Gertrud Leistikow En De Moderne, 'Duitsche' Dans. Een Biografie De Boer, J.A
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans. Een biografie de Boer, J.A. Publication date 2015 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): de Boer, J. A. (2015). Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans. Een biografie. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:07 Oct 2021 Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans. Een biografie Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans. Een biografie ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het College voor Promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Agnietenkapel op dinsdag 31 maart 2015, te 14.00 uur door Jacoba Adriana de Boer geboren te Meppel Promotiecommissie: Promotor: Prof. dr. N.C.F. van Sas Universiteit van Amsterdam Overige leden: Prof. dr. S.F.M. de Bodt Universiteit van Amsterdam Prof. dr. F.W. Boterman Universiteit van Amsterdam Dr. S.C. Kersenboom Universiteit van Amsterdam Prof. dr. E. van Uitert Universiteit van Amsterdam Dr. R.G.C. van der Zalm Universiteit van Amsterdam Faculteit: Faculteit der Geesteswetenschappen Vooraf Dit proefschrift bestaat uit twee delen, waarvan de biografie Dans voluit, dat is leven. Gertrud Leistikow (1885-1948), pionier van de moderne dans reeds in een handelseditie werd gepubliceerd (Uitgeverij de Kunst, Wezep) bij de tentoonstelling over Leistikow die van juli tot november 2014 plaatsvond in Kranenburgh, Bergen (NH). Het daarvoor geplaatste artikel ‘Gertrud Leistikow en de moderne, “Duitsche”dans’ vormt een aanvulling op de inleiding van het boek. Hierin wordt nader ingegaan op het ontstaan en de context van de moderne dans in het begin van de twintigste eeuw en de rol in dat verband van de danseres Gertrud Leistikow. In een bijlage zijn de oorspronkelijke Duitstalige citaten opgenomen die in de biografie in het Nederlands zijn vertaald. Inhoud Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans 1- 17 Noot over het Leistikow archief 19 Citaten uit Dans voluit in de oorspronkelijke taal met nootcijfer 21- 34 Errata in Dans voluit 35 Samenvatting 37- 40 Summary 41- 44 Dans voluit, dat is leven Gertrud Leistikow (1885-1948), pionier van de moderne dans [aparte paginering] Afbeelding voorplat: Max Ernst [M.E.], Gertrud Leistikow in haar Faundans, 1913. Erven Leistikow 1 Gertrud Leistikow en de moderne, 'Duitsche' dans In Nederland was de moderne 'Duitsche' dans de toonaangevende theaterdans in de jaren twintig van de vorige eeuw. Deze dansvorm werd hier geïntroduceerd door de Duitse danseres Gertrud Leistikow. Zij trad in 1914 voor het eerst in Amsterdam op en verplaatste haar werkterrein na de Eerste Wereldoorlog van Duitsland naar Nederland. Leistikow was een solodanseres en een van de eerste danseressen die op een volstrekt nieuwe manier danste. 'Duitsche dans' is de naam waaronder deze dans destijds in Nederland bekend was; andere benamingen zijn bijvoorbeeld Ausdruckstanz, moderne dans en vrije dans. Over de achtergrond en het ontstaan van deze dansvorm gaat het nu volgende artikel. Algemeen wordt geaccepteerd dat de optredens van de Amerikaanse danseres Isadora Duncan in Europa baanbrekend waren voor de moderne dans en een belangrijke impuls tot het ontstaan daarvan gaven. Vooral in Duitsland had Duncan veel succes. Haar zuster Elizabeth Duncan leidde vanaf 1904 een school in Berlijn. Duncan komt daarom als eerste aan de orde in dit stuk. Een belangrijke factor in de wordingsgeschiedenis van de nieuwe dans vormden daarnaast de vele nieuwe bewegingsmethodes die aan het eind van de negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw ontwikkeld werden. De belangrijkste danseressen uit die beginperiode begonnen vaak met een vorm van gymnastiek en kwamen vandaar tot de dans. Dit was bijvoorbeeld de achtergrond van Mary Wigman. Zij was een gediplomeerd docente Jaques-Dalcrozeritmiek voor zij de Meisterschülerin van Rudolf von Laban werd. Gertrud Leistikow volgde een opleiding in kunstnijverheid voor zij begon met dansen. Maar terwijl ze al optrad als danseres bezocht ze daarnaast de school van Hade Kallmeyer waar künstlerische Gymnastik gegeven werd. Het boek Der moderne Tanz (eerste editie 1913) van Hans Brandenburg kan beschouwd worden als de eerste serieuze verhandeling over moderne dans en wordt na Duncan uitgebreid besproken. Brandenburg besteedt veel aandacht aan de verschillende scholen die zich met gymnastiek en beweging bezig hielden. Der moderne Tanz geeft overzicht en achtergrond van wat zich in Duitsland op dansgebied afspeelde. De drie edities van dit boek en hun latere vervolg Das neue Theater (1926) laten bovendien een ontwikkeling in inzicht zien over de plaats die de moderne dans werd toegedacht. Het idee ontstond dat vooral de groepsdans belangrijk zou worden als een integraal onderdeel van een voorstelling met muziek en gesproken woord. Voor solodans zag Brandenburg in het laatstgenoemde boek nauwelijks meer toekomst. Het klassieke ballet, dat Brandenburg eerst dood waande, kreeg meer en meer een belangrijke plaats in de dansopleidingen en op het toneel. Het gebrek aan techniek en methode van de moderne dans speelde daarbij een grote rol. Hans Brandenburg had een bijzondere waardering voor Leistikow en beschouwde haar vertrek naar Nederland als een groot verlies voor Duitsland. In het laatste deel van dit stuk wordt besproken hoe dit vertrek ertoe heeft geleid dat Leistikow zowel in Duitsland als in Nederland in de vergetelheid is geraakt. Alle afbeeldingen en beschrijvingen van haar dans getuigen echter van het feit dat haar dans voor velen een inspiratie is geweest. Leistikows biografie brengt dit verloren stukje cultuurgeschiedenis weer onder de aandacht. Isadora Duncan Rond het eind van de negentiende eeuw vond men het klassieke ballet gedegenereerd en ontaard in 2 het vertonen van kunstjes. Met de komst van Isadora Duncan begon in Europa een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de danskunst. Duncans dansen waren een sensatie. Zij danste op blote voeten en met blote benen, wat ongehoord was in die tijd. Zij maakte bovendien gebruik van klassieke muziek die niet speciaal voor de dans was geschreven. Zo danste ze op een symfonie van Beethoven wat tot een heftige discussie leidde onder muziekliefhebbers.1 Haar dansen waren controversieel maar succesvol. Eerst danste ze enkel voor selecte gezelschappen in aristocratische salons. Een paar jaar later was haar naam gemaakt en trok ze volle zalen in de hoofdsteden van Europa. Ook in Nederland trad ze met veel succes op. Dat ik dat nog mag beleven, dat iemand voor mij doet, wat ik altijd wenschte, maar sints lang niet meer verwachtte te zullen zien […] Hoeveel duizend schoone en bevallige vrouwen leven er, die al deze heerlijke beweegkunst in zich hebben, maar ze laten versmoren en versterven, en de aarde verlaten zonder eenmaal geweten te hebben hoe schoon en gelukkig de dans kan zijn. Totdat eene durft, en verloren schoonheid terugbrengt.2 Dit schreef Frederik van Eeden in 1905 nadat hij Duncan voor het eerst had zien dansen. Duncan danste voor een publiek van 'dickbäuchiger Männer und verschnürter Frauen, gebildeter Menschen, die nicht mehr richtig gehen, laufen, sitzen, aufstehn, atmen konnten, deren Leib das traurigste Gefängnis der Seele geworden war', maar zij danste in een tijd waarin belangstelling was gegroeid voor een veel natuurlijker manier van leven en bewegen.3 Die interesse in 'levensreform' zorgde er onder meer voor dat Duncans dansen zo enthousiast werden ontvangen. Wanneer Duncan schrijft over haar inspiratiebronnen, noemt ze eerst en vooral de bewegingen in de natuur: de golven van de zee, het bewegende riet, de wind in de bomen. Daarnaast beschouwde ze Jean-Jacques Rousseau, Walt Whitman en Friedrich Nietzsche als haar leermeesters.4 Alle drie schrijvers die op zoek zijn naar een nieuwe relatie van de mens met de natuur en naar innerlijke harmonie en spiritualiteit of religie. Vooral bij Nietzsche wordt daarbij de dans veelvuldig opgeroepen als een manier om die verbinding tot stand te brengen. Nietzsche gebruikt als voorbeeld de rituelen van de oude Grieken, hun mythen en hun opvoeringen van tragedies. Hij had niet voor niets Griekse taal- en letterkunde gestudeerd. Het idee van een tegenstelling tussen apollinisch en dionysisch, later veelvuldig gebruikt in de literatuur over danskunst, komt van hem. De gedachte bestond dat bij de Grieken, evenals bij andere primitieve volkeren (ook de Grieken werden als een primitief volk beschouwd) de dans een functie had in de religieuze beleving en een betekenis voor de sociale gemeenschap. Naar deze verbondenheid van de dans met het leven verlangde men terug. Zoals de dichter en journalist J.W.F. (Jobs) Werumeus Buning het verwoordde: '[Duncan] vond de taak van den nieuwen dans: het scheppen van een harmonischer menschheid.'5 Zoals hierboven gezegd werd het klassieke ballet door velen gezien als verstard en onnatuurlijk. 'Het ballet had geen krachtige wortels meer in het leven, noch in de natuur[...].'6 Het etherische van het ballet, het -als het ware- de zwaartekracht willen ontkennen door het gebruik van spitzen en door het liften van de ballerina, werd als tegennatuurlijk gezien, als Unnatur.