styczniu 1973 roku (archiwum UG Kowiesy)

Przewodnicz ący Gminnej Rady Narodowej w Kowiesach Nazwisko i imi ę Okres sprawowana funkcji Piekut Wojciech 1973 Witczak Tadeusz 21. 12. 1973-1977 Krawczyk Marian 1978-1990 (kadencje 1978-1984,1984-1988, 1988-1990) 53

Naczelnicy Gminy Kowiesy Nazwisko i imi ę Okres pełnienia stanowiska Kuzalski Eugeniusz 1973-1981 Bednarek Władysław 04. 01. 1982 -1990 54

W nowym ustroju gminnym oddzielono funkcje stanowi ące od wykonawczych. Organem uchwałodawczym była gminna rada narodowa. Rada spo śród swego grona wybierała prezydium i komisje. Przewodnicz ącym rady zostawał zwyczajowo pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Przewodnicz ący GRN, jego zast ępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej. Na sesjach prezydium omawiano kwestie organizacyjne GRN ale te ż podejmowano uchwały na przykład o zatwierdzeniu sołtysów. Obsług ą administracyjn ą i kancelaryjn ą gminnej rady narodowej i jej organów zajmował si ę inspektor d/s rady narodowej i biuro rady. Inspektor słu żbowo podlegał przewodnicz ącemu, a zatrudniony i finansowany był przez Naczelnika. Do zada ń rady narodowej gminy nale żało uchwalanie rocznych i wieloletnich planów społeczno-gospodarczych rozwoju gminy oraz koordynowanie i kontrolowanie ich wykonania, uchwalanie bud żetu na rok przyszły i kontrola jego wykonania, dysponowanie środkami funduszów celowych niezwi ązanych bezpo średnio z bud żetem, uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego terenu gminy. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach, na których podejmowała uchwały, które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Organami rady były: prezydium, komisje, a tak że Gminny Komitet Kontroli Społecznej, powołany na mocy ustawy z dnia 26 maja 1978 roku o zmianie ustawy o radach narodowych. Na czele prezydium (w skład, którego wchodzili: przewodnicz ący, zast ępcy oraz szefowie komisji gminnych) stał przewodnicz ący. Od 1974 roku przewodnicz ący obligatoryjnie był I-szy sekretarz miejscowego komitetu PZPR. W niektórych gminach nawet nie przeprowadzano głosowania na forum rady tylko przez aklamacj ę zatwierdzano przewodnicz ącego po zmianach personalnych w miejscowym komitecie PZPR. Trzeba doda ć,

53 Relacja pracowników UG Kowiesy: Janiny Pow ązka, Zofii Jakubiak, Edyty Adamczyk. 54 Tam że. 62

że sekretarze partyjni cz ęsto byli przenoszeni z gminy do gminy, co wi ązało si ę ze zmianami w prezydium. Powołano urz ąd gminy, jako terenowy organ administracji pa ństwowej do wykonywania zada ń naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany przez wojewod ę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyra żać niewi ążą cą opini ę o kandydaturze. Naczelnicy rzadko pochodzili z terenu gminy, chocia ż cz ęsto bywali zwi ązani z władzami powiatowymi. Byli to w wi ększo ści ludzie z wy ższym wykształceniem maj ący cz ęsto do świadczenie z administracj ą. W urz ędach gmin zatrudniano osoby maj ące przynajmniej średnie wykształcenie lub b ędące w trakcie uzupełniania wykształcenia. Była to zupełna nowo ść w administracji lokalnej, sprzyjaj ąca profesjonalizacji administracji. Ustanowienie gmin w 1973 roku było przyznaniem si ę do pora żki funkcjonowania gromadzkich rad narodowych Powstały gminy, cz ęsto prawie w dawnych granicach. Ustanowiono jednoosobowy organ wykonawczy przypominaj ący dawnego wójta. Urz ąd Gminy Kowiesy rozpocz ął prac ę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy z 29 listopada 1972 roku O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 55 . Urz ąd funkcjonował w oparciu o Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r. „w sprawie zakresu działania naczelnika gminy, organizacji i zada ń urz ędu gminy oraz niektórych spraw pracowniczych” 56 . Urz ąd gminy zasadniczo dzielił si ę na trzy cz ęś ci: Biuro Urz ędu, Gminn ą Słu żbę Roln ą i Urz ąd Stanu Cywilnego. Urz ąd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza Biura Urz ędu Gminy. Wa żną pozycj ę zajmował główny ksi ęgowy urz ędu gminy. Gminna Słu żba Rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół kilku ludzi sprawuj ący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizuj ący jego sprawy. W latach osiemdziesi ątych GSR zostały przekształcone w referaty rolnictwa. W ramach Urz ędu Gminy funkcjonował Urz ąd Stanu Cywilnego na czele z kierownikiem. Gminnej Radzie Narodowej podlegały wszelkie instytucje gospodarcze i pa ństwowe na terenie gminy (np. GS SCh i posterunki MO). Miały one obowi ązek składania sprawozda ń. Gminy stały si ę z zamierzenia okr ęgiem samowystarczalnym dla wsi. Na jego terenie działała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, zbiorcza szkoła gminna, biblioteka gminna, gminny o środek zdrowia, spółdzielnia kółek rolniczych itp. Wa żne funkcje w środowisku wiejskim pełniły gminne spółdzielnie. Gminne Spółdzielnie Samopomoc Chłopska s ą dominuj ącą form ą obrotu towarowego na wsi. Prowadz ą one skup wszelkich artykułów rolniczych i zaopatruj ą wie ś w artykuły potrzebne do produkcji rolnej oraz do konsumpcji. GS spełniaj ą w imieniu pa ństwa i zgodnie z ogólnospołecznym interesem funkcje organizatora rynku wiejskiego 57 . Gminne spółdzielnie spełniały zatem wiele funkcji. Zaopatrywały wie ś we wszelkie potrzebne towary (od żywno ści po w ęgiel i materiały budowlane) i skupowały płody rolne od rolników. GS-y świadczyły te ż usługi np. transportowe, prowadziły działalno ść wytwórcz ą (wytwórnie wód gazowych, masarnie, piekarnie). Zajmowały si ę tak że działalno ści ą kulturaln ą

55 Dz.U. 1972, Nr 49, poz. 315. 56 Dz.U. 1972 nr 49, poz.315. 57 Dyzma Gałaj, Samorz ąd wiejski w PRL , Warszawa 1978, s. 25. 63

prowadz ąc Kluby Rolnika. Na czele GS-u stał prezes, zarz ąd oraz Walne Zgromadzenie członków spółdzielni. Nadal funkcjonowały kółka rolnicze. W połowie lat siedemdziesi ątych nast ąpiła komasacja kółek i tworzono Spółdzielnie Kółek Rolniczych – SKR-y. Według ówczesnej definicji: Celem działalno ści kółek rolniczych jest niesienie gospodarstwom chłopskim ró żnorakiej pomocy produkcyjnej, remontowanie maszyn, świadczenie usług budowlanych, rozwijanie wiedzy rolniczej, a tak że prowadzenie wielostronnej działalno ści społeczno- kulturalnej. Ponadto gminne SKR maj ą obowi ązek prowadzenia własnej produkcji rolnej na obszarach przejmowanych od chłopów, którzy przechodz ąc na rent ę lub emerytur ę nie maj ą w rodzinie nikogo, komu mogliby przekaza ć gospodarstwo 58 . Władze stawiały na rozwój kół gospody ń wiejskich. Działalno ść kół gospody ń wiejskich dotyczy przede wszystkim spraw zwi ązanych z racjonalnym prowadzeniem gospodarstwa domowego, żywieniem rodziny, zdrowia i higieny, urz ądzenia mieszka ń, wychowania dzieci i opieki nad nimi, uczestnictwa ludno ści wiejskiej w życiu kulturalnym itp 59 . Powołanie gmin w tamtym okresie było całkiem dobrym posuni ęciem na miar ę ustroju. Powstały wi ększe jednostki terytorialne, które w ramach swego okr ęgu spełniały wi ększo ść funkcji administracyjnych, gospodarczych i socjalnych ludno ści. Z pocz ątkiem czerwca 1975 roku weszła w życie reforma administracji ustanawiaj ąca dwustopniowy podział (zamiast trzystopniowego). Zlikwidowano powiaty, tworz ąc jednocze śnie nowe, mniejsze województwa (zamiast 17 województw – 49). Gmina Kowiesy weszła w skład województwa skierniewickiego.60 Wybory do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia 1973 roku ( Przez kilka miesi ęcy, od stycznia do listopada 1973, w gminnych radach zasiadali radni wybrani jeszcze w 1969 roku.) Kolejne wybory organizowano w dniu 5 lutego 1978 roku, 17 czerwca 1984 i 19 czerwca 1988 roku. Wybory tak że przeprowadzano w atmosferze powszechnej mobilizacji, a wyniki i frekwencja zawsze zbli żały si ę do 100%. (w wyj ątkiem ostatnich wyborów). Lata siedemdziesi ąte był to okres entuzjazmu i zmian. Polska wie ś odczuła to poprzez zniesienie przez władze uci ąż liwych obowi ązkowych dostaw. Rolników obj ęto bezpłatnymi ubezpieczeniami społecznymi. Sklepy były nieco lepiej zaopatrzone (chocia ż jak w jednej z gmin w województwie kieleckim pisano „z zaopatrzeniem naszych sklepów nie jest źle ale nie jest te ż dobrze”). Władze sprzyjały młodym pr ęż nym rolnikom, którzy mogli nawet kupi ć maszyny rolnicze takie jak traktor. Powstało wiele nowych murowanych domów i budynków gospodarczych. Mimo to ju ż w połowie lat siedemdziesi ątych zacz ęły si ę pojawia ć symptomy kryzysu gospodarczego. W latach 1979-1980 kryzys pa ństwa pogł ębiał si ę. Do tego dochodziły kl ęski żywiołowe (ostra zima 1978/1979, mokre lato 1980). Sposobem na przezwyci ęż enie kryzysu

58 Tam że, s. 24. 59 Tam że, s. 25. 60 Dz. U. 1975 nr 17 poz. 92. 64

było powołanie Komisji Kontroli Społecznych w ka żdej gminie w sierpniu 1978 roku. Tropiły one nieprawidłowo ści w dystrybucji dóbr. Latem 1980 roku wiele zakładów pracy rozpocz ęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizowania ruchu „Solidarno ści”. Był to ciekawy okres w dziejach polskiej wsi. W sklepach nie wiele mo żna było kupi ć ale wiele si ę zmieniało w kwestiach politycznych. Na przełomie 1980 i 1981 roku masowo podawali si ę do dymisji przewodnicz ący gminnych rad narodowych, którzy zajmowali te ż wysokie funkcje partyjne. Nowymi przewodnicz ącymi zostawali działacze społeczni ciesz ący si ę du ży zaufaniem społeczno ści wiejskiej. W dniu 19 marca 1981 roku Rada Pa ństwa podj ęła uchwał ę w sprawie umacniania roli samorz ądu mieszka ńców wsi w ramach istniej ących przepisów o radach narodowych. Zebrania wiejskie od tej pory mogły uchwala ć projekty uchwał, którymi musiała si ę zaj ąć gminna rada narodowa. Zebrania zyskały inicjatyw ę uchwałodawcz ą. Zebrania wiejskie mogły wybiera ć rady sołeckie. Funkcja sołtysa została wzmocniona poprzez prawo do uczestniczenia w sesjach GRN z głosem doradczym. Sołtys mógł zawiera ć umowy w imieniu zebrania wiejskiego, co do udost ępnienia obiektów sołectwa 61 . Jesieni ą 1981 roku w gminach pojawiło si ę wojsko – terenowe grupy operacyjne. Oficjalnie miały one „udziela ć pomocy terenowym organom administracji pa ństwowej w realizacji zada ń społecznych, gospodarczych i obronnych, a tak że współdziałanie z ró żnymi rodzajami samorz ądów i organizacji społecznych działaj ących w środowisku wiejskim 62 . Przygotowywały grunt pod wprowadzenie stanu wojennego. Wojskowi tropili nieprawidłowo ści w gminach. Sporo ich wykryli ale najpierw nale żałoby zmieni ć cały ustrój, aby poprawi ć zaopatrzenie. 13 grudnia 1981 roku do urz ędów wkroczyło wojsko. Gminne rady narodowe i zebrania wiejskie miały zakaz zgromadze ń. W urz ędach gmin urz ędowanie rozpocz ęli komendanci terenowych grup operacyjnych. Naczelnicy musieli respektowa ć decyzje komendantów. Władz ę odzyskała partia. W ci ęż kiej sytuacji pozostawali przewodnicz ący gminnych rad narodowych wybrani na przełomie 1980 i 1981 roku. Cieszyli si ę oni pewnym autorytetem i nie zawsze chcieli si ę podporz ądkowa ć władzom wojskowym i partyjnym. Jesieni ą 1982 roku władze zainicjowały powstawanie Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1982 roku powinny były si ę odby ć wybory do rad narodowych, lecz z uwagi na stan wojenny wybory przeło żono na rok 1984. W pocz ątkach lat osiemdziesi ątych władze postanowiły zreorganizowa ć administracj ę wiejsk ą. Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorz ądu terytorialnego na nowo powołała samorz ąd terytorialny. Nie był to samorz ąd w pełni tego słowa znaczeniu. Przepisy były do ść m ętne i ró żnie je interpretowano. Był to jednak pierwszy tak odwa żny krok władz pa ństwowych. Samorz ąd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami, ale nie uzyskał osobowo ści prawnej. Zebrania wiejskie mogły decydowa ć o sprawach lokalnych. Powoływały sołtysa i rad ę sołeck ą, jako organy wykonawcze. Na czele

61 Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990, s. 55. 62 Tam że, s. 48. 65

rady mógł stan ąć przewodnicz ący rady sołeckiej. Mógł ni ą tak że kierowa ć sołtys. Główn ą osob ą reprezentuj ącą samorz ąd wiejski stawał si ę przewodnicz ący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebra ń wiejskich przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszka ńców sołectwa. Sołectwo mogło uchwali ć swój statut i powoływa ć komisje. Nadzór na samorz ądem wiejskim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowe przepisy zobligowały naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebra ń wiejskich. Sprawy dotycz ące danej społeczno ści musiały by ć z ni ą uzgadniane. Wybory do rad sołeckich przeprowadzono jesieni ą 1984 roku, kolejne w 1988 roku.

Fragment ustawy o radach narodowych i samorz ądzie terytorialnym z 20 lipca 1983 roku (Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185).

Nowa ustawa o radach narodowych i samorz ądzie wiejskim zwi ększyła uprawnienia rad narodowych wobec naczelników. Od tej pory to gminna rada narodowa w porozumieniu z wojewod ą wybierała swojego naczelnika. Mimo pozorowanych i prawdziwych prób naprawienia sytuacji gospodarczej kraju kryzys si ę pogł ębiał. Władza traciła autorytet. W dniu 19 czerwca 1988 roku przeprowadzono ostatnie wybory do rad narodowych w Polsce. Ogłoszono po raz pierwszy prawdziwe wyniki o frekwencji, które były bardzo niskie. Zmiany zapocz ątkowane w 1989 roku doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy o samorz ądzie gminnym, który nadał samorządno ść dotychczas istniej ącym gminom. Z ko ńcem kwietnia 1990 roku zako ńczyła si ę, przed terminem, kadencja rad narodowych. Rozpocz ął si ę nowy etap w historii gminy Kowiesy.

Spis radnych Gminy Kowiesy 1973-1990 Kadencja 1973-1977 Kadencja 1978-1984 Krawczyk Marian, Krawczyk Marian, Tomczyk Józef, Michalecki Stanisław, Łady ński Henryk, Wilczak Jan, Jędrzejczyk Tadeusz, Tomczyk Józef, Sas Bolesław, Gawin Edward, Wilczak Jan, Maciejewska Lila, Chojecka Danuta, Soli ński Henryk, Dąbrowski Zygmunt, Koli ńska Marianna, Malesa Mieczysław, Sas Bolesław, Bełc Henryk, Dąbrowski Zygmunt, Biernat Zygmunt, Bednarz Władysław, Wacławski Bolesław, Rek Marian, Przyłuski Zygmunt, Pyłka Genowefa, Czółnowska Lucyna, Wacławek Henryk, Szyma ński Wacław, Seliga Wiesław, Witczak Tadeusz, Mirosławski Bolesław, Majewski Tadeusz, Czajka Jadwiga, Pow ązka Henryk, Przyłuski Zygmunt, Mirosławski Bolesław, Jasik Zofia, Melon Zofia, Wróblewska Maria, Zwierzchowski Antoni, Psarska Joanna, Rakowski Andrzej, Kwiatkowska Maria, Wojdalski Józef, Wojtczak Władysław, Piekut Wojciech, Radkiewicz Henryk, Radkiewicz Władysław, Karpi ński Władysław, Rogozi ński Andrzej, Szlaga Andrzej, Gał ązka Edward, Rogozi ński Andrzej, Karpi ński Władysław Konarski Ignacy, Kubaszewska Leokadia,

Kadencja 1984-1988 Kadencja 1988-1990 Tazbir Józef, Kwiatkowska Józefa, Rogozi ński Andrzej, Bedełek Jan, Wieczorek Krzysztof, Dudzi ński Jan, Syndoman Stanisław, Tazbir Józef, Wacławek Bolesław, Bilski Bernard, Bednarz Władysław, Pietrzak Kazimierz, Gmaj Sabina, Błaszczyk Tadeusz, Jakubiak Adam, Gawin Edward, Rek Marian, Popi ński Kazimierz, Bedełek Jan, Ple śnierowicz Stanisław, Melon Jacek, Popławski Bogdan, Wojdalski Józef, Pow ązka Henryk, Szyma ński Antoni, Krajewski Edward, Melon Marek, Borowiec Czesław, Krawczyk Marian, Mikulska Jolanta, Skiba Zbigniew, Kubaszewska Bo żena, Rudzi ński Wiesław, Golian Edward, Michalecki Stanisław, Brzezi ński Janusz, Tomczyk Józef, Rogalski Tadeusz, Błaszczyk Tadeusz, Skrzeczy ński Maciej, Ple śnierowicz Stanisław, Krawczyk Marian, Czajka Stanisław, Trukawka Alina, Kwiatkowska Józefa, Michalecki Stanisław, Psarski Krzysztof, Matysiak Andrzej, Lorenz Marian, Małachowski Stanisław, Kobus Franciszek, Kobus Franciszek, Dąbrowski Zygmunt, Bednarz Andrzej, Kuzalski Bogdan, Wacławek Bolesław, Bełc Danuta, Jakubiak Adam, Niewczas Genowefa Kwiatkowski Józef, Sawicka Krystyna, Sobczak Jan

WSPÓŁCZESNA GMINA KOWIESY

W dniu 27 maja 1990 roku weszła w życie nowa ustawa o samorz ądzie gminnym z 8 marca 1990 roku. 63 Tego dnia przeprowadzono pierwsze wybory do rad gminnych. Ustawa nadała samorz ąd i osobowo ść prawn ą gminom. Funkcj ę uchwałodawcze stanowi rada gminy wybierana w wyborach powszechnych. Organem wykonawczym był pocz ątkowo zarz ąd gminy na czele z wójtem wybierany przez rad ę gminy. Od 2002 roku organem wykonawczym w gminie jest jednoosobowo wójt wybierany przez mieszka ńców gminy w bezpo średnich wyborach. Pierwsza kadencja rad gminnych (1990-1994) była okresem wielu, niekiedy do ść burzliwych i zaskakuj ących zmian. Wszyscy uczyli si ę demokracji lokalnej. Kolejne kadencje bywały okresem stabilizacji i sukcesów gmin. Wybory do rad gminnych przeprowadzano 19 czerwca 1994 roku (kadencja 1994-1998), 11 pa ździernika 1998 (kadencja 1998-2002), 27 pa ździernika 2002 (kadencja 2002-2006, tego dnia po raz pierwszy wybierano bezpo średnio wójtów gmin), 12 listopada 2006 (kadencja 2006-2010) oraz 21 listopada 2010 roku (obecna kadencja 2010-2014). Do ko ńca 1998 gmina Kowiesy wchodziła w skład województwa skierniewickiego. Z dniem 1 stycznia 1999 roku została wł ączona w skład województwa łódzkiego i powiatu skierniewickiego. W skład gminy wchodz ą sołectwa: Borszyce – Wola P ękoszewska, Budy Chojnackie, Chełmce, Chojnata, Chojnatka, Chrzczonowice, Franciszków, Jakubów, Janów, Jeruzal – Wólka Jeruzalska, Kowiesy- Wymysłów, Lisna, Michałowice, Nowy Lindów, Nowy Wylezin, Paplin, Paplinek, P ękoszew, Stary Wylezin, Turowa Wola, Ulaski, W ędrogów, Wycinka Wolska i Zawady. Gmina liczy obecnie 85,63 km 2 oraz około 3000 mieszka ńców. Wójtem Gminy jest Pan Andrzej Józef Luboi ński.

Wójtowie Gminy Kowiesy Nazwisko i imi ę Okres sprawowania funkcji Bednarek Władysław 10. 06. 1990 -10. 11. 1998. Raczy ński Andrzej 10. 11. 1998-30. 03. 1999. Kubaszewska Ewa 30. 03. 1999-14. 11. 2002. Tkaczow Jerzy 14. 11. 2002-09. 03. 2005. p.o. Jakubiak Zofia 16. 03. 2005-17. 05. 2005. Luboi ński Andrzej Józef 17. 05. 2005- do chwili obecnej 64

63 Dziennik Ustaw z 1990 roku, nr 16, poz. 95. 64 Relacja pracowników UG Kowiesy: Janiny Pow ązka, Zofii Jakubiak, Edyty Adamczyk. 70

Przewodnicz ący Rady Gminy Kowiesy Nazwisko i imi ę Okres sprawowania funkcji Chojecki Jan 1990-1998 Popławski Leszek 03.11.1998r do dn. 08.12.1998r Kuzalski Sylwester 08. 12. 1998-2002 27. 10. 2002-2005 Sobczak Dariusz Rybicka Janina 29. 03. 2005 -2010

Kowalska Barbara 2010- do chwili obecnej 65

RADNI GMINY KOWIESY 1990-2014

Kadencja VI (2010-2014) Nazwisko i imi ę Funkcja Kowalska Barbara Przewodnicz ąca Rady Gminy Brzezi ński Janusz Wiceprzewodnicz ący Adamczyk El żbieta Antos Mariusz Bedełek Ireneusz Białek Barbara Dudziak Zuzanna Od 23 listopada 2010 r. do 31 marca 2011 r. Rek Marek Od 27 czerwca 2011 r. Goł ębiewska Jadwiga Krajewski Andrzej Machałowski Wiktor Mioduszewski Bogdan Olszewska Wiesława Pow ązka Dorota Wieczorek Iza Żukowski Cezary Kadencja V (2006-2010) Rybicka Janina Przewodnicz ąca Rady Gminy Brzezi ński Janusz Wiceprzewodnicz ący Bednarek Michał Dudziak Zuzanna

65 Tam że.

Goł ębiewska Jadwiga Kowalska Barbara Krajewski Andrzej Machałowski Wiktor Mamczarek Józef Niewczas Zbigniew Owczarska Renata Ozi ębło Krystyna Wieczorek Iza Wieczorek Krzysztof Żukowski Cezary Kadencja IV (2002-2006) Od 27 pa ździernika do 29 marca 2005 r. Sobczak Przewodnicz ący Rady Gminy Dariusz Od 29 marca 2005 r. Rybicka Janina Przewodnicz ąca Rady Gminy Brzezi ński Janusz Wiceprzewodnicz ący Heleniak Mirosław Jędrychowicz Adam Kobyłecka Dominika Machałowski Wiktor Margo ś Mirosława Niewczas Zbigniew Sałajczyk Czesław Wacławek Jan Wieczorek Krzysztof Żukowski Cezary Wieczorek Iza Od 27 pa ździernika do 29 marca 2005 r. Rogozi ński Andrzej Od 12 czerwca 2005 r. Stykowski Grzegorz Od 12 czerwca 2005 r. Mamczarek Józef Kadencja III(1998-2002) Od 3.11.1998 do 8.12.1998 Popławski Leszek Przewodnicz ący Rady Gminy Od 8.12.1998 r. Kuzalski Sylwester Przewodnicz ący Rady Gminy Od 3.11.1998 do 30.03.1999 r. Stykowski Grzegorz Wiceprzewodnicz ący Rady Gminy Od 30.04.1999 Wacławek Bolesław Wiceprzewodnicz ący Rady Gminy Bedełek Ireneusz Krawczyk Marian Kuran Jarosław Popławski Leszek Kwiatkowski Mieczysław Do 28 sierpnia 2002 r. Machałowska Joanna Popi ński Kazimierz Rogalski Tadeusz Salamon Robert Seliga Adam Wróblewski Marek

Żukowski Cezary Kadencja II (1994-1998) Chojecki Jan Przewodnicz ący Rady Gminy Leczkowski Włodzimierz Wiceprzewodniczący Bednarek Władysław Brzezi ński Edward Cygan Maria Gradowski Tadeusz Krawczyk Marian Kuzalski Sylwester Michalecki Stanisław Ossowicz Jacek Popi ński Kazimierz Popławski Leszek Seliga Adam Stykowski Grzegorz Żukowski Cezary Kadencja I (1990-1994) Chojecki Jan Przewodnicz ący Rady Gminy Chaci ński Zygmunt Wiceprzewodnicz ący Rady Gminy Popławski Leszek Tomczyk Wojciech Ossowicz Jacek Seliga Adam Bednarek Władysław Ziarkowski Piotr Konarski Antoni Krawczyk Marian Michalecki Stanisław Popi ński Kazimierz Gradowski Tadeusz Żukowski Cezary Rogozi ński Andrzej

ANEKS

Miejscowo ść Przynale żno ść administracyjna Borszyce W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Budy W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 Chojnackie do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Chełmce W latach 1867 – 1953 do gminy Doleck, w latach 1953 - 1954 do gminy Kaw ęczyn Nowy, w latach 1954 – 1972 do gromady Jeruzal, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Chojnata W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Chojnatka Osada. W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Chojnatka W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Chrzczonowice W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Franciszków W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Huta Zawadzka W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Jakubów W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1961 do gromady Grzymkowice, w latach 1962 – 1972 do gromady Da ńków, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Janów W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Jeruzal W latach 1867 – 1953 do gminy Doleck, w latach 1953 – 1954 do gminy Kaw ęczyn Nowy, w latach 1954 – 1972 do gromady Jeruzal, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Kowiesy W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Lisna W latach 1867 – 1953 do gminy Doleck, w latach 1953 - 1954 do gminy Kaw ęczyn Nowy, w latach 1954 – 1972 do gromady Jeruzal, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Michałowice W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Nowy Lindów W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1961 do gromady Grzymkowice, w latach 1962 – 1972 do gromady

Da ńków, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Nowy Wylezin W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Paplin W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Paplinek W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Pękoszew W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Stary Wylezin W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Turowa Wola W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Ulaski W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Wędrogów W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Wola W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 Pękoszewska do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Wólka W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 Jeruzalska do gromady Jeruzal, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Wycinka W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 Wolska do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Wymysłów W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy. Zawady W latach 1867 – 1954 do gminy Kowiesy, w latach 1954 – 1958 do gromady Wola P ękoszewska, w latach 1959 - 1972 do gromady Kowiesy, od 1973 roku do gminy Kowiesy.

BIBLIOGRAFIA

Bandurka M, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku , Łód ź 1995.

Brodowska H, Ruch chłopski po uwłaszczeniu, Warszawa 1967.

Ćwik W. Reder, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1864 i 1866.

Dzienniku Urz ędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi, 1954-1972.

Dzienniki Ustaw, 1918-1983.

Gałaj Dyzma, Samorz ąd wiejski w PRL , Warszawa 1978

Go ńczar M., Samorz ąd wsi – historia i nowe mo żliwo ści , Warszawa 1990.

Kallas M., Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.

Landau Z., Roszkowski W., Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.

Mencel T., Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem , [w:] Gmina wiejska i jej samorz ąd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.

Powszechny sumaryczny spis ludno ści z dnia 14 lutego 1946 roku , Warszawa 1947.

Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej , nakładem GUS, Warszawa 1925.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902.

Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łom żyńskiej , Studia Łom żyńskie , tom IV.

Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku , Warszawa 1952.

Spis treści WST ĘP ...... 2

GMINY WOKÓŁ KOWIES W LATACH 1809-1918 ...... 3

I WOJNA ŚWIATOWA ...... 19

GMINA KOWIESY W II RZECZPOSPOLITEJ ...... 21

II WOJNA ŚWIATOWA ...... 36

GMINNA RADA NARODOWA KOWIESY 1945-1954 ...... 40

GROMADZKIE RADY NARODOWE ...... 45

GMINNA RADA NARODOWA KOWIESY 1973-1990 ...... 58

WSPÓŁCZESNA GMINA KOWIESY ...... 70

ANEKS ...... 74

BIBLIOGRAFIA ...... 76