Operat ochrony wartości kulturowych DDiiaaggnnoozzaa ssttaannuu 2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych 1 ANALIZA DOST ĘPNEGO PIŚMIENNICTWA ORAZ OCENA ZASOBÓW INFORMACJI POD K ĄTEM ICH PRZYDATNO ŚCI DLA POTRZEB OPERATU Po przeprowadzeniu analizy dost ępnych materiałów stwierdzono, że zasoby dóbr kultury Bolimowskiego Parku Krajobrazowego posiadaj ą obszern ą bibliografi ę. Wi ększo ść obiektów posiada swoj ą podstawow ą dokumentacj ę konserwatorsk ą. S ą to karty ewidencyjne zabytków (nieruchomych, cmentarzy, parków, dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego oraz innych obiektów b ędących świadectwem kultury materialnej). Niestety, dokumenty te nie s ą nale życie aktualizowane, co mo że prowadzi ć do zaistnienia nie ścisło ści zawartych zapisów ze stanem faktycznym. Źródła informacji s ą rozproszone, przede wszystkim ze wzgl ędu na podziały administracyjne przebiegaj ące przez teren Parku (jest to teren dwóch województw mazowieckiego i łódzkiego). Problem ten jest szczególnie czytelny w przypadku dokumentacji ewidencyjnej zasobów dóbr kultury. Szczególnie brak monograficznego opracowania omawiaj ącego histori ę terenów wchodz ących w skład Parku oraz przedstawiaj ącego jego zabytki. Ochrona dóbr kultury jest przedmiotem ustale ń m.in. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Obszerne, wyczerpuj ące opracowania oraz monografie posiadaj ą dwa najwa żniejsze zało żenia tego regionu, tj.: Nieborów i Arkadia. 2 METODA PRACY Działania, jakie towarzyszyły powstaniu niniejszego opracowania, mo żna podzieli ć na nast ępuj ące etapy: Prace wst ępne Na tym etapie pracy posłu żono si ę metod ą historyczn ą, polegaj ącą na zebraniu materiałów źródłowych: − opisowych - w postaci dokumentów znajduj ących si ę w archiwach, przede wszystkim w Urz ędzie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Województwa Mazowieckiego, Delegatura w Skierniewicach oraz Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, − uzupełniaj ących - w postaci wcze śniejszych opracowa ń zwi ązanych z omawianym terenem. Prace terenowe Na tym etapie pracy przeprowadzono wizj ę lokaln ą w celu zapoznania si ę z terenem analiz, okre ślenia przemian, jakie zaszły na terenie Parku, wykonania analiz kompozycyjnych oraz dokumentacji fotograficznej. 3 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych Prace analityczne Na tym etapie pracy, na podstawie zebranych wcze śniej materiałów, a tak że na podstawie wizji terenowej, przeprowadzono analizy dotycz ące stanu zachowania substancji zabytkowej poszczególnych elementów kulturowych Parku, czytelno ści i kompletno ści ich układu przestrzennego oraz roli, jak ą pełni ą w krajobrazie kulturowym. Synteza Na tym etapie pracy, na podstawie wcze śniej przeprowadzonych analiz, wykonano waloryzacj ę zasobów kulturowych oraz wskazano najwa żniejsze kolizje i konflikty zwi ązane ochron ą dziedzictwa kulturowego Parku. 3 OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA KULTUROWEGO OBSZARU PARKU Na obszarze analiz znajduj ą si ę obiekty zabytkowe z ró żnych okresów i o ró żnej warto ści. Wyst ępuj ą tu liczne ślady bytno ści osadniczej (stanowiska archeologiczne), skatalogowane w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski, obiekty i punkty osadnicze datowane od epoki paleolitu po czasy nowo żytne. W granicach Bolimowskiego Parku Krajobrazowego występuj ą liczne przykłady architektury sakralnej (ko ścioły i klasztory) oraz budowli świeckich (pałace, dwory, budynki gospodarcze, młyny i zagrody). Niew ątpliwie najcenniejsze obiekty w otoczeniu Parku to zało żenie pałacowe w Nieborowie oraz Park w Arkadii. Integraln ą cz ęś ci ą tych obiektów s ą aleje je ł ącz ące oraz komponowany układ zabudowy wsi Nieborów zgodnie z panuj ącymi w baroku tendencjami spójnej kompozycji pałacu, ogrodu i ich otoczenia. Dwie s ąsiaduj ące z granicami obszaru analiz wsie - Wiskitki i Bolimów - do XIX w. były wa żnymi o środkami miejskimi, o czym świadcz ą ich rynki z odchodz ącymi ulicami. Centrum Bolimowa ma ustalon ą decyzj ą Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków stref ę ochrony konserwatorskiej [Welc-Jędrzejewska 1996]. Na terenie Parku i w jego najbli ższym otoczeniu zachowały si ę średniowieczne budowle sakralne. S ą to pó źnogotyckie ko ścioły o cechach tzw. gotyku mazowieckiego, dla którego charakterystyczne s ą szczyty ozdobione tynkowanymi blendami i smukłymi sterczynami (np. ko ściół św. Marcina w Chojnacie). Osobn ą grup ę stanowi ą ko ścioły pó źnorenesansowe w typie kalisko-lubelskim. Ich charakterystycznymi cechami s ą: opi ęte szkarpami korpusy z wysokimi dachami i dostawionymi od strony zachodu wie żami oraz jednonawowy układ z w ęż szym prezbiterium. Dekoracja architektoniczna wyst ępuje głównie na szczytach i sklepieniach. Nowo ści ą s ą sklepienia kolebkowe z lunetami, w cało ści pokryte dekoracj ą stiukow ą o motywach wieloboków, serduszek, rozet i innych elementów. Przykładami tego typu budowli s ą ko ścioły św. Anny (1635) i Św. Trójcy (1667) w Bolimowie. W ko ściele Św. Trójcy na sklepieniu prezbiterium wyst ępuje siatkowa dekoracja stiukowa. Ożywienie ruchu budowlanego na potrzeby ko ścioła nast ąpiło w ko ńcu XVI i XVII w. za spraw ą sprowadzanych do Polski nowych zgromadze ń zakonnych (jezuitów, reformatów i pijarów) [Kłoczko 1996]. 4 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych Dzi ęki staraniom Mikołaja Wiktoryna Grudzi ńskiego, wła ściciela Miedniewic, a tak że pó źniejszego starosty guzowskiego, golubskiego i grzybkowskiego, w 1681 r. zostaj ą sprowadzeni do Miedniewic reformaci, celem pełnienia stałego dozoru nad cudownym obrazem. W 1692 r. z fundacji starosty rozpocz ęto budow ę klasztoru, który uko ńczono pod opiek ą wdowy po fundatorze - Lukrecji Katarzyny z ksi ążą t Radziwiłłów w 1705 r. Budowa ko ścioła w Miedniewicach trwała od 1737 r. do 1748 r., według projektu Józefa II Fontany przy współpracy Tomasza Belottiego [Welc-Jędrzejewska 1996]. Przykładem świeckiej architektury barokowej jest zespół pałacowo-parkowy w Nieborowie - jedna z okazalszych rezydencji magnackich w Polsce zbudowana w latach 1690-1696 przez Tylmana z Gameren dla prymasa Michała Radziejowskiego. Pałac na planie prostok ąta z sieni ą przejazdow ą na osi stan ął w miejscu dawnego murowanego dworu obronnego Nieborowskich. Od strony dziedzi ńca do elewacji pałacu przylegaj ą na naro żach wyst ępuj ące poza lico muru dwie czterokondygnacyjne wie że mieszkalne nakryte barokowymi hełmami. Integraln ą cz ęś ci ą zało żenia jest ogród zakładany w kilku etapach i dopełniaj ący jego kompozycj ę. Interesuj ącym przykładem kaplicy wolnostoj ącej z tego okresu jest wczesnobarokowa kaplica w Domaniewicach. Została ona wzniesiona w latach 1631-1633 przez rodzin ę mieszczan krakowskich Jakuba i Wojciecha Celestów na rzucie zbli żonym do kwadratu, z absyd ą zamkni ętą półkoli ście. Nawa nakryta jest kopuł ą na żagielkach zwie ńczon ą okr ągł ą latarni ą. Na analizowanym terenie zachowało si ę wiele przykładów architektury klasycystycznej. Do cennych zespołów sakralnych pochodz ących z pocz ątku XIX w. nale ży zaliczy ć zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Antoniego w Babsku powstały w 1809 r. z fundacji Józefa Ok ęckiego. W skład jego wchodz ą: jednonawowy ko ściół zało żony na planie prostok ąta z kwadratowym prezbiterium i umieszczon ą za nim zakrysti ą, ogrodzenie z kaplicami czterech ewangelistów w naro żach, dzwonnica oraz pi ękna klasycystyczna plebania. Na opracowywanym terenie zachowało si ę wiele dworów powstałych w XIX i na pocz ątku XX w. Posiadaj ą one zró żnicowane układy przestrzenne i formy architektoniczne, w tym przykłady tzw. dworów polskich. W obiektach tych charakterystycznym elementem klasycyzmu jest portyk utrzymany w wielkim porz ądku. Cechy pó źnego klasycyzmu ma pałac w Kamionie oraz dwory w Trzciannie (1820) z sze ściokolumnowym portykiem wgł ębnym w elewacji ogrodowej, dwór w Woli P ękoszewskiej, Turowej Woli, Sokulu i Woli Szydłowieckiej oraz zespół dworski w Babsku z połowy XIX w. Portyk kolumnowy w wielkim porz ądku jako charakterystyczny motyw klasycyzmu znalazł zastosowanie równie ż w dworskich zabudowaniach gospodarczych. Wymieni ć tu mo żna pochodz ące z pierwszej połowy XIX w. spichlerze, które zachowały si ę miedzy innymi w Nieborowie, Woli Chojnacie i Woli P ękoszewskiej. Obiektom tym z reguły towarzysz ą parki krajobrazowe. Szeroko poj ęty klasycyzm nie był jedynym stylem, który pozostawił swe pi ętno na dziewi ętnastowiecznej architekturze omawianych terenów. Najwcze śniejszymi przykładami stylu romantycznego s ą wzniesione w ko ńcu XVIII w. pawilony w Arkadii: Świ ątynia Diany, Dom Arcykapłana. Jaskinia Sybilli i Łuk Grecki zaprojektowane przez Szymona Bogumiła Zuga oraz Domek Gotycki - dzieło Aleksandra Orłowskiego. Wiek XIX to okres, w którym ch ętnie budowano w stylach historyzuj ących; s ą to okazałe budowle jedno- lub dwupi ętrowe, o bogatej bryle, adaptuj ące formy reprezentacyjnych budowli renesansowych, barokowych i klasycystycznych. 5 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2006 Operat ochrony wartości kulturowych Przykładem tzw. kostiumu francuskiego jest pałac w Guzowie (poza granicami Parku), zbudowany w 1787 r. i gruntownie przebudowany w latach 1880-1895 według projektu Władysława Hirschla na polecenie wła ściciela dóbr Feliksa Soba ńskiego. Wykorzystuj ąc mury parteru architekt zmienił brył ę i elewacje pałacu nadaj ąc mu form ę zamku francuskiego. Budynek przykryty został wysokim mansardowym dachem, elewacje i okna ozdobiono bogatym i ró żnorodnym detalem architektonicznym inspirowanym