Leszek Zugaj HISTORIA ADMINISTRACJI W GMINIE KOWIESY LUBLIN 2013 WSTĘP Współczesna gmina Kowiesy funkcjonuje ju ż 40 lat. Jednak pocz ątki samorz ądu gminnego si ęgaj ą połowy XIX wieku i reform z czasów zaboru rosyjskiego. To wtedy powołano gmin ę Kowiesy – odpowiednik współczesnej gminy Kowiesy. Tamte gminy, formalnie samorz ądowe, podlegały kontroli ze strony urz ędników carskich. Po odzyskaniu przez Polsk ę niepodległo ści, w 1918 roku, do ju ż ustanowionego systemu samorz ądu gminnego, dodano rady gminne. W 1933 roku weszła w życie reforma samorz ądu gminnego jednolitego dla całej II Rzeczpospolitej (tak zwana ustawa scaleniowa). W czasie I i II wojny światowej gminy wykonywały ści śle polecenia władz okupacyjnych. Po II wojnie światowej stopniowo ograniczano samorz ąd, a ż do jego zniesienia w 1950 roku. W czasach PRL przeprowadzono zupełnie nieudan ą reform ę podziału kraju na gromady (1954–1972). Od 1973 roku zacz ęto naprawia ć bł ędy i ustanowiono wi ększe gminy. Ówcze śnie ustanowiony podział gminny w wi ększo ści funkcjonuje do dzi ś, co stanowi dowód, że si ę sprawdził. Wła śnie w 1973 roku powołano współczesn ą gmin ę Kowiesy. Od 1990 roku gminy funkcjonuj ą według nowych norm prawnych ustalonych w ustawie z 8 marca 1990 roku „o samorz ądzie gminnym”. Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dziejów administracji i samorz ądu obszaru gminy Kowiesy na przestrzeni ostatnich 150 lat. 2 GMINY WOKÓŁ KOWIES W LATACH 1809-1918 Samorz ąd gminny został zapocz ątkowany w 1809 roku w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Utworzono gminy miejskie i wiejskie, maj ące pewne formy samorz ądu, ale pod ścisł ą kontrol ą wła ścicieli ziemskich, którzy sprawowali równie ż, obligatoryjnie urz ąd wójta. Ka żda wie ś stanowiła oddzieln ą gmin ę wiejsk ą. Miasta stanowiły oddzielne jednostki administracyjne na czele z burmistrzem pod nadzorem pa ństwa. Decyduj ącą rol ę w miastach prywatnych ogrywał wła ściciel. Organizacja gmin wiejskiej w Królestwie Polskim (po 1815 roku) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Ksi ęstwa Warszawskiego. Dopiero w 1859 roku władze przeprowadziły wa żną reform ę ustroju gminnego. Od tej pory gmina musiała składać si ę z przynajmniej 50 dymów 1 pod zarz ądem jednego wójta. Powołano zatem wi ększe jednostki terytorialne. Je żeli jeden wła ściciel ziemski miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje, to zostawał wójtem. Mniejsze maj ątki ziemskie mogły by ć poł ączone w jedn ą gmin ę. Wła ściciele ziemscy sami wybierali spo śród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisj ę Rz ądow ą do Spraw Wewn ętrznych. Je żeli przedstawiony kandydat nie miał kwalifikacji, wła ściciele musieli przedstawi ć inn ą osob ę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rz ądowa na koszt wła ścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszka ńców zatwierdzonych przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społeczno ść wiejsk ą. W ten sposób ka żda wie ś w okolicy Kowies funkcjonowała jako osobna gmina. Te obszary nale żały do guberni warszawskiej. 1 Inaczej domów. 3 Kowiesy na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku. 4 Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku ( Topograficzna Karta Królestwa Polskiego , Warszawa 1839, kolumna 3, sekcja 4 – fragment) 5 Fragment mapy Królestwa Polskiego z 1839 roku ( Topograficzna Karta Królestwa Polskiego , Warszawa 1839, kolumna 4, sekcja 4 – fragment) 6 W 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu powstania przyst ąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odci ągn ąć chłopów od walki. Ziemia dworska u żytkowana przez chłopów stała si ę ich własno ści ą. W ka żdej wsi przyst ąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne osobne dla poszczególnych miejscowo ści, w których dokładnie okre ślono ilo ść gruntów nale żą cych do ka żdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłaci ć otrzyman ą ziemi ę, ale otrzymywali j ą na własno ść . Zmieniło to zupełnie stosunki własno ściowe na polskiej wsi. 7 Fragment dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podziału gmin wiejskich ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1859, s. 5). 8 Drug ą reform ą władz carskich było powołanie samorz ądowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 roku zupełnie zmienił ustrój gminny na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorz ądowy i została oddzielona od władzy wła ścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urz ędach gminy ludzi chłopskiego pochodzenia. Gmin ę tworzyły zarówno grunty włościa ńskie (chłopskie), jak i dworskie (folwarki). Ukaz carski wprowadzaj ący ustrój samorz ądu gminnego został podpisany w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 roku. 2 Od tej pory ka żda gmina składała si ę z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezale żnie od podziałów własno ści dworskiej. Utworzono gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem. Jak wspomniano wy żej w 1864 roku nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym od 1859 roku. Ich granice pocz ątkowo pozostawały bez zmian. Najwa żniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wył ączone z pod władzy wła ścicieli ziemskich. Pewne zmiany dotkn ęły te ż miasta. Po powstaniu styczniowym burmistrz miasta był powoływany przez władze gubernialne. Burmistrz mianował podległych sobie urz ędników- magistrat. Dochody miejskie pochodziły z dzier żawy maj ątku miejskiego. Dzier żawie podlegały te ż podatki. Miasto zajmowało si ę utrzymaniem ulic, latar ń, studzien, zieleni miejskiej. Magistraty finansowały tak że szkolnictwo oraz opłacały urz ędników. W 1866 roku przyst ąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji pa ństwa. Miało to na celu unifikacj ę tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z pocz ątkiem 1867 roku zreorganizowano podział na gubernie. Wraz z reform ą „gubernialno-powiatow ą” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni i powiatów. Mniej wi ęcej z dwóch gmin, z czasów 1859 roku, powołano jedn ą now ą gmin ę. Zmiany zostały ogłoszone z ko ńcem 1866 roku (19/31 grudnia) i weszły w życie z pocz ątkiem 1867 roku. W ramach powiatu skierniewickiego powołano mi ędzy innymi gminy: Słupia, Skierniewka, Korabiewice, Kowiesy, Doleck, D ębowa Góra, Głuchów i Grzymkowice. 3 Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku 2 Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1864, tom 62. 3 Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1866, s. 361. 9 Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku ( Dziennik Praw Królestwa Polskiego , 1866, s. 279) 10 Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni warszawskiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 360- wersja rosyjska)- pozycja 7 – powiat skierniewicki 11 Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni warszawskiej (Dz. Praw Królestwa Polskiego, 1867, s. 361- wersja polska) 12 Fragment rosyjskiej mapy z przełomu XIX i XX wieku Kowiesy w ko ńcu XIX wieku stanowiły wie ś w powiecie skierniewickim, gminie Kowiesy, parafii Chojnata. Według Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego gmina Kowiesy le żała w powiecie skierniewickim. Gmina nale żała do s ądu gminnego okr ęgu II w Chrzconowicach , stacji pocztowej w Mszczonowie, gmina liczyła 11248 morgów obszaru i 3057 mieszka ńców (dane z około 1888 roku).4 W skład gminy wchodziły miejscowo ści: Borszyce, Budy Chojnackie, Budy Wolskie, Chojnata, Chojnatka, Chrzczonowice, Franciszków, Huta Zawadzka, Jakubów, Janów, Ja śminówka, Kowiesy, Michałowice, Nostycówka, Nowy Lindów, Paplin, Paplinek P ękoszew, Turowa Wola, Ulaski, W ędrogów, Wola P ękoszewska, Wólka Jeruzalska, Wycinka Wolska, Wylezin, Wymysłów, Zawady i Zawady Nowe. Cz ęść miejscowo ści weszło w skład s ąsiedniej gminy Doleck. Były to: Chełmce, Jeruzal i Lisno (Liszno). 4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . T. IV, s. 518. Warszawa 1880-1902. 13 Nale ży opisa ć ówczesny ustrój gminny, poniewa ż w wi ększo ści obowi ązywał a ż do 1933 roku. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne. W zebraniu gminnym mogli bra ć udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez wzgl ędu na wyznanie. Nale żało mie ć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczy ć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: s ędziowie pokoju, duchowni, urz ędnicy policji powiatowej oraz osoby pozostaj ące pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwoła ć te ż nadzwyczajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urz ąd lub te ż składał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnie ń zebrania gminnego nale żało: – wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urz ędników gminnych, – uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotycz ących całej gminy, – przeznaczenie środków opieku ńczych i na urz ądzenie szkół gminnych, – ustanowienie działa ń i rachunków osób z wyboru w gminie pracuj ących, – rozporz ądzanie nieruchomym maj ątkiem całej gminy, – wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy, – wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego prawa lub innych postanowie ń zajdzie potrzeba wyra żenia zgody całej gminy lub wypowiedzenia si ę. Do wa żno ści uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecno ść przynajmniej połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomy ślnie lub wi ększo ści ą głosów, a w przypadku równo ści decydował głos wójta. Ka żdy uprawniony miał jeden głos. W przypadku rozpatrywania