PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz WOLA PĘKOSZEWSKA (594) Warszawa 2004 Autorzy: Anna Gabryś-Godlewska*, Anna Jurczak-Drabek*, Józef Lis*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec* Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny – Albin Zdanowski* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* *Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp (A. Jurczak-Drabek)................................................................................................ 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jurczak-Drabek)................................... 4 III. Budowa geologiczna (A. Jurczak-Drabek) .................................................................... 7 IV. Złoża kopalin (A. Jurczak-Drabek)................................................................................ 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jurczak-Drabek)................................................. 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Jurczak-Drabek) ........................ 14 VII. Warunki wodne (A. Jurczak-Drabek) .......................................................................... 15 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 15 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 16 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................ 18 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ......................................................................................... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) .............................................. 21 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska)........................................................... 23 X. Warunki podłoża budowlanego (A. Jurczak-Drabek)...................................................... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jurczak-Drabek)................................................... 30 XII. Zabytki kultury (A. Jurczak-Drabek)........................................................................... 35 XIII. Podsumowanie (A. Jurczak-Drabek)............................................................................ 35 XIV. Literatura ...................................................................................................................... 37 3 I. Wstęp Arkusz Wola Pękoszewska Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano zgodnie z „Instrukcją...” (2002) w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Sosnowcu. Podstawą jej opracowania jest Mapa geologiczno-gospodarcza Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonana w 2000 r. przez E. Krogulec i J. Wierchowca w SEGI- PBG Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2000). Obecna wersja mapy powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów ar- chiwalnych, opracowań publikowanych oraz informacji uzyskanych podczas wizji terenowej. Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpadów), warun- ki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa ta jest przeznaczo- na głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych, w tym również planowania przestrzennego na szczeblu gminnym i wojewódzkim, zwłaszcza w zakresie wykorzystania i ochrony zasobów złóż oraz środowiska przyrodniczego. Dla opracowania mapy zebrano i wykorzystano materiały pochodzące z Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziału Ochrony Środowiska Mazowieckiego i Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego, Powiatowych Inspektoratów Ochrony Środowiska, Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych, Państwo- wej Służby Ochrony Zabytków, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Ministerstwa Środowiska w Warszawie oraz urzędów powiatowych i gminnych. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Wola Pękoszewska znajduje się między 51o50’ a 52o00’ szerokości geograficznej północnej i między 20o15’ a 20o30’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie obszar omawianego arkusza położony jest w obrębie województwa mazowieckiego, w powiecie żyrardowskim (gminy: Puszcza Mariańska, Mszczonów, Radzie- jowice, Wiskitki) oraz łódzkiego w powiecie rawskim (gminy: Rawa Mazowiecka i Biała Rawska oraz w powiecie skierniewickim (gminy: Skierniewice, Nowy Kawęczyn i Kowiesy). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2000) północno- wschodnia część omawianego terenu położona jest w obrębie Równiny Łowicko-Błońskiej, 4 a pozostała należy do Wysoczyzny Rawskiej. Tylko niewielki południowo-zachodni fragment arkusza położony jest w obrębie Wzniesień Łódzkich (Fig. 1). Największy obszar arkusza zajmuje wysoczyzna morenowa falista charakteryzująca się niewielkim zróżnicowaniem wysokości. Północną część omawianego terenu stanowią, rozle- głe stożki napływowe. Występują także liczne mniejsze formy rzeźby: wzgórza moren czoło- wych, ozy, kemy, wydmy oraz pola piasków przewianych. Fig. 1 Położenie arkusza Wola Pękoszewska na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej: 318.71 – Równina Kutnowska, 318.72 – Równina Łowicko-Błońska Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich: 318.82 – Wzniesienia Łódzkie, 318.83 – Wysoczyzna Rawska Rzędne terenu na obszarze arkusza są zróżnicowane, na południu, w rejonie Janowa i Nowego Wylęzina, występują wzgórza wznoszące się do wysokości ponad 190 m n.p.m., w dolinie Rawki rzędne terenu wynoszą około 130 m n.p.m., a w rejonie Kamiona nawet oko- ło 110 m n.p.m. W północnej części obszaru arkusza teren wznosi się do 140-150 m n.p.m., natomiast lokalnie np. w rejonie Psiej Góry i na obszarach podmokłych w okolicach Radzi- wiłłowa powierzchnia opada poniżej 130 m n.p.m. 5 Obszar arkusza Wola Pękoszewska położony jest w wielkopolsko-mazowieckim regio- nie klimatycznym. Specyficzną i niekorzystną cechą panujących na opisywanym terenie wa- runków klimatycznych jest niska średnia suma opadów rocznych, wynosząca 500-550 mm. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,6oC (średnia za lata 1951-1980). Omawiany teren wyróżnia się jedną z najwyższych w Polsce sum promieniowania słonecznego, co ozna- cza, że nawet przy normalnych opadach może występować deficyt wód w glebach (Stan..., 2003). Największą miejscowością jest Puszcza Mariańska, licząca około 8 tys. mieszkańców. Miejscem zatrudnienia mieszkańców okolicznych wsi są zakłady usługowo-przemysłowe, między innymi: piekarnie, zakłady ślusarsko-mechaniczne w Puszczy Mariańskiej i Woli Pę- koszewskiej oraz kilka zakładów usytuowanych w mniejszych miastach i wsiach, z których największe to: zakład mechaniczny w Budach Zaklasztornych, zakład spawalniczy we wsi Biernik, fabryka materiałów budowlanych w Radziwiłłowie. W kilku miejscowościach, mię- dzy innymi w Babsku, Kamionie i Woli Pękoszewskiej funkcjonują gorzelnie oraz małe przedsiębiorstwa branży spożywczej. Rozwinięty jest dość dobrze przemysł górniczo-wydobywczy, jest udokumentowanych jedenaście złóż, a kilka eksploatowanych. Obszar arkusza Wola Pękoszewska to przede wszystkim teren intensywnej gospodarki rolnej. Wśród upraw rolnych dominują zboża: żyto i pszenica, rozwinięte jest tu także sadow- nictwo i warzywnictwo. Przeważają średniej wielkości gospodarstwa indywidualne. Położe- nie obszaru arkusza pomiędzy Żyrardowem a Skierniewicami, sprawia, że rolnictwo nasta- wione jest na produkcję żywności typowej dla stref miejskich. Na omawianym obszarze dominują gleby brunatne właściwe i wyługowane. W do- linach rzek występują gleby bielicowe, a w starorzeczach i obniżeniach terenu, lokalnie zale- wanych podczas okresów wiosennych, przeważają gleby mułowe i torfowe (Raport..., 2002; Stan..., 2003). Największe kompleksy gleb chronionych dla użytkowania rolniczego (klasy bonitacyjne od I do IVa) występują w centralnej i południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Gleby chronione stanowią około 40 % powierzchni obszaru. Spośród elementów środowiska przyrodniczego duży wpływ na rozwój opisywanego rejonu ma duży areał leśny, zwłaszcza w centralnej i północno-zachodniej części obszaru ar- kusza. Są to duże kompleksy leśne objęte częściowo ochroną ze względu na ich lokalizację w obrębie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu. W Pusz- czy Bolimowskiej przeważają bory mieszane z sosną i domieszką dębu, w dolinach rzek wy- stępują łęgi jesionowo-olszowe, olsy, zarośla wierzbowe. 6 Przez obszar arkusza przebiegają ważne szlaki komunikacyjne, drogowe i kolejowe z zachodu i południa Polski do Warszawy. III. Budowa geologiczna Obszar arkusza Wola Pękoszewska położony jest w południowo-zachodniej części niecki mazowieckiej. Jest to jednostka wypełniona osadami trzeciorzędowymi, a jej podłoże tworzą skały kredowe (Ziomek, 1998a, b). Osady trzeciorzędu zaliczane do oligocenu, miocenu i pliocenu, znane są wyłącznie z wierceń. Osady oligocenu wykształcone są w postaci piasków glaukonitowych,