Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz WOLA PĘKOSZEWSKA (594)

Warszawa 2004 Autorzy: Anna Gabryś-Godlewska*, Anna Jurczak-Drabek*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec* Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny – Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

*Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp (A. Jurczak-Drabek)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jurczak-Drabek)...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Jurczak-Drabek) ...... 7 IV. Złoża kopalin (A. Jurczak-Drabek)...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jurczak-Drabek)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Jurczak-Drabek) ...... 14 VII. Warunki wodne (A. Jurczak-Drabek) ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 21 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska)...... 23 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Jurczak-Drabek)...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jurczak-Drabek)...... 30 XII. Zabytki kultury (A. Jurczak-Drabek)...... 35 XIII. Podsumowanie (A. Jurczak-Drabek)...... 35 XIV. Literatura ...... 37

3 I. Wstęp

Arkusz Wola Pękoszewska Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano zgodnie z „Instrukcją...” (2002) w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Sosnowcu. Podstawą jej opracowania jest Mapa geologiczno-gospodarcza Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonana w 2000 r. przez E. Krogulec i J. Wierchowca w SEGI- PBG Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2000). Obecna wersja mapy powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych oraz informacji uzyskanych podczas wizji terenowej. Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa ta jest przeznaczo- na głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym również planowania przestrzennego na szczeblu gminnym i wojewódzkim, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż oraz środowiska przyrodniczego. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Ochrony Środowiska Mazowieckiego i Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, Państwo- wej Służby Ochrony Zabytków, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Ministerstwa Środowiska w Warszawie oraz urzędów powiatowych i gminnych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wola Pękoszewska znajduje się między 51o50’ a 52o00’ szerokości geograficznej północnej i między 20o15’ a 20o30’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar omawianego arkusza położony jest w obrębie województwa mazowieckiego, w powiecie żyrardowskim (gminy: Puszcza Mariańska, Mszczonów, Radzie- jowice, Wiskitki) oraz łódzkiego w powiecie rawskim (gminy: Rawa Mazowiecka i Biała Rawska oraz w powiecie skierniewickim (gminy: Skierniewice, Nowy Kawęczyn i Kowiesy). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2000) północno- wschodnia część omawianego terenu położona jest w obrębie Równiny Łowicko-Błońskiej,

4 a pozostała należy do Wysoczyzny Rawskiej. Tylko niewielki południowo-zachodni fragment arkusza położony jest w obrębie Wzniesień Łódzkich (Fig. 1). Największy obszar arkusza zajmuje wysoczyzna morenowa falista charakteryzująca się niewielkim zróżnicowaniem wysokości. Północną część omawianego terenu stanowią, rozle- głe stożki napływowe. Występują także liczne mniejsze formy rzeźby: wzgórza moren czoło- wych, ozy, kemy, wydmy oraz pola piasków przewianych.

Fig. 1 Położenie arkusza Wola Pękoszewska na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.71 – Równina Kutnowska, 318.72 – Równina Łowicko-Błońska Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.82 – Wzniesienia Łódzkie, 318.83 – Wysoczyzna Rawska Rzędne terenu na obszarze arkusza są zróżnicowane, na południu, w rejonie Janowa i Nowego Wylęzina, występują wzgórza wznoszące się do wysokości ponad 190 m n.p.m., w dolinie Rawki rzędne terenu wynoszą około 130 m n.p.m., a w rejonie Kamiona nawet oko- ło 110 m n.p.m. W północnej części obszaru arkusza teren wznosi się do 140-150 m n.p.m., natomiast lokalnie np. w rejonie Psiej Góry i na obszarach podmokłych w okolicach Radzi- wiłłowa powierzchnia opada poniżej 130 m n.p.m.

5 Obszar arkusza Wola Pękoszewska położony jest w wielkopolsko-mazowieckim regio- nie klimatycznym. Specyficzną i niekorzystną cechą panujących na opisywanym terenie wa- runków klimatycznych jest niska średnia suma opadów rocznych, wynosząca 500-550 mm. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,6oC (średnia za lata 1951-1980). Omawiany teren wyróżnia się jedną z najwyższych w Polsce sum promieniowania słonecznego, co ozna- cza, że nawet przy normalnych opadach może występować deficyt wód w glebach (Stan..., 2003). Największą miejscowością jest Puszcza Mariańska, licząca około 8 tys. mieszkańców. Miejscem zatrudnienia mieszkańców okolicznych wsi są zakłady usługowo-przemysłowe, między innymi: piekarnie, zakłady ślusarsko-mechaniczne w Puszczy Mariańskiej i Woli Pę- koszewskiej oraz kilka zakładów usytuowanych w mniejszych miastach i wsiach, z których największe to: zakład mechaniczny w Budach Zaklasztornych, zakład spawalniczy we wsi Biernik, fabryka materiałów budowlanych w Radziwiłłowie. W kilku miejscowościach, mię- dzy innymi w Babsku, Kamionie i Woli Pękoszewskiej funkcjonują gorzelnie oraz małe przedsiębiorstwa branży spożywczej. Rozwinięty jest dość dobrze przemysł górniczo-wydobywczy, jest udokumentowanych jedenaście złóż, a kilka eksploatowanych. Obszar arkusza Wola Pękoszewska to przede wszystkim teren intensywnej gospodarki rolnej. Wśród upraw rolnych dominują zboża: żyto i pszenica, rozwinięte jest tu także sadow- nictwo i warzywnictwo. Przeważają średniej wielkości gospodarstwa indywidualne. Położe- nie obszaru arkusza pomiędzy Żyrardowem a Skierniewicami, sprawia, że rolnictwo nasta- wione jest na produkcję żywności typowej dla stref miejskich. Na omawianym obszarze dominują gleby brunatne właściwe i wyługowane. W dolinach rzek występują gleby bielicowe, a w starorzeczach i obniżeniach terenu, lokalnie zale- wanych podczas okresów wiosennych, przeważają gleby mułowe i torfowe (Raport..., 2002; Stan..., 2003). Największe kompleksy gleb chronionych dla użytkowania rolniczego (klasy bonitacyjne od I do IVa) występują w centralnej i południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Gleby chronione stanowią około 40 % powierzchni obszaru. Spośród elementów środowiska przyrodniczego duży wpływ na rozwój opisywanego rejonu ma duży areał leśny, zwłaszcza w centralnej i północno-zachodniej części obszaru arkusza. Są to duże kompleksy leśne objęte częściowo ochroną ze względu na ich lokalizację w obrębie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu. W Pusz- czy Bolimowskiej przeważają bory mieszane z sosną i domieszką dębu, w dolinach rzek wy- stępują łęgi jesionowo-olszowe, olsy, zarośla wierzbowe.

6 Przez obszar arkusza przebiegają ważne szlaki komunikacyjne, drogowe i kolejowe z zachodu i południa Polski do Warszawy.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Wola Pękoszewska położony jest w południowo-zachodniej części niecki mazowieckiej. Jest to jednostka wypełniona osadami trzeciorzędowymi, a jej podłoże tworzą skały kredowe (Ziomek, 1998a, b). Osady trzeciorzędu zaliczane do oligocenu, miocenu i pliocenu, znane są wyłącznie z wierceń. Osady oligocenu wykształcone są w postaci piasków glaukonitowych, rzadziej mułków lub iłów. Osady mioceńskie to przede wszystkim piaski pylaste, fragmentarycznie przykryte pstrymi iłami plioceńskimi. Osady czwartorzędowe o miąższości od kilku do około stu metrów pokrywają obszar całego arkusza (Fig. 2). Są one zaburzone glacitektonicznie, z licznymi krami trzeciorzędo- wymi. Wśród osadów plejstocenu wyróżniono utwory zlodowaceń południowopolskich, in- terglacjału mazowieckiego, zlodowaceń środkowopolskich i północnopolskich. Najstarszymi utworami zlodowaceń południowopolskich są gliny zwałowe oraz piaski i żwiry piętra Wilgi i Sanu. Z interglacjałem mazowieckim są związane mułki i piaski akumulacji jeziornej i dolin- nej, które stwierdzono w dolinie Rawki w zachodniej części obszaru badań. Osady zlodowaceń środkowopolskich pokrywają cały omawiany teren objęty arkuszem Wola Pękoszewska. Charakteryzują się występowaniem dwóch poziomów glin zwałowych (ze zlodowacenia Odry i Warty). W okresie zlodowaceń środkowopolskich powstały też piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz mułki, piaski i iły zastoiskowe. Po zlodowaceniach północnopolskich pozostały piaski rzeczne tarasów nadzalewowych o miąższości od 3,5 do 6,0 m (powszechne w zboczach Rawki) oraz piaski z domieszką żwi- rów stożków napływowych. Na przełomie plejstocenu i holocenu kształtowała się obecna sieć rzeczna. Powstały wyższe tarasy akumulacyjne, a w holocenie także tarasy zalewowe i nadzalewowe. W tym czasie rozwijały się dość intensywnie procesy eoliczne na obszarach stożków napływowych. Osady holoceńskie reprezentowane są przez piaski eoliczne występujące na tarasach rzecznych w postaci pól i niewielkich wydm. Z tego samego okresu pochodzą piaski i mułki den dolin tarasów zalewowych, osady typowe dla tarasu zalewowego Rawki, a także torfy o miąższości do 2 m, występujące w zagłębieniach starorzeczy i lokalnie na tarasie zalewo- wym mniejszych rzek: Karabiewki i Chojnatki.

Fig. 2 Położenie arkusza Wola Pękoszewska na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego, red. (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły, piaski miejscami ze żwirem, torfy; plejstocen: 2 – piaski akumulacji eolicznej; 3 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 4 – gliny zwałowe, 5 – iły, mułki akumulacji zastoiskowej. Trzeciorzęd; pliocen: 6 – iły, mułki, piaski drobnoziarniste

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Wola Pękoszewska znaczenie surowcowe ma jedynie kompleks okruchowy zbudowany z piasków i żwirów wodnolodowcowych (Ziomek, 1998a, b). W ob- rębie tego kompleksu udokumentowano 11 złóż kruszywa naturalnego (Przeniosło, 2002). Krótką charakterystykę złóż przedstawiono w tabeli 1. Kruszywo naturalne piaskowe udokumentowano w pięciu złożach: „Korabiewice”, „Korabiewice II”, „Marianka II”, „Marianka” i „Gołyń”. Złoże „Korabiewice” (Kociszewska-Musiał, Musiał, 1985) udokumentowano na powierzchni 1,91 ha. Miąższość kopaliny zmienia się od 1,1 do 3,4 m (średnio 2,6 m).W nad-

8 kładzie o grubości od 0,2 do 1,6 m, średnio 0,83 m, występuje gleba. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarna do 2 mm od 57,0 do 85,9% (średnio 75,6%); zawartość ziarna ponad 4 mm od 0,0 do 25,3% (średnio 5,85%), zawartość pyłów mineralnych od 2,6 do 8,9% (średnio 3,8%). Złoże jest suche. Powierzchnia złoża „Korabiewice II” (Jankowska, Załuski, 1997), wynosi 1,18 ha. Średnia miąższość kopaliny wynosi 4,3 m, przy wartościach skrajnych od 2,2 do 5,8 m. W nadkładzie (średnio 0,39 m) występuje gleba i piaski pylaste. Punkt piaskowy w omawianym złożu waha się od 71,2 do 100% (średnio 88,7%); zawartość pyłów mineralnych od 0,4 do 4,7% (średnio 1,94%). Ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym określony został na 1,65 do 1,79 T/m3 (średnio 1,83 T/m3). Zanieczyszczenia obce nie występują. Stosunek grubości nad- kładu do miąższości złoża wynosi 0,09. Złoże jest suche. Powierzchnia złoża „Marianka II” (Strzelczyk, 1998) wynosi 2,30 ha. Średnia miąż- szość kopaliny 7,0 m, zmienia się od 2,0 do 10,0 m. W nadkładzie (średnio 0,6 m) występuje gleba i piaski pylaste. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarna do 2 mm waha się od 61,3 do 95,5% (średnio 77,2%); zawartość pyłów mineralnych od 3,0 do 7,0% (średnio 3,6%). Ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym określony został na 1,7 do 1,9 T/m3 (średnio 1,8 T/m3). Zanieczyszczenia obce nie występują. Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,09. Złoże jest suche. Złoże „Marianka” (Autowicz, 1978) zostało udokumentowane na powierzchni 5,5 ha. Miąższość serii złożowej zmienia się od 2,4 do 13,4 m, średnio 7,9 m. W nadkładzie o grubo- ści od 0,1 do 1,5 m (średnio 0,7 m) występuje gleba. Średni punkt piaskowy dla kopaliny zo- stał określony na 82,0%, przy wartościach skrajnych od 67,0 do 99,0%. Zawartość pyłów mineralnych waha się od 0,6 do 5,0% (średnio 2,3%), a ciężar nasypowy w stanie utrzęsio- nym od 1,8 do 1,9 T/m3 (średnio 1,8 T/m3). Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,22. Jest to złoże suche. Złoże „Gołyń” (Kociszewska-Musiał, Musiał, 1984) udokumentowano na powierzchni 1,76 ha. Miąższość kopaliny zmienia się od 1,3 do 4,5 m (średnio 3,15 m). W nadkładzie o grubości od 0,0 do 0,5 m występuje średnio 0,3 m warstwa gleby. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarna do 2 mm od 47,2 do 99,7% (średnio 96,2%); zawartość pyłów mineralnych od 2,5 do 13,3% (średnio 6,7%). Złoże jest suche. Wszystkie omówione złoża piasków mają formę pokładową.

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wydobycie geolo- Stan zago- Zastoso- Numer Wiek giczne Kategoria spodarowania wanie Klasyfikacja złóż Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilanso- rozpoznania złoża kopaliny konfliktowo- na złoża kopaliny litologiczno- we (tys. ton) ści złoża mapie surowcowego tys. t. wg stanu na 31.12.2001 r. (Przeniosło,2002) Klasy 1 - 4 Klasy A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 * 1 Korabiewice p Q 131 C1 Z 0 Sd 4 B K 2 Korabiewice II p Q 130 C1 Z* 3 Sd 4 B K 3 Marianka II p Q 119 C1 G 12 Skb, Sd 4 A --- 4 Marianka p Q 433 C1 Z* 2 Skb, Sd 4 A --- * 5 Kolonia Wołucza pż Q 182 C1 Z 0 Skb, Sd 4 A --- * 6 Gołyń p Q 117 C1 Z 0 Sd 4 A --- 7 Wręcza – A p Q 49 C1 Z* 113 Sb, Sd 4 A --- 8 Wręcza – Olszówka p Q 3 372 C1 G 191 Sb, Sd 4 A --- 10 9 Paplin p Q 332 C1 G 20 Sb, Sd 4 A --- 10 Marianka IV pż Q 355 C1 G* --- Sb, Sd 4 A --- 11 Marianka III p Q 353 C1 G 24 Sb, Sd 4 A --- Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, * – stan na 2003 r. Rubryka 9: Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sb − kopaliny skalne budowlane, Sd − kopaliny skalne drogowe Rubryka 10: złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu

Kruszywo naturalne piaskowo-żwirowe udokumentowano kartą rejestracyjną w złożu „Kolonia Wołucza”. Są to osady akumulacji wodnolodowcowej wykształcone jako żwiry i piaski gruboziarniste z piaskami pylastymi w spągu. Złoże ma formę pokładową i zajmuje powierzchnię 2,1 ha. Miąższość warstwy złożowej jest zmienna – od 1,1 do 6,0 m. Nadkład stanowią gleba i piaski pylaste o średniej grubości 0,5 m. Kruszywo piaskowo-żwirowe charakteryzuje się punktem piaskowym (zawartością ziaren o średnicy < 2 mm) wynoszącym średnio 52,6% i zawartością pyłów mineralnych od 3,8 do 10,0% (Kociszewska-Musiał, Mu- siał, 1983). Złoże jest suche. Po roku 1999 na obszarze arkusza Wola Pękoszewska udokumentowanych zostało pięć złóż kruszywa naturalnego - cztery piasku: „Wręcza – A”, „Wręcza – Olszówka”, „Paplin” i „Marianka III” oraz jedno piasku i żwiru „Marianka IV”. Wszystkie złoża mają formę po- kładową i posiadają dokumentacje geologiczne w kategorii C1. Złoże „Wręcza – A” (Kałuziak, 2000a) udokumentowano na powierzchni 2,21 ha. Miąższość kopaliny zmienia się od 0,5 do 9,7 m, przy wartości średniej wynoszącej 8,96 m. W nadkładzie o grubości od 0,4 do 2,3 m, występuje średnio 1,63 m warstwa gleby i piasku pylastego. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarna do 2 mm od 82,4 do 98,4% (średnio 89,5%); zawartość ziarna ponad 4 mm od 0,8 do 10,6% (średnio 4,9%), zawartość pyłów mineralnych od 1,6 do 4,2% (średnio 3,2%); wskaźnik piaskowy od 57,6 do 83,1% (średnio 76,5%); gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym od 1,59 do 1,85 T/m3 (średnio 1,77 T/m3). Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,19. Złoże jest zawodnione, poziom wodonośny występuje na głębokości od 3,8 do 4,3 m p.p.t. Złoże „Wręcza – Olszówka” (Kałuziak, 2000b) udokumentowane zostało w dwóch po- lach: „Wręcza” o powierzchni 10,93 ha i „Olszówka” – 7,05 ha. Łączna powierzchnia złoża wynosi 17,98 ha. Miąższość kopaliny zmienia się od 0,5 do 13,6 m (średnio 11,27 m). Nad- kład zbudowany jest z warstwy gleby i piasku gliniastego o miąższości od 0,4 do 2,0 m (śred- nio 1,12 m). Parametry kopaliny przedstawiają się następująco: zawartość ziarna do 2 mm od 75,9 do 93,7% (średnio 84,4%); zawartość ziarna poniżej 4 mm od 81,2 do 96,3% (średnio 89,2%); zawartość pyłów mineralnych od 2,7 do 6,1% (średnio 4,0%); wskaźnik piaskowy od 69,4 do 88,0% (średnio 75,1%); ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym od 1,75 do 1,88 T/m3 (średnio 1,79 T/m3). Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,06. Jest to złoże zawodnione, ustabilizowane zwierciadło wody występuje na głębokości od 2,3 do 5,35 m p.p.t. Powierzchnia złoża „Paplin” (Janicki, 1999) wynosi 2,21 ha. Średnia miąższość kopaliny wynosi 9,9 m, przy wartościach skrajnych od 9,6 do 10,0 m. W nadkładzie (średnio 0,1 m)

11 występuje gleba. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny są następujące: zawartość ziarna do 2 mm waha się od 86,8 do 95,7% (średnio 93,0%); zawartość pyłów mineralnych od 3,0 do 6,0% (średnio 3,8%). Ciężar nasypowy w stanie utrzęsionym określony został na 1,75 do 1,85 T/m3 (średnio 1,79 T/m3). Zanieczyszczenia obce nie występują. Stosunek grubości nad- kładu do miąższości złoża wynosi 0,01. Złoże jest częściowo zawodnione. Ustabilizowane zwierciadło wody zalega na głębokości od 5,5 do 8,2 m p.p.t. Złoże „Marianka III” (Janicki, 2000) zostało udokumentowane na powierzchni 2,29 ha. Miąższość serii złożowej zmienia się od 7,5 do 9,7 m, średnio 9,0 m. W nadkładzie o grubo- ści od 0,3 do 2,5 m (średnio 1,0 m) występuje gleba. Średni punkt piaskowy dla kopaliny zo- stał określony na 83,8%, przy wartościach skrajnych od 75,9 do 93,2%. Zawartość pyłów mineralnych waha się od 2,0 do 2,8% (średnio 2,5%), a ciężar nasypowy w stanie utrzęsio- nym od 1,85 do 1,95 T/m3 (średnio 1,89 T/m3). Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,12. Jest to złoże suche. Złoże „Marianka IV” (Załuski, 2001) zostało udokumentowane na powierzchni 3,69 ha. Grubość nadkładu waha się od 0,3 do 1,5 m (średnio 0,5 m), jest to gleba i piaski. Miąższość kopaliny zmienia się od 0,0 do 7,4 m, przy wartości średniej wynoszącej 4,55 m. Zawartość ziarna do 2 mm w kopalinie waha się od 40,1 do 98,1% (średnio 71,1%); zawartość ziarna ponad 4 mm wynosi od 0,6 do 29,8% (średnio 17,0%). Zanieczyszczenia obce nie występują, gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym osiąga wartości od 1,85 do 2,05 T/m3 (średnio 1,94 T/m3). Stosunek grubości nadkładu do miąższości złoża wynosi 0,44. Jest to złoże suche. Kruszywo z omówionych złóż znajduje zastosowanie głównie w drogownictwie (budowa i renowacja dróg), w mniejszym stopniu w budownictwie ogólnym. Złoża występujące na omawianym obszarze zawierają kopaliny pospolite, powszechnie występujące, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do złóż klasy 4, sto- sując kryteria zawarte w wytycznych dokumentowania złóż kopalin stałych (Wytyczne..., 1991). Klasyfikację sozologiczną złóż przeprowadzono uwzględniając stopień kolizyjności eksploatacji górniczej danego złoża w odniesieniu do różnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego. Z uwagi na położenie w obszarze Bolimowskiego Parku Krajobrazowego złoża kruszywa naturalnego „Korabiewice” i „Korabiewice II” zaliczono do klasy B, czyli konfliktowych. Pozostałe złoża zaliczono do klasy A, czyli złóż małokonfliktowych (Tabela 1). Klasyfikację złóż z punktu widzenia ochrony środowiska uzgodniono z Geologiem Wo- jewódzkim Wydziału Środowiska i Rolnictwa Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie.

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze odwzorowanym na arkuszu Wola Pękoszewska wydobycie kopaliny prowadzone jest obecnie w pięciu złożach: „Marianka II”, „Wręcza – Olszówka”, „Paplin”, „Ma- rianka III” i „Marianka IV”. Wydobywane kruszywo naturalne wykorzystywane jest na potrzeby lokalnej ludności, a wielkość wydobycia zależna jest od zapotrzebowania. Złoże „Marianka II” eksploatowane jest od 1998 r. w sposób ciągły. Koncesję na eks- ploatację kruszywa wydaną w 2003 r. uzyskały Kopalnie Kruszywa „Marianka II”, a jest ona ważna do 2008 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 32 161 m2, a terenu górniczego 39 725 m2. Powstałe wyrobisko wgłębne, planuje się zrekultywować w kierunku rolnym lub leśnym. Złoże piasku „Wręcza – Olszówka” eksploatowane jest w sposób ciągły od 2001 r. Koncesjonobiorcą jest użytkownik prywatny. Koncesję na eksploatację kopaliny, wydano w 2001 r. i jest ważna do 2015 r. Obszar, na który wydano koncesję obejmuje całe złoże. Po- wierzchnia obszaru górniczego pola „Wręcza” wynosi 109 364 m2, a pola „Olszówka” 64 448 m2. Natomiast powierzchnia terenu górniczego wynosi odpowiednio 118 364 m2 i 81 036,38 m2. Wydobycie piasku prowadzone jest systemem odkrywkowym, dwoma poziomami przy zastosowaniu koparek podsiębiernych. Powstałe w wyniku eksploatacji wyrobisko wgłębne, planuje się zrekultywować w kierunku rolno-rekreacyjnym. Złoże piasku „Paplin” eksploatowane jest od 2000 r. systemem odkrywkowym, dwoma poziomami. Pierwszy poziom znajduje się w części suchej złoża (do głębokości około 1 m ponad zwierciadłem wody), a drugi w części zawodnionej. Koncesję na eksploatację kopaliny ważną do 2004 r. uzyskał przedsiębiorca prywatny. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 22 100 m2, a powierzchnia terenu górniczego 43 070 m2. Złoże piasku „Marianka III” eksploatowane jest w sposób ciągły od 2000 r. przez prywatnego użytkownika na podstawie koncesji z 2000 r., wydanej na okres 10 lat. Obszar, na który wydano koncesję wynosi 2,29 ha. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi odpowiednio 22 924,5 m2 i 33 734 m2. Eksploatacja na złożu odbywa się jednym poziomem. Nadkład składowany jest na tymczasowym zwałowisku zewnętrznym. Teren poeksploatacyj- ny będzie zalesiony. Eksploatację piasku i żwiru na złożu „Marianka IV” rozpoczął koncesjonobiorca w drugiej połowie 2003 r. Złoże „Marianka IV” nie jest ujęte w „Bilansie...” (Przeniosło, 2002). Koncesja jest ważna do 2018 r. i obejmuje obszar 3,35 ha. Powierzchnia obszaru górniczego

13 wynosi 33 506 m2, a terenu górniczego 45 948 m2. Przewidywany jest leśny kierunek rekul- tywacji terenów poeksploatacyjnych. Złoże „Korabiewice II” eksploatowane było okresowo od maja 1998 r. Koncesję na eksploatację kopaliny uzyskało w 1998 r. Nadleśnictwo Radziwiłłów. Termin ważności koncesji upłynął w marcu 2003 r. Zasoby złoża zostały uaktualnione w Dodatku nr 1 do dokumentacji (Załuski, 2003). Użytkownik stara się o wznowienie koncesji. Wyrobisko poeksplo- atacyjne zostało wyrównane. Złoże „Marianka” eksploatowane było od 1979 r. Koncesję na eksploatację ważną do 26.08 2003 r. uzyskało Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno-Drogowych w Rawie Mazo- wieckiej i nie została wznowiona. Eksploatacja prowadzona była w sposób ciągły systemem ścianowym, w ilości około 2 tys. ton kruszywa rocznie. Wyrobisko zostało wyrównane. Złoże piasku „Wręcza – A”, eksploatowane było od 2000 r. do II kwartału 2001 r. Za- soby zostały całkowicie wyczerpane, lecz nie sporządzono dodatku rozliczeniowego. W „Bi- lansie...” stan na 31.12.2001 r. występuje jako zagospodarowane. Surowiec w całości wyko- rzystany był do nasypów przy budowie drogi w pobliżu złoża. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych prowadzona była na bieżąco w kierunku rolnym. Eksploatacja złóż „Kolonia Wołucza” oraz „Korabiewice” i „Gołyń” została zaniechana z powodu kłopotów z pozyskaniem odbiorców kruszywa. Prac związanych z rekultywacją terenów poeksploatacyjnych na wymienionych złożach nie podjęto. Ponadto na obszarze arkusza Wola Pękoszewska w gminie Mszczonów (okolice miej- scowości Lublinów) i Kowiesy (rejon wsi: Lisna i Paplin) okresowo prowadzona jest na nie- wielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja piasków i żwirów, wykorzystywanych w budownictwie indywidualnym, do napraw i budowy dróg oraz na różnorodne potrzeby gospodarskie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar odwzorowany arkuszem Wola Pękoszewska jest ubogi w kopaliny. Na podstawie wizji terenu oraz przeanalizowanych materiałów archiwalnych (Kędzierska, 1980; Osen- dowska, 1992, 1994; Ziomek, 1998a, b) wyznaczono tylko obszary perspektywiczne wystę- powania kruszywa naturalnego. Materiały z tych źródeł skonfrontowano z kryteriami bilan- sowości złóż kopalin, zalecanymi przez Komisję Zasobów Kopalin przy MOŚZNiL (Nieć, (red.), 1994). Ogółem wyznaczono jedną perspektywiczną jednostkę surowcową występowania kruszywa piaskowo-żwirowego i trzy kruszywa piaskowego.

14 Obszar perspektywiczny piasków i żwirów wyznaczono w rejonie miejscowości Wołu- cza. Są to utwory morenowe zbudowane z piasków i żwirów z wkładkami wodnolodowcowych piasków drobno- i średnioziarnistych. Obszary perspektywiczne występowania piasków wyznaczono w rejonach udokumentowanych złóż: „Marianka”, „Marianka II” i „Gołyń” oraz w obrębie osadów tarasu nadzale- wowego rzeki Chojnatka (okolice miejscowości Paplin), gdzie okresowo prowadzona jest eksploatacja kruszywa na potrzeby lokalne. W okolicy złóż „Marianka” i „Marianka II” są to piaski wodnolodowcowe o miąższości do 20 m z gniazdami utworów piaszczysto-żwirowych. W nadkładzie występują piaski glinia- ste (lokalnie tylko gleby). W rejonie złoża „Gołyń” dominują piaski średnio- i drobnoziarniste z wkładkami piasków gliniastych (Ziomek, 1998a, b). Obszarów prognostycznych występowania kruszywa naturalnego nie wyznaczono (nie- znana miąższość kompleksu litologiczno-surowcowego, brak badań jakościowych kopaliny). W latach 80-tych XX w. przeprowadzono zwiady geologiczne w poszukiwaniu złóż kruszywa naturalnego, w obrębie dolin rzek Rawka (okolice miejscowości Kamion) i Białka (wieś Papiernia) oraz utworów wodnolodowcowych (rejon Woli Pękoszewskiej) (Kędzierska, 1980; Osendowska, 1992, 1994).W obszarach badań rozpoznano w przewadze piaski różno- ziarniste z domieszką żwiru od 0,3 do 11,8%. W 1996 r. wykonano ocenę krajowych zasobów torfów z uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Torfy występujące na omawianym obszarze w rejonie miejscowości: Kamion, Sewery- nów, Doleck Stary, Nowy Dwór i Kowiesy (dolina Chojnatki) (Dziak, 1967), nie spełniają kryteriów bilansowości (miąższość poniżej 1 m, popielność od 10 do 20%) i nie zostały zaliczone do potencjalnej bazy zasobowej.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Wola Pękoszewska odwadniają następujące rzeki: Rawka wraz ze swo- im prawobrzeżnym dopływem Białką, Chojnatką, Rokitą i Korabiewką. Rawka, największy prawostronny dopływ Bzury przepływająca przez zachodnią część obszaru, prowadzi wody w bardzo krętym, z licznymi meandrami i starorzeczami, korycie. W roku 1983 rzeka wraz z pasem ziemi o szerokości 10 m, przylegającym do koryta, ustano- wiona została rezerwatem przyrody. Pomimo wybitnych walorów przyrodniczo-kraj- obrazowych do rzeki doprowadzane są zarówno zanieczyszczenia komunalne jak i przemy-

15 słowe. Na 40,5 km biegu rzeki w miejscowości Doleck zlokalizowany jest punkt kontrolno- pomiarowy należący do sieci krajowej monitoringu, gdzie stwierdzono III klasę czystości wód (Raport..., 2002). Zła jakość wody związana jest z dużą zawartością wskaźników biogennych stanowiących skutki zrzutów wód z dużych kompleksów stawowych zlokalizowanych poza obszarem arkusza oraz rolniczych zanieczyszczeń obszarowych. Na rzece Chojnatka, na 4,0 km jej biegu w miejscowości Jeruzal – zlokalizowany jest punkt kontrolno-pomiarowy, gdzie według „Raportu...” (2002) stwierdzono III klasę czysto- ści wód. Na rzece Białce, w miejscowości Julianów Raducki stwierdzono wody pozaklasowe, a niska ocena klasy czystości wód związana jest z ponadnormatywnymi stężeniami wskaźni- ków biogennych oraz stanem sanitarnym. Kolejny punkt kontrolno-pomiarowy znajduje się na rzece Korabiewka (dopływ Rawki) w Bartnikach na północy obszaru badań. Według „Raportu...” (2002) wody wykazują III kla- sę czystości. Decydujący wpływ na oznaczenie takiej klasy czystości miały podwyższone zawartości NO2 oraz stan bakteriologiczny wody.

2. Wody podziemne W obszarze arkusza Wola Pękoszewska występują trzy piętra wodonośne o charakterze użytkowym: piętro czwartorzędowe, poznane na podstawie kilkudziesięciu wierceń; trzecio- rzędowego, stwierdzone w rejonie Stara Rawa – Kamion i Jeruzal – Wola Pękoszewska; pię- tro kredowe, w rejonie Stara Rawa – Kamion (Żylińska, Jakubicz, 1997). Zdecydowanie największa liczba studzien zlokalizowanych w obrębie opisywanego arkusza ujmuje wody podziemne z czwartorzędowych osadów piaszczysto-żwirowych. Najczę- ściej występuje jeden użytkowy poziom wodonośny, zwierciadło wody ma charakter swo- bodny. Miąższość tego poziomu wynosi od 5 do 10 m w rejonie Puszczy Mariańskiej, 10 do 20 m w pasie centralnym i 20 do 40 m w części południowo-zachodniej. Wydajności potencjalne studzien są zróżnicowane i wynoszą od 10 do 35 m3/h w części północnej i środkowej arkusza, powyżej 70 m3/h w rejonie miejscowości: Kurzeszyn, Lindowa, Kamion i Raducz (ujęcie dla Zakładu Rolnego ma wydajność 90 m3/h , a dla jednostki wojskowej 70 m3/h), a w części południowej i wschodniej od 30 do 50 m3/h. Lokalnie występują dwie warstwy wodonośne. Głębsza warstwa ujmowana w dolinie Rawki, w rejonie Babska oraz Puszczy Mariańskiej, osiąga maksymalną miąższość wynoszącą 20 m. Przypowierzchniowa warstwa ujmowana jest wyłącznie przez studnie przydomowe. Wydajności potencjalne w tych ujęciach

16 wahają się od 10 do 30 m3/h. Na mapę naniesiono szesnaście ujęć wód podziemnych z piętra czwartorzędowego o wydajności potencjalnej od 25 do 90 m3/h. Wody podziemne czwartorzędowego piętra wodonośnego charakteryzują się dość dobrą jakością, zawierają jedynie typową dla płytkich wód, ponadnormatywną zawartość żelaza (średnio 0,95mg/dm3) i manganu (średnio 0,16 mg/dm3).

Fig. 3 Położenie arkusza Wola Pękoszewska na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215A – Sub- niecka Warszawska (część centralna), trzeciorzęd (Tr); 403 – Zbiornik międzymorenowy Brzeziny-Lipce Reymon- towskie, czwartorzęd (Q); 404 – Koluszki-Tomaszów, jura górna (J3); M – zbiornik międzymorenowy Trzeciorzędowe piętro wodonośne związane jest głównie z piaszczystymi utworami oligocenu, miocenu i miejscami pliocenu. Miąższość poziomu trzeciorzędowego waha się od 2 do 30 m, a współczynnik filtracji od 0,5 do 2 m/d. Wody z utworów mioceńskich charaktery- zują się często wysoką mineralizacją i silnym zabarwieniem pyłem węglowym, co w znacznej mierze ogranicza ich użytkowy charakter. Sucha pozostałość mieści się w przedziale od 0,2

17 do 400mg/dm3. Wydajność otworów eksploatujących trzeciorzędowego poziomu wodono- śnego jest bardzo zróżnicowana, najczęściej od 10 do 30 m3/h, lokalnie w rejonie Kurzeszyna i Kamiona sięgają od 50 do 70 m3/h. Wody z tego piętra eksploatowane są w centralnej i zachodniej części omawianego arkusza. Na mapę naniesiono jedno trzeciorzędowe ujęcie wody w Nowym Kawęczynie o wydajności potencjalnej studni 38,6 m3/h. Obszar arkusza w całości wchodzi w skład trzeciorzędowego zbiornika wód podziemnych o charakterze porowym – Subniecka warszawska, część centralna (215A) (Kleczkowski, 1990) (Fig. 3). Kredowe piętro wodonośne stwierdzono jednym otworem w rejonie Stara Rawa – Ka- mion, gdzie tworzy wspólny poziom wodonośny z trzeciorzędowym (Żylińska, Jakubicz, 1997).Wodonośny poziom kredowy związany jest ze spękanymi wapieniami. Wody z utwo- rów kredowych ujmuje tylko jedna studnia w miejscowości Kamion (ujęcie dla gorzelni). Miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 40 m, współczynnik filtracji 1,1 m/24h, wy- dajność potencjalna studni jest równa 20m3/h.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 594-Wola Pę- koszewska zamieszczono w tabeli 2. W celu porównania uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) – opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m). Po- bierane gleby o masie około 1000 g były suszone w temp. pokojowej, kwartowane i przesie- wane przez sita nylonowe o oczkach 1 mm.

18 Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych (me- Wartość przeciętnych (me- glebach na arkuszu 594 dian) w glebach na arkuszu dian) w glebach obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) - Wola Pękoszewska 594-Wola Pękoszewska niezabudowanych Polski Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9-51 21 27 Cr Chrom 50 150 500 1-4 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 17-61 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-7 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5-15 8 12 19 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 594-Wola Pękoszewska w poszczególnych gru- pach zanieczyszczeń 1) grupa A As Arsen 7 a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie Ba Bar 7 przepisów ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie Zn Cynk 7 aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla zdrowia ludzi lub Cd Kadm 7 środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktyczne- go, Co Kobalt 7 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i grun- Cu Miedź 7 tów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty Ni Nikiel 7 zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych Pb Ołów 7 oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 7 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4) Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 594-Wola Pękoszewska do Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 poszczególnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 7

Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 2). Przeciętne wartości arsenu, cynku, kadmu, niklu i rtęci w glebach arkusza są identyczne z wartościami median w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco niższe wartości median zanotowano dla baru, chromu, kobaltu i ołowiu. Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

20 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 10 do około 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 30 do około 50 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 35 nGy/h. Stosunkowo wysokie warto- ści dawki promieniowania gamma (około 50-60 nGy/h) stwierdzone w obu profilach nie są zależne w tym przypadku od wykształcenia litologicznego skał budujących powierzchnię terenu. Występują tu głównie utwory piaszczyste wykształcone na skałach węglanowych jury i kredy. Podwyższone wartości promieniowania gamma są determinowane wysokim udziałem radionuklidów poczarnobylskiego cezu w zmierzonej dawce. Obszar arkusza znajduje się w centralnej części anomalii cezu (tzw. anomalii warszawskiej), jednej z trzech największych w Polsce.

21 Fig. 4

Z t r a o n w i e e c j z

a y r s k z c u z s e z n a i ) a

glebpierwias t kam i promieniotwórczymi (naosirz 22 ę dnyc h - opis siatkikil o me-

Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są wysokie. Wahają się w przedziale od około 0,2 do około 25 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 2,5 do około 25 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; − tereny na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); − tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 3). Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

23 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jedno- rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (Tabela 4) wykorzystano przy konstrukcji obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Na arkuszu Wola Pękoszewska bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary zwartej i gęstej zabudowy, − doliny rzeki Rawki i jej dopływów w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich, − tereny położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, obszarów bagien- nych i podmokłych, − tereny rezerwatów przyrody, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Obszary, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zajmują znaczne powierzchnie na terenie arkusza, głównie w jego centralnej i południowej części.

24 Wysoczyzna morenowa pokryta jest tam słaboprzepuszczalnymi glinami zwałowymi zlodowaceń środkowopolskich, występującymi najczęściej od powierzchni terenu. Gliny te w górnych partiach są jednak najczęściej bardziej piaszczyste i odwapnione, co zmniejsza ich właściwości izolacyjne. Miąższość utworów słaboprzepuszczalnych jest bardzo zmienna i wynosi od 1,5 do zazwyczaj kilkunastu metrów, a w okolicach wsi Górka-Parcele – Maków dochodzi nawet do 30 m. Miejscami wśród pakietów słaboprzepuszczalnych, między glinami o niewielkiej miąż- szości, występują przewarstwienia utworów piaszczystych. Taką sytuację nawiercono otwo- rami w okolicy wsi: Korabka, Helenków, Chojnata i Babsk. Nawiercone zwierciadło pierwszego poziomu wodonośnego, na wyznaczonych obszarach, znajduje się zazwyczaj na głębokości większej niż 5 m p.p.t., a często głębiej niż kilka- naście metrów. Na mapie wyznaczono również kilkanaście małych obszarów o zmiennych właściwo- ściach izolacyjnych podłoża, gdzie rozpatrywane gliny przykryte są utworami piaszczystymi (o miąższości nieprzekraczającej 2,5 m). Obszary występowania glin stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. Jedynie w okolicach wsi Dzwonkowice – Esterka na niewielkich obszarach na powierzchni terenu odsłaniają się trzeciorzędowe iły pstre o dobrych właściwościach izolacyjnych, pozwalających na lokalizację tu składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, do których należą odpady komunalne. Natomiast w przypadku potrzeby lokalizowania na pozostałym obszarze tego typu składowisk konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) określone na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów (O – obojętnych i K – innych niż niebezpieczne i obojętne); − ograniczeń lokalizacyjnych wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową i obiekty użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi-

25 sko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służ- bami: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i gospodarki wodnej. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w odległości 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miejscowości: Puszcza Mariańska, Wola Pękoszewska, Kowiesy i Babsk. W zachodniej i południowo – wschodniej części arkusza wytyczono tereny ograniczeń warunkowych wynikające z istniejącej tam strefy wysokiej ochrony wód podziemnych (OWO) dla GZWP „Subniecka Warszawska (część centralna)” nr 215A. Do 2004 r. dla tego zbiornika nie wykonano dokumentacji hydrogeologicznej. Należy się jednak liczyć z faktem, że po jej wykonaniu zasięg i zakres ochrony tego zbiornika może ulec zmianie. Do obszarów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejony występowania złóż piasków czwartorzędowych – Wręcza A i Wręcza-Olszówka a także tereny leżące w obrębie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego oraz Bolimowsko-Radziejow- skiego Obszaru Chronionego Krajobrazu wraz z Doliną Środkowej Rawki. Dodatkowo, w przypadku szukania miejsca pod składowisko, należy brać również pod uwagę odległość od występującej w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiej- skich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie arkusza Wola Pękoszewska są to m.in. zabytki, parki podworskie i punktowe obiekty ochrony przyrody wyszczególnione na planszy A mapy. W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza niezrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Wyrobiska pozostałe po eksploatacji piasków i żwirów występują w okolicach wsi: Ma- rianka i Politowizna. Miejsca te w ramach poszukiwania optymalnego sposobu zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych mogą być rozpatrywane jako nisze, w których po wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych możliwa będzie lokalizacja składowisk. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektować odpowiednie badania geologiczne i hy- drogeologiczne. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu-

26 ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchnio- wych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią. Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS (materiały archiwalne)

Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy [m] warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Piasek drobnoziarnisty 1,8 Glina piaszczysta BH 1 4,2 Glina Q 18,6 20,4 6,1 5940086 12,4 Glina piaszczysta 20,4 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Nasyp 1,7 Glina piaszczysta BH 2 6,0 Glina zwałowa Q 15,8 17,5 5,1 5940009 10,4 Glina piaszczysta 17,5 Piasek z otoczakami 0,0 Glina 1,0 1,0 Piasek Q BH 3 2,0 Żwir 7,5 7,5 5940069 4,0 Glina 3,0 7,0 Piasek drobnoziarnisty / Ił 0,0 Humus 0,5 Glina piaszczysta 5,4 Glina zwałowa BH 10,2 Glina piaszczysta Q 4 10,9 19,3 10,2 5940029 11,4 Piasek gliniasty 13,0 Glina piaszczysta 19,3 Piasek pylasty 22,1 Piasek średnioziarnisty 0,0 Glina zwałowa 20,4 Ił 28,0 Pył piaszczysty Q CAG PIG 5 34,0 Glina piaszczysta 28,0 57,0 11,2 122590 35,6 Ił 56,5 Glina zwałowa 57,0 Piasek drobnoziarnisty

27 Głębokość do zwierciadła wody Nr otw. Miąższość podziemnej występującego pod Profil geologiczny Archi- na mapie warstwy warstwą izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] otworu tacyjnej strop litologia i wiek zwierciadło zwierciadło B warstwy [m] warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 2,0 Glina zwałowa Q BH 6 36,0 Żwir gliniasty 35,5 48,0 10,8 5940083 46,0 Glina zwałowa 48,0 Piasek drobnoziarnisty 49,0 Piasek gruboziarnisty 0,0 Gleba BH 0,5 Piasek drobnoziarnisty Q 7 1,5 16,2 3,1 5940031 2,0 Glina zwałowa 16,2 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba CAG PIG 0,3 Glina piaszczysta Q 8 11,7 12,0 b.d. 129212 12,0 Piasek pylasty 12,3 Glina piaszczysta 0,0 Gleba 0,3 Piasek pylasty 1,1 Pył 2,1 Glina zwałowa 2,3 CAG PIG 9 4,4 Piasek różnoziarnisty Q 9,5 4,4 I-48127 4,7 Glina zwałowa 4,8 9,3 Muły 9,5 Piasek pylasty 10,8 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 0,2 Glina zwałowa 1,3 CAG PIG 1,5 Piasek gliniasty Q 10 17,1 17,1 124075 3,0 Piasek średnioziarnisty 6,0 Glina piaszczysta 1,2 7,2 Piasek gruboziarnisty 0,0 Gleba 8,2 CAG PIG 0,4 Piasek Q 11 18,5 18,5 84368 2,8 Glina 11,0 Piasek różnoziarnisty 0,0 Glina zwałowa 6,0 6,0 Piasek pylasty różnoziarnisty 15,0 Piasek drobnoziarnisty Q BH 12 16,0 Piasek różnoziarnisty 27,8 27,8 5940087 18,0 Piasek pylasty drobnoziarnisty 22,0 Muły 24,0 Piasek drobnoziarnisty 0,0 Gleba 9,7 BH 13 0,3 Glina zwałowa Q 14,1 14,1 5940084 10,0 Piasek różnoziarnisty 0,0 Gleba 14,5 0,5 Glina piaszczysta BH 14 5,0 Glina zwałowa Q 16,6 16,6 5940014 12,0 Glina piaszczysta 15,0 Piasek średnioziarnisty Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, CAG PIG – Centralne Archiwum Geologiczne Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie, Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Rubryka 7: b.d. – brak danych. Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Wola Pękoszewska Mapy hydro-

28 geologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP), (Żylińska, Jakubicz, 1997). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, − stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego

Na obszarze arkusza Wola Pękoszewska dokonano zgeneralizowanej oceny podłoża budowlanego. Warunków geologiczno-inżynierskich nie analizowano dla terenów: rezerwa- tów, lasów, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa oraz obszarów zajmowanych przez złoża kopalin. Wyróżniono dwa podstawowe rodzaje wydzieleń: obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny występowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych w postaci glin zwałowych pochodzących ze zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty) oraz gruntów niespoistych,

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

29 najczęściej średniozagęszczonych, w których zwierciadło wód gruntowych położone jest na głębokości większej niż 2 m p.p.t. Grunty na glebach ze zlodowacenia Odry są skonsolidowa- ne, natomiast na glebach ze zlodowacenia Warty – małoskonsolidowane. Obszar arkusza Wo- la Pękoszewska charakteryzuje się w dużej mierze korzystnymi warunkami budowlanymi. Na obszarze wysoczyzny, zbudowanej z osadów zlodowaceń środkowopolskich, zgodnie z przy- jętymi powyżej kryteriami, panują korzystne warunki pod zabudowę, nie występują tam spadki terenu > 12%. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa są rejony występowania gruntów słabonośnych (głównie namuły organiczne i piaski aluwialne) oraz miejsca podmo- kłe i zabagnione. W dolinie Korabiewki, Rawki oraz w rejonie wsi Huta Nowa, głównie ze względu na płytko występujące zwierciadło wody gruntowej (do 2 m p.p.t.), tereny zabagnione i podmokłe. W północnej części obszaru badań występują zaburzenia glacitektoniczne, które mogą utrudniać posadowienie budynków, dlatego przed przystąpieniem do prac budowlanych należy wykonać dokumentację geologiczno – inżynierską.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wola Pękoszewska zlokalizowane są 3 rezerwaty przyrody (Tabela 5). Rezerwat wodny „Rawka” obejmuje koryto rzeki od źródeł do ujścia wraz z pasem terenu przylegającego po obu stronach rzeki o szerokości 10 m. Celem jego jest ochrona śro- dowiska organizmów wodnych, prowadzenie prac naukowych i dydaktycznych. W północnej części obszaru arkusza zlokalizowany jest fragment leśnego rezerwatu „Puszcza Mariańska”. Celem ochrony w rezerwacie jest las grądowy z występującymi rzad- kimi roślinami w runie oraz łęgi i bory mieszane wilgotne. Fitocenozy te zostały zniekształ- cone niewłaściwą gospodarką leśną poprzez zręby zupełne i wprowadzanie sosny (Projekt..., 1996; Radziejewski, 1996). W południowej części obszaru arkusza położony jest rezerwat leśny „Babsk”, w którym objęto ochroną las dębowo-sosnowy z dużym udziałem lipy drobnolistnej, stanowiącej naj- większą wartość przyrodniczą rezerwatu. Znaczny obszar, położony w centralnej i północno-zachodniej części arkusza zajmuje Puszcza Bolimowska, wchodząca w skład Bolimowskiego Parku Krajobrazowego (BPK) utworzonego 26 września 1986 roku. BPK o powierzchni 23 130 ha obejmuje dobrze zacho- wane kompleksy Puszczy: Bolimowskiej, Mariańskiej i Miechowskiej. Na 2/3 powierzchni Parku rosną lasy sosnowe, dębowe, olchowe z domieszką brzozy i grabu. Szczególnego cha-

30 rakteru nadaje parkowi dolina Rawki stanowiąca jego oś i korytarz migracji zwierząt oraz bardzo atrakcyjny teren rekreacyjny. Prawdziwą osobliwością BPK jest stado danieli oraz bobry, wydry i wiele innych gatunków zwierząt. Na terenie Parku zachowało się 10 gatunków ptaków drapieżnych, w tym co najmniej 7 to gatunki lęgowe (Milewska, 1994). Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Rok Rodzaj obiektu Forma Gmina Lp. Miejscowość zatwier- (powierzchnia w ha) ochrony Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Bolimów skierniewicki W – „Rawka” 1 R Bolimów 1983 Puszcza Mariańska (487) żyrardowski Leśnictwo Puszcza Puszcza Mariańska L – „Puszcza Mariańska” 2 R 1983 Mariańska żyrardowski (120,32) Biała Rawska L – „Babsk” 3 R Babsk 1958 rawski (11,08) Senatorówka (przy drodze: Puszcza Puszcza Mariańska 4 P 1997 Pż – dąb szypułkowy Mariańska-Budy Za- żyrardowski klasztorne) Senatorówka (przy drodze: Puszcza Puszcza Mariańska 5 P 1997 Pż – dąb szypułkowy Mariańska-Budy Za- żyrardowski klasztorne) Senatorów (przy drodze: Puszcza Puszcza Mariańska 6 P 1997 Pż – dąb szypułkowy Mariańska-Budy Za- żyrardowski klasztorne) Puszcza Mariańska Puszcza Mariańska 7 P (przy drodze: Puszcza 1997 Pż – dąb szypułkowy żyrardowski Mariańska-Żyrardów) Puszcza Mariańska Puszcza Mariańska 8 P (przy drodze: Puszcza 1997 Pż – dąb szypułkowy żyrardowski Mariańska-Żyrardów) Studzieniec Pż – osiem dębów szypułko- Puszcza Mariańska 9 P (teren Zakładu Po- 1974 wych, trzy lipy drobnolistne, dwa żyrardowski prawczego) kasztanowce białe Puszcza Mariańska Pż – grupa drzew: dęby szypuł- 10 P Studzieniec 1990 Żyrardowski kowe Puszcza Mariańska 11 P Studzieniec 1994 Pż – pięć dębów szypułkowych żyrardowski Puszcza Mariańska Pż – lipa szerokolistna, lipa 12 P Kamion (w parku) 1990 żyrardowski drobnolistna Kamion Pż – dwie brzozy brodawkowe, Puszcza Mariańska 13 P (w rejonie Szkoły 1984 dwie lipy drobnolistne, żyrardowski Podstawowej) kasztanowiec biały Trzcianna Nowy Kawęczyn 14 P (posiadłość p. Bidryc- 1990 Pż – buk pospolity skierniewicki kiego) Trzcianna Nowy Kawęczyn Pż – lipa drobnolistna, dąb szy- 15 P 1990 (w parku) skierniewicki pułkowy

31 Rok Rodzaj obiektu Forma Gmina Lp. Miejscowość zatwier- (powierzchnia w ha) ochrony Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Pż – jesion, kasztanowiec, dąb Wola Pękoszewska Kowiesy 16 P 1990 szypułkowy, 2 klony pospolite, 3 (w parku) skierniewicki lipy drobnolistne Kowiesy Pn – G. „Głaz Mszczonowski” 17 P Zawady * skierniewicki Granit różowy Pż – lipa szerokolistna, wiąz Lisna Kowiesy 18 P 1990 szypułkowy, platan klonolistny, (w parku) skierniewicki lipa drobnolistna Nowy Kawęczyn Pż – aleja drzew pomnikowych: 19 P Nowy Dwór 1980 skierniewicki lipy drobnolistne Biała Rawska 20 P Babsk 1980 Pż – dąb szypułkowy rawski Biała Rawska 21 P Babsk 1980 Pż – dąb szypułkowy rawski Babsk Biała Rawska 22 P (przy drodze do Le- 1990 Pż – 7 dębów szypułkowych rawski śniczówki w Babsku) Babsk Biała Rawska Pż – lipa drobnolistna, dąb szy- 23 P 1990 (w parku) rawski pułkowy Biała Rawska Pż – aleja drzew pomnikowych: 24 P Babsk 1974 rawski lipy drobnolistne Budy Zaklasztorne, Puszcza Mariańska Las 25 U 1998 Puszcza żyrardowski (0,14) Mariańska Budy Zaklasztorne, Puszcza Mariańska Las 26 U 1998 Puszcza żyrardowski (0,24) Mariańska Budy Zaklasztorne, Puszcza Mariańska Las 27 U 1998 Puszcza żyrardowski (0,19) Mariańska Budy Zaklasztorne, Puszcza Mariańska Las 28 U 1998 Puszcza żyrardowski (0,36) Mariańska Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny Rubryka 5 - * – obiekt projektowany Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: L – leśny, W –wodny - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy Praktycznie cała centralna i zachodnia część obszaru arkusza, z wyjątkiem rejonu Woli Pękoszewskiej oraz terenów na zachód od Rawki, objęta jest ochroną krajobrazową. Wydzie- lony Bolimowsko-Radziejowicki Obszar Chronionego Krajobrazu podlega ochronie ze względu na mało zniekształcone środowisko przyrodnicze, zachowujące zdolność utrzymania równowagi przyrodniczej.

32 Na terenie arkusza Wola Pękoszewska objęto ochroną kilkanaście pomników przyrody żywej (Tabela 5). Są to najczęściej pojedyncze dęby szypułkowe, wiązy szypułkowe, kasztanowce białe i lipy drobnolistne rosnące w rejonie Puszczy Mariańskiej, Babska i Studzieńca. W Babsku ochroną konserwatorską objęto aleję drzew pomnikowych utworzoną z 58 lip mających pnie o obwodzie 140-350 cm. Drzewa posadzone zostały w połowie XIX w. Podobną aleję tworzą lipy we wsi Nowy Dwór. Wśród pomników przyrody osobliwością w miejscowości Zawady jest różowy granit „Głaz Mszczonowski” uznany za jeden z największych na Mazowszu głazów narzutowych. Obwód jego wynosi 11,6 m, a wysokość 1,5 m. Na terenie Puszczy Bolimowskiej objęto w 1998 r. ochroną kilka zbiorowisk roślinnych w formie użytków ekologicznych. Wspomniane użytki ekologiczne o powierzchni od 0,14 do 0,36 ha mają na celu zachowanie cennych walorów przyrodniczych, bioróżnorodności, są ostoją dla zwierząt leśnych oraz miejscem gniazdowania ptactwa. W Polsce, w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Ekologicznej, realizowany jest program krajowej sieci ekologicznej – ECONET, którego celem jest opracowanie spójnego sys- temu obszarów o walorach przyrodniczych, mających najwyższą rangę krajową i międzyna- rodową. Sieć ECONET składa się z obszarów węzłowych: biocentrów i stref buforowych, korytarzy ekologicznych oraz obszarów wymagających unaturalnienia (Liro, 1998). Południowo-zachodnia cześć obszaru arkusza Wola Pękoszewska, według krajowej sieci ekologicznej ECONET, położona jest w biocentrum obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym nr 11K „Obszar Puszczy Bolimowskiej” (Fig. 5). Jest to jeden z największych zacho- wanych na Mazowszu kompleksów leśnych z licznymi fragmentami roślinności naturalnej i półnaturalnej. Wartościowym elementem są torfowiska niskie i przejściowe oraz ekstensyw- ne jednokośne. Równolegle z programem ECONET, w ramach gromadzenia informacji przyrodniczej zgodnie ze standardem Unii Europejskiej, realizowany jest w Polsce program CORINE – Ko- ordynacji Informacji o Środowisku (Dyduch-Falniowska i in., 1999). Obejmuje on wytypo- wanie ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim, inwentaryzację i opis bogactwa przyrodniczego Polski oraz zainicjowanie prac nad krajowym systemem informacyjnym ochrony przyrody. Do ostoi przyrodniczych o znaczeniu europejskim w obrębie obszaru arkusza Wola Pękoszewska włączony został teren w dolinie Rawki oznaczony nr 300 – Dolina Rawki oraz w północnej części arkusza nr 288 – Puszcza Bolimowska (Tabela 6, Fig. 5).

Fig. 5 Położenie arkusza Wola Pękoszewska na tle mapy systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dy- duch-Falniowska i in., 1999) System ECONET 1 – obszary węzłowe o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 11K – Puszczy Bolimowskiej, 2 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 39k – Bzury; 42k – Rawki System CORINE 3 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim – obszarowe, ich numer i nazwa: 274 – Stawy Łowicz–Mysłaków; 288 – Puszcza Bolimowska, 300 – Dolina Rawki Tabela 6 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000

NATURA 2000 Numer Powierzchnia Motyw Nazwa ostoi Typ Status ostoi Ilość sie- (Fig. 5) [ha] wyboru Gatunki dlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 300 Dolina Rawki 2 791 R,W Fa, Kr, Sd --- Rb, Pt, Ss 6–15 Puszcza Boli- 288 11 165 L Fa, Kr, Sd --- Rb, Pt, Ss 6–15 mowska Rubryka 1: numeracja wg A. Dyduch-Falniowska i in., 1999 Rubryka 4: L – lasy; W – wody śródlądowe stojące i płynące, R – tereny rolnicze Rubryka 5i 7: Fa– fauna, Kr– krajobraz, Pt – ptaki, Ss – ssaki, Sd – siedliska, Rb – ryby

34 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Wola Pękoszewska zachowało się wiele zabytków kultury. Rejon doliny Rawki, Puszczy Mariańskiej i wsi Kamion był przedmiotem badań arche- ologicznych. Za szczególnie ważne znaleziska należy uznać: tzw. kopiec szwedzki z rejonu Starej Rawy oraz grodziska kultury łużyckiej z epoki brązu odkryte w dolinie Rawki. Wieś Puszcza Mariańska powstała w drugiej połowie XVIII w., ale już w 1673 r. utwo- rzony został konwent Marianów. Z tego okresu zachował się zespół składający się z drewnia- nego kościoła z 1673-74 r., klasztoru oraz plebani. Do obiektów zabytkowych zaliczana jest też kapliczka przydrożna z XVIII w. Wieś Babsk istniała już w XIV w. Z pierwszej połowy XIX w. zachowały się zabudowania klasycystyczne dworskie i kościelne: dwór i zabudowania gospodarskie (spichlerz, wo- zownia, karczma), park krajobrazowy oraz kościół z plebanią. Jeruzal posiada dokument lokacyjny z 1533 r. nadający mu prawa miasta prywatnego, które utracił w 1920 r. We wsi zachował się układ urbanistyczny w postaci obszernego pro- stokątnego rynku z luźną zabudową drewnianą z początków XX w. Na listę zabytków wpisa- ny został drewniany kościół z 1757-58 r. z dzwonnicą z XVIII w. W kilku miejscowościach: Kamionie, Wycześniaku, Woli Pękoszewskiej, Dolecku Sta- rym, Kowiesach , Turowej Woli, Wylęzinie, Nowym Dworze, Gołyniu i Babsku zlokalizowane są zabytkowe parki podworskie charakteryzujące się dobrze zachowanym układem przestrzennym oraz bogatym składem gatunkowym drzewostanu. Miejsca bohaterskich walk upamiętniają liczne pomniki, pamiątkowe tablice, groby i krzyże znajdujące się w wielu miejscowościach na terenie arkusza np: Puszcza Mariańska, Wola Pękoszewska, Kowiesy czy Stara Rawa.

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Wola Pękoszewska charakteryzuje się małym zróżnicowaniem pod względem zagospodarowania przestrzennego. Jest to teren typowo rolniczy posiadający także duże walory turystyczno-rekreacyjne. Duże kompleksy leśne (około 30 % arkusza), między innymi Puszcza Bolimowska, rezerwaty: „Dolina Rawki”, „Babsk” i „Puszcza Mariańska” oraz obszar chronionego krajobrazu sprawiają, że pożądanym kierunkiem rozwoju regionu oprócz rolnictwa jest turystyka i re- kreacja. Na terenie arkusza ochroną objęto także kilkanaście pomników przyrody żywej: pojedyncze drzewa pomnikowe i aleje drzew oraz użytki ekologiczne. W wielu miejscowo- ściach, między innymi: Puszczy Mariańskiej, Babsku, Woli Pękoszewskiej, Kamionie i Jeru-

35 zalu zachowały się liczne zabytki objęte ochroną konserwatorską. Wiele miejsc, ze względu na odkrycia archeologiczne objęto ochroną i uznano za zabytki. Omawiany obszar odwadniają następujące rzeki: Rawka, Korabiewka, Białka i Choj- natka. W punktach kontrolno-pomiarowych na Rawce, Chojnatce i Korabiewice wody wyka- zują III klasę czystości, a na Białce stwierdzono wody pozaklasowe. Głównym użytkowym poziomem wodonośnym jest poziom czwartorzędowy, pojedyncze studnie eksploatują także wody z trzeciorzędowego poziomu wodonośnego. Na terenie arkusza Wola Pękoszewska udokumentowano jedenaście złóż surowców zaliczanych do kopalin pospolitych (kruszywo naturalne piaszczysto-żwirowe i piaszczyste). Są to złoża o małych zasobach i stanowią lokalną bazę surowcową dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. W 2003 r. eksploatowanych było pięć złóż kruszywa naturalnego, wydoby- wany surowiec zaspokaja w pełni lokalne potrzeby. Na omawianym terenie wyznaczono jeden obszar perspektywiczny występowania piasków i żwirów oraz trzy obszary piasków. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów zajmują znaczne powierzchnie na terenie arkusza Wola Pękoszewska, głównie w jego centralnej i po- łudniowej części. W rejonach tych powszechnie na powierzchni terenu odsłaniają się słaboprzepuszczalne gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, które stanowić mogą podłoże dla bezpośred- niego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. Występujące w okolicach wsi Dzwonko- wice – Esterka na niewielkich obszarach trzeciorzędowe iły pstre wstępnie uznać można za podłoże odpowiednie dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (do których należą odpady komunalne). Sposób wykształcenia tej warstwy izolacyjnej nie jest tu jednak wystarczająco dobrze rozpoznany i wymaga przeprowadzenia dodatkowych badań. Natomiast w przypadku potrzeby lokalizowania na pozostałym obszarze składowisk odpadów komunalnych konieczne będzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych, niż składowiska odpadów, inwestycji uciążliwych, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie pol- skim. W związku z lokalizacją obszaru arkusza w sprzyjających warunkach klimatycznych i glebowych, nieobecnością przemysłu oraz brakiem perspektyw na intensyfikację eksploatacji bazy surowcowej, popierać należy rozwój rolnictwa. Ze względu na walory przyrodnicze,

36 wspomagać należy wszelkie formy działalności sprzyjające rozwojowi turystyki, agroturysty- ki i związanych z nią usługach.

XIV. Literatura

AUTOWICZ Z., 1978 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Marianka”. Archi- wum Urz. Woj. w Łodzi. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. CORINE. Instytut Ochrony Przyrody. PAN. Kraków. DZIAK W., 1967 – Dokumentacja geologiczna torfowisk „Sannice”. Centr. Arch. Geol. Pań- stwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. 2002. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

JANICKI T., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Paplin”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

JANICKI T., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku) „Marianka III”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologicz- ny. Warszawa.

JANKOWSKA B., ZAŁUSKI A., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) w Korabiewicach. Centr. Arch. Ge- ol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

KAŁUZIAK M., 2000a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Wręcza – A”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.

KAŁUZIAK M., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Wręcza – Olszówka”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geolo- giczny. Warszawa. KĘDZIERSKA I., 1980 – Sprawozdanie z badań geologicznych wykonanych dla określenia warunków występowania serii piaszczysto-żwirowej na terenie woj. skierniewickie- go. Arch. Urz. Woj. w Łodzi. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony. Instytut Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej AGH. Kraków.

37 KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1983 - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) w Kolonii Wołucza. Centr. Arch. Geol. Państwowy In- stytut Geologiczny. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1984 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) w Gołyniu. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., MUSIAŁ T., 1985 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) w Korabiewicach. Centr. Arch. Geol. Państwowy In- stytut Geologiczny. Warszawa. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski (wraz z objaśnieniami) w skali 1:50 000 arkusz Wola Pękoszewska. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. LIRO A., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. ECONET. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MAPA GŁÓWNYCH zbiorników wód podziemnych w skali 1:500 000, PIG 2003 r. MATERIAŁY ARCHIWALNE zgromadzone w bazie danych Banku HYDRO i CAG PIG. MILEWSKA M.(red.), 1994 – Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. NIEĆ M.(red.), 1994 – Zalecane kryteria bilansowości złóż kopalin. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa. OSENDOWSKA E., 1992 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składo- wisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Puszcza Mariańska, woj. skierniewickie. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. OSENDOWSKA E., 1994 – Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych, wyrobisk i składo- wisk odpadów w systemie INGSURMIN gminy Kowiesy, woj. skierniewickie. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i Użytków Zielnych, Falenty.

38 PROJEKT docelowej sieci rezerwatów przyrody na gruntach będących w zarządzie Lasów Państwowych - województwo skierniewickie. 1996. Biuro Urządzania Lasu i Geode- zji Leśnej, Ministerstwo Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Warszawa. PRZENIOSŁO S.(red.), 2002 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.XI.2001 r. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. RADZIEJEWSKI J., 1996 – Obszary chronione w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie Łódzkim w 2001 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, 2002 – Biblioteka Monitoringu Środowiska. Łódź. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. RÜHLE E.(red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państwowy Instytut Geo- logiczny. Warszawa. STAN środowiska w Województwie Mazowieckim w 2002 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. 2003. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowi- ska. Warszawa.

STRZELCZYK G., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) „Marianka II”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Insty- tut Geologiczny. Warszawa. WYTYCZNE dokumentowania złóż kopalin stałych w kategoriach D1 do A. Komisja Zaso- bów Kopalin, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Warszawa. 1991.

ZAŁUSKI A., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego – piasku ze żwirem „Marianka IV”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologicz- ny. Warszawa.

ZAŁUSKI A., 2003 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego – piasku ze żwirem „Korabiewice II”. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. ZIOMEK J., 1998a – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Wola Pękoszewska. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. War- szawa.

39 ZIOMEK J., 1998b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wola Pękoszewska. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. ŻYLIŃSKA J., JAKUBICZ B., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 (wraz z objaśnieniami) arkusz Wola Pękoszewska. Centr. Arch. Geol. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa.