Prezentujemy Fragmenty Nowego Dzieła Ks. Prof. R. Pietkiewicza

BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim I 2 3

PAPIESKI WYDZIAŁ TEOLOGICZNY WE WROCŁAWIU

Ks. Rajmund Pietkiewicz

BIBLIA POLONORUM BIBLIA POLONORUM Historia Biblii w języku polskim Historia Biblii w języku polskim pod redakcją ks. Rajmunda Pietkiewicza Tom I

Tom I: Od początku do 1638 roku (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2016 Od początku do 1638 roku Tom II: Od roku 1639 do 1800 (ks. Rajmund Pietkiewicz) Tom III: Od roku 1801 do 1900 (praca zbiorowa) Tom IV: Od roku 1901 do 1965 (praca zbiorowa) Tom V: Biblia Tysiąclecia (1965-2015) (ks. Rajmund Pietkiewicz), 2015 Tom VI: Od 1966 roku do dnia dzisiejszego (praca zbiorowa)

WYDAWNICTWO PALLOTTINUM

POZNAŃ 2016 4 5

PONTIFICAL FACULTY OF THEOLOGY IN WROCŁAW

Rajmund Pietkiewicz

BIBLIA POLONORUM BIBLIA POLONORUM The History of the Bible in the Polish Language The History of the Bible in the Polish Language Edited by Rajmund Pietkiewicz Volume I

Volume I: From the Beginnings to 1638 (Rajmund Pietkiewicz), 2016 From the Beginnings to 1638 Volume II: From 1639 to 1800 (Rajmund Pietkiewicz) Volume III: From 1801 to 1900 (collective work) Volume IV: From 1901 to 1965 (collective work) Volume V: The Millennium Bible (1965-2015) (Rajmund Pietkiewicz), 2015 Volume VI: From 1966 to This Day (collective work)

PALLOTTINUM PUBLISHING HOUSE

POZNAŃ 2016 6 7

Recenzenci ks. prof. dr hab. Mariusz Rosik (PWT we Wrocławiu) prof. dr hab. Krzysztof Pilarczyk (UJ)

Redakcja naukowa Aleksandra Kowal

Korekta Janina Wlaźlak Katarzyna Pelczarska

Tłumaczenie tekstów angielskich Katarzyna Naglik

Korekta i redakcja tekstów angielskich Adriene Terrill

Projekt okładki ks. Krzysztof Oleszczak SAC

Mapa Krzysztof Grabowski

Na okładce Orzeł Polski z wplecionymi inicjałami króla Zygmunta II Augusta, drzeworyt z Nowego Testamentu krakowskiego, Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1556, k. +1v (egz. ZNiO XVI.Qu.2982)

ISBN 978-83-7014-812-6

Wydawnictwo Pallottinum 60-959 Poznań, ul. Przybyszewskiego 30 tel. 61 867 52 33; faks 61 867 52 38 www.pallottinum.pl e-mail: [email protected] Zam. 37/2016 8 9

Dedykuję mojej Mamie Teresie oraz poświęcam pamięci mojego Taty Wacława (zm. 1999) 10 11

Spis treści

Wykaz skrótów ...... 25

PodziękowaniA ...... 33

Przedmowa ...... 35

WSTĘP DO CAŁOŚCI DZIEŁA ...... 37

WSTĘP DO TOMU PIERWSZEGO ...... 51

CZĘŚĆ PIERWSZA Tło Rozdział I Biblia w renesansowej Europie ...... 57 A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne . . 57 1. Bibliografia i historia pierwszych drukowanych wydań Biblii . . . . 57 a. Edycje Wulgaty ...... 57 b. Edycje w językach narodowych ...... 59 2. Typografia i wyposażenie pierwszych edycji ...... 62 a. Edycje Wulgaty ...... 62 b. Edycje w językach narodowych ...... 66 B. Biblijne zainteresowania humanistów ...... 68 1. Humanistyczny program odnowy biblijnej ...... 69 2. Edycje Biblii w językach starożytnych. Rys bibliograficzno-historyczny 73 a. Biblia hebrajska ...... 74 b. Septuaginta ...... 75 c. Nowy Testament ...... 75 d. Biblie w języku łacińskim ...... 76 e. Poligloty ...... 78 3. Typografia i wyposażenie wydań Biblii w językach starożytnych . . . 80 12 Spis treści Spis treści 13

C. Biblia drukowana jako narzędzie polemiki religijnej 2. Luteranie ...... 128 w okresie reformacji ...... 83 3. Bracia czescy ...... 128 1. Biblia w nauczaniu reformatorów ...... 83 4. Ewangelicy reformowani ...... 130 2. Historia i bibliografia reformacyjnych edycji Pisma Świętego . . . . 87 5. Bracia polscy (antytrynitarianie, arianie) ...... 133 a. Edycje wittenberskie (edycje tłumaczeń Marcina Lutra) . . . . . 87 D. Oblicza wyznaniowe drukarstwa w renesansowej Rzeczy- b. Edycje zuryskie ...... 90 pospolitej ...... 136 c. Edycje genewskie ...... 92 1. Drukarnie katolickie ...... 137 3. Typografia i wyposażenie reformacyjnych edycji Pisma Świętego . . . . . 93 2. Drukarnie luterańskie ...... 140 a. Edycje wittenberskie ...... 94 3. Drukarnie braci czeskich ...... 141 b. Edycje zuryskie ...... 97 4. Drukarnie ewangelicko-reformowane ...... 142 c. Edycje genewskie ...... 98 5. Drukarnie antytrynitariańskie ...... 145 D. Okres kontrreformacji a edytorstwo biblijne ...... 100 1. Dyskusje i postanowienia Soboru Trydenckiego dotyczące Biblii . . . 100 a. Kanon Pisma Świętego ...... 101 b. Autorytet i konieczność poprawienia Wulgaty ...... 102 c. Biblie w językach narodowych ...... 103 CZĘŚĆ DRUGA d. Postanowienia dotyczące druku Biblii ...... 106 HISTORIA I OPISY RĘKOPISÓW I DRUKÓW 2. Potrydenckie katolickie wydania Pisma Świętego w językach staro- Rozdział III żytnych. Rys bibliograficzno-historyczny ...... 107 a Wulgata sykstoklementyńska ...... 107 polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). TrAdycja b. Septuaginta sykstyńska ...... 108 rękopiśmienna jako przygotowanie do edycji drukowanych ...... 149 3. Typografia i wyposażenie potrydenckich wydań Wulgaty ...... 109 E. Wnioski natury bibliologicznej ...... 112 A. Geneza i opisy rękopisów ...... 149 1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) (XIII w.) ...... 149 Rozdział II 2. Psałterz floriański (XIV/XV w.) ...... 151 3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) (ok. 1405) ...... 154 Drukarstwo wobec kulturowej I WYZNANIOWEJ 4. Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa (ok. 1420) . . . . . 155 sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej . . . .115 5. Biblia królowej Zofii (1455) ...... 156 A. Recepcja humanizmu w Pierwszej Rzeczypospolitej. Biblijne 6. Psałterz puławski (II poł. XV w.: ok. 1470?) ...... 158 zainteresowania humanistów polskich i litewskich . . . 115 7. Żołtarz Dawidów w tłumaczeniu Walentego Wróbla (ok. 1528) . . . . 160 B. Reformacja i kontrreformacja w Pierwszej Rzeczypospo- a. Geneza i przeznaczenie przekładu rękopiśmiennego ...... 160 litej ...... 118 b. Wygląd, zawartość i funkcje rękopisu ...... 161 1. Rozwój protestantyzmu ...... 118 8. Przekłady Tomasza ze Zbrudzewa (ok. 1536-1555) ...... 163 2. Kontrreformacja i osłabienie reformacji ...... 123 9. Fragmenty Starego Testamentu ...... 166 10. Fragmenty Nowego Testamentu ...... 168 C. Oblicza wyznaniowe renesansowej Rzeczypospolitej . . . 125 1. Rzymscy katolicy ...... 125 B. Wnioski natury bibliologicznej ...... 171 14 Spis treści Spis treści 15

Rozdział IV C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii ...... 332 Przekłady I DRUKOWANE edycje Pisma Świętego 1. Nowy Testament królewiecki (od 1551 r.) ...... 332 w języku polskim (1518-1638) ...... 175 2. Nowy Testament Szarfenbergów (krakowski) (1556) ...... 350 3. Biblia Leopolity i jej przedruki (od 1561 r.) ...... 360 A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi ...... 175 4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563 r.) ...... 382 1. Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) ...... 176 5. Prace przekładowe Szymona Budnego (od 1570 r.) ...... 412 2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) ...... 178 6. Nowy Testament w tłumaczeniu Marcina Czechowica (od 1577 r.) . . 440 3. Tzw. Ewangeliarz Unglera w opracowaniu Jana z Sącza (ok. 1527/1528) 186 7. Biblia w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1593 r.) ...... 452 4. Teksty biblijne w hortulusach polskich (od ok. 1527 r.) ...... 191 8. Nowy Testament rakowski (od 1606 r.) ...... 479 5. Teksty z Pisma Świętego w historiach biblijno-apokryficznych (od 1530 r.) 196 a. Istoria o świętym Józefie, Patriarsze Starego Zakonu (Hieronim 9. Nowy Testament gdański (1606) ...... 488 Wietor, 1530) ...... 197 10. Biblia gdańska i przedruki (od 1632 r.) ...... 497 b. Historia bardzo cudna […] o stworzeniu nieba i ziemie (1551) . . . 199 D. Komentarze biblijne ...... 511 6. Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłumaczeniu Piotra z Poznania 1. Psalm Dawidów pięćdziesty (1531) ...... 513 (od 1535 r.) ...... 203 2. Hozeasz (od 1559 r.) ...... 516 7. Tobias (Tobiasz) (od 1539 r.) ...... 208 3. Apocalypsis Mikołaja Reja (1565) ...... 525 8. Ecclesiastes w tłumaczeniu Jana z Sanoka (1590) ...... 211 4. Sprawy i słowa Jezusa oraz Wtóre księgi Łukasza świętego w opraco- 9. Tobiasz w tłumaczeniu Wojciecha Ulatowskiego (1615) ...... 214 waniu Tomasza Falconiusa (1566) ...... 533 10. Przypowieści Salomonowe w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego (1623) 217 11. Przekłady i edycje niezachowane ...... 226 B. Psałterze i psalmy ...... 227 1. Psałterz krakowski (od 1532 r.) ...... 227 2. Żołtarz Dawidów w tłumaczeniu Walentego Wróbla (od 1539 r.) . . . 234 CZĘŚĆ TRZECIA 3. Psałterz Dawidów w tłumaczeniu Mikołaja Reja (od ok. 1546 r.) . . . 246 SYNTEZA 4. Psałterz Dawida w tłumaczeniu Jakuba Lubelczyka (1558) . . . . . 254 Rozdział V 5. Psałterz brzeski (1564) ...... 262 6. Psałterz trydencki (1579) ...... 266 Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój pol- 7. Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego (od 1579 r.) . . 269 skiego edytorstwa biblijnego (1518-1638). Próba 8. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego (1587) . . . 277 syntezy bibliologicznej ...... 543 9. Psałterz Dawidów w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka (od 1594 r.) . . . 285 A. Przyczyny rozwoju ...... 543 10. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Macieja Rybińskiego (od 1605 r.) . 296 1. Biblijne zainteresowania polskich humanistów ...... 543 11. Niektóre psalmy Dawidowe w opracowaniu Salomona Rysińskiego (1614) 310 2. Zainteresowanie językiem narodowym ...... 544 12. Psałterz gdański (1633) ...... 319 3. Czynniki ekonomiczne ...... 546 13. Wydania pojedynczych psalmów i antologii psalmów ...... 322 4. Pobożność osobista i wspólnotowa ...... 547 14. Tłumaczenia na język polski psalmów w modlitewnikach, kancjo- 5. Czynniki związane z produkcją i użytkowaniem książki ...... 548 nałach i katechizmach ...... 330 6. Polemika i propaganda religijna ...... 548 16 Spis treści Spis treści 17

B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrod- INDEKS OSOBOWY ...... 711 ków polskiego edytorstwa biblijnego ...... 550 1. Rozwój ilościowy ...... 560 INDEKS RZECZOWY ...... 728 2. Geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 564 INDEKS geograficzny ...... 744 C. Rozwój jakościowy ...... 568 1. Wybór repertuaru wydawniczego ...... 568 INDEKS cytowań biblijnych ...... 749 2. Format ...... 569 3. Liczba i układ ksiąg ...... 572 4. Zawartość druków biblijnych ...... 574 a. Elementy umieszczane w kolumnie głównej ...... 574 b. Elementy umieszczane na marginesach (noty marginalne) . . . . 590 5. Kompozycja strony ...... 595 6. Materiał ilustracyjny ...... 597 7. Pisma ...... 600 8. Inicjały ...... 600 9. Elementy ułatwiające korzystanie z książki ...... 601 a. Podział tekstu biblijnego ...... 602 b. Nagłówki kolumnowe ...... 607 c. Indeksy ...... 608 D. Rozwój funkcjonalny ...... 610 1. Funkcje edukacyjno-wychowawcze ...... 610 2. Funkcje ideowe ...... 611 3. Funkcje przeżyciowo-dewocyjne ...... 612

Zakończenie ...... 614

Bibliografia ...... 619

Abstract ...... 677

WYKAZ tabel ...... 700

WYKAZ wykresów ...... 703

WYKAZ ILUSTRACJI ...... 703

HB-I 2 18 Table of Contents 19

d. Bible in Latin ...... 76 e. Polyglots ...... 78 3. Typography and Contents of the Bible Edited in Ancient Languages . . 80 Table of Contents C. Printed Bible as a Tool of Religious Disputes in Times of the Reformation ...... 83 LIST OF ABBREVIATIONs ...... 25 1. Bible in the Teaching of the Reformers ...... 83 2. History and Bibliography of the Reformation Editions of the Holy ACKNOWLEDGEMENTS ...... 33 Scripture ...... 87 FOREWORD ...... 35 a. Wittenberg Editions (Editions of the Martin Luther’s Translation) . 87 b. Zürich Editions ...... 90 INTRODUCTION IN THE WHOLE WORK ...... 37 c. Geneva Editions ...... 92 3. Typography and Contents of the Reformation Editions of the Holy INTRODUCTION IN THE FIRST VOLUME ...... 51 Scripture ...... 93 a. Wittenberg Editions ...... 94 b. Zürich Editions ...... 97 PART ONE c. Geneva Editions ...... 98 THE BACKGROUND D. The Counter-Reformation Period versus Biblical Editing 100 CHAPTER I 1. Discussions and Provisions of the Council of Trent Concerning the Bible 100 Bible in the renaissance europe ...... 57 a. Biblical Canon ...... 101 b. Authority and Necessity of Correction of Vulgate ...... 102 A. Emergence and Development of Printing versus Biblical c. Vernacular Bible ...... 103 Editing ...... 57 d. Rulings on Printing of the Bible ...... 106 1. Bibliography and History of the First Printed Editions of the Bible . . 57 2. Catholic Post-Trent Editions of the Holy Scripture in Ancient Lan- a. Editions of Vulgate ...... 57 guages. Bibliographical-Historic Outline ...... 107 b. Editions in Vernacular ...... 59 a. Sixto-Clementine Vulgate ...... 107 2. Typography and Contents of the First Editions ...... 62 b. Sixtine Septuagint ...... 108 a. Editions of Vulgate ...... 62 3. Typography and Contents of Post-Trent Editions of Vulgate . . . . . 109 b. Editions in Vernacular ...... 66 E. Conclusions of Bibliological Nature ...... 112 B. Biblical Interests of the Humanists ...... 68 1. Humanist Program of Biblical Revival ...... 69 CHAPTER II 2. Editions of the Bible in Ancient Languages. Bibliographical-Historic PRINTING AGAINST THE BACKGROUND OF CULTURAL Outline ...... 73 AND RELIGIOUS SITUATION IN THE RENAISSANCE a. Hebrew Bible ...... 74 POLAND AND LITHUANIA ...... 115 b. Septuagint ...... 75 A. Reception of Humanism in Poland and Lithuania. Biblical c. New Testament ...... 75 Interests of Polish and Lithuanian Humanists ...... 115 20 Table of Contents Table of Contents 21

B. The Reformation and Counter-Reformation in the First 6. Puławski Psalter (Second Half of the 15th Century: about 1470?) . . . 158 Commonwealth ...... 118 7. Żołtarz Dawidów (Davids’ Psalter) in the Translation of Walenty 1. Development of Protestantism ...... 118 Wróbel (about 1528) ...... 160 2. The Counter-Reformation and the Weakening of the Reformation . . 123 a. The Origin and Purpose of Manuscript ...... 160 C. The Image of Denominations in the Renaissance Com- b. Appearance, Content and Functions of Manuscript ...... 161 monwealth ...... 125 8. Translations of Tomasz of Zbrudzewo (about 1536-1555) ...... 163 1. The Roman Catholics ...... 125 9. Fragments of the Old Testament ...... 166 2. The Lutherans ...... 128 10. Fragments of the New Testament ...... 168 3. The Czech Brethren ...... 128 B. Conclusions of Bibliological Nature ...... 171 4. The Reformed Evangelicals ...... 130 5. The Polish Brethren (Antitrinitarians, Arians) ...... 133 chapter IV D. The Denomination Image in Printing in the Renaissance Translations and editions of the holy scripture Commonwealth ...... 136 in Polish (1518-1638) ...... 175 1. Catholic Printing Houses ...... 137 A. Non Intrinsic Fragments and Individual Books ...... 175 2. Lutheran Printing Houses ...... 140 1. Prologue to the Gospel according to St John (1518/1519) ...... 176 3. The Czech Brethren’s Printing Houses ...... 141 2. Ecclesiastes in the Translation of Hieronim of Wieluń (1522) . . . . 178 4. Evangelical Reformed Printing Houses ...... 142 3. So-called Ungler’s Evangeliary Elaborated by Jan of Sącz (about 5. Antitrinitarian Printing Houses ...... 145 1527/1528) ...... 186 4. Biblical Texts in Polish Hortuluses (from about 1527) ...... 191 5. Texts from the Holy Scripture in Biblical-Apocryphal Stories (from 1530) 196 PART TWO a. The Joseph Patriarch Story (Hieronim Wietor, 1530) ...... 197 HISTORY AND DESCRIPTIONS b. The Creation of Heaven and Earth Story (1551) ...... 199 OF MANUSCRIPTS AND PRINTING EDITIONS 6. Jesus’s Books, the Son of Sirach in the Translation of Piotr of Poznań (from 1535) ...... 203 CHAPTER III 7. Tobias (from 1539) ...... 208 polish biblical translations (13th-16th centuries). 8. Ecclesiastes in the Translation of Jan of Sanok (1590) ...... 211 The tradition of manuscript writing as A PREPA- 9. Tobias in the Translation of Wojciech Ulatowski (1615) ...... 214 RATION fOR THE printing editions ...... 149 10. Salomon’s Parables in the Translation of Józef Domaniewski (1623) . 217 A. The Origin and Description of Manuscripts ...... 149 11. Unsaved Translations and Editions ...... 226 1. St Kinga’s Psalter (So-called Sądecki Psalter) (13th Century) . . . . . 149 B. Psalters and psalms ...... 227 2. Florian Psalter (14th/15th Century) ...... 151 1. Kraków Psalter (from 1532) ...... 227 3. Medycka Card (Świdziński’s Card) (about 1405) ...... 154 2. Żołtarz Dawidów (Davids’ Psalter) in the Translation of Walenty 4. Evangeliary of the Canons Regular of Kraków (about 1420) . . . . . 155 Wróbel (from 1539) ...... 234 5. Queen Zofia’s Bible (1455) ...... 156 3. David’s Psalter in the Translation of Mikołaj Rej (from about 1546) . . 246 22 Table of Contents Table of Contents 23

4. David’s Psalter in the Translation of Jakub Lubelczyk (1558) . . . . 254 PART THREE 5. The Brest Psalter (1564) ...... 262 SYNTHESIS 6. The Trent Psalter (1579) ...... 266 CHAPTER V 7. David’s Psalter in the Translation of Jan Kochanowski (from 1579) . . 269 the influence of the religious situation on the 8. David’s Psalms in the Translation of Paweł Milejewski (1587) . . . . 277 development of polish biblical editing (1518-1638). 9. David’s Psalter in the Translation of Jakub Wujek (from 1594) . . . . 285 an atTempt at bibliological synthesis ...... 543 10. David’s Psalms in the Translation of Maciej Rybiński (from 1605) . . 296 11. Selected Psalms of David Elaborated by Salomon Rysiński (1614) . . 310 A. Reasons for Development ...... 543 12. The Gdańsk Psalter (1633) ...... 319 1. Biblical Interests of Polish Humanists ...... 543 13. Editions of Individual Psalms and Anthologies of Psalms . . . . . 322 2. Interests in the Vernacular ...... 544 14. Translations in Polish of Psalms in Prayer Books, Cantionals and 3. Economic Factors ...... 546 Catechisms ...... 330 4. Personal and Common Piety ...... 547 5. Factors Associated with Production and Usage of Books ...... 548 C. Editions of the New Testament and the Whole Bible . . . .332 6. Religious Polemic and Propaganda ...... 548 1. The Königsberg New Testament (from 1551) ...... 332 2. The New Testament of Szarfenbergs’ (the Kraków New Testament) B. Quantitative Development and Geographical Localization (1556) ...... 350 of Polish Biblical Editing ...... 550 3. Leopolita’s Bible and Its Reprints (from 1561) ...... 360 1. Quantitative Development ...... 560 4. The Brest Bible and Its Reprints (from 1563) ...... 382 2. Geographical Localization of Polish Biblical Editing ...... 564 5. Translation Works of Szymon Budny (from 1570) ...... 412 C. Qualitative Development ...... 568 6. The New Testament in the Translation of Marcin Czechowic (from 1577) 440 1. Choice of Editorial Repertoire ...... 568 7. The Bible in the Translation of Jakub Wujek (from 1593) ...... 452 2. Format ...... 569 8. The Raków New Testament (from 1606) ...... 479 3. Number and Layout of Books ...... 572 9. The Gdańsk New Testament (1606) ...... 488 4. Content of Biblical Prints ...... 574 10. The Gdańsk Bible and Its Reprints (from 1632) ...... 497 a. Elements in Main Column ...... 574 D. Biblical commentaries ...... 511 b. Elementa in Margin (Marginal Notes) ...... 590 1. The Fiftieth Psalm of David (1531) ...... 513 5. Page Layout ...... 595 2. Hosea (from 1559) ...... 516 6. Illustrative Material ...... 597 3. Apocalypsis in Translation of Mikołaj Rej (1565) ...... 525 7. Writings (Types) ...... 600 4. The Affairs and Words of Jesus and The Second Book by St Luke 8. Initials ...... 600 in the Elaboration of Tomasz Falconius (1566) ...... 533 9. Elements Facilitating the Use of a Book ...... 601 a. Division of the Biblical Text ...... 602 b Running Heads ...... 607 c. Indexes ...... 608 24 Table of Contents 25

D. Functional development ...... 610 1. Educational Functions ...... 610 2. Ideological Functions ...... 611 3. Spiritual and Sanctimonious Functions ...... 612 Wykaz skrótów

A. Księgi biblijne i apokryfy CONCLUSION ...... 614 Skróty ksiąg biblijnych według Biblii Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowe- Bibliography ...... 619 go Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Opracował zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, wyd. 5, Poznań 2003). ABSTRACT ...... 677 Apokryfy: list of tables ...... 700 Manas – Modlitwa Manassesa 3 Ezd – Trzecia Księga Ezdrasza list of charts ...... 703 4 Ezd – Czwarta Księga Ezdrasza 3 Mch – Trzecia Księga Machabejska list of illustrations ...... 703 index of names ...... 711 B. Przekłady biblijne i kodeksy INDEx of subjects ...... 728 index OF GEOGRAPHICAL PLACES ...... 744 ANTSzB – Apokryfa i NT w tłum. Szymona Budnego ApRej – Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja INDEx of biblical ReFERENCES ...... 749 BB – Biblia brzeska Bczes – Biblia w języku czeskim BG – Biblia gdańska BH – Biblia hebrajska BL – Biblia Leopolity (BL 1575|1577 oznacza wyd. 1575 lub war. 1577) BLut – Biblia Lutra (po niemiecku) – w tłum. Marcina Lutra BSt – tzw. Biblia Stephanusa (Biblia Utriusque Testamenti…, t. I-II, Genevae, R. Stephanus (Estienne), 1556-1557) BSzB – Biblia Szymona Budnego BT 5 – Biblia Tysiąclecia, wyd. 5 BWj – Biblia ks. Jakuba Wujka DzB – Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. Tomasza Falco- niusa (tekst Dz z Biblii brzeskiej) Eccl 1522 – Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia, wyd. 1522 Eccl 1590 – Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka, wyd. 1590 EU – Ewangeliarz Unglera 26 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 27

EwB – Sprawy i słowa Jezusa w oprac. Tomasza Falconiusa Ps … Lub – pojedynczy psalm w tłum. Jakuba Lubelczyka (tekst Ewangelii z Biblii brzeskiej) Ps … Rej – pojedynczy psalm w tłum. Mikołaja Reja EwEpN – Ewangelie i epistoły tak niedzielne… w tłum. ks. Jakuba Ps … SK – pojedynczy psalm w tłum. Stanisława Kleryki Wujka Ps … Trz – pojedynczy psalm w tłum. Andrzeja Trzecieskiego młod- EwEpP – Ewangelie i epistoły na dni postne w tłum. ks. Jakuba szego Wujka Ps … Woj – pojedynczy psalm w tłum. Bernarda Wojewódki Hist – Historia bardzo cudna w tłum. Krzysztofa Pussmana Ps 123 1558 – pojedynczy Ps 124 (123) anonimowego tłumacza, wyd. Hoz – Hozeasz z komentarzem (Hoz 1559|1567 oznacza wyd. ok. 1558 1559 lub war. 1567) Ps 50 1531 – Psalm pięćdziesty…, wyd. 1531 HP – hortulus polski Ps XLVI – pojedynczy Ps 46 (45) anonimowego tłumacza Job – Joba onego sprawiedliwego męża… w tłum. Jakuba Lu- PsBB – Psałterz brzeski (przedruk Ps z Biblii brzeskiej) belczyka PsBG – Psałterz gdański (przedruk Ps z Biblii gdańskiej Józ – Istoria o świętym Józefie PsF – Psałterz floriański JSz – Walenty Szmalc, Krótki wykład na początek Ewanieliej PsKoch – Psałterz Jana Kochanowskiego Jana Świętego PsKoch 1580 Gom – Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Gomółkę uczy- KsSyr – Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra z Pozna- nione nia PsKr – Psałterz krakowski MtKról – NT królewiecki (Ewangelia wg św. Mateusza) PsLub – Psałterz Jakuba Lubelczyka MtMkBHut – Poliglota Huttera (z przedrukiem Mt i Mk z Biblii brze- PsMil – Psałterz Pawła Milejewskiego skiej) PsNiekt – Psalmy niektóre… NTB – przedruk NT z Biblii brzeskiej PsP – Psałterz puławski NTBG – przedruk NT z Biblii gdańskiej PsRej – Psałterz Mikołaja Reja NTBHut – Poliglota Huttera (z przedrukiem NT z Biblii brzeskiej) PsRyb – Psałterz Macieja Rybińskiego NTCz – NT w tłum. Marcina Czechowica PsRys – Niektóre psalmy Dawidowe… w oprac. Salomona Rysiń- NTG – NT gdański skiego NTKról I – NT królewiecki, cz. 1 PsTryd – Psałterz trydencki NTKról II – NT królewiecki, cz. 2 PsWj – Psałterz ks. Jakuba Wujka NTKról zup – NT królewiecki zupełny Tob 1539, 1540, 1545 – Tobias, wyd. 1539, 1540, 1545 NTL – przedruk NT z Biblii Leopolity Tob 1615 – Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego, wyd. 1615 NTR – NT rakowski Wlg – Wulgata NTS – NT Szarfenbergów ZD – Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla NTS-M – NT w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm. Mt 1) ZD … HU – ŻołtarzDawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez NTSzB – NT w tłum. Szymona Budnego (NTSzB 1574|1589 ozna- Helenę Unglerową (Officina Ungleriana) cza wyd. 1574 lub war. 1589) ZD … HW – Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez NTWj – NT w tłum. ks. Jakuba Wujka Hieronima Wietora ProlJ – fragm. J 1,1-14 wyd. przez Jana Hallera ok. 1518/1519 ZD … MacS – Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla, wyd. przez ProvDom – Proverbiorum Salomonis w tłum. Józefa Domaniewskie- Macieja Szarfenberga go (wersja łacińsko-polska) Zyw – Żywot i nauka Pana naszego… w tłum. ks. Jakuba Wujka PrzDom – Przypowieści Salomonowe w tłum. Józefa Domaniewskie- 7PsKoch – Siedm psalmów pokutnych w tłum. Jana Kochanowskiego go (wersja polska) 7PsRej – Siedem psalmów pokutnych w tłum. Mikołaja Reja Ps … AP – pojedynczy psalm w tłum. A.P. 28 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 29

C. Skróty nazw bibliotek D. Inne skróty geograficzne

BJ – Kraków, Biblioteka Jagiellońska Brz – Brześć Litewski (nad Bugiem) BK – Kórnik, Biblioteka PAN Gd – Gdańsk BN – Warszawa, Biblioteka Narodowa Kr – Kraków Cluj U – Cluj (Rumunia), Academia Annexa III (Collegium Unitariorum) Król – Królewiec Gd PAN – Gdańsk, Biblioteka PAN Nie – Nieśwież Gn BK – Gniezno, Biblioteka Kapitulna Rak – Raków Ka BŚ – Katowice, Biblioteka Śląska Wil – Wilno Kr BCz – Kraków, Biblioteka Książąt Czartoryskich Wr – Wrocław Kr Jez – Kraków, Biblioteka Towarzystwa Jezusowego Zasł – Zasław Kr MN – Kraków, Muzeum Narodowe Kr PAN – Kraków, Biblioteka PAN E. Inne skróty Lu Łop – Lublin, Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopo- cińskiego adl. – adligat (druk oprawiony wraz z innym w tzw. klocku) Lw BU – Lwów, Biblioteka Uniwersytecka im. Iwana Franki ant. – antykwa (krój pisma, czcionki) Mo BSB – Monachium (Niemcy), Bayerische Staatsbibliothek antytr. – antytrynitariański Pa BN – Paryż, Biblioteka Narodowa apokr. – apokryf, apokryfy Po BTPN – Poznań, Biblioteka Towarzystwa Przyjaciół Nauk b.m. – brak miejsca wydania Po BU – Poznań, Biblioteka Uniwersytecka b.r. – brak roku wydania Po BR – Poznań, Miejska Biblioteka Publiczna im. Raczyńskich BC – Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa, 1501-1957 St WLB – Stuttgart (Niemcy), Württembergischen Landesbibliothek BEMC – La Bibbia nell’epoca moderna e contemporanea Tor KK – Toruń, Książnica Kopernikańska BIEM – La Bible imprimée dans l’Europe moderne Tor UMK – Toruń, Biblioteka Uniwersytecka im. Mikołaja Kopernika Brunet – J.Ch. Brunet, Manuel du libraire et de l’amateur de livres Up BU – Uppsala (Szwecja), Biblioteka Uniwersytecka BrytM – British Museum Catalogue of Printed Books. Bible Wa BPMS – Warszawa, Biblioteka Publiczna Miasta Stołecznego BS – Die Bibelsammlung der Württembergischen Landesbibliothek Wa BU – Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka Stuttgart Wa BWMSD – Warszawa, Biblioteka Wyższego Metropolitalnego Seminarium BTT – „Bible de Tous les Temps” Duchownego cf. – łac. confer (w tekstach angielskich) Wa Kras – Warszawa , Biblioteka im. Krasińskich (zniszczona w czasie CHB – The Cambridge History of the Bible wojny) Chojnacki – W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich… Wa UKSW – Warszawa, Biblioteka Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- ChS – W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska… skiego CKSD BN – Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej Wr BK – Wrocław, Biblioteka Kapitulna DDP – Drukarze dawnej Polski… Wr BU – Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka def. – defekt (zachowana więcej niż połowa druku) Wr PWT – Wrocław, Biblioteka Papieskiego Wydziału Teologicznego deuter. – deuterokanoniczny ZNiO – Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich druk. – drukarnia E – K. Estreicher, Bibliografia polska EB – Enchiridion biblicum… EBibbia – Enciclopedia della Bibbia 30 Wykaz skrótów Wykaz skrótów 31 ed. – edycja Niesiecki – Herbarz polski Kaspra Niesieckiego… egz. – egzemplarz, egzemplarze NK – Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut” EK – Encyklopedia katolicka nlb. – nieliczbowana, nieliczbowane (strony, karty) EWoK – Encyklopedia wiedzy o książce nsygn. – niesygnowana, niesygnowane (składki, karty) facs. – facsimile NT – Nowy Testament fr. – fraktura (krój pisma, czcionki) oprac. – opracował, opracowanie fragm. – fragment (mniej niż połowa druku) p. – punkt got. – pismo gotyckie PEB – Podręczna encyklopedia biblijna gr. – grecki, greckie, po grecku Pilich. – C. Pilichowski, Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich GW – Gesamtkatalog der Wiegendrucke PKoch – K. Piekarski, Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek Hain – L. Hain, Repertorium biblographicum XVI i XVII hebr. – po hebrajsku PLit – „Pamiętnik Literacki”, Lwów – Wrocław 1902- Hist. druk. KP – J.S. Bandtkie, Historya drukarń w Krolestwie Polskiem… pocz. – początek Hist. druk. kr. – J.S. Bandtkie, Historya drukarń krakowskich… pol. – polski ICParis – P. Renouard, Inventaire chronologique des éditions pari- poł. – połowa siennes du XVIe siècle poz. – pozycja il. – ilustracja pr. – praca Jocher – A. Jocher, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk prot. – protestancki w Polsce… przedtyt. – przedtytułowy, przedtytułowa jr – junior przedruk. – przedrukowany k. – karta przyp. – przypis kat. – katolicki PSB – Polski słownik biograficzny KBU Wa – T. Komender, H. Mieczkowska, Katalog druków XVI wieku PTSS – Polonia typographica saeculi sedecimi… w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie r – recto Kętrzyński – W. Kętrzyński, Catalogus Codicum Manuscriptorum Biblio- r. – rok thecae Ossolinianae Leopoliensis… rot. – rotunda (krój pisma, czcionki) kol. – kolumna RAUWFil – „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydział Filologiczny”, kom. – komentarz Kraków 1874- Koss. – M. Kossowska, Biblia w języku polskim RBL – „Ruch Biblijny i Liturgiczny”, Kraków 1948- KP BJ – Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej red. – redakcja KSD XVI ZNiO – Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. rocz. – rocznik Ossolińskich. Polonica wieku XVI Rostk. – I. Rostkowska, Bibliografia dzieł Mikołaja Reja. Okres staro- KSD XVII ZNiO – Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. polski Ossolińskich. Polonica wieku XVII rozdz. – rozdział kurs. – kursywa (krój pisma, czcionki) rps – rękopis, rękopiśmienny Lelew. – J. Lelewel, Bibljograficznych ksiąg dwoje… sen. – senior łac. – łaciński skł. – składka Maciejowski – W.A. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie… SPD – Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców… mfilm – mikrofilm ST – Stary Testament Muczk. – J. Muczkowski, Zbiór odcisków drzeworytów… SWB – Słownik wiedzy biblijnej nakł. – nakład sygn. – sygnowana, sygnowane (składki, karty), sygnatura 32 Wykaz skrótów 33 szw. – szwabacha (krój pisma, czcionki) t. – tom tyt. – tytułowy, tytułowa uszk. – uszkodzony, uszkodzenie Podziękowania v – verso Vogel – P.H. Vogel, Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahr- hunderts… w. – wiek albo werset (przy wielkości pisma – wiersz) Każda ukazująca się drukiem pozycja jest rezultatem pracy i życzliwo- war. – wariant ści wielu osób współpracujących przy jej tworzeniu. Jako autor niniejszej Wiszn. – M. Wiszniewski, Historya literatury polskiej książki pragnę serdecznie podziękować tym, którzy w jakikolwiek sposób WOPS – Wstęp ogólny do Pisma Świętego przyczynili się do jej powstania i wydania. wyd. – wydanie Dziękuję przede wszystkim Pracownikom Wydawnictwa Pallottinum na zb. – zbiorowy, zbiorowa czele z jego Dyrektorem, Księdzem Zbigniewem Rembiszem SAC, który Zdz – A. Kawecka-Gryczowa, Z dziejów polskiej książki… Żychl. – T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej z życzliwością przyjął mój pomysł opracowania i wydania drukiem wielotomowej historii Biblii w języku polskim. (oraz inne skróty stosowane przez poszczególne biblioteki we własnych Serdeczne podziękowania składam na ręce Dyrekcji i Pracowników katalogach) Bibliotek oraz Fundacji, które udostępniły swoje zbiory w celach badawczych oraz wyraziły zgodę na publikację fotografii wybranych stron z opi- […] – świadome opuszczenie fragm. tekstu źródłowego sywanych druków (wykaz bibliotek znajduje się na s. 28). Szczególnie W nawiasach kwadratowych podano: dziękuję Kierownictwu i Pracownikom Działu Starych Druków Zakładu – w tekstach źródłowych: wyjaśnienia i dodatki autora, uzupełnienia Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, z którego zbiorów pochodzi tekstów źródłowych (rozwinięcia skrótów i uzupełnienia defektów); większość przebadanych książek. – przy numeracji psalmów: numerację wg Wlg; Podstawę do przygotowania pierwszego tomu dzieła Biblia Polono- – przy numeracji stron, kart i przy sygnaturach kart: nieliczbowane rum. Historia Biblii w języku polskim stanowiła praca doktorska pt. Pi- i niesygnowane strony i karty, numery i sygnatury obliczone przez au- smo Święte w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyznaniowa tora; w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, obroniona w 2003 roku na Uni- – w opisach bibliograficznych: numerację druków zaginionych; domnie- wersytecie Wrocławskim. Słowa wdzięczności kieruję zatem do osób mane i niepewne elementy opisów bibliograficznych; z wrocławskiego środowiska naukowego, które czuwały nad merytorycz- – jednostki miar, np. [mm]; ną poprawnością pracy, a przede wszystkim Promotorowi mojego prze- – przy linkach: daty aktywności linków w Internecie. wodu doktorskiego, Panu Profesorowi Krzysztofowi Migoniowi, oraz ? – dane i informacje niepewne, brak danych Recenzentom w przewodzie doktorskim: Siostrze Profesor Ewie Józefie | – w cytatach przejście do nowej linii Jezierskiej OSU z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu || – w cytatach przejście do nowej strony oraz Pani Profesor Małgorzacie Komzie z Uniwersytetu Wrocławskiego. Za recenzje wydawnicze dziękuję Księdzu Profesorowi Mariuszowi Ro- sikowi z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Panu Profesorowi Krzysztofowi Pilarczykowi z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

HB-I 3 34 Podziękowania 35

Pani Aleksandrze Kowal, Janinie Wlaźlak oraz Katarzynie Pelczarskiej dziękuję za trud wnikliwej korekty polonistycznej oraz za ofiarną pracę nad redakcją książki. Pani Aleksandrze Kowal również za sporządzenie indek- sów. Przedmowa

Ks. Rajmund Pietkiewicz Biblia jest w chrześcijaństwie tekstem najważniejszym, fundamentem wiary i zarazem przedmiotem intensywnych studiów naukowych: teologicznych, filozoficznych, historycznych, literackich, lingwistycznych. Pro- wadzone od wieków studia biblijne stale przynoszą nowe odkrycia, nowe ustalenia i nowe interpretacje. Pojawiają się też nowe kierunki tych stu- diów, które wzbogacają dorobek biblistyki. Historia tekstów biblijnych w językach oryginałów, tłumaczeń na setki innych języków, egzegezy biblijnej, także historia Biblii jako książki: rę- kopiśmiennej i drukowanej, jej produkcji, gromadzenia, czytania – ma od wieków ogromną wielojęzyczną literaturę. Dominują w niej specjalistyczne studia szczegółowe, choć od dawna można zauważyć dążenie do ujęć sys- tematycznych, do syntez, które obejmują coraz szerszą problematykę i mają coraz rozleglejszy zasięg czasowy i przestrzenny. Dotyczy to także polskiej nauki i polskiego piśmiennictwa. Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim powstała z inicjatywy i w znacznym stopniu wyszła spod pióra ks. Rajmunda Pietkiewi- cza. Autor na dzieje Biblii w naszym kraju spojrzał z perspektywy nauki o książce – bibliologii, czyli połączył problematykę i metody badawcze biblistyki i bibliologii. Podobne ujęcia niejednokrotnie i od dawna pojawiają się w piśmiennictwie biblistycznym i księgoznawczym. Nowością jest natomiast rozległość przedsięwzięcia i jego konsekwentna realizacja. W sze- ściu tomach dzieła otrzymujemy bowiem kompetentną, na wysokim poziomie naukowym przedstawioną historię Biblii po polsku jako książki. Książka przedstawia cały polski dorobek wydawniczy w zakresie tek- stów biblijnych, pokazuje, jak Biblię w całości lub w częściach wydawano, jak Pismo Święte istniało i funkcjonowało jako książka właśnie, książka ukształtowana zbiorowym trudem tłumaczy, wydawców, redaktorów, ko- mentatorów, drukarzy, ilustratorów. Dowodzi, że środki książkowego wy- razu (architektonika książki, układ tekstu, typ pisma, ilustracje, ozdobniki itd.) służą intensyfikacji przekazu biblijnego, że dzięki nim możliwa jest skuteczniejsza realizacja wielorakich funkcji Biblii. 36 Przedmowa 37

Biblia Polonorum pod redakcją ks. Rajmunda Pietkiewicza ujawnia wszystkie najlepsze cechy warsztatu naukowego polskich biblistów: bo- gactwo wykorzystanych źródeł i literatury przedmiotu, precyzyjne analizy i przekonujące interpretacje, logiczny porządek narracji, a nade wszyst- Wstęp ko umiejętne postrzeganie problemów widoczne w stawianych pytaniach do całości dzieła i udzielanych na nie odpowiedziach. Do biblistyki wnosi nie tylko nowe źródła i czerpie z nich nowe fakty, lecz rozszerzając pole badań nad Biblią „Pismo święte jest słowem Boga utrwalonym na piśmie pod natchnie- o zagadnienia Pisma Świętego jako książki, ma dla historii recepcji Biblii niem Ducha Bożego”1. Definicja ta, którą posłużył się Sobór Watykański II, również walor teoretyczny i metodologiczny. wskazuje na dwa aspekty Biblii: boski („słowo Boga”, „pod natchnieniem Znaczenie tej wielotomowej publikacji – jestem o tym przekonany – Ducha Bożego”) oraz ludzki („utrwalony na piśmie”). Ów ludzki czyn- wykracza też daleko poza historię edytorstwa biblijnego i poza samą bibli- nik obejmuje także różne formy książki wypełnione słowami zapisanymi stykę. Praca ta w istotny sposób wzbogaca wiedzę o całej kulturze książki w określonym języku i alfabecie. w Polsce od średniowiecznych początków do progu XXI wieku. Tym sa- Istnienie i przenikanie się w Biblii elementu boskiego i ludzkiego (ma- mym wpisuje się wyraziście w centralny krąg multidyscyplinarnych stu- terialnego) stanowi metodologiczny punkt wyjścia do badań naukowych diów humanistycznych nad duchową tradycją polskiej i światowej kultury. nad Pismem Świętym, które muszą obejmować zarówno aspekt Boży, jak i ludzki oraz wzajemne relacje między nimi. Refleksja nad Biblią rozumia- Prof. dr hab. Krzysztof Migoń ną jako słowo Boga domaga się więc uzupełnienia badaniami nad Biblią jako dziełem literackim i książką. Do tak nakreślonego przedmiotu naukowej refleksji konieczne jest podejście interdyscyplinarne. Biblią jako sło- wem Bożym zajmuje się teologia (a szczególnie egzegeza, czy też mówiąc ogólniej – biblistyka), natomiast Biblią jako książką i literaturą – nauki humanistyczne (m.in. różne filologie, językoznawstwo, literaturoznawstwo, bibliologia)2. Bardzo ciekawym aspektem badań nad Pismem Świętym jest również kwestia przenikania się tych dwóch płaszczyzn. Traktowanie Pisma Świętego jako literatury znalazło już swoje trwałe miejsce w badaniach teologicznych, natomiast spojrzenie na Biblię jako książkę zaznacza się w teologii marginalnie, np. w pewnych zagadnieniach wchodzących w skład introdukcji biblijnych (krytyka tekstu, historia pisma

1 Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei verbum, nr 9, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumacze- nie, Poznań 2002. 2 Zgodnie z obowiązującym dziś w Polsce podziałem obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych tzw. nauki teologiczne zaliczono do obszaru nauk humanistycznych, co według autora niniejszej książki stanowi zabieg sztuczny i niezgodny z naturą teologii, która nawet etymologicznie pochodzi od gr. słów θεός (theos) – „Bóg” i λόγος (logos) – „słowo”, „mowa”, a nie od łac. homo. Stąd rozróżnienie na teolo- gię i nauki humanistyczne. 38 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 39 biblijnego, historia Biblii drukowanej, problem tzw. textus receptus itp.) nić takich ich autorów, jak: Sylvius Wilhelm Ringeltaube4, Stefan Zwolski5, oraz historii liturgii (np. historia ksiąg liturgicznych, głównie lekcjonarzy). Romuald Gustaw6, Maria Kossowska7. Prace dwóch pierwszych badaczy Biblia jest księgą żywą, ale nie tylko jako słowo natchnione przez Boga, są już bardzo stare i w dużej mierze nieaktualne. Artykuł Romualda Gu- który wciąż przemawia do ludzi. Żywy, choć w innym znaczeniu, jest rów- stawa to bibliograficzne kompendium historii Biblii po polsku, lecz pra- nież każdy jej przekład, który podlega rewizjom, modernizacjom, prze- wie całkowicie pozbawione aspektów księgoznawczych. Najobszerniejsza drukom i jest wykorzystywany na wiele sposobów. Biorąc do ręki Pismo z wymienionych prac, monografia Marii Kossowskiej, ukazuje genezę po- Święte, trzeba więc zdawać sobie sprawę, że oprócz bardzo dawnej ma szczególnych edycji, zajmuje się także, choć nie w sposób pierwszoplano- ono również swoją historię niezbyt odległą. W dzieje każdego biblijnego wy, ich funkcjonowaniem i znaczeniem w społeczeństwie, a zatem poru- przekładu i każdej edycji świętej księgi wplecione są życiorysy wielu ludzi: sza zagadnienia księgoznawcze, poza tym typograficzne, jednak głównym tłumaczy, redaktorów, korektorów, recenzentów, drukarzy, introligatorów, przedmiotem zainteresowania autorki są kwestie językoznawcze. Niestety czytelników i innych. Przedstawionym tu aspektem życia książki, samą praca ta nie jest oparta na całości materiału, omawia bowiem tylko najważ- książką oraz jej funkcjonowaniem w społeczeństwie zajmuje się nauka niejsze przekłady i wydania, pomijając zupełnie druki drobne, fragmenty zwana bibliologią lub też księgoznawstwem3. i komentarze. Kossowska planowała zająć się historią Biblii polskojęzycz- Zarysowana wyżej perspektywa zachęca do podjęcia bibliologicznych nej obejmującą okres od końca XIV do XX wieku. Śmierć (1987) nie po- badań nad Biblią jako książką oraz pozwala oczekiwać, że wzbogacą one zwoliła jej jednak na dokończenie tomu trzeciego, który miał być poświę- również teologiczną wiedzę o Piśmie Świętym. Taka perspektywa badaw- cony XX-wiecznym tłumaczeniom Pisma Świętego na język polski8. Jego cza stanowi nowość w polskojęzycznej literaturze bibliologicznej i teolo- próbkę stanowi obszerny artykuł opublikowany w Podręcznej encyklopedii gicznej. biblijnej 9. Niniejsza kilkutomowa publikacja, ukazująca się pod wspólnym tytu- W literaturze przedmiotu na szczególną uwagę zasługują nowe opraco- łem Biblia Polonorum. Historia Biblii w języku polskim, stawia sobie za cel wania monograficzne najważniejszych XVI-wiecznych tłumaczeń Biblii prezentację interdyscyplinarnych badań bibliologiczno-teologicznych nad na język polski, które ukazały się w ramach monumentalnej serii „Biblia Pismem Świętym, głównie przełożonym na język polski. Piąty tom dzieła Slavica”. Opracowania te poruszają wiele kwestii bibliologicznych, dotyczą został wydany w 2015 roku z okazji pięćdziesiątej rocznicy edycji Biblii jednak tylko wybranych przekładów renesansowych10. Tysiąclecia, obecny zaś, pierwszy, ukazuje się w 2016 roku, w 1050. rocz- nicę chrztu Polski. Stanowi on więc próbę podsumowania pierwszych eta- 4 S. Ringeltaube, Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744. pów rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego, które do początku XVI wie- 5 S. Zwolski, De Bibliis Polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita sunt, Posnaniae 1904. ku powielało teksty biblijne rękopiśmiennie, a następnie w postaci druku. 6 R. Gustaw, Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s. 299-330. Kolejne tomy, o charakterze zarówno autorskim, jak i zbiorowym, planuje 7 M. Kossowska, Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań 1968-1969. się na lata następne. 8 Koss. I, s. 9. 9 M. Kossowska, Współczesne polskie przekłady Pisma Świętego Nowego Testamentu, A. Stan badań PEB II, s. 741-823. 10 Biblia Slavica II: Polnische Bibeln, Paderborn – München – Wien – Zürich 1988-2010; t. I: Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, 1988; cz. 1 (nienumerowana): Faksimile der Aus- Istnieje kilka monograficznych opracowań poświęconych Pismu Świę- gabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes Paul II; cz. 2 (nienumerowa- temu w języku polskim. Poczynając od najdawniejszych, można tu wymie- na): Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbańczyk; t. II: Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, 2001; cz. 1: Stary Zakon; cz. 2: Księgi Nowego Testamentu. Kommentare; t. III: Biblia. To jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon Budny, Nieśwież, Zasław 1571-1572, wyd. H. Rothe, F. Scholz, 1994; cz. 1 (nienumerowana): Księgi Starego Przymierza; cz. 2 (nienu- 3 Por. K. Migoń, Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław – Warszawa – Kraków merowana): Księgi Nowego Przymierza, Kto pospolicie Nowym Testamentem zową, z wiel- – Gdańsk – Łódź 1984, s. 69, 108-109. ką pracą y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski ięzyk przetłumaczone; t. IV: [Nowy 40 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 41

W piśmiennictwie polskim istnieje znaczna liczba opracowań poszcze- obrazu całości polskiego edytorstwa biblijnego konieczne będzie również gólnych przekładów Pisma Świętego, które skupiają się na samych pro- dokonanie ogólnej syntezy bibliologiczno-teologicznej obejmującej liczącą blemach językoznawczych. Warto jednak zaznaczyć, że literatura ojczysta kilka stuleci historię Biblii po polsku. Jest to cel całości niniejszego dzieła. nie doczekała się jeszcze ani kompletnej bibliografii polskich druków biblijnych, ani katalogu podającego lokalizację egzemplarzy przechowywa- nych w Polsce i za granicą. Centralny katalog starych druków Biblioteki B. Ramy chronologiczne i geograficzne Narodowej nie jest kompletny i od strony technicznej pozostawia wiele do życzenia11. Niepełna, niedokładna i obfitująca w błędy jest również biblijna Udokumentowana zachowanymi egzemplarzami Pisma Świętego i jego bibliografia zawarta w Bibliografii polskiej Estreicherów12. fragmentów historia Biblii w języku polskim obejmuje niecałe siedem stu- W 2002 roku autor tego tomu osobiście opracował historię polskich leci (od Psałterza floriańskiego, ok. 1399). Gdy się jednak uwzględni tzw. przekładów biblijnych od schyłku XIV wieku do końca polskiego renesan- Psałterz św. Kingi, o którym wzmiankowano już w drugiej połowie XIII su (1638). Okres Biblii rękopiśmiennej potraktował raczej skrótowo, gdyż wieku, historia Biblii po polsku wydłuża się o jeszcze ponad 100 lat. Jeśli interesowały go głównie wydania drukowane. W 2003 roku opisał całościo- jednak za przedmiot badań wziąć historię Biblii w Polsce ogólnie (nie tyl- wo historię tzw. Biblii Tysiąclecia. Przez kilka lat obie te prace były dostęp- ko w języku polskim), to zakres chronologiczny badań sięgnie 966 roku, ne w Internecie13. Tom pierwszy i piąty Biblia Polonorum. Historii Biblii kiedy to Mieszko I wraz ze swoim księstwem przyjął chrzest. W niniejszej w języku polskim to w ogromnej części drukowane wydania obu tych prac, pracy przyjęto najszerszy zakres chronologiczny badań, z tym że Biblia gruntowanie przeredagowane. Na podobne opracowanie oczekują pozostałe Polonorum. Historia Biblii w języku polskim będzie poświęcona głównie okresy historii tłumaczeń Pisma Świętego na polszczyznę. Dla uzyskania Biblii drukowanej. Problematyka polskich tłumaczeń Pisma Świętego roz- powszechnianych w średniowieczu w postaci manuskryptów oraz różnych Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe; cz. 1: Des Neuen Testamentes ers- wersji Biblii w językach obcych, którymi posługiwali się Polacy, w tych ter Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem sześciu tomach zostanie potraktowana skrótowo i prawie zawsze w związ- Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat October 1551, 2008; cz. ku z drukowanymi wydaniami tekstów w języku polskim (zagadnienie po- 2: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus sługiwania się przez Polaków Biblią w innych językach jest ściśle związane dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung er- z powstawaniam przekładów, np. w związku z wyborem podstawy prze- klärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, kładu). Jednakże po ukazaniu się sześciotomowej historii Biblii w języku 2009; t. V: Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv według Łacińskiego przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowv z pilnośćią przełożone. polskim zaplanowano publikację serii suplementów pod wspólnym tytułem Z dokładaniem textv Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych „Biblia Polonorum”, stanowiących prace monograficzne poświęcone ogól- mieysc, do obrony Wiary świętey powszechney przeciw kacerztwom tych czasów należących. nie zagadnieniu Biblii Polaków (a więc nie tylko w języku polskim) i obec- Przez D. Jakuba Wuyka z Wągrowca Theologa Societatis Iesv. W Krakowie, Roku Pańskie- go M.D.XC IX, wyd. I. Kwilecka, H. Rothe, 2010; cz. 1 (nienumerowana); cz. 2: Komentarz. ności Biblii w Polsce w jej zmiennych na przestrzeni dziejów granicach 11 Karty są pokreślone, wielokrotnie poprawiane, sygnatury nie zawsze czytelne. geograficznych oraz wykraczające poza te granice. 12 Np. dla XVI-XVIII w.: E XIII, s. 13-45 (hasło: Biblia); XV, s. 61-84 (hasło: Dawid). Przy podziale materiału przeznaczonego do publikacji w zapowie- Opisy druków biblijnych można znaleźć także w innych miejscach, np. E XVIII, s. 223 (ha- sło: Historya); XXV, s. 412-413 (hasło: Pussman Krzysztof); XXVI, s. 174-176 (hasło: Rej dzianych tu sześciu tomach zastosowano dwa kryteria: formalne i chro- Mikołaj). nologiczne. Pierwsze z nich opiera się na powszechnie przyjętym 13 R. Pietkiewicz, Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyzna- podziale książek drukowanych na stare druki (1501-1800)14, książki niowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Uniwersytecie Wrocławskim pod kierunkiem prof. dr. hab. K. Migonia, Wrocław 2002, http://digital.fides. org.pl/dlibra/docmetadata?id=728&dirds=1&tab=2 [22.08.2016]; tenże, Biblia Tysiąclecia 14 Przed starymi drukami istniały jeszcze inkunabuły, czyli druki z lat 1455-1500. Nie w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, praca doktorska napisana na Papieskim Wydzia- zachowały się jednak polskie inkunabuły z tekstem Pisma Świętego, gdyż najprawdopodob- le Teologicznym we Wrocławiu pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. T. Hergesela, Wrocław niej teksty biblijne po polsku w ogóle nie ukazywały się drukiem w XV w. Pierwszy tekst 2004, http://digital.fides.org.pl/dlibra/doccontent?id=730&dirids=1 [22.08.2016]. biblijny w języku polskim został wydrukowany w 1518/1519 r. 42 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 43

XIX-wieczne i współczesne (od 1901 r. do dziś). Ze względu na bardzo C. Problematyka badawcza długi i niezmiernie bogaty okres, w którym tłoczono druki biblijne nazywane dziś starymi drukami, rozdzielono materiał na dwa tomy, przyj- Nakreślone wyżej ogólne cele dzieła wymagają metodologicznego spre- mując za cezurę rok 1638, tj. koniec epoki renesansu w rodzimym dru- cyzowania. karstwie. Tom trzeci będzie obejmował historię przekładów Biblii na W niniejszej pracy pod pojęciem edytorstwa rozumie się zespół czyn- język polski w XIX wieku. Wiek XX i początek XXI to w polskim edy- ności mających na celu wydawanie określonego tekstu w różnych formach torstwie biblijnym okres równie żywy i bogaty, co renesans. Dlatego ma- materialnych16. Czynności te można przyporządkować kolejnym fazom po- teriał z tego przedziału czasowego zostanie rozłożony na trzy kolejne wstawania publikacji, jak: przygotowanie samego tekstu (redakcja meryto- tomy: czwarty – obejmujący lata od 1901 do 1965 (zakończenie Sobo- ryczna i formalna, korekty, adjustacje itd.), planowanie i odpowiedni wybór ru Watykańskiego II i ukazanie się Biblii Tysiąclecia); piąty – poświę- postaci materialnej (dobór formatu, papieru, oprawy, pism drukarskich, sza- cony w całości Biblii Tysiąclecia; szósty – zajmujący się przekładami ty graficznej itd.), realizacja typograficzna (skład, łamanie, druk, oprawa, i wydaniami, które ukazały się po Soborze Watykańskim II. nagranie – dla wydań audio i CD). W przypadku edytorstwa przekładów Pi- Jeśli chodzi o wyznaczenie geograficznego obszaru badań, to w kolej- sma Świętego (edytorstwa biblijnego) proces ten należy poszerzyć, włącza- nych tomach będzie on ulegał zmianom wraz z powiększaniem się liczby jąc w fazę przygotowania tekstu również etap organizacji i realizacji prac ośrodków, w których Biblia w języku polskim była drukowana. Dla pierw- translatorskich. szego tomu są to tereny Korony Królestwa Polskiego wraz ziemiami len- W zakres badań nad Biblią jako książką muszą więc wejść zarówno nymi (Prusy Książęce, czyli Królestwo Pruskie) oraz Wielkiego Księstwa same książki (poszczególne wydania Biblii), jak i tzw. proces bibliologicz- Litewskiego. W kolejnych tomach obszar ten znacznie się powiększy ny, obejmujący ich produkcję, dystrybucję i użytkowanie (czytelnictwo, re- i obejmie wiele ośrodków poza historycznymi granicami Rzeczypospolitej. cepcja) oraz skutki tych procesów, a także instytucje i ludzi w nich uczest- Pewną trudność, zwłaszcza w pierwszym tomie, sprawia terminologia niczących17. związana z geograficznymi granicami badań, czyli nazwa Rzeczpospolita. Celem podjętych badań nad procesami bibliologicznymi Pisma Święte- Wiadomo, że status polityczny i granice określane tym mianem zmienia- go w języku polskim jest nie tylko prezentacja jego historii oraz znaczenia ły się w ciągu wieków, co szczególnie dotyczy okresu renesansu. Do tzw. dla ogólnie rozumianej kultury książki18 i kultury biblijnej19 w Polsce, lecz unii lubelskiej z 1569 roku Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie były dwoma odrębnymi państwami połączonymi unią personal- 16 Por. L. Marszałek, Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa 1986, s. 5. Autor ną, a nazwa Rzeczpospolita oznaczała formę rządów sprawowanych w Pol- przytacza następującą definicję edytorstwa: „ogólna nazwa wszystkich czynności mających 15 na celu wydawanie książek w druku”. Dla celów niniejszej pracy definicja ta została rozsze- sce, jak również samo państwo polskie (Korona Królestwa Polskiego) . rzona z powodu ogromnego rozwoju dziedziny materialnych nośników oraz sposobów zapi- W 1569 roku powstał jeden organizm państwowy pod nazwą Rzeczpospo- su informacji (tekstu), tzn. pojawienia się edycji audio, wydań komputerowych (na płytach lita Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego lub Rzeczpospo- CD lub w Internecie), alfabetem Braille’a itd. 17 Zob. K. Migoń, Nauka o książce…, s. 108-109. lita Obojga Narodów. Precyzyjne uwzględnienie tych zmian w nazwach, 18 Przyjęto definicję pojęcia kultury książki sformułowaną przez Paula Raabego: kultura zwłaszcza w pierwszym tomie, znacznie skomplikowałoby prezentację tre- książki to „historycznie ukształtowany, obejmujący wielką część życia kulturalnego, aktyw- ści. Stąd przyjęto pewne uproszczenia i pod nazwą Rzeczpospolita rozumie nie funkcjonujący całokształt obecności świata książek”, za: K. Migoń, Bibliologia – nauka się tereny państwa polsko-litewskiego z okresu po 1569 roku oraz ziemie o kulturze książki, „Nauka” (2005) nr 2, s. 54. Centrum kultury książki stanowią zagadnienia produkcji, rozpowszechniania i funkcjonowania książek. lenne, nawet gdy termin ten stosuje się na określenie geograficzno-politycz- 19 Szerokie i wieloaspektowe spojrzenie na Biblię pozwala na uchwycenie jej znacze- nej sytuacji Korony i Litwy sprzed unii lubelskiej. Nazwa Polska oznacza nia dla kultury rozumianej jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości tu zatem Koronę Polską, Litwa zaś – Wielkie Księstwo Litewskie. gromadzonego, utrwalanego i wzbogacanego w ciągu wieków oraz przekazywanego z pokolenia na pokolenie (definicja kultury za: Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998, s. 888). Obszary kultury ludzkiej, znajdującej się pod bezpośrednim oddziaływaniem Biblii (ro- 15 Zob. J. Ptak, Rzeczpospolita, EK XVII, kol. 726-727. zumianej jako źródło Bożego Objawienia, literatura piękna, wytwór działalności ludzkiej, 44 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 45 również podjęcie zagadnień teoretycznych z zakresu naukoznawstwa. Pro- okresu do roku 1800 (stare druki – t. I i II) zasadniczymi źródłami są same blematykę tę można wyrazić w postaci pytań: Czy badania nad Biblią jako druki biblijne. Do druków biblijnych zalicza się te publikacje, które zawie- książką mogą wzbogacić wiedzę teologiczną o Piśmie Świętym i jego roli rają większe fragmenty tłumaczenia tekstów biblijnych na język polski, w życiu Kościoła? I odwrotnie: Czy badania teologiczne nad Pismem Świę- przekłady całych ksiąg biblijnych lub ich zbiorów, antologie tekstów, ko- tym i jego rolą w życiu Kościoła mogą wzbogacić wiedzę księgoznawczą mentarze biblijne, wydania Nowego Testamentu i oczywiście całej Biblii. o Biblii jako książce? Są to pytania dotyczące relacji między dwiema na- Z grupy tej wyłączono postylle i kazania (zawierające często perykopy ukami: teologią i bibliologią, które z dwóch różnych punktów widzenia zaj- mszalne) ze względu na ich odrębny charakter i przeznaczenie. Wśród ba- mują się tym samym przedmiotem: Pismem Świętym. danych starych druków znajdują się również dzieła biblijno-apokryficzne, Do takiego wyznaczenia problematyki badawczej prowadzą także teore- ale tylko te, w których da się wyróżnić większe fragmenty ciągłe tekstu bi- tyczne studia nad bibliologią jako nauką, które podkreślają związek i prze- blijnego. Wybory psalmów umieszczane w kancjonałach i innych dziełach nikanie się naukowego księgoznawstwa z wieloma innymi dyscyplinami, potraktowano wybiórczo, ograniczając się do kilku przykładowych i łatwo co wynika z faktu, że książka widziana w różnych aspektach jest obiektem dostępnych edycji. badań licznych dziedzin20. Bibliologia jest nauką, która bada m.in. wpływ Im bliżej współczesności, tym szybciej przybywa również materiałów filozofii, religii, teologii, rozwoju nauk, sytuacji społecznej i politycznej na innego rodzaju: katalogów, bibliografii, drukowanych recenzji, zachowanej powstawanie, szatę zewnętrzną, funkcjonowanie i sposób używania (tzw. korespondencji, zapisków korektorskich, notatek, wywiadów z tłumaczami, konsumpcję) książki21. Krzysztof Migoń w swoim dziele pt. Nauka o książ- wydawcami, recenzentami, kolporterami Biblii oraz innymi świadkami wy- ce. Zarys problematyki przedstawił wzajemne relacje między bibliologią darzeń. Pomocne okazują się także dawne i współczesne opracowania po- a literaturoznawstwem, naukoznawstwem i historią nauki, innymi naukami szczególnych przekładów, wydań i wybranych zagadnień z historii Biblii. historycznymi, orientalistyką, psychologią, pedagogiką, socjologią oraz in- Zgromadzony materiał opracowywano w następujący sposób: druki biblij- formatologią22. Wśród tych nauk brak jest teologii, a przecież obydwie na- ne zarejestrowano w bibliografii dołączonej do poszczególnych tomów; dla uki, bibliologia i teologia, spotykają się przy wspólnym przedmiocie badań, starych druków i książek XIX-wiecznych podano także ich lokalizację; ko- którym jest książka teologiczna, a w szczególności księga nad księgami, respondencję, notatki, zapiski korektorskie zeskanowano i oznaczono odpo- czyli Biblia. Do takich badań zachęca choćby zbieżność terminologiczna wiednimi sygnaturami, tak aby możliwe było ich jednoznaczne cytowanie słów „Biblia” i „bibliologia” – oba wywodzą się z greckiego słowa biblion, oraz udostępnienie innym badaczom; przepisane wywiady opisano podob- czyli księga. nie jak korespondencję i zapiski. Na drugim etapie przystąpiono do opisu samych edycji, nakreślenia ich genezy, recepcji oraz sposobu i zakresu wykorzystania. D. Źródła i metoda W przypadku starych druków (t. I i II) oraz książek XIX-wiecznych (t. III) poprzestaje się głównie na opisie zachowanych egzemplarzy, zwra- Przyjęta w sześciu tomach metoda obejmuje trzy etapy: cając uwagę na następujące elementy historii i wyposażenia druków: 1. In- Pierwszy z nich to gromadzenie i porządkowanie materiałów źródło- formacje bibliograficzne o edycjach; 2. Tłumacz i przekład; 3. Geneza wych. Sposób pracy na tym etapie zależy od rodzaju i liczby źródeł. Dla przekładu i poszczególnych edycji; 4. Dedykacja; 5. Proponowany sposób lektury i interpretacji tekstu; 6. Format; 7. Zawartość; 8. Układ i podział np. w postaci tradycyjnej książki, źródło inspiracji dla sztuki itd.), można wyodrębnić jako część składową kultury w ogóle i nazwać ją kulturą biblijną. Kultura biblijna obejmuje m.in. tekstu oraz kompozycja strony; 9. Materiał ilustracyjny; 10. Zastosowane części takich obszarów ludzkiego życia, jak religia (głównie chrześcijaństwo i judaizm), ję- pisma; 11. Inicjały; 12. Elementy ułatwiające korzystanie z druku; 13. Re- zyk, literatura, edytorstwo, sztuka, nauka i in. cenzje (dla książek z XIX w.). Niestety ograniczenie materiału źródłowego 20 K. Migoń, Nauka o książce…, s. 108. 21 Por. tamże, s. 75. dla tego okresu prawie wyłącznie do zachowanych egzemplarzy sprawia, 22 Tamże, s. 222-303. że nie da się odtworzyć ich pełnego procesu bibliologicznego. 46 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 47

Ze względu na bogatsze źródła dotyczące druków współczesnych ich kiej mierze bibliologia i teologia uzupełniają się przy badaniu funkcjono- opis wygląda nieco inaczej: więcej miejsca poświęca się genezie przekła- wania Biblii jako książki w społeczeństwie. dów i wydań, ich dystrybucji, recepcji i wykorzystaniu. W przypadku tego Realizując nakreślony plan badawczy, korzysta się z wyników wielu okresu (t. IV, V, VI) możliwe jest odtworzenie prawie całego procesu bi- nauk w różnych aspektach zajmujących się Biblią: teologii, historii, histo- bliologicznego badanych edycji. Układ treści w poszczególnych tomach rii literatury, historii książki i drukarstwa, edytorstwa, bibliografii, języko- ulega więc zmianie w zależności od zakresu dostępnego materiału źródło- znawstwa, translatoryki itd.28 wego. Na tym etapie, na ile tylko pozwala zgromadzony materiał źródłowy, Na poszczególnych etapach badań i prezentacji ich wyników w całości stosuje się właściwą dla bibliologii metodą funkcjonalnobibliologiczną, „za dzieła stosuje się następujące metody szczegółowe: pomocą której bada się książkę z uwzględnieniem wszystkich jej elemen- – metoda bibliograficzna tów oraz procesy bibliologiczne w związku z czytelnikiem rzeczywistym Metoda ta ułatwia planowe gromadzenie, klasyfikację oraz opis edycji. lub hipotetycznym”23. Nie poprzestaje się więc tylko na przebadaniu wydań Dzięki niej zostanie uporządkowana część materiału źródłowego. Będzie Biblii jako książki, czyli na finalnym, materialnym efekcie zespołu czynno- ona stosowana głównie podczas pierwszego etapu prac. ści określanych wspólnym mianem edytorstwa biblijnego, lecz zamierza się – metoda typograficzna także spenetrować za pomocą odpowiednich narzędzi środowisko powsta- Polega na badaniu techniki druku i wykorzystanego materiału typogra- wania, dystrybucji i konsumpcji Biblii jako książki, a więc wybrane zagad- ficznego. Jest bardzo pomocna przy identyfikacji i opisie egzemplarzy nie- nienia z jej obecności i funkcjonowania w społeczeństwie24. Stosowanie znanego pochodzenia. Metoda ta pomaga również przy analizie kompozycji metody funkcjonalnej w konkretnych badaniach wymaga dokładniejszego strony, doboru pisma i formatu zależnie od przeznaczenia poszczególnych jej sprecyzowania i niejako rozłożenia na metody szczegółowe (zob. niżej, wydań. Będzie ona stosowana głównie podczas drugiego etapu prac badaw- s. 47-48)25. czych. Trzeci etap to synteza materiału. Zgodnie z wytycznymi współczesne- – metoda historyczna go księgoznawstwa historycznego26 należy skupić uwagę na przyczynach Metoda ta polega na wydobyciu z dostępnych źródeł informacji o pro- powstawania druków biblijnych, na osiągnięciach edytorstwa biblijnego cesach bibliologicznych i na ich opisie pod kątem rozwoju historycznego. w aspekcie ilościowym, geograficznym i jakościowym, aby wreszcie dojść Ukaże ona ewolucję edytorstwa biblijnego oraz jego oddziaływania spo- do ukazania rozwoju funkcjonalnego książek wypływającego zarówno z sa- łecznego29. mego faktu pojawienia się druków, jak i ich struktury27. Szczególnie uważ- – metoda genetyczna nie planuje się prześledzić funkcje społeczne Biblii jako książki oraz jej Polega na poszukiwaniu przyczyn zjawisk bibliologicznych. Posługiwa- znaczenie dla dynamiki życia religijnego wyrażającego wiarę czytelników nie się tą metodą umożliwi uchwycenie relacji np. między zapotrzebowa- Pisma Świętego. W tym miejscu również rozstrzyga się zagadnienie, w ja- niem społecznym na Biblię a pojawieniem się różnych tłumaczeń i wydań oraz rzuci światło na przyczyny dynamiki procesów bibliologicznych. 23 Tamże, s. 117. – metoda adaptacyjna 24 Por. tamże, s. 57-58. Umożliwia uchwycenie zależności między materialną postacią książki 25 M. Rulikowski, jeden z polskich teoretyków bibliologii, zachęcał do tworzenia pod- (rodzaj zapisu, format, dobór pisma, papieru, grafiki, ilustracji, zawartości, czas konkretnych badań własnych metod adekwatnych do podjętej tematyki oraz własnej terminologii. Skorzystawszy z tej zachęty, dobrano taki zestaw metod i zmodyfikowano wyposażenia itd.), jej treścią i funkcją. Za pomocą tej metody bada się rów- je w taki sposób, aby stały się narzędziami przydatnymi do przebadania tak szczególnego nież, na ile odpowiednie ukształtowanie formy książki odpowiada na istnie- obiektu, jakim jest Biblia wraz z jej oddziaływaniem społecznym. Por. tamże, s. 71 i 74. Zastosowane tu nazwy elementów składowych metody pochodzą od autora (R.P.). 26 Szerzej na ten temat: zob. tamże, s. 135-186. 28 Zob. tamże, s. 120. 27 Zob. tamże, s. 118. 29 Por. tamże, s. 177. 48 Wstęp do całości dzieła Wstęp do całości dzieła 49 jące potrzeby społeczne. Ostatnie trzy metody stosuje się głównie podczas że dotyczy on konkretnego wydania, a jeżeli bez roku – to znaczy że chodzi drugiego i trzeciego etapu prac badawczych. o dane dzieło (przekład) w ogólności. – metoda statystyczna W dwojaki sposób rozumie się termin „psałterz” – „Psałterz”. Pierw- Polega na ilościowym spojrzeniu na poszczególne przekłady, edycje, sza wersja oznacza pewien typ książki, druga zaś jest popularnym tytułem nakłady, co pozwala na uchwycenie dynamiki procesów bibliologicznych Księgi Psalmów. Dla uproszczenia stosuje się terminy „Biblia” – „Biblie” i ich wpływu na różne obszary życia społecznego (np. na rozwój czytelnic- oraz „Nowy Testament” – „Nowe Testamenty” jako nazwy określające od- twa, studiów teologicznych, liturgii, literatury itd.). Metoda ta będzie stoso- powiednio konkretne wydania lub egzemplarze z tekstem całej Biblii oraz wana głównie podczas syntezy poszczególnych okresów. samego Nowego Testamentu. Ze względu na różnice w stosowaniu nazw „apokryfy”, „księgi protokanoniczne” i „księgi deuterokanoniczne” przez wyznawców różnych deno- E. Ustalenia szczegółowe minacji chrześcijańskich przy omawianiu danej edycji autor posługuje się takimi nazwami, jakie są stosowane w danym druku32. Cytaty tekstów staropolskich podaje się najczęściej w transkrypcji typu Aby uniknąć chaosu spowodowanego niejednolitą tytulaturą ksiąg bi- B30 z pewnymi wyjątkami: zawsze kreskuje się „o” zgodnie z pisownią blijnych, ich oznaczenia podaje się według współcześnie przyjętych skró- współczesną; zaznacza się nosowość samogłosek; w razie wątpliwości za- tów w Biblii Tysiąclecia (wyd. 5, Poznań 2003). Numery psalmów są zgod- wsze wybiera się pisownię współczesną. Przyjęcie uproszczonych zasad ne z konwencją przyjętą w badanym druku. W razie niejasności uwzględnia transkrypcji typu B jest związane z profilem pracy, która nie ma charakte- się podwójny numer: najpierw według Biblii hebrajskiej, a w nawiasie we- ru językoznawczego. Podając cytaty, starano się tak je transkrybować, aby dług Wulgaty33. maksymalnie ułatwić ich czytanie, a co za tym idzie – recepcję treści. W ra- Trudności w pracy sprawia współczesny termin „liturgia” i jego pochod- 31. zie konieczności wprowadza się również transliterację, np. tytułów edycji ne (np. przymiotnik „liturgiczny”), który jest charakterystyczny dla współ- Cytaty z badanych druków wyróżnia się na dwa sposoby: teksty transli- czesnej teologii katolickiej. Aby jednak uprościć narrację, zwłaszcza przy terowane i krótkie fragmenty w transkrypcji typu B za pomocą cudzysłowu, porównywaniu poszczególnych elementów druków produkowanych przez natomiast dłuższe cytaty w transkrypcji typu B umieszcza się w wyodręb- różne denominacje (w tym przypadku nie zawsze można mówić o liturgii), nionych akapitach drukowanych pismem mniejszego stopnia. terminy te stosuje się w znaczeniu umownym na określenie wszelkiego ro- Przy wykonywaniu pomiarów zastrzega się dokładność rzędu 2 mm, co dzaju kultu publicznego sprawowanego przez chrześcijan i antytrynitarian. nieraz jest spowodowane złym stanem egzemplarzy. Najmniej dokładne są W ten sposób należy rozumieć takie wyrażenia, jak np. wskazówki lub noty pomiary wielkości książek, a to ze względu na nierówne i powykrzywia- liturgiczne, rejestry liturgiczne, czytania liturgiczne, spisy czytań liturgiczne oprawy. Niepewność pomiaru może tu wynosić nawet ok. 1 cm. Przy nych itd. podawaniu wymiarów pierwsza liczba oznacza wysokość, druga szerokość, Zastosowano trzy rodzaje przypisów: jeśli numer przypisu znajduje się a trzecia grubość. przy tytule jakiegoś punktu pracy, to znaczy że w całym punkcie korzysta Często posługiwano się skrótami oznaczającymi poszczególne edycje, się głównie z pozycji, których noty umieszczono na dole strony; numery zwłaszcza w przypisach. Ich listę zamieszczono na początku pracy w wy- przypisów występujące po kropce odnoszą się do całego akapitu lub kil- kazie skrótów oraz w spisie bibliograficznym polskich druków biblijnych. ku akapitów poprzedzających przypis (zazwyczaj do przypisu tego samego Jeżeli symbol literowy skrótu pojawia się wraz z rokiem, oznacza to, typu); numery przypisów umieszczone w środku zdań lub przed znakami

30 Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław 1955, s. 92-100. 32 Katolickie księgi deuterokanoniczne są uważane przez protestantów za apokryfy. 31 Transliteracja obejmuje np. tytuły przy opisach edycji. Zasady tej transliteracji: zob. 33 Między BH a Wlg istnieje różnica w numeracji psalmów: w Wlg numery Ps 10-147 Bibliografia, s. 625. są przeważnie mniejsze o jeden.

HB-I 4 50 Wstęp do całości dzieła 51 interpunkcyjnymi odnoszą się do konkretnego miejsca. Rozróżnienie tych trzech rodzajów przypisów pozwala na bardziej precyzyjne podawanie źró- dła określonych informacji. Z przyczyn technicznych zamieszczone w pracy fotografie druków nie Wstęp oddają ich naturalnej wielkości. do tomu pierwszego

Współczesna bibliologia postuluje badania nad wybranymi zagadnie- Tom pierwszy Biblia Polonorum. Historii Biblii w języku polskim jest niami księgoznawczymi i poszczególnymi typami książek w aspekcie ich poświęcony głównie drukowanej po polsku Biblii z okresu renesansu, funkcji społecznej. Zgodnie z założeniami nauki o książce fakty opisane którego ramy chronologiczne dla polskiego edytorstwa biblijnego wyzna- przez poszczególne działy księgoznawstwa historycznego mają być w przy- cza z jednej strony druk pierwszego biblijnego tekstu w języku polskim szłości zsyntetyzowane tak, aby odsłaniały procesy, w których uczestniczy (1518/1519), a z drugiej likwidacja oficyny w Rakowie (1638). Warto do- książka. Celem takich badań jest stworzenie społecznej historii książki34. dać, że w momencie likwidacji tej drukarni tłoczono trzecie wydanie No- Niniejsze dzieło, prezentując historię przekładów Pisma Świętego na polsz- wego Testamentu w tłumaczeniu Walentego Szmalca (zm. 1622)35. Okres czyznę w sposób proponowany przez bibliologię funkcjonalną, może stano- poprzedzający 1518 rok, w którym Biblię na ziemiach polskich rozpo- wić wkład w syntezę historii książki polskiej. wszechniano w formie rękopiśmiennej, zaprezentowano w pierwszym tomie skrótowo, jako zapowiedź edycji drukowanych, została bowiem zachowana ciągłość między polskimi rękopiśmiennymi przekładami biblijnymi a pierwszymi tekstami drukowanymi. Fakt ten uzasadnia tytuł tomu pierwszego: Od początku do 1638 roku. Tom pierwszy składa się z trzech części. W pierwszej (rozdz. I i II) zarysowano europejskie i polskie tło, na którym powstało i rozwinęło się rodzime edytorstwo biblijne. Zaprezentowano zarys historii Biblii w renesansowej Europie (rozdz. I) oraz religijną i kulturową sytuację Rzeczy- pospolitej w dobie renesansu, a także reakcję drukarstwa na tę sytuację (rozdz. II). Część druga (rozdz. III i IV) zawiera historię i opis polskich rękopi- śmiennych przekładów Pisma Świętego z końca średniowiecza i początku odrodzenia, które bezpośrednio poprzedziły pojawienie się wydań drukowanych (rozdz. III). Opisy poszczególnych wydań drukowanych z tekstami biblijnymi po polsku zawiera kolejny rozdział (rozdz. IV). Druki te opisano w następującym porządku: druki drobne (niesamoistne fragmenty, edycje pojedynczych ksiąg, wybory tekstów) (A), psałterze i poszczególne psalmy (wydania poszczególnych psalmów i ich antologii należą do tzw. druków drobnych, jednak ze względu na ich wspólną genezę z wieloma psałterzami zostaną omówione razem z nimi) (B), wydania Nowego Testamentu i całej

35 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackie- 34 Por. K. Migoń, Nauka o książce…, s. 176-179. go, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 66; Zdz, s. 23. 52 Wstęp do tomu pierwszego Wstęp do tomu pierwszego 53

Biblii (C), komentarze (D). Poszukując materiału do badań, starano się do- polsku? Czy da się wyróżnić odrębne style edytorstwa biblijnego dla po- trzeć do książek kompletnych lub edycji z defektami, które łącznie dawa- szczególnych konfesji? Czy były one motywowane przyjmowanym przez łyby obraz całego egzemplarza. Ważne kryterium wyboru egzemplarza do ich twórców i naśladowców wyznaniem wiary? badania stanowiła również jego dostępność. Odpowiedzi na te pytania posłużyły ostatecznie do sformułowania Część trzecia (rozdz. V) dokonuje syntezy zgromadzonego i opisanego wniosków na poziomie naukoznawczym, dotyczących prowadzenia stu- materiału. Ostateczne wnioski i rezultaty badań zaprezentowano w Zakoń- diów interdyscyplinarnych nad Biblią, które łączą aspekty bibliologiczne czeniu. i teologiczne. Oprócz celów dokumentacyjnych (zgromadzenie i opis druków) umoż- Niniejsza monografia nie wyczerpuje oczywiście wszystkich problemów liwiających dokonanie syntetycznego podsumowania osiągnięć polskie- i pól badawczych związanych z Biblią w języku polskim. Z konieczności go edytorstwa biblijnego w okresie renesansu stawia się również pytanie niektóre z nich autor był zmuszony pozostawić do dalszej pracy naukowej. o zależność dynamizmu edytorstwa biblijnego od sytuacji wyznaniowej, W przyszłości warto głębiej zbadać pewne zagadnienia szczegółowe doty- charakteryzującej się w wieku reformacji i kontrreformacji sporą niesta- czące historii Biblii w języku polskim, takie jak np. cenzura lub reklama bilnością. Problem ten formułuje się następująco: Czy sytuacja wyznanio- przekładów i edycji. wa w renesansowej Rzeczypospolitej, spory teologiczne i filologiczne do- Niniejszy tom zawiera bogaty materiał ilustracyjny, który pełni nie tyl- tyczące głównie Biblii, jej tłumaczenia i interpretacji wpłynęły na rozwój ko funkcję zdobniczą, wzbogacając szatę wydawniczą książki. Fotografie polskiego edytorstwa biblijnego? Mogłoby się wydawać, że problem jest dobrano w taki sposób, aby umożliwiały czytelnikowi studium układu tek- już dawno rozstrzygnięty. To prawda, że istnieją opracowania historii Bi- stu i metatekstu, najważniejszych rozwiązań typograficznych oraz artyzmu blii w języku polskim, które zajmują się tym zagadnieniem (dzieło Marii rękopisów i starych druków. W tym celu ilustracje zamieszczone w postaci Kossowskiej, seria „Biblia Slavica”), lecz formułowane przez autorów tezy tablic starannie połączono z tekstem za pomocą odsyłaczy. nigdy nie zostały potwierdzone danymi zebranymi w wyniku przebadania Do tomu pierwszego dołączono również mapę, która prezentuje wszyst- tak dużej liczby zachowanych polskich renesansowych druków biblijnych. kie ośrodki polskiego edytorstwa biblijnego w renesansowej Rzeczypospo- Poszukując rozstrzygnięcia powyższej kwestii, autor kieruje uwagę na czte- litej i zawiera także inne ważne miejscowości, których nazwy pojawiają się ry aspekty: rozwój ilościowy, geograficzny, jakościowy oraz funkcjonalny w tekście. druków. Do tej pory nie podejmowano tak szerokiej próby odpowiedzi na Jak wspomniano wyżej (zob. s. 38), niniejszy tom ukazuje się z okazji postawione pytanie. 1050. rocznicy chrztu Polski i stanowi próbę podsumowania pierwszych Do zadań bibliologa należy również przebadanie relacji między książką wieków historii Biblii w języku ojczystym. Autor ma nadzieję, że nie- a społeczeństwem, czyli w jaki sposób książki funkcjonujące w społeczeń- bawem ukażą się również pozostałe tomy dzieła, prezentujące całą historię stwie – ich liczba, szata zewnętrzna, udostępniany przez nie tekst biblij- Biblii w języku polskim oraz jej rolę w życiu narodu polskiego. ny oraz metatekst – wpływają na rozwój poszczególnych dziedzin życia. Badając zgromadzony materiał pod tym kątem, starano się odpowiedzieć na kolejne pytanie: Czy i w jaki sposób druki biblijne po polsku wpłynęły na zmianę sytuacji wyznaniowej w Rzeczypospolitej? W przypadku Biblii, najważniejszej księgi chrześcijaństwa, takie postawienie problemu może przynieść bardzo ciekawe rezultaty. Przebadanie i opisanie wszystkich renesansowych druków biblijnych wydanych po polsku stwarza również naturalną okazję do sformułowania kolejnych zagadnień badawczych interesujących bibliologa: Czy typografia w Rzeczypospolitej stworzyła własny, oryginalny styl druków biblijnych po 54 55

CZĘŚĆ PIERWSZA

Tło 56 57

Rozdział I

Biblia w renesansowej Europie

Aby zrozumieć przyczyny rozwoju edytorstwa biblijnego w Rzeczypo- spolitej okresu renesansu, należy spojrzeć na nie z perspektywy europejskiej, obejmującej takie zagadnienia, jak: powstanie i rozwój drukarstwa (A); zainteresowanie Pismem Świętym ze strony humanistów (B); rola Biblii drukowanej w czasach reformacji (C); kontrreformacja a edytorstwo Pisma Świętego (D).

A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne

Prezentując historię pierwszych drukowanych tekstów biblijnych (od Gutenberga do lat 20. XVI w.), osobno potraktowano wydania Wulgaty i edycje w językach narodowych. Pominięto w tym miejscu wydania Pisma Świętego w językach oryginalnych, gdyż łączą się one bezpośrednio z pracami humanistów, którym poświęcono punkt następny.

1. Bibliografia i historia pierwszych drukowanych wydań Biblii

a. Edycje Wulgaty Nie licząc drobnych druków Gutenberga, pierwszymi książkami drukowanymi były teksty biblijne: Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa)1, wytłoczona przez Johannesa Gutenberga (zm. 1468) w Moguncji ok. 1455 roku (fot. 1), oraz Psałterz moguncki, który wyszedł w roku 1457 z oficyny Gutenberga przejętej przez Johanna Fusta (zm. 1466) i Petera Schöffera (zm. 1503). Niektórzy wiążą z osobą Gutenberga powstanie jeszcze jednej Biblii, tzw. Biblii trzydziestosześciowierszowej (zwanej też Biblią bamber-

1 Dane bibliograficzne wszystkich druków biblijnych, na które powołano sięw tym rozdziale, zostały sprawdzone w dostępnych katalogach i bibliografiach. Ich listę umieszczono w bibliografii załącznikowej na końcu pracy. 58 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 59 ską lub Biblią Pfistera), która ukazała się ok. 1458-1461 roku. Już w roku Leonard Wild wytłoczył 930 kopii Wulgaty.5 Licząc średnio po 500 eg- 1462 z warsztatu Fusta i Schöffera wyszła kolejna Biblia, zwana Biblią zemplarzy na edycję, otrzymuje się przybliżoną liczbę 47 tys. egzemplarzy czterdziestoośmiowierszową.2 Wulgaty wydrukowanych w XV wieku. Dlaczego właśnie Biblia stała się pierwszą drukowaną książką? Wyda- 6 je się, że motywem mobilizującym Gutenberga do pracy nad nową metodą b. Edycje w językach narodowych powielania tekstów był czynnik ekonomiczny. Drukarz dążył do szybkie- Ogromną rolę w rozpowszechnianiu Biblii w językach narodowych odego wyprodukowania wielu egzemplarzy popularnej książki, które można grali Niemcy. Już w dziesięć lat po Biblii czterdziestodwuwierszowej, czyli by później sprzedać w cenie zbliżonej do ceny rękopisu. Za taką atrakcyjną w 1466 roku, w Strasburgu u Johannesa Mentelina (zm. 1478) wydrukowa- książkę, która mogła zapewnić sukces ekonomiczny, Gutenberg uznał po- no pierwszą Biblię w języku narodowym (GW 4295). Był to staroniemiecki wszechnie używany w Kościele łaciński przekład Biblii św. Hieronima. przekład pochodzący z ok. 1350 roku. Do roku 1522 (czyli do przekładu Pierwszymi Bibliami drukowanymi były łacińskie Wulgaty. Do roku Nowego Testamentu przez Marcina Lutra) ukazało się osiemnaście edycji 1500 ukazały się dziewięćdziesiąt cztery wydania całego Pisma Świętego Biblii w języku niemieckim (fot. 3)7. Nie były to niezależne tłumaczenia, (GW 4201-4294). Wśród tych edycji pięćdziesiąt siedem pochodziło z te- lecz różne warianty Biblii z 1466 roku8. renów niemieckojęzycznych. We Włoszech wydrukowano dwadzieścia sie- Biblie w języku niemieckim stały się wzorem dla wczesnych wydań dem wydań całej Biblii, w tym aż dwadzieścia dwa w Wenecji. We Francji Pisma Świętego po włosku. W XV wieku ukazało się we Włoszech je- Wulgatę wytłoczono dziesięć razy.3 denaście edycji, w tym dziesięć w przekładzie Nicolò Malermiego (zm. Pierwsze druki biblijne zawierają zasadniczo sam tekst Pisma Święte- 1481) (GW 4311-4320) i jedno wydanie nieznanego tłumacza (GW 4321), go. Od 1480 roku powstały odpowiednie warunki techniczne ku temu, aby wszystkie w Wenecji. Włoscy drukarze czerpali z osiągnięć drukarstwa nie- tłoczyć teksty bardziej skomplikowane. Wtedy właśnie pojawiły się edy- mieckiego, zwłaszcza w dziedzinie ilustracji Biblii.9 cje cum glossa ordinaria i cum postillis (fot. 2). Najbardziej znane edycje Jeszcze w XV wieku pojawiły się drukowane przekłady w innych ję- z glosą, opatrzone diagramami Mikołaja z Lyry (zm. 1340), ujrzały światło zykach. W 1477 roku wyszedł w Delft Stary Testament po niderlandzku, dzienne za sprawą Antona Kobergera (zm. 1513)4. O sporym zapotrzebo- w 1478 w Walencji cała Biblia w języku katalońskim, a w 1488 w Pradze waniu na tego typu Biblie świadczy liczba następnych wydań. Do końca pierwsze wydanie kompletnej Biblii po czesku, wydrukowane przez Jana wieku wyprodukowano trzynaście znanych dziś takich edycji (GW 4282- Kampa. W 1489 roku ukazała się kolejna edycja czeska w Kutnej Horze -4294). Podaje się, że Koberger drukował Biblie cum glossa w nakładzie u Martina z Tišnova. Nowy Testament Czesi drukowali już od 1475 roku.10 1,5 tys. egzemplarzy naraz, Konrad Sweynheym (zm. 1477) i Arnold Pan- Pierwsza Biblia po francusku została wydrukowana w Paryżu przez Anto- nartz (zm. ok. 1476) twierdzili, że drukowali po 275 kopii, a do 1478 roku ine’a Vérarda między rokiem 1487 a 1498, wcześniej, od lat siedemdziesią- tych, drukowano w Lyonie fragmenty, w latach 1479-1480 ukazał się tam po francusku Nowy Testament11. 2 Szerzej na ten temat: zob. H. Szwejkowska, Książka drukowana XV-XVII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 poprawione, Wrocław – Warszawa 1983, s. 13-27, 33; CHB III, s. 415-416; S. Dahl, Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 123, 126-127. Więcej na temat druków biblijnych J. Gutenberga i ich znaczenia: zob. J. Piro- żyński, Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa 2002 (szczególnie s. 62-111); 5 Liczby za: CHB III, s. 421. J. Pirożyński, T. Serocki, J. Tondel, Biblia Gutenberga i jej polskie faksymile, Pelplin 2004 6 Głównie na podstawie BIEM, s. 144-150; CHB III, s. 423-425. (szczególnie s. 9-36); E.L. Eisenstein, Rewolucja Gutenberga, tłum. H. Hollender, Warsza- 7 Dla XV w.: zob. GW 4295-4309. wa 2004 (szczególnie s. 25-50); A. Liedtke, Saga pelplińskiej Biblii Gutenberga, wyd. 3, 8 Wykaz i genealogia Biblii w języku niemieckim: zob. BIEM, s. 146-147. Pelplin 1988. 9 Zob. BIEM, s. 149; BEMC, s. 34. 3 Hain wymienia łącznie 109 ed., lecz niektóre z nich są obecnie nieznane. Nieznacznie 10 Zob. J. Pečirková, Czech Translations of the Bible, w: The Interpretation of the Bible. różniące się dane podaje CHB III, s. 417. The International Symposium in Slovenia, red. J. Krašovec, Sheffield 1998, s. 1174. 4 GW 4282, 4285, 4288-4289, 4293-4294. 11 Na temat wczesnych Biblii w tłumaczeniu francuskim: zob. BIEM, s. 68-82. 60 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 61

Lawiny wydań Pisma Świętego w językach narodowych nie powstrzy- Bibliami po niemiecku. W samym Augsburgu do 1500 roku ukazało się aż mały oficjalne zakazy. Pierwszy z nich wydał w 1485 roku arcybiskup dziewięć z łącznej liczby czternastu wydań po niemiecku, pięć zaś pojawiło Moguncji, Berthold von Henneberg (zm. 1504). Uznawał on wynalazek się w samych tylko latach 1475-1480. Doprowadziło to do przesycenia ryn- druku za dar Boży, choć równocześnie uważał, że język niemiecki nie jest ku, o czym pisał w 1504 roku Anton Koberger w liście do swojego przyja- w stanie oddać subtelności łaciny i greki, co wiązało się z niebezpieczeń- ciela, wspominając trudności w handlu Biblią: stwem błędnych tłumaczeń, które byłyby rozpowszechniane wśród laikatu. Ta praca jest niesprzedana. Handel książką nie jest taki jak dawniej. Nie wiem, Nie wolno było tłumaczyć Biblii z łaciny i greki ani nie można było rozpo- co można byłoby zrobić. Wszędzie wysyłam egzemplarze, ale leżą tam i nikt wszechniać książek z przekładami pod karą ekskomuniki, konfiskaty podej- się nimi nie zajmuje17. rzanych egzemplarzy i grzywny 100 guldenów w złocie.12 Ograniczenia w druku Biblii w językach narodowych napotkali również Oblicza się, że w samych krajach niemieckich do pojawienia się tłuma- drukarze z Półwyspu Iberyjskiego, gdzie zostało zakazane i spalone wyda- czeń Marcina Lutra (zm. 1546) wydrukowano od 8 tys. do 10 tys. Biblii nie katalońskie z 1478 roku – do dziś nie przetrwał ani jeden kompletny eg- po niemiecku18. Można przyjąć, że do 1500 roku ukazało się ok. 7 tys. egzemplarz tej Biblii. Tam jednak również nie powstrzymano dalszego druku zemplarzy niemieckojęzycznych (szacując nakład na 500 egz.19). Odnośnie Pisma Świętego w językach narodowych, jako że wydanie kolejnego tłu- do edycji włoskich otrzymuje się liczbę ok. 5,5 tys. książek (11 edycji). Po maczenia ukazało się w Barcelonie w 1492 roku.13 dodaniu jeszcze mniej więcej 1 tys. Biblii po czesku i katalońsku (po dwie Należy w tym miejscu zaznaczyć, że ograniczenia te były sporadyczne edycje), jak też po 500 dla Francji i Niderlandów (tylko dla ST) otrzymu- i lokalne. Generalnie można stwierdzić, że w drugiej połowie XV wieku je się dla XV wieku orientacyjną liczbę 15,5 tys. egzemplarzy, co łącznie w Niemczech (poza wspomnianym przypadkiem) i we Włoszech, gdzie z drukowanymi Wulgatami daje liczbę ok. 62,5 tys. egzemplarzy Pisma wydano najwięcej Biblii w językach narodowych, nie spotyka się ograni- Świętego wydrukowanych w XV wieku. czeń w tej materii14. Ponowne restrykcje w tłumaczeniach i w wydawaniu Jak kształtowały się ceny Biblii w tym okresie? Pewien egzemplarz Bi- Biblii pojawiły się w pierwszej połowie XVI wieku, ale wiążą się już one blii po niemiecku Mentelina z 1466 roku zawiera notatkę, która mówi, że z ruchami reformacyjnymi15. Należy również dodać, że sprzeciw Kościoła kupiono ją 27 czerwca 1466 roku za sumę 12 guldenów. Taką samą cenę, katolickiego wobec owych wydań nie był wymierzony bezpośrednio prze- lecz w trzech ratach, zapłacił Johannes Kuon za egzemplarz łacińskiej Bi- ciwko samym tłumaczeniom, lecz przeciwko błędom, które szerzono wraz blii czterdziestodziewięciowierszowej, wydanej przez tego samego druka- z nimi, oraz przeciwko propagowanej w ten sposób prywatnej lekturze Bi- rza w 1461 roku20. Za kwotę tę można było kupić dom lub czternaście wo- blii, która odrzucała oficjalną wykładnię Kościoła16. łów. Proweniencje pokazują, że Biblie w językach narodowych kupowali Pojawienie się Pisma Świętego w językach narodowych poszerzyło gro- głównie ludzie świeccy, podczas gdy łacińskie Wulgaty nabywali duchowni no odbiorców świętej księgi w postaci drukowanej. Biblię po łacinie czyta- i klasztory21. li głównie wykształceni duchowni i uczeni, a po Pismo Święte w językach narodowych sięgało szersze grono odbiorców, przede wszystkim laików posługujących się tylko językiem ojczystym. Zapotrzebowanie na Biblie rosło, z czego zdawali sobie sprawę wydawcy niemieccy, którzy w ciągu półwiecza zarzucili swój rynek księgarski 17 R. Wittmann, Geschichte des deutschen Buchhandels, München 1991, s. 43. 12 Zob. BIEM, s. 144-145. 18 CHB III, s. 423. 13 CHB III, s. 423. 19 CHB III, s. 446, podaje, że dla Biblii z końca XV w. nakłady mogły być również 14 BEMC, s. 32. wyższe, ok. 900-1500 egz. 15 Szerzej na ten temat: zob. CHB III, s. 429-432. 20 Ceny za: BIEM, s. 149. 16 BEMC, s. 32-33. 21 Zob. CHB III, s. 423; BIEM, s. 70 i 73. 62 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 63

2. Typografia i wyposażenie pierwszych edycji poręczną edycję porównywał z małą szkatułką z drzewa hebanowego lub kości słoniowej, w której domownicy przechowują najcenniejsze skarby a. Edycje Wulgaty22 rodzinne. Z owego skarbca Bożego słowa powinien korzystać codziennie każdy chrześcijanin, poszukując w nim prawdziwej mądrości i poznania Najwcześniejsze druki starały się naśladować książkę rękopiśmienną. swojej chrześcijańskiej tożsamości. W ten sposób bazylejski drukarz pro- Dotyczyło to również Biblii. Pierwsze jej wydania były bardzo skromne, ponował lekturę Biblii nowym czytelnikom: mieszczanom, kupcom i rze- gdyż drukarze, ograniczeni przez ówczesne środki techniczne, mieli o wiele mieślnikom. mniejsze możliwości niż twórcy manuskryptów. Drukowano zazwyczaj tyl- Biblia Frobena odniosła niebywały sukces. Bardzo szybko drukarze nieko jednym rodzajem czcionki w tym samym kolorze (choć zdarzały się pró- mieccy, francuscy i włoscy podchwycili pomysł wydawcy z Bazylei i za- by druku wielobarwnego; zob. Psałterz moguncki). Strony miały małe pole częli tłoczyć swoje wydania w formacie octavo24, poprzedzając je wprowa- tekstowe i duże marginesy. Wiele elementów, takich jak inicjały, rubryki, dzeniem Frobena.25 numery składek, wykonywali ręcznie rubrykatorzy. Sytuacja ta zaczęła się Taki stan rzeczy trwał do początku wieku XVI, kiedy to pojawiły się jednak zmieniać wraz z pojawianiem się nowych rozwiązań technicznych, próby drukowania jeszcze mniejszych Biblii. Pierwsze małe octavo wypu- które umożliwiły wykonywanie coraz większej liczby elementów za po- ścił w 1510 roku Wolfgang Hopyl z Paryża26. Jego Biblia ukazała się w ma- mocą samych czcionek. W pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku ewolu- łych tomikach, bardzo wygodnych w użyciu. W podobnym formacie Wul- cja ta doprowadziła do wyeliminowania rubrykatorów z procesu produkcji gatę wydał w 1523 roku Jean Prevel z Paryża27. Tekst Wulgaty w częściach książki. in 16° drukował w Paryżu Simon de Colines28. Wymienione wyżej edycje Wśród formatów najstarszych Biblii łacińskich bezsprzecznie domino- wało wielkie folio. Ten stan rzeczy powoli zaczynał się zmieniać w latach wytłoczono czcionkami gotyckimi. siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XV wieku, gdy drukarze włoscy za- Zmniejszanie formatu Biblii pociągnęło za sobą następne zmiany. Tekst częli drukować Wulgatę w mniejszym formacie quarto23. na tak małej powierzchni trzeba było zmieścić w jednej kolumnie (u Fro- Prawdziwego jednak przełomu dokonał w 1491 roku drukarz z Bazylei, bena stosowano jeszcze dwie kolumny). Ponadto szybko się okazało, że Johann Froben (zm. 1527). On to jako pierwszy przystosował możliwości czcionka gotycka nie nadaje się do druku w tak małych formatach. W re- czarnej sztuki do nowych wymogów kulturowych i społecznych, poszerza- zultacie w latach dwudziestych XVI wieku zaczęto kieszonkowe Biblie jąc znacznie grono świeckich czytelników słowa Bożego. Johann Froben drukować antykwą. Kolejną zmianą umożliwiającą zmniejszenie formatu wprowadził innowacje na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, zmniejszył było zmniejszenie stopnia pisma. format druków Biblii z wielkiego folio do octavo. Zmiana formatu świad- Jeśli chodzi o czcionki, to w XV wieku Wulgatę drukowano prawie czyła o zaadresowaniu edycji do nowej grupy czytelników. Dotychczaso- zawsze pismem gotyckim. Biblie łacińskie tłoczone wyłącznie antykwą we wielkie folio kojarzyło się z księgą bardzo dostojną, leżącą na pulpicie należały do wyjątków i można dziś wskazać tylko dwie edycje: Adolfa i przykutą do stołu łańcuchem. Z tym wyobrażeniem łączył się zazwyczaj Ruscha (zm. 1489) ze Strasburga z 1470 (GW 4209) oraz Konrada Sweyn- obraz pochylającego się nad księgą duchownego lub uczonego. Po zmia- heyma i Arnolda Pannartza z Rzymu z 1471 roku (GW 4210). W siedmiu nie formatu Biblia stała się książką podręczną i wygodną w użyciu, którą bez przeszkód można było czytać w każdej sytuacji. Kolejna modyfikacja polegała na poprzedzeniu tekstu przedmową wydawcy, w której Froben za- 24 Np. GW 4271, 4275-4276, 4278. 25 Zob. BEMC, s. 26-28. chęcał nowe grono czytelników do korzystania z Pisma Świętego. Swoją 26 BrytM 32; ICParis 1510, 28. 27 CHB III, s. 418, podaje, że w roku tym Prevel wydrukował Wulgatę in 32°, lecz BrytM 34 i ICParis 1523, 425, podają z tego roku tylko edycję in octavo. 22 Głównie na podstawie CHB III, s. 415-420. 28 Zob. np. BrytM 35-36; ICParis III podaje edycje Colines’a, począwszy od 1521 r.; 23 Zob. GW 4217, 4241, 4245, 4253, 4255, 4263; zob. także BEMC, s. 26-28. zob. np. s. 118, 158, 199-200, 238-239, 279-280 i in. 64 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 65 wydaniach Wulgaty użyto równocześnie pisma gotyckiego i antykwy (trzy W najwcześniejszych Bibliach drukowanych brak zupełnie podziału na z Bazylei i cztery Biblie po włosku).29 wersety, znajdują się tam tylko kolorowe rubryki i kreski nanoszone przez Biblie łacińskie do 1511 roku drukowano bez ilustracji. Ktoś, kto po- rubrykatora na pierwszą literę każdego nowego zdania. W 1484 roku Jo- trafił czytać po łacinie, obywał się bez takich pomocy. Tylko w wydaniach hannes Herbort z Wenecji zastosował znany z rękopisów podział rozdzia- z glosą pojawiały się ilustracje Mikołaja z Lyry, które przedstawiały arkę łów na sekcje A, B, C, D. Litery te drukował na marginesach, co sprawia- Noego, świątynię jerozolimską, wizję Ezechiela (fot. 2) i inne wymagające ło, że były one dobrze widoczne i zacieśniały obszar poszukiwań do ok. ilustracji motywy.30 piętnastu linii31. Kolejnym elementem ułatwiającym wyrywkowy dostęp do Biblia jest księgą, z której często korzysta się w sposób wyrywkowy. tekstu były streszczenia umieszczane na początku każdego rozdziału (sum- Aby ułatwić czytelnikowi taki rodzaj pracy z tekstem, już w XV wieku dru- maria). Po raz pierwszy w Wulgacie streszczenia takie wydrukował w 1480 karze wprowadzili do wydań wiele pomocy. Udogodnienia te okazały się roku Johann Zainer (zm. 1523) w swoim folio z Ulm, odbijając ich tekst potrzebne tym bardziej, że układ tekstu w najwcześniejszych Bibliach dru- dużą czcionką. Późniejsi drukarze zaczęli używać dla streszczeń pisma tek- kowanych nie był zbyt przejrzysty, a ze względu na oszczędność miejsca nie stowego, a na początku XVI wieku wprowadzono dla tego elementu trzeci oddzielano wyraźnie poszczególnych ksiąg, a nawet nie zachowywano prze- rozmiar czcionki. Trzeba stwierdzić, że w celu ułatwienia wyrywkowego rwy między Starym a Nowym Testamentem. Drukowano, co prawda, incipi- korzystania z tekstu operowano raczej kolorem niż miejscem. Pierwsze Bi- ty i explicity ksiąg, lecz tą samą czcionką, co tekst, i bardzo często bez od- blie miały kolumny bardzo gęsto drukowane, rzadko można było spotkać stępu. Dopiero później zaczęto przed incipitami i explicitami ksiąg dodawać odstępy i wolne linie. Aby zapewnić tekstowi przejrzystość, korzystano różnego rodzaju znaki drukarskie, zwane rubrykami, co tylko nieznacznie więc z pomocy rubrykatora, który operując kolorami, wyróżniał optycznie poprawiało sytuację. Aby wizualnie oddzielić od siebie księgi i rozdziały, odpowiednie elementy. wprowadzono inicjały: większe na początku księgi, mniejsze zaś dla roz- Jeszcze przed reformacją liczni drukarze zaczęli dodawać do swoich działów. Początkowo rubrykator rysował je ręcznie, później zaś, od lat dzie- edycji pomoce, których zadaniem było ułatwienie lektury tekstu. Powoli więćdziesiątych, odbijano je z drewnianych klocków. Inny zabieg popra- kształtował się model standardowego wyposażenia Wulgaty przeznaczo- wiający przejrzystość tekstu polegał na drukowaniu pierwszych linii ksiąg ny dla przeciętnego czytelnika. W edycjach pojawiają się zatem drukowa- większymi czcionkami. Aby ułatwić szybkie odnajdywanie danej księgi ne kanony Euzebiusza z Cezarei (zm. ok. 340) (rodzaj synopsy)32, tablice w liczącym kilkaset kart foliale, wprowadzono żywą paginę z nazwą księgi. nazw własnych, przedmowy wydawców, łacińskie tłumaczenie Listu Ary- Foliację (czyli numerowanie folio – tzw. listów, czyli kart) zaczęto stosować steasza, przewodnik po zawartości Biblii opracowany przez Menardusa, ta- w 1478 roku, były to duże liczby rzymskie, które w zapisie mogły osiągać blice z referencjami czytań mszalnych, rozprawy na temat historii tekstu, sporą długość (np. CCCCCLXVIII). Dopiero Johann Froben w 1516 roku przekładów, średniowiecznej egzegezy, spisy treści, wiersze mnemoniczne wprowadził zwyczaj paginacji, czyli numerowania każdej strony cyfrą arab- ułatwiające opanowanie kolejności ksiąg biblijnych (tzw. Tabula alphabeti- ską. Bardzo pomocne okazywały się tu również spisy treści. ca Gabriela Bruna), tablice Villadeusa. Innym dodatkiem ułatwiającym stu- Od początku tekst biblijny dzielono na rozdziały według tradycyjnego dium Biblii były konkordancje. Drukował je na marginesach swoich edy- podziału pochodzącego jeszcze z XIII wieku. Początkowo nanoszenie nu- cji już na początku lat siedemdziesiątych Bernhard Richel z Bazylei (zm. merów rozdziałów należało do rubrykatora, lecz bardzo szybko zaczęto je 1482). Zwyczajowo jako integralną część wydań Wulgaty drukowano rów- tłoczyć w ostatniej linii poprzedniego rozdziału. Z nielicznymi wyjątkami nież wstępy św. Hieronima. W 1487 roku Nikolaus Kessler z Bazylei wydał (np. folio następców Frobena z 1530 r.) nie umieszczano numerów rozdzia- łów na marginesach, nawet gdy pozwalały na to możliwości techniczne. 31 Na temat historii podziału Biblii na rozdziały, sekcje, a później wersety: zob. W.F. Specht, Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s. 602-603; WOPS, s. 14. 29 BIEM, s. 154. 32 Na temat kanonów i ich przydatności: zob. F. Drączkowski, Euzebiusz z Cezarei, EK 30 CHB III, s. 421, 423. IV, kol. 1353 (II, 4).

HB-I 5 66 I. Biblia w renesansowej Europie A. Powstanie i rozwój drukarstwa a edytorstwo biblijne 67

Biblię z wyposażeniem, które stało się standardowe. Wyżej wspominano Wyżej wymienione elementy pojawiały się i rozwijały podobnie jak we już o licznych wydaniach tekstu z glosami i postyllami, które wyjaśniały wczesnych Bibliach łacińskich. Największą nowością edycji w językach i komentowały tekst (fot. 2). narodowych były jednak ilustracje, prawie nieobecne w wydaniach Wulga- Po raz pierwszy Wulgatę ze stroną tytułową wydrukował w 1486 roku ty. Specyfika tych wydań polegała na ich popularnym przeznaczeniu, stąd Johann Prüss ze Strasburga (zm. 1510/1516). Inne wydania na stronach ty- podjęto w nich próby prezentowania tekstu świętego na różne sposoby. tułowych podawały informacje o rewizjach tekstu, uzgadnianiu go z Biblią Słowo Boże nie miało być przeznaczone wyłącznie do słuchania podczas hebrajską oraz o wyposażeniu książki w wyżej wymienione pomoce. głośnego czytania, lecz również do oglądania i rozważań podczas lektury osobistej. Z tego powodu w przekładach Biblii na języki narodowe obok 33 b. Edycje w językach narodowych rodzimego języka zamieszczano ilustracje, które ułatwiały zrozumienie Biblie w językach narodowych były bardzo podobne do wydań Wulgaty. i zapamiętanie treści. We wprowadzeniu do Biblii drukowanych w Kolonii Wychodziły początkowo w formacie dużego folio, lecz z czasem zaczęły w 1478 roku czytamy, że ilustracje mają pełnić podwójną funkcję: zachę- pojawiać się formaty mniejsze, wygodniejsze w użyciu. cać do lektury i ułatwiać przyswojenie tekstu. Położenie ilustracji prawie Do ciekawych wniosków prowadzi obserwacja zastosowanych czcio- zawsze na początku nowego rozdziału służyło również do podziału tekstu nek. Pierwsze Biblie tłoczono pismem gotyckim: teksturą, rotundą, ba- i stanowiło wizualne wprowadzenie do lektury. Pierwsze ilustracje znajdo- stardą, później szwabachą i frakturą. Dotyczy to jednak głównie edycji wały się w ozdobnych inicjałach drzeworytowych otwierających poszcze- niemieckich, gdyż drukarze włoscy od samego początku (od 1471 r.) posłu- gólne księgi (edycje z Augsburga i Norymbergi z lat 1475-1480). Prawdzi- giwali się antykwą. Już we wczesnym okresie drukarstwa biblijnego moż- we ilustracje, w liczbie pięćdziesięciu siedmiu, wprowadził w swojej Biblii na zauważyć tworzenie się stylów narodowych, co najwyraźniej widać na z lat 1475-1477 Jodocus Pflanzmann z Augsburga. Drzeworyty te kopiował przykładzie wydań niemieckich i włoskich. później Anton Sorg (1477). W wydaniach z Kolonii (1478) również znajdo- Aby ułatwić wyrywkowe posługiwanie się Pismem Świętym, wprowa- wały się wspaniałe ilustracje, zapożyczone później przez Antona Koberge- dzono podobny aparat jak w wydaniach Wulgaty. Spis treści zamieszczo- ra (1483; fot. 3), a następnie przez Johannesa Grüningera (1485), Johanna no już w drukach Heinricha Eggesteina (zm. 1488) w 1470 roku, u Antona Schönspergera (1487, 1490) oraz Johanna i Silvana Otmarów (1507, 1518). Sorga (zm. 1493) w edycji z 1480 roku rozbudowano go aż do osiemna- Ze wzorów niemieckich korzystali również drukarze weneccy, ozdabiając stu stron. Numeracja kart (foliacja) pojawiła się u Heinricha Eggesteina, swoje edycje Biblii podobnymi drzeworytami. W ten sposób utworzył się choć na razie była jeszcze dziełem rubrykatora. Po raz pierwszy numery pewien kanon zdobnictwa Pisma Świętego, według którego bogato ilu- kart w Biblii niemieckojęzycznej wydrukował Günter Zainer w 1475 roku. strowano Stary Testament, Nowy zaś o wiele skromniej albo i wcale. Np. Jodocus Pflanzmann w swojej Biblii z ok. 1475-1477 jako pierwszy wy- wydanie Antona Kobergera z 148334 roku zawiera 109 ilustracji, z czego drukował żywą paginę (tytuły ksiąg znajdujących się na danych kartach). ogromna większość odnosi się do Starego Testamentu, a tylko nieliczne Rozdziały były numerowane od samego początku, lecz najpierw przez ru- można znaleźć w Nowym (fot. 3). Najobficiej ilustrowana jest Księga Ro- brykatorów. Jako pierwszy numery rozdziałów wydrukował Jodocus Pflan- dzaju (17 ilustracji) i Wyjścia (21 ilustracji). zmann. Wersety nie były numerowane, lecz zaznaczane na kolorowo przez Drugą charakterystyczną cechą Pisma Świętego w językach narodowych, rubrykatora, podobnie jak w wydaniach Wulgaty. Streszczenia rozdziałów zwłaszcza dla Biblii w języku niemieckim, a później niderlandzkim, było pojawiły się u Antona Kobergera w 1483 roku (fot. 3). Drukowane inicjały umieszczanie tabel z referencjami czytań mszalnych, co tylko sporadycz- widnieją w Bibliach tłumaczonych na niemiecki już w latach siedemdzie- nie zdarzało się w wydaniach Wulgaty. Świadczy to o praktykowaniu przez siątych. Stosowano je w celu uwidocznienia podziału tekstu oraz nadania wiernych prywatnej lektury tekstów wykorzystywanych w ramach kultu mu przejrzystości. publicznego. Do takiej praktyki przystosowano również Księgę Psalmów,

33 Głównie na podstawie BIEM, s. 150-155; CHB III, s. 424-425. 34 Na podstawie egz. Wr PWT XV.2. 68 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 69 w której każdy utwór poprzedzony był titulusem i łacińskim incipitem, co 1. Humanistyczny program odnowy biblijnej38 ułatwiało posługiwanie się psałterzem na wzór brewiarza. Wykorzystanie Studia nad starożytnością i Pismem Świętym były dla humanistów nie Biblii narodowych w powiązaniu z kultem potwierdzają akta z późniejszych tylko sposobem na zaspokojenie potrzeb intelektualnych. W powrocie do procesów inkwizycji w miastach włoskich, gdzie oskarżeni o herezję i po- źródeł antycznych, a zwłaszcza do Pisma Świętego, upatrywali metodę na- siadanie włoskich wersji Nowego Testamentu w przekładzie Antonia Bru- prawy zepsutego świata. Kiedy Jacques Lefèvre d’Etaples (zm. 1536) wy- ciolego (zm. 1566) zeznawali, że korzystają z nich, aby porównywać tekst 35 dał w 1512 roku u Henri I Estienne’a (zm. 1520) w Paryżu swój francuski włoski z łacińskimi perykopami odczytywanymi podczas Mszy św. przekład listów nowotestamentowych wraz z komentarzem, powiedział do We wstępach pisanych w językach narodowych przez wydawców Biblii młodego Guillaume’a Farela (zm. 1565): „Mój synu, Bóg odnowi świat i ty można znaleźć liczne zachęty do lektury słowa Bożego skierowane nie do będziesz tego świadkiem”39. Ten sam tłumacz przełożył również Nowy Te- duchownych, lecz do osób świeckich. Podawano dwa powody prywatnego stament, który rozdawał biednym za darmo, w 1530 roku wydał zaś w An- studiowania Pisma Świętego: aby owocnie spędzać wolny czas oraz ćwi- twerpii u Martina Lempereura (zm. 1536) całą Biblię po francusku. Przez czyć się w pobożności. Świadczy to o ukształtowaniu się w przededniu re- swoją pracę chciał „przywrócić duszom zamiłowanie do Pisma Świętego”40. formacji mody na osobiste czytanie Pisma Świętego. Entuzjazm dla duchowej odnowy świata czerpano przede wszystkim z po- głębionej znajomości łaciny, greki i języka hebrajskiego, co miało otworzyć B. Biblijne zainteresowania humanistów drogę nie tylko do starożytnej mądrości, ale przede wszystkim do Boże- go Objawienia, które postanowiono badać w oryginalnej szacie językowej. W XIV i XV wieku na Półwyspie Apenińskim narodziło się zaintere- W ten sposób w centrum badań nad starożytnością znalazła się Biblia czyta- sowanie książką starożytną oraz dziełami pisarzy antycznych. Możni ko- na w językach oryginalnych. Reprezentatywny dla środowiska humanistów lekcjonerzy organizowali wyprawy na Wschód w poszukiwaniu cennych był pogląd Rodolphusa Agricoli (zm. 1485), który uważał, że „studium kla- rękopisów greckich. Upadek Konstantynopola w 1453 roku spowodował syków powinno przede wszystkim dopomóc nam do jasnego zrozumienia Pi- 41 napływ wytworów kultury starożytnej do Włoch i jeszcze bardziej rozbu- sma Świętego” . dził zainteresowanie antykiem. Zajmowano się literaturą, filozofią, poezją, Pod koniec XV i na początku XVI wieku dało się słyszeć coraz bardziej a także dziełami wczesnochrześcijańskimi. Oczywiście w tej sytuacji nie natarczywe nawoływanie do powrotu do źródeł wiary, które miało odnowić nie tylko jednostkę, lecz również uwikłaną w średniowieczne spekulacje teo- można było pominąć najważniejszego dzieła antycznego świata, którym logię i wymagający reformy Kościół. W tym czasie dawało się odczuć wzra- jest Biblia. Humaniści podejmowali intensywne studia nad językami sta- stające zapotrzebowanie na gruntowną znajomość Pisma Świętego nie tylko rożytnymi, przede wszystkim łaciną, greką i hebrajskim36. Kształtował się wśród wykształconych duchownych, jak Jacques Lefèvre albo Erazm z Rot- model renesansowego uczonego, człowieka władającego trzema podstawo- terdamu (zm. 1536), ale również wśród zamożnych i wpływowych ludzi wymi językami starożytności, w których powstała i była rozpowszechniana świeckich, którzy wspierali finansowo inicjatywy podejmowane w tym kie- Biblia. Zainteresowania antyczne, biblijne i filologiczne humanistów zbie- runku. Lefèvre nie był więc sam, gdy apelował do „papieża, królów, szlachty, gły się w czasie z wynalezieniem druku, co przyniosło w rezultacie liczne ludzi wszystkich ras, aby związali się tylko z Chrystusem i ożywiającym sło- wydania drukowane Pisma Świętego.37 wem Bożym, Jego świętą Ewangelią”42.

35 BEMC, s. 38-39. 38 Głównie na podstawie CHB III, s. 38-48; BEMC, s. 28-29; BTT V, s. 59-68. 36 Zob. szerzej: R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego”. Recepcja 39 Za: CHB III, s. 38. zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby re- 40 Zob. E. Dąbrowski, Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań – Warszawa – nesansu, Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu 86, Wrocław 2011. Lublin 1967, s. 18; Biblia IV, EK II, kol. 402. 37 Zob. S. Dahl, Dzieje książki, s. 108-114; S. Garofalo, Gli umanisti italiani del secolo 41 Za: E. Dąbrowski, Sobór Watykański II…, s. 18. XV e la Bibbia, „Biblica” 27 (1946), s. 338-373. 42 Za: CHB III, s. 39. 70 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 71

Inny z wielkich humanistów, wybitny znawca greki, dwudziestojedno- rożytnej. Znaczenie poszczególnych słów greckich i hebrajskich badano letni Philipp Melanchton (zm. 1560), nawoływał w 1518 roku: w sposób intuicyjny, porównując biblijne teksty greckie i hebrajskie z ich łacińskim przekładem dokonanym przez św. Hieronima. A teraz precz z tyloma zimnymi, mało ważnymi glosami, harmonizowaniem, brakiem harmonii i innymi przeszkodami. Powinniśmy zwrócić nasze umysły Wspomniane trudności przezwyciężano stopniowo dzięki panującemu do źródeł, bo dopiero wtedy zaczniemy czuć Chrystusa, a Jego przykazania wśród humanistów entuzjazmowi. Tacy humaniści jak np. Erazm z Rotter- 45 będą dla nas jaśniejsze i będziemy zalani błogosławionym nektarem Boskiej damu i Johann Reuchlin (zm. 1522) potrafili ponieść ogromne wydatki mądrości43. i odbywać dalekie podróże, aby zdobyć potrzebną wiedzę. Pragnąc umoż- liwić studium języków starożytnych, bogaci zwolennicy humanizmu finan- Równolegle ze wzrastającym pragnieniem poznawania Objawienia sowali trójjęzyczne katedry. W Anglii bp Richard Foxe (zm. 1528) założył w jego oryginalnej formie pojawiały się głosy krytykujące ówczesny stan w 1517 roku Corpus Christi College w Oksfordzie. W Hiszpanii kard. Fran- tekstu Wulgaty, który został zniekształcony w wyniku ciągłego przepisywa- cisco Jiménez de Cisneros (zm. 1517) ufundował w 1500 roku Uniwersytet nia ręcznego. Wierność tekstu Hieronimowego tłumaczenia podał w wąt- w Alcalá, który wkrótce skoncentrował się na studiach trójjęzycznych. We pliwość już Roger Bacon (zm. 1294), a największy autorytet tego czasu, Francji w 1530 roku król Franciszek I (zm. 1547) ustanowił Noble et Tri- Erazm z Rotterdamu, stwierdził: „Hieronim dokonał poprawek, ale to, co lingue Académie (Collège des Lecteures Royaux), którą później nazywano 44 on poprawił, teraz znowu jest zepsute” . W tej sytuacji pojawiła się ko- Collège de France. W Saksonii książę Fryderyk III Mądry powołał w 1502 nieczność rewizji i ponownego wydania drukiem Wulgaty oraz innych wer- roku Uniwersytet w Wittenberdze z katedrami trzech języków. W 1518 sji starożytnych. roku Collegium Trilingue ustanowiono również w Lowanium.46 Potrzeby omawianej epoki w dziedzinie badań biblijnych i udostęp- Ufundowanie uczelni nie rozwiązało jednak wszystkich problemów, nienia tekstu można streścić w trzech punktach: 1) udostępnienie tekstów gdyż brakowało osób, które mogłyby wykładać języki biblijne, oraz pod- w językach oryginalnych i ich ponowny przekład na łacinę; 2) opracowanie ręczników do gramatyki i słowników. Zaczęły one powstawać już około i wydanie textus receptus Biblii w językach oryginalnych i najważniejszych połowy XV wieku, trochę później ukazały się słowniki. Do połowy na- wersji starożytnych (tu ogromną rolę miało do odegrania ówczesne drukar- stępnego stulecia opracowano bardzo wiele pozycji tego typu. Początko- stwo); 3) udostępnienie nowoczesnego komentarza ułatwiającego lekturę, wo chrześcijanie korzystali z usług nauczycieli greckich i żydowskich, począwszy od krótkich not na marginesach, a skończywszy na pracach bar- w połowie XVI wieku osiągnęli jednak tak dobrą znajomość języków bi- dzo obszernych. blijnych, że byli w stanie prowadzić autonomiczne studia chrześcijańskie Takie były zapotrzebowania epoki, lecz realizacja tych postulatów nie z zakresu świętej filologii. Wśród najważniejszych autorów i wydawców, była wcale łatwa, gdyż napotkała na liczne trudności związane ze studium którzy przyczynili się do rozwoju chrześcijańskich studiów nad językami języków starożytnych. Poważne problemy wystąpiły w badaniach nad gre- klasycznymi (łaciną, greką, hebrajskim i aramejskim), należy wymienić: ką, którą uważano za język „wschodnich schizmatyków”, i hebrajskim – Lorenza Vallę (zm. 1457), Aldusa Manutiusa (zm. 1515), Erazma z Rotter- kojarzonym z hermetyczną i niechętną chrześcijaństwu kulturą żydowską. damu, Janusa Lascarisa (zm. 1534), Guillaume’a Budé (zm. 1540), Philip- Kluczem do poznania tych języków stała się dobra znajomość łaciny sta- pa Melanchtona, Henri I i Roberta (zm. 1559) Estienne’ów, Santesa Pagni- niego (zm. 1536/1541), Johanna Reuchlina, Konrada Pellikana (zm. 1556),

43 „Facessent iam tot frigidae glossulae, concordantiae, discordantiae, et si quae sunt aliae ingenii remorae. Atque cum animos ad fontes contulerimus, Christum sapere incipie- mus, mandatum eius lucidum nobis fiet, et nectare illo beato divinae sapientiae perfunde- 45 Zob. F. Posset, Johann Reuchlin (1455-1522). A Theological Biography, Arbeiten zur mur”, Ph. Melanthon, Declamationes, 2 (De corrigendis adol. studiis), w: Philippi Melan- Kirchengeschichte 129, Berlin – Boston 2015, s. 54-108. thonis opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 11, red. C.G. Bretschneider, 46 Zob. M. Rechowicz, Alcalá de Henares, EK I, kol. 316; BTT V, s. 66-67; J. Swastek, H.E. Bindseil, t. XI, Halis Saxonum 1843, k. 23. Zob. także CHB III, s. 40. Erazm z Rotterdamu, EK IV, kol. 1063. Szerzej: zob. R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, 44 Za: CHB III, s. 39. s. 41-48. 72 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 73

Sebastiana Münstera (zm. 1553), Johanna Frobena i wielu innych. Nie- przestanie być tylko praktyką zewnętrzną, polegającą na celebracji obrzę- małe zasługi dla chrześcijańskiej hebraistyki położył Elias Levita (zm. dów, a stanie się poznaniem i praktyką moralną.49 1549) – Żyd, który nigdy nie przyjął chrześcijaństwa, lecz ze wzglę- Program Erazma streszczony we wstępie do Nowego Testamentu zdobył du na swój wkład w rozwój filologicznych studiów języków biblij- sobie ogromną popularność. Paraclesis przetłumaczono na wiele języków nych (hebrajskiego i aramejskiego) zyskał przydomek Magister totius i często umieszczano we wstępach do innych wydań Biblii. Z Paraclesis Christianitatis.47 czerpał również Jacques Lefèvre d’Etaples w swoim wstępie do przekła- Spośród wymienionych wyżej osób na wyróżnienie zasługuje Erazm du Nowego Testamentu z 1523 roku, gdzie zapowiadał tonem niemal pro- z Rotterdamu. Dzieciństwo spędził w szkole prowadzonej przez bra- fetycznym, że nadszedł czas przepowiadania prawdziwego słowa Bożego, ci wspólnego życia, u których otrzymał formację duchową opartą na pro- kiedy to każdemu wierzącemu umożliwiono lekturę Ewangelii w jego wła- stocie kultu i medytacji Pisma Świętego oraz intelektualną, przeniknię- snym, zrozumiałym dla niego języku50. tą zamiłowaniem do studiów klasycznych. Odbył studia teologiczne na Humanista z Rotterdamu nigdy nie został zwolennikiem Lutra, do któ- paryskiej Sorbonie i w Turynie, w Lowanium studiował przez kilka lat rego był nastawiony krytycznie, uznaje się go jednak za jednego z pre- grekę, którą następnie wykładał w Cambridge. Był współzałożycielem kursorów przygotowujących grunt dla reformacji. Zadecydowały o tym Collegium Trilingue w Lowanium. Do jego najważniejszych osiągnięć na dwie konsekwencje, które wynikały z jego programu powszechnej lektury polu badań biblijnych zalicza się wydanie grecko-łacińskiej edycji No- Biblii. Pierwsza polegała na sprowadzeniu lektury słowa Bożego do aktu wego Testamentu (Novum instrumentum u Johanna Frobena w Bazylei prywatnego, co w połączeniu z drukiem Pisma Świętego w małych for- w 1516 r.), którą zadedykował papieżowi Leonowi X (zm. 1521). Wer- matach i w językach narodowych doprowadziło do personalizacji relacji sja grecka była próbką wydania tekstu krytycznego Nowego Testamen- czytelnik – książka (proces ten zapoczątkował Johann Froben). Stąd nie- tu, natomiast łacińska własnym przekładem Rotterdamczyka. Wydanie daleko już było do praktyki prywatnej interpretacji Biblii. Druga to nowy to było opatrzone trzema przedmowami: Paraclesis, Methodus (wykład cel studium Biblii. Miało ono zmierzać do etyczno-praktycznej rewizji filologicznych zasad egzegezy tekstu biblijnego), Apologia (uprzedzała nie tylko osobistego życia czytelnika, lecz również życia i praktyki całe- ewentualne zarzuty i ukazywała celowość i pożytek nowego myślenia dla go Kościoła. Stąd pozostał już tylko krok do krytyki instytucji i nauczania teologii).48 Kościoła. W Paraclesis Erazm przedstawił podstawowe założenia swojego podej- ścia do Pisma Świętego. Można je streścić w czterech punktach: 1. Studia 2. Edycje Biblii w językach starożytnych. teologiczne i życie Kościoła potrzebują powrotu do źródeł, czyli przede Rys bibliograficzno-historyczny wszystkim do Pisma Świętego. 2. W Biblii zawiera się cała mądrość i filozofia Chrystusa, którą Erazm pojmował jako źródło życia moralne- Owocem humanistycznych zainteresowań Biblią były liczne wydania go. Filozofia ta i mądrość są nie tyle systemem wiedzy, co raczej postawą krytyczne tekstu Pisma Świętego w językach starożytnych: Biblii hebraj- praktyczną opartą na woli i odnowie wewnętrznej. 3. Filozofia Chrystusa skiej, Septuaginty, Nowego Testamentu, Wulgaty oraz Biblii wielojęzycz- nie ma względu na osobę. Jest taka sama dla ludzi wszelkich stanów, dla- nych (poligloty). W obecnym punkcie pominięto historię rzymskich wy- tego każdy chrześcijanin powinien ją poznać przez bezpośrednią i osobistą dań Wulgaty i Septuaginty, gdyż wiąże się ona bezpośrednio z dziejami lekturę Pisma Świętego, które w tym celu należy tłumaczyć na języki i postanowieniami Soboru Trydenckiego, które zostaną omówione niżej narodowe. 4. Dzięki takiemu poznaniu doktryny chrześcijańskiej religia (zob. s. 107nn).

47 Szeroko na ten temat, głównie odnośnie do studiów hebraistycznych: zob. R. Pietkie- wicz, W poszukiwaniu…, s. 23-56, 94-109. 49 Zob. BEMC, s. 28-29. 48 Zob. J. Swastek, Erazm z Rotterdamu, kol. 1062-1065. 50 Zob. BEMC, s. 32. 74 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 75

a. Biblia hebrajska51 b. Septuaginta53 Dzieje pierwszych wydań drukowanych Biblii hebrajskiej splatają się Pierwszymi drukowanymi tekstami z Septuaginty były psałterze, które z historią narodu żydowskiego na przełomie XV i XVI wieku. Wtedy właś- ukazały się jeszcze w XV wieku. Cała Septuaginta ujrzała światło dzien- nie do Włoch przybyli Żydzi, przede wszystkim wyrzuceni z Półwyspu ne w Wenecji w 1518 roku, kiedy Andrea Asolano wydrukował tekst przy- Iberyjskiego, ale także z krajów niemieckich, przynosząc ze sobą bezcenne gotowany przez Aldusa Manutiusa. Edycja ta bazowała na niektórych ma- manuskrypty biblijne. Włochy stały się centrum studiów nad językiem he- nuskryptach z Biblioteki św. Marka w Wenecji, głównie na kodeksie kard. brajskim i drukarstwa hebrajskiego. Basiliosa Bessariona (zm. 1472). Tekst Septuaginty zamieszczano także Pierwszą księgą biblijną wydrukowaną hebrajskimi czcionkami był w wielojęzycznych wydaniach Biblii (zob. niżej, s. 78nn). Psałterz, który ukazał się wraz z komentarzem Dawida Kimchiego (zm. 54 1235) w 1477 roku. W 1482 roku w Bolonii wyszedł Pięcioksiąg, również c. Nowy Testament z komentarzem. W edycji tej uwzględniono już znaki samogłoskowe i ak- Już od 1499 roku Aldus Manutius nosił się z zamiarem opublikowania centy. W 1485 roku w Soncino w północnych Włoszech Joszua Salomon greckiego tekstu Nowego Testamentu, jednak swoich planów nie zrealizo- Soncino wydrukował proroków wcześniejszych (Newiim riszonim). Z prasy wał. Pierwszy grecki tekst Nowego Testamentu ukazał się w ramach poli- tej w 1488 roku zeszła pierwsza kompletna Biblia hebrajska zaopatrzona gloty z Alcalá w 1514 roku i oficjalnie pojawił się na rynku w roku 1522 w znaki samogłoskowe i akcenty (GW 4198). Z zakładów jego krewnych (zob. niżej, s. 78). działających w Neapolu i Brescii pochodzą następne edycje Biblii hebraj- Wydaniem, które zdobyło sobie największy rozgłos, było krytyczne skiej (GW 4199-4200). W latach 1511-1517 Soncinowie, tym razem w Pe- dzieło Erazma z Rotterdamu, wydane in folio w Bazylei u Johanna Frobena saro, wydrukowali wydanie Biblii na podstawie manuskryptów przywie- w 1516 roku. Była to książka zatytułowana Novum instrumentum, którą już zionych z Hiszpanii. Wydanie to było opatrzone komentarzem sławnego wzmiankowano (zob. wyżej, s. 72). Do pracy tej zainspirował Erazma rabina portugalskiego, Izaaka ben Judy Abrabanela (zm. 1508). Pierwsza grecko-łaciński manuskrypt Nowego Testamentu opracowany przez Lo- Biblia hebraica cum masora et targum (tzw. Biblia rabinica) ukazała się renza Vallę w latach 1433-1449, odnaleziony przez Rotterdamczyka w bi- w latach 1516-1517 w oficynie Daniela Bomberga (zm. 1549) w Wene- bliotece klasztornej w Parc koło Lowanium w 1504 roku55. Najpierw wydał cji przy współpracy nawróconego Żyda, Feliksa z Prato (zm. 1558). Była w Paryżu w 1505 roku rękopis Valli, a następnie po dziesięciu latach, za- to edycja w czterech tomach, dedykowana papieżowi Leonowi X, bardzo chęcony przez Frobena, który chciał wydrukować oryginalny tekst Nowe- bogato wyposażona w różnego rodzaju pomoce. Kolejne wydanie, równie go Testamentu przed uczonymi z Alcalá (poliglota z Alcalá), w ciągu nie- bogato wyposażone, ukazało się ponownie u Daniela Bomberga w latach spełna roku przygotował do druku tekst oraz jego przekład łaciński. Erazm 1524-1525, tym razem drukarz współpracował z Jakubem ben Chajjimem opatrzył swoje dzieło notami filologiczno-interpretacyjnymi i zadedyko- (zm. przed 1538). Bomberg drukował Biblię rabiniczną jeszcze w latach wał je papieżowi Leonowi X. Liczne błędy i niedociągnięcia pierwszego 1525-1528 i 1546-1548 (fot. 4). Praca Bomberga była przedrukowywana wydania skłoniły Erazma do opracowania drugiej edycji, która ukazała z różnymi dodatkami wielokrotnie: w latach 1539-1544 przez Roberta Es- się w Bazylei w 1519 roku (fot. 5). W roku 1522 i 1527 pojawiły się dwie tienne’a w Paryżu52, w 1566 przez Christophe’a Plantina (zm. 1589) w An- następne. Do ostatniej z nich dołączono również tekst wzięty z Wulgaty. twerpii, w 1568 przez Giovanniego z Gary (zm. 1609) w Wenecji, w latach 1617-1619 przez Pietra i Lorenza Bragadinich w Wenecji.

51 Na podstawie BEMC, s. 49-50; CHB III, s. 48-53; BTT V, s. 78-80; BIEM, s. 16-67. 53 BTT V, s. 80, 138; BEMC, s. 48; CHB III, s. 56-58; R. Pietkiewicz, W poszukiwa- Zob. również: R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, s. 82-86; K. Pilarczyk, Drukowana książ- niu…, s. 87. ka hebrajska a religia. Vademecum bibliologiczne, Kraków 2012, s. 19-69. 54 BEMC, s. 50-52; BTT V, s. 74-77; CHB III, s. 59-63. 52 Na temat przedruków BH przez R. Estienne’a: zob. BIEM, s. 83-141. 55 Zob. S. Garofalo, Gli umanisti italiani…, s. 343-353. 76 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 77

Piąte i ostatnie wydanie wyszło w marcu 1535 roku56, tym razem bez wer- nej przeciwko notom egzegetycznym i syntezom teologiczno-interpreta- sji Hieronimowej. Praca Erazma zdobyła sobie ogromną popularność i była cyjnym skłaniającym się ku reformacji, którymi opatrzył swoje wydania, przedrukowywana wiele razy. O popularności tego dzieła świadczy choćby drukarz kontynuował pracę nad tekstem Wulgaty i w 1545 roku wydał in fakt, że pierwsze dwie edycje in folio zostały odbite w 3,3 tys. kopii. Na- octavo Biblię w dwóch kolumnach (tzw. Biblia Vatable’a): w jednej umie- leży również wspomnieć, że tekstem Erazma posługiwano się najczęściej ścił tekst św. Hieronima, w drugiej zaś nową wersję łacińską w tłumaczeniu jako podstawą XVI-wiecznych przekładów Nowego Testamentu na języki Leo Juda (zm. 1542), wydrukowaną w Zurychu w 1543 roku. Kolejną edy- narodowe. cję drukarz ten wypuścił w 1546 roku. Z powodu nasilającego się konfliktu ze środowiskiem sorbońskim Estienne przeniósł się w 1550 roku do Ge- 57 d. Biblie w języku łacińskim newy, gdzie oddał swoją prasę na usługi ewangelicyzmu reformowanego. Jak już napisano wyżej, tekst Wulgaty przepisywany ręcznie przez wiele Tam też kontynuował swoje prace nad wydaniami Wulgaty, drukując grec- wieków pod koniec XV i na początku XVI wieku był mocno zniekształco- ko-łacińskie i francusko-łacińskie edycje Nowego Testamentu (1551, 1552) ny (zob. wyżej, s. 70). Sytuacji nie polepszyły drukowane wydania z dru- oraz całą Biblię po łacinie w 1555 roku. Ostatnie, ósme wydanie Wulgaty giej połowy XV wieku, gdyż powstawały one na podstawie manuskryptów Estienne opublikował w latach 1556-1557. Edycja ta znana jest jako Biblia z XIII i XIV wieku. Liczne głosy humanistów postulowały poprawienie Stephanusa i zawiera obok tekstu Wulgaty zmodyfikowaną wersję Sante- przekładu św. Hieronima na podstawie najstarszych kodeksów i Biblii sa Pagniniego (literalny przekład Biblii hebrajskiej na łacinę; zob. niżej, hebrajskiej. s. 78) dla Starego Testamentu (t. I) oraz tekst łaciński Nowego Testamen- Pierwszą próbą naprawienia tekstu było dzieło Adriana Gumellego, któ- tu (t. II) z komentarzami Theodore’a Bezy (zm. 1605) (fot. 6).59 re ukazało się w Paryżu w 1504 roku. Kolejną edycję Wulgaty poprawionej Obok dokonań Estienne’a należy wymienić krytyczne wydanie Wulgaty przez Alberta Castellana (zm. po 1523) wydrukował w Lyonie w 1506 roku opracowane przez uczonych z Lowanium pod kierunkiem Iohannesa Hen- Jacques Sacon (zm. 1530) na zamówienie weneckiego wydawcy i księ- teniusa (zm. 1566), zwane Biblią lowańską. Prace nad poprawianiem Biblii garza, Lucantonia Giuntiego starszego (zm. 1538). Edycja ta była później łacińskiej rozpoczęto tam w 1546 roku. Porównano ze sobą najlepsze wersje wielokrotnie przedrukowywana przez typografów lyońskich oraz przez drukowane i mniej więcej trzydzieści najstarszych manuskryptów. Rezulta- samego Sacona. Do pierwszych wydań poprawionych należy również zatem tych wysiłków była Biblia sacra ad vetustissima exemplaria castigata, liczyć tekst Wulgaty wytłoczony w latach 1517-1522 w ramach poligloty która ukazała się in folio w Lowanium w 1547 roku u Bartholomaeusa Gra- z Alcalá. viusa. Lowańscy profesorowie kontynuowali swoje prace nad krytyką tek- W korygowaniu Wulgaty ogromnie zasłużył się Robert Estienne. Po stu, przygotowując kolejną edycję, opierającą się na około siedemdziesięciu pierwszym wydaniu krytycznym w 1523 roku łacińskiego tekstu Nowego manuskryptach. Ukazała się ona w 1565 i 1569 roku u Christophe’a Planti- Testamentu in 16° opublikował w 1528 roku drugie, które przedrukował na, również in octavo (np. w 1574 r.) (fot. 7), a w 1571 i 1572 roku przedru- w 1532 roku in folio, w 1534 in 8°, a w latach 1538-1540 ponownie in fo- kowywał ją w Wenecji Lucantonio Giunti młodszy (zm. 1602). lio58 z poszerzonym aparatem krytycznym na marginesach i wspaniałą szatą Równolegle z próbami rekonstrukcji tekstu Wulgaty podejmowano typograficzną. Pomimo krytyki ze strony profesorów Sorbony, wymierzo- w XVI wieku prace nad opartą na Biblii hebrajskiej rewizją wersji Hiero- nimowej. Tłumaczono również na nowo tekst hebrajski na łacinę. Wśród pierwszych przedsięwzięć tego typu należy wspomnieć pracę benedyktyna 56 BS I/3, C25, notuje edycję grecko-łacińską z marca 1535 r. wyd. przez H. Frobena w Bazylei. BEMC, s. 51, podaje jako ostatnie wyd. pewien druk z 1536 r., którego nie moż- na odnaleźć w dostępnych bibliografiach i katalogach. 57 Głównie na podstawie BEMC, s. 44-46. Zob. także CHB III, s. 64-73. Zob. też edycję w czterech częściach, w jednym tomie, drukowaną przez Estienne’a w latach 1538- R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, s. 88-90. -1540, podobnie podaje Brunet I, kol. 875-876, i BrytM 39. 58 BEMC, s. 45, wspomina o wyd. Estienne’a z 1538 r. w dwóch tomach in folio. Ta- 59 Na temat edycji Estienne’a: zob. Brunet I, kol. 875-876; A.P. Hubbard, The Bible of kiego jednak wyd. nie znaleziono w dostępnych katalogach i bibliografiach. BC 638 notuje Vatable, „Journal of Biblical Literature” 66 (1947) nr 2, s. 197-209. 78 I. Biblia w renesansowej Europie B. Biblijne zainteresowania humanistów 79

Isidoriusa Clariusa (zm. 1555), który bazując na tekście hebrajskim, zre- w 1514 roku, zawierał Nowy Testament w wersji greckiej i tekst z Wulga- widował przekład św. Hieronima i w latach 1541-1542 wydał go u Petera ty. Na końcu tomu piątego umieszczono słownik grecko-łaciński Nowego Schöffera młodszego w Wenecji. Wśród nowych przekładów Biblii hebraj- Testamentu. W tomie szóstym znajdował się słownik hebrajski i aramej- skiej na łacinę na pierwsze miejsce wysunęła się praca Santesa Pagniniego, ski z indeksami, gramatyka hebrajska oraz słownik etymologiczny imion który dokonał tłumaczenia na prośbę papieża Leona X i już po śmierci pro- i nazw biblijnych. tektora opublikował swój przekład na przełomie lat 1527-1528 w Lyonie Poliglota antwerpska to kolejna Biblia wielojęzyczna. Ukazała się u Antoine’a du Ry (fot. 8). Literalny przekład Pagniniego odegrał dużą rolę w oficynie Plantina w latach 1569-1572 za aprobatą papieża Grzegorza jako punkt odniesienia dla wielu tłumaczy z XVI wieku, którzy zajmowali XIII (zm. 1585). Zamówił ją król Hiszpanii Filip II (zm. 1598), ponie- się przekładem z hebrajskiego i aramejskiego oryginału na języki narodo- waż liczba egzemplarzy poligloty z Alcalá okazała się niewystarczająca. we. Próby tłumaczenia Biblii hebrajskiej na łacinę podejmowano również Na cześć sponsora jest ona nazywana Poliglotą królewską. Dzieło zostało po stronie protestanckiej.60 opracowane pod kierunkiem Benita Ariasa Montanusa (zm. 1598). Wy- korzystał on tekst kompluteński, rozszerzając go do ośmiu tomów. Do 61 e. Poligloty zestawu tekstów Biblii Jiméneza dodano w Nowym Testamencie tekst Prace humanistów, filologów i biblistów ukoronowano w XVI i XVII syryjskiej Peszitty z przekładem łacińskim, natomiast w Starym Testamen- wieku wydaniami tzw. Biblii wielojęzycznych (Biblia poliglota). Autorem cie uwzględniono targumy do całości Biblii hebrajskiej, zmieniono także pierwszego opracowania i wydania Biblii wielojęzycznej był Agostino Giu- układ stron. Tekst grecki Nowego Testamentu zaczerpnięto z czwartej stiniani (zm. 1536), który zdołał opublikować w liczbie 2 tys. egzemplarzy edycji Erazma z Rotterdamu (zob. wyżej, s. 75). Znacznie poszerzono tylko Psalterium octaplum (Genua 1516). dodatki. W tomie szóstym zamieszczono gramatyki i leksykony: hebrajski, W rozpatrywanym okresie ukazało się kilka wydań poliglotycznych ca- aramejski, syryjski i grecki. W tomie siódmym hebrajski i grecki tekst Bi- łości lub części Biblii. Największą sławę zdobyło sobie pięć edycji, które blii opatrzono interlinearnym tłumaczeniem Pagniniego i Wulgaty (fot. 10). nazywane są poliglotami klasycznymi lub większymi. Tom ósmy zawierał wiele informacji na temat historii tekstu i środowiska Poliglota kompluteńska (Poliglotta Complutensis) była pierwszą kom- biblijnego oraz komentarze teologiczne. Biblia została odbita w 1 200 eg- pletną Biblią wielojęzyczną (fot. 9). Została opracowana pod patronatem zemplarzach na papierze i trzynastu na pergaminie. kard. Francisca Jiméneza de Cisnerosa na Uniwersytecie w Alcalá de Hena- Poliglota paryska to trzecia tzw. poliglota wielka. Ukazała się w latach res (Complutum). Zespół uczonych filologów pracował nad tym dziełem od 1629-1645 w Paryżu. Prace nad nią rozpoczął kard. Jacques Davy Du Per- 1502 roku. Poliglotę wydrukowano w latach 1514-1517 w nakładzie 600 ron (zm. 1618) już w 1615 roku, dokończył zaś je Guy Michel Le Jay (zm. egzemplarzy, lecz oficjalnie ukazała się dopiero w 1522 roku, po uzyska- 1674) przy współpracy Jeana Morina (zm. 1659) i innych filologów. Edycja niu aprobaty papieża Leona X, któremu edycja ta była dedykowana. Całość wyszła w dziesięciu tomach u Antoine’a Vitré (zm. 1674) w Paryżu i bazo- składała się z sześciu tomów. Pierwsze cztery zawierały Stary Testament po wała głównie na wielojęzycznej Biblii z Antwerpii. Poszerzyła teksty o Pię- hebrajsku, po łacinie (Wulgata), po grecku (Septuaginta z interlinearnym cioksiąg samarytański i targum samarytański, Peszittę dla całego Starego przekładem na łacinę). Do Pięcioksięgu dodano także aramejski Targum Testamentu, wersję arabską z odpowiednimi przekładami łacińskimi. Brak Onkelosa wraz z jego tłumaczeniem na łacinę. Tom piąty, wydrukowany w tej Biblii aparatu introdukcyjnego i filologicznego. Nie uwzględniała ona rzymskich edycji Septuaginty i Wulgaty (zob. niżej, s. 107nn), zawiera- 60 Szerzej na temat łacińskich przekładów BH w XVI w.: zob. Biblia IV, 4, EK II, kol. ła także liczne błędy drukarskie. Z tego powodu była mocno krytykowana 398. i nie zdobyła sobie popularności. 61 Zob. BTT V, s. 80-82, 262-269; BTT VI, s. 91-92; BIEM, s. 306-322; BEMC, s. 52- Poliglota londyńska to najlepsza edycja spośród Biblii wielojęzycz- -54; CHB III, s. 48-75; J.A. Gutiérrez-Larraya, Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, kol. 816-820; E.F. Rhodes, Biblie poliglotyczne, SWB, s. 65-67; F. Kłoniecki, Poliglotta, PEB II, s. 297- nych. Została opracowana pod kierunkiem bp. Briana Waltona (zm. 1661) -299; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, s. 84-86. i wydrukowana w sześciu tomach w Londynie w latach 1654-1657. Pierw- 112 I. Biblia w renesansowej Europie E. Wnioski natury bibliologicznej 113

E. Wnioski natury bibliologicznej edycji preferował małe formaty zarówno dla całości Pisma Świętego, jak i dla Nowego Testamentu. Biblie genewskie charakteryzowały się zastoso- W ramach podsumowania sformułowano kilka wniosków natury biblio- waniem antykwy i bardzo bogatym wyposażeniem z ambicjami naukowy- logicznej dotyczących przyczyn powstawania wydań Pisma Świętego i ich mi. Jako prekursorów tego nurtu należy wspomnieć drukarzy francuskich formy edytorskiej. z Paryża i Lyonu działających na początku XVI wieku, a następnie typogra- Wśród przyczyn powstawania Biblii drukowanych w XV i XVI wie- fów genewskich na czele z Robertem Estienne’em, Nicolasem Barbierem, ku na pierwszym miejscu należy wymienić ogromne zainteresowanie Pi- Thomasem Courteau i Jeanem Girardem. smem Świętym w epoce renesansu. Zainteresowanie to zrodziło się wraz Przedstawiony wyżej okres odegrał najważniejszą rolę w dziejach edy- z humanizmem i zostało skutecznie podsycone przez ruchy reformacyjne. torstwa biblijnego i można z nim porównać jedynie osiągnięcia XX wieku. Drugą przyczyną było pragnienie udostępnienia czytelnikowi tekstu na jak najwyższym poziomie, co wyrażało się w pracach nad krytyką tekstu i nad przekładami. Dla tekstów starożytnych oznaczało to podejmowanie wielu prób w celu otrzymania wersji możliwie najwierniejszej oryginałowi. W ramach przekładów dążono do wydania tekstu pięknego pod względem języ- kowym, zrozumiałego i wiernego oryginałowi. Na trzecim miejscu trzeba wymienić wpływ polemiki religijnej. Należy także zaznaczyć, że nie peł- niło tej roli wyłącznie wydanie tekstu, np. przekładów Lutra czy Wulgaty sykstoklementyńskiej, których samo pojawienie się było już elementem wal- ki reformacyjnej i antyreformacyjnej. Do celów polemicznych wykorzystywano odpowiednie opracowanie graficzne i wydania typograficzne. Można tu podać takie przykłady, jak umieszczanie odpowiednich pomocy ukie- runkowujących lekturę, ozdabianie wydań grafiką, zastosowanie specjalnie dobranych czcionek itd. Wszystkie wyżej wymienione przyczyny łączą się z powstaniem i rozwojem drukarstwa oraz doskonaleniem jego technik. W dążeniu do udostępnienia czytelnikowi jak najlepiej opracowanych i wy- posażonych edycji drukarze podejmowali kolejne przedsięwzięcia wydawnicze. Należy także zaznaczyć, że druk Biblii przyczynił się nie tylko do powstania, lecz również do rozwoju sztuki drukarskiej w XV i XVI wieku. Co do formy typograficznej i wyposażenia edycji można zauważyć, że w wieku XVI ukształtowały się modele wydawnicze dla Biblii stosowane w następnych stuleciach, a nawet do dziś. Pierwszy z nich jest związany z luterańskim środowiskiem Wittenbergi, które wypracowało model drukowany pismem gotyckim, in folio dla całej Biblii oraz in octavo dla Nowe- go Testamentu. Do standardowego wyposażenia tych edycji należały noty na marginesach, referencje oraz wprowadzenia i komentarze Lutra. Prawie nieodłączny ich element stanowiły ilustracje. Do drukarzy, którzy wylanso- wali ów model, należeli Melchior Lotter i Hans Lufft. Drugi model ukształ- tował się w środowisku ewangelików reformowanych w Genewie. Ten typ

HB-I 8 114 115

Rozdział II

Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej

Historia przekładów i edycji biblijnych w języku polskim jest nierozerwalnie związana z sytuacją kulturową i wyznaniową w Rzeczypospolitej doby renesansu. Dlatego przed przystąpieniem do omówienia poszczegól- nych wydań poświęcono nieco miejsca recepcji humanizmu w Koronie Pol- skiej i w Wielkim Księstwie Litewskim, ze szczególnym uwzględnieniem biblijnych zainteresowań rodzimych humanistów (A), następnie przedstawiono początki, rozwój i załamanie się reformacji (B) oraz krótko zaprezentowano istniejące w tym okresie grupy wyznaniowe (C). Na końcu ukazano wpływ nowych prądów kulturowych i religijnych na miejscowe drukarstwo (D).

A. Recepcja humanizmu w pierwszej Rzeczypospolitej. Biblijne zainteresowania humanistów polskich i litewskich

Prądy humanistyczne zaczęły przenikać do Rzeczypospolitej już w drugiej połowie XV wieku1, jednak ich recepcja przybrała na sile dopiero na początku kolejnego stulecia. Dużą rolę w tym procesie odegrali młodzi ludzie, którzy udawali się do europejskich ośrodków nauki, aby odbywać studia. Studiowano najchętniej w miastach niemieckojęzycznych (Wittenber- ga, Lipsk, Bazylea) oraz włoskich (Bolonia, Padwa, Rzym).2

1 Wybitny badacz polskiego renesansu i jego związku z kulturą włoską, T. Ulewicz, za datę „progu humanistycznego w Polsce” przyjmuje lata 1470-1472; zob. T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum, czyli o związkach umysłowo-kulturalnych Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie, Kraków 1999, s. 121. 2 Zob. M. Rechowicz, Teologia pozytywno-kontrowersyjna. Szkoła polska w XVI w., w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. tenże, t. II, cz. 1, Lublin 1975, s. 35; W. Smereka, Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii…, s. 229. Na temat studiów Polaków 116 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej A. Recepcja humanizmu w Pierwszej Rzeczypospolitej... 117

Nowy nurt zdobywał sobie zwolenników głównie na dworze Zygmun- Studiowanie greki datuje się w Polsce od połowy XV wieku, a swój ta Starego (1507-1548), który poślubił pochodzącą z ojczyzny humanizmu pełny rozwój osiągnęło w wieku XVI. Za sprawą bp. Piotra Tomickiego Bonę Sforzę (1494-1557) i chętnie otaczał się młodzieżą wykształconą w charakterze nauczycieli języka greckiego przybyło do Krakowa dwóch na zagranicznych uniwersytetach3. Pod silnym wpływem nowych prądów Włochów: Johannes Sylvius Siculus i Costanzo Claretti de Cancellieri (zm. kulturalnych znalazło się również środowisko związane z biskupem kra- po 1512). Pierwszym grecystą polskim był Jerzy Liban z Legnicy (1464- kowskim, Piotrem Tomickim (1464-1535)4, przyjacielem wielu znanych -1546). Prawdopodobnie z powodu niechęci środowiska uniwersyteckiego humanistów, wśród których na pierwszym miejscu trzeba wymienić Era- w 1521 roku odebrano mu prawo do prowadzenia wykładów. Po interwen- zma z Rotterdamu. To właśnie środowisko zabiegało o sprowadzanie do cji bp. Piotra Tomickiego w 1526 roku wykłady z greki podjęli uczniowie Rzeczypospolitej wybitnych przedstawicieli nowego kierunku. Propozycję Libana. Od 1548 roku greckiego uczył w Akademii Stanisław Grzepski przyjazdu do Polski składano nawet samemu Erazmowi i Philippowi Melan- (1524-1570).8 chtonowi.5 Biskup Tomicki położył także wielkie zasługi we wprowadzaniu na- Zabiegi kręgu Tomickiego przyniosły skutek. Od początku wieku zaczę- uczania języka hebrajskiego w krakowskiej wszechnicy. Sprowadził z War- ły następować powolne zmiany w programie nauczania Akademii Krakow- szawy i opłacał Żyda (nawróconego na katolicyzm) Leonarda Dawida, któ- skiej, tkwiącej w średniowiecznej scholastyce. W pierwszych czterdziestu ry w 1528 roku rozpoczął wykłady, a dwa lata później wydał w Krakowie latach tego wieku wykładały w Krakowie takie osobistości, jak Rudolf gramatykę Philippa Novenianusa z Hassfurtu (zm. ok. 1574) pt. Elementale Agricola młodszy (zm. 1521), Philipp Gundelius (zm. 1567), Walenty Hebraicum. Był on również autorem niewydanej drukiem własnej grama- Eck z Lindau (zm. 1556), Leonard Cox (zm. 1549), Jan van den Campen tyki hebrajskiej. W 1534 roku, również z inicjatywy Tomickiego, rozpoczął (zm. 1538) z Lowanium i inni.6 w Krakowie wykłady znany hebraista z Lowanium, Jan van den Campen9, W Akademii zaczęto także studiować języki biblijne, biblistykę oraz pa- autor łacińskiej parafrazy Psałterza, wydanej przez Floriana Unglera (zm. trologię. Troska o nauczanie języków biblijnych świadczy o tym, że uczeni 1536) w 1532 roku. Po opuszczeniu Polski przez van den Campena wy- krakowscy, wzorując się na zachodniej Europie, pragnęli porównywać Wul- kłady z języka hebrajskiego, a później również z greki podjął Walerian gatę z tekstami oryginalnymi. Najpierw uczono greki i literatury greckiej, Pernus (zm. 1569), wychowanek Akademii Krakowskiej i uczeń Guillau- następnie za wzorem Erazma przystępowano do studium krytyki tekstu No- me’a Budé. Kolejnym wykładowcą łaciny, greki i hebrajskiego był Jan wego Testamentu, Septuaginty i Biblii hebrajskiej.7 z Trzciany (zm. 1567). W latach 1549-1550 hebrajskiego w Krakowie uczył Włoch Francesco Stancaro (Franciszek Stankar) (zm. 1574).10 Wraz z nauczaniem języków biblijnych wzrastało w Rzeczypospoli- za granicą: zob. H. Barycz, Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław – Warszawa – Kraków 1969; tenże, Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440- tej zainteresowanie studium samej Biblii i pracami przekładowymi. Nowe 1600), Kraków 1938. wartości do studium teologii wniósł Jan Leopolita starszy (zm. 1535), krze- 3 Szerzej na ten temat: zob. T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum…, s. 148-186. wiąc wśród swoich uczniów zamiłowanie do świętej księgi, którą obrał so- 4 Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i odrodzenie. Z wstępem o Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego, t. II, Kraków 1900, s. 275-276; bie za przedmiot wykładów akademickich. Pismem Świętym zajmowali się H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, także: Walenty Wróbel z Poznania (zm. 1537), Mateusz z Kościana (zm. s. 155-158; T. Ulewicz, Iter Romano-Italicum Polonorum…, s. 150-151. 1545), Wojciech Nowopolczyk (zm. 1559), Tomasz Łysy ze Zbrudzewa 5 Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517- (zm. 1567). Naukowe środowisko Krakowa i Poznania podejmowało tak- -1648, tłum. E. Sękowska, Warszawa 1994, s. 21-22, 26. 6 Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego…, s. 229-242; H. Barycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego…, s. 16-67, 90-93; M. Rechowicz, Teologia…, s. 37. 7 Zob. K. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego…, s. 243-259; H. Ba- 8 Zob. W. Smereka, Biblistyka..., s. 230. rycz, Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego…, s. 67-95; M. Rechowicz, Teologia…, s. 39; 9 Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły…, s. 24-25. W. Smereka, Biblistyka…, s. 229. Szerzej na temat nauczania języków biblijnych w renesan- 10 Zob. W. Smereka, Biblistyka…, s. 230, 244; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, sowej Rzeczypospolitej: zob. R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, s. 111-180. s. 111-120. 118 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej B. Reformacja i kontrreformacja w Pierwszej Rzeczypospolitej 119

że próby pierwszych publikacji o tematyce biblijnej. Nowopolczyk zasłynął Myśl reformacyjna początkowo bardzo słabo przyjmowała się wśród w Europie dziełem Scopus biblicus Veteri et Novi Testamenti, które docze- ludności polskiej, szerzyła się głównie w miastach zamieszkanych przez kało się dziewięciu wydań w Krakowie i po jednym w Antwerpii i Lyonie. ludność pochodzenia niemieckiego oraz na ziemiach bezpośrednio grani- Ten sam biblista zorganizował też w nowym duchu studia biblijne w Aka- czących z Niemcami. W połowie lat dwudziestych Gdańsk był już miastem demii Krakowskiej. Jego pracę kontynuował Jan Nicz Leopolita, tłumacz luterańskim. W tym też czasie pierwsze kazania w nowym duchu można (lub korektor) Biblii z 1561 roku.11 było usłyszeć w Poznaniu. Powoli zwolennicy reformacji zdobywali To humanistyczne ożywienie studiowania teologii zostało zahamowane także możnych protektorów, do których należał Andrzej Górka (zm. 1551), przez rozwój reformacji. Odkąd zaczęły znajdować posłuch nowinki reli- kasztelan i starosta poznański, oraz Piotr Firlej (zm. 1553), wojewoda ruski gijne, wykładowców, którzy zrywali ze średniowiecznym scholastycznym i starosta radomski. schematem nauczania i odwoływali się do Biblii, i to głównie w jej w ory- W latach dwudziestych idee luterańskie dotarły do Krakowa, gdzie zna- ginalnej formie, podejrzewano o sprzyjanie nowym ruchom.12 lazły zwolenników nie tylko wśród mieszczan pochodzenia niemieckiego, Należy zaznaczyć, że Kraków nie był jedynym ośrodkiem, w którym lecz również wśród studentów różnych narodowości. Intensywną działal- można było uczyć się języków biblijnych, podobne wykłady prowadzono ność propagandową na rzecz protestantyzmu prowadził w Krakowie pro- także w poznańskiej Akademii Lubrańskiego, w Akademii Wileńskiej oraz fesor Akademii, Jakub z Iłży młodszy (zm. 1542). W 1534 roku podjął on w niedalekim Wrocławiu i Królewcu (Albertyna), jak również w szkołach energiczną akcję różnowierczą, został jednak osądzony i uciekł do Wrocła- protestanckich i kolegiach jezuickich. Biegłości w teologii i w Biblii można wia. Pozostawił po sobie wielu uczniów, późniejszych szermierzy reforma- było nabywać za granicą, z czego korzystało wielu młodych Polaków. W ten cji w Rzeczypospolitej15. sposób Rzeczpospolita zyskała pokaźne grono osób wykształconych, które W 1542 roku powstało w Krakowie tzw. Koło Trzecieskiego, które gro- były w stanie podjąć się tłumaczenia Pisma Świętego na język polski.13 madziło zwolenników humanizmu i reformy Kościoła wokół biblioteka- rza królewskiego, Andrzeja Trzecieskiego starszego (zm. 1547). W domu Trzecieskiego można było spotkać kaznodziejów młodego króla Zygmun- B. Reformacja i kontrreformacja ta: Wawrzyńca Discordię (zm. 1566-1569); Jana Koźmińczyka, prowin- w Pierwszej Rzeczypospolitej cjała franciszkanów i spowiednika królowej Bony; Franciszka Lismanina (zm. 1566); drukarza Bernarda Wojewódkę (zm. 1554) oraz ucznia Erazma 1. Rozwój protestantyzmu z Rotterdamu, późniejszego biskupa krakowskiego, Andrzeja Zebrzydow- Pierwsze wpływy reformacji docierającej z krajów niemieckich do Rze- skiego (zm. 1560); Jakuba Przyłuskiego (zm. 1554) i sekretarza królew- czypospolitej można zauważyć już za panowania Zygmunta I Starego. Nie skiego, Andrzeja Frycza Modrzewskiego (zm. 1572), a nawet późniejszego były one zbyt wielkie, lecz zaniepokoiły króla, który od 1520 roku wydał prymasa, Jakuba Uchańskiego (zm. 1581). Okresem największego rozkwitu kilka edyktów potępiających ruchy reformacyjne. Choć edykty te w pew- Koła okazał się rok 1546. Wymienione nazwiska świadczą o tym, że w po- nym stopniu ograniczały napływ nowych idei do Rzeczypospolitej, jednak łowie wieku reformacja zdobywała sobie coraz większą liczbę zwolenni- nie przestrzegano ich ani nie egzekwowano zbyt skrupulatnie.14 ków wśród osób najwyżej postawionych w Koronie. Losy członków Koła potoczyły się bardzo różnie: jedni wstąpili do Kościołów reformowanych, inni zaś jako katolicy działali na rzecz kontrreformacji.16 11 Zob. M. Rechowicz, Teologia…, s. 39; W. Smereka, Biblistyka…, s. 231, 243-244. 12 Zob. tamże, s. 245. 13 Zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów tolerancja, Wrocław 1999, s. 60; P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między polskich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław – Warszawa – Kraków prasą a stosem, Nauka – Dydaktyka – Praktyka 24, Warszawa 1997, s. 25-35. 1969, s. 25-27; R. Pietkiewicz, W poszukiwaniu…, s. 111-163. 15 Zob. A. Jobert, Od Lutra do Mohyły…, s. 25-26. 14 A. Jobert, Od Lutra do Mohyły…, s. 18; J. Tazbir, Reformacja – kontrreformacja – 16 Zob. W. Urban, Epizod reformacyjny, Kraków 1988, s. 15-20. 146 II. Drukarstwo wobec kulturowej i wyznaniowej sytuacji w renesansowej Rzeczypospolitej 147

1589, w którym herezjarcha wycofał się ze swoich radykalnych poglądów. Po roku 1589 słuch o tej drukarni zaginął.122 W 1574 roku w Krakowie powstała inna oficyna antytrynitariańska, kierowana przez Aleksego Rodeckiego (zm. 1605). W pierwszym okresie działalności drukarz tłoczył głównie dzieła Czechowica. W 1577 roku ukazał się tu Nowy Testament w przekładzie tegoż autora (wyd. 2, 1594). Od początku lat osiemdziesiątych coraz częściej z pras Aleksego schodziły pisma przyszłego pioniera polskich antytrynitarian, Fausta Socyna. Nasila- jące się działania kontrreformacyjne zmusiły Rodeckiego do posługiwania się pseudonimem oraz wypuszczania druków z zatajonymi lub fałszywy- mi adresami wydawniczymi. W 1585 roku doszło do uwięzienia drukarza i zniszczenia zakładu. Chwiejna postawa Rodeckiego, wyrażająca się CZĘŚĆ DRUGA w wydawaniu dzieł dla przedstawicieli różnych obozów braci polskich (być może z powodów ekonomicznych), stała się przyczyną licznych nieporo- zumień, a nawet wykluczenia Aleksego ze zboru małopolskiego. Po tych zajściach oficyna przyjmowała zamówienia od innych obozów wyznaniowych: ewangelików, a nawet jezuitów. W 1588 roku konflikt ze zborem HISTORIA I OPISY RĘKOPISÓW I DRUKÓW został złagodzony i ponownie prasy Aleksego zaczęły tłoczyć dzieła socy- nian. Pogarszające się położenie różnowierców w Krakowie spowodowało ok. 1600 roku przeniesienie zakładu do Rakowa.123 Już od 1593 roku niektóre druki ukazujące się w krakowskiej oficynie Rodeckiego podpisywał jego zięć, Sebastian Sternacki (zm. 1635), który objął kierownictwo zakładu po jego przeniesieniu do Rakowa. Sternacki pracował dla potrzeb zboru i Akademii Rakowskiej pod kierunkiem Wa- lentego Szmalca, który przejął drukarnię po śmierci Socyna. W 1605 roku w oficynie ukazał się słynny Katechizm rakowski, który doczekał się edycji po niemiecku (1608) i po łacinie (1609). W 1606 roku spod pras Se- bastiana wyszedł Nowy Testament Czechowica (wyd. 2, 1620) poprawiony przez Walentego Szmalca, Hieronima Moskorzowskiego (zm. 1625) i Jana Liciniusa (zm. po 1633). Drukarnia wydawała również kancjonały, psałte- rze, modlitewniki, podręczniki szkolne, traktaty teologiczne, polemiki. Pod kierownictwem Sternackiego tłocznia wysunęła się na czoło polskich oficyn pierwszej połowy XVII wieku. W latach 1634-1635 zakład przeszedł w ręce Pawła, syna Sebastiana, który kierował nim do wydania edyktu likwidującego ariańską wspólnotę w Rakowie w 1638 roku.124

122 DDP V, s. 52-53, 79-80, 109-111, 123-127, 145. 123 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 25-46; DDP I/1, s. 175-186. 124 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 48-67. 148 149

Rozdział III

polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.) TrAdycja rękopiśmienna jako przygotowanie do edycji drukowanych

Nie wiadomo dokładnie, kiedy dokonano pierwszego tłumaczenia Bi- blii na język polski. Można tylko domniemywać, że jakieś fragmentaryczne teksty powstały dość wcześnie, gdyż samo przyjęcie chrztu przez Mieszka I musiało być poprzedzone nauczaniem prawd wiary w języku polskim. Naj- bardziej potrzebne były Ewangelie oraz psałterz1. Spoglądając na biblijne zabytki czeskie, o wiele liczniejsze i starsze, można przypuszczać, że również Polacy posiadali swój ewangeliarz. Nie odkryto jednak żadnych egzemplarzy zawierających odpisy tych najstarszych przekładów. Hipotezy oparte na dostępnym materiale mówią o możliwości istnienia w XIII wieku psałterza, a w XIV wieku przekładu Nowego Testamentu. Jednak najdawniejsze ślady istnienia tłumaczeń pochodzą dopiero z końca XIV i z XV wieku.2 W tym miejscu krótko omówiono przekłady Pisma Świętego na język polski zachowane w rękopisach (A) i na podstawie zgromadzonego mate- riału wyciągnięto kilka wniosków natury bibliologicznej (B). Rozdział ten wprowadza bezpośrednio w historię drukowanych w XVI wieku polskich przekładów Pisma Świętego, których pojawienie się w znacznej mierze sta- nowiło kontynuację biblijnej tradycji rękopiśmiennej.

A. Geneza i opisy rękopisów

1. Psałterz św. Kingi (tzw. Psałterz sądecki) (XIII w.) Najstarszym zachowanym do dziś biblijnym tekstem w języku polskim jest Psałterz floriański z przełomu XIV i XV wieku. Jednakże przeprowa-

1 Zob. J. Janów, Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym tekstem drukowanym Pisma św. w języku polskim, „Prace Filologiczne” 12 (1927), s. 68-69. 2 Zob. R. Gustaw, Polskie przekłady…, s. 299. 150 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 151 dzone badania porównawcze tekstów polskich psałterzy naprowadzają na dokonano w Krakowie kolejnej rewizji i w ten sposób powstała tzw. wer- ślady istnienia przekładu wcześniejszego przynajmniej o 100 lat, który stał sja krakowska psałterza. Cytowany autor utrzymuje, że Psałterz floriański się źródłem kilku psałterzy późniejszych.3 jest jedną ze zmodernizowanych wersji Psałterza św. Kingi. Psałterz pu- Istnienie w XIII wieku przekładu psalmów na język polski potwierdza ławski natomiast zawierałby wersję starszą i bardziej archaiczną niż floriań- świadectwo hagiograficzne4, które wiąże ów średniowieczny psałterz z oso- ski (zob. niżej, s. 159). Podobnego zdania był Władysław Nehring7. Wer- bą św. Kingi (zm. 1292) i założonym przez nią w 1280 roku klasztorem sję krakowską miał wydrukować Hieronim Wietor w 1532 roku. Dopiero Klarysek w Starym Sączu (stąd Aleksander Brückner nazywa Psałterz św. w XVI wieku ze średniowieczną tradycją polskiego psałterza zerwał Wa- Kingi również Psałterzem sądeckim). W Żywocie św. Kingi napisanym lenty Wróbel (ok. 1475-1537), który dokonał zupełnie nowego przekładu.8 w XIV wieku można przeczytać, że święta przed wejściem do kościoła Porównawszy Psałterz floriański ze średniowiecznymi tłumaczeniami miała zwyczaj odmawiać dziesięć psalmów w języku ojczystym (in vulga- czeskimi, Władysław Nehring doszedł do wniosku, że stary przekład czeski ri), sukcesywnie przez cały psałterz (totum psalterium)5. Słowa te ukazują stanowił pomoc i wzór dla tłumaczy polskiego prapsałterza, choć tłuma- również przeznaczenie księgi, która służyła Kindze i innym klaryskom jako czenie rodzime nie ma charakteru niewolniczego i wykazuje sporą samo- modlitewnik. dzielność.9 Aleksander Brückner uważał, że powstanie psałterza wiązało się bez- pośrednio z zapotrzebowaniem polskich kobiet na modlitewniki oraz inną 2. Psałterz floriański (XIV/XV w.) literaturę religijną w języku ojczystym. Kobiety, nie mając dostępu do ów- Jak już wspominano, najstarszą zachowaną do dziś księgą zawierającą czesnych szkół, nie posługiwały się łaciną i aby zaspokoić swoje potrzeby polski przekład tekstu biblijnego jest Psałterz floriański (fot. 14). Odna- religijne, domagały się ksiąg w swoim własnym języku. Inicjatywa tworze- leziono go w 1825 roku w bibliotece opactwa św. Floriana zgromadzenia nia, a następnie kopiowania polskiej literatury religijnej, wśród której Bi- kanoników regularnych niedaleko Linzu w Austrii.10 Jest to pergaminowy blia, a szczególnie Księga Psalmów, zajmowała ważne miejsce, wychodziła 6 kodeks in folio liczący 296 kart, o wymiarach 34,5 cm × 24,5 cm i ciężarze więc od zamożnych kobiet polskich lub od żeńskich klasztorów. 11 Według Brücknera Psałterz św. Kingi mógł powstać ok. 1280 roku. Po ok. 4 kg (rps BN 8002). Od czasu odkrycia zabytku poświęcono mu wiele opracowań, które sta- 100 latach jego tekst został podobno poprawiony na podstawie Wulgaty. rały się wyjaśnić jego genezę i przeznaczenie, nie dając zresztą odpowie- W XV wieku, gdy zapotrzebowanie na psałterze wzrosło, nie wystarczał dzi na wszystkie pytania12. Łączono zatem ów psałterz z osobą Małgorzaty już przekład z niekonsekwentnymi poprawkami. Mniej więcej w 1470 roku (zm. 1349), żony króla Ludwika Węgierskiego (zm. 1382), lub z jego star-

3 Zob. np. A. Brückner, Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903; W. Nehring, Iter Floria- 7 W. Nehring, Iter Florianense…, s. 37-39. Zob. także S. Rospond, Psałterz floriański nense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim, w szczególności o polskim jego a tak zwana Karta medycka, czyli Świdzińskiego, Wrocław 1953, s. 47. dziale, Poznań 1871, s. 24-30, 35-37; L. Bernacki, Geneza i historia Psałterza floriańskiego, 8 Zob. A. Brückner, Literatura religijna…, t. II, s. 28-29, 41. Lwów 1927, s. 24; Koss. I, s. 15-18. J. Fijałek wątpi w istnienie psałterza wcześniejszego 9 Samodzielność tłumacza polskiego wykazała M. Kossowska; zob. Koss. I, s. 31-36. niż floriański: zob. recenzja kilku publikacji A. Brücknera, PLit 3 (1904) z. 4, s. 662-664. Zob. też S. Rospond, Psałterz floriański…, s. 51. 4 Właśnie ze względu na charakter hagiografii, do której pod względem historycznym 10 Pierwszą informację o PsF podał Jerzy Samuel Bandtkie w artykule wydanym póź- należy odnosić się bardzo krytycznie, J. Fijałek wątpi o istnieniu Psałterza św. Kingi. Zob. niej w formie broszury: Wiadomość o naystarszym moze psałterzu polskim w bibliotece w. recenzja, przyp. 3. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz w Wyzszej Austryi 5 Zob. Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae cracoviensis, red. W. Kętrzyński, w: wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w Krakowie, Kraków 1827. Monumenta Poloniae historica, t. IV, Lwów 1884, s. 706 (rozdz. XXIV, w. 22). 11 Dokładny opis zabytku: zob. L. Bernacki, Geneza i historia…, s. 11-14; zob. także 6 Zob. A. Brückner, Literatura religijna…, t. II, s. 5-6; W. Bruchnalski, Początki lite- W. Nehring, Iter Florianense…, s. 10-12; M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, ratury polskiej a kobiety, „Przegląd Humanistyczny” 3 (1924) z. 1-2, s. 99-116 (odbitka: Wrocław – Warszawa – Kraków 1965, s. 150. Lwów – Warszawa 1924). 12 Przegląd wyników badań podaje Koss. I, s. 21-26. 152 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 153 szą córką Marią (zm. 1395)13. Najbardziej jednak przekonujące wydaje się (zm. ok. 1407), który w 1399 roku wyjechał z Krakowa, przerywając prace powiązanie księgi ze św. Jadwigą14. Mieczysław Gębarowicz twierdził, że nad kodeksem.17 księga została zamówiona przez sekretarza królowej, biskupa krakowskie- Z Psałterzem floriańskim jest związany inny zabytek, zwany Psalte- go, Piotra Wysza Radolińskiego (zm. 1414), w skryptorium kanoników re- rium trilingue lub Kartą praską. Jest to pojedyncza karta, która pochodzi gularnych w Kłodzku z przeznaczeniem na prezent z okazji szczęśliwego od pierwszego pisarza Psałterza floriańskiego. Wszystko wskazuje na to, rozwiązania. Śmierć królowej i jej dziecka w 1399 roku miała spowodować że stanowi próbkę ujęcia tekstu trójjęzycznego pod względem graficznym. wstrzymanie prac nad kodeksem. Prace wznawiano jeszcze dwukrotnie, ale Tekst jest ułożony w kilku wariantach kaligraficznych, co pozwala widzieć tym razem w skryptorium kanoników regularnych w Krakowie. Księga po- w Karcie praskiej załącznik oferty dla zamawiającego, sporządzony w celu wstała w trzech etapach, a swoją dzisiejszą formę uzyskała w pierwszych ustalenia szaty zewnętrznej rękopisu.18 Ciekawy jest również fakt, że tekst latach XV wieku.15 Tekst psalmów przepisywano z wcześniej istniejących polski wersetu 1 Psalmu 1 na owej karcie i tego samego wersetu w Psał- egzemplarzy (łacińskiego, polskiego i niemieckiego). Jeśli zatem Psałterz terzu floriańskim, choć zapisany tą samą ręką, pochodzi z innego przekła- floriański powstał w trzech etapach i w różnych miejscach, to należy przy- du19. Świadczy to o istnieniu obok wzorca Psałterza floriańskiego również jąć, że w czasie gdy powstawał, istniało więcej odpisów zawierających pol- innych przekładów Księgi Psalmów na język polski. ski przekład całej Księgi Psalmów16. W czasach Jadwigi z psałterzy korzystano w ramach nabożeństw pry- Kolejną hipotezę na temat genezy Psałterza floriańskiego postawiła watnych i publicznych (odmawianie brewiarza). Przeznaczenie tych ksiąg Ewa Śnieżyńska-Stolot, która wykazała, że ilustracje zdobiące kodeks oraz narzucało ich formę, która mogła przyjmować jedną z dwóch postaci. tajemnicza plecionka to znaki o charakterze astrologiczno-chrześcijańskim. Pierwsza z nich zawierała tekst 150 psalmów, kantyki i inne dodatki, ta- Autorka twierdzi, że księga nie jest dziełem skryptorium klasztornego ani kie jak np. Credo. Była przeznaczona dla osób świeckich lub duchownych też profesjonalnego miniaturzysty dworskiego. Jej twórcą miał być amator i pełniła rolę osobistego modlitewnika. Ze względu na prywatny charakter operujący większą wiedzą teologiczno-moralną i astrologiczną niż umie- modlitw odprawianych przy jego użyciu ten typ psałterza chętnie tłumaczo- jętnościami artystycznymi. Według Śnieżyńskiej-Stolot fundatorką dzieła no na języki narodowe. Druga postać psałterza była przeznaczona do od- była sama Jadwiga, wykonawcą zaś najprawdopodobniej Bartłomiej z Jasła mawiania chóralnego godzin kanonicznych, czyli brewiarza. Psalmy w tej księdze przystosowano do śpiewu zbiorowego, chóralnego i ułożono w tzw. 13 Psałterz królowej Małgorzaty, pierwszej małżonki Ludwika I, króla polskiego i wę- psalmodię, która oprócz psalmów zawierała antyfony, responsoria, hymny gierskiego…, wyd. S. Dunin-Borkowski, Wiedeń 1834, s. VI-VIII; W. Nehring, Iter Floria- i była często wyposażona w nuty. Z czasem tego typu księgi zaczęto stoso- nense…, s. 10-12; L. Bernacki, Geneza i historia…, s. 19-20. 14 wać do indywidualnego odmawiania brewiarza, usunąwszy z nich nuty, aby J.S. Bandtkie dość niepewnie wiązał ów psałterz ze św. Jadwigą już w 1827 r.; zob. 20 Wiadomość o naystarszym może psałterzu…, s. 16-18. zmniejszyć ich objętość. 15 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański…, s. 148-223. W sprawie powstawania psał- Omawiany zabytek charakteryzuje się ferialnym podziałem21 psalmów terza w etapach (zazwyczaj trzech) zbliżone do poglądów Gębarowicza hipotezy zapropo- zaznaczonym za pomocą wyróżniających się inicjałów. Zapewne był prze- nowali wcześniej: W. Nehring (na podstawie badań języka i pisma), A. Birkenmajer (na podstawie badań paleograficznych) oraz W. Podlacha (na podstawie badań miniatur); zob. znaczony na użytek dworu św. Jadwigi. Prawdopodobnie na jego podsta- W. Nehring, Iter Florianense…, s. 20-23; A. Birkenmajer, Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny rozbiór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej w Warszawie, red. L. Bernacki, wyd. R. Ganszyniec, W. Ta- 17 Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza szycki, S. Kubica, Lwów 1939, s. 33-60; W. Podlacha, Miniatury Psałterza floriańskiego, w: floriańskiego, „Język Polski” 70 (1990) z. 5, s. 166-174. Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki…, s. 68-70. Podobną jak podana przez M. Gę- 18 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański…, s. 173-174. barowicza hipotezę postawił L. Bernacki, który również wiąże księgę z osobą św. Jadwigi, 19 Zob. A. Birkenmajer, Psałterz floriański…, s. 60-63. z tym że pomysłodawcami prezentu dla królowej mieli być kanonicy regularni z Kłodzka. 20 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański…, s. 149. Psałterz był przygotowywany przez nich jako dar z okazji szczęśliwego rozwiązania. Dalsza 21 Ferie to w liturgii Kościoła katolickiego dni, na które nie przypadają uroczystości, część hipotezy podobna jak u Gębarowicza. Zob. L. Bernacki, Geneza i historia…, s. 21-23. święta ani wspomnienia świętych; zob. H. Wąsowicz, Feria, EK V, kol. 135. Podział ferial- 16 Por. W. Nehring, Iter Florianense…, s. 29. ny psałterza oznacza podział psalmów na ferie, czyli poszczególne dni tygodnia. 154 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... A. Geneza i opisy rękopisów 155 wie odprawiano zbiorowe nabożeństwa wzorowane na godzinach kano- wykonywano prawdopodobnie w ramach obrzędów pogrzebu. Podczas wy- nicznych. Na pewno nie był to modlitewnik podręczny (jak PsP), o czym konywania psalmu kartę trzymano prawą ręką od dołu, o czym świadczy świadczą jego spore wymiary i ciężar. Gębarowicz uważa, że księga była zatarcie napisu w jej prawym dolnym rogu.26 przeznaczona do prywatnych nabożeństw św. Jadwigi, w których zapewne Tekst Psalmu 51 (50) odpisano z obszerniejszego dzieła, być może uczestniczyli również goście i przebywające na dworze duchowieństwo. z Psałterza floriańskiego lub z jakiegoś wspólnego źródła obu zabytków. Stąd bardzo praktyczne okazało się zawarcie w jednej księdze obok siebie Glosy korygują tekst według wzorca staropolskiego, staroczeskiego i łaciń- tekstu w trzech językach najczęściej rozbrzmiewających na dworze Jadwi- skiego. Okazało się, że tak glosator, jak i kopista wnieśli swoje poprawki gi: w łacińskim, polskim i niemieckim.22 do tekstu, kierując się kryterium czystości języka, archaizacji i stylu uro- Tekst polski Psałterza floriańskiego jest zależny od XIV-wiecznych od- czystego, choć można też znaleźć tu ślady modernizacji i wprowadzenia pisów prapsałterza czeskiego: Psałterza wittenberskiego i Psałterza kle- lokalnego materiału leksykalnego.27 mentyńskiego23. A zatem bardzo możliwe, że posługiwanie się w Polsce Z bibliologicznego punktu widzenia zabytek ten nasuwa ciekawe psałterzami czeskimi przyczyniło się do rozbudzenia ambicji narodowych wnioski: i przyśpieszyło powstanie psałterza w języku polskim. Wydaje się, że taki sposób wykorzystania tekstu biblijnego nie był przypadkiem odosobnionym. Można przyjąć, że w średniowieczu sporządzono 3. Karta medycka (Karta Świdzińskiego) (ok. 1405) większą liczbę kart z tekstami poszczególnych psalmów lub ich zbiorów oraz że korzystano z nich podczas sprawowania kultu publicznego i mo- Omawiany zabytek (rps ZNiO, Zbiory Biblioteki Pawlikowskich 132; dlitw osobistych. Należy przypuszczać, że potrzeby kultowe (np. obrzę- fot. 15) to karta pergaminowa prawie kwadratowa, o nieregularnych wy- dów pogrzebu) jeszcze przed przekładem całego Psałterza na język polski miarach (szerokość na górze wynosi 194 mm, na dole zaś 192 mm, wyso- przyczyniły się do powstania tłumaczeń pojedynczych psalmów, zwłaszcza kość strony prawej wynosi 206 mm, lewej 203 mm). Pokryta jest w czte- pokutnych. Ponadto wzajemne związki Karty Świdzińskiego oraz Psałterza rech piątych pismem z początku XV wieku, u dołu jest w jednej piątej floriańskiego i puławskiego są kolejnym dowodem na istnienie w średnio- czysta, na odwrocie niezapisana. Karta stanowiła pierwotnie wyklejkę ko- wiecznej Polsce licznych egzemplarzy psałterzy w języku narodowym, któ- deksu, po czym oderwano ją i napisano na niej tekst polskiego przekładu rych wspólne źródło stanowił przekład XIII-wieczny.28 Psalmu 51 (50): Miserere mei. Tekst zawiera glosy wpisane między liniami psalmu.24 4. Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa (ok. 1420)29 Napis u dołu strony świadczy o tym, że powstała ok. 1405 roku w skryptorium kanoników regularnych przy kościele Bożego Ciała w Kra- Kodeks nr 933 będący własnością biblioteki klasztoru Kanoników Re- kowie, kiedy zakonnicy przybyli tu z Kłodzka25. Karta została sporządzona gularnych w Krakowie zawiera zbiór 107 anonimowych kazań łacińskich. starannie, specjalnie do celów kultowych, mieściła oddzielną pieśń, którą Osiem z nich poprzedzają fragmenty Ewangelii zawierające liczne glosy polskie, które tworzą prawie ciągły przekład następujących perykop: Mt 5,20-24; Mk 11,1-3; 16,1-7; Łk 2,42-52; 8,4-15; 21,25-27; 24,13-35; 22 Zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański…, s. 150, 156; Zob. E. Śnieżyńska-Stolot, Głos historyka…, s. 168, 172; taż, Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów J 3,16-21; 8,46-59; 15,26-27; 16,1-4.5-15; 18,1-40; 19,1-42. Kodeks po- średniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992, s. 17-20, 85. 23 W. Nehring, Iter Florianense…, s. 50-66. O dyskusji na temat poglądów Nehringa 26 Zob. tamże, s. 7-8, 48-49. o czechizmach w PsF: zob. M. Kamińska, Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: 27 Zob. tamże, s. 39, 47-48. Ortografia, fonetyka, fleksja imion, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I – Ję- 28 Por. tamże, s. 5, 47. zykoznawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii 81, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 29 W.R. Rzepka, W. Wydra, Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z oko- – Łódź 1981, s. 7-9. ło 1420 r. (uwagi wstępne), „Poradnik Językowy” (1986) z. 2, s. 92; J. Janów, Najstarsze 24 Zob. L. Bernacki, Geneza i historia…, s. 10. szczątki ewangeliarza polskiego, „Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń PAU” 51 (1951) 25 S. Rospond, Psałterz floriański…, s. 7. nr 2, s. 40-44; ChS, s. 403. 174 III. Polskie przekłady biblijne (XIII-XVI w.). Tradycja rękopiśmienna... 175

3. Kolejną przyczyną rozwoju produkcji ksiąg zawierających polskie przekłady biblijne było intensywne korzystanie z tych rękopisów, tak że do dziś zachowała się tylko niewielka ich część. Zniszczone teksty zastępowa- no nowymi egzemplarzami. Rozdział IV 4. Towarzyszyły temu również zmiany zachodzące w języku polskim, zarówno w mówionym, jak i pisanym. Teksty stare stawały się archaiczne Przekłady i drukowane edycje i trudno czytelne. W efekcie ciągle brakowało egzemplarzy modernizowa- Pisma Świętego nych pod względem stylu, słownictwa i pisowni (ortografii i grafii). W ten naturalny sposób dojrzewała również potrzeba nowego przekładu całej Bi- w języku polskim (1518-1638) blii. W rozdziale tym opisuje się polskojęzyczne druki biblijne, które uka- 5. Ważną rolę w powstaniu Biblii po polsku odegrały czeskie przekła- zały się w latach 1518-1638. Dla przejrzystości prezentowanego materiału dy Pisma, których zapewne sporo rozprowadzono na ziemiach polskich. podzielono je na cztery grupy: fragmenty i pojedyncze księgi (A) z wyłą- Początkowo mogły one hamować powstawanie polskich tłumaczeń, gdyż czeniem psalmów, które umieszczono w drugiej grupie (B), Nowe Testa- język czeski był zrozumiały i przynajmniej na pewien czas zaspokajał po- menty i całe Biblie (C) oraz komentarze biblijne (D). Druki omówiono we- trzebę czytania słowa Bożego. Później jednak stawały się bodźcem mobi- dług dwunastu punktów wymienionych we wstępie (zob. s. 45). lizującym do tworzenia własnych przekładów i pomocą ułatwiającą tłu- maczenie z łaciny. Ważną rolę w tym procesie odegrał stopniowy wzrost uznania dla pisanej polszczyzny. A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 6. Duży wpływ wywarł rozwój administracji i oświaty, zarówno ko- Przyjmuje się, że najstarszym zachowanym drukiem biblijnym w języku ścielnej, jak i świeckiej. Powstawanie nowych ośrodków kultu i życia re- polskim jest Prolog Ewangelii według św. Jana z roku 1518/1519. Nie jest ligijnego (biskupstw, klasztorów i parafii) pociągało za sobą konieczność to jednak informacja dokładna, gdyż formalnie rzecz biorąc, krótkie frag- poszerzenia księgozbiorów, wśród których nie mogło zabraknąć ksiąg po- menty tekstów biblijnych po polsku pojawiały się w druku już od XV wie- trzebnych do sprawowania kultu, a więc i Pisma Świętego w różnych po- ku. Były to teksty modlitw i przykazań umieszczone w dziełach łacińskich. staciach. Rozwój oświaty ukoronowany powstaniem, a później odnowie- Powszechnie nie zalicza się ich do tekstów biblijnych, gdyż mają odmien- niem Akademii Krakowskiej z jednej strony wzmógł zapotrzebowanie na ny charakter i przeznaczenie. Istniały w polszczyźnie już od kilku wieków, książkę, z drugiej zaś umożliwił wzrost jej produkcji. Rozwój życia poli- były przekazywane i tłumaczone z pewnymi przeróbkami niejako poza Bi- tycznego i kontaktów zagranicznych (np. udział Polaków w soborach) blią, stanowiąc odrębną jednostkę tekstową1. Dlatego w tym miejscu tyl- zwiększał import książki, która stawała się wzorem dla produkcji rodzimej. ko się o nich wspomina, podając ich biblijne źródła (Ojcze nasz – por. Mt 7. Wydaje się, że wpływy ruchów heretyckich i reformatorskich w Rze- 6,9-13; Łk 11,2-4; Zdrowaś, Mario – por. Łk 1,28.42; Dziesięć przykazań czypospolitej, które Biblię uczyniły narzędziem polemiki i agitacji religij- – por. Wj 20,1-17; Pwt 5,6-21; dwa przykazania prawa ewangelicznego, nej, na razie nie wywierały zbyt silnego wpływu na powstawanie tekstów czyli dwa przykazania miłości – por. Pwt 6,5; Kpł 19,18; Mt 22,37.39; Mk biblijnych po polsku. Średniowieczne tłumaczenia Pisma Świętego na ję- 12,30-31; Łk 10,27).2 zyk polski nie noszą śladów wykorzystywania do celów propagandy religijnej, o czym świadczy brak komentarzy. Co prawda, istnieją w źródłach 1 Por. J. Janów, Rękopis Biblioteki…, s. 68-69. ślady krążenia po kraju Biblii pochodzenia husyckiego (czeskich, a może 2 Listę tych fragmentów można znaleźć w artykule: W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesa- nawet polskich), lecz nie wydaje się, aby znacząco wpłynęły one na główny moistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej nurt średniowiecznej produkcji tekstów biblijnych. z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, A. Kawecka-Gryczo- wa, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, s. 265-267. 176 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 177

1. Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) z Nowego Sącza)7. Wydaje się więc, że podobnie jak kiedyś Raj duszny), tak teraz Prolog Ewangelii według św. Jana (1518/1519) stanowił próbę 1. Druk ten został wytłoczony w oficynie Jana Hallera na przełomie praktycznego wykorzystania niektórych rozwiązań nowego projektu pi- roku 1518 i 15193 na ostatniej stronie Septem canonicae epistolae beatorum sma polskiego. Jest to zatem druk eksperymentalny, który można uważać apostolorum Iacobi, Petri, Ioannis et Iudae. Perykopa zatytułowana Począ- „za dokument dyskusji, prób i doświadczeń, jakie w ciągu pierwszego dwu- tek święte Ewanielije podług świętego Jana4 zawiera fragment J 1,1-14 (fot. dziestolecia XVI w. były podejmowane w oficynach krakowskich przed 22) i nie wykazuje związku z resztą książki. przystąpieniem do masowej produkcji książki polskiej”8. Nie jest to zapew- 2-3. Na genezę tego niesamoistnego druku biblijnego rzuca trochę świa- ne nowy przekład Sandeckiego-Maleckiego, lecz przeróbka wcześniejszego tła zastosowana tam ortografia5 oraz historia dwóch drukarzy krakow- tłumaczenia, pochodzącego prawdopodobnie ze średniowiecznego przekła- skich: Floriana Unglera i Jana Hallera (zm. 1525). du Nowego Testamentu.9 Prawdopodobnie ok. 1513 roku Ungler zwrócił się do ks. Stanisława Dlaczego jednak urywek ten umieszczono na końcu łacińskiego dzieła Zaborowskiego (zm. 1529) z prośbą o opracowanie zasad rodzimej orto- bez związku z wcześniejszym tekstem i dlaczego do eksperymentu posłużył grafii i odpowiedniego kroju liter, koniecznych w celu należytego oddania Prolog Janowy? Na pierwsze pytanie można odpowiedzieć, odwołując się w druku głosek polskich nieobecnych w łacinie. Projekt Zaborowskiego do praktyki wydawniczej Hallera, który umieszczał opracowane do druku ukazał się w oficynie Florianowej w latach 1514-1515 pt. Ortographia seu polskojęzyczne fragmenty w dziełach łacińskich. Tak np. było z tekstem modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma quam utilissimus6. Po- Bogurodzicy dołączonym do Commune Poloniae Regni privilegium (1506) równanie ortografii i czcionek używanych w wydaniu pierwszej polskiej prymasa Jana Łaskiego starszego (zm. 1531).10 Na uzasadnienie wyboru książki Hortulus animae (Raj duszny) wykazuje, że modlitewnik i polskie fragmentu J 1,1-14 może rzucić trochę światła data powstania druku. Jest to partie Ortographii były tłoczone tym samym pismem, w którym zastoso- przełom roku, a więc okres Bożego Narodzenia, kiedy czytało się podczas wano projekt Zaborowskiego. W latach 1516-1520 Ungler wszedł w spółkę Mszy św. Prolog Janowy. Być może zatem, aby przedstawić wyniki prac z Hallerem. W 1518 roku w oficynie Hallera prowadzonej przez Unglera nad polską ortografią na znanym tekście, drukarze wybrali fragment, któ- ukazało się drugie wydanie pracy Zaborowskiego, ze zmodyfikowanymi ry w dniach przygotowywania druku rozbrzmiewał z kościelnych ambon.11 zasadami ortografii, które po raz pierwszy wprowadzono w druku pt. Po- Prolog Janowy jest ponadto tekstem bardzo znanym, o ogromnym znacze- czątek święte Ewanielije…, adiustowanym prawdopodobnie przez współ- niu dla dogmatów chrystologicznych. pracownika Unglera i Hallera, Jana z Sącza (Sandeckiego-Maleckiego 4-5. Tekst przekładu nie zawiera dedykacji ani prób ukierunkowania lektury. 6. Prolog Janowy z roku 1518/1519 to niesamoistny druk zajmujący 3 Druk, w którym znajduje się fragment będący tu przedmiotem zainteresowania, nie verso nieliczbowanej ostatniej karty (D6) pozycji Septem canonicae epi- posiada wyraźnego adresu wydawniczego ani daty wydania. Na głównej stronie tytułowej widnieje tylko sygnet drukarski Hallera. Datacja druku była dyskutowana. E XVI, s. 74, podaje, że druk mógł ujrzeć światło dzienne ok. 1500 r. W katalogu kartkowym Biblioteki 7 Na temat tej hipotezy: zob. DDP IV, s. 245. im. Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się przypuszczalna data druku: ok. 1516. Anali- 8 Zob. W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne…, s. 270-274, cytat s. 288. za typograficzna inicjałów zamieszczonych w książce pozwoliła ustalić datę druku na rok 9 A.A. Kryński i M. Kryński uważają, że ProlJ 1518/1519 jest przeróbką tekstu, któ- 1518/1519; zob. PT IV, s. 16, 59 (w wykazie druków Hallera nr 175). Datację za PT podaje ry zachował się w rękopisie z przełomu XV i XVI w. (Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. KSD XVI ZNiO, s. 191, poz. 693; KP BJ I, s. 100-101, poz. 231. W. Wydra, W.R. Rzepka, Zamoyskich nr 1116 (dziś w BN), czyli fragment Harmonii ewangelicznej). Zob. wyżej, Niesamoistne…, s. 267, 280. s.168nn; oraz A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki języka…, s. 122-123, 362-363. 4 Na podstawie egz. ZNiO XVI.Qu.3064. 10 Zob. DDP I/1, s. 52. 5 Na temat ortografii ProlJ: zob. W. Wydra, W.R. Rzepka, Niesamoistne…, s. 274-287; 11 Ten sam fragment Ewangelii wg św. Jana (J 1,1-14) czytano w dzień Bożego Naro- PT IV, s. 16; A.A. Kryński, M. Kryński, Zabytki języka…, s. 362-363; W. Taszycki, Historia dzenia; zob. np. Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/1516], k. XIIIr (ZNiO języka polskiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1965, s. 53-58. XVI.F.4059); Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, k. XIIIIr (ZNiO XVI.Qu. 6 Zob. PT III, s. 29. 3262).

HB-I 12 178 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 179 stolae… Całą książkę wydrukowano w formacie quarto na czterech skład- 1899) nabył jego unikatowy egzemplarz (ZNiO XVI.Qu.289114; fot. 23) kach, z których ostatnia D liczy sześć kart. Razem druk ma osiemnaście od profesora Erazma Strzetelskiego (zm. 1862) ze Stanisławowa15. Nie jest nieliczbowanych kart. Wymiary pojedynczej karty wynoszą ok. 203 mm × to pierwszy przekład Księgi Koheleta (Eklezjastesa) na język polski, gdyż × 151 mm, a kolumny tekstu Prologu wraz z tytułem – ok. 105 mm × 99 mm. księga ta musiała się znajdować w drugim tomie XV-wiecznej Biblii królo- 7. Omawiana strona zawiera tytuł perykopy w dwóch centrowanych li- wej Zofii16. niach: „POCZAVTEK SWIÆTE EVANIELIE | podług swiætegho Iaana” 2. Autorem przekładu z łaciny był Hieronim Spiczyński z Wielunia (zm. oraz tekst J 1,1-14 w osiemnastowersowej kolumnie. 1550). 8. Wersety perykopy, pomimo jej hymnicznego charakteru, nie zostały Ziemia wieluńska, z której pochodził tłumacz Ecclesiastesa, należała na w żaden sposób wyodrębnione ani oznaczone. Tekst tworzy zwartą kolum- początku XVI wieku do ważnych ośrodków odrodzenia docierającego do nę, w której zdania następują jedno po drugim. Rzeczypospolitej. Działał tam teatr renesansowy, rozwijało się szkolnictwo 9. Brak materiału ilustracyjnego. i zainteresowania naukowe. W takim klimacie przyszedł na świat i wzrastał 10. Prolog Ewangelii św. Jana wydrukowano dwoma rodzajami pisma. Hieronim.17 Pierwszą linię tytułu złożono wersalikami antykwowymi pisma tekstowego Hieronim z Wielunia to w historii literatury polskiej osoba mało znana18. nr 11 (krój Q/u (C), stopień 20 w. = 92 mm)12. Pozostałe linie – pismem Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych XX wieku doprowadziły tekstowym typu rotundowego nr 7 (krój M88, stopień 20 w. = 82 mm), do utożsamienia tłumacza Ecclesiastesa z Hieronimem Spiczyńskim, zwa- z tym że zwiększono tu interlinię, przypuszczalnie po to, aby równomiernie nym też Polyconiusem lub Polkonem – późniejszym współpracownikiem zapełnić pustą stronę (ze zwiększoną interlinią 10 w. = 55 mm). Omawia- drukarzy krakowskich: Hieronima Wietora i Floriana Unglera19. Hiero- jąc pisma użyte do druku w tym fragmencie, należy wspomnieć, że tekst nim pochodził z mieszczańskiej rodziny Polkonów, był synem Bartłomieja zasadniczy perykopy został wydrukowany pismem pochodzącym jeszcze z Wielunia. W 1517 roku rozpoczął studia w Akademii Krakowskiej, lecz z zasobów Kaspra Hochfedera, poprzednika Hallera, które Haller uzupełnił stopni naukowych nie uzyskał. Został nobilitowany dzięki wojewodzie polskimi znakami. Na szczególną uwagę zasługuje tu sposób oddania no- sówek. Dźwięk oznaczany dziś literą „ą” drukarz oddał za pomocą znaku 14 „a|”, dźwięk zaś oznaczany dziś literą „ę” – za pomocą zwykłego „e” lub Fotograficzny przedruk unikatu: Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, wstęp H. Skoczy- las-Stawska, Wieluń 2000. Tekst Eccl 1522 ukazał się w transliteracji i transkrypcji wraz ligatury „æ”. Nowość tego rozwiązania polegała na zastosowaniu po raz z opracowaniem językoznawczym: zob. A. Lenartowicz-Zagrodna, „Eklezjastes” Hieroni- pierwszy dla wyrażenia nosówki „ę” znaku „e”, z którego powstała później ma z Wielunia (1522). Transliteracja i transkrypcja. Monografia językowa, Łódź 2011. litera „ę”13. 15 Zob. L. Bernacki, Wstęp, w: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchoł- tem…, Haarlem 1913, s. 9. 11. Tekst biblijny rozpoczyna się od lombardowego inicjału U nr 48 16 Inaczej twierdzi A. Lenartowicz-Zagrodna, opierając się na opisie Biblii królowej (13 mm). Inicjał pełni wyłącznie funkcję ozdobną. Zofii pióra A. Małeckiego (Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły…, s. XXI-XXII) z 1871 r.: 12. Brak elementów ułatwiających korzystanie z druku. „Odrzucić jednak należy możliwość, że wcześniej tłumaczył ją autor Biblii Królowej Zofii, o czym pisze wydawca przedwojennej edycji tego dzieła – Antoni Małecki”, A. Lenarto- wicz-Zagrodna, „Eklezjastes” Hieronima z Wielunia…, s. 13. Na temat drugiego tomu Biblii 2. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia (1522) królowej Zofii: zob. wyżej, s. 157. 17 Zob. H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej 1. Ecclesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia pozostawał nie- doby oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, Warszawa – znany aż do 1858 roku, kiedy to hrabia Włodzimierz Dzieduszycki (zm. Łódź 1987, s. 50-51. 18 Zob. np. F.M. Sobieszczański, Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, wyd. S. Orgelbrand, t. XXVI, Warszawa 1867, s. 942; NK III, s. 388. 19 Wyniki badań podsumowuje H. Skoczylas-Stawska w pracy Hieronim z Wielunia… Tam też podaje wyczerpującą literaturę. Poniższe dane biograficzne Hieronima zaczerpnię- 12 Przy opisie ProlJ 1518/1519 oznaczenia materiału typograficznego podano za PT IV. to z tego opracowania. Zob. również: A. Lenartowicz-Zagrodna, „Eklezjastes” Hieronima 13 Zob. W. Taszycki, Historia…, s. 53-57. z Wielunia…, s. 18-20. 180 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 181 wileńskiemu i kanclerzowi litewskiemu, Olbrachtowi Gasztołdowi (zm. pisem wirtuozerią poetycką. Utwór pisany prozą oddał jako prozę, ale prozę 1539), u którego służył jako zielarz. Istnieją przypuszczenia, że sprawował rytmizowaną z silnie zaznaczoną warstwą eufoniczną. Zachowywał sens ory- również obowiązki lekarza Zygmunta II Augusta. Zasłynął nie tylko jako ginału, ale jednocześnie dostosowywał ją do możliwości percepcyjnych ówcze- pierwszy tłumacz drukowanej księgi biblijnej, lecz również jako przyrod- snych odbiorców. W swej osobie zespolił role tłumacza i indywidualnego twór- 24 nik, lekarz, astronom, tłumacz Erazma z Rotterdamu, autor słynnego zielni- cy, w swej pracy – tłumaczenie i dzieło autorskie . ka wydanego przez Helenę Unglerową (zm. 1551) w 1542 roku. W przed- Tłumacz posługiwał się współczesną sobie polszczyzną renesansową, mowie do tego ostatniego dzieła napisał w obronie mowy ojczystej: lecz z elementami archaizacji stosowanej roztropnie i z umiarem, która 25 Pamiętajmy na przodki nasze, którzy o sławę swą i potomków swych ni stat- nadawała przekładowi powagę właściwą tekstom religijnym . Ecclesia- ków, ni zdrowia swego nie litowali, język swój miłowali, wyższyli, bronili, ob- stes to „zabytek kontynuujący osiągnięcia translatoryki XV wieku i jedno- cemu językowi nigdy go potłumić nie dopuszczali, strzegąc w tym z pilnością cześnie otwierający nowy, renesansowy etap dziejów polskiego piśmiennic- czci swej, prawa przyrodzonego i ustaw Pana Boga wszechmogącego.20 twa”26. 3. Zatrzymując się nad genezą wydania Ecclesiastesa (1522), należy Spiczyński zdobył sobie miano obrońcy polszczyzny, domagając się uwzględnić współtwórcę tej pozycji, czyli Hieronima Wietora. Przybyły w 1536 roku wygłaszania w kościele Mariackim kazań po polsku, do tej z Wiednia drukarz, przesiąknięty ideami nowej epoki, pragnął nie tylko wy- pory głoszonych po niemiecku. dawać klasyków, lecz postawił sobie również za cel tworzenie i propago- Należy zatem uznać w nim prawdziwego humanistę, wszechstronnie wanie literatury w języku polskim, o czym wielokrotnie wspominał w de- wykształconego apologetę i propagatora języka narodowego. Osobę Hiero- dykacjach i przedmowach do swoich druków. Niewątpliwie jako człowiek nima stawia się w jednym rzędzie z takimi pionierami polskiej literatury nowej epoki był zainteresowany również drukami biblijnymi.27 związanymi z oficyną Hieronima Wietora, jak Biernat z Lublina (zm. ok. Dlaczego jednak wybór obydwu Hieronimów padł na Ecclesiastesa (tj. 1529), Jan z Sącza (Sandecki-Malecki), Jan z Koszyczek, Baltazar Opeć Księgę Koheleta)? Odpowiedzi należy szukać głównie w humanistyczno- oraz Andrzej Glaber z Kobylina. Należał on zatem do pisarzy, którzy jako -biblijnych pasjach tłumacza i drukarza. Księga Koheleta dobrze pasuje do pierwsi doceniali wartość i piękno języka polskiego. Można w nim zoba- ducha epoki. „Zawiera złote myśli, jakie zebrać mogła ludzkość od począt- czyć człowieka odznaczającego się wysoką kulturą umysłową i duchową. ku swego istnienia, myśli o nieprzemijającej wartości, myśli ponadczaso- „Był z całą pewnością głębokim patriotą, prekursorem polskiej myśli, pol- we, wciąż żywe i aktualne”28. Księga uczy realnego spojrzenia na świat, skiego słowa”21. który szybko przemija, stanowi prawdziwy traktat o człowieku i jego życiu. Podstawę przekładu Ecclesiastesa stanowiła Księga Koheleta z łaciń- Nie tylko zawiera wiele refleksji religijnych, lecz uczy również cnoty i wy- skiej Wulgaty22. Tłumaczenie Hieronima z Wielunia określa się jako swo- chowuje.29 Echa humanistycznego poszukiwania mądrości w Biblii docho- bodne23. Badaczka pracy Spiczyńskiego, Anna Lenartowicz-Zagrodna, cha- dzą z kart samego druku: rakteryzuje jego warsztat następująco: Tu mądrość i naukę czerpaj, przyjacielu miły. Spiczyński nie trzymał się wiernie łacińskich słów i składni, ale też starał się je Jeśli chcesz, przydź wrychle między niebieskie siły (k. 1r). szanować, jeśli tylko nie kolidowało to z prawidłami polszczyzny. Na tekście czynił stylistyczne przekształcenia, ale też przekształcenia te nie wiążą się z po

24 Tamże, s. 301. 20 Za: H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia…, s. 59. 25 Tamże, s. 224, 226. 21 Zob. tamże, s. 51. Zob. również H. Kowalska, T. Ulewicz, Spiczyński Hieronim, PSB 26 Tamże, s. 314. XLI, s. 89-91. 27 Zob. DDP I/1, s. 334-336, 350-351. 22 A. Lenartowicz-Zagrodna, „Eklezjastes” Hieronima z Wielunia…, s. 26, 230-232. 28 H. Skoczylas-Stawska, Hieronim z Wielunia…, s. 54. 23 Tamże, s. 249, 251, 253, 256-257, 291-301. 29 Por. tamże, s. 54-55. 216 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) A. Niesamoistne fragmenty i pojedyncze księgi 217

4. Pracę swą Wojciech Ulatowski zadedykował Stanisławowi Koniec- 10. Przypowieści Salomonowe polskiemu (zm. 1646). Książka miała być darem nie tylko dla Stanisława, w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego (1623) lecz również dla całego rodu Koniecpolskich za ich zasługi dla ojczyzny 1. Poetyckie tłumaczenie Księgi Przysłów Józefa Domaniewskiego uka- i Kościoła. Tłumacz mocno podkreśla życzliwość Koniecpolskich wobec zało się in 4° w dwóch edycjach: łacińsko-polskiej pod łacińskim tytułem: zakonu paulinów (k. A2v-3v). Proverbiorum Salomonis: versio poëtica (ProvDom 1623; fot. 27a-b) oraz 5. Jeśli chodzi o proponowany sposób interpretacji i lektury tekstu, to polskojęzycznej z tytułem: Przypowieści Salomonowe. Przekładania Ioze- należy powiedzieć to, co zawsze przy parafrazach, które ze swej natury za- fa Domaniewskiego (PrzDom 1623). Adres wydawniczy również podano wierają element interpretacyjny. Poza tym praktyczny sposób lektury wy- w dwóch wersjach językowych: „Lubecæ Lithuanorum | In Typographia znacza wychowawczy cel książki. Na stronie tytułowej tłumacz umieścił Petri Blasti Kmitæ. | Anno 1623.” oraz: „W Lubczu | W Drukarni Piotra zawołanie, którym pragnie zachęcić czytelników do naśladowania poboż- Blastusa Kmity. | Roku 1623.”. Drukarzem obu edycji był więc ewange- nego Tobiasza: „Bona est oratio cum elaemosina magis, quam Thesauros lik reformowany, Piotr Blastus Kmita, który wytłoczył książki w swoim za- auri recordere”. kładzie w Lubczu nad Niemnem (Lubcz Litewski). Być może obie edycje, 6. Książka wyszła w formacie quarto, liczy dwadzieścia nieliczbowa- noszące tę samą datę, tłoczono równolegle. Drukarz mógł z gotowego skła- nych kart, czyli pięć arkuszy (sygn. A-E4). Badany egzemplarz w broszuro- wej oprawie ma wymiary 174 mm × 145 mm. du odbijać karty dla jednej wersji, następnie zachowywał złożone kolumny 7. Edycja zawiera: z tekstem polskim, na nowo składał marginalia (ramki, numery stron, noty, 113. Zmiany marginaliów były koniecz- – stronę tytułową (k. A1r); żywa pagina) i odbijał wersję drugą ne, jako że w Proverbiorum Salomonis wersja polska znajduje się tylko na – herb Koniecpolskich; stronach recto. – wiersz Na starożytny Klejnot Ich PP. Koniecpolskich (k. A1v); Pierwszy opis bibliograficzny Proverbiorum Salomonis został sporzą- – list dedykacyjny (k. A2r-3r); dzony przez Karola Estreichera młodszego (zm. 1984) na podstawie notat- – tekst parafrazy (k. A4r-E4r). ki przekazanej Karolowi Estreicherowi starszemu przez właściciela klocka, 8. Tekst jest podzielony na stychy ułożone jeden pod drugim bez żad- w którym dzieło się znajdowało. Estreicherowie nie widzieli przekładu Do- nych przerw. Tłumacz zachował podział na rozdziały zaznaczone za pomo- maniewskiego. Ponadto odnotowali błędnie, że dzieło ukazało się w 1622 cą rączki E przy wierszu, który odpowiada początkowi nowego rozdziału roku. Pod opisem bibliograficznym Karol Estreicher młodszy zamieścił biblijnego. Numerów rozdziałów nie podaje. tekst notatki: Całość jest umieszczona w ramce. W oknie górnym znajduje się nagłó- wek kolumnowy: „Præfacya. || Præfacya.” – przy liście dedykacyjnym; Oryginał łaciński wraz z przekładem wierszem polskim obok. Na czele umiesz- „Tobiasz. || Tobiasz.” – przy parafrazie. Pod tekstem głównym w otwartym czono epigramma Josephi Domaniewski a Mniewo do Rafała Leszczyńskiego oknie umieszczono sygnatury kart i kustosze. wdy Bełzkiego. Druk gocki. 9. Zamieszczono tu tylko jedną ilustrację: herb Koniecpolskich związa- Wedle notatki udzielonej memu ojcu przez Birgela egzemplarz, który był jego 114 ny z dedykacją. własnością, miał nosić datę 1622. – Obacz o tem tom XVI str. 277, gdzie 10. Tekst główny wytłoczono szwabachą (20 w. = 110 mm), a list dedy- opisano „klocek” Birgela (pastora w Słucku). Ponieważ biblioteka Birgela kacyjny kursywą (20 w. = 115 mm). 11. Inicjały ozdobne pojawiają się dwukrotnie: antykwowe Z otwiera 113 Nie zdołano tego jednoznacznie stwierdzić, gdyż w przypadku PrzDom 1623 autor list dedykacyjny, natomiast gotyckie C – tekst parafrazy. korzystał z reprintu oprac. i wyd. przez M. Krzysztofik, wykonanego na podstawie mikro- 12. Poza wspomnianymi już rączkami wyznaczającymi partie tekstu od- filmu z BN (nr 51679), a nie z egz. oryginalnego. W każdym razie różnice w składzie tekstu polskiego w obu wersjach są niewielkie. powiadające biblijnym rozdziałom brak elementów ułatwiających korzysta- 114 Estreicher popełnia tu błąd, gdyż opis klocka Birgela znajduje się w E XV, nie z druku. s. 277-278. 226 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 227 powieści Salomonowe, które zebrali słudzy Ezechiasza króla Judskiego” B. Psałterze i psalmy (Prz 25,1 – 29,33); „Nauka króla Lemuela, w której go ćwiczyła matka jego” (Prz 31,1-9). Tytuły te, jako należące do tekstu natchnionego, zwy- Wśród polskich druków biblijnych zawierających psalmy najpierw opi- czajowo eksponowano w renesansowych wydaniach Biblii. Tak jest np. sano w porządku chronologicznym edycje całej Księgi Psalmów (1-11). w Biblii Leopolity z 1561 roku, częściowo w Biblii brzeskiej z 1563 roku Następnie zaprezentowano wydania pojedynczych psalmów i ich zbiorów (niektóre tytuły nie są wyróżnione graficznie), w Biblii Szymona Budnego (12), a na końcu (13) poświęcono nieco miejsca psalmom przedrukowanym z 1572 roku, w Biblii ks. Jakuba Wujka z 1599 roku, w Biblii Stephanusa w innych dziełach. Do materiału przedstawionego w niniejszym punkcie oraz z Biblii w tłumaczeniu Leo Juda (zob. wyżej, s. 224). włączono również przedruki Księgi Psalmów z wydań całej Biblii (PsBB 9. Brak materiału ilustracyjnego. Czasami pojawiają się tylko dekoracje: 1564, PsTryd 1579, PsBG 1633), gdyż pod względem edytorskim stanowią różnego rodzaju winiety i ozdobne listki. one odrębny przedmiot badań. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła 10. Zastosowano następujące pisma: polski tekst parafrazy wydrukowa- Milejewskiego, które zawierają prawie cały Psałterz (138 psalmów) zali- no szwabachą (20 w. = 87 mm), łaciński zaś antykwą (20 w. = 87 mm), czono do edycji całej księgi. noty polskie szwabachą mniejszego stopnia (5 w. = 18 mm), łacińskie Omawiając poszczególne dzieła, zatrzymano się najpierw na aspekcie antykwą (5 w. = 18 mm), nagłówki zawierające oznaczenia rozdziałów bibliograficzno-historycznym (1-5), a następnie na aspekcie typograficzno- – odpowiednio szwabachą (1 w. = 5 mm) i kapitalikami antykwowymi -funkcjonalnym (6-12). (1 w. = 4,5 mm). Układ zastosowanych pism jest przejrzysty. 11. Poszczególne rozdziały polskiej parafrazy otwierają ozdobne inicja- 1. Psałterz krakowski (od 1532 r.) ły. Są to gotyckie wersaliki frakturowe (1 w. = 7-9 mm). Podobną funkcję pełnią w tekście łacińskim zwykłe wersaliki antykwowe (1 w. = 7-9 mm). 1. Najstarszy psałterz drukowany po polsku, nazywany Psałterzem kra- 12. W wyrywkowym korzystaniu z tekstu pomaga jego podział na roz- kowskim, wydano in 8° w 1532 roku pt. Psałterz albo kościelne śpiewa- działy i wersety. Numeracja wersetów z kilkoma wyjątkami (rozdz. 19, 20, nie króla Dawida, nowo pilnie przełożony, z łacińskiego języka w polski, 22, 23) odpowiada numeracji stosowanej standardowo w Księdze Przysłów. według szczerego tekstu. Kolejne wydanie ukazało się w 1535 roku rów- W numeracji zdarzają się błędy. nież in 8° (fot. 29). Te dwie edycje są bardzo podobne, obydwie wyszły z oficyny Hieronima Wietora, który podpisał się tylko pod drugim wyda- 11. Przekłady i edycje niezachowane niem.136 Karol Estreicher notuje jeszcze jedną edycję tego psałterza z 1535 roku w dwunastce, powołując się na Adama Benedykta Jochera (zm. 1860) Opisane wyżej druki z polskimi przekładami Pisma Świętego nie sta- i Wacława Aleksandra Maciejowskiego (zm. 1883)137. Spośród innych bi- nowią kompletu. Należy założyć, że zarówno przekładów biblijnych, jak bliografów Jerzemu Samuelowi Bandtkiemu (zm. 1835) znane było tylko i ich edycji było więcej, lecz się nie zachowały. Uwaga ta dotyczy zwłasz- wydanie z 1532 roku138, natomiast Michał Wiszniewski (zm. 1865), miesza- cza druków drobnych, które łatwo ulegały zagubieniu i zniszczeniu (np. Józ jąc dane o dwóch pierwszych edycjach, nie wspomina o wydaniu in 12°139. 1540, Hist 1543). Sam Karol Estreicher wydania in 12° nie widział, gdyż lokalizując jego eg- Z bibliografii i opracowań wiadomo jeszcze przynajmniej o jednym dzie- zemplarz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, postawił przy ozna- le, które nie dotrwało do czasów współczesnych, a mianowicie o tłumacze- niu Księgi Hioba sporządzonym przez Jakuba Lubelczyka (Kraków, Maciej 136 Zob. E XV, s. 66. Na podstawie PsKr 1532 – BJ Cim. 907 oraz fragm. korektowego Wirzbięta, 1559): Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość i wiara, odbicia BJ Cim. vol.25; PsKr 1535 – ZNiO XVI.O.1021; Kr PAN 62 oraz z przedrukowanej nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyjęta. Edycja ta była podobizny całości egz. krakowskiego: Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida (tzw. znana z nietypowego podpisu tłumacza: LUBy EvangeLii CZYtelniK.135 Psałterz krakowski), Biblioteka Tradycji Literackich 25, Kraków 1999. 137 E XV, s. 66, podaje: „Jocher 2374” i „Maciej. Pism. I”. 138 Hist. druk. KP I, s. 436-439. 135 E XVIII, s. 604-605; PT X, s. 5; NK II, s. 458. 139 Wiszn. VI, s. 481-482. 228 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 229 czeniu biblioteki znak zapytania. Aleksander Brückner o trzecim wydaniu nie przełożony», lecz nowo pilnie przepisany brzmieć powinno”144. Maria Psałterza krakowskiego napisał, że jego istnienie jest „nieco wątpliwe”140. Kossowska była podobnego zdania, twierdząc, że „jako typ pracy” Psałterz Prowadzone dla celów niniejszej pracy poszukiwanie wspomnianego przez krakowski „nie wnosi nic nowego”145. Najnowsze jednak badania przema- Estreichera egzemplarza w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego oraz wiają za większą inwencją twórczą obydwu redaktorów, dowodzą bowiem, przez Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej zakończyło że wydrukowana przez Wietora wersja jest etapem przejściowym między się niepowodzeniem. Jeżeli więc taki egzemplarz kiedykolwiek istniał, to średniowieczną a renesansową metodą przekładu tekstów biblijnych146. dziś należy go uznać za zaginiony. Dokładnie nie wiadomo, kim był pierwszy modernizator. Brückner 2-3. Na temat genezy i twórców Psałterza krakowskiego wypowiadał umieszcza go w kręgu Akademii Krakowskiej lub wśród bernardynów. się Brückner. Uważał, że wspomniana książka to drukowana wersja zmo- Obydwa środowiska pod koniec XV wieku dały dowody swojej troskliwo- dernizowanego w latach 1470-1480 średniowiecznego prapsałterza polskie- ści o język ojczysty147. Na temat drugiego redaktora nie ma żadnych infor- go (Psałterza sądeckiego), wspólnego źródła dla Psałterza floriańskiego macji. i Psałterza puławskiego. Do takich wniosków badacz doszedł, porównując 4. Żadne z wydań nie posiada dedykacji. Psałterz krakowski z floriańskim, puławskim i z Modlitwami Wacława.141 5. Niektóre psalmy z Psałterza krakowskiego opatrzono argumentami, Nie jest to więc, jak głosi tytuł, nowy przekład, lecz edycja starego tekstu które podają na ogół historyczny kontekst powstania utworów, a więc uczą zmodernizowanego w przybliżeniu sześćdziesiąt lat wcześniej. dosłownej interpretacji Biblii. Wyjątkowo można tu spotkać wskazów- Według Brücknera Hieronim Wietor postanowił wydać rękopis pocho- ki służące egzegezie moralnej (tropologicznej) i alegorycznej (widzącej dzący z drugiej połowy XV wieku, najpierw jednak zlecił nieznanemu dziś w psalmach zapowiedź wydarzeń nowotestamentowych). Na uwagę za- redaktorowi poprawienie tekstu. W Psałterzu krakowskim można zatem sługują argumenty podające przeznaczenie psalmów, np. przy Psalmie 15: wyróżnić podwójną modernizację: „jest dobry ku przeżegnaniu”; przed Psalmem 19: „Mów ji za kapłana, – dotyczącą języka (pisownia, fleksja, słownictwo), wprowadzoną przez kiedy mszej słuchasz” itd.148 Porównanie argumentów z Psałterza krakow- autora rękopisu ok. 1470 roku; ten sam redaktor podjął również próbę czę- skiego i z Psałterza puławskiego wykazuje pewne zawężenie proponowa- ściowego uzgodnienia polskiego tekstu średniowiecznego z Wulgatą; nego sposobu interpretacji149. – dotyczącą ortografii i przygotowania rękopisu do druku, wykonaną 6. Psałterz krakowski drukowano in 8° (np. 151 mm × 105 mm × przez anonimowego redaktora na początku lat trzydziestych XVI wieku.142 × 23 mm dla ZNiO XVI.O.1021 w oprawie). Edycje złożone są z ośmiu Na jak wielką samodzielność zdobyli się twórcy Psałterza krakow- składek po cztery karty i czternastu po osiem kart (sygnowane: +4, A-E8, skiego? Brückner uważał, że wkład osób przygotowujących druk był nie- F4, G-H8, J-O4.8, P8, Q4, R8, S-X8.4; w sygnowaniu PsKr 1532 występu- wielki, trzymały się one kurczowo literalnego przekładu, nieznacznie tyl- ją błędy w składce U). Każda z nich zawiera po 144 karty (18 arkuszy). ko odstępując od starej wersji. Poprawki wniesione przez XV-wiecznego Była to więc książka małych rozmiarów, właściwych dla modlitew- modernizatora naśladują według Brücknera niewolniczo nawet łacińskie nika. Obydwa wydania różnią się tylko nieznacznie łamaniem tekstu konstrukcje zdań143. Jeszcze mniejszy wkład przyznaje Brückner redaktorowi druku. Twierdzi, że „tytuł wydania kłamie bezczelnie, nie «nowo pil-

144 Tamże, s. 292-293. 145 Koss. I, s. 86. 140 A. Brückner, Psałterze polskie…, s. 274. 146 Por. E. Woźniak, Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia „Psałterza krakow- 141 Według podstawowych prac Brücknera o PsKr: Psałterze polskie…, s. 274-318; oraz skiego”, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 41 (1996) z. 2, s. 75-96. Literatura religijna…, t. II, s. 18-31. 147 Zob. A. Brückner, Psałterze polskie…, s. 307. 142 Por. M. Cybulski, Staropolskie przekłady Psałterza, „Rozprawy Komisji Językowej 148 Szerzej: zob. tamże, s. 275-276; M. Cybulski, Staropolskie przekłady, s. 53-54. Tam ŁTN” 41 (1996) z. 1, s. 54-58. też podano więcej przykładów. 143 A. Brückner, Psałterze polskie…, s. 306. 149 Por. Psałterz albo kościelne śpiewanie…, s. 297. 230 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 231 i pisownią. W drugiej edycji Hieronim Wietor poprawił niektóre błędy dru- Breviarium Cracoviense 1538 PsKr 1532 Ps 109-113 karskie pierwodruku. Psalmy nieszporów niedzielnych Cz. VII: Ps 109-117 7. Przykładowo podaje się zawartość wydania z 1532 roku: Magnificat – Łk 1 Psalmy nieszporów ferii II po- Ps 114-120 Cz. IX: Ps 119-150 – główna strona tytułowa (k. +1r); niedziałek – „Regestr psalmow alb (!) iako porzędu idą psalmy według liczby tu Psalmy nieszporów ferii III Ps 121-125 Cz. X: naydżiesz y podług licżby listu na ktorym iest położon” (k. +1v-4v); wtorek Psalmy nieszporów ferii IV Pieśń trzech młodzieńców Ps 126-130 – zasadnicza część książki zawierająca tekst psalmów i pieśni środa – Dn 3,57-88 (k. 1-140r), które są ułożone podobnie jak w innych psałterzach i brewia- Psalmy nieszporów ferii V Ps 131-136 Benedictus – Łk 1,68-79 rzach z tego okresu150. czwartek Psalmy nieszporów ferii VI Tabela 2 zestawia układ psalmów w łacińskim Breviarium Cracoviense Ps 137-141 Te Deum piątek 151 z 1538 roku i w Psałterzu krakowskim z 1532 roku. Psalmy nieszporów sobotnich Ps 143-147 Symbol św. Atanazego Układ PsKr podano w takiej kolejności, aby ukazać podobieństwa do brewiarza. Kolejność poszcze- Tabela 2. Układ psalmów w Breviarium Cracoviense (1538) gólnych partii PsKr zaznaczono przez numerowanie kolejnych bloków tekstu. Numeracja psalmów wg i w Psałterzu krakowskim (1532) Wulgaty

Breviarium Cracoviense 1538 PsKr 1532 Ps 1-20 Jak widać z tabeli 2, redaktorzy zachowali kolejność 150 psalmów, Psalmy nokturnu niedzielnego Te Deum zob. cz. X choć dzięki umieszczeniu w odpowiednich miejscach również kanty- Ps 92; 99; 62; 66 Kantyk trzech młodzieńców – ków przystosowali książkę do funkcji osobistego modlitewnika, z które- Psalmy wspólne jutrzni Dn 3 zob. cz. X go można było odmawiać po polsku modlitwy zbliżone w swej formie do Ps 148-150 brewiarzowych godzin kanonicznych. Niektóre psalmy i pieśni są tu po- Benedictus – Łk 1 Ps 21-25; 53; 117 Cz. VIII: dane w wersji wykorzystywanej w kulcie publicznym, a więc z dodaną na Psalmy na prymę Ps 118 ab gd Ps 118 ab gd końcu doksologią: „Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Świętemu”… (np. Symbol św. Atanazego zob. cz. X Psalmy na tercję Ps 118 hw zy xj Ps 118 hw zy xj k. 1-4). Teksty, które przydają się częściej w różnych dniach tygodnia, Psalmy na sekstę Ps 118 kl mn s[ Ps 118 kl mn s[ zestawiono na końcu książki. Brak tam jednak ważnego kantyku Magni- Psalmy na nonę Ps 118 pc qr vt Ps 118 pc qr vt ficat, odmawianego podczas każdych nieszporów, co można chyba uznać Psalmy nokturnu ferii II Ps 26-37 i 50 Cz. I: Ps 1-37 poniedziałek Pieśń Izajasza – Iz 12 Iz 12,1-6 za zwykłe niedopatrzenie. Psałterz krakowski raczej nie służył do wspól- Psalmy nokturnu ferii III Ps 38-41; 43-49; 51; 42 Cz. II: Ps 38-51 nych modlitw, które sprawowano zazwyczaj po łacinie. Ponadto książ- wtorek Pieśń Ezechiasza – Iz 38 Iz 38,10-20 ka nie zawierała pełnego zestawu tekstów potrzebnych do odmawiania Psalmy nokturnu ferii IV Ps 52; 54-61; 63; 65; 67; 64 Cz. III: Ps 52-67 środa Pieśń Anny – 1 Sm 2,1-10 1 Sm 2,1-10 brewiarza. Psalmy nokturnu ferii V Ps 68-79 Cz. IV: Ps 68-79 Warto jeszcze podkreślić, że pieśni ze Starego i Nowego Testamentu czwartek Pieśń Mojżesza – Wj 15 Wj 15,1-19 mogły pochodzić, podobnie jak tekst psalmów, z jakiegoś wcześniejszego Psalmy nokturnu ferii VI Ps 80-96 i 142 Cz. V: Ps 80-96 piątek Pieśń Habakuka – Ha 3 Ha 3,1-19 tłumaczenia Biblii. Ps 97-108 i 91 Cz. VI: Ps 97-108 Psalmy nokturnu sobotniego – na karcie 140r znajduje się krótka errata, a na jej odwrocie drzeworyt Hymn Mojżesza – Pwt 32 Pwt 32,1-43 przedstawiający Dawida obserwującego kąpiącą się Batszebę. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Cały tekst mieści się w głów- nej kolumnie. Poza nią pojawia się tylko nagłówek, który na kartach 1-77r 150 Por. A. Brückner, Psałterze polskie…, s. 275. 151 Breviarium Cracoviense, Venezia, Petrus Liechtenstein, nakł. Michał Wechter, Marek podaje wyłącznie numer listu, a później również (k. 77v-136r) tytuł całe- Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8° (ZNiO XVI.O.528). go dzieła: „Psalmy albo Zołtarz || Krola Dawida”. Nagłówek zmienia się 268 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 269

5. Przedrukowanych przez Jana Januszowskiego psalmów z Biblii – na kartach Aaa3r-4r wykaz antyfon i modlitw do oficjów na szczegól- Leopolity nie opatrzono w Psałterzu Dawidowym z 1579 roku żadny- ne okazje, np. „Modlitwa przeciw nieprzyiaciołom”, „Czasu Morowego po- mi komentarzami ani argumentami. Zasadnicza i właściwie jedyna pró- wietrza”; karta Aaa4v jest pusta. ba ukierunkowania lektury polega na umieszczeniu tekstu natchnionego 8. Wszystkie strony są otoczone ramką. W kolumnie głównej mieści się w kontekście kultu publicznego, który zachęcał do modlitewnego odma- tekst oficjów lub innych dodatków. Każda strona ma nagłówek z żywą pa- wiania psalmów. giną, która informuje o zawartości strony, podaje dzień tygodnia i godzinę 6. Psałterz trydencki ukazał się w dwunastce (o wymiarach 143 mm × kanoniczną, np.: „Psalmy Jutrzniey || Niedźielney” (s. 6-67), „W Sobotę || × 79 mm × 46 mm dla ZNiO XVI.O.25 z oprawą). Jest to więc książeczka Na Nieszpór” (s. 679-695). niewielkich rozmiarów, choć dość gruba. Liczy 386 kart (32 skł. po osiem Psalmy są opatrzone numeracją według Wulgaty. k.; 32 skł. po cztery k.; jedna skł. z dwiema k.), czyli niewiele ponad trzy- 9. Materiału ilustracyjnego nie zamieszczono. dzieści dwa arkusze (sygn. A-Z8.4, a-z4.8, Aa-Nn8.4, Oo2, Vv-Zz4.8, Aaa4). 10. W książce użyto kilku pism. Tekst psalmów i hymnów wytłoczono Liczbowane są tu strony 1-712, pięćdziesiąt osiem stron jest nieliczbo- szwabachą (20 w. = ok. 88 mm), uwagi liturgiczne (tzw. rubryki, ale drukowanych. wane na czarno) odbijano szwabachą nieco mniejszą (20 w. = ok. 76 mm). Przebadany egzemplarz w XVI-wiecznej oprawie źle się otwiera. Moż- Innego rodzaju uwagi, tzw. przestrogi, drukowano kursywą, tytuły psal- na było z niego korzystać, wyłącznie trzymając go w rękach. To jeszcze mów podające ich numer wersalikami antykwowymi. jedna cecha, która jednoznacznie ogranicza funkcję tego psałterza do mo- Na stronie tytułowej i na stronie 5, gdzie zaczyna się pierwsze oficjum, dlitewnika osobistego. można zobaczyć próbkę druku dwubarwnego. 7. W Psałterzu trydenckim znajdują się kolejno: 11. Wszystkie psalmy, modlitwy, kantyki i hymny zaczynają się od wer- – główna strona tytułowa z dwubarwnie tłoczonym tytułem i pełnym ad- salików gotyckich (ok. 11 mm – 12 mm). Jeden inicjał (na s. 5) jest odbity na czerwono. resem wydawniczym (s. 1); 12. Wśród elementów ułatwiających korzystanie z druku należy wy- – „Do Czytelnika Przedmowa” (s. 2-4); mienić żywą paginę, paginację oraz spisy, które poszerzają wybór oficjów – „PSALTERZ DAWIDOW, Rozdźielony przez cały Tydźień” i umożliwiają odnalezienie pojedynczych psalmów. (s. 5-712); – „REyestr Psalmów wszystkich / dla rychleyszego naleźienia porząd- 7. Psałterz Dawidów przekładania nie spisany” (k. Oo2r-Xx2v), który podaje alfabetyczny spis psalmów we- Jana Kochanowskiego (od 1579 r.) dług ich polskich incipitów z zaznaczeniem numeru psalmu i strony; taki spis był bardzo przydatny w psałterzu, który rezygnował z kanonicznej 1. Ustalenie bibliograficznego spisu edycji Psałterza Jana Kochanow- skiego jest rzeczą bardzo trudną z kilku powodów. Po pierwsze, nie zacho- kolejności psalmów; wały się wszystkie wydania, a po niektórych pozostały tylko fragmenty bez – „Psalmy naznaczone które w Kośćiele bywaią śpiewane na stron tytułowych i kolofonów. Po drugie, Jan Januszowski, drukarz Psałte- Jutrzniach y Nieszporzech / tak w Swięta Uroczyste / iako y w in- rza, wypuszczał liczne edycje z fałszywymi datami druku, aby w ten spo- sze Swięta Apostolskie / Męczennicze / Spowiednicze / y Panienskie.” sób uniknąć wypłacania honorariów spadkobiercom poety i ratować trudną (k. Xx3r-Zz3v); wyszczególniono tu święta, a pod nimi podano pol- sytuację finansową oficyny. Po trzecie, drukarz mógł tłoczyć edycje frag- skie incipity psalmów przeznaczonych na dane oficjum, z zaznacze- mentaryczne, uzupełniane składkami pozostałymi po dawnych wydaniach. niem strony (takie połączenie kalendarza roku kościelnego z indek- Po czwarte, późniejsi użytkownicy Psałterza uzupełniali defekty swoich eg- sem psalmów umożliwiało odmawianie godzin kanonicznych również zemplarzy kartami z innych edycji.216 w święta); – „Reyestr Swiąt APOstolskich / Męczenniczych / Spowiedniczych / y 216 Na temat bibliografii PsKoch: zob. PKoch, p. XXII, s. 1-25 oraz wstęp; J. Pelc, Panien.” (k. Zz4r-Aaa2v), czyli wykaz świąt z podaniem antyfon i modlitw; W sprawie szesnastowiecznych wydań „Psałterza” Jana Kochanowskiego (Kilka uwag 276 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 277

Tabela 7. Psałterz Jana Kochanowskiego – zestawienie wydań 1578 1579 1583 1585 1587 1601 1617 1629 1641 1606 F Os/BN 1586 A 1587 A 1606 A 1586 B 1587 B 1606 B 1606 E 1586 C 1586 D 1606 C 1606 D 1606 G 1587 Os 1587 BN 1610/1611 1585/1586 1586/1587 1612/1614 PKoch XXII 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 – – 11 12 – 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Rok na k. tyt. 1587 1579 1583 1585 1585 def. def. 1586 1586 1586 1587 def. def. 1587 1587 1601 1606 1606 1606 1606 1606 1606 1606 1610 1612 1617 1629 1641 Rok w kolofonie 1578 brak 1583 1585 1586 def. 1586 1587 1586 1587 1587 def. 1587 1587 1587 brak brak brak brak brak brak brak brak 1611 1614 1617 1629 1641

Prawdziwy gp gp gp gp gw gw 1617 1629 1641 1579 1583 1601 1606 rok druku 1587 po 1590 po 1590 po 1587 po 1590 ok. 1598 ok. 1604 1594-1600 1610/1611 1612/1614 1585/1586 1590-1593 1590-1593 1590-1598 1590-1594 Liczba kart 112 112 116 112 112 112 112 112 112 112 112 112? 112 112 112? 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 112 Liczba arkuszy 28 28 29 28 28 28 28 28 28 28 28 28? 28 28 28? 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 Strona tytułowa + + + + + def. def. + + + + def. def. + + + + + + + + + + + + + + + ramka z ozdobników A A A A A def. def. A A A A def. def. A A A A B B B B B B + + + + + drzeworyt A A A A A def. def. A A A A def. def. A A A A B B B B B B C C C C C z Dawidem Podana drukarnia Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. def. def. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. def. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. AP AP AP AP AP Drukarz rzeczywisty Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. Łaz. ? ? ? ? ? ? AP AP AP AP AP Tekst w ramce A L L A A A A A N A A A A A A A K K K F F F F I I O C F linijnej Pisma tekst psalmów (dla 20 w.) szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. 89-90 85-86 85-86 86-87 85-86 84-85 85-86 94-95 85-86 85-86 85-86 94-95 94-95 szw.89 szw. 87 szw. 85 szw. 85 szw. 85 szw. 96 szw. 96 szw. 88 szw. 88 szw. 87 szw. 87 szw. 89 szw. 89 szw. 89 szw. dedykacja

(dla 20 w.) 87 90 88 88 88 90 def. def. def. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. kurs. kurs. kurs. kurs. kurs. 85-86 86-87 85-86 84-85 85-86 94-95 85-86 85-86 85-86 85-86 94-95 94-95 szw. 87 szw. 85 szw. 96 szw. 96 szw. 88 szw. 88 szw. 87 szw. nagłówek kolumnowy fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. psalmów (dla 5 ww.) nk nk nk nk nk nk szw. szw. kurs. fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 37 fr. 38 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 37-38 37-38 37-38 37-38 37-38 fr. 40 fr. fr. 38? fr. nagłówek kolumnowy fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. rejestrów (dla 5 w.) 29 nk def. def. szw. szw. szw. kurs. fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. fr. 37 fr. 38 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 37-38 37-38 37-38 37-38 fr. 40 fr. 40 fr. fr. 38? fr. przywilej fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. fr. 29 29 29 28 def. def. def.

(dla 5 w.) szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. szw. fr. 38 fr. 38 fr. fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. 38 fr. fr. 37 fr. 38 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 40 fr. 28-29 37-38 37-38 37-38 37-38 37-38 28-29 28-29 fr. 40 fr. tytuły psalmów ant. kurs. kurs. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. łac. incipity ant. kurs. kurs. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. ant. kurs. kurs. kurs. kurs. kurs. Słowa „bez dokłada- – + + – – def. – – – – – def. – – – – – – – – – – – – – – – – nia” w przywileju Rejestr polski + – + + + + + + + + + def. + + +? + + + + + + + + + + + + + Rejestr łaciński – + + – – – – – – – – def. – – – – – – – – – – – – – – – – Inicjały II I I II I II III II III II I def. II II I III III III III III III III III II II II II II rok na k. tyt. – kursywą zaznaczono daty pisane cyframi rzymskimi; prawdziwy rok druku: gw – druk o wie- bacha; ramka, drzeworyt, tekst w ramce: A, B, C, F, I, K, L, N – warianty wg PKoch; inicjały: I – od inicjału le późniejszy niż data na k. tyt., grupa wcześniejsza druków z daną datą; gp – druk o wiele późniejszy niż ozdobnego zaczynają się wszystkie psalmy (druki wcześniejsze); II – od inicjału ozdobnego zaczynają się data na k. tyt., grupa późniejsza druków z daną datą; drukarze: AP – A. Piotrkowczyk; Łaz. – Drukarnia Ła- tylko pierwsze psalmy z danych części Psałterza, a inne od wersalików (druki późniejsze); III – od inicjałów zarzowa; pisma: ant. – antykwa, fr. – fraktura, kurs. – kursywa, nk – kursywa „nowy karakter”, szw. – szwa- ozdobnych zaczyna się tylko Ps 1, a reszta od wersalików (jeszcze późniejsza grupa druków) 278 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 279 majuskułą, incipity zaś minuskułą. W późniejszych edycjach (do 1606 G) 8. Psalmy Dawidowe obydwa te elementy tłoczono antykwą (minuskułową i majuskułową). Dla w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego (1587)235 druków Andrzeja Piotrkowczyka charakterystyczne jest występowanie an- 1. Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone236 przez tykwowej majuskuły w tytułach i kursywnej minuskuły w incipitach. Pi- Pawła Milejewskiego ukazywały się dwukrotnie. Pierwsza edycja zaginę- sma innych elementów również się zmieniały. Ich kroje i stopnie prezentuje ła, drugą zaś wytłoczył Aleksy Rodecki w 1587 roku237. Typograf nie podał tabela 7. Pod względem jakości pism, jak trzeba stwierdzić, najgorzej miejsca druku, lecz wiadomo, że w tym okresie działał w Krakowie. O ist- wypadają nielegalne druki z datą 1606. nieniu pierwszego wydania i zapotrzebowaniu na nie sam Rodecki wspomi- 11. Jeśli chodzi o inicjały, to w znanych wydaniach Psałterza Kocha- na w liście dedykacyjnym: nowskiego można wyróżnić trzy wzory ich użycia (zob. tab. 7). W edycjach wczesnych, do 1587 roku, każdy z psalmów zaczyna się od pięknego drze- Gdym to obaczył, moja łaskawa Pani łowczyna, iż się już tylko nieco mało za- worytowego inicjału kaligraficznego o wysokości ok. 17 mm – 23 mm. wija między bibliopolami, którzy księgami handlują, onych Psalmów Dawido- W następnych wydaniach (z lat 90.) obserwuje się pod tym względem zu- wych przez godnej pamięci męża, Pawła [Mi]lejewskiego, doktora zacnego, bożenie. Występujące wcześniej inicjały kaligraficzne pojawiają się tylko naszym polskim językiem na modlitwy chrystiańskie przełożonych, a baczę to, przy psalmach otwierających każdą z pięciu części Psałterza. Pozostałe iż się ich przedsię ludzie pobożni trzymają i o nich się pytają, wejźrzałem w to psalmy rozpoczynają się od wersalików pisma gotyckiego. Ten sam model z drugiej strony, żem jest tym rzemieśnikiem, który z starych i z zwiotszałych ksiąg nowe mogę urobić i od zaginienia ich, ony zachować, i z małej a ustawa- zastosował w swoich wydaniach również Piotrkowczyk. Najskromniejszy jącej liczby wielką uczynić i ony rozmnożyć. Przeto wzruszony będąc tak tym model pojawił się w edycjach z początku XVII wieku, w których tylko rzemiesłem i powinowactwem swym, żem dobre rzeczy rozmnażać powinien Psalm 1 zaczyna się od dużego inicjału ozdobnego. i ony od zaginienia zachowywać, tak też pracą i uprzejmością już chwilę zmar- Należy dodać, że wraz z ograniczeniem zastosowania ozdobnych ini- cjałów obniżyła się estetyka druku i jego przejrzystość. Obserwując ja- 235 W 2012 r. K. Meller w książce Słowa jak ziarna. Reformacyjne idee, książki, spory, kość klocków z inicjałami, można zauważyć, że w nielegalnych drukach Seria Filologia Polska 137, Poznań 2012, s. 81, przyp. 1, napisała, że przed jej badaniami z datą 1606 były one dość nieudolnie wzorowane na materiale Drukarni poza drobnymi wzmiankami o Milejewskim i o jego dziele „nie mamy żadnych śladów ba- Łazarzowej. dawczego zainteresowania ani tym dziełem, ani jego autorem” (zob. też tej samej autorki Wprowadzenie, w: P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przeło- 12. Psałterz Kochanowskiego był drukiem mało skomplikowanym i nie żone. Przydana jest k temu Rozmowa o modlitwie i Modlitwy ludzi świętych z Biblijej wy- potrzebował wielu elementów ułatwiających wyrywkowe posługiwanie się brane, wprowadzenie i oprac. K. Meller, Lubelska Biblioteka Staropolska 12, Lublin 2014, nim. Są tam tylko elementy klasyczne, takie jak nagłówki sygnalizujące s. 5, przyp. 1). Nie jest to jednak zgodne z prawdą, gdyż autor niniejszej książki w 2002 r. badał egzemplarz Psalmów Dawidowych na modlitwy chrześcijańskie przełożonych jedną z pięciu części Psałterza, np.: „Psałterza Dawidowego || Część pierw- (BN XVI.O.409) i pozostawił jego opis w opublikowanej w Internecie rozprawie doktor- sza”, paginacja, rejestry. W poszukiwaniu konkretnego psalmu pomaga skiej Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wyznaniowa w Polsce przejrzysty układ tekstu, umieszczenie wyraźnie widocznego tytułu z nu- a rozwój edytorstwa biblijnego, s. 165-169. Posiadając tylko enigmatyczne wiadomości o Milejewskim, autor uznał go za antytrynitarianina i ze względu na druk wyd. 2 u Rodec- merem psalmu oraz incipitem, zastosowanie ozdobnych inicjałów (szcze- kiego zaliczył jego dzieło do literatury braci polskich. Obecnie wiadomości o Psalmach Da- gólnie w wydaniach wcześniejszych). widowych w tłum. Milejewskiego są publikowane w skorygowanej wersji na podstawie prac K. Meller z 2012 i 2014 r. 236 Na podstawie egz. BN XVI.O.409. Zachowały się też fragmenty drugiego egz., który przechowywany jest w Cluj U (fototypiczne kopie dostępne w BN). Zob. E. Lakó, Odkrycie dwóch starych druków polskich w Cluj-Napoca, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 25 (1981), s. 168-169; P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przeło- żone…, s. 304. 237 A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 162-163, poz. 38. Współczesna edycja dzieła Milejewskiego w transkrypcji typu B: P. Milejewski, Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone… 296 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 297 tekstu (zob. wyżej, s. 294). Wyrywkowe korzystanie z psałterza ułatwia bibliograficznego wykonanego dla potrzeb niniejszej rozprawy -zdecydo żywa pagina podająca numery psalmów. wano się wciągnąć tylko te edycje, które zdołano odnaleźć268. Udało się Ogromną rolę odgrywają rejestry (zob. wyżej, s. 291). Indeksy, dzie- odszukać egzemplarze z dziewięciu wydań. Oto ich spis pogrupowany lące psalmy według ich tematów i według nieszporów na poszczególne dni według oficyn: tygodnia, umożliwiają modlitewne wykorzystanie książki. Indeks rzeczowy – Pierwsza edycja Psałterza Macieja Rybińskiego ukazała się w ariań- daje możliwość studium poszczególnych tematów teologicznych i prawd skiej oficynie Sebastiana Sternackiego w Rakowie w 1605 roku (in 4°). Ta wiary, zwłaszcza tych kontrowersyjnych. Pozostałe indeksy służą do odnaj- sama drukarnia wydała Psalmy Dawidowe ponownie w 1624 roku (in 8°). dywania poszukiwanego psalmu według polskich i łacińskich incipitów. – Najwięcej wydań Psałterza Rybińskiego opuściło gdański zakład An- Bogate wyposażenie i poręczny format sprawiły, że Psałterz Jakuba drzeja Hünefeldta: w roku 1616 in 8°; w 1619 in 8° (fot. 35 i 36); w 1628 in Wujka z 1594 roku stał się książką wielofunkcyjną, służącą jako pomoc 24°; w 1632 in 8°; w 1636 in 24°. w naukowym studium tekstu biblijnego (w aspekcie filologicznym i apolo- – Trzeci z drukarzy tłoczących pracę Rybińskiego, August Ferber z To- getyczno-dogmatycznym) oraz modlitewnik. Wydania późniejsze, słabiej runia, pozostawił po sobie egzemplarze dwóch edycji: z roku 1617 in 4° wyposażone, pełniły funkcję modlitewników. oraz z 1618 in 12°. 2. Tłumacz omawianego Psałterza, ks. Maciej Rybiński (zm. 1612), był 10. Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu synem Czecha Jana Ryby (zm. 1596), członka Jednoty Braterskiej. Stu- Macieja Rybińskiego (od 1605 r.) 1. Bardzo trudne jest ustalenie spisu wydań Psalmów Dawidowych odczytał gotycką datę tego wyd., biorąc je za nieistniejące drugie wyd. z 1598; egz. nie podaje); 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. ZNiO); 1624 – Raków, S. Sternacki, in w przekładzie Macieja Rybińskiego (zm. 1612), gdyż od XIX wieku biblio- 8° (egz. BK); 1628 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. Wr Miejska Biblioteka Publiczna); grafia tych psałterzy nie została uporządkowana267. Z tego powodu do spisu 1630 – Gdańsk, in 24° (egz. nie podaje); 1632 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. BJ i Wa BU); 1633 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 24° (egz. ZNiO, Wa BU); 1634 – Raków, S. Sternac- ki, in 24° (Estreicher uważa, że chodzi tu o wyd. z 1624 r., a Jocher i Wiszniewski omyłko- 267 Jocher II, s. 24, p. 2390-2369; oraz s. 150-151, nota do p. 2394, podaje dziewięć edy- wo zamienili datę na 1634; egz. nie podaje); 1636 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° (egz. nie cji: 1605 – Raków, S. Sternacki; 1605 – Gdańsk, in 8°; 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; podaje); 1639 – Toruń (egz. ZNiO). 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt; 1617 – Toruń, A. Ferber; 1618 – Toruń, A. Ferber; 1634 – To- Chojnacki, s. 15-16, p. 168-178: 1633 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° (egz. Biblioteka ruń, S. Sternacki (!), in 24°; 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1630 – Gdańsk, A. Hüne- Litewskiej Akademii Nauk; ZNiO); 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt (egz. nie widział; przy tej feldt, in 24°. ed. dodaje, że wyd. 1 wyszło w Rakowie w 1605 r.); 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 16° Wiszn. IV, s. 523-524, notuje 14 wydań: 1598 (wyd. 2) – in 8°; 1604 – Kraków?, (egz. BK, Up BU); 1628 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. nie widział); [1630] – Gdańsk, S. Sternacki, in 4°; kolejne wyd. Sternackiego (zapewne z 1605 r.); 1605 – Gdańsk, in 8°; A. Hünefeldt, in 24° (egz. St WLB); [1632] – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 4°; 1619 – Gdańsk, 1608 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12°; 1617 – Toruń, A. Hünefeldt, in 8° (egz. Gd PAN, BK, BN, ZNiO); [1636] – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12° A. Ferber, in 4°; 1618 – Toruń, A. Ferber; 1619 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8°; 1630 – (egz. nie widział); 1639 – Toruń (egz. nie widział); 1617 – Toruń, A. Ferber, in 4° (egz. Kr Gdańsk, A. Hünefeldt, in 12°; 1632 – Gdańsk, in 8°; 1624 – Raków, in 8°; 1634 – Toruń (!), BCz); 1618 – Toruń, A. Ferber, in 12° (egz. Wr BU). S. Sternacki, in 24°; wspomina jeszcze o nieznanym mu wydaniu, które uznaje za pierwsze, NK III, s. 193: 1605 – Raków, S. Sternacki (dodaje: „wg Estr. wiadomość o wyd. z 1598 gdyż to z 1598 r. uważa za drugie. jest mylna”); 1605 – Gdańsk; 1616 – Gdańsk; 1617 – Toruń; 1618 – Toruń; 1619 – Gdańsk; Maciejowski III, s. 350-353, podaje tylko cztery edycje, które Jocher pominął (wszyst- 1624 – Raków; 1628 – Gdańsk; 1630 – Gdańsk; [1632] – Gdańsk; 1633 – Gdańsk; 1634 – kie widział osobiście): 1605 – Raków, S. Sterancki, in 4°; 1636 – Gdańsk, A. Hünefeldt, Raków (dodaje: „wg Estr. prawdopodobnie mylne”); 1636 – Gdańsk; 1639 – Toruń. in 16°; 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt; 1624 – Raków, in 8°; ponadto wspomina o jakimś A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 257-258, p. 199-200: 1605 – S. Sternac- wyd. prozą i o wyd. z 1633 w Gdańsku u Hünefeldta (jak się niżej okazuje, jest to przedruk ki; 1624 – Raków. z BG). 268 Przebadano następujące egz.: 1605 – BJ 311043/I (def.: brak k. tyt.); Kr BCz 24047 E XV, s. 74-76: 1605 (wyd. 1) – Raków, S. Sternacki, in 4° (egz. BJ, Tor KK); 1605 (def.: brak k. tyt.); BN XVII.W.1.2373; Tor KK 103992 (L.4°.87); 1616 – BK 1426; 1617 – Gdańsk, in 8° (Estreicher uznaje tę ed. za niepewną, egz. nie podaje); 1608 – Gdańsk, – Kr BCz 24075; 1618 – Kr BCz 24662; Wr BU 372669; 1619 – ZNiO XVII-1425; 1426; A. Hünefeldt, in 8° (egz. nie podaje); 1616 – Gdańsk, A. Hünefeldt, in 8° (egz. BK, Bi- 1624 – BK 12264; 1628 – Wr BU 541298; 1632 – BJ 311274 adl.; BK 1748; Kr BCz 24128; blioteka Publiczna w Petersburgu – obecnie Rosyjska Biblioteka Narodowa); 1617 – To- ZNiO XVII-4330; Wr BU 328624 (sygn. wspólna z BG); 1636 – ZNiO XVII-2298; St WLB ruń, A. Ferber, in 4° (egz. Kr BCz); 1618 – Toruń, in 12° (wg Estreichera Wiszniewski źle 3228005. 308 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 309

Tabela 8. Psałterz Macieja Rybińskiego – zestawienie wydań

1605 1616 1617 1618 1619 1624 1628 [1632] [1636] Miejsce druku Raków Gdańsk Toruń Toruń Gdańsk Raków Gdańsk Gdańsk Gdańsk Drukarz S. Sternacki A. Hünefeldt A. Ferber A. Ferber A. Hünefeldt S. Sternacki A. Hünefeldt A. Hünefeldt A. Hünefeldt Nakładca M. Rybiński H. Krokowski R. Leszczyński ? ? ? ? ? ? Format 4° 8° 4° 12° 8° 8° 24° 8° 24° Liczba kart 72 208 82 232 184 202 168 81 158 Liczba ark. 18 26 20,5 19,32 23 25,25 7 10,125 6,57 Paginacja + + + + + + – + – Żywa pagina części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza części Psałterza numery psalmów – numery psalmów w Psałterzu Podział Ps na pięć + + + + + + – – – części Wyposażenie Autor argumentów – D. Mikołajewski – J. Turnowski D. Mikołajewski J. Turnowski – – – seniorom zboru Hernestowi Rafałowi sześciu córkom Zadedykowane – – ewangelickiego – – – Krokowskiemu Leszczyńskiemu R. Leszczyńskiego w Krakowie List dedykacyjny – + – – – + – – – Przedmowa + – + – + – – – – do czytelnika Epitafium – – + + – – – – – Rybińskiego Wiersz: Rey zaczął – – + + – + – – – Dekalog – + – + – – – – – Mt 28,19 i Mk 16,15 – – – + – – – – – Pieśń Symeona – + – + – – – – – Hymny ze ST i NT – – – – + – – – – Przydatek* – – – – – + – – – Pieśń nabożna – – – – – + – – – Hymny albo pieśni – – – – – – – + – duchowne Summa – – – – – – – + – Upomnienia ludziom – – – – – – – + – Indeks ps. + + + + + + + + + wg incipitów Indeks ps. – – – – + – – – – wg tematów BJ 311274 ZNiO XVII-2298 Współoprawny ZNiO XVII-1426 Wr BU 541298 Wr BU 328624 St WLB 3228005 Hymny albo pieśni – – – – + – + – + lub Pieśni duchowne Summa, katechizm – – – – + – + – + Katechizm i modlitwy wg Maciejowski […] dla dzieci – III, s. 352 – – – – – – – i prostych ludzi + Modlitwy – – – – + – + – + BG 1632 – – – – – – – + – szw. Jungfer szw. Jungfer szw. Jungfer Pismo dla ps. (20 w.) szw. 74 mm szw. 70 mm szw. 69 mm szw. 69 mm szw. 83-84 mm szw. 82 mm 57-58 mm 57-58 mm 57-58 mm Miedzioryty – – – – – – – + + * Przydatek niektórych psalmów przekładania Jana Kochanowskiego; ps. – psalmy; szw. – szwabacha 310 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 311

11. Niektóre psalmy Dawidowe Kolejna wzmianka o Niektórych psalmach Dawidowych pochodzi od w opracowaniu Salomona Rysińskiego (1614) Andrzeja Węgierskiego (zm. 1649), który odnotował: „Solomon Rysinius, publico exhibuit Psalmos Davidis ad veteres Melodias rhytmis Polon., edi- 1. Antologia psalmów w tłumaczeniu Salomona Rysińskiego ukazała się tos, Lubecae ad Chronum, 1614”295. Notatkę tę za Andrzejem Węgierskim w 1614 roku w Lubczu nad Niemnem u Piotra Blastusa Kmity pt. Niektóre powtórzył Ephraim Oloff (zm. 1735), dodając informację o drugim wyda- psalmy Dawidowe częścią poprawione, częścią znowu przełożone na stare niu dzieła (Gdańsk 1619)296. To najprawdopodobniej Oloff po raz pierwszy noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych (fot. 37 i 38). Uni- pomylił domniemane drugie wydanie tłumaczenia Rysińskiego z Psałte- katowy egzemplarz tego dzieła jest przechowywany w Książnicy Koperni- rzem Rybińskiego z 1619 roku. kańskiej w Toruniu (TN 23017 adl.). Niektóre psalmy Dawidowe kilka razy odnotowali XVIII- i XIX-wiecz- Interesujące są losy tego druku, który badacze przez jakiś czas uważali ni bibliografowie i historycy. W 1798 roku ks. Michał Hieronim Juszyński za zaginiony, stąd w historii literatury polskiej i w bibliografiach podawano w Dykcyonarzu poetów polskich (dzieło to zostało ukończone w 1798 roku, mylne informacje o pracy Rysińskiego. lecz ukazało się w 1820) pod hasłem Rysiński Salomon zacytował wzmian- Pierwsza wzmianka o Niektórych psalmach Dawidowych pojawiła się kę o tłumaczu Niektórych psalmów Dawidowych pochodzącą z Psałte- 1616 roku w dziele pt. Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miej- rza Rybińskiego (1619) oraz powtórzył za Oloffem informację o wydaniu scu we zborze dwu ministrów, Phineesa z Tertulianem, w którym opraco- z 1614 roku: wanie Rysińskiego zostało wyśmiane jako niedorównujące dziełu Kocha- nowskiego: Rysiński Salomon. Psalmy w Kancyonele Krakowskim poprawiał. Psałterz Dawidowy w Gdańsku u Hunefelda r. 1619 in 8vo, tak w przedmowie na kar- Aza i to nie wielkiej rzeczy się ważyli cie 9. – „Psalmy, które z dawna były w Kancyonale Krakowskim, a jest ich tu Naszy starszy zborowi, gdy też dozwolili w liczbie 25, położyliśmy tak, jako są potrzebnie i szczęśliwie skorygowane od I Panu Rysinskiemu Proroka poprawiać Szlachetnego Pana Salomona Rysińskiego, któremu z tej miary wieleśmy po- W Psalmach, Kochanowskiego poetę osławiać. winni.” O psałterzu wydanym w Lubczu nad Niemnem r. 1614, o którym Oloff, Jakoby swym nie dobrze przetłumaczył wierszem nie wiem297. Psalmy króla świętego, chciał snać on bydź lepszem. Nad onego, któremu wszyscy to przyznali, Feliks Bentkowski (zm. 1852) wspominał w 1814 roku o parafrazie Ry- Że obfity w polszczyznie, i dank mu w tym dali, sińskiego, lecz opisową informację Andrzeja Węgierskiego wziął za tytuł A on się swym kokoszy wierszem, a nie widzi, dzieła: „wydał Rysiński: Psalmy Dawida podług dawnych nót (!) wierszem Iż kto go kolwiek czyta, kożdy z niego szydzi294. polskim. w Lubczu nad Niemnem 1614”298. Trzy lata później w Psałterzu Rybińskiego z 1619 roku pojawiła się ko- O pracy Rysińskiego słyszał także ks. Franciszek Siarczyński lejna wzmianka o Psalmach Dawidowych opracowanych przez Rysińskiego: (zm. 1829), który odnotował ją w 1828 roku, zniekształcając tytuł i myl- Psalmy, które z dawna były w Kancjonale Krakowskim (a jest ich tu w liczbie dwadzieścia i pięć), położyliśmy, tak jako są potrzebnie i szczęśliwie korygo- 295 A. Vengerscius, Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum per wane od ślachetnego Pana Salomona Rysińskiego, któremu z tej miary wielce- provincias varias praecipue Poloniae, Bohemcae, Lituaniae, Russiae, Prussie, Moraviae śmy powinni (k. )?(6r). etc. distinctiarum, Utrecht 1652, s. 545. 296 E. Oloff, Weyl. Evangel. Luther. Hochverdienten Predigers der Deutsch. und Poln. Gemeine zur H. Dreyfaltigkeit in Thorn, Polnische Liedergeschichte von polnischen Kirchen-Gesangen und dererselben Dichtern und Ubersetzern, nebst einigen Anmerckungen 294 Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miejscu we zborze dwu ministrów, aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte, Dantzig 1744, s. 158, 317. Phineesa z Tertulianem, Kraków 1616, k. B1. „Druk ten, niestety zdefektowany, został od- 297 M.H. Juszyński, Dykcyonarz poetów polskich, t. II, Kraków 1820, s. 144. naleziony w zbiorach biblioteki pijarskiej z Podolińca, obecnie w Martinie, przez Macieja 298 F. Bentkowski, Historya literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogło- Dąbrowskiego”, za: P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania…, s. 232, przyp. 22. szonych, t. I, Warszawa – Wilno 1814, s. 224. 312 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 313 nie podając informację o jego drugim wydaniu z 1619 roku (zapewne za miał w ręce druk, czy też ręczny odpis. Według opisu była to broszura Oloffem): „w ćwiartce z dwóch złożona arkuszy”, dedykowana Krzysztofowi Radzi- wiłłowi młodszemu (zm. 1640). Egzemplarz oglądany przez Maciejowskie- Najcelniejszem jego [Rysińskiego] dziełem jest: Psałterz Dawidowy poprawiony; wydany naprzód w Lubczu r. 1614, potem w Gdańsku r. 1619. Jest to daw- go zawierał fragmenty dziewięciu utworów: Psalmu 1, 10, 27, 32, 42, 100, ny Kancyonał kalwiński złożony z psalmów Dawida, które podług nót znanych 119, 137 i 143, które Rysiński miał poprawić, gdyż uważał, że niektóre śpiewano299. wersety przełożono wcześniej nietrafnie. Na końcu tłumaczenia znajdował się alfabetyczny rejestr psalmów304. W 1842 roku Kazimierz Władysław Wojcicki (zm. 1879) podał za Fe- Opis pozostawiony przez Maciejowskiego dokładnie odpowiada zawar- liksem Bentkowskim informacje o przekładzie Niektórych psalmów Rysiń- tości kórnickiego mikrofilmu z ręcznym odpisem fragmentów wydania pra- skiego, przytaczając niedokładny tytuł dzieła: Psalmy Dawida podług daw- cy Rysińskiego z 1614 roku305. W drukowanym wydaniu strony zawierające nych nót wierszem polskim, w Lubczu nad Niemnem 1614. Dodał również te fragmenty mieszczą większe partie tekstu (np. Ps 1,1-2 znajduje się na za ks. Franciszkiem Siarczyńskim, że drugie wydanie tłumaczenia wyszło stronie 1, która w druku zawiera cały Ps 1, a na odwrocie dodatkowo Ps w Gdańsku w 1619 roku, oraz zacytował opinię ks. Michała Hieronima Ju- 2,1-11). Gdyby Maciejowski widział druk, przekazałby informację o dłuż- szyńskiego o przekładzie psalmów przez Rysińskiego, pochodzącą z wyda- szych fragmentach tekstu. O egzemplarzu, z którego dokonano odpisu, nic nia Psałterza Rybińskiego z 1619 roku (zob. wyżej, s. 310), błędnie jed- nie wiadomo. Zaginął także sam odpis. W Bibliotece PAN w Kórniku pozo- 300 nak podał datę wydania: 1618 . Wojcicki za domniemane drugie wydanie stał tylko mikrofilm. opracowania Rysińskiego wziął Psałterz Rybińskiego z 1619 roku, który W 1863 roku Wincenty Korotyński (zm. 1891), opierając się na pracy 301 tylko zawiera informację o przekładzie Rysińskiego. Maciejowskiego, podał krótki opis kórnickiego egzemplarza. Zrozumiał Adam Benedykt Jocher, powołując się na poprzedników, w 1842 roku błędnie, jakoby autor Piśmiennictwa polskiego opisał druk, i nawet nazwał odnotował dwa wydania przekładu psalmów przez Rysińskiego: jedno odnalezioną broszurę „niesłychanie rzadką książką” i „białym krukiem bi- z 1614 roku, a drugie drukowane w Gdańsku w 1619 roku, popełniając ten bljograficznym”. Korotyński wyraził swoją radość, że wreszcie odnalezio- 302 sam błąd, co Franciszek Siarczyński i Kazimierz Władysław Wojcicki. no druk, o którym „jedynie z cudzych wiedzieliśmy powtarzanek”, cytu- Michał Wiszniewski w 1844 roku za Andrzejem Węgierskim przytoczył jąc w tym miejscu informację z Psałterza Rybińskiego z 1619 roku (zob. prawie bezbłędnie tytuł dzieła i wymienił dwa wydania: „w Lubczu nad wyżej, s. 310). Za Maciejowskim podał zawartość dzieła. Na końcu wy- Niemnem w drukarniey Piotra Blasta (1614) 4to” oraz błędnie: „Gdańsk raził ubolewanie, że Maciejowski nie napisał nic o „wartości poetycznej 303 Hunefeld 1619 r. in 8”. dzieła”.306 Więcej informacji o Niektórych psalmach w opracowaniu Rysińskie- Wydaje się, że to właśnie mylne zrozumienie przez Korotyńskiego in- go wydanych w 1614 roku podał w 1852 roku w Piśmiennictwie polskim formacji podanych w Piśmiennictwie polskim przyczyniło się do powsta- Wacław Aleksander Maciejowski. Opisał on dzieło Rysińskiego, które nia legendy o odnalezieniu w Kórniku Niektórych psalmów Dawidowych czytał osobiście w Kórniku. Z jego notatki nie wynika jednak jasno, czy

304 Maciejowski, s. 599-600. 299 F. Siarczyński, Obraz wieków panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkie- 305 Chodzi tu o mikrofilm i wykonaną z niego odbitkę (zaginiony rps: BK nr 1410; mfilm go, t. II, Lwów 1828, s. 145. wykonany z rps: BK mf 6630; BN ZSD 235 oraz fotokopia: BK Foto. I, 140). Zarówno 300 K.W. Wojcicki, Salomon Rysiński, „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone na- mikrofilm, jak i odbitka są bardzo złej jakości. Sfotografowany odpis zawierał: Ps 1,1-2; ukom, sztukom i przemysłowi” 3 (1842), s. 204. Wyd. PsRyb 1618 opisywano wyżej (egz. 10,1-2.9; 27,1.10; 32,6; 42,8-9a; 100,4; 119,20.78-79; 137,8-9; 143,10, ponadto główną Wr BU 372669; zob. wyżej, s. 297). Nie ma tam cytatu przytaczanego przez H. Juszyńskie- stronę tytułową, dedykację, przedmowy, pełny indeks zawierający wykaz 52 psalmów z po- go i K.W. Wojcickiego. Znajduje się on w PsRyb 1619, k. )?(6r. daniem odpowiednich stron i kolofon. Na temat odpisu i jego kopii: zob. T. Witczak, Studia 301 K.W. Wojcicki, Salomon Rysiński, s. 204. nad twórczością Mikołaja Reja, s. 84, przyp. 128; P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania…, 302 Jocher II, poz. 2397-2398, s. 24. s. 232. 303 Wiszn. VI, s. 524. 306 W. Korotyński, Salomon Rysiński, Wilno 1863, s. 12-13. 314 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 315 w połowie XIX wieku. Za tymi dwoma autorami wielokrotnie też powta- synodach litewskiej wspólnoty ewangelickiej, reprezentując interesy Radzi- rzano nieścisłe informacje o zawartości pracy Rysińskiego307. Ciekawe, że wiłłów. Od 1611 roku do śmierci Rysiński pełnił funkcję seniora ewange- nikt z XIX- i XX-wiecznych autorów nie zastanawiał się nad celowością lickiej Jednoty Litewskiej. umieszczenia na końcu kórnickiej broszury alfabetycznego wykazu wszyst- Oprócz Niektórych psalmów Dawidowych Rysiński pozostawił po sobie kich pięćdziesięciu dwóch psalmów poprawionych przez Rysińskiego308. liczne utwory okolicznościowe poświęcone rodzinie Radziwiłłów oraz bio- Nie budziła również podejrzeń informacja z Psałterza Rybińskiego wyda- grafię Krzysztofa Pioruna poświęconą jego dokonaniom wojennym. Naj- nego w 1619 roku o dwudziestu pięciu psalmach309 w przekładzie Rysiń- większe dzieło Rysińskiego to zbiór 1 800 przysłów polskich: Proverbio- skiego. rum Polonicorum centuriae (Lubcz nad Niemnem 1618), który zapewnił 2. Przyjmuje się, że Salomon Rysiński pochodził z rodziny szlachec- mu sławę pierwszego polskiego paremiologa (zob. wyżej, s. 220)311. Zaj- kiej zamieszkałej w Rysinie koło Połocka. Dokładnej daty jego urodzin nie mował się również filologicznymi badaniami autorów klasycznych, np. Se- udało się ustalić. Posługiwał się herbem Ostoja, choć jego szlacheckie po- neki312. O jego wykształceniu i zainteresowaniach świadczy pozostawiona chodzenie nie jest pewne. Odbywał studia zagraniczne w Niemczech, gdzie przez niego biblioteka licząca ok. 1 tys. tomów, zawierająca książki o te- pogłębiał wiedzę z zakresu filologii klasycznej310. Jako ewangelik znalazł matyce religijno-polemicznej, dzieła starożytnych klasyków, prace języ- protekcję na sprzyjającym reformacji dworze Krzysztofa Radziwiłła, zwa- koznawcze, historyczne i geograficzne313. Salomon Rysiński zmarł w 1625 nego Piorunem (zm. 1603), a następnie jego syna, również Krzysztofa (zm. roku w Dolatyczach, w majątku Daniela Naborowskiego (zm. 1640) i zo- 1640), którego wychowywał. Na ich dworze pełnił funkcję doradcy, głów- stał pochowany w pobliskim Lubczu nad Niemnem. Z ostatnich dni życia nie w sprawach religii i kultury. Cieszył się ich osobistą przyjaźnią i za- Rysińskiego zachowało się kilka listów, w których dworzanie Krzysztofa ufaniem. Przyjaźnił się również z innymi domownikami Radziwiłłów, do Radziwiłła młodszego szczegółowo informowali swego pana o chorobie, których należał drukarz Piotr Blastus Kmita. Rysiński brał udział w wielu agonii i śmierci Rysińskiego, co świadczy o więzi przyjaźni łączącej peda- goga i dawnego wychowanka314. Korespondencję tę opublikował Wincenty 315 307 Zob. E XV, s. 76; H. Lulewicz, Rysiński Salomon, PSB XXXIII, s. 555. Korotyński. 308 Problem ten zauważa H. Lulewicz, biograf Rysińskiego: „Ograniczył się on jednak do 3. Salomon Rysiński podjął się przełożenia wierszem niektórych psal- ponownego przełożenia na język polski tylko dziewięciu psalmów […] i sporządzenia spisu mów na polecenie synodu w Wilnie z 1609 roku, który nakazał mu popra- psalmów, po czym wydał cały zbiór własnym kosztem” (Rysiński Salomon, s. 555). 309 W. Korotyński pisał na ten temat, tłumacząc, na czym polegało nieporozumienie wienie i uzupełnienie ewangelickiego kancjonału (zwanego też krakow- z przypisywaniem Rysińskiemu Kancjonału krakowskiego: „Ewangelicy, drukując wier- skim; zob. s. 310n i 331)316. W ten sposób niektóre psalmy w tłumaczeniu szowany przekład Psałterza Dawidowego w Gdańsku [w] 1618 roku (Korotyński myli się, Rysińskiego trafiły do śpiewników ewangelickich, np. w Pieśniach du- bo chodzi tu o PsRyb 1619), zamieścili tam 25 psalmów starego przekładu z Kancjonału krakowskiego; a ponieważ niektóre z tych właśnie psalmów były w części lepiej na nowo przełożone przez Rysińskiego, więc z książeczki jego wydanej przed kilku laty w Lubczu przenieśli owe poprawki do swego dzieła”. Warto zauważyć, że przedmowa do PsRyb 1619 nie mówi o korekcie części psalmów, lecz o zastąpieniu 25 psalmów z Kancjonału krakow- 311 J. Krzyżanowski, Salomon Rysiński, pierwszy paremiolog polski, „Przegląd Humani- skiego w PsRyb 1619 wersją Rysińskiego. Dalej Korotyński pisze: „Owoż, dopóki broszura styczny” 3 (1964) z. 3, s. 81-100. Rysińskiego była nieznaną, łatwo było z tych nieco zagmatwanych wyrazów (chodzi o cytat 312 Zob. szerzej: M. Cytowska, Koniektury Salomona Rysińskiego do Listów Seneki. Kar- z PsRyb) wziąć pochop do przypisania mu wydawnictwa jakiegoś kancjonału, którego nikt ta z dziejów filologii klasycznej w Polsce, „Eos” 50 (1959/1960) z. 2, s. 179-186. widzieć niemógł (!), bo go na świecie niebyło (!). Lecz dzisiaj, kiedy książeczka jest zna- 313 Zob. I. Lukšaitė, Biblioteka Salomona Rysińskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Pol- ną, dosyć jest porównać przytoczoną wzmiankę z opisem «Niektórych psalmów», wydanych sce” 30 (1985), s. 191-206. w Lubczu, ażeby genealogię przedruków wyświecić” (tamże, s. 16-17). Gdyby Korotyński 314 Tak uważał W. Korotyński: „Rysiński musiał być w wielkiem zachowaniu u Krzysz- widział opisaną przez Maciejowskiego broszurę zawierającą właściwie pojedyncze wersety tofa Radziwłła, kiedy za potrzebne uważano tak szczegółowo pisać do przemożnego magna- z kilku psalmów, takiej propozycji zapewne by nie złożył. Dziś jednak, po odnalezieniu pra- ta i wysokiego dostojnika rzeczypospolitej (!), o człowieku, co ani mieniem, ani świetnemi wie kompletnego druku takie porównanie jest możliwe i celowe. godnościami niesłynął (!)” (Salomon Rysiński, s. 33). 310 Zob. H. Kunstmann, Salomon Rysiński i norymberski uniwersytet w Altdorfie, „Odro- 315 Tamże, s. 5-38; H. Lulewicz, Rysiński Salomon, s. 553-557; NK III, s. 195. dzenie i Reformacja w Polsce” 20 (1975), s. 141-153. 316 Zob. H. Lulewicz, Rysiński Salomon, s. 555. 318 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 319

Grożąc im pewnym zginieniem, gólnych wersetów. Widoczny jest tylko podział psalmów na różnego rodza- Dobre ciesząc wybawieniem. ju strofy podobnie jak w Psałterzu Kochanowskiego. Przetoż się zejdą każdemu Tekst psalmów rozmieszczono w lustrzanej ramce. Główne okno ramki W różnym stanie będącemu. (ok. 140 mm × 105 mm) zajmują same psalmy. Okno górne (ok. 10 mm × Panom, chudym i prostakom, × 105 mm) zawiera napis: „Psalmy” (na stronie verso) „Dawidowe” (na Mądrym, dwornym i żołdakom. stronie recto). Paginacja znajduje się przy zewnętrznych brzegach górnego Paniam, pannam i młodzieńcom. okna. Okno dolne (5 mm × 105 mm) mieści sygnatury kart oraz kustosze. Starcom, rzemięsłnikom, żeńcom. Owa, kto jedno przyłoży Okna boczne, zewnętrzne i wewnętrzne (ok. 4 mm szerokości), są puste. Serca do nich, gdy się ztrwoży: Każdy z psalmów rozpoczyna się od napisu „PSALM” z numerem Najdzie tu cieszyć się z czego, rzymskim. Linię niżej znajduje się łaciński incipit, a pod nim tekst polskiej Po wszytkie dni życia swego (PsRys 1614, k. (:)4v). parafrazy. 9. Materiał ilustracyjny jest bardzo skromny. Na odwrocie głównej Lektura Księgi Psalmów proponowana w opracowaniu Rysińskie- strony tytułowej znajduje się herb Radziwiłłów (drzeworyt o wymiarach go miała przede wszystkim charakter moralny. Psalmy miały pocieszać, 79 mm × 67 mm). Poza tym w druku znajdują się ozdobne plecionki (na utwierdzać i pouczać ludzi różnego wieku i stanu. głównej stronie tytułowej, po wierszowanej dedykacji, po Ps 125 i Ps 150 6. Druk ukazał się in 4° (193 mm × 147 mm, grubość bloku 4 mm). oraz pod adresem wydawniczym). Książka składa się z jedenastu składek po cztery karty (sygn. (:), A-K). 10. Tekst psalmów wydrukowano szwabachą (20 w. = 87 mm), przed- W unikatowym egzemplarzu brak kart H2 i H3. mowę Czytającemu i Zalecenie psalmów – szwabachą większego stopnia 7. Niektóre psalmy Dawidowe zawierają: (20 w. = 109 mm), Encomium psalmorum – antykwą (10 w. = 55 mm). Na- – główną stronę tytułową w ozdobnej ramce (fot. 37); główki wytłoczono frakturą (1 w. = 11 mm), napis „PSALM” – wersali- – na odwrocie strony tytułowej herb Krzysztofa Radziwiłła, pod któ- kami antykwowymi (1 w. = 4 mm), łacińskie incipity – kursywą (1 w. = rym zamieszczono czterowiersz na herb, napisany przez Daniela Naborow- = 7 mm). Strofy Psalmu 119 oznaczono literami hebrajskimi. Staranny do- skiego; bór pism nadaje książce dużą przejrzystość. – następne dwie strony z wierszem dedykacyjnym autorstwa Salomona 11. Ozdobne inicjały otwierają przedmowę Czytającemu oraz Psalm 1 Rysińskiego; (inicjał S o wysokości 20 mm). Psalmy rozpoczynają się od wersalików – na trzeciej karcie składki oznaczonej symbolem (:) przedmowę Czyta- frakturowych (7-9 mm). jącemu; 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z druku nale- – Encomium psalmorum (trzy łacińskie cytaty zachęcające do lektury ży podział na psalmy oraz zamieszczony na końcu ich indeks. psałterza) na ostatniej karcie pierwszej składki na stronie recto; na stronie verso wiersz Zalecenie psalmów; 12. Psałterz gdański (1633) – tekst psalmów zajmujący karty A1r-K3r (łącznie 77 stron liczbowa- nych; fot. 38); 1. Przedruku Psałterza z Biblii gdańskiej do tej pory nie odnotowano – trzy ostatnie nieliczbowane strony z alfabetycznym wykazem psal- jednoznacznie w bibliografiach polskich, choć zbadany przez autora eg- mów według ich pierwszych wersetów w języku polskim; spis podaje rów- zemplarz (ZNiO XVII-2577) znany był bibliografom, którzy opisywali go nież strony i numery poszczególnych psalmów; pod indeksem znajduje się jako kolejną edycję parafrazy Macieja Rybińskiego. adres wydawniczy. Wacław Aleksander Maciejowski przy opisie poszczególnych wydań 8. Poszczególne psalmy w opracowaniu Rysińskiego wydanym w 1614 Psałterza Rybińskiego wspomina o istnieniu jakiegoś egzemplarza zawiera- roku są numerowane zgodnie z Biblią hebrajską. Nie wyróżniono poszcze- jącego tłumaczenie psalmów prozą, niżej zaś dodaje: 322 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 323

7. Przebadany egzemplarz zawiera obok strony tytułowej tylko tekst Najstarszy z odnalezionych psalmów ukazał się w 1546 roku w oficy- Księgi Psalmów oraz na stronie 2 uwagę mówiącą, że począwszy od nie Hieronima Wietora. Był to Psalm 14 (13)328 (Ps 13 Woj 1546 – ZNiO Psalmu 11 podana jest podwójna numeracja: według Biblii hebrajskiej XVI.O.96 adl.), podpisany inicjałami B.W., co najprawdopodobniej ozna- i Wulgaty. czało Bernarda Wojewódkę329. 8. Kompozycja strony jest bardzo prosta. Każdy psalm zaczyna się od Więcej edycji zachowało się z serii wytłoczonej przez następcę Wietora, tytułu, np. PSALM I. Niżej umieszczony jest tekst psalmu. Wersety zaczy- Łazarza Andrysowica, ok. 1554 – 1556 roku. Być może Andrysowic wy- nają się od nowych akapitów, które są numerowane. Każda ze stron posia- korzystał tu pomysł swojego poprzednika, który mógł wydać więcej takich da nagłówek kolumnowy z żywą paginą, podającą aktualny numer psalmu. druków. Z tej serii udało się odnaleźć następujące psalmy: Nie uwzględniono masoreckiego podziału Psałterza na pięć części. – Psalm 1 w przekładzie Andrzeja Trzecieskiego młodszego wydany 9. Nie zamieszczono materiału ilustracyjnego. wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijańskiego (Ps 1 Trz 1556 – 10. Tekst natchniony drukowano szwabachą Jungfer (20 w. = ok. 57 mm Kr BCz Cim. 1631/I); – 58 mm), tytuły zaś kapitalikami antykwowymi. – Psalm 86 (85) w tłumaczeniu Mikołaja Reja z muzyką V.S. (najpraw- 11. Każdy psalm rozpoczyna się od wersalikowego inicjału wykonanego dopodobniej Wacław Szamotulski330, zm. ok. 1560) (Ps 85 Rej 1556 – pismem gotyckim. Należy tu zaznaczyć, że jeżeli psalm posiada tytuł, to ZNiO XVI.O.846; fot. 39); inicjał stoi przy drugim wersecie. – dwa opracowania Bernarda Wojewódki: Psalmu 14 (13) ) i 128 (127) 12. Do elementów ułatwiających odszukanie dowolnego fragmentu na- (Ps 13 Woj 1556 – BJ Cim. O.513; Ps 127 Woj 1556 – ZNiO XVI.O.936). leży dość czytelne oznaczenie początku każdego psalmu oraz żywa pagi- Pod muzyką Psalmu 128 (127) ) kompozytor podpisał się inicjałami C.S. na zastępująca numerację stron. Ze względu na defekty druku nie można Najwięcej egzemplarzy odnaleziono z kolejnej serii, którą wydał ok. ustalić, czy był on wyposażony w jakieś indeksy lub oprawiany z innymi 1558 roku Mateusz Siebeneicher. Są to psalmy z Kancjonału Zamojskich: dziełami. – Psalm 1 wydany wraz z Pieśnią przy pogrzebie człowieka krześcijań-

325 skiego w tłumaczeniu Andrzeja Trzecieskiego młodszego (Ps 1 Trz 1558 – 13. Wydania pojedynczych psalmów i antologii psalmów BN XVI.O.285); 1-2. Mniej więcej w połowie XVI wieku pojawiło się sporo prote- – Psalm 71 (70), podpisany inicjałami S.K. (Stanisław Kleryka331, zm. stanckich wierszowanych tłumaczeń pojedynczych psalmów wraz z nu- ok. 1562) (Ps 70 SK 1558 – BN XVI.O.277); tami. Ukazywały się one seriami i były kompletowane i oprawiane razem – Psalm 46 (45) podpisany nierozszyfrowanymi do dziś inicjałami A.P. z pieśniami. Znanych jest dziś kilka takich zbiorów psalmów i pieśni. (Ps 45 AP 1558 – BN XVI.O.276); Dwa z nich, nazywane Kancjonałem puławskim326 i Kancjonałem Zamoj- – dwie prace Jakuba Lubelczyka: Psalm 37 (36) oraz 79 (78) (Ps 36 Lub skich327, zawierają druki będące przedmiotem zainteresowania autora. Do 1558 – BN XVI.O.281; Ps 79 Lub 1558 – BN XVI.O.282). W tym ostatnim celów niniejszej pracy udało się odszukać dwadzieścia edycji pojedynczych melodia podpisana jest inicjałami C.S. psalmów. Większość z nich pochodzi z Kancjonału Zamojskich. Dokładny wykaz odnalezionych druków zamieszczono w bibliografii załącznikowej, dlatego w tym miejscu omawia się je ogólnie. 328 Ze względu na potrzebę jednoznacznego określenia psalmu podaje się podwójną nu- merację: najpierw wg BH, a w nawiasie wg Wlg. Oryginalnie na drukach wszystkie psalmy 325 Zob. R. Pietkiewicz, Edycje pojedynczych psalmów i ich zbiorów w renesansowej z wyjątkiem Ps 79 Lub 1558 mają numery wg Wlg. Rzeczypospolitej, w: Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga pamiątko- 329 Wiszn. VI, s. 471, przypuszczał, że inicjały te należą do Bernarda Wapowskiego, wa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 17, red. sprzeciwił się temu I. Warmiński, który widział tu nazwisko Bernarda Wojewódki; zob. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Warszawa 2012, s. 510-523. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 462-464. Zob. również NK III, s. 412. 326 Jest to klocek Kr BCz Cim. 1618-1635/I. 330 Za takim odczytaniem inicjałów opowiada się Wiszn. VI, s. 466, 468. 327 Jest to klocek BN XVI.O.230-286. 331 Zob. T. Witczak, Studia nad twórczością Mikołaja Reja, s. 83 i przyp. 123. 328 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) B. Psałterze i psalmy 329

Tabela 9. Edycje pojedynczych psalmów – zestawienie 1558 Woj 1556 Woj 1558 Woj 1558 Woj 1546 Woj 1556 Woj 1558 Woj 1558 A.P. 1556 Trz 1558 Trz 1631 1626 Wa BU Wa Ps XLVI Sd. 618.64 Ps 123 1558 Kr BCz Cim. Kr BCz Cim. Ps 1 Ps 1 BJ Cim. O.513 Rej 1565 Ps 113 Ps 70 SK 1558 BN XVI.O.285 BN XVI.O.280 BN XVI.O.277 BN XVI.O.282 BN XVI.O.273 BN XVI.O.279 BN XVI.O.272 BN XVI.O.274 BN XVI.O.263 BN XVI.O.275 BN XVI.O.278 BN XVI.O.281 BN XVI.O.276 Ps 85 Rej 1556 Ps 85 Rej 1558 Ps 102 Ps 127 Ps 127 Ps 45 Ps 13 Ps 13 Ps 50 Ps 79 Lub 1558 Ps 36 Lub 1558 ZNiO XVI.O.96 Rej 1558 Ps 113 Rej 1558 Ps 116 Ps 129 ZNiO XVI.O.846 ZNiO XVI.O.936

Karta + + + def. + + + + + + + def. + + + + + + + + tytułowa

Współo- KP KZ klocek – KZ KZ KP KZ KZ KZ – KZ KZ KZ – KZ KZ – KZ KZ prawne w

103 114 114 117 124 128 128 130 Nr psalmu 1 1 14 (13) 14 (13) 37 (36) 46 (45) 46 (45) 51 (50) 71 (70) 79 (78) 86 (85) 86 (85) (102) (113 A) (113 A) (116) (123) (127) (127) (129)

Tłumacz A.T. A.T. B.W. [B.W.] J.L. A.P. ? B.W. S.K. J.L. M.R. [M.R.] [B.W.] M.R. M.R. [M.R.] ? B.W. B.W. [B.W.]

Nuty + + + + + + + + + + + + + – – + + + + +

Autor ? ? ? ? ? ? ? ? ? C.S. W.S. ? ? – – W.S. ? C.S. C.S. C.S. melodii

S. Drukarz Łaz. Sieb. Wiet. Łaz. [Sieb.] Sieb. ? Sieb. Sieb. Sieb. Łaz. [Sieb.] Sieb. Sieb. Sieb. Sieb. Łaz. Sieb. Sieb. Szarf.

Rok po 1565 1556 [1558] 1546 [1556] [1558] 1558 ? 1558 1558 1558 [1556] [1558] 1558 [1558] 1558 [1558] [1556] 1558 1558 druku ok. 1573

Format 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8° 8°

Liczba 4 4 4 4 7 (8?) 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 3 (4?) 4 4 4 4 kart

Liczba 0,5 0,5 0,5 0,5 1 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 ark.

Pisma dla fr. szw. fr. fr. szw. fr. fr. szw. fr. szw. fr. szw. szw. fr. szw. fr. szw. fr. fr. fr. psalmów

Współo- pieśń pieśń – – – – 2 pieśni – – – – – – – – – pieśń – – – prawne z

Argument – – – def. + + – + – – – def. + – – – – – – +

Ilustracje – – + def. – – – – – + + def. – – + + – – – –

Wyznanie prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot. prot.

Wyd. 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 2 1

KP – Kancjonał puławski, KZ – Kancjonał Zamojskich; A.T. – A. Trzecieski młodszy, B.W. – B. Wo- M. Siebeneicher, S. Szarf. – S. Szarfenberg, Wiet. – H. Wietor; fr. – fraktura, szw. – szwabacha; prot. jewódka, J.L. – J. Lubelczyk, A.P. – inicjały nieznanego tłumacza, S.K. – S. Kleryka, M.R. – M. Rej, – protestancki, kat. – katolicki; w nawiasach kwadratowych dane przypuszczalne W.S. – W. Szamotulski, C.S. – inicjały nieznanego kompozytora, Łaz. – Łazarz Andrysowic, Sieb. – 332 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 333 kach ewangelickich oraz poprawienie ich na podstawie wersji Rybińskiego, tytułowej książki widnieje data 1553, lecz w kolofonach pierwszej i drugiej Kochanowskiego, Rysińskiego albo Naborowskiego. Być może więc nie- części Nowego Testamentu znajduje się rok 1552. znane dziś tłumaczenia Naborowskiego znajdują się między psalmami dru- Tak wygląda bibliografia wydań Nowego Testamentu królewieckiego, kowanymi w dawnych kancjonałach.348 gdy próbuje się ją odtworzyć na podstawie dat umieszczonych na drukach. Jednak szczegółowe badania typograficzne ks. Ignacego Warmińskiego (zm. 1909) wykazały, że poszczególne części stanowią kombinacje arku- C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii szy drukowanych w różnym czasie. Przykładowo w wydanej w Królewcu Ewangelii według św. Mateusza arkusze zawierające karty 89-132 są chro- Obecnie zostaną omówione w porządku chronologicznym druki biblijne nologicznie wcześniejsze niż arkusze z kartami 1-88. W części pierwszej zawierające tłumaczenie całości Nowego Testamentu, harmonie ewange- Nowego Testamentu królewieckiego karty 1-88 (Mt 1-18) pochodzą z tego liczne oraz tekst całej Biblii. samego tłoczenia, co w Ewangelii świętej […] wedle Mateusza świętego, a pozostałe arkusze zostały wydrukowane później. W części drugiej Nowe- 1. Nowy Testament królewiecki (od 1551 r.) go Testamentu królewieckiego nie ma podobnych zawiłości. Pojawiają się 1. Nowy Testament królewiecki ukazywał się w oficynie Aleksandra Au- one znowu w Testamencie Nowym zupełnym, który został złożony z nie- gezdeckiego w Królewcu stopniowo, wraz z postępem prac przekładowych. sprzedanych arkuszy królewieckiej Ewangelii Mateuszowej, z wcześniej Jako pierwszy wyszedł w 1551 roku tom zawierający szeroko komento- wydrukowanej w większej ilości drugiej części Nowego Testamentu oraz wane tłumaczenie pierwszej Ewangelii pt. Ewangelia święta Pana Jezusa z nowo wytłoczonej reszty.353 Chrystusa wedle Mateusza świętego z greckiego języka na polski przeło- Obliczenie łącznej liczby arkuszy wydrukowanych dla Nowego Testa- żona. I wykładem krótkim a ku inszem ewangelistum potrzebnem na wie- mentu królewieckiego jest dość skomplikowane i przedstawia się następu- lu miejscach objaśniona…349 (fot. 40). W tym samym roku ukazała się Te- jąco: stamentu Nowego część pierwsza. Czterej ewangelistowie święci: Mateusz, MtKról: 37 ark. Marek, Łukasz i Jan. Z greckiego języka na polski przełożeni i wykładem NTKról I: 67,75 ark. – 22 ark. (Mt 1-18) = 45,75 ark. (nowo druko- krótkiem objaśnieni…350. W 1552 roku drukarnię Augezdeckiego opuściła wanych) Testamentu Nowego część wtóra a ostateczna. Dzieje i pisma apostolskie. NTKról II: 52,75 ark. (wszystkie nowo drukowane) Z greckiego języka na polski przełożone351. Rok następny przyniósł wyda- NTKról zup: 120,75 ark. – 33 ark. (Mt) – 51 ark. (Dz-Ap) = 36,75 ark. nie całości Nowego Testamentu pt. Testament Nowy zupełny. Z greckiego (nowo drukowanych). języka na polski przełożony i wykładem krótkiem objaśniony…352. Na karcie Estreicher wspomina jeszcze dwa wydania całego Nowego Testamentu (nie wskazując na egzemplarze) z 1554 i 1555 roku354, ale tych edycji nie udało się odnaleźć. Nie notuje ich również Polonia typographica saeculi 355 348 Zob. K. Meller, Psalm – kalwińska „pieśń nad pieśniami”…, s. 299-300. sedecimi , a Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej po- 349 Na podstawie egz. Wa BU Sd. 614.82 (z uwagami Maleckiego) oraz z MtKról znaj- daje, że informacja o istnieniu tych edycji jest „zapewne mylna”. O istnie- dujących się w NTKról zup, egz. BN XVI.Qu.218 (def.: brak początku); 6471 (egz. z k. niu tych wydań można się dowiedzieć ze wstępu do Nowego Testamentu tyt.). Fragmenty NTKról na podstawie oprac. transkrypcji tekstów zamieszczonych w dzie- w przekładzie ks. Wujka z 1593 roku356 oraz z wydania Nowego Testamen- le: J. Seklucjan, Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp S. Rospond, Olsztyn 1979. 350 Na podstawie egz. ZNiO XVI.Qu.3184; BK Cim. O.2742/1 adl. (oprawiony z NTKról II). 351 Na podstawie egz. BK Cim. Qu.2742/2 adl. (oprawiony z NTKról I). 353 Dokładniej: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 332-344. 352 Na podstawie egz. BN XVI.Qu.6471, BN XVI.Qu.218 (w tym egz. brak skł. A; 354 E XIII, s. 27. w NT, cz. 1, niewielkie różnice w porównaniu z egz. BN XVI.Qu.6471, np. inaczej sformu- 355 Zob. PT VIII, s. 66-70. łowany jest adres wydawniczy w kolofonie), BJ Cim. Q.5484 (fragm.: kilka kart z Mt i J). 356 NTWj 1593, s. 2 wg pierwszej paginacji. 334 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 335 tu w Lipsku w 1728 roku. Warmiński przyjmuje istnienie tych wydań za autorem Ortografii polskiej zamieszczonej w wydaniach Nowego Testa- prawdopodobne.357 mentu królewieckiego362. W 1550 roku wydał Historię żałosną. W przed- Nowy Testament królewiecki ukazywał się również w postaci współ- mowie do tego dzieła zalecał język ojczysty, który według niego powinien czesnych reprintów. W latach 2007-2008 w serii „Biblia Slavica” ukazała służyć do propagowania rzeczy „poważnych i zbawiennych”363. To zainte- się całość Nowego Testamentu358, a w roku 2003 i 2011 Ewangelia święta resowanie Murzynowskiego popularyzowaniem idei religijnych w języku Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego (1551) na podstawie eg- narodowym skłoniło ks. Warmińskiego do wystawienia młodemu pisarzo- zemplarza z notami Jana Sandeckiego-Maleckiego (Wa BU Sd. 614.82)359. wi bardzo pochlebnej opinii: „był to nader płodny pisarz, należący jeszcze 2. W żadnej edycji Nowego Testamentu królewieckiego nie ma wyraźnie do liczby tych, którzy przed Rejem polską prozę wcale znakomicie ura- podanego nazwiska tłumacza, stąd aż do wnikliwych badań ks. Warmiń- biali, a nasza literatura będzie zniewolona bliżej się nim zająć i język jego skiego uważano, że autorem przekładu był wydawca dzieła, Jan Seklucjan. zbadać”364. W omawianym okresie Murzynowski współpracował z wydaw- Warmiński wykazał jednak, że księgę tę przetłumaczył Stanisław Murzy- cą Janem Seklucjanem, dla którego przekładał Nowy Testament. nowski360, a wyniki jego badań zostały potwierdzone również w języko- W swoich pracach tłumacz korzystał z wiedzy teologicznej zaangażo- znawczej pracy Stanisława Rosponda (zm. 1982)361. wanego w spory dogmatyczne Andreasa Osiandera (zm. 1552), z którym Stanisław Murzynowski (Suszycki) (zm. 1553) pochodził z gałęzi stare- się zaprzyjaźnił. Znajomość ta przysporzyła Murzynowskiemu i Seklucja- go rodu Ogończyków, osiadłej w Murzynowie i Suszycach koło Włocław- nowi sporo kłopotów, które spowodowały w październiku 1550 roku cza- ka. Nauki pobierał w gimnazjum królewieckim, gdzie rozpoczął studium sowe wstrzymanie druku królewieckiej Ewangelii świętej […] wedle Mate- języków biblijnych i przejął się nowinkami religijnymi. Mniej więcej w la- usza świętego (zob. niżej, s. 338). tach 1545-1547 studiował na Uniwersytecie w Wittenberdze (miał wtedy Ostatni ślad z życia Murzynowskiego pochodzi z 1552 roku, później jakieś 17 – 19 lat), gdzie pod kierunkiem Melanchtona pogłębił swoją wie- słuch po nim ginie. Zmarł prawdopodobnie na początku 1553 roku, Nowy dzę z filologii biblijnej i utwierdził się w reformacyjnych przekonaniach Testament królewiecki zupełny wyszedł więc już po jego śmierci. oraz w niechęci do Kościoła katolickiego. Po opuszczeniu Wittenbergi Dlaczego Murzynowski zataił swoje nazwisko jako autora przekła- prawdopodobnie podjął na krótko naukę we Włoszech. W 1549 roku prze- du? Uważał zapewne, że jego młody wiek (22 lub 24 lata) oraz kierunek bywał już w Królewcu, gdzie został przedstawiony księciu Albrechtowi wykształcenia: raczej humanistyczny niż teologiczny, mogą zaszkodzić i polecony przez Jana Łaskiego. Po otrzymaniu pomocy od Albrechta osiadł popularności dzieła. Dlatego postanowił zgodzić się na wydanie Nowego na stałe w Królewcu, gdzie zajął się studiami i piśmiennictwem. On też jest Testamentu pod nazwiskiem Seklucjana, który był organizatorem i nakład- cą druku. Taki stan rzeczy zapewne odpowiadał Seklucjanowi i sprawił, że 357 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 344-345. przez cztery wieki łączono to dzieło z jego osobą. Sprawy jednak nie udało 358 Biblia Slavica II/4: [Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe; się do końca ukryć. O prawdziwym autorze przekładu wiedziano na dwo- cz. 1: Des Neuen Testamentes erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des Matthäus, Mar- rze książęcym, znali go także przeciwnicy Osiandera oraz Sandecki-Malec- cus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im ki. Stąd informacja przedostała się dalej i została zapisana przez Szymo- Monat October 1551, Paderborn – München – Wien – Zürich 2008; cz. 2: Des Neuen Tes- na Budnego365. Po śmierci Murzynowskiego, gdy emocje wokół Nowego tamentes zweiter und letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, Paderborn – München – 362 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 311-322, 409-415. Wien – Zürich 2009. 363 S. Murzynowski, Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortografia 359 Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego, z języka greckie- polska, oprac. J. Małłek, F. Pepłowski, b.m. 1974, s. 71 (wykorzystano oprac. transkrypcję). go przełożył Stanisław Murzynowski, Płock 2003 (wyd. 2, 2011). 364 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 403. 360 Wyniki tych badań: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 345-376. 365 Chodzi tu o fragment przedmowy do NTSzB 1574|1589, k. c2v-3r: „Królewieckiby 361 Zob. S. Rospond, Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław testament między wszemi miał przodek, gdyby ji był jego tłumacz Stanisław Murzynowski Murzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław 1949, s. 339-362. mógł drugi raz przepatrzyć a wydać, bo był młodzieniec nie ledajako w języku Greckim 336 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 337

Testamentu królewieckiego opadły, Seklucjan nie podał prawdziwego na- Jednym z najważniejszych oręży reformacji była oczywiście Biblia zwiska tłumacza. Przeciwnie, w liście do rajców królewieckich z 11 listo- rozpowszechniana w językach narodowych. Potrzeba jej wydania stawa- pada 1563 roku sobie przypisał to dzieło.366 ła się tym bardziej nagląca, że książę Albrecht na początku lat czterdzie- 3. Genezę Nowego Testamentu królewieckiego należy widzieć na tle stych, pragnąc uregulować praktykę służby Bożej na swoich ziemiach, ogólnej sytuacji wyznaniowej w Prusach Książęcych, które po sekula- wydał nakaz częstego odczytywania podczas nabożeństw fragmentów obu ryzacji zakonu krzyżackiego w 1525 roku stały się pierwszym w Europie Testamentów w języku narodowym. W tej sytuacji książę rozpoczął sta- księstwem o luterańskim wyznaniu państwowym. Książę Albrecht, będąc rania o wydrukowanie przekładu Biblii na język polski, o który zabiegali zagorzałym zwolennikiem reformacji, szerzył nową wiarę również wśród nie tylko Polacy zamieszkujący Prusy, lecz także sympatyzujący z luterani- ludności polskojęzycznej, która obok Niemców stanowiła najliczniejszą zmem mieszkańcy Korony. Między innymi w celu sporządzenia przekładu grupę mieszkańców Prus. Jakieś 100 istniejących polskich parafii luterań- Biblii przybył do Królewca Stanisław Rafajłowicz, jednak zmarł niedługo skich nieustannie domagało się pastorów, których książę sprowadzał z Pol- po rozpoczęciu pracy (13 maja 1545 r.). Być może początkom prac prze- ski. Wśród nich znaleźli się: Andrzej Samuel, Jan Seklucjan, Jan Sandec- kładowych Rafajłowicza przyglądał się z bliska Stanisław Murzynowski ki-Malecki. Aby zapewnić stały dopływ wykształconych duchownych, studiujący w tych latach w królewieckim gimnazjum369. Miejsce Rafajło- Albrecht otworzył w Królewcu najpierw gimnazjum, a następnie uniwer- wicza zajął Fryderyk Staphylus, który również nie zdołał doprowadzić sytet, sprowadzał też wykładowców z Polski, Litwy i z Niemiec. Wśród tego przedsięwzięcia do skutku. W tej sytuacji Albrecht powierzył pracę nich byli również humaniści znający język polski: Abraham Kulwieć (zm. nad przekładem Seklucjanowi, który z zapałem podjął się organizowania 1546), profesor greki, hebrajskiego i gramatyki, oraz Stanisław Rafajłowicz tłumaczenia i druku. Sprowadził do Królewca drukarza, Aleksandra Au- (Rapagelan), wykładowca teologii. Po śmierci Rapagelana do Królewca gezdeckiego, postarał się o rękopiśmienny egzemplarz polskiego Nowego przybył z Niemiec Fryderyk Staphylus (zm. 1564) posługujący się równie Testamentu i znalazł odpowiedniego człowieka, który podjął się przekładu: dobrze językiem polskim, co i niemieckim.367 Stanisława Murzynowskiego.370 Albrecht bardzo szybko przekonał się o skuteczności słowa drukowa- Murzynowski pracował bardzo szybko, gdyż korzystał z tłumaczenia nego w szerzeniu wiary, dlatego popierał działalność wydawniczą, w tym istniejącego już w rękopisach, konfrontując je z oryginałem greckim i po- także polskojęzyczną, prowadzoną głównie przez zaradnego i przedsię- prawiając według niego371. W ten sposób nie zerwał z utrwaloną już trady- biorczego Jana Seklucjana. Zamysłem księcia było stworzenie w Królew- cją tekstu. Nie znaczy to jednak, że tłumacz nie pozostawił w dziele śladów cu ośrodka luterańskiego, który promieniowałby na tereny Korony Polskiej swojej własnej inicjatywy i erudycji. „Niepomierne zdolności i wysokie i Wielkiego Księstwa Litewskiego.368 wykształcenie”372 Murzynowskiego, jak również niezwykła znajomość ówczesnego warsztatu naukowego humanisty są tu widoczne na każdym uczony, acz po Polsku grubo mówił i pisał, aleby to był czas wypolerował, gdyby była wola 373 Boża z śmiercią nie uprzedziła”. kroku. 366 Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 376-409; S. Rospond, Studia nad językiem…, s. 41-51; tenże, Stanisław Murzynowski – obrońca języka ojczystego (odbitka: Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r.); J. Małłek, F. Pepłowski, Wstęp, w: 369 Na temat takiego przypuszczenia: zob. J. Małłek, Stanisław Murzynowski…, s. 166 S. Murzynowski, Historia żałosna…, s. 18-26; J. Małłek, Stanisław Murzynowski: tłumacz i przyp. 32. Nowego Testamentu, pisarz religijny, osjandrysta, „servulus et clientulus” księcia Albrechta 370 Szerzej na ten temat: zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 268-274. Pruskiego, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy. 450. rocznica przekładu No- 371 Szerzej na temat źródeł i metody przekładu: zob. H. Rothe, Das polnische „Neue wego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Py- Testament” in Königsberg 1551/1552: Quellen und Wirkung, w: Des Neuen Testamentes żewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s. 160-169; A. Łuczak, Das zweiter und letzter Teil…, wyd. tenże, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn – München – „Neue Testament” des Stanisław Murzynowski: Zum Verhältnis von Übersetzung und grie- Wien – Zürich 2009, s. 573-606. chischem Original, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil…, wyd. H. Rothe, 372 I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 275. Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn – München – Wien – Zürich 2009, s. 458-470. 373 Por. tamże, s. 275-282; A. Łuczak, Najstarszy polski drukowany przekład Nowego 367 Zob. S. Rospond, Wstęp, w: J. Seklucjan, Wybór pism, s. VI-VII. Testamentu pióra Stanisława Murzynowskiego (1551-1553), w: Nowy Testament w dziejach 368 Tamże. i kulturze Europy…, s. 174-176.

HB-I 22 338 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 339

Aby zapewnić sobie fundusze, a następnie zbyt dzieła, Seklucjan ogło- Po ukazaniu się Ewangelii wystąpił ze swoją krytyką Sandecki-Ma- sił na nie prenumeratę. Rozesłał do osób obiecujących pomoc „listy i re- lecki, wnosząc własnoręcznie do tekstu niezliczoną ilość poprawek (fot. gestra”, z których później miał wiedzieć, „co by kto dał i co by zasię brać 40)378, które wraz z listem przesłał księciu Albrechtowi. Krytyka Maleckie- miał”374. Druk pierwszych arkuszy Ewangelii według św. Mateusza ruszył go była tendencyjna i przepojona osobistą niechęcią do konkurenta. Więk- w drugiej połowie 1550 roku, lecz wkrótce został wstrzymany na skutek szość uwag była chybiona i niesłuszna. Krytyka nie odniosła jednak skutku, nieprzewidzianych okoliczności. a Seklucjan zachęcony tryumfem nad przeciwnikami kontynuował pracę.379 Pierwsza z przyczyn wynikała z zawiści i zazdrości Jana Sandeckiego- W październiku 1551 roku gotowa była Testamentu Nowego część pierw- -Maleckiego, który sam nosił się z zamiarem przetłumaczenia i wydania sza, obejmująca cztery Ewangelie.380 Nowego Testamentu, a został uprzedzony przez Seklucjana i Murzynow- Sprzedaż Ewangelii według św. Mateusza i pierwszej części Nowego skiego. Druga zaś wiązała się ze sporami wokół poglądów Andreasa Osian- Testamentu satysfakcjonowała Seklucjana, który zabrał się z zapałem do dera375. Po interwencji przeciwników przekładu, na czele których stał Fry- wydania części ostatniej. W tym jednak momencie ożywiło się stronnictwo deryk Staphylus, książę nakazał przerwanie druku. W tym czasie gotowych antyosianderowskie, które zamierzało posłużyć się Maleckim, aby pokrzy- było już osiemnaście rozdziałów Ewangelii (do k. LXXXVIII). żować plany wydawnicze Seklucjana. W maju 1552 roku Sandecki-Malec- Licząc na skuteczność wstawiennictwa Osiandera, Seklucjan potajemnie ki przesłał księciu zbiór uwag dotyczących tłumaczenia Murzynowskiego kontynuował tłoczenie tekstu. I nie pomylił się. Książę zezwolił na kon- wraz z pierwszym arkuszem własnego przekładu fragmentu Ewangelii we- tynuację prac, z tym jednak zastrzeżeniem, że wydawcy poprawią sporne dług św. Mateusza (fot. 41 i 42)381. Zabiegi te jednak znowu nie przynio- miejsca, a całe dzieło zostanie dokładnie przejrzane i skorygowane przez sły rezultatu. Seklucjan uprzedził bowiem swoich przeciwników, zdobywa- Sandeckiego-Maleckiego, który miał osobiście przedstawić władcy wyniki jąc przy pomocy Osiandera przywilej na druk Nowego Testamentu. Chcąc swojej cenzury.376 załagodzić spór, Albrecht równocześnie nakazał, aby pisma apostolskie Wywołane zamieszanie podważyło jednak zaufanie do inicjatywy Se- ukazały się bez komentarza, w którym należało się spodziewać wpływów klucjana. Jego nowatorski pomysł z przedpłatami i prenumeratą nie przy- poglądów Osiandera. Pośpiech, w jakim pracowali twórcy, odbił się nieko- niósł pożądanych rezultatów, co stało się przyczyną finansowych kłopotów rzystnie na poziomie tej części Nowego Testamentu.382 wydawcy. W tej sytuacji wiosną 1551 roku, przewidując nowe intrygi, Se- Teraz już tylko krok dzielił Seklucjana od wydania całego Nowego Te- klucjan za pożyczone pieniądze opublikował tekst samej Ewangelii według stamentu w jednym tomie. Księga ta ukazała się już po śmierci Murzynow- św. Mateusza z komentarzem, zapowiadając równocześnie rychłe pojawie- skiego w 1553 roku.383 nie się dalszych części.377

374 MtKról, k. A2v; J. Seklucjan, Wybór pism, s. 128. 378 Egz. z poprawkami Maleckiego to Wa BU Sd. 614.82. 375 Spór dotyczył istoty usprawiedliwienia. Osiander wiązał swoją koncepcję z tajemni- 379 Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 300-305. cą wcielenia. „Naukę o usprawiedliwieniu interpretował mistycznie, opierając ją na komunii 380 Zob. tamże, s. 306-338. człowieka wierzącego z Jezusem Chrystusem; odszedł od poglądów Lutra na ten temat (zbli- 381 Jest to Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w yęzik Polski prawie żył się do nauki katolickiej), twierdząc, że sprawiedliwością, przez którą człowiek zostaje a własnemi słowy s wielką pilnoscią przełożony, Lyccae (Ełk), Joannes Maletius (J. Sandec- usprawiedliwiony, jest Chrystus jedynie w boskiej naturze, będąc sprawiedliwością Bożą ze ki-Malecki), 1552, 8° (egz. Wa BU 28.2.4.5 – dawna sygn., dziś druk jest przechowywany swej istoty (iustitia Dei essentialis); natomiast człowiek staje się sprawiedliwy przez fakt za- w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie, sygn. 188616 II). Druk liczy cztery karty i za- mieszkania w nim Chrystusa, który następnie przepełnia go swą sprawiedliwością; jeśli Syn wiera polski tekst Mt 1-3 oraz argument do Mt 4. Zob. E XIII, s. 27-28; F. Koch, Der letzte Boży – sprawiedliwość istotowa, zamieszkuje w człowieku, Bóg uznaje go za sprawiedliwe- Druck des Lycker Erzpriester Johann Maletius, „Altpreussische Monatsschrift” 40 (1903) go; Chrystus-Sprawiedliwość staje się naszą sprawiedliwością, a grzechy giną w sprawiedli- z. 7-8, s. 481-507 (na końcu zeszytu facs. całości NTS-M 1552); H. Mieczkowska, Ełk – wości Chrystusa jak «krople w morzu»”, P. Janowski, Osiander Andreas, EK XIV, kol. 885. Królewiec – Warszawa. Z dziejów unikatowych egzemplarzy Biblioteki Uniwersyteckiej 376 Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 288-293. w Warszawie, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 37-38 (2006), s. 95-104. 377 Zob. przedmowa do czytelników z MtKról, k. A2v-B1v, oraz jej przedruk w: J. Seklu- 382 Zob. I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 322-329, 394-396. cjan, Wybór pism, s. 126-131; oraz I. Warmiński, Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, s. 294-298. 383 Zob. tamże, s. 330-344. 382 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 383 linii tytułów. W Biblii Leopolity z roku 1575 (oraz war. 1577) również pierw- w 1894 roku opisał trzy warianty Biblii brzeskiej495. Dziś jednak po bardziej sze linie wszystkich rozdziałów wydrukowano frakturą (20 w. = 157 mm). szczegółowych badaniach ustalono, że istnieją tylko dwa: A i B. Wariant B 11. Zasada użycia inicjałów jest podobna we wszystkich wydaniach. ma tytuł w poczwórnej ramce oraz na nowo złożone arkusze sygnowane Inicjały większe i bardziej ozdobne oznaczają początek księgi (fot. 51-53), jako * oraz ** tłoczone poza Brześciem, być może w wileńskiej drukarni mniejsze zaś i skromniejsze otwierają poszczególne rozdziały. Inicjały bar- Jana Karcana w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XVI wie- dzo ułatwiają odnalezienie początku rozdziału, gdyż są dobrze widoczne ku (np. egz. BJ Cim. F.8324). Ponadto oba warianty w późniejszych okre- na stronie. W Biblii z 1561 roku fragmenty deuterokanoniczne do Księgi sach uzupełniano arkuszami pochodzącymi z czterech różnych dodruków Daniela: (Historia Zuzanny i Historia o Belu i smoku), rozpoczynają się (dwa wykonane w Brześciu w 1563 r., jeden lub dwa przez Jana Karcana od inicjałów większych niż pozostałe rozdziały. w Wilnie pod koniec XVI w.; dodrukowywano także same karty tytułowe, 12. Spośród elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z Bi- z których jedne wykonano w Brześciu, inne zaś w nieznanych drukarniach blii należy wspomnieć ogólną kompozycję strony i zabiegi, które nadają w XVII i XIX w.)496. jej przejrzystość (fot. 51-53). Oprócz tego zastosowano również inne roz- W literaturze poświęconej Biblii brzeskiej można spotkać opinię o wiel- wiązania, jak: podział na rozdziały, ustępy i wersety, nagłówki kolumnowe kiej rzadkości tego dzieła497, jest to jednak mit bez potwierdzenia w rze- podające bieżącą księgę, foliacja kart (w NTL 1568 i BL 1575|1577), spisy czywistości. Dziś znanych jest ponad 130 egzemplarzy tej Biblii498. W po- ksiąg biblijnych. równaniu z innymi opisanymi w niniejszej pracy pozycjami zawierającymi Ważnym elementem są rejestry wyznaczające perykopy mszalne. Naj- polskie teksty Pisma Świętego, które zachowały się w niewielu lub nawet mniej praktyczny jest rejestr w wydaniu pierwszym, gdyż podaje tylko roz- tylko w jednym egzemplarzu, należy uznać, że Biblia brzeska należy do dział księgi oraz pierwsze i ostatnie słowa czytania. Na marginesach w tej najliczniej zachowanych renesansowych druków biblijnych w języku pol- edycji nie ma wskazówek liturgicznych ani innych oznaczeń ram perykopy. skim499. Przypuszcza się nawet, że w obliczu tak dużej ilości zachowanych W wydaniu z roku 1575 (oraz war. 1577) rejestr został dopracowany. Obok egzemplarzy nakład Biblii brzeskiej musiał wynosić ok. 1 tys. egzem- rozdziału podaje on także wersety, a w tekście ramy perykop zaznaczono za plarzy500. pomocą rączek, które zastępują wskazówki liturgiczne. Rejestr w Nowym Testamencie z 1568 roku podaje rozdział i kartę, na której znajduje się pe- Biblia Slavica II/2, Paderborn – München – Wien – Zürich 2001) oraz transkrypcja całości rykopa. Wskazówka liturgiczna rozpoczynająca perykopę leży na margine- tekstu (Biblia brzeska 1563, red. P. Krolikowski, Clifton – Kraków 2003). sie tekstu, na wysokości jej początku, a na końcu znajduje się rączka. 495 E XIII, s. 16-17; zob. także KBU Wa II/1, s. 313; KP BJ I, s. 87; zob. też CKSD BN. 496 Szczegółowe badania nad wariantami BB 1563: zob. S. Siess-Krzyszkowski, Wa- rianty typograficzne Biblii brzeskiej (Тыпаграфічныя варыянты Брэсцкай Бібліі), w: 4. Biblia brzeska i jej przedruki (od 1563 r.) Брэсцкая Біблія – унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska – unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i ma- 1. Pierwszy niekatolicki przekład całej Biblii na język polski powstał teriały), Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт, УК „Абласная бібліятэка імя М. Горкага”, w obozie ewangelicko-reformowanym w 1563 roku i wyszedł nakładem red. W. Walecki, Brest 2015, s. 41-67 (tekst po polsku) oraz s. 68-95 (tekst po białorusku). Mikołaja Radziwiłła Czarnego w drukarni w Brześciu nad Bugiem in 2° 497 Zob. Koss. I, s. 253; R. Gustaw, Polskie przekłady…, s. 325. 498 Zob. wykaz odnalezionych egz.: S. Siess-Krzyszkowski, Warianty typograficzne pt. Biblia święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, właśnie z ży- Biblii brzeskiej, s. 54-67. Zob. też dyskusję na ten temat: R.A. Leszczyński, „Biblia brze- dowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością i wier- ska” – następne pokolenia, w: Biblia brzeska. Historia – język – teologia. Materiały z kon- nie wyłożone (fot. 58). Biblia ta znana jest pod trzema nazwami: jako Bi- ferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łódź 2013, blia brzeska, pińczowska lub Radziwiłłowska.494 Karol Estreicher starszy s. 108-110; R. Pietkiewicz, Głos w dyskusji, w: Biblia brzeska. Historia – język – teologia…, s. 121. 499 Zob. I. Kwilecka, Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, w: 494 Na podstawie Wa BU Sd. 612.65; ZNiO XVI.F.4013 (def.: brak k. 84 z NT); Wr BU Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy…, s. 148. 437427 (def.: brak skł. **6). Ukazał się również fotograficzny przedruk tej Biblii (Biblia 500 S. Siess-Krzyszkowski, Warianty typograficzne Biblii brzeskiej, s. 52. Na temat nakła- Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, du BB 1563 zdania są podzielone, np. K. Pilarczyk, opierając się na zwyczajach renesanso- 384 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 385

W 1564 roku Radziwiłł kazał przedrukować z tej Biblii Księgę Psal- Najdokładniejszą informację o domniemanym egzemplarzu z 1563 roku mów, którą zadedykował Annie Jagiellonce (zob. wyżej, s. 262nn). podał Joachim Lelewel507. Jego opis porównano z kompletnym egzem- W 1566 roku w tej samej oficynie w Brześciu opublikowano przedruk plarzem edycji z 1568 roku (ZNiO XVI.O.800) i stwierdzono tylko dwie czterech Ewangelii i Dziejów Apostolskich z obszernym komentarzem To- różnice: masza Falconiusa (fot. 111-113). Prace Falconiusa omówiono razem z inny- – Lelewel podaje, że na karcie tytułowej jest: „z pilnośćią przełożon”, mi komentarzami (zob. niżej, s. 533nn).501 natomiast w badanym egzemplarzu jest: „z pilnośćią przełożony” ; Ustalenie dalszej bibliografii przedruków Nowego Testamentu z Biblii – według bibliografa pierwsza składka książki ma osiem kart, podczas brzeskiej nastręcza sporych trudności. Starsza literatura przedmiotu502, a za gdy badany egzemplarz ma ich siedem. nią również współczesne opracowania503 powtarzają informację o prze- Różnice te można jednak wyjaśnić jako zwykłe pomyłki. Między opi- druku Nowego Testamentu w oficynie brzeskiej przez Daniela z Łęczycy sem Lelewela a egzemplarzem ZNiO stwierdzono kilka ciekawych zbież- w 1563 roku. ności, które wskazują na to, że Lelewel opisał wydanie z 1568 roku, a nie W wyniku kwerendy przeprowadzonej w polskich bibliotekach udało z 1563: się odnaleźć osiem bardzo podobnych egzemplarzy przedruków in octavo – zawartość opisanego druku jest identyczna z egzemplarzem ZNiO; Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej. Trzy z nich wykazywały wszystkie – Lelewel podaje, że na odwrocie karty cv (c5v) rozpoczynają się Dzieje cechy umożliwiające ich dokładną identyfikację. Okazało się, że kompletne Apostolskie, w rzeczywistości zaczynają się one na k. e5v, ale w badanym egzemplarze pochodzą z dwóch wydań: egzemplarzu sygnatura „e” została tak odbita (jest zamazana), że wygląda – Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568 (fot. 59 i 60a-b); jak „c” – stąd może pochodzić nieścisłość; – Łosk lub Wilno504, Jan Karcan, 1580. – data 1568 na karcie tytułowej jest odbita niewyraźnie: cyfra 8 jest nie- Po porównaniu pozostałych uszkodzonych egzemplarzy stwierdzono, że zamknięta na dole i może zostać wzięta za 3 lub 9; w egzemplarzu Lele- również pochodzą z wymienionych wyżej edycji505. Egzemplarzy odmien- wela skaza ta mogła być większa i stąd bibliograf mógł podać datę druku nych od zbadanych nie znaleziono. Gdzież więc podziały się edycje Nowe- 1563 zamiast 1568 (zresztą już J.S. Bandtkie sugerował, że opisany przez go Testamentu, które uważano za wydania z 1563 roku?506 Wszystkie one Lelewela egzemplarz jest zapewne wydaniem z 1568 roku508). są w rzeczywistości wydaniami z roku 1568. Niezidentyfikowany do tej Nasuwają się jeszcze inne wątpliwości co do istnienia wydania z 1563 pory egzemplarz Kr BCz Cim. 996/I to dzieło Jana Karcana z 1580 roku. roku. Przyjąwszy za Józefem Muczkowskim, że na wydrukowanie od trzech do czterech arkuszy potrzeba było przynajmniej tygodnia509, moż- na obliczyć, że cały Nowy Testament (ok. 63 ark.) trzeba było drukować wych typografów, uważa, że wynosił on ok. 500 egz.; zob. tenże, „Biblia Radziwiłłowska” vel „Brzeska”, vel „Pińczowska”. W 450. rocznicę jej wydania, „Collectanea Theologica” przynajmniej szesnaście tygodni. Druk Biblii brzeskiej zakończono po 19 84 (2014) nr 1, s. 75. września 1563 roku510, a więc do końca roku pozostało ok. czternastu ty- 501 Na podstawie następujących egz.: EwB 1566 – Kr BCz Cim. 787/III adl.; ZNiO godni, co było czasem zbyt krótkim, aby w Nieświeżu przedrukować dzie- XVI.F.4098 adl.; DzB 1566 – Kr BCz Cim. 788/III adl.; ZNiO F.4099 adl. 502 Lelew. I, s. 198; Hist. druk. KP II, s. 301-304; Jocher II, s. 15, p. 2315; E XIII, s. 28. ło oficyny brzeskiej. Dla porównania można dodać, że po ukazaniu się Bi- 503 R. Gustaw, Polskie przekłady…, s. 325; J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe blii przedrukowano Psałterz (47 ark.; ukończony 31 stycznia 1564 r.), na grecystyki…, s. 42 i s. 45, przyp. 28; Biblia IV, kol. 414; I. Kwilecka, Z dziejów…, s. 149. którego druk potrzeba było ok. dziewiętnastu tygodni (drukowano średnio 504 Na temat miejsca druku NTB 1580: zob. DDP V, s. 110. ok. 2,5 ark. na tydzień). 505 NTB 1568: ZNiO XVI.O.800; Kr BCzCim. 1071/I (def.: brak A1-B1, h5-8, n1.8, Hh7.8, Ll1.2.7); BJ Cim. 558 (def.: brak A1.7, Pp8); NTB 1580: BJ Cim. 1741 (brak k. tyt.); Kr BCzCim. 996/I (def.: brak A1-8); BK Cim. O.253 (egz. kompletny); BN XVI.O.552 (egz. kompletny); BN XVI.O.452 (def.: uzupełniono ręcznie na podstawie NTB 1568). 507 Lelew. I, s. 198, przyp. (c). 506 Chodzi tu o następujące egz.: Kr BCz Cim. 1071/I (zob. katalog kartkowy Kr BCz), 508 Hist. druk. KP II, s. 301-304. BJ Cim. 558 (zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki…, s. 42, przyp. 509 J. Muczkowski, O bibliach Szarfenbergerowskich, „Dwutygodnik Literacki”, s. 389. 23; druk został prawidłowo opisany w KP BJ I, s. 97, p. 218). 510 BB 1563, k. *3r.

HB-I 25 386 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 387

Badania, które Janina Czerniatowicz (zm. 1997)511 przeprowadziła nad Tekst Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej przedrukował w Norymber- tekstem przedruków Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej, wykazały, że są dze w 1599 roku Elias Hutter (zm. ok. 1605) w swojej dwutomowej poli- one wersjami tekstu brzeskiego z wprowadzonymi poprawkami, być może glocie in 2° (fot. 63 i 64a-b)516. W tej samej oficynie i w tym samym roku Szymona Budnego i Wawrzyńca Krzyszkowskiego, co wymagało dodatko- wyszedł również wielojęzyczny przedruk Ewangelii według św. Mateusza wego czasu na wprowadzenie poprawek. i Marka (in 4°), który także zawierał tekst brzeski517. Umieszczenie polskie- Ponadto na karcie tytułowej wydania z 1580 roku można przeczytać: go tłumaczenia w Poliglocie Huttera świadczyło o uznaniu dla osiągnięć „Drukowano przed tem w Nieświeżu, a po wtóre drukowano przez Jana polskiej biblistyki w Europie. Karcana r. 1580”. Już Janina Czerniatowicz pisała, że „zagadką pozostaje, 2-3. Mikołaj Oleśnicki po wygnaniu w 1550 roku paulinów sprowadził dlaczego Karcan zaznacza, że jest to drugie wydanie, gdy oprócz «pierw- do Pińczowa kaznodziejów protestanckich, zakładając gimnazjum i drukar- szego» z r. 1568 istniało wcześniejsze z r. 1563”512. Jeśli jednak przyjąć, nię, które miały służyć szerzeniu protestantyzmu w Polsce. Wśród przyby- że wydanie z 1563 roku nie istniało – zagadka zostaje rozwiązana. łych do Pińczowa ewangelików znaleźli się: władający trzema językami bi- Podsumowując, można stwierdzić, że istnieją wiarygodne przesłanki ku blijnymi Grzegorz Orszak, założyciel szkoły, oraz biegli w Piśmie Świętym temu, aby zakwestionować istnienie wydania Nowego Testamentu z 1563 Francuzi przysłani przez Jana Kalwina: Pierre Statorius (Piotr Stojeński) roku in 8°. Takie przedruki ukazały się tylko dwukrotnie: w roku 1568 i Jean Thénaud (Jan Tenaud).518 i 1580, pt. Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością prze- W tym też ośrodku, zapewne z inicjatywy Jana Łaskiego, zrodziła się łożony. myśl o nowym przekładzie Biblii, który mógłby zostać Biblią wyznanio- Należy w tym miejscu wspomnieć, że księgi deuterokanoniczne z Biblii wą polskich ewangelików reformowanych. W 1556 roku na zlecenie sy- brzeskiej z 1563 roku z niewielkimi zmianami przedrukowano wraz z No- nodu w Pińczowie Orszak rozpoczął prace nad tłumaczeniem Psałterza519. wym Testamentem w przekładzie Szymona Budnego w 1570 roku. Ten Na synodzie we Włodzisławiu w 1557 roku wyznaczono Stanisława Sza- sam tekst ksiąg deuterokanonicznych, uważanych przez niekatolików za frańca (zm. 1598)520 na odpowiedzialnego za społeczną kolektę na pokrycie apokryfy, znajduje się w Biblii Szymona Budnego z 1572 roku (zob. niżej, kosztów związanych z pracą nad Biblią. Potrzebę tłumaczenia zgłaszano s. 422n).513 podczas synodu włodzisławskiego 4 września 1558 roku, natomiast synod Kolejne edycje Nowego Testamentu z Biblii Radziwiłłowskiej wyszły pińczowski z 25 kwietnia 1559 roku wymienia osoby odpowiedzialne za w 1585 roku in 4° w oficynie Melchiora Neringa w Toruniu (fot. 61)514 przekład.521 oraz w tym samym formacie w 1593 roku w Wilnie u Jakuba Markowicza, Echa społecznego zapotrzebowania na nowe tłumaczenie słychać nakładem Mikołaja Jurewicza Zenowicza (zm. 1621) (fot. 62)515. w przedmowie do dzieła: w tak wielkiej a trudnej sprawie będąc ustraszeni, umyślilichmy byli zaniechać 511 Zob. J. Czerniatowicz, Niektóre problemy naukowe grecystyki…, s. 42-46. pracej tak trudnej, jedno iż za prośbami, a prawie za rozkazaniem wiernych 512 Tamże, s. 45, przyp. 28. 513 Zob. I. Kwilecka, Problem autorstwa przekładu Apokryfów w „Biblii Szymona Bud- Bożych i za pobożnym a chutliwym żądaniem oświeconego książęcia, pana nego” z 1572 roku, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 33 (1996), s. 45-66. 514 Przebadano: ZNiO XVI.Qu.2507; Wa BU Sd. 614.312; BK Cim. Qu.2468 (brak k. tyt. i końca). 516 Na podstawie Wr BU 370964; 401897. 515 Przebadano: BN XVI.Qu.1934 (na k. tyt. data 1593; brak k. *3-6); BJ Cim. 4810 517 Na podstawie BJ Cim. Qu.5641. (def.: brak k. tyt. i k. *2, k. *3 w 1/3 uszkodzona); Wa BU Sd. 614.325 (brak pocz. i końca; 518 Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła…, s. 15-17. ze skł. * zachowała się jedna k. *5 z przedmową do czytelnika); ZNiO XVI.Qu.2870 (brak 519 Zob. I. Kwilecka, Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. pocz. i końca, liczne def.). W ten sposób z kilku egz. udało się złożyć prawie kompletny Zarys problematyki, w: Biblia a kultura…, t. I, s. 281. druk tego wydania. Ze względu na liczne defekty, które występują w istniejących egz., wy- 520 Zob. Koss. I, s. 230, 232. danie to błędnie opisywano jako druk Jana Karcana, niektórzy podawali również błędną datę 521 Zob. S. Kot, Pierwsza szkoła…, s. 19; J. Birn, Francuz wśród kalwinów małopol- druku 1563 wytłoczoną na niektórych egz.; zob. E XIII, s. 30-31; do dziś błędnie: KP BJ I, skich: Jan Thenaud, „Reformacja w Polsce” 4 (1926), s. 42; S. Bodniak, Grzegorz Orszak. s. 98, p. 221; KSD XVI ZNiO, s. 57, p. 169; Pilich., s. 40, p. 5, przyp. 132. Pierwszy postyllograf polski, „Reformacja w Polsce” 7-8 (1935-1936), s. 9. 464 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 465

Tekst przekładu: A mąż czysty zbierze popiół krowy i wysypie ji za obozem na 26 Pan uczynił chleb ciałem, a wino krwią swoją (do Mt 26 – NTWj 1593, miejscu przeczystym, aby był zgromadzeniu synów Izraelowych na straż i na s. 109). wodę pokrapiania, bo krowa za grzech jest spalona. 14 zaleca im uczynki dobre, pokazując, iż człowiek z uczynków bywa uspra- Na wodę pokrapiania)… Była to niejaka figura wody święconej od Apostołów, wiedliwiony i zbawiony, a nie z samej wiary. 16 Gdyż wiara bez uczynków w Kościele Bożym postanowionej i zawsze zachowanej, która bywa poświęco- umarła jest (do Jk 2 – NTWj 1593, s. 787). na modlitwą kapłańską i słowem Bożym […] na to, aby kropiąc się, byliśmy wolni od wszelakich pokus i stali się sposobniejsi do służby Bożej (BWj 1599, Powyższe przykłady, nierozpatrywane w świetle wyraźnie naukowego s. 159-160). charakteru Wujkowych komentarzy i not, mogłyby ukazać omawiane prace w niewłaściwym świetle, wyłącznie jako narzędzie polemiki wyznaniowej. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że Wujek, przeciwnie niż tłumacze Trzeba więc jeszcze raz podkreślić, że wykłady tłumacza są oparte na solid- pińczowscy, najpierw wyłożył sens historyczny Pisma, wyjaśniając prze- nym gruncie naukowym: biegłości filologicznej, krytycznym podejściu do bieg i znaczenie obrzędu, a dopiero na końcu dodał kilka słów o „niejakiej tekstu i wyczuciu językowym, znajomości realiów biblijnych oraz świetnej figurze wody święconej”. orientacji w pismach ojców i komentatorów współczesnych. Biblia Wujka Kierunek interpretacji tekstu wyznaczają również noty komentarzowe wraz z komentarzem w pełni zasługuje na miano opracowania naukowego, umieszczone na marginesach. W Starym Testamencie, zwłaszcza w księ- oczywiście z perspektywy wiedzy XVI-wiecznej (zob. wyżej, s. 461). gach prorockich, wiele z nich odsłania sens chrystologiczny, ukazując W zrozumieniu tekstu pomagają również inne elementy naukowe wpro- związek między oboma Testamentami. Tu również zdarza się Wujkowi od- wadzające w lekturę Biblii. Są to tablice Ewangelii synoptycznych, kalen- wołać do interpretacji alegorycznej. Oto kilka przykładów: darium życia i działalności św. Piotra i św. Pawła, a w Biblii z 1599 roku dodatkowo jeszcze chronologia działalności proroków. Do tego typu ma- Zawiąż świadectwo, zapieczętuj zakon między uczniami moimi (Iz 8,16, teriału należą tzw. summy, czyli wprowadzenia do lektury poszczególnych s. 759). ksiąg lub ich grup (całego NT, czterech Ewangelii). Całość Biblii poprze- nota: aż do przyścia Christusowego, który to uczniom otworzył. ⸗Oto ja i dzieci moje, które mi dał PAN na znamię (Iz 8,18, s. 759). dza Przygotowanie do pożytecznego czytania Pisma Świętego autorstwa nota: ⸗Słowa są Christusowe, które wykłada Paweł S. do żydów 2. bo i Christus Marcina Łaszcza, który na dwudziestu stronach (formatu folio) podał czy- i Apostołowie wiele znaków czynili, i dani są na przykład wszytkim. telnikom najważniejsze wiadomości – jak to dzisiaj by sformułowano – ze nota do Ag 2,4: Prorokuje, że Kościół pośledni miał być chwalebiejszy dla wstępu ogólnego do Biblii. Są tam elementy traktatu o tekście, przekładach, przyścia Christusowego nizli pierwszy (s. 991). sposobie czytania Biblii oraz skrót katolickiej hermeneutyki biblijnej. nota do Za 4,2: Widzenie lichtarza złotego i lampy i siedmi lamp, które znaczy- Na końcu tłumacz umieścił rejestr przypominający konkordancję rze- ły Christusa i Kościół Jego (s. 995). czową. Nie brak tu tematów polemicznych, np. hasło HAERETYK zajmuje prawie trzy kolumny (NTWj 1593). Podanie czytelnikowi takiego wyboru Ponadto każdy z rozdziałów zaopatrzono w argumenta, czyli streszcze- tekstów na dany temat stanowiło niewątpliwie wsparcie w dyskusjach mię- nia, które podając kolejne wersety, wypunktowują najważniejsze treści. dzywyznaniowych. Streszczenia te są układane w taki sposób, aby uwypuklić dogmatyczno- Ocena naukowych oraz literackich zdolności Wujka na tle dotychcza- -apologetyczną zawartość rozdziałów, a tym samym nakierować czytelnika sowej literatury jest bardzo wysoka. Należy jednak postawić ważne py- na właściwą interpretację, np.: tanie o samodzielność Wujkowego komentarza: Czy jest to jego własne 10 Dobre uczynki potrzebne. dzieło, czy też czerpał z gotowych już komentarzy innych autorów? Jak 16 Okazanie Trójce Świętej (do Mt 3 – NTWj 1593, s. 9). do tej pory nie istnieje w literaturze przedmiotu gruntowne studium po- 6 I szatan pisma używa przeciw Chrystusowi (do Mt 4 – NTWj 1593, s. 13). święcone wykorzystaniu przez Wujka źródeł, na których się opierał, ukła- 16 Piotrowi po jego wyznaniu obiecuje, że na nim miał Kościół swój zbudować dając swój komentarz do Pisma Świętego. Rzecz jasna powinny to być i dać mu klucze królestwa niebieskiego (do Mt 16 – NTWj 1593, s. 64). badania porównawcze prowadzone na oryginalnych wydaniach z epoki

HB-I 30 466 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 467 renesansu721. Sam Wujek w Przedmowie do Czytelnika (NTWj 1593, s. 26) komentarz do Mt 4,2 podał, że opracowując komentarz, korzystał z not zawartych w Nowym Te- stamencie wydanym przez angielskich katolików we francuskim Reims. 2. Fasted fourtie daies.] Elias and Moy- Pościł czterdzieści dni) Eliasz i Moj- Warto więc odszukać to wydanie i porównać znajdujące się tam noty i ko- ses (saith S. Hierom) by the fast of 40 żesz (mówi Hieronim ś.) [margines we- daies were filled with the familiaritie of wnętrzny: In cap: Isai: 58.] przez post mentarze z Wujkowymi. W tym miejscu zestawiono tylko dwa wybrane ko- God, and our Lord him self in the wil- czterdzieści dni, towarzystwem Bożym mentarze do fragmentów z Ewangelii według św. Mateusza. dernesse fasted as many, to leave unto byli nasyceni. I sam Pan tyle też dni NT, Reims 1582 NTWj 1593 us the solemne daies of fast. (that is, pościł na puszczy, aby nam uroczyste komentarz do Mt 3,1 Lent.) Hiero. in c. 58 Esa. S. Augustine czterdzieści dni postów zostawił. Tym 1. Desert.] Of this word desert (in Na puszczy.) Z tego słowa Eremus, also hath the very like wordes ep. 119. podobne słowa ma i Augustin ś. [mar- Greeke eremus) commeth the name Ere- to jest puszcza, nazwani są Eremi- And generally al the ancient fathers that gines wewnętrzny: Epist: 119. & in mitages, and Eremites, that live a reli- tae, Pustelnicy, którzy bogomyślny by occasion or of purpose speake of Psal: 110.]. A krótko mówiąc, wszyś- gious and austere life in deserts and soli- a surowy żywot wiodą na puszczy, the Lent-fast, make it not onely an imi- cy starzy i święci Ojcowie, którzy abo tarie places, by the example of S. Iohn przykładem Jana ś., którego przeto tation of our Saviours fast, but also an z rzeczy, abo umyślnie o poście 40. dni Baptist, whom the holy Doctors therfore święci Doktorowie zowią książęciem Apostolicall tradition, and of necessitie mówią, śmiele twierdzą, iż ten post 40. call the Prince and as it were the author abo principałem Mnichów i pustel- to be kept. Contemne not Lent (saith S. dni, nie tylko dla naśladowania postu of such profession. S. Chrys. ho. 1 in ników. Chrysost: homil. 1. in Mar- Ignatius) [margines wewnętrzny: Igna. P. Christusowego jest ustawiony, ale że Marcum et ho. de 10. Baptista. Hiero. ad cum. et homil. de Ioan: Bapt. Hie- ep. 5.] for it conteineth the imitation of jest od Apostołów podany i przykazany, Eustoch. de custod. virg. Isid. li. 2. c. 15 ron. ad Eustoch. de custodia virginit. our Lordes conversation. And S. Am- i dla tego ma być z potrzeby zachowa- de div. off. Bernardus de excel. 10. Bap- Isidorus lib: 2. cap. 15. de divinis offi- brose saith plainely, that it was not or- ny. Ambroży ś. [margines wewnętrzny: tistae. Where with the Protestantes are ciis. Bernar. de excellentia Ioan. Bapt. dained by [margines wewnętrzny: Ambr. Serm: 36 & 37.] mówi: że ten post nie so offended that * they say, S. Chryso- Przetoćby Nowowiernicy radzi z tej de Quadrag. ser. 36. 34.] men, but con- od ludzi jest ustawiony, ale od Boga po- stom spake rashly and untruely. And no puszcze, nie puszczą, ale mieśca ludzi secrated by God: nor invented by any święcony: nie z ziemskiego wymysłu marvel, for whereas the Evangelist him pełne; z włosienice Janowej, czamlety earthly cogitation, but commaunded naleziony, ale od Boskiego majestatu self in this place maketh him a perfect i miękkie szaty; a z szarańczy, i z miodu by the heavenly Maiestie. And againe, roskazany. Bo post 40. dni sam Pan po- paterne of penance and Eremitical life, leśnego gorzkiego, raki, ryby, cukry, that it is sinne not to fast al the Lent. stem swym poświęcić raczył, którego for desert or wildernes, for his rough and i manny roskoszne poczynili (przeciw S. Hieroms wordes also be most pla- zgoła nie zachować, świętokradztwo rude apparel, for abstayning from al deli- jasnemu świadectwu i samego Pana, ine: we (saith he) fast fourite daies, or, jest, a po części go zgwałcić, grzech cate meates (according to our Saviours i wszytkich Doktorów) [na marginesie make one Lent in a yere, according to jest. Hieronim niemniej jeśnie [mar- testimonie also of him Mt. 11,8. Luc. wewnętrznym: Matt: 11.8 | Luk: 7.31] iż the tradition of the Apostles, in time co- gines wewnętrzny: Epist. 54 ad Mar- 7,33) they are not ashamed to pervert są wielcy nieprzyjaciele pokuty, postów, nvenient. [margines wewnętrzny: Hier. celam.]: My (prawi) post czterdzieści all with this strange commentarie, that ostrości życia i odzienia, i umartwienia ep. 54 ad Marcel. adu. Montanum.]. dni, według podania Apostolskiego, raz it was a desert * full of townes and vil- ciała, i zakonnych stanów. This time most convenient is (as S. Au- w roku, czasu nam przystojnego pości- lages, his garment was * chamlet, his gustine saith ep. 119) immediatly before my. Który czas przystojny jest przed meate * such as the countrey gave and Easter, thereby to communicate with our samą Wielkanocą, abyśmy i z Christu- the people there used: to make him Saviours Passion: and (as other writers sem pospołu cierpieli. wedle Augusti- thereby but a common man like to the do adde) thereby to come the better pre- na [margines wewnętrzny: Augustin: rest, in his maner of life: cleane against pared and more worthily, to the great Epist: 119.]: i tym się na przesławne Scriptures, fathers, and reason. folemnitie of Christes Resurrection: be- Wielkonocne święto przygotowali. we- side many other goodly reasons in the dług Hieronima [margines wewnętrzny: 721 Takie studium przygotowuje doktorantka Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, P. Nicko-Stępień. ancient fathers which for brevitie we Hieron: in Ionae 3.]. Tegoż poświadcza 468 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) C. Wydania Nowego Testamentu i całej Biblii 469 omitte. See (good Christian Reader) 12 Leo wielki Papież, że ten wielki post dei adversus huius temporis haereticos, które ukazało się w częściach w la- notable sermons of S. Leo the Great de jest ustawa Apostolska: a iż od ś. Apo- tach 1586-1593, a później było wielokrotnie wznawiane723. Quadragesima, of Lent: namely Ser. 6 stołów więtsze przed Wielkanocą posty W tym świetle przed badaczem otwiera się perspektywa ciekawych py- and 9. where he calleth it the Apostles są ustawione [margines wewnętrzny: tań: Czy Wujek znał język angielski? Czy sam tłumaczył teksty z Nowego ordinance by the doctrine of the Holy Leo serm: 6. & 9.]. Nakoniec Augustin Testamentu z Reims, czy też korzystał z pomocy przebywających w Rze- Ghost. See S. Ambrose from the 23 ser- ś. mówi: że przez te 40. dni postu, źli czypospolitej angielskich i szkockich jezuitów chroniących się tu przed mon forward: in S. Bernard 7 fermons, od dobrych, niewierni od wiernych, ha- prześladowaniami ze strony anglikanów? A może istniało jakieś wspólne and in many other fathers the like. Last eretycy od Katholików rozeznani [mar- of al, note well the saying of S. Augu- gines wewnętrzny: Aug: ser: 69. de tem- źródło łacińskie, z którego korzystali zarówno twórcy wersji angielskiej, 724 stine, [margines wewnętrzny: Aug. Ser. pore.] i oddzieleni bywają. jak i polski tłumacz? 69. de temp.] who affirmeth that by due Oczywiście tak niewielka próba studium porównawczego nie daje cało- observation thereof, the wicked be se- ściowego obrazu metody pracy Wujka ze źródłami. Potrzebne są tu dalsze parated from the good, infidels from badania. Jak widać, jest jeszcze wiele do zrobienia w dziedzinie badań nad Christians Heretikes from faithful Ca- pracami translatorskimi i komentarzowymi jezuity z Wągrowca. tholikes. Żywot z 1597 roku stawiał sobie zupełnie inny cel. Był to zbiór tekstów wybranych z czterech Ewangelii i ułożonych chronologicznie oraz modlitw, Podobieństwo tekstu angielskiego i polskiego jest uderzające. Wujek które ułatwiały medytację nad tekstem świętym oraz odpowiedź na Boże przeważnie po prostu tłumaczył komentarze z Reims. Na podstawie noty słowo. Jego celem było więc dostarczenie wiernym duchowego pokarmu: do Mt 3,1 wyraźnie widać, że miejscami je streszczał. Cytaty i odsyłacze do ojców Kościoła i innych pisarzy chrześcijańskich przepisywał z wersji uważanie lepak i rozmyślanie tych rzeczy dla pożytku duchownego zostawiłem angielskiej. Wujek mógł nawet nie sprawdzać, czy podawane przez Angli- to nabożeństwu i ćwiczeniu każdego, dawszy tylko nauki na przodku, jakoby ków cytaty są prawidłowe. Czasami mylił się, np. błędnie odsyłając czytel- kto mógł z pożytkiem i z pomnożeniem cnót i nabożeństwa ten Żywot P. Jezu- nika do Łk 7,31 zamiast do Łk 7,33 (gdzie mówi się o Janie Chrzcicielu). sów czytać (Zyw 1597, k. *4r). Najprawdopodobniej popełniał również błędy przy podawaniu numerów Książka została poprzedzona Przedmową do chrześcijańskiego czytel- mów św. Ambrożego w komentarzu do Mt 4,2. Przykład ten nieco osła- nika, w której autor uczył ignacjańskiej metody medytacyjnej. Istotą i naj- bia zasługi Wujka. Co prawda, posługiwał się on aparatem naukowym (np. ważniejszą częścią takiej modlitwy ma być czytanie i rozważanie Ewange- przypisy) i naukowym językiem, obszernie cytował źródła, lecz wydaje się, lii. Wskazówki, jakich Wujek udzielał czytelnikom, zaczerpnął z Ćwiczeń że pełnił przy tym głównie rolę tłumacza i redaktora cudzych tekstów722. duchownych św. Ignacego Loyoli (zm. 1556).725 Z Nowego Testamentu z Reims Wujek zapożyczył także inne pomoce do Tłumacz proponował w przedmowie indywidualną lekturę swojego studium Biblii, np. Summę i porządek historiej Ewangeliej świętej (NTWj dzieła, a także zachęcał, aby czytać tekst po jednym rozdziale na głos pod- 1593, s. 33-40). W wielu miejscach praca Wujka bardzo przypomina an- czas posiłku, aby „czeladka miała przy pokarmie cielesnym pokarm du- gielski Nowy Testament również pod względem rozwiązań typograficznych chowy, którym by się onego dnia posilać mogła”726. i kompozycji strony. Drugim szeroko wykorzystanym źródłem Wujkowego komentarza było dzieło Roberta Bellarmina pt. Disputationes de controversiis Christianae fi- 723 Zob. NTWj 1593, s. 27. Wykaz dostępnych w Internecie dzieł Bellarmina: zob. Post- -Reformation Digital Library, http://www.prdl.org/index.php [9.07.2016]. 724 Pytania te stawia w swojej pracy D.A. Frick (Anglo-Polonica..., s. 62-63). Zob. też 722 Zależność NTWj 1593 od NT z Reims zauważył D.A. Frick: Anglo-Polonica: The tenże, Polish Sacred Philology…, s. 154, przyp. 66. Rheims New Testament of 1582 and the Making of the Polish Catholic Bible, „The Polish 725 Por. Zyw 1597, k. *7v-**8v. Review” 36 (1991) nr 1, s. 47-67. 726 Zyw 1597, k. **8r. 510 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) D. Komentarze biblijne 511

Nowy Testament z 1633 roku ma mniejszy frontispis (96 mm × 47 mm) 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z książek również autorstwa Duysenda. W motyw architektonicznego łuku wpisano należą: spisy ksiąg (w Biblii podane na początku oraz przy każdej części w rogach postacie czterech ewangelistów. Szczyt zwieńcza personifikacja Starego Testamentu wewnątrz książki); rejestry czytań wykorzystywanych Bożej sprawiedliwości. Obok okna tytułowego stoją uosobienia prawdy w kulcie publicznym, zharmonizowane z notami liturgicznymi w Biblii i religii, pod oknem zaś przedstawiono scenę odwołującą się do nocy pas- i symbolami listka oraz asterysku w Nowym Testamencie z 1633 roku; po- chalnej opisanej w dwunastym rozdziale Księgi Wyjścia. Przed kartą tytu- dział na rozdziały i wersety; nagłówki kolumnowe zawierające żywą pagi- łową wstawiono kolejny miedzioryt tego samego rytownika, przedstawiają- nę, np. dla Biblii: cy Chrystusa idącego z uczniami do Emaus. Według Anny Treiderowej jest „154 Rozd.XIV. NUMERI. Roz.XIV || Rozd.XIV. IV. Mojzeszowe. Rozd.XV. 155”, to jeden z najlepszych miedziorytów Duysenda801. oraz dla Nowego Testamentu z 1633 roku, np. 10. Zamiar wydania całej Biblii w jednym tomie i w formacie dużej „118 S. Marek. Rozd.4 || Rozd.4. S. Marek. 119”. ósemki pociągnął za sobą konieczność zastosowania drobnych pism. Tekst Co warte zauważenia, nagłówek w całej Biblii podaje nie tylko zawar- natchniony w obu edycjach wytłoczono szwabachą Jungfer (20 w. = 57- tość stron, ale też i kolumn. -58 mm). W Biblii z 1632 roku dla not marginalnych i streszczeń rozdzia- Jak już wspomniano wyżej (zob. s. 505), oszczędny tryb druku spo- łów przewidziano kursywę tego samego stopnia. Litery pełniące funkcję wodował rezygnację z niektórych pomocy, np. z konkordancji rzeczowej, odsyłaczy do tekstu głównego odbito antykwą mniejszego stopnia. W tytu- którą zawierała Biblia brzeska. łach często pojawiają się kapitaliki. Na szczególną uwagę zasługuje tu szwabacha Jungfer przystosowana do W ramach podsumowania należy stwierdzić, że pomimo początkowej polskiej ortografii: z pochyleniami, zmiękczeniami, samogłoskami noso- krytyki polscy protestanci powszechnie przyjęli Biblię gdańską, wielo- wymi itp.802 krotnie też ją przedrukowywali aż do 1975 roku, kiedy to ukazała się tzw. Biblia warszawska. W użyciu pism zdarzają się niespodzianki. Wspomniano już wyżej Również pod względem typograficznym trzeba podkreślić osiągnię- (zob. s. 498), że na stronach 503-506 (Ne 4,14 – 7,73) szwabachę zastą- cia Andrzeja Hünefeldta, który wyprodukował najmniejsze polskie edycje piono bardziej ozdobnym pismem gotyckim (frakturą?) tego samego stop- z tekstem biblijnym w okresie renesansu. Warto również zwrócić uwagę na nia. Podobną zmianę pisma obserwuje się w druku dodanej na końcu pasji. takie nowości jak zastosowanie miedziorytów i szwabachy Jungfer. Zastosowanie czcionek niewielkich stopni spowodowało ogranicze- Druki Hünefeldta pod względem tekstowym tkwią jeszcze korzeniami nie przejrzystości druku. Co prawda, różni autorzy podkreślają czytelność w poprzedniej epoce (przez związek z Biblią brzeską i Biblią Wujka), lecz zastosowanych tu pism803, jednak opinie te są przesadzone, gdyż podczas pod względem typograficznym wykazują wyraźne cechy nowego stylu – lektury tej Biblii w wielu miejscach czytelnik napotyka na spore trudności baroku. z odczytaniem tekstu. 11. Inicjały w obu edycjach zastosowano klasycznie: większe rozpoczy- nają księgi, mniejsze zaś rozdziały. Ponadto w Biblii gdańskiej od takich samych inicjałów jak rozdziały zaczynają się także poszczególne perykopy. D. Komentarze biblijne

Kolejną wyodrębnioną grupą druków biblijnych są komentarze. Do tej grupy zaliczono druki zawierające: polski przekład tekstu księgi biblijnej, 801 Zob. A. Treiderowa, Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich…, kilku ksiąg lub fragmentów; komentarz objętością przekraczający tekst s. 11. 802 Zob. tamże, s. 48. natchniony; oraz odpowiedni układ tekstu polegający na umieszczeniu 803 Np. Z. Nowak, Andrzej Hünefeldt…, s. 48. wyodrębnionego tematycznie fragmentu księgi biblijnej obok komentarza 512 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) D. Komentarze biblijne 513 lub zamieszczenie tekstu biblijnego i komentarza w wyodrębnionych w tym 1. Psalm Dawidów pięćdziesty (1531) celu częściach książki. 1. Omawiana pozycja ukazała się in 8° w 1531 roku w oficynie Floria- Wymienione kryteria spełnia pięć odnalezionych pozycji: Psalm Dawi- na Unglera pt. Psalm Dawidów pięćdziesty, który się poczyna: „Zmiłuj się dów pięćdziesty (Kraków, Florian Ungler, 1531), Hozeasz (Kraków, Ma- nade mną Boże”, według prawej historiej jego. Od chwalebnego bisku- ciej Wirzbięta, 1559|1567), Apocalypsis (Kraków, Maciej Wirzbięta, 1565), pa Carpentorackiego wyłożony, a z wykładu jego i wyrozumienia innych Sprawy i słowa Jezusa (Brześć 1566), Wtóre księgi Łukasza świętego doktorów świętych na polski język z pilnością przełożony. Będzieszli czedł (Brześć 1566). a często się modlił najdziesz wielkie pocieszenie duszy twoiej (fot. 104)808. Niewielka ilość komentarzy w rodzimej literaturze biblijnej wiąże się 2. Z informacji zawartej w tytule książki wiadomo, że komentarz opie- z pastoralnym nastawieniem polskiej biblistyki, która interesowała się ra się na „wyłożeniu” Jacopa Sadoletiego (zm. 1547)809. Przy opracowaniu głównie przekładami całości lub części Pisma Świętego, postyllami, psałte- polskiego tekstu anonimowy redaktor i tłumacz korzystał również z „wyro- rzami (śpiewnikami lub modlitewnikami). Jeżeli zamieszczano w edycjach zumienia innych doktorów świętych”, których jednak nie wymienia. komentarze ciągłe lub marginalne, to zazwyczaj miały one cel polemiczny Jacopo Sadoleti urodził się w Modenie 1478 roku. Był wybitnym hu- (doktrynalny) albo wychowawczy (etyczny).804 manistą, biegle i wytwornie władającym łaciną w stylu cycerońskim. Peł- Spośród niezachowanych do dziś komentarzy wiadomo o Krótkim wy- nił funkcję sekretarza papieża Leona X. W 1517 roku został mianowany kładzie na początek Ewanieliej Jana Świętego (Raków, Sebastian Sternacki, biskupem Carpentras we Francji, a w 1536 roku kardynałem. Pozostawił 1607, 1613 in 4°) autorstwa Walentego Szmalca. Dzieło przetrwało tylko po sobie liczne dzieła filozoficzne (np. De laudibus philosophiae), traktaty w przekładzie niemieckim i niderlandzkim. Trudno jest dziś określić do- egzegetyczne, teologiczne, polemiczne i pedagogiczne (np. De liberis recte kładną objętość tych edycji, stąd przyjęto dla nich tę samą liczbę składek, instituendis). Najważniejsze z jego dzieł to In Pauli epistolam ad Romanos, co w wydaniu niemieckim z 1611 roku: po dwa arkusze805. Zaginęła też napisane w formie dialogu między autorem a jego bratem.810 praca Jakuba Lubelczyka pt. Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość 3. Książka miała zaspokajać dewocyjne potrzeby wiernych przez podsu- i wiara, nowo po polsku przełożona, z ksiąg pisma Bożego wyjęta (Kra- wanie pobożnych myśli, szczególnie podczas odbywania pokuty za popeł- ków, Maciej Wirzbięta, 1559) – nie wiadomo jednak, czy przekład ten był nione grzechy i przygotowania do spowiedzi. zaopatrzony w komentarz, stąd zaliczono go do druków drobnych (zob. 4. Dzieło nie posiada dedykacji. wyżej, s. 226). 5. W komentarzu daje się zauważyć pewien schemat myślowy, zgod- Niektóre komentarze biblijne powstawały w języku łacińskim. Andrzej nie z którym autor prowadzi czytelnika. Najczęściej zaczyna od analizy Wolan w 1592 roku opublikował u Jakuba Markowicza w Wilnie Meditatio psychologicznej postawy Dawida grzesznika, opowiadając treść psalmu in epistolam divi Pauli apostoli ad Ephesios806. Kilka łacińskich komenta- „spersony Dawidowey”811 i analizując jego uczucia, myśli w przeżywaniu rzy wydał u Sternackiego w latach 1628-1636 Jan Crell807. upadku i nawrócenia. Analiza ta prowadzi do pewnego wniosku, np. uznania obrzydliwości grzechu lub wielkości Bożego miłosierdzia. Kolejnym krokiem jest wezwanie do naśladowania króla, czyli do zastosowania we

808 Na podstawie egz. ZNiO XVI.O.494. 809 Iacobi Sadoleti, episcopi Carpentoractis, Interpretatio in psalmum Miserere mei 804 Zob. J. Szeruda, Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków 1953, s. 7, 9. Deus, Lugduni, apud Sebastianum Gryphium Germanum, 1528. Inna edycja: Rzym 1525. 805 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 276, poz. 230-231; wyd. nie- 810 Zob. A. Gambaro, Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed mieckie: poz. 232. arti, t. XXX, Roma 1936, s. 425-426; F.M. Sobieszczański, Sadolet (Jakób), Encyklopedyja 806 Zob. NK III, s. 415. powszechna, wyd. S. Orgelbrand, t. XXII, Warszawa 1866, s. 784-785. 807 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 209-211, poz. 106-108. 811 Ps 50 1531, k. B2v.

HB-I 33 514 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) D. Komentarze biblijne 515 własnym życiu odkrytej prawdy o grzechu i Bożym miłosierdziu. Autor Podsumowując, można stwierdzić, że prezentowane dzieło nie jest na- częstokroć nawołuje do wyznania grzechu, do pokuty i spowiedzi. ukowym komentarzem, lecz zbiorem rozważań opartych na psalmie Mise- W komentarzu można znaleźć interpretacje nawiązujące do Nowego rere. Cel dzieła jest praktyczny, wychowawczy: ma ono pomóc człowieko- Testamentu, np. w prośbie o obmycie z grzechu i stworzenie czystego wi w przeżywaniu upadków i grzechów na wzór króla Dawida, który nawet serca autor widzi zapowiedź chrztu. z takich sytuacji wychodził z pogłębioną wiarą i silniejszą więzią z Bo- Oto dwa przykłady komentarza: giem. 6. Komentarz ukazał się in 8° (158 mm × 118 mm × 11 mm dla ZNiO A podług wielkości milosierdzieństw Twoich zgładź złościwość moję. Rozmaitość grzechu nie przestawa na jednem zmiłowaniu, abowiem nie jed- XVI.O.494). Liczy czterdzieści osiem nieliczbowanych kart (czyli sześć 8 4 nym obyczajem wystąpił Dawid, bo i cielesny żądzy był poddany, iż nie swo- ark., sygn. A , B-L ). Jest to więc książka niewielkich rozmiarów, którą ję, i niesprawiedliwy, iż innego łożu czystem poślubieniem obwiązaną nie- można czytać w każdej sytuacji. wiastę zgwałcił, i okrutny, iż niewinną krew kazał przelać, i niewdzięczny, iż 7. Zawartość: człowiekowi sobie dobrze zasłużonemu krwawą śmierć zadał, która wielkość – strona tytułowa (A1r; fot. 104), na odwrocie drzeworyt z modlącym grzechów z jednego żądliwości cielesnej grzechu narodzona wielkość też miło- się Dawidem (fot. 105a); sierdzieństw Bożych miała zgasić. Mówi na innem miejscu: wiele jest miłosier- – „Przedmowa do krzescianskiego czciciela” (A2r-8v; fot. 105b); dzieństw twoich, Panie, których by nie było tak barzo wiele ani by takiej wiel- – „Gruntowne wyrozumienie historiey Psalmu Smiłuy sie nademną kości było odpuszczano, ani tak często, ani tak wiele, ale telkich i tak wiele jest Boże” (B1r-2v), gdzie autor opowiada historię grzechu Dawida z Batszebą, miłosierdzieństw twoich, iż by na jedno miesce zebrany były złości a grzechy wprowadzając w ten sposób czytelnika w genezę psalmu; jest to przekład wszytkich ludzi, ile ich jest, było i będzie, których wielkość żadną liczbą nie In psalmum Miserere argumentum – oryginalnego dzieła Jacopa Sadoletie- może być osięgniona, tedy więcej jest miłosierdzieństw twoich. A przeto żadny go (zob. s. 513, przyp. 809); w rozpacz nie upadaj, tylko ku wielkości grzechów twych zgładzeniu wzywaj wielkości miłosierdzieństw Bożych, a nieco sobą leż na znak pokory a prawdzi- – „Psalm. Smiluy sie nademną boze podług wielkiego miłosierdzya twe- wej pokuty przynieś, bądź jakożkolwiek przykryty złościami, utopiony w grze- go. A podług wielkosczi smiłowanya twego / za gładz złoscziwoscz moyę”, choch, natychmiast ci niezmierzone jezioro Boskiego miłosierdzia ku omyciu niżej zaś, podobnie jak u Sadoletiego, pod poszczególnymi wersetami psal- i zgładzeniu grzechów dano i otworzono będzie (k. B4r-v). mu znajdują się obszerniejsze komentarze (B3r-L4r; fot. 106); Serce czyste stwórz we mnie, Boże, a ducha prawego odnów w wnątrznościach – sygnet Unglera, a pod nim ozdobna ramka z oknem, w którym widnie- moich. je kolofon: „Wybiyano w krakowie przez Floriana Unglera. 1531.” (L4v). Ty wszytki rzeczy jedno sam krzest czyni i prosi tu Dawid i za duszę, i za cia- 8. Układ tekstu jest bardzo prosty (fot. 106). Psalm został podzielony na ło, aby oboje zdrowe a niewinne od zmazy grzechu było zachowano, abowiem wersety zawierające jedną myśl. Werset jest umieszczony w sposób przypo- wiedział, iż na przyszłem sądzie spólna obojgu ma być zapłata albo chwały, minający tytuł, pod nim zaś następuje tekst komentarza. Wszystko złożono albo męki; serce napirwszy jest początek ciała, a duch ten jest początkiem du- w jednej kolumnie. Taki sam układ zastosowano w łacińskim wydaniu ko- szę z żywota, przeto prosi, aby oboje było w nim odnowiono, jakoby pirwsze mentarza Jacopa Sadoletiego. już było w nim przez grzech zarażono i zmazano, a dlatego silniejszej mocy 9. Do omawianego druku dołączono kilka ilustracji. Jedna z nich nawią- niebieskiego sakramentu ku odnowieniu potrzeba, który jest krzest, przez który ty wszytki rzeczy bywają w nas naprawiony: czyste serce, duch prawy, wiecz- zuje bezpośrednio do treści psalmu i przedstawia modlącego się na klęcz- 812 nego bogosławieństwa mocna nadzieja, spólne używanie Bóstwa. Abowiem kach Dawida (k. tyt. v; fot. 105a) . Ten sam drzeworyt znajduje się w Żoł- przez krzest syny bożemi stawamy się, acz się rodziemi sługami. Tu tedy pro- tarzu wydanym przez Unglera w 1539 roku (ZD 1539 HU). Na karcie A8v śmy, aby Pan Bóg odnowił serca nasze, a sam je w siebie przemienił, aby nam umieszczono herb Krakowa, a na ostatniej stronie sygnet Unglera. Ponadto nic nie było miło, jedno wola Jego, aby nam wszytko brzydnęło, coby się nie zgadzało z wolą Jego, który króluje z Synem i z Duchem Świętym na wieki. Amen (k. F3r-v). 812 Drzeworyt nr 851, PT VII, s. 50, tab. 317. 540 IV. Przekłady i drukowane edycje Pisma Świętego w języku polskim (1518-1638) 541

W komentarzu obok numeru wersetu podano też jego pierwsze słowa, do których wykład się odnosi. 9. Poza herbem Radziwiłłów wydrukowanym na odwrocie karty tytuło- wej Spraw i słów Jezusa Krystusa Syna Bożego nie ma innych ilustracji. 10. W obydwu dziełach użyto tych samych zestawów pism. Najważ- niejsze partie tekstu wytłoczono szwabachą różnych stopni: tekst biblijny i nagłówki kolumnowe największą (20 w. = 112 mm), komentarze ciągłe średnią (20 w. = 89 mm), noty marginalne najmniejszą (20 w. = 72 mm). Sporadycznie spotyka się również frakturę i wersaliki antykwowe. 11. Ozdobne inicjały otwierają zazwyczaj poszczególne perykopy biblijne, zwiększając przejrzystość kompozycji. Pochodzą one z kilku serii CZĘŚĆ TRZECIA (większe – 35 mm, mniejsze – 23 mm). Nie są jednak stosowane regularnie. 12. Do elementów ułatwiających wyrywkowe korzystanie z druku nale- ży na pewno przejrzysty układ całości oraz podział na rozdziały i wersety. W obu książkach nie ma indeksów, które na pewno pomogłyby w odnajdy- SYNTEZA waniu poszczególnych tekstów, zwłaszcza w harmonii ewangelicznej. Nagłówki kolumnowe podają tylko główne części dzieła. Karty są liczbowane. 542 543

Rozdział V

Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) Próba syntezy bibliologicznej

W ramach próby syntezy bibliologicznej polskiego edytorstwa biblijnego doby renesansu poniżej najpierw omówiono przyczyny, które wpłynęły na jego powstanie i rozwój (A), a następnie przedstawiono rozwój drukarstwa biblijnego w aspekcie ilościowym i geograficznym (B), jakościowym (C) oraz funkcjonalnym (D).

A. Przyczyny rozwoju

Okres wyznaczający chronologiczne ramy niniejszego studium, zdo- minowany przez humanistyczną myśl odrodzenia oraz religijną gorliwość reformacji i kontrreformacji, był czasem dynamicznych i brzemiennych w skutki przemian w życiu religijnym i społecznym. Przebadane druki na- leży postrzegać jako wytwory tego burzliwego okresu. Zatrzymując się nad genezą poszczególnych przekładów i edycji, moż- na było prześledzić nawet w przypadku jednej książki, jak krzyżowały się wielorakie przyczyny decydujące o jej powstaniu. Na tym etapie w ramach syntezy przebadanego materiału wydobywa się i charakteryzuje najważ- niejsze przyczyny, jakie wpłynęły na powstanie i rozwój polskiego edytorstwa biblijnego.

1. Biblijne zainteresowania polskich humanistów Podobnie jak w zachodniej Europie, tak i w państwie polsko-litewskim okres renesansu ożywił zainteresowanie Biblią. Humaniści poszukiwa- li w Piśmie Świętym starożytnej mądrości1, wychowawczych przykładów, wzorów dla twórczości poetyckiej oraz materiału do badań filologicznych.

1 Por. A. Lenartowicz-Zagrodna, „Mądrość jest celem wszystkich zmysłów”…, s. 32-34. 544 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) A. Przyczyny rozwoju 545

Omawiana przyczyna daje o sobie wyraźnie znać w początkowym okre- powszechnym zainteresowaniu Biblią, wychodzącym poza krąg osób wy- sie epoki, kiedy to wydawano drobne druki z tłumaczeniami ksiąg mądro- kształconych, które posługiwały się tekstem oryginalnym lub łacińskim. ściowych (Eccl 1522, KsSyr 1535, 1541), historyczno-dydaktycznych (Tob Jak na każde zamówienie społeczne, tak i na to odpowiedziano dzięki ini- 1539, 1540, 1545) oraz fragmentów ksiąg historycznych o przesłaniu wy- cjatywie ludzi przedsiębiorczych, w tym przypadku drukarzy i współpracu- chowawczym (Józ 1530, 1540; Hist 1543, 1551, 15??). jących z nimi humanistów (np. Jana Sandeckiego-Maleckiego i oficyn kra- Ciekawym przykładem funkcjonowania biblijnej literatury mądrościo- kowskich, Jana Seklucjana i Stanisława Murzynowskiego, Szarfenbergów, wej w połowie XVI wieku jest Historia bardzo cudna, w której Krzysztof Marcina Bielskiego, Jana Nicza Leopolity), którzy w zaistniałej sytuacji Pussman posłużył się argumentami biblijnymi zaczerpniętymi z księgi mą- dostrzegali okazję zyskownego zbytu swoich produktów oraz zapewnienia drościowej, aby wpłynąć na decyzje swojego pana. Opieranie się na tego sobie sławy tłumaczy i wydawców Biblii po polsku. Ogromną rolę odegra- typu racjach świadczy o wadze, jaką ludzie tej epoki przywiązywali do bi- li tu tacy wydawcy i drukarze, jak Hieronim Wietor, Florian Ungler, Jan blijnej mądrości. Sandecki-Malecki, Jan Seklucjan i Szarfenbergowie, którzy sami zabiegali Celem tych drobnych druków było nie tylko pouczanie i wychowywa- o przygotowanie tekstów i osobiście zajmowali się drukiem. nie. Takie pozycje, jak Istoria o świętym Józefie, Patriarsze Starego Zakonu Zainteresowanie językiem polskim nie ograniczało się do stworzenia (Józ 1530, 1540) i Historia bardzo cudna (Hist 1543, 1551, 15??), funkcjo- i wydrukowania samego przekładu. Ogromnie ważną sprawą było również nowały także jako popularne opowiadania o interesującej i barwnej fabule. nadanie istniejącemu tekstowi odpowiedniej formy ortograficznej i graficz- Aby podnieść atrakcyjność przekazu, nie wahano się łączyć tłumaczeń bi- nej (tzw. grafii), która gwarantowałaby jego komunikatywność. Tym sa- blijnych z wątkami apokryficznymi. mym prace nad polską pisownią i grafią wpłynęły na powstawanie druków, Zainteresowania humanistyczne należy postrzegać jako tło powsta- ich wznawianie oraz postać graficzną. Zabiegi te dotyczyły także najważ- nia prawie wszystkich opisanych druków, lecz najsilniej objawiają się one niejszej księgi epoki, jaką było Pismo Święte. Pierwszy polski druk biblij- w zamiłowaniu do badań filologicznych i krytycznych, które doszły do gło- ny, Początek święte Ewanielije podług świętego Jana (1518/1519), stanowił su w wydaniach większych dzieł, takich jak prace Stanisława Murzynow- próbkę nowego opracowania polskiej pisowni i odpowiednio dostosowa- skiego, Szymona Budnego i ks. Jakuba Wujka. nego do niej kształtu czcionek. Stanisław Murzynowski stworzył własny Dla humanistów Biblia stanowiła także źródło inspiracji poetyckiej. system ortograficzno-graficzny, głównie dla druku Nowego Testamentu. W XVI i na początku XVII wieku powstały liczne wierszowane tłumacze- Popularne i bardzo poczytne dzieła biblijne odgrywały ważną rolę w propa- nia psalmów, które szczyt artyzmu osiągnęły w przekładzie Jana Kocha- gowaniu i utrwalaniu tego systemu. nowskiego. W tym też okresie spotyka się wierszowane parafrazy mądro- Kolejną przyczyną powstawania nowych druków była praca nad stylem ściowych i historyczno-dydaktycznych ksiąg biblijnych w opracowaniu i słownictwem tłumaczeń Pisma Świętego. Pierwszym przejawem tych sta- Jana z Sanoka (Eccl 1590) i Wojciecha Ulatowskiego (Tob 1615). rań była troska o piękno języka, które osiągnęło swój szczyt w tłumaczeniu Do niewątpliwych zasług humanistów należy także stworzenie zaplecza Biblii brzeskiej, Psałterza Kochanowskiego i Nowego Testamentu w prze- intelektualnego, które było w stanie tłumaczyć i wydawać Pismo Święte. kładzie ks. Jakuba Wujka. Niestety piękno języka często niekorzystnie Należy tu wskazać głównie dwa ośrodki: krakowski i wielkopolski. wpływało na wierność przekładu. Wada ta prowadziła do powstawania nowych tłumaczeń i edycji (np. jako reakcja na BB 1563 powstały prace Bud- 2. Zainteresowanie językiem narodowym nego oraz BG 1632). Dążenie do pogodzenia dwóch koncepcji przekładu: z jednej strony wierności oryginałowi, a z drugiej pięknego stylu, odcisnęło Troska o język polski różnorako wiązała się z rozwojem rodzimego edy- swoje piętno na rozwoju polskiego edytorstwa biblijnego. Najlepsze wyni- torstwa biblijnego. ki na tym polu osiągnął Jakub Wujek w Nowym Testamencie. Ostatecznie Ludzie kształtowani przez humanizm oraz reformację odczuwali potrze- przyznano pierwszeństwo przekładowi literalnemu (prace braci polskich bę dostępu do tekstów biblijnych w języku narodowym, co świadczy o dość oraz Daniela Mikołajewskiego).

HB-I 35 546 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) A. Przyczyny rozwoju 547

Spory dotyczyły również stosowanej terminologii. Archaizmy należało rekordową liczbą wznowień. O popycie na dzieło Kochanowskiego świad- zastąpić nowymi słowami. Nie było to łatwe, gdyż nie zawsze polszczyzna czy drukowanie – jak by dziś powiedziano – pirackich przedruków wy- dysponowała odpowiednikami pojęć biblijnych. Trudność ta prowadziła do konanych nieuczciwie, dla zysku (PsKoch 1606 B-G). Aby zabezpieczyć tworzenia neologizmów (często za pośrednictwem Biblii po czesku), które swoje interesy, drukarze starali się o zdobycie odpowiednich przywilejów, jednak nie wszystkim odpowiadały, co z kolei powodowało powstawanie nie zawsze jednak respektowanych przez konkurencję (pirackie przedruki tłumaczeń konkurencyjnych. Przykładów jest tu wiele: archaiczne tłuma- PsKoch tłoczono wraz z przywilejem). czenia Marcina Bielskiego i Jana Nicza Leopolity wyparła Biblia brzeska, Powyższe uwagi dotyczą głównie drukarzy nakładców, którzy sami mu- kontrowersyjnym pod względem terminologii pracom braci polskich prze- sieli ponosić odpowiedzialność finansową za swoje przedsięwzięcia. Ina- ciwstawiały się edycje Jakuba Wujka i Daniela Mikołajewskiego. czej działały oficyny utrzymywane przez magnatów, które podejmowały się również tłoczenia druków kontrowersyjnych. Jednakże to nie sprzedaż 3. Czynniki ekonomiczne i chęć zysku były tu czynnikiem decydującym, lecz przede wszystkim po- budki ideowe. Najlepszym tego przykładem jest wydanie Nowego Testa- Podobnie jak w rozwoju drukarstwa traktowanego ogólnie, tak i w roz- mentu w tłumaczeniu Szymona Budnego (NTSzB 1574|1589). woju edytorstwa biblijnego ważne okazały się czynniki ekonomiczne. Ich wpływ jest widoczny przynajmniej na dwóch płaszczyznach. 4. Pobożność osobista i wspólnotowa Do rozwoju drukarstwa konieczne były odpowiednie warunki material- ne, jakie zaistniały w Krakowie – centrum politycznym, kulturalnym, in- Kolejnym ważnym powodem powstawania druków biblijnych stało telektualnym i gospodarczym ówczesnej Rzeczypospolitej. Tam też miały się zapotrzebowanie zgłaszane przez wiernych, którzy pragnęli korzystać szansę powodzenia oficyny produkujące druki biblijne, często bardzo kosz- z Pisma Świętego podczas modlitwy indywidualnej i wspólnotowej (kult towne. Drukarze krakowscy byli na tyle zamożni, że mogli sfinansować publiczny). druk całej Biblii. Pierwszym przejawem odpowiedzi na ten popyt było umieszczanie W drugiej połowie XVI wieku przyjęcie przez polskich magnatów no- w modlitewnikach psalmów i fragmentów wyjętych z Ewangelii. wych prądów religijnych doprowadziło do powstania nowych oficyn dzia- Pierwszorzędne znaczenie miały tu jednak psałterze. Katolikom słu- łających w dobrach protektorów na prowincji, np. w Pińczowie, Brześciu żyły one głównie jako modlitewniki umożliwiające odmawianie psalmów Litewskim, Nieświeżu, Łosku. Stworzyło to warunki do druku literatury re- na wzór godzin kanonicznych oraz dostarczające materiału do rozmyślań. formacyjnej, wśród której Biblia była pozycją najbardziej wymagającą pod Typowe przykłady takich edycji to Psałterz krakowski, Żołtarz Dawidów względem ekonomicznym i bez wsparcia magnatów nie mogłaby się uka- w tłumaczeniu Walentego Wróbla, Psałterz Reja, Psałterz trydencki, Psał- zać. Widać to wyraźnie w przypadku Biblii brzeskiej i Biblii nieświeskiej. terz ks. Jakuba Wujka oraz jedna pozycja pochodząca z kręgów ewange- Na początku XVII wieku, gdy warunki ekonomiczne niekatolików ule- lickich: Psalmy Dawidowe w tłumaczeniu Pawła Milejewskiego. Pro- gły pogorszeniu, pogłębiły się równocześnie trudności z drukiem Biblii, co testantom potrzebne były psałterze wierszowane, wyposażone w nuty, można stwierdzić na przykładzie Biblii gdańskiej oraz wcześniejszych prób które mogłyby służyć do wykonywania psalmów podczas nabożeństw przedruku Biblii brzeskiej. w zborach i domach prywatnych (PsLub 1558, PsRyb, pojedyncze psal- Drugi czynnik ekonomiczny decydujący o rozwoju edytorstwa biblijne- my). O tym, jak wielki był głód tego typu wydawnictw, świadczą liczby go wiązał się z podażą i popytem. Drukarze, głównie krakowscy, w trosce edycji niektórych dzieł: Żołtarz miał ich osiem, a Psałterz Rybińskiego o swoje interesy podejmowali się tłoczenia tych dzieł, z których sprzedaży dziewięć. spodziewali się zysków. Na pewno do takich dochodowych przekładów bi- Należy ponadto wspomnieć, że protestanci w jeszcze inny sposób od- blijnych należał Żołtarz Dawidów Walentego Wróbla, o który drukarze na- powiadali na owe potrzeby związane z wykorzystaniem psalmów w nawet się procesowali, oraz Psałterz Kochanowskiego mogący się poszczycić bożeństwach wspólnotowych. Wiele z nich umieszczano w kancjonałach 558 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 559

Komen- Liczby wydrukowanych arkuszy (w zaokrągleniu do jednego ark.) przez Biblie NT Psałterze Druki drobne RAZEM tarze grupy wyznaniowe w kolejnych dwudziestoleciach pokazuje wykres 1. 1598- 1 1 393,5 – 2 115,125 – 1 14,92 – – – 1 4 75,75 2 8 599,295 -1617 1618- Wykres 1. Liczba arkuszy wydrukowanych przez poszczególne wyznania – – – – 1 57,5 – 1 14,92 – – – 1 3 29,67 1 5 102,09 -1638 w kolejnych dwudziestoleciach 2 3 1197,0 3 8 606,625 5 16 540,76 1 1 6 12 23 221,34 23 51 2571,725 pierw. – pierwodruki 994 1000

758 Tabela 35b. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblijnych 800 w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziestoleciach 583 599 600 Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM 500 pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. 376 1518- 400 – – – – – – – – – – – – – – – – – – 295 -1537 203 175 1538- 200 146 – – – 1 4 172,25 – – – – – – 4 5 2,5 5 9 174,75 82 88 102 -1557 51 45 0 0 0 1558- 1 1 370,5 1 1 62,875 2 2 139 2 2 168 12 16 18 18 22 758,375 0 -1577 1518-1537 1538-1557 1558-1577 1578-1597 1598-1617 1618-1638 1578- – – – – 3 322,875 1 2 49 – – – 1 1 4,5 2 6 376,375 -1597 katolicy protestanci antytrynitarianie 1598- – – – 1 1 70,875 1 3 64,5 – – – 1 1 11 3 5 146,375 -1617 Tabela 36 i wykres 2 ukazują ogół produkcji bez rozróżniania wyznań. 1618- 1 1 89,25 1 1 17,04 1 7 96,265 – – – – – – 3 9 202,555 -1638 Dane tej tabeli różnią się od poprzednich, gdyż ujęto tutaj wydania tłu- 2 2 459,75 4 10 645,915 5 14 348,765 2 2 168 18 23 36 31 51 1658,43 maczeń Jana Kochanowskiego (PsKoch, 7PsKoch i PsKoch 1580 Gom – pierw. – pierwodruki liczone jako trzy pierwodruki), które nie wykazują wyraźnej orientacji wyznaniowej. Tabela 35c. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziestoleciach Tabela 36. Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziestoleciach pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. pierw. ed. ark. Biblie NT Psałterze Komentarze Druki drobne RAZEM 1518- – – – – – – – – – – – – – – – – – – pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw.ed. ark. pierw. ed. ark. -1537 1518- 1538- – – – – – – 1 2 36 1 1 6 5 5 39,75 7 8 81,75 – – – – – – – – – – – – – – – – – – -1537 -1557 1538- 1558- – – – 2 5 277,25 2 9 358,25 – – – 7 14 39 11 28 674,5 1 1 194 2 2 156,25 – – – 2 2 232,5 – – – 5 5 582,75 -1557 -1577 1558- 3 4 1368 4 5 366,375 2 3 182 4 4 400,5 12 16 18 25 32 2334,875 1578- -1577 – – – – 1 51 – – – – – – – – – – 1 51 -1597 1578- – – – 1 6 555,625 5 16 473,92 – – – 4 4 45,67 10 26 1075,215 1598- -1597 – – – 1 1 84 – – – 1 2 4 – – – 2 3 88 1598- -1617 1 1 393,5 2 4 270 1 15 387,42 1 2 4 2 5 86,75 7 27 1141,67 1618- -1617 – – – – 1 28,25 – – – – – – 1 2 16,75 1 3 45 1618- -1638 1 1 89,25 1 3 102,79 1 13 251,185 – – – 2 5 46,42 5 22 489,645 -1638 1 1 194 3 5 319,5 – – – 3 4 236,5 1 2 16,75 8 12 766,75 5 6 1850,75 10 23 1572,04 12 58 1688,775 6 7 410,5 32 49275,59 65 1435797,655 pierw. – pierwodruki pierw. – pierwodruki 560 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 561

Wyniki powyższego zestawienia, pokazujące ilość arkuszy wydruko- (994 ark.). Następny okres przyniósł załamanie, lecz w latach 1598-1617 wanych w kolejnych dwudziestoleciach (w zaokrągleniu do jednego ark.), nastąpiło ponowne ożywienie wywołane pracami Wujka i działaniami przedstawia wykres 2. kontrreformacji (559 ark.). W tym też okresie edytorstwo katolickie zdy- stansowało zdecydowanie różnowiercze inicjatywy podejmowane na tym Wykres 2. Liczba arkuszy wydrukowanych w kolejnych dwudziestoleciach polu. Ostatnie dwudziestolecie przyniosło znaczący spadek aktywności ka-

2500 2335 tolików, co było spowodowane osłabieniem przeciwników wyznaniowych i zmniejszeniem zapotrzebowania na wydawnictwa polemiczne. Ponadto 2000 rynek był już nasycony drukami biblijnymi, a po pracach Wujka nie odczu- wano potrzeby kolejnych przekładów Pisma Świętego. 1500 1075 1142 Śledząc same liczby, zauważa się, że katolicy dominują nad konkuren- 1000 tami w większości okresów. Nie zawsze była to jednak dominacja jakościo- 675 wa. Z katolickiego środowiska wyszło łącznie ok. 44,4 proc. całej produk- 490 500 cji druków biblijnych (wykres 3). 82 Nie licząc Psalmu 13 z 1546 roku, pierwsze prace protestanckie poja- 0 1518-1537 1538-1557 1558-1577 1578-1597 1598-1617 1618-1638 wiły się na początku lat pięćdziesiątych. Największą produkcję protestanci osiągnęli wraz z wydaniem Biblii brzeskiej w 1563 roku. Upadek reforma- 1. Rozwój ilościowy cji przyniósł jednak szybkie załamanie się inicjatywy. Nieznaczne ożywie- nie zauważa się dopiero w ostatnim dwudziestoleciu w związku z pracami Zaprezentowanie wyników obliczeń umożliwia sformułowanie kilku Daniela Mikołajewskiego, które są rezultatem zabiegów o ujednolicenie ogólnych wniosków dotyczących dynamiki ilościowego rozwoju polskiego protestantyzmu i oporu wobec kontrreformacji. Łącznie z tego środowiska edytorstwa biblijnego w okresie renesansu: pochodzi ok. 28,6 proc. całej produkcji. Począwszy od roku 1518 zauważa się stały wzrost produkcji wydawni- Antytrynitariańskie edytorstwo biblijne rozpoczęło się od wydania czej, która osiągnęła swój szczyt w dwudziestoleciu 1558-1577 (2 335 ark.), w 1566 roku dzieł Tomasza Falconiusa. Okres wewnętrznych i zewnętrz- a więc w latach największych osiągnięć polskiej reformacji (zob. wykresy nych zmagań braci polskich spowodował największą aktywność wydawni- 1 i 2 oraz tab. 36). Wtedy też ukazała się największa liczba pierwodruków czą w dwudziestoleciu 1558-1577. W dalszych latach z tych samych powo- (25) i edycji (32). W kolejnym dwudziestoleciu liczba wydrukowanych ar- dów co u protestantów nastąpił regres. Wkład arian w polskie edytorstwo kuszy spadła o ponad połowę, aby w latach 1598-1617 nieznacznie wzro- biblijne wyraża się w liczbie ok. 13,2 proc. całości produkcji. snąć. Nagły spadek produkcji wiązał się z osłabieniem reformacji w Rze- czypospolitej (stąd spadek u niekatolików) i słabą jeszcze aktywnością Wykres 3. Udział wspólnot wyznaniowych w produkcji druków biblijnych w dziedzinie edytorstwa biblijnego kontrreformacji. Następujący po spadku PsKoch nieznaczny wzrost był związany z umacnianiem się obozu katolickiego. 13,8% Edytorstwo katolickie wykazuje bardzo ciekawą dynamikę odzwier- katolickie 44,4% ciedlającą przemiany zachodzące w Kościele katolickim. W pierwszych antytrynitariańskie dwóch dwudziestoleciach notuje się nieustanny wzrost produkcji, który był 13,2% wynikiem humanistycznych zainteresowań Biblią. Jednak pod koniec tego okresu (1556) rozpoczyna się nowa epoka zmagań z ruchami reformacyjnymi, co znajduje swoje odbicie w sporządzonych zestawieniach (wykres protestanckie 1 i tab. 35a). Swoje wyżyny produkcja katolicka uzyskała w trzecim dwu- 28,6% dziestoleciu dzięki działalności Jana Leopolity oraz Mikołaja Szarfenberga

HB-I 36 562 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) B. Rozwój ilościowy i geograficzne rozmieszczenie ośrodków polskiego edytorstwa biblijnego 563

Należy zaznaczyć, że załamanie się produkcji w dwudziestoleciu 1578- (NTKról), dla których Nowy Testament był sztandarowym źródłem refor- -1597 było spowodowane jeszcze jednym czynnikiem, a mianowicie nasy- macji. Rzucone wyzwanie podjęli katolicy (NTS 1556, NTL 1564, NTL ceniem rynku, który obfitował w spory wybór literatury biblijnej. Wraz ze 1568), lecz ich prace nie dorównywały poziomem protestanckim. Bardzo stabilizacją doktrynalną i organizacyjną wszystkich obozów zmniejszało się szybko, bo już w 1570 roku do współzawodnictwa przyłączyli się bracia stopniowo zapotrzebowanie na nowe przekłady. Utrzymywał się natomiast polscy (ANTSzB 1570, BSzB 1572, NTSzB 1574|1589, NTCz 1577), któ- popyt na wznowienia dawnych tłumaczeń, co wyraźnie widać na przykła- rzy wydawszy prace Budnego, osiągnęli pułap swojej produkcji wydaw- dzie wydań Nowego Testamentu i psałterzy. niczej. Kolejny etap współzawodnictwa w druku Nowego Testamentu na- stąpił po wydaniu w 1593 roku przekładu Wujka, na który odpowiedzieli Wykres 4. Udział Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy zarówno protestanci (NTG 1606, NTBG 1633), jak i antytrynitarianie i druków drobnych w całości biblijnej produkcji wydawniczej (NTCz 1577, 1594; NTR 1606, 1620). O wielkim zainteresowaniu Nowym Testamentem świadczy fakt, że Druki drobne Komentarze 4,8% księga ta należała do druków biblijnych tłumaczonych i tłoczonych najbar- 7,1% Biblie dziej regularnie. Każde dwudziestolecie, począwszy od okresu 1538-1557 31,9% dla katolików i protestantów oraz 1558-1597 dla braci polskich, przynosiło

Psałterze pierwodruki i wznowienia Nowego Testamentu (w środowisku wszystkich 29,1% trzech wspólnot wyznaniowych), co w ostatecznym rachunku dało dziesięć różnych tłumaczeń w dwudziestu trzech wydaniach (1 572 ark., czyli ok. 27,1 proc. całej produkcji). Produkcja psałterzy rozpoczęła się od wydania w pierwszym dwudziestoleciu (1518-1537) Psałterza krakowskiego w dwóch edycjach (łącznie 36 NT 27,1% ark.). Pojawienie się w kolejnym okresie (1538-1557) tłumaczenia Walente- go Wróbla oraz Mikołaja Reja spowodowało prawie dziesięciokrotny wzrost wydrukowanych arkuszy (dziewięć wyd., 358 ark.). Kolejny okres (1558- Jeśli chodzi o wydania całej Biblii, to największą produkcję odnotowa- -1577) przyniósł znaczny spadek (dwa pierwodruki, trzy wyd., 182 ark.) no w dwudziestoleciu 1558-1577 (tab. 36), które przyniosło trzy przekłady w wyniku nasycenia rynku. Druk psałterzy ożywił się w kolejnych okresach, wydane w czterech edycjach (1 368 ark.). Kolejny okres (1578-1597) cha- kiedy ukazało się wiele edycji Psałterza Kochanowskiego. W ostatnim dwu- rakteryzował się zastojem spowodowanym zaopatrzeniem obozów wyzna- dziestoleciu odnotowano kolejny spadek w ilości wydrukowanych arkuszy niowych we własne tłumaczenia Pisma Świętego. Świadomość wad i nie- (251 ark.). Licząc jednak edycje (13), nie obserwuje się tak drastycznego doskonałości prac Jana Leopolity oraz organizowanie się kontrreformacji zmniejszenia produkcji, a to za sprawą Psałterza Rybińskiego, który ukazy- doprowadziły jednak do wydania nowego przekładu Jakuba Wujka (BWj wał się w książkach w małych formatach i o niewielkiej objętości. Łącznie 1599). O pojawieniu się nowego tłumaczenia Biblii zdecydował wpływ re- psałterze stanowią ok. 29,1 proc. całej produkcji druków biblijnych. form posoborowych oraz działalność jezuitów. Te dwa czynniki spowodo- Większość komentarzy biblijnych ukazała się w dwudziestoleciu 1558- wały spore zmiany w Kościele, który oczekiwał na Biblię odpowiadającą -1577 (cztery wyd., 401 ark.), a więc w latach największej aktywności aktualnym wymogom. W ostatnim okresie powstało kolejne tłumaczenie reformacji. Jest to świadectwo zainteresowania jej zwolenników tekstem (BG 1632), które było rezultatem zmienionej sytuacji we wspólnotach pro- biblijnym zaopatrzonym w wyjaśnienia, które ukierunkowywały lekturę testanckich. Biblie stanowią ok. 31,9 proc. całości produkcji. i pełniły funkcję propagandową. Warto jeszcze zauważyć, że wszystkie pol- Liczba pierwodruków i edycji Nowego Testamentu świadczy o zain- skie komentarze mają charakter polemiczny, etyczny lub pastoralny. Spory teresowaniu ludzi epoki tą księgą. Inicjatywa należała tu do protestantów wokół dogmatów chrystologicznych i trynitarnych zrodziły nowy typ ko- 610 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) D. Rozwój funkcjonalny 611

D. Rozwój funkcjonalny Narzędziami ułatwiającymi interpretację tekstu w duchu humanistycznym były przedmowy wyliczające pożytki z lektury, argumenty (streszczenia Polskie edytorstwo biblijne rozwijało się także pod względem funkcjo- rozdziałów) eksponujące sens tropologiczny oraz sam tekst pochodzący nalnym. Pierwsze druki inspirowane humanizmem miały przede wszystkim z historyczno-dydaktycznej (np. Tb) i sapiencjalnej części Pisma Świętego udostępnić czytelnikowi tekst z namiastkami elementów ukierunkowują- (np. Koh, Syr, Ps). cych lekturę. Czynnikiem, który poszerzył zakres funkcji druków biblij- Po 1551 roku druki biblijne nadal pełniły omawianą tu funkcję, jakkol- nych, była reformacja, która wywołała gorące spory teologiczne. Wiele wiek zmienił się jej aspekt, pojawiły się ostre krytyki postawy moralnej reformacyjnych wydań tekstu biblijnego (NTKról, PsLub 1558, BB 1562, przedstawicieli Kościoła katolickiego, które jednoznacznie kreśliły przed Hoz 1559|1567, ApRej 1565) pełniło funkcje ideowe (polemiczno-propa- czytelnikiem potrzebę nawrócenia i przejścia na stronę reformacji. Jako gandowe). Datą przełomową był rok 1551. przykłady można wskazać tu komentarze (Hoz 1559|1567, ApRej 1565, Udostępnienie tekstu natchnionego to zasadnicza funkcja każdego dru- EwB 1566, DzB 1566). ku biblijnego. Od założeń i realizacji tej funkcji zależą inne, nadane książ- Twórcy druków biblijnych (tłumacze, redaktorzy, drukarze) zdawali ce przez jej twórców. Funkcje pełnione przez polskie druki biblijne można sobie sprawę z trudności, na jakie trafia czytelnik rozpoczynający lekturę usystematyzować następująco: Pisma Świętego. Z tego powodu we wstępach, listach dedykacyjnych, argu- – funkcje edukacyjno-wychowawcze: wychowywanie i kształtowanie mentach umieszczanych przed rozdziałami oraz w komentarzach propono- postaw moralnych, ukierunkowanie i uczenie odpowiedniego sposobu lek- wali odpowiedni klucz interpretacyjny. W ten sposób niektóre edycje były tury i interpretacji, zapoznanie z historią biblijną; również podręcznikami do studiowania słowa Bożego. Takich kluczy her- – funkcje ideowe: druki biblijne jako narzędzie szerzenia idei humani- meneutycznych w przebadanych pozycjach można znaleźć wiele, począw- stycznych, religijnych (reformacyjnych i kontrreformacyjnych – funkcja szy od średniowiecznych wykładni alegorycznych, a na naukowej krytyce polemiczno-propagandowa); narodowych (budzenie i utwierdzenie tożsa- tekstu skończywszy. Do ciekawych sposobów interpretacji należy stosowa- mości narodowej); na dość często aktualizacja tekstu w aspekcie współczesnej sytuacji wyzna- – funkcje przeżyciowo-dewocyjne: pomoc w osobistym życiu religij- niowej. Bardzo często takie odczytywanie tekstu proponuje się w komen- nym oraz w przeżywaniu kultu publicznego. tarzach do Apokalipsy św. Jana. W naukowym studium Biblii pomagały 1. Funkcje edukacyjno-wychowawcze odpowiednie wprowadzenia, noty krytyczne, komentarzowe, filologiczne, naukowe, opisane ilustracje oraz mapy. Udostępnienie czytelnikowi tekstu Pisma Świętego może wypływać Kolejna funkcja edukacyjna miała za zadanie zwykłe zapoznawanie z różnych pobudek i pełnić kilka funkcji. Jako pierwszą wymieniono funk- czytelnika z historią zbawienia. Tę funkcję pełnią prawie wszystkie druki, cję edukacyjno-wychowawczą. lecz szczególnie antologie tekstów, do których należy tzw. Ewangeliarz Wiara jest aktem wszystkich władz ludzkich: rozumu, woli i uczuć. Unglera z lat 1527/1528. Edukacyjny charakter druków wiąże się głównie, choć nie wyłącznie, z od- działywaniem na dwie pierwsze władze. Według Erazma z Rotterdamu lek- 2. Funkcje ideowe tura Biblii otwiera człowiekowi drogę do prawdziwej mądrości – filozofii Chrystusa, która nie jest systemem wiedzy, lecz szkołą praktycznego życia Funkcje ideowe Biblii należą w okresie renesansu i reformacji do naj- (zob. wyżej, s. 72). Zadanie Pisma Świętego ma więc polegać na wycho- ważniejszych. Zadanie szerzenia myśli humanistycznej przedstawiono wy- wywaniu, to znaczy prowadzeniu osoby od poznania prawdziwej mądrości żej (zob. s. 610). Obecnie przechodzi się do ukazania funkcji polemiczno- rozumem przez jej akceptację wolą do praktykowania czynami. -propagandowej. Realizację tej funkcji zauważa się we wczesnym okresie polskiego Jak już wspominano wyżej, funkcja ta pojawiła się w 1551 roku i nie- edytorstwa biblijnego, kiedy chętnie sięgano do ksiąg mądrościowych. ustannie towarzyszy drukom biblijnym epoki. Służyło jej wiele elemen- 612 V. Wpływ sytuacji wyznaniowej na rozwój polskiego edytorstwa biblijnego (1518-1638) D. Rozwój funkcjonalny 613 tów: przedmowy, listy dedykacyjne, argumenty, komentarze ciągłe i mar- ne, dodawane modlitwy i teksty rozważań. Ważną rolę odgrywały elemen- ginalne, noty krytyczne, rejestry, dołączane katechizmy, ilustracje (np. ty czysto typograficzne, jak mały format (in 8°, 12°), niewielka objętość, ilustracje do Ap, frontispisy), sama technika przekładu, często tendencyjna przejrzystość kompozycji, zastosowanie różnych rodzajów inicjałów, pism, terminologia. Ważne było przy tym także odpowiednie ukształtowanie ty- ilustracji zachęcających do modlitwy. pograficzne książki umożliwiające łatwy dostęp zarówno do tekstu, jak i do W elementy umożliwiające pełnienie funkcji lekcjonarzy i ewangeliarzy komentarzy, przejrzystość kompozycji strony, wybór scen umieszczanych wyposażano głównie wydania Nowego Testamentu oraz Biblii. Można tu w ozdobnych ramach tytułowych, wyraźny podział na rozdziały i wersety, wymienić wskazówki liturgiczne, spisy czytań, zastosowanie rubryk i sym- umieszczenie czytelnego i bogatego nagłówka kolumnowego oraz dostojny, boli wyznaczających granice perykop, umieszczanie w Nowym Testamen- estetyczny i zachęcający wygląd druku. Nie bez znaczenia były też takie cie dodatków w postaci wyboru czytań ze Starego Testamentu. elementy jak objętość książki i jej format, które ułatwiały (bądź utrudniały) Funkcję kultową (kult publiczny) mogły pełnić również niektóre psał- noszenie jej ze sobą na zgromadzenia religijne i odbywające się w różnych terze, zwłaszcza przystosowane do odmawiania godzin kanonicznych i za- miejscach dysputy teologiczne. wierające nuty. Pierwsze służyły katolikom: świeckim, „pannom zakon- Funkcja polegająca na budzeniu i wzmacnianiu poczucia tożsamości na- nym” oraz „kapłanom prostym”, drugie protestantom śpiewającym psalmy rodowej przejawia się w samym wydawaniu tekstów w języku narodowym. i pieśni podczas nabożeństw zborowych i domowych. Inne ważne elementy to wiązanie przez dedykacje poszczególnych wy- dań z głowami koronowanymi oraz umieszczanie ilustracji heraldycznych Podsumowując, można stwierdzić, że polskie edytorstwo biblijne od (polskiego Orła, herbów królów, Krakowa, Akademii Krakowskiej itd.). samego początku dążyło do wyprodukowania książek wielofunkcyjnych. Jako najwcześniejsze przykłady można tu podać Ewangeliarz Unglera 3. Funkcje przeżyciowo-dewocyjne i Żołtarz w tłumaczeniu Walentego Wróbla. Po 1551 roku wzrosła różno- rodność funkcji, a zarazem zaczęła dominować wśród nich funkcja pole- Funkcje przeżyciowo-dewocyjne realizują się na dwóch płaszczyznach: miczno-propagandowa. w osobistym życiu religijnym oraz przez pomoc w przeżywaniu nabo- Druki najbardziej wszechstronnego wykorzystania wytłoczył Andrzej żeństw wspólnotowych. Piotrkowczyk, publikując prace Wujka (szczególnie NTWj 1593, PsWj Druki biblijne różnorako przystosowywano do funkcji modlitewników 1594). Tendencja do ciągłego wzbogacania funkcjonalnej strony książki i książek do medytacji. Zasadniczą rolę odgrywały tu psałterze pozwalają- świadczy o popularności wydań, które istniejąc w jednym podręcznym wo- ce na odmawianie psalmów na wzór brewiarzowych godzin kanonicznych luminie, mogły zastąpić kilka innych tomów. Niewątpliwie dużą rolę ode- (PsKr, ZD, PsTryd 1579). grały tu ruchy religijne, odznaczające się w tej dziedzinie wzmożonymi po- Do ich niezbędnego wyposażenia należały wskazówki liturgiczne doda- trzebami, oraz konkurencja na rynku wydawniczym. wane przy argumentach, odpowiednie indeksy, zaopatrywanie edycji w pie- Od początku XVII wieku, po zepchnięciu na drugi plan przeciwników śni biblijne, łacińskie incipity psalmów. wyznaniowych, katolicy zaczęli ograniczać się do przedrukowywania Niektóre psałterze służyły także jako książki do rozmyślań, gdyż zawie- wcześniejszych opracowań i tłumaczeń w skromniejszej postaci. To zjawi- rały odpowiednie komentarze i modlitwy (ZD, PsRej, PsMil 1587). Poza sko również świadczy o wpływie sytuacji wyznaniowej na poziom edytor- psałterzami podobne funkcje pełniły jeszcze inne druki, jak np. Ewange- stwa biblijnego. liarz Unglera oraz Żywot i nauka Pana naszego Iesu Christa wydany w 1597 roku. Funkcję tę wspomagało wiele elementów zawartości książki: wprowadzenia, argumenty (czasem proponujące wykorzystanie tekstu w danych okolicznościach), noty streszczająco-wypunktowujące, rejestry tematycz- 614 Zakończenie 615

Biblii w pierwszej połowie XVII wieku to wyraz słabości protestantyzmu zepchniętego w cień przez kontrreformację. Nie jest również przypadkiem, że najlepiej wyposażone druki biblijne, Zakończenie charakteryzujące się spełnianiem różnorodnych funkcji (NTKról, BB 1563, NTWj 1593, PsWj 1594, BWj 1599), to dzieła polemiczno-propagandowe. Działalność reformacji, a później kontrreformacji, potęgując u czytelników 1. Po przebadaniu w aspektach typowych dla bibliologii sporej liczby zainteresowanie słowem Bożym, na które patrzono głównie przez pryzmat książek zawierających tekst biblijny w języku polskim można zauważyć, kontrowersji teologicznych, stawiała drukarstwu coraz większe wymaga- że Pismo Święte jako książka przemawiało do czytelnika nie tylko przez nia, czego rezultatem był jakościowy rozwój druków. sam tekst przekładu, lecz również za pomocą tzw. metatekstu oraz ele- W historii polskiego edytorstwa biblijnego można wyróżnić rok 1551, mentów typograficznych, które ukierunkowywały interpretację tekstu oraz kiedy to zaczął ukazywać się Nowy Testament królewiecki. Przed tą datą wyznaczały poszczególnym edycjom ich miejsce i funkcję w skompliko- na Biblię w Rzeczypospolitej spoglądano pod kątem zainteresowań hu- wanych stosunkach społecznych, politycznych i religijnych epoki odro- manistycznych, a po tej dacie dominującym czynnikiem wpływającym na dzenia. rozwój edytorstwa biblijnego stały się spory wyznaniowe. 2. Na początku (zob. wyżej, s. 52) postawiono zasadniczą kwestię ni- Warto jeszcze zauważyć, że historia reformacji i kontrreformacji w Rze- niejszej pracy streszczającą się w pytaniu: Czy sytuacja wyznaniowa w re- czypospolitej znajduje swoje odbicie w historii Pisma Świętego drukowa- nesansowej Rzeczypospolitej miała wpływ na rozwój edytorstwa biblijnego nego po polsku. W ten sposób obie historie: Biblii oraz reformacji i kontr- w języku polskim? Kończąc to studium, można na to pytanie odpowiedzieć reformacji, splatają się ze sobą nierozerwalnie. bardzo konkretnie. I jeszcze jedna refleksja godna odnotowania. Renesansowe drukarstwo Przemiany kulturowe i wyznaniowe w Rzeczypospolitej w latach 1518- biblijne, wymagające od typografów wysokich umiejętności i sporego kapi- -1638, polegające najpierw na pojawieniu się humanizmu, a następnie tału, można uznać za reprezentatywne dla całego drukarstwa epoki Erazma, reformacji i kontrreformacji, wpłynęły w sposób zasadniczy na rozwój Lutra i Kalwina. Nie przypadkiem właśnie Biblia należy do najwspanial- polskiego edytorstwa biblijnego w aspekcie ilościowym, geograficznym, szych osiągnięć czarnej sztuki tego okresu. Z tego też powodu wiele wnio- jakościowym i funkcjonalnym. sków, które sformułowano dla edytorstwa biblijnego, dotyczy renesansowej Przytoczone w pracy liczby pokazują, że ilość przekładów i edycji typografii polskiej w ogólności. wzrastała współmiernie z nasilaniem się sporów religijnych, malała zaś Rozpoczynając niniejszą pracę, postawiono jeszcze jedno pytanie (zob. w okresach dominacji jednego z obozów wyznaniowych. Okresem naj- wyżej, s. 52), odwrotne do powyższego: Czy i w jaki sposób polskie większej aktywności były lata 1558-1577 (dojście do głosu reformacji), druki biblijne wpłynęły na zmiany sytuacji wyznaniowej w Rzeczypospo- a dla katolików również lata dziewięćdziesiąte XVI wieku (przewaga litej? Tu także należy odpowiedzieć pozytywnie. Wpływ pojawiających kontrreformacji). Lata następne charakteryzowały się systematycznym się edycji na rozwój sytuacji wyznaniowej zauważa się np. w latach pięć- spadkiem produkcji. dziesiątych, kiedy pojawienie się Nowego Testamentu królewskiego niejako Zmiany w geograficznej lokalizacji polskiego edytorstwa biblijnego, po- zmusiło stronę katolicką do przełamania uprzedzeń wobec Pisma Świętego legające na wychodzeniu drukarstwa poza Kraków i rozprzestrzenianiu naj- w języku polskim, czego rezultatem było pojawienie się w 1556 roku No- pierw na Litwie, a następnie na Pomorzu, są przede wszystkim odzwiercie- wego Testamentu Szarfenbergów i w 1561 roku Biblii Leopolity. Kolejnym dleniem przemian, jakim podlegały ruchy różnowiercze Rzeczypospolitej. przykładem może być kontrowersyjny przekład Nowego Testamentu przez Świetność drukarstwa niekatolickiego rozpoczęła się wraz z pozyskaniem Budnego z roku 1574 (oraz war. 1589), który doprowadził do zagorzałych możnych protektorów na Litwie, natomiast zaczęła chylić się ku upadkowi dyskusji wśród braci polskich, do podziałów oraz odsunięcia tłumacza od wraz z ich śmiercią lub powrotem do katolicyzmu. Trudności w wydaniu udziału w życiu zborowym. 616 Zakończenie Zakończenie 617

Ponadto należy zaznaczyć, że sam sposób przekładu tekstów biblij- rze katolickie były przede wszystkim modlitewnikami, którymi posługi- nych oraz dodatkowe wyposażenie ich edycji (wprowadzenia, argumenty, wano się na wzór brewiarza, protestanckie zaś – śpiewnikami przydatnymi a przede wszystkim komentarze) oddziaływały niewątpliwie na kształtowa- podczas nabożeństw domowych i zborowych. Z tymi odrębnymi funkcja- nie się orientacji wyznaniowych. Dobre, pięknie wydane i bogato wyposa- mi wiązało się odmienne wyposażenie: np. katolicy dołączali do psałterzy żone tłumaczenia wykorzystywano jako oręż w walce religijnej. Widać to indeksy i wskazówki liturgiczne, protestanci zaś nuty; psalmy katolickie wyraźnie na przykładzie Nowego Testamentu królewieckiego, Biblii brze- były tłumaczone prozą, natomiast protestanckie wierszem. Obydwa modele skiej i prac Wujka. dążyły do miniaturyzacji formatu, z tym że katolicy zatrzymali się na 12°, Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden ciekawy związek między sytu- a protestanci doszli do 24°. Odrębny model, bliższy protestanckiemu niż acją wyznaniową a edytorstwem biblijnym: spory konfesyjne przyczynia- katolickiemu, reprezentuje typowo renesansowy Psałterz Kochanowskiego. ły się do opracowywania nowych przekładów i edycji, te zaś z kolei two- Jeśli chodzi o wydania Nowego Testamentu i całej Biblii, to nie da się rzyły nową sytuację, która prowadziła do wydania kolejnych prac. Według wydzielić zdecydowanie odmiennych modeli wyznaniowych. Przyczyna takiego klucza można by streścić całą historię renesansowego drukarstwa takiego stanu rzeczy leży w tym, że udane elementy wprowadzane przez biblijnego. Pierwotnym impulsem, który wprawił w ruch opisany mecha- jednego drukarza szybko przejmowali inni, bez oglądania się na konfesję. nizm, było w Rzeczypospolitej pojawienie się reformacji (a więc sytuacja Dobry przykład ponownie stanowi drugie wydanie Biblii Leopolity (BL wyznaniowa). Przygotowanie w duchu humanizmu gruntu dla reformacji 1575|1577), w której wcześniejsze cechy edycji z 1561 roku łączą się z in- przez polskie edytorstwo biblijne nie miało takiego znaczenia jak na zacho- nowacjami drukarza Biblii brzeskiej (np. ilustracje o aspiracjach nauko- dzie Europy, gdyż reformacyjne prądy religijne dotarły do Rzeczypospolitej wych, podział tekstu na numerowane wersety). z zewnątrz. W ten sposób dla wszystkich wyznań chrześcijańskich ukształtował się Należy teraz zatrzymać się na dwóch kolejnych pytaniach postawionych dość jednolity styl, w którym można wskazać tylko drugoplanowe cechy na początku pracy (zob. wyżej, s. 52n): Czy polska typografia stworzyła charakterystyczne, np. ilustracje w stylu wittenberskim są typowe dla kato- własny, oryginalny styl druków biblijnych? Czy da się wyróżnić odrębne lickich druków Szarfenbergów, w wydaniach Biblii i Nowego Testamentu style edytorstwa biblijnego dla poszczególnych konfesji? braci polskich brak elementów pełniących funkcje liturgiczne, różnowiercy Na pierwsze pytanie trzeba odpowiedzieć negatywnie. Polskie edytor- doszli do większej miniaturyzacji formatu. W drukach reformowanych ni- stwo biblijne nie było oryginalne. Czerpało z dwóch wypracowanych na gdy nie wprowadzano podziału na zaczała. Ponadto w drukach różnowier- Zachodzie modeli: wittenberskiego i genewskiego. Z Biblii luterańskich czych można zauważyć więcej elementów barokowych, lecz jest to efekt polscy drukarze zapożyczyli elementy typograficzne (np. pismo gotyckie, wypowiedzenia przez ten obóz ostatniego słowa w dziedzinie przekładów kompozycja strony), a z kalwińskich elementy wyposażenia druków i po- i edycji biblijnych epoki (BG 1632, PsRyb). dział na wersety. Ponadto należy podkreślić, że drukarstwo różnowiercze, przynajmniej Obydwa style krzyżowały się nawet w obrębie jednego elementu. Do- w okresie swego szczytowego rozwoju, odznaczało się większym dynami- brym przykładem tego zjawiska są ilustracje. Szarfenberg w Biblii Leopo- zmem i odważniej wprowadzało nowości niż drukarstwo katolickie. Z tego lity z 1561 roku zastosował model luterański, a drukarz Biblii brzeskiej kręgu pochodziło pierwsze wydanie Nowego Testamentu oraz pierwszy – genewski. W Biblii Leopolity z roku 1575 (oraz war. 1577) nastąpiło wierszowany psałterz z nutami. Niekatolicy do druku Biblii wprowadzili skrzyżowanie stylów, w wyniku czego zamieszczono w jednym foliale ilu- podział na wersety, konkordancje rzeczowe, ilustracje o aspiracjach nauko- stracje niemieckie i naukowe francuskie. Pod koniec epoki w drukach An- wych, mapy. Luteranie po raz pierwszy dodali do tekstu natchnionego ko- drzeja Hünefeldta zauważa się wpływy stylu niderlandzkiego stworzonego mentarze. Antytrynitarianie wydali opracowania pionierskie pod względem przez Elzewirów. krytyki tekstu. Jeśli chodzi o istnienie modeli denominacyjnych w obrębie polskiego Do zasług edytorstwa katolickiego można zaliczyć zastosowanie ilu- edytorstwa biblijnego, to da się je wyodrębnić tylko dla psałterzy. Psałte- stracji oraz pierwszą edycję całej Biblii. Katolicy pozostawali nieznacznie 618 Zakończenie 619 z tyłu za protestantami, wdrażając u siebie pomysły przeciwników wyznaniowych. Najbardziej udanym przykładem są tu druki tłumaczeń Wujka, w których wykorzystano wszystkie najlepsze pomysły poprzedników. 3. Przeprowadzone kwerendy w najważniejszych bibliotekach w Polsce Bibliografia oraz w kilku zagranicznych, które posiadają pokaźne kolekcje druków biblijnych, przyniosło oprócz rozwiązania postawionych kwestii jeszcze inne A. Źródła rezultaty: – Na podstawie obecnego stanu zbiorów sporządzono dla celów pracy 1. Rękopisy aktualny spis bibliograficzny zachowanych edycji biblijnych w języku polskim z lat 1518-1638, włączając w to również wydania zaginione. Łącznie (w układzie chronologicznym) (nie licząc hortulusów i kancjonałów) zgromadzono lub ustalono istnienie sześćdziesięciu pięciu przekładów (pierwodruków) wydanych 143 razy. Psałterz floriański – XIV/XV w. (BN 8002). – W wyniku przeprowadzonych kwerend udało się skorygować kilka in- Plenariusz petersburski z fragm. Mt 21,1-9 – I poł. XV w. (BN 3019 IV). formacji o drukach rzekomo istniejących lub zaginionych. Do nowości na Karta medycka – ok. 1405 (ZNiO, zbiory Biblioteki Pawlikowskich, 132). tym polu należy usunięcie ze spisu bibliograficznego domniemanego prze- Ewangeliarz kanoników regularnych – ok. 1420 (Kraków, Biblioteka Kanoników druku Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej, który miał się ukazać w 1563 Regularnych, 933). roku, a którego istnienie było niesłusznie przyjmowane przez ogół bada- Kodeks z kazaniami zawierający polskie glosy biblijne oraz przekład Mt 5,1-12 – XV w. (ok. 1430?) (Praga, Biblioteka Kapitulna, nr DLII). czy. Wykazano także, że nie istnieje wydanie Psałterza Rybińskiego z 1630 Plenariusz krakowski zawierający glosy do Mt 18,23-35 – pocz. XV w. (BJ 1299). roku, które ostatecznie okazało się wydaniem z 1636 roku. Inne osiągnię- Karta z tłum. Mt 25 – ok. 1450 (ZNiO; rpsu nie odnaleziono). cia to odkrycie i opisanie Niektórych psalmów Dawidowych opracowanych Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis – ok. poł. XV w., rękopis za- przez Salomona Rysińskiego z 1614 roku, dwóch edycji Przypowieści Sa- wiera glosę z polskim tłum. Magnificat (Łk 1,46-52) na k. 95v (ZNiO 810). lomonowych w tłumaczeniu Józefa Domaniewskiego, przedruku Księgi Ortyle prawa magdeburskiego i prawa żydowskie – ok. 1450 lub 1485, kodeks za- Psalmów z Biblii gdańskiej (PsBG 1633), który do tej pory był uważany wiera polskie tłum. Wj 21-23 i Kpł 26 na k. 6v-9r (rps ZNiO 50). za kolejną edycję Psałterza Rybińskiego. Godne podkreślenia jest również Biblia królowej Zofii, t. I – ok. 1455 (zaginął, dawniej w Bibliotece Gimnazjum uporządkowanie spisu bibliograficznego wydań tegoż psałterza. Reformowanego w Sáros-Patak na Węgrzech, O.916). – Podczas badań wprowadzono wiele poprawek do Bibliografii polskiej Biblia królowej Zofii, t. II – ok. 1455 (karty z fragm. Iz 48 i 1 Mch 1: Wr BU R Estreicherów oraz zgłoszono korekty do katalogu Zakładu Narodowego im. 3164, http://www.manuscriptorium.com/apps/index.php?direct=record&pid= Ossolińskich we Wrocławiu, Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie, rec1314275644_1243#search [14.07.2015]; karta z fragm. Dn 2 i 3: Muzeum Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie i Biblioteki PAN w Kórniku. Narodowe w Pradze, sygn. 1.A.c.23). Psałterz puławski – ok. 1470? (Kr BCz 1269). Przedstawione w tym miejscu wyniki przeprowadzonych badań mogą Modlitewnik Wacława – przed 1482 (Budapeszt, Biblioteka Uniwersytecka, VI się okazać przydatne w dalszych pracach nad historią Pisma Świętego w ję- Slav. 2). zyku polskim prowadzonych w aspekcie bibliologicznym, bibliograficz- Psalm 45 (44) z Tek Erzepkiego – odpis sporządzony z oryginału z XV w. (Po BR nym, typograficznym, historycznym, językoznawczym oraz historycznoli- 1277/4-5). terackim. Fragm. Harmonii ewangelicznej – koniec XV lub pocz. XVI w. (BN, zbiory Biblioteki Ordynacji Zamoyskich, 1116). Psalm 51 (50) – pocz. XVI w. (Poznań, Archiwum Archidiecezjalne, 116). Żołtarz Dawida Proroka w tłum. W. Wróbla – 1528 (BK 7). 620 Bibliografia Bibliografia 621

Rękopis zawierający Historię o Judith i O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, 1509, 4°. a sądzeni są od Daniela – pocz. XVI w. (BJ 1588). ZNiO XVI.Qu.3262 Kodeks prawa magdeburskiego z fragm. polskiego tłum. Wj 21-23 i Kpł 26 – I poł. XVI w. (Kr PAN 1588). [Poliglota kompluteńska], t. I-VI, Complutum (Alcalá de Henares), A.G. de Broca- Wigilie za umarłe ludzie – ok. 1520, kodeks zawiera tłum. psalmów (dawniej w Wa rio, nakł. F. Ximénez de Cisneros, [1514-1517; wprowadzona na rynek w 1522], 2°. Kras, sygn. 401). Wr BU 400001/I-III Ręcznie przepisany fragm. Rdz i Ewangelii z Ewangeliarza Unglera – po 1527 (BJ 3336). Missale Cracoviense, Kraków, J. Haller, [ok. 1515/1516], 2°. Liczne glosy Tomasza Łysego ze Zbrudzewa do Rz, Ga, Hbr w druku Expositio in ZNiO XVI.F.4059 omnes Pauli epistolas, Paris 1499 – glosy z ok. 1536 (Gn BK 828). Brulion z roboczym przekładem Rdz, Wj, Kpł Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – Novvm Testamentvm omne, mvlto qvam antehac diligentius ab Erasmo Roterdamo recognitum…, wyd. 2, Basileae, Io.[annes] Frob.[enius], M. D. XIX (1519), 2°. 1549 (Gn BK A 1). Wr BU 463182 Brulion z roboczym przekładem Lb, Pwt, Pnp Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – 1549 (BK I A 5). Das newe Testament Deutzsch [Nowy Testament w tłum. M. Lutra; tzw. Septem- Robocze przekłady lekcji i epistoł przeznaczonych na użytek kultu publicznego berbibel], Vuittemberg, Gedruct zu Wittenberg durch Melchior Lotther, 1522, 2°. w okresie Wielkiego Postu w tłum. Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – ok. 1551 Wr BU 401094 (Gn BK A 2). Czystopis przekładu Ap Tomasza Łysego ze Zbrudzewa – 1555 (Gn BK 39). Biblia. Habes In Hoc Libro prudens lector utriusque instrumenti novam tranlatio- Odpis druku: Niektóre psalmy Dawidowe częścią poprawione, częścią znowu prze- nem aeditam a reverendo sacrae theologiae doctore Sancte pagnino lucensi con- łożone na stare noty od Salomona Rysińskiego. Za zleceniem starszych, Lubcz cionatore apostolico Praedicatorij ordinis…, [Lugduni], Antoine Du Ry [i in.], nad Niemnem, P. Blast, 1614, 4° (zaginiony rps BK nr 1410). Zachował się jed- 1528 [w kolofonie data 29 stycznia 1527 r.], 4°. nak mfilm (BK mf 6630; BN ZSD 235) oraz fotokopia (BK Foto. I, 140). Wr BU 462347 (def.: brak k. tyt.)

Iacobi Sadoleti, episcopi Carpentoractis, Interpretatio in psalmum Miserere mei 2. Stare druki (bez druków biblijnych po polsku) Deus, Lugduni, apud Sebastianum Gryphium Germanum, 1528. https://books.google.pl/books/ucm?vid=UCM5317949509&printsec= (w układzie chronologicznym) frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false [25.11.2015]

Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. I-II, Moguncja, J. Gutenberg, ok. BLut 1533 1455, 2°. De Biblie uth der uthlegginge Doctoris Martini Luthers yn dyth deudesche ulitich Pelplin, Muzeum Diecezjalne uth gesettet / mit sundergen underrichtingen / alfe men seen mach, Lübeck, Ludo- wich Dietz, M. D. XXXIII (1533), 2°. Biblia Germanica, Nürnberg, Antonius Koberger, 1483, 2°. Mo BSB Rar. 868 Wr PWT XV.2 Η Καινη Διαθηκη. Novum Testamentum, Parisiis, Simon Colinaeus, 1534, 8°. Biblia cum glossa ordinaria Walafridi Strabonis aliorumque et interlineari Ansel- A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford 1833, s. 126 mi Laudunensis et cum postillis ac moralitatibus Nicolai de Lyra et expositionibus BLut 1535 Pauli Burgensis replicisque Mattiae Doering. Cum Concordantiis marginalibus Biblia, das ist die gantze Heilige Schrifft deudsch, w tłum. M. Lutra, Wittemberg, cum Decreto Gratiani, t. IV, Basel, Ioannes Frobenius et Ioannes Petri, 1498, 2°. Gedruckt durch Hans Lufft, 1535, 2°. Wr PWT XV-6 ZNiO XVI.F.14125 (def.: brak k. tyt., 6 k. na pocz., kilku k. w środku oraz końca) 622 Bibliografia Bibliografia 623

Bczes 1537 BLut 1550 Bible Severynova, wyd. 2, Praga, Paweł Seweryn z Kapij Hory, 1537, 2°. Die Propheten alle Deudsch. D. Mart. Luth., Gedruckt zu Wittemberg / Durch ZNiO XVI.F.13700 (def.: brak k. tyt., k. CC5-8, DD1-2, uszk. k. od BB4 do końca Hans Lufft, 1550, 2°. oraz liczne uszk. dolnego marginesu) Wr BU 362120 (cz. 2: ST i NT)

BLut 1537-1539 Της Καινης Διαθηκης Απαντα. Novum Testamentum. Ex bibliotheca regia, Paris, Biblia: das ist: die gantze Heilige Schrifft Deudsch. D. Mart. Luth., Wittemberg, R. Stephanus, 1549, 16°. Gedruckt durch Hans Lufft. M. D. XXXIX. (1539), t. I-VI (1537-1539), 2°. A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford 1833, s. 247 Wr BU 362750/1-2 Της Καινης Διαθηκης Απαντα. Novum Iesu Christi Domini Nostri Testamentum, Breviarium Cracoviense, Venezia, Petrus Liechtenstein, nakł. Michał Wechter, Genevae, J. Crespinus, 1553. Marek Szarfenberg i Jan Püttener, 1538, 8°. https://play.google.com/books/reader?printsec=frontcover&output= ZNiO XVI.O.528 reader&id=KyJJAAAAcAAJ&pg=GBS.PT849 [17.03.2016] BLut 1541 Biblia: das ist: Die gantze Heilige Schrifft: Deudsch: Auffs New zugericht. D. Mart. Bczes 1556/1557 Bible Melantrichova, wyd. 2, Praga, Giřik Melantrich Roždalowský, 1556/1557, 2°. Luth., Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLI. (1541), 2°. Wr BU 362119 ZNiO XVI.F. 13775; 13788; 13796

Biblia Sacrosancta Testamenti Veteris et Novi, e sacra Hebraeorum lingua Graeco- BSt rumque fontibus, consultis simul orthodoxis interpretibus religiosissime translata Biblia Utriusque Testamenti De Quorum Nova Interpretatione Et Copiosissimis in in sermonem Latinum, Tiguri, C. Froschoverus, 1543, 2°. eam annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam, t. I-II, Genevae, http://www.e-rara.ch/zuz/content/pageview/599019 [11.11.2014] R. Stephanus (Estienne), 1556-1557, 2°. ZNiO XVI.F.13809 (def.); 14042 (t. I); 14117 (def.) BLut 1545 Biblia: das ist: Die gantze heilige Schrifft: Deudsch: Auffs new zugericht. D. Mart. Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine. Philippi II Reg. Cathol. Pie- Luth., Gedruckt zu Wittemberg: Durch Hans Lufft. M. D. XLV. (1545), 2°. tate Et Studio Ad Sacrosanctae Ecclesiae Usum, t. I-VIII, Antverpiae, Ch. Plantin, Wr BU 362120 (cz. 1: ST) 1569-1572, 2°. Wr BU 464835 (t. I-VIII); Wr PWT III-666 (t. VII, cz. 1-2); ZNiO XVI.F.13823 Biblia. Quid in hac editione praestitum sit, vide in ea quam operi praeposuimus, ad (t. VII [opisany jako t. VI], cz. 1-2); XVI.F.14071 (t. I-II, IV-V) lectorem epistola, Lutetiae, R. Stephanus (Estienne), 1545, 8°. Wr BU 328601; 418027; 459208; 452516 Biblia Sacra. Quid, in hac editione, a Theologis Lovaniensibus, praestitum sit, paulo post indicatur, Antverpiae, Ex officina Christophori Plantini M. D. LXXIIII Biblia rabinica, Wenecja, D. Bomberg, 1546-1548, 2°. (1574), 8°. Wr BU 362155 Wr BK I 24.O

Bczes 1549 Bczes 1577 Bible Netolického (Melantrichova, wyd. 1), Praga, Bartholomeg Netholicky a Gi- Biblij Cžeská to gest wssecta swatá Piisma obogiho Starého y Nowého Záko- řiik Melantrich Roždalovský, 1549, 2°. na opět w nowě wydaná a wytisstěná… (Bible Melantrichova, wyd. 5), W Starém ZNiO XVI.F.13794 Městě Pražskem, Nákladem Giřiiho Melantricha z Awentýnu, 1577, 2°. ZNiO XVI.F.13774 624 Bibliografia Bibliografia 625

The Nevv Testament of Iesvs Christ, translated faithfvlly into English, out of the au- 3. Stare druki z tekstem biblijnym po polsku thentical Latin, according to the best corrected copies of the same, diligently con- ferred vvith the Greeke and other editions in diuers languages: Vvith Arguments of Podając spis bibliograficzny polskich druków biblijnych, kierowano się następują- books and chapters, Annotations, and other necessarie helpes, for the better vnder- cymi zasadami: 1. Zachowuje się dawną ortografię z wyjątkiem kreskowania „a” standing of the text, and specially for the discouerie of the Corruptions of diuers i „e”. Długie „ſ” oddaje się zawsze przez „s”, pozostałe litery za pomocą współ- late translations, and for cleering the Controversies in religion, of these daies: in czesnego alfabetu polskiego, używając liter współczesnych najbardziej zbliżonych the English College of Rhemes, Printed at Rhemes by Iohn Fogny, 1582, 4°. do oryginalnych. Zachowuje się małe i duże litery oraz podwójne zmiękczenia http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k53352s [17.03.2016] spółgłosek. Zachowuje się „v” w funkcji „u”. 2. Zachowuje się dawną interpunk- cję. 3. Tytuły podaje się kursywą. Nie zaznacza się kroju ani stopnia pisma. 4. Dla Bellarmin R., Disputationes de controversiis Christianae fidei adversus huius tem- druków polskich miejsce druku, nazwisko drukarza lub nazwę oficyny podaje poris haereticos, 1586-1593. się w wersji ujednoliconej. 5. Podając lokalizację druku, zaznacza się ważniejsze http://www.prdl.org/index.php [9.07.2016] defekty. Wykaz lokalizacji druków nie jest kompletny. Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana, 1592, 4°. ZNiO XVI.Qu.11664

Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pont. Max. iussu recognita atque edita, DRUKI UWZGLĘDNIONE Romae. Ex Typographia Apostolica Vaticana M. D. XCII (1592), 2°. W STATYSTYKACH ROZDZIAŁU V Wr BU 371010

Łaszcz M., Recepta na plastr Czechowica, ministra nowokrzczeńczego…, Druk. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu Łazarzowa, Kraków 1597. (w układzie chronologicznym) ZNiO XVI.Qu.2525

Biblia sacra Vulgata Editionis Sixti V. Pont. Max. Jussu recognita Et Clementis Biblia Leopolity – od 1561 VIII auctoritate edita Nunc autem CXXXX figuris nouiter inuentis et in Aesincisis 1. BL 1561 illustrata a de Brÿ. Ad Reuerendiss: & Illustris: Archiepis: Moguntinensem princi- Biblia To iest. Kxięgi Stharego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk / z pilnośćią pem Electorem ac archieancellarium, Moguntia apud Io: Albinum, impensis Ioanis według Laćińskiey Bibliey od Kośćioła Krześćiańskiego powssechnego przyięthey Theobaldi SchonWetteri (!) et Iacobi Fischeri, 1609, 4°. / nowo wyłożona. Cum Gratia et Priuilegio. S. R. M., Kraków, Dziedzice Marka Wr BK I.6.Qu Szarfenberga, 1561, 2°. BJ Cim. 8307 (war. skł. A w Rdz); BK Cim. F.4058; 4059 (druk jednostronny; Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis brak pocz. i końca); Lw BU 185415 III; 151967 III; St WLB Bb poln. 156101; VIII auctoritate edita, Coloniae Agrippinae Sumptibus Francisci Iacobi Mertzenich Wa BPMS XVI.F.108 (war. B z sygnetem i datą 1554); Wa BU Sd. 612.60 (mfilm 401); M. D. CIX (1609), 8°. ZNiO XVI.F.4065 (def.: brak ZZzz6); 4084 (def.: brak k. tyt. t. I); 4087; Wr BU 476414 http://digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=14 [13.06.2016]

Biblia sacra Vulgatae editionis Sixti V. Pont. Max. iussu recognita: et Clementis VIII 2. BL 1575 auctoritate edita, Lugduni, Sumptib. Haered. Guil. Rouillij, M. DC.IX (1609), 8°. Biblia To iest: KSięgi STarego y NOwego Zakonu / na Polski ięzyk / według Laćiń- Wr BU 477947 skiey Bibliey od Koscioła Krześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu mieyscach z pilnośćią poprawiona / y figurami ozdobiona. Cum Gratia et Priuilegio. Ringeltaube S.W., Gründliche Nachricht von polnischen Bibeln, Danzig 1744. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2°. Wr BU 307313; 307329; ZNiO XVIII-2017 ZNiO XVI.F.4176; 4178 (def.: brak k. LLl5, uszk. k. Ff4-5)

HB-I 40 626 Bibliografia Bibliografia 627

2a. BL 1577 (wyd. tytułowe BL 1575) ięzyk z nowu z pilnośćią przełożone, Z DOKŁADANIEM TEXTV ZYDOWSKIEGO Biblia To iest: Kxięgi Starego y Nowego Zakonu / na Polski ięzyk według Laćiń- y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych mieysc do obrony Wiary skiey Bibliey / od KOśćioła Chrześćiańskiego powszechnego przyiętey: na wielu swiętey powszechney przeciw kacerztwom tych czasów nalezących: Przez D. Ia- mieyscach z pilnośćią poprawiona / y Figurami ozdobiona, Cum Gratia et Priuile- kvba Wvyka z Wągrowca, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Stolice gio. S. R. M., Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2°. Apostolskiey, a nakładem Iego M. Kśiędza Arcybiskupa Gnieźnieńskiego, etć. Lw BU 185404 IV; 186862 III; Wr BU 437779 (def.: brak k. )(2-4); wydane, Kraków, Druk. Łazarzowa, nakł. S. Karnkowski, 1599, 2°. ZNiO XVI.F.4109; 4329 (def.: t. I: brak k. C6; t. II: brak k. Ff1-4, k. pocz. zniszczone) Lw BU 5131 III; Wa BU Sd. 612.49; Wr BU 437771 (def.: brak k. przedtyt.; gg4, hh1-2.4); Wr PWT (def.: brak pocz. i końca); ZNiO XVI.F.4289 (def.: brak pierwszej k. tyt.) Biblia brzeska – 1563 Biblia gdańska – 1632 3. BB 1563 BJblia swięta / Tho iest / Księgi Starego y Nowego Zakonu / własnie z Zydowskie- 6. BG 1632 go / Greckiego / y Laćińskiego / nowo na Polski ięzyk z pilnośćią y wiernie wyłożo- Biblia Swięta: To jest, Księgi Starego y Nowego Przymierza z Zydowskiego ne, Brześć Litewski, [S. Murmelius lub C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2°. y Greckiego Języka na Polski pilnie y wiernie przetłumaczone. Cum Gratia et Pri- Lw BU 185403 IV; Pa BN Rés. 458 (z rękopiśmienną listą tłumaczy); vilegio. S. R. M., Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°. Wa BU Sd. 612.65; Wr BU 437427 (def.: brak skł. ++); BJ 311273 (adl. z PsRyb 1632); Lw BU 185504 I; St WLB B poln. 163201 adl.; Wr PWT (def.: w t. I brak pocz. do k. 100; w t. II brak końca od k. 151); Wa BU Sd. 713.819 (mfilm 15103); Wr BU 328624 (adl. z PsRyb 1632); ZNiO XVII-3245 St WLB Bb poln. 156301; ZNiO XVI.F.4013 (def.: brak k. 84 z NT) (def.: brak pierwszej k. tyt., apokr., 8 k. końcowych – uzupełnione rps); 3246 (def.: brak drugiej k. tyt.); 3248 (def.: k. tyt. uszk., część k. uszk.) Biblia Szymona Budnego – od 1570 4. ANTSzB 1570 Kśięgi ktore po Grecku zową Apokryfa / to iest kryiome księgi. Nowy Testament z Greckiego na polski ięzyk s pilnosćią przełożony, Nieśwież, Daniel z Łęczycy, Pismo Święte Nowego Testamentu nakł. M. Kawieczyński, 1570, 4°. (w układzie chronologicznym) ZNiO XVI.Qu.2337 (def.: brak k. tyt.); apokr. zaczynają się od skł. a, NT od skł. A; Lw BU 185473 II (fragm.) Nowy Testament królewiecki w tłum. Stanisława Murzynowskiego 4a. BSzB 1572 – od 1551 Biblia. To iest / kśięgi starego y nowego Przymierza / znowu z ięzyka Ebreyskiego 7. MtKról / Grecskiego y Laćińskiego / na Polski przełożone, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], EVANGELIA SVVIETA PANA IESVSA CHRISTVSA Vedle Matthæusza Svietego / Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyński, z Greckiego Iezyka na Polski przelozona. I wykladem krotkim a ku inszem Euange- 1572, 4°. listum potrzebnem, na wielu miescach obiasniona. Wczym wszystkiem dokładano Wa BU Sd. 614.300 (mfilm 12965; def.: brak pocz. i końca); ZNiO XVI.Qu.2336 (def.: brak k. A1-4, b-c4; Ee3-6, Rr4-5 oraz ANTSzB); śięLacińskiego / i na kilka inszijch iezyków przełożenia / i ktemu Starych i Nowych 2338 (def.: brak wielu k., k. tyt. zastąpione fotokopiami; brak do Pwt 15 oraz NT); Pisma Swiętego Doctorów. Przytem iest przydana nauka czytania i pisania iezy- 2339 (def.: brak k. A1, b1-4, c1-4, A1-8 [bis]; brakujące k. zastąpione facs.) ka Polskiego / ku tym kśiegam i inszem pożyteczna / I Regestr pilny a potrzebny, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4°. Wa BU Sd. 614.82 (egz. z notatkami J. Maleckiego); BN XVI.Qu.218; 6471 Biblia ks. Jakuba Wujka – 1599 8. NTKról I 5. BWj 1599 TESTAMENTV NOVVEGO CZESC PIERVVSZA Czterzei Euangelistowie swieći BIBLIA TO IEST KSIĘGI STAREGO Y NOWEGO TESTAMNETV WEDŁVG MATTHEVSZ, MAREK, LVKASZ, I IAN, Z Greckiego iezyka na Polski przelozeni, ŁACINSKIEGO przekładu starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski i wykladem krotkiem obiasnieni. Wczym wszystkiem dokładano śię / Lacińskiego / 628 Bibliografia Bibliografia 629 i nakilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Przedruk Nowego Testamentu z Biblii Leopolity – od 1564 (?) Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku 12. NTL 1564 tym kśięgam i inszem pożyteczna / I Regestr na wykład ktory przy ś. Mattheuszu [Nowy Testament. To iest / Swięta Pana Jezusa Christusa Ewangelia / od Ewange- / i na Ewangelje niedźielne i dniow świętych, Królewiec, [A. Augezdecki, nakł. listow y od innych Apostołow napisana, Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1564, 8°]. i wyd. J. Seklucjan], 1551, 4°. Zaginiony; zob. Jocher II, s. 133; E XIII, s. 23 ZNiO XVI.Qu.3184; BK Cim. O.2742/1 (adl. z NTKról II); BN XVI.Qu.218 (?); Gd PAN Hd 15183 (adl. z NTKról II); Kr BCz Cim. 914/II 13. NTL 1568 Nowy Testament. To iest / Swięta Pana Jezusa Christusa Ewangelia / od Ewange- 9. NTKról II listow y od innych Apostołow napisana, Kraków, Stanisław Szarfenberg, 1568, 8°. TestamentV Novvego Czesc VVtora A ostateczna. Dzieie I PISMA BJ Cim. 256; 442; Kr BCz Cim. 1093 I; ZNiO XVI.O.403 (def.: brak k. tyt. i wiele innych aposztolskie. Z Greckiego ięzyka na Polski przełożone, Królewiec, A. Augez- k. zastąpione facs.); 404 (def.: brak k. A1 i Bbb1); decki, nakł i wyd. J. Seklucjan, 1552, 4°. 414 (def.: brak k. A1); 415 (liczne def. i uszkodzenia); BK Cim. Qu.2742/2 (adl. z NTKról I); Gd PAN Hd 15183 (adl. z NTKról I); 861 (tylko końcowy fragm.); Wa UKSW 104167 (def.: brak k. tyt); BN XVI.Qu.218; 6471 Lw BU 90416 I; 185667 I

10. NTKról zup Przedruki Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej – od 1568 Testament NoVVy ZVpełny. Z Greckiego ięzyka na Polski przelożony / 14. NTB 1568 i wykładem krotkiem obiaśniony. Wczym wszystkiem dokładano śię Laćińskiego / i natilka inszych ięzykow przełożenia / i ktemu Starych i Nowych pisma świętego Nowy Thestament z Greckiego na polski ięzyk z pilnośćią przełożony, Nieśwież, Doctorow. Przytem przydana iest nauka czytania i pisania ięzyka Polskiego / ku Daniel z Łęczycy, 1568, 8°. tym kśięgam i inszem pożyteczna / J Regestr naleźienia Ewangeljiei i Epistoły na ZNiO XVI.O.800 (egz. z k. tyt.); Kr BCz Cim. 1071/I (def.: brak k. A1-B1; h5-8; n1.8; Hh7.8; Ll1.2.7); BJ Cim. 558 (def.: brak k. A1.7; Pp8); niedźielę i święta insze przes rok / i na wykład Mattheusza świętego, Królewiec, BN XVI.O.452 (jest to NTB 1580, ale def. zostały uzupełnione na podstawie NTB 1568) A. Augezdecki, 1553, 4°. BJ Cim. Q.5484 (fragm.: kilka kart z Mt i J); BN XVI.Qu.6471; 15. NTB 1580 218 (def.: brak skł. A; w NTKról I są niewielkie różnice Nowy Thestament z Greckiego na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony. Drukowano w porównaniu z egz. BN XVI.Qu.6471); Lw BU 185503 I przed tem w Nieświżu / a po wtore drukowano przez Jana Karcana, [Łosk lub Wil- no], Jan Karcan, 1580, 8°. Nowy Testament Szarfenbergów – 1556 BJ Cim. 1741 (def.: brak k. tyt.); Kr BCz Cim. 996/I (def.: brak k. A1-8); BK Cim. O.253; 11. NTS 1556 BN XVI.O.552; 452 (def. uzupełnione rękopiśmiennie na podstawie NTB 1568) Nowy Testament Polskim ięzykiem wyłozony / według doswiadssonego Lacinskiego textu / od Koscioła Krzesćianskiego prżyiętego. Ktemu przyłozono Lekcie y Pro- 16. NTB 1585 roctwa z starego zakonu wzięte / ktore przy Ewangeliach bywaią czytane. Regestr Domini nostri Jesv Christi NOVI TESTAMENTI PARS PRIMA. Pana naszego Je- dostateczny ku naydowaniu Ewangeliy y Epistoł / ktore w dni Niedźielne / y inssych zusa Krystusa Nowego Testamentu Cżęść pierwsza. Z Greckiego na Polski ięzyk swiąt przes cały rok bywaią czytane / thak tesz na powssednie dni Postne y Adwen- z pilnośćią przełożony. D. N. J. C. NOVI TESTAMENTI PARS ALTERA. P. N. J. C. towe. Cum Gratia et Priuilegio. S. M. R., Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga NOwego Testamentu Cżęść wtora, Toruń, M. Nering, 1585, 4°. [Mikołaj Szarfenberg], 1556, 4°. Obie części NT mają własne k. tyt. oraz własne sygnowanie. ZNiO XVI.Qu.2982; 3035 (def.); 3058 (def.); BK Cim. Qu.2966; ZNiO XVI.Qu.2507; Wa BU Sd. 614.312; BK Cim. Qu.2468 (def.: brak k. tyt. i końca) Wa BU Sd. 614.303; 614.305; Lw BU 90418 II 17. NTB 1593 NOWY TESTAMENT Albo Kśięgi Przymierza nowego: Pana Jezusa Krystusa Syna Bożego / Zbawićiela świata. Teraz z wielką pilnośćia y pracą przeyźrzane y wydane, Wilno, J. Markowicz, nakł. M. Zenowicz, 1593, 4°. 630 Bibliografia Bibliografia 631

BN XVI.Qu.1934 (def.: brak k. *3-8); BJ Cim. 4810; Wa BU Sd. 614.325 leniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko (def.: brak pocz. i końca; ze skł. * zachowała się jedna k. z przedmową do czytelnika); niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, 4°. ZNiO XVI.Qu.2870 (def.: brak pocz. i końca, inne liczne def.); ZNiO XVI.Qu.3065; BK Cim. Qu.2729; Lw BU 5057 I Up BU 55.V.33; Lw BU 185502 I 22. NTWj 1594 Nowy Testament w tłum. Szymona Budnego – od 1574 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Z nowu z Laćińskiego 18. NTSzB 1574 y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka Nowy Testament znowu przełożony / a na wielu mieyscach za pewnemi dowoda- Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Po- mi odprzysad przez Simona Budnego ocżyśćiony / y krotkiemi przypiskami po kra- wszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 8°. ioch obiaśniony. Przydane też są na końcu tegoż dostatecżnieysze przypiski / ktore ZNiO XVI.O.665; Lw BU 185668 I każdey iak miarz odmiany przyczyny ukazuią, Łosk, [Daniel z Łęczycy], nakł. J. Kiszka, 1574, 8°. 23. NTWj 1605 ZNiO XVI.O.191 (def.: brak k. c1.8 oraz końca od s1); BK Cim. O.261 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka The- 18a. NTSzB 1589 ologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszech- [Nowy Testament w tłum. Szymona Budnego, Łosk, F. Bolemowski, nakł. J. Kiszka, nego Rzymskiego wszytko niech podlęże, [Kraków], A. Piotrkowczyk, 1605, 8°. ok. 1589], 8°. BK 1360; ZNiO XVII-727; Lw BU 185669 I BN XVI.O.858 (def.: brak pocz. i końca i kilku k. ze środka; jest to war. NTSzB 1574) 24. NTWj 1617 Nowy Testament w tłum. Marcina Czechowica – od 1577 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka 19. NTCz 1577 Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ię- Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kra- zyka na rzecż Połską wiernie y szcżerze przełożone. Przydane iest rozne cżytanie ków, A. Piotrkowczyk, 1617, 8°. na brzegach / ktore się w inszych kśięgach nayduie: y Reiestr na końcu, [Kraków], ZNiO XVII-1525; Lw BU 185670 I A. Rodecki, 1577, 4°. ZNiO XVI.Qu.1773 25. NTWj 1621/1622 Nowy Testament Pana naszego Iesvsa christusa. Znowu z Laćińskiego 20. NTCz 1594 y z Græckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka NOWY TESTAMENT. To iest Wszytkie pisma nowego Przymierza / z Greckiego ięzy- Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu przedrukowany. ka na rzecż Polską wiernie y szcżyrze przełożone, [Kraków], A. Rodecki, 1594, 8°. Pod rozsądek Kośćioła S. Powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, Kra- Kr BCz Cim. 1645/I; BJ Cim. 550 (def.: brak pocz. i wielu innych k.) ków, A. Piotrkowczyk, 1621/1622, 8°. ZNiO XVII-2006; St WLB B poln. 162201 Nowy Testament w tłum. ks. Jakuba Wujka – od 1593 21. NTWj 1593 Nowy Testament gdański – 1606 Nowy Testament Pana naszego IESVSA CHRISTVSA. Z nowu z Laćińskiego 26. NTG 1606 y z Gręckiego na Polskie wiernie a szczyrze przełożony : y Argumentami abo Sum- Novvy Testament PANA NASZEGO JEZVSA CHRYSTVSA z Greckiego na mariuszami każdych Kśiąg / y Rozdźiałow / y Annotacyami po brzegach obiaśnio- polski Jężyk z pilnośćią przełożony: A teraż znovvu przeizrzany y zdozwoleniem ny. Przydane są Nauki y Przestrogi mało nie za każdym Rozdźiałem : Porownanie Starszych wydany, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°. Ewangelistow SS. Dźieie y drogi rozmaite Piotra y Pawła S. y Regestr rzeczy głow- BJ 35281; 390320; Kr BCz 24157/I; ZNiO XVII-1787 (def.: brak pocz. i k. Rr1); nieyszych na końcu. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwo- Wr BU 300296; Lw BU 185672 I 632 Bibliografia Bibliografia 633

Nowy Testament rakowski – od 1606 31. PsKr 1535 27. NTR 1606 Psałterz albo kosćielne śpiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z ła- Nowy TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOWEGO Przymierza, z Greckie- ćinskiego ięzika w Polski / według szcżerego textu, Kraków, H. Wietor, 1535, 8°. go ięzyka na Polski z nowu wiernie przełożone. Przez Niektore sługi Słowa Bożego, ZNiO XVI.O.1021; Kr PAN 62 taiemnic niebieskich, y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome, y Starsze tych Zborow, ktore wyznawaią, że nikt inszy, iedno Ociec Pana naszego Iezusa Żołtarz Dawidów w tłum. Walentego Wróbla – od 1539 Christusa, iest onym iedynym Bogiem Izraelskim, a że on człowiek Iezvs Naza- 32. ZD 1539 HU ranski, ktory się z Panny narodził, a żaden inszy oprocz niego, abo prżed nim, iest Zołtarz Dawidow / przez Mistrza Valanthego Wrobla z Poznania na rzecz polską iednorodzonym Synem Bozym, Raków, S. Sternacki, 1606, 4°. wyłożony, Kraków, Officina Ungleriana, 1539, 8°. ZNiO XVII-1472 (def.: brak k. Zzz4) ZNiO XVI.O.389; 481; 966

28. NTR 1620 33. ZD 1539 MacS NOWY TESTAMENT: To iest, WSZYTKIE PISMA NOVVEGO PRZYMIERZA, Psalterium Dauidicum: Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Po- z Greckiego ięzyka na Polski znovvu vviernie przełożone. Przez Niektore sługi Sło- znania na rzecż polską wyłożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1539, 8°. wa Bożego / taiemnic niebieskich / y ięzykow do takiey prace potrzebnych wiadome BK Cim. O.117; Kr BCz 1031/I / y Starsze tych zborow / ktore wyznawaią / że nikt inszy / iedno Ociec Pana naszego Jezusa Christusa / iest onym iedynym Bogiem Jzraelskim, a że on człowiek 34. ZD 1540 HW Iezus Nazarański / ktory się z Panny narodził / a żaden inszy oprocz niego / abo Zoltarz Dawidow przez Mistrza Walentego Wrobla z Poznania / polską mową wyło- prżed nim / iest iednorodzonym Synem Bozym, Raków, S. Sternacki, 1620, 12°. żony / Teraz zwiętssą pilnosćią pismem Lacińskiem y Polskiem wydrukowany / kte- Kr BCz 25177/I; Cluj U R.1850; 1892 (def.) mu też iest Regestr przydany / przez ktory łatwie może być każdy Psalm nalieźiony, Kraków, H. Wietor, 1540, 8°. Przedruk Nowego Testamentu z Biblii gdańskiej – 1633 Wr BU 305158 29. NTBG 1633 35. ZD 1540 MacS NOWY TESTAMENT Pana Naszego JEzusa Chrystusa, Z Greckiego jezyka na Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania Polski wiernie przetłumaczony. Cum Gratia et Privilegio S. R. M. Pol. et Swet., na rzecz polską wyłożony, Kraków, Maciej Szarfenberg, 1540, 8°. Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°. ZNiO XVI.O.576 Wa BU Sd. 711.130 (def.: brak k. tyt. oraz s. 21-22); BN XVII.1.104 (k. pocz. uszk.); ZNiO XVII-2144 (pocz. uszk., obecnie po konserwacji; brak k. przedtyt. i Bb6-7, Kk12) 36. ZD 1543 Psalterium Dauidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznania na rzecz polską wylożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1543, 8°. ZNiO XVI.O.880; 881 Psałterze 37. ZD 1547 (w układzie chronologicznym) Psal. Davidis. Zołtarz Dawidow przez Mistrza Walantego Wrobla z Poznanya na rzecz Polską wyłożony, Kraków, Maciej Scharfenberg, 1547, 8°. Psałterz krakowski – od 1532 Wr BU 300306; ZNiO XVI.O.724 30. PsKr 1532 Psałterz albo kosćielne spiewanie / Krola Dawida / nowo pilnie przełożony / z ła- 38. ZD 1551 ćinskiego ięzika w polski / wedlug szcżerego textu, [Kraków, H. Wietor], 1532, 8°. [Zołtarz Dawidow], Kraków, Officina Ungleriana, 1551, 8°. BJ Cim. 907; BJ Cim. vol. 25 Zaginiony; zob. Lelew. I, s. 113; E XV, s. 70 634 Bibliografia Bibliografia 635

39. ZD 1567 Psałterz trydencki – 1579 Zołtharz Dawidow / Przez Mistrza Walantego Wrobla / niekiedy kaznodzieię Po- 44. PsTryd 1579 znańskiego / na rzecż Polską wyłożony, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1567, 8°. PSALTERZ DAWIDOW, Porządkiem Kośćioła Swiętego / Powszechnego / Apo- ZNiO XVI.O.273; 274; 848 stolskiego / według postanowienia S. Concilium Trydeńtskiego teraznieyszego na każdy dźień przez cały Tydźień / porządnie rozłożony. Cum GRatia et PRiuilegio Psałterz Dawidów w tłum. Mikołaja Reja – od ok. 1546 S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 12°. ZNiO XVI.O.25; Tor KK 35 (def.: brak k. tyt., pocz. i końca) 40. PsRej 1546 Psalterz Dawidow / ktory snadz iest prawy fundament / wssytkiego pisma krze- Psalterz Dawidów w tłum. Jana Kochanowskiego – od 1579 sćyjańskiego / teraz nowo prawie na Polski ięzyk przełożon / acż nie iednakosćią (obok oznaczenia wyd. podano także notę wg PKoch) słow / co być niemoże / ale ysz wżdy położenie rzecży wkażdem wierssu wedlug łaćińskiego ięzyka sie zamyka. Przytem też Argument to iest wyrozumienie rzeczy 45. PsKoch 1578; PKoch XXII.1 / oczem Prorok mowił iest / przed każdem Psalmem krotcze napisan. Przytem tez [Psałterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego], Kraków, Druk. Łazarzo- zakazdem Psalmem iest napisana modlitwa krotkiemi słowy wedlug podobienstwa wa, 1587 [w kolofonie błędnie 1578, prawdziwy rok druku ok. 1590-1593], 4°. onegoz Psalmu. Regestr tych kxiąg: na końcu naidziesz czćićielu uczćiwy / tobie Po BU S.D. 3620 I adl.; mf BN 41095 (egz. nienotowany w PKoch, na k. tyt. data 1587, a w kolofonie błędnie 1578); potrzebnych, [Kraków, Maciej Szarfenberg?, przed ok. 1546], 8°. PKoch notuje tę ed. za Przyborowskim, który dysponował egz. bez początku BK Cim. O.343; Kr BCz Cim. 1039; Bibl. Klarysek w Starym Sączu 75 46. PsKoch 1579; PKoch XXII.2 41. PsRej 1550 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, [Psałterz Dawidow…, Kraków, Maciej Szarfenberg?, ok. 1550], 8°. Druk. Łazarzowa, 1579, 4°. Po BTPN 100009; Wa BU Sd. 618.66 (żaden egz. nie posiada k. tyt. i k. końcowych) Kr BCz Cim. 1815/II

47. PsKoch 1583; PKoch XXII.3 Psałterz Dawida w tłum. Jakuba Lubelczyka – 1558 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1583, 4°. 42. PsLub 1558 war. B: Kr BCz Cim. 2076/I; Psałterz Dawida onego Swiętego / a wiecżney pamięći godnego Krola y Proroka: war. nieznany: ZNiO XVI.Qu.3111 adl. (fragm.); Po BTPN 12152/I teraz nowo na piosnecżki po Polsku przełożony / a według Zydowskiego rozdzyału na pięcioro ksiąg rozdzyelony. A dla lepszego zrozumienia / są przydane Argumen- 48. PsKoch 1585; PKoch XXII.4 ta y annotacyie / tho iest / krociuchne wypisanie / iżby wiedzyeli ći co go używać PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, będą / czo ktory Psalm w sobie zamyka. Też dla łacnieyszego znalezyenia / reyestr Druk. Łazarzowa, 1585 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1590-1593], 4°. wszytkich Psalmow na końcu iest przydany, Kraków, M. Wirzbięta, 1558, 2°. Gd PAN Dm 3443. 8° adl.; Lw BU 55304 II war. A: BN XVI.F.505; Wa BU Sd. 612.232; ZNiO XVI.F.4081; war. B: BK Cim. F.4034; BJ Cim. 8294; Tor KK 112469-112470.L.fol.; 49. PsKoch 1585/1586; PKoch XXII.5 Po BTPN 59401 (fragm. skł. A nieznanego war.) PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1585/1586, 4°. Przedruk Psałterza z Biblii brzeskiej – 1564 BJ Cim. Qu.4495 43. PsBB 1564 50. PsKoch 1586 A; PKoch XXII.6 Księgi Psalmow / abo pieśni Dawidowych ktore pospolićie zową Psałterz, Brześć [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kra- Litewski, [C. Bazylik?], nakł. M. Radziwiłł, 1564, 4°. ków, Druk. Łazarzowa, 1585/1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1598 lub ok. Kr BCz Cim. 1517/I 1590-1598], 4°. Wa BU Sd. 614.292 (def.: brak pocz. i końca); 614.298 (def.: brak pocz. i końca) 636 Bibliografia Bibliografia 637

51. PsKoch 1586 B; PKoch XXII.7 59. PsKoch 1587 Os/BN; [PKoch nie notuje] [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kra- PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, ków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1598], 4°. Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1590-1594], 4°. ZNiO XVI.Qu.2443 (def.: brak k. tyt.); Wa BU Sd. 614.299 (def.: brak pocz.i końca) ZNiO XVI.Qu.2301 (fragm.: skł. A?, D, I, Z); BN XVI.Qu.6953 (fragm.: k. B1-4; C2-3)

52. PsKoch 1586 C; PKoch XXII.8 60. PsKoch 1601; PKoch XXII.13 PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586/1587 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1594-1600], 4°. Druk. Łazarzowa, 1601, 4°. BN XVI.Qu.1415 (def.: brak k. tyt., kolofon z datą 1587; egz. nieznany w PKoch) ZNiO XVII-2736; Lw BU 152354 II

53. ; PKoch XXII.9 PsKoch 1586 D 61. PsKoch 1606 A; PKoch XXII.14 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1586 [fałszywie, w rzeczywistości ok. 1604], 4°. Druk. Łazarzowa, 1606, 4°. ZNiO XVII-7037 (def.: brak k. tyt.); Wa BU Sd. 614.302 (def.: brak pocz. i końca) ZNiO XVII-1346; Tor KK 110606 (L.8°.79) 54. PsKoch 1586/1587; PKoch XXII.10 62. ; PKoch XXII.15 PSALTERZ DAWIDOW. PRZYKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, PsKoch 1606 B Druk. Łazarzowa, 1586/1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, War. A: Kr BCz Cim. 1841/II Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy druk; należy do wcześniejszej grupy druków z tą datą], 4°. Ka BŚ 10404/I adl.; mfilm: BN 15718 55. PsKoch 1587 BN; [PKoch nie notuje] PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1587, 4°. 63. PsKoch 1606 C; PKoch XXII.16 BN XVI.Qu.1407 adl.; BN XVI.Qu.6954 (fragm.) PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy 56. PsKoch 1587 Os; [PKoch nie notuje] druk; należy do wcześniejszej grupy druków z tą datą], 4°. [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Po BTPN 40105/I Druk. Łazarzowa, po 1587], 4°. ZNiO XVI.Qu.2301 (skł. T, X) 64. PsKoch 1606 D; PKoch XXII.17 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, 57. PsKoch 1587 A; PKoch XXII.11 Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy [PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kra- druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4°. ków, Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. Kr BCz 35741/II Lu Łop 9589 (def.: brak skł. A-D, inne liczne def.; mfilm: ZNiO Mf. 199); BN XVI.Qu.931 (def.: brak k. tyt.) 65. PsKoch 1606 E; PKoch XXII.18 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, 58. PsKoch 1587 B; PKoch XXII.12 Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy PSALTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4°. Druk. Łazarzowa, 1587 [fałszywie, w rzeczywistości po 1590], 4°. Kr BCz 35739/II (def.: brak k. tyt.); Gd PAN 142/54 Kr BCz Cim. 2031/I 638 Bibliografia Bibliografia 639

66. PsKoch 1606 F; PKoch XXII.19 Psalmy Dawidowe w tłum. Pawła Milejewskiego – od ok. 1563-1578 PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, 73. PsMil wyd. 1 Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i późniejszy [PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4°. k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane, b.m., wg PKoch: Chyrów; Królewiec; Wa Kras. brak druk., ok. 1563-1578, 12°]. Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 162-163, poz. 38 67. PsKoch 1606 G; PKoch XXII.20 [PSAŁTERZ DAWIDOW. PRZEKLADANIA IANA KOCHANOWSKIEGO], Kra- 74. PsMil 1587 ków, Druk. Łazarzowa, 1606 [fałszywie, w rzeczywistości inna drukarnia i póź- PSALMY Dawidowe / na modlitwy Chrześćijańskie przełożone. Przydana iest niejszy druk; należy do późniejszej grupy druków z tą datą], 4°. k temu rozmowa o modlitwie / y modlitwy ludźi świętych z Bibliey wybrane, [Kra- ZNiO XVII-677 ków], A. Rodecki, 1587, 12°. BN XVI.O.409; Cluj U (def.: fototypiczne kopie w BN) 68. PsKoch 1610/1611; PKoch XXII.21 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, Psałterz Dawidów w tłum. ks. Jakuba Wujka – od 1594 A. Piotrkowczyk, 1610/1611, 4°. 75. ZNiO XVII-811 adl. PsWj 1594 PSALTERZ DAWIDOW. Teraz znowu z Laćińskiego / z Græckiego / y z Zydow- skiego / na Polski ięzyk z pilnośćią przełożony / y Argumentami / y Annotacyami 69. PsKoch 1612/1614; PKoch XXII.22 obiaśniony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Star- PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, szych. Pod rozsądek Kośćioła S. powszechnego Rzymskiego wszytko niech podlęże, A. Piotrkowczyk, 1612/1614, 4°. Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, 4°. ZNiO XVII-1221 ZNiO XVI.Qu.2659; 3095; Lw BU 1964 II

70. PsKoch 1617; PKoch XXII.23 76. PsWj 1616 PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Gręckiego / y z Zydowskiego na Polski A. Piotrkowczyk, 1617, 4°. ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. ZNiO XVII-1337; Lw BU 59298 II Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu / na żądanie wiela Panien zakonnych La- ćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow 71. PsKoch 1629; PKoch XXII.24 y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1616, 12°. PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, ZNiO XVII-3012 (def.: brak k. tyt.); BK 126877 A. Piotrkowczyk, 1629, 4°. ZNiO XVII-2738 77. PsWj 1626 PSAŁTERZ DAWIDOW Z Laćińskiego / z Greckiego / y z Zydowskiego na Polski Melodie na Psałterz polski Mikołaja Gomółki – 1580 ięzyk z pilnośćią przełożony. Przez D. Iakvba Wvyka, Theologa Societatis Iesv. Z dozwoleniem Starszych. Teraz znowu na żądanie wiela Panien zakonnych La- 72. PsKoch 1580 Gom ćińskiego ięzyka nieumiejących / a Psałterz mowić pragnących / bez argumentow MELODIÆ Na Psalterz Polski, przez Mikolaia Gomólke vczynione, Kraków, Druk. y annotaciy przedrukowany, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1626, 12°. Łazarzowa, 1580, 4°. ZNiO XVII-2525 Wa BU Sd. 614.11; Gd PAN 476/54 640 Bibliografia Bibliografia 641

Psalmy Dawidowe w tłum. Macieja Rybińskiego – od 1605 84. PsRyb 1628 78. PsRyb 1605 PSALMY DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA Rybinskiego, Gdańsk, A. Hü- PSALMY DAWIDOWE: Przekladania X. Macieia Rybinskiego. Na Melodye nefeldt, 1628, 24°. Psalmow Francuskich vrobione, W Roku Panskim, 1605. Pod Rozsądek Koscio- Wr BU 541298 ła Prawowiernego Wszytko niechay podlęże, Raków, S. Sternacki, nakł. M. Rybiński, 1605, 4°. 85. PsRyb 1632 BN XVII.W.1.2373; BJ 311043/I (def.: brak k. tyt.); Psalmy Dawidowe Przekładania X. Maćieja Rybinskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, Kr BCz 24047 (def.: brak pocz. i końca); Tor KK 103992 (L.4°.87) [1632], 8°. BJ 311274 adl.; BK 1748; Kr BCz 24128; 79. PsRyb 1616 ZNiO XVII-4330; Wr BU 328624 adl.; St WLB B poln. 163201 adl. PSALMY DAWIDOWE: Przekladania X. MACIEIA RYBINSKIEGO. Na melodye Psalmow Francuskich vrobione, Gdańsk, A. Hünefeldt, nakł. H. Krokowski, 1616, 8°. 86. PsRyb 1636 BK 1426 Psalmy DAWIDOWE Przekładania X. MAĆIEJA Rybinskiego, Gdańsk, A. Hüne- feldt, [1636], 24°. 80. PsRyb 1617 ZNiO XVII-2298; St WLB 3228005 adl. (druk opisywany błędnie jako wyd. z 1530; zob. Chojnacki, s. 16, poz. 172) Psalmy Monarchi y Proroka S. Dawida: Przekladania X. Macieja Rybinskie- go. Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, nakł. R. Leszczyński, 1617, 4°. Przedruk Psałterza z Biblii gdańskiej (Psałterz gdański) – 1633 Kr BCz 24075 87. PsBG 1633 PSALMY DAWIDOWE Cum Gratia et Privilegio S. R. Majest. Polon. et Sveciæ, 81. PsRyb 1618 Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°. Psalmy Monarchi y Proroka S. Dawida: Przekładania X. Macieja Rybinskiego. ZNiO XVII-2577 Znowu Przeyzrzane y Wydrukowane, Toruń, A. Ferber, 1618, 12°. Kr BCz 24662 (def.: pocz. uszk.); Wr BU 372669 Poszczególne księgi, zbiory kilku ksiąg, fragmenty i antologie 82. PsRyb 1619 (w układzie kanonicznym) PSALMY DAWIDOWE, Z HYMNAMI. PIESNI DUCHOWNE. KATECHIZM MNIEYSZY Y VVIETSZY. Z składami davvnemi VViary Katolickiey: MODLITW OSOBLIWYCH STO. Z wielką pilnośćią / y potrzebną wydane / na część y chwa- Historia […] o stworzeniu nieba i ziemie w tłum. Krzysztofa Pussmana łę Boga w Troycy jedynego / a na pożytek kośćioła powszechnego Apostolskiego / – od 1551 na Panie Jezuśie Christuśie jedynym fundamencie Słowem Bożym zbudowanego, 88. Hist 1543 Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8°. [Histhoria barzo cudna…, Kraków], 1543, [8°]. ZNiO XVII-1425 adl.; 1426 adl. Zaginiony; zob. E XXV, s. 412 83. PsRyb 1624 89. Hist 1551 PSAŁTERZ Dawidow, PRZEKLADANIA X. Macieia Rybinskiego, Na Melodie Histhoria barzo cudna y ku wiedzeniu potrzebna o stworzeniu nieba y ziemie y in- Psalmow Francuskich / z Argumentami X. Iana Turnovvskiego Superintendenta nych wszytkich rzecży ktore y żywą na swiecie / y iako potym pan Bog cżlowieka to Wielgop: uczyniony. Teraz znowu na żądanie wiela ludzi pobożnych / poprawio- iest Jadama y Jewę s kosći iego stworzył / a iako żywota swego na tym swiecie do- ny / y przedrukowany : z przydaniem na końcu kilku Pieśni nabożnych, Raków, konali etc. Theraz nowo na Polskie s pilnoscią wyłożona, Kraków, H. Szarfenberg, [S. Sternacki], 1624, 8°. 1551, 8°. BK 12264 BK Cim. 450 (def.: brak k. E3)

HB-I 41 642 Bibliografia Bibliografia 643

90. Hist 15?? Job w tłum. Jakuba Lubelczyka – 1559 [Historya barzo cudna…, Kraków, brak druk., po 1551?], 8°. 97. Job 1559 BJ Cim. 769 (fragm.) [Joba onego sprawiedliwego męża cierpliwość y wiara, nowo po polsku przełożo- na, z ksiąg pisma Bożego wyięta, Kraków, M. Wirzbięta, 1559, ?°]. Istoria o świętym Józefie – od 1530 Zaginiony; zob. E XVIII, s. 604-605; PTSS X, s. 5 91. Józ 1530 Jstorya o swięthym Jozefye Patryarsse starego zakonu ktorego byli bracya zaprze- dali, Kraków, H. Wietor, 1530, 8°. Wydania pojedynczych psalmów i ich zbiorów BJ Cim. 103; BK Cim. O.300 (def.) (w układzie chronologicznym)

92. Józ 1540 98. Ps XLVI [Istoria o Swietym Jozefie, Patriarsze starego zakonu, którego byli bracia zaprze- Prośba o ducha Swiętego. Druga pieśn o S. Duchu. Veni creator Spiritus. etcet. dali, Kraków, Officina Ungleriana, 1540, 8°]. I Psalm xlvi., b.m.druk.r., 8°. Zaginiony; zob. E XVIII, s. 640 Kr BCz 1626 I adl.

Tobias (Tobiasz) – od 1539 99. Ps 13 Woj 1546 93. Tob 1539 Psalm Dawidow Xiij. z notami / z łaćińskyego yęzyka na Polski przełożony. Tobias Patriarcha starego zakonu z łaczinskiego ięzika na polski / nowo a pilnie B. W[ojewódka], Kraków, H. Wietor, 1546, 8°. przełożony, Kraków, Maciej Ostrogorski [Szarfenberg], 1539, 8°. ZNiO XVI.96 adl. BJ Cim. 752 (facs.); BK Cim. O.118; Kr BCz Cim. 1127/I; Cim. 2256/I (facs.); Kr MN XVI.1039 (facs.); Tor UMK Pol.6.II.1937 100. Ps 1 Trz 1556 Pieśn przy pogrzebie Człowieka krzescijańskiego. Przyłożon też iest Psalm Pier- 94. Tob 1540 wssy. Beatus vir qui non abijt in consilio impiorum. &c., w tłum. A. T[rzecieskie- Tobiasz z łacinskiego ięzyka na polski przełożony, Kraków, Officina Ungleriana, go], [Kraków], Łazarz Andrysowic, 1556, 8°. 1540, 8°. Kr BCz Cim. 1631/I adl. ZNiO XVI.O.1016 (def.: brak B1) 101. Ps 85 Rej 1556 95. Tob 1545 Psalm DAWIDOW LXXXV. Inclina DOmine aurem tuam. &c. M. R.[ej], Kraków, Tobiasz z łacinskiego ięzyka na Polski przełożony, Kraków, Marek Scharfenberg, Łazarz Andrysowic, [po 1550, inni ok. 1556], 8°. 1545, 8°. ZNiO XVI.O.846 ZNiO XVI.O.660 102. Ps 13 Woj 1556 Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego – 1615 [Psalm XIII (Rzekł niemądri w ser. swoim)], [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, 96. Tob 1615 Łazarz Andrysowic, [ok. 1556], 8°. TOBIASZ Z pisma świętego wyięty, Polskim wierszem napisany. Przez X. WOY- BJ Cim. O.513 CIECHA VLATOWSKIEGO, Braciey Pustelnikow porządku S. Pawła pierwszego pustelnika, Konwentu Czestochowskiego. Z dozwoleniem Starszych, Kraków, 103. Ps 127 Woj 1556 S. Kempini, 1615, 4°. Psalm CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W.[ojewódka], Kraków, Kr PAN St.dr.13436; Kr BCz 37689/I Łazarz Andrysowic, [ok. 1556], 8°. ZNiO XVI.O.936 644 Bibliografia Bibliografia 645

104. Ps 1 Trz 1558 112. Ps 113 Rej 1558 Piesn przy pogrzebie Cżłowieka Krzescianskiego. Przyłożon tesz iest Psalm Psalm Dawidow. CXIII. Jn exitu Jsrael de Egipto. M. R.[ej], Kraków, M. Siebenei- pierwssy. Beatus vir qui non abiit in consilio impiorum, &c., [w tłum. A. Trzecie- cher, [ok. 1558], 8°. skiego], Kraków, M. Siebeneicher, [ok. 1558-1561], 8°. BN XVI.O.272 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(43) BN XVI.O.285 adl.; Wr BU Mf. 5631 113. Ps 116 Rej 1558 105. Ps 36 Lub 1558 Psalm Dawidow. C.XVI. Laudate DOMInum omnes gentes. &c., [tłum. M. Rej?], Psalm. XXXVI. Noli æmulari in malignantibus, neque zelaueris facientes iniquita- Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. tem. Ku poćiesse cżłowieka Krżescianskiego / wiernie przy Panu swym trwaiącego. BN XVI.O.274 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(45) Po Polsku uczyniony. J. L.[ubelczyk], [Kraków, M. Siebeneicher, 1558], 8°. BN XVI.O.281 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(52) 114. Ps 123 1558 106. Ps 45 AP 1558 Pieśn o zmartwychwstaniu Pańskim. W kthorey sie zamyka sposob usprawie- PSALM XLV. DEVS NOSTER REFVGIVM. Ktorym sobie koscioł swięthy mysl do- dliwienia naszego. Przydany iest ktemu Psalm cxxiij, Kraków, M. Siebeneicher, brą czyni / w ninieissym porusseniu. AP, Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. [ok. 1558-1561], 8°. BN XVI.O.276 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(47) BN XVI.O.263 adl.; Wr BU Mf. 5631

107. Ps 50 Woj 1558 115. Ps 127 Woj 1558 Psalm Dawidow L. Miserere mei deus secundum magnam misericordiam tuam &c. Psalm Dawidow. CXXVII. Beati omnes qui timent Dominum. &c. B. W.[ojewódka], B. V.[ojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.280 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(51) BN XVI.O.275 adl.; Wr BU Mf. 5631(46)

108. Ps 70 SK 1558 116. Ps 129 Woj 1558 Psalm Dawidow Lxx. In te domine speraui &c. S.[tanisław] K.[leryka], Kraków, Psalm. Cxxix. De profundis clamaui ad te Domine, [tłum. B. Wojewódka], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. M. Siebeneicher, 1558, 8°. BN XVI.O.277 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(48) BN XVI.O.278 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(49) 109. Ps 79 Lub 1558 Psalm Lxxix. DEVS, venerunt gentes in hæreditatem tuam, polluerunt templum 117. Ps 113 Rej 1565 sanctum tuum: posuerunt Ierusalem in pomorum custodiam. &c. Po polsku ku Psalm Dawidow / CXIII. In exitu Israel de Egipto. M. R.[ej], Kraków, Stanisław spiewaniu przełożony. Jak. Lub.[elczyk], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. Szarfenberg, [po 1565, ok. 1573?], 8°. BN XVI.O.282 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(53) Wa BU Sd. 618.64

110. Ps 85 Rej 1558 118. 7PsKoch 1579 [Psalm LXXXV. Inclina Domine aurem tuam &c. M. R.[ej], [Kraków, M. Sieben- SIEDM PSALMOW POKVTNYCH JANA KOCHANOWSKIEGO. Cum Gratia et eicher, 1558], 8°. Priuilegio S. R. M., Kraków, Druk. Łazarzowa, 1579, 4°. BN XVI.O.273 adl. (def.: brak k. tyt.); Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(44) BK Cim. Qu.2249

111. Ps 102 Woj 1558 119. 7PsRej Psalm Dawidow C.ij. z łaćinskiego ięzyka na Polski ku spiewaniu Przełożony, [Siedem psalmów pokutnych w tłum. M. Reja, Kraków, przed 1547, 4° lub 8°]. [w tłum. B. Wojewódki], Kraków, M. Siebeneicher, 1558, 8°. Zaginiony; zob. P. Buchwald-Pelcowa, Dawne wydania…, s. 82-88 BN XVI.O.279 adl.; Mf. 267; Wr BU Mf. 5631(50) 646 Bibliografia Bibliografia 647

120. PsRys 1614 126. KsSyr 1541 Niektore Psalmy Dawidowe Cżęsćią Poprawione Cżęsćią z nowv przelozone Xiegi Jesusa, Syna Syrachowego Eklesiastycus: rzeczone: ktore wssytkich cnot na- Na Stare Noty. Od Salomona Rysinskiego. za zleceniem starszych, Lubcz nad uke zamykaia wsobie, Kraków, H. Wietor, 1541, 8°. Niemnem, P. Blast, 1614, 4°. Wr BU 328626; ZNiO XVI.O.632 Tor KK TN 23017 adl.; odpis fragm.: BK nr 1410 (BK Foto. I, 140; BK mf 6630; BN ZSD 235) Antologie tekstów nowotestamentowych w tłum. ks. Jakuba Wujka – od 1593 Proverbiorum Salomonis w tłum. Józefa Domaniewskiego – 1623 127. EwEpN 1593 121. ProvDom 1623 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćie- PROVERBIORUM Salomonis: versio Poëtica. Iosephi Domanevii, Lubcz nad le Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- Niemnem (Lubecae Lithvanorum), P. Blast Kmita, 1623, 4°. KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na Tor KK TN 23018 adl. każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1593, 12°. BJ Cim. 995; 996 122. PrzDom 1623 128. EwEpN 1611 PRZYPOWIEŚĆI Salomonowe: Przekładania Iozefa Domaniewskiego, Lubcz EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćie- nad Niemnem, P. Blast Kmita, 1623, 4°. le Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- BN XVII 3.5840 (mfilm 51679) KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1611, 16°. Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia – 1522 Wa BU, opis za: E XXXIII, s. 384 123. Eccl 1522 129. EwEpN 1616 ECCLESIASTES Xyegi Salomonowe / ktore polskim wykładem kaznodźieyskye my- EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćie- anuiemy. Bowyem ten kaznodźieyca Salomon mądry / przez ninieysse xięgi naucza le Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- nas wzgardźyć ten świat marny. Gdźie więc iesli pilnie przeczytać będźyemy / KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na nyemały pożytek y pociessenie nasse weźmiemy, Kraków, H. Wietor, 1522, 4°. każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1616, 4°. ZNiO XVI.Qu.2891 Egz. dziś nieznany, opis za: E XXXIII, s. 384

Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka – 1590 130. EwEpN 1617 EWANGELIE Y EPISTOLY tak Niedźielne iako y Swiąt wszytkich / ktore w Kośćie- 124. Eccl 1590 le Katholickim według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. IA- Ecclesiastes Kśięgi Salomona Krola Jzrahelskiego / Po Polsku Kaznodziey- KVBA WVYKA Societatis IESV przełożone. Przydane są y Modlitwy Kośćielne na skie nazwane, [Kraków, A. Piotrkowczyk], 1590, 4°. BK Cim. 2490 każdą Niedzielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1617, 16°. Wa BU; opis za: E XXXIII, s. 384

Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra z Poznania – od 1535 131. EwEpN 1626 125. KsSyr 1535 Ewangelie Y Epistoly tak Niedzielne iako y wszytkich Swiąt, ktore w Kośćiele Ka- Kxiegi Jesusa Syna Syrachowego / Ecclesiasticus rzeczone / ktore wssytkich cnot tholickim, według Rzymskiego porządku przez cały rok czytaią. Przez D. Jakvba nauke zamykaią w sobie, [Kraków, F. Ungler?, 1535], 8°. Wvyka Sociatatis Iezu, przełożone. Przydane są Modlitwy Kośćielne na każdą Up BU 55.XI.136; BN ZSD Mf. 130 Niedźielę y na każde Swięto, Kraków, [A. Piotrkowczyk], 1626, 12°. BJ 37376 adl. (def.: brak k. tyt.; opis za: E XXXIII, s. 384) 648 Bibliografia Bibliografia 649

Komentarze 132. EwEpP 1626 (w układzie chronologicznym) EWANGELIE Y EPISTOŁY na dni Postne powszednie, y na niektore inne Swię- ta, w pierwszey Postylce opuszczone. Przez D. JAKUBA WVYKA Societatis IESV, przełożone. Przydane są Modlitw[y Ko]ścielne na Swięta y…, Kraków, [A. Piotr- Psalm Dawidów pięćdziesty – 1531 kowczyk], 1626, 12°. 137. Ps 50 1531 BJ 37377 adl. Psalm dauidow piecdziesty / ktory się pocżyna Smiłuy sie na demną boże / we- dług prawey historiey iego. Od chwalebnego biskupa Carpentorackiego wyłożony 133. EwEpP 1636 a zwykładu iego y wyrozumienia ynnich doktorow swiętych na polski ięzyk spilno- Ewangelie y Epistoły na dni postne powszednie, y na niektore inne święta w pierw- scią przełożony, Kraków, F. Ungler, 1531, 8°. szey Postylce opuszczone, przez D. JAKUBA WVYKA S. J. przełożone. Przydane są BJ Cim. 19; ZNiO XVI.O.494 y modlitwy kościelne na święta i dni powszednie, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 12°. Hozeasz – od 1559 Egz. nieznany, opis za: E XXXIII, s. 384-385 138. Hoz 1559 134. Zyw 1597 Kommentharz / albo wykład na Proroczthwo Hozeasza Proroka / ktorego pisma / ZYWOT Y NAVKA PANA NASZEGO IESV CHRISTA. Albo EWANGELIA ZE ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym / własnie sie przydać a przytrefić mogą. Teraz CZTERECH IEDNA. Na sto y pięćdźieśiąt Rozdźiałow z Modlitwami porządnie nowo po Polsku ucżyniony, Brześć Litewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirz- rozłożona. Każdemu Krześćianinowi ku ustawicznemu rozczytaniu y rozmyślaniu bięta], nakł. M. Radziwiłł, 1559, 4°. nie tylko barzo pożyteczna / ale y potrzebna. Nowo zebrana y wydana przez D. Ja- Kr BCz Cim. 830/II; ZNiO XVI.Qu.1651; 1652 kuba Wuyka Theologa Societ. IESV, Kraków, J. Siebeneicher, 1597, 8°. ZNiO XVI.O.490 138a. Hoz 1567 Hozeasz Prorok Z wykładem zacnego Męża a Doktora w pismie swiętym przednie- Ewangeliarz Unglera – 1527/1528 go / zebranym przez Wita Theodora Noribercżyka. Ktorego Proroka pisma / ku dzisieyszym cżasom ostatecżnym własnie sie przydać a przytrefić mogą. Z Laćińskie- 135. EU 1527/1528 go na Polski ięzyk przełożony / y nad pirwsze wydanie pilniey przezrzany / y teraz [Tzw. Ewangeliarz Unglera, oprac. Jan z Sącza (Sandecki-Malecki), Kraków, nowo wyrobiony. Pełny pobożnych a Krześćiańskich nauk / y pociech zbawiennych. F. Ungler, 1527/1528], 8°. Przednieysze a zacnieysze mieysca / ze wszytkiego Proroctwa Hozeaszowego / dla ZNiO XVI.O.863 (def.: brak pocz. do A1 oraz A3.7, B2-3.5-8, E3.6-8, G1, J5.8, M4.7, N1-8, O1.8 oraz końca) łatwieyszey pamięći / krociuchno zebrane / na końcu znaydziesz, Brześć Litewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirzbięta], 1559|1567, 4°. Kr BCz Cim. 1403/II Początek święte Ewanielije podług świętego Jana – 1518/1519 136. ProlJ 1518/1519 Poczavtek swiæte Evanielie podług swiætegho Iaana, w: Septem ca- Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja – 1565 nonice epistole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, 139. ApRej 1565 J. Haller, 1518/1519], k. 18v (D6v), 4°. Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / ktore Janowi ZNiO XVI.Qu.3064 swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep kthory zwa- noPatmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicżnie zwiastowane były, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°. BJ Cim. 4633; ZNiO XVI.Qu.2087; BJ Cim. 4885 = Cim. 38767 (facs.); Tor KK 103991 (L.4° 86) 650 Bibliografia Bibliografia 651

Prace Tomasza Falconiusa – 1566 nice. Studio et Labore ELIÆ. HVTTERI. Germani, t. I-II, Norymberga, E. Hutter, 140. EwB 1566 1599-1600, 2°. SPrawy y słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego / ku wieczney poćiesze wybranym Wr BU 370964; 401897 I-II; 435063; ZNiO XVI.F.4331 (t. II) Bożym napisane przez świadki y pisarze na tho od Boga zrządżone / a tu wykłady 146. MtMkBHut 1599 krotkiemi są obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2°. SANCTVS MATTHÆVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Kr BCz Cim. 787/III adl.; ZNiO XVI.F.4098 adl. Italice, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adorna- tione, Norymberga, E. Hutter, 1599, 4°. 141. DzB 1566 SANCTVS MARCVS, Syrice, Ebraice, Græce, Latine, Germanice, Bohemice, Itali- Wtore księgi Lukasza świętego / ktorych napis iest / Dźieie abo Sprawy Apostolskie ce, Hispanice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice. Ex Dispositione & Adornatione, / krotkiemi wykłady obiaśnione, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2°. Kr BCz Cim. 788/III adl.; ZNiO XVI.F.4099 adl. Norymberga, E. Hutter, 1599, 4°. Obydwie Ewangelie są oprawione razem i poprzedzone wspólną przedmową, każda ma własną k. tyt., własną paginację i sygnowanie: Mt – s. 1-543; Mk – s. 1-349; Krótki wykład… w tłum. Walentego Szmalca – od 1607 BJ Cim. Qu.5641 142. JSz 1607 Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego, Raków, S. Sternacki, Hortulusy polskie – od ok. 1527 1607, 4°. 147. HP 1527 Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 276, poz. 230 [Hortulus polski, Kraków, Maciej Szarfenberg, ok. 1527], 8°. BJ Cim. 217 (fragm.); Cim. 1556 (fragm.) 143. JSz 1613 Krotki wykład na poczontek Ewanieliey Iana Świętego, Raków, S. Sternacki, 148. HP 1530 1613, 4°. [Hortulus polski, Kraków, H. Wietor, ok. 1530], 8°. Zaginiony; zob. A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 276, poz. 231 BJ Cim. 218 (fragm.)

149. HP 1585 [Hortulus polski, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, po 1585], 8°. DRUKI POMINIĘTE W STATYSTYKACH ROZDZIAŁU V ZNiO XVI.O.737 (def.) Nowy Testament w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego (fragm.) – 1552 150. HP 1636 [Hortulus polski], Kraków, A. Piotrkowczyk, 1636, 8°. 144. NTS-M 1552 BJ 311160/I (def.) Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w yęzik Polski prawie a własnemi słowy s wielką pilnoscią przełożony, Lyccae (Ełk), Joannes Maletius Kancjonały zawierające psalmy (przykłady) (J. Sandecki-Malecki), 1552, 8°. Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie sygn. 188616 II; dawna sygn.: Wa BU 28.2.4.5; 151. Cantional Albo Ksiegy chwał Boskych / to iest Piesni Duchowne…, tłum. druk liczy 4 k. (A1-4) i zawiera k. tyt., na jej odwrocie drzeworyt przedstawiający z czeskiego Walenty z Brzozowa, Królewiec, A. Augezdecki, 1554, 2°. Boże Narodzenie, 3 k. z polskim tekstem Mt 1-3 oraz argument do Mt 4 ZNiO XVI.4047; Gd PAN 1791/64

Przedruki Nowego Testamentu z Biblii brzeskiej 152. CANTIONAL, Albo: Pieśni Duchowne / z Słowa Bozego słożone: dla Chwały iedynego Pana Boga, w Troycy Błogosławioney, y pożytku Koscioła Krześćiańskie- 145. NTBHut 1599 go, w Języku Polskim zaś odnowione, obyaśnione, a Wydrukowane, tłum. z cze- NOVVM TESTAMENTVM DNI: NRI: IESV CHRISTI. Syrice, Ebraice, Græce, skiego Walenty z Brzozowa, Kraków, M. Wirzbięta, 1569, 4°. Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polo- ZNiO XVI.Qu.2131; Kr BCz Cim. 1564 I 652 Bibliografia Bibliografia 653

153. CANTIONAL: ALBO Piesni Duchowne / z Pisma S. ku cżći a chwale samemu 160. PsNiekt 1625 P. Bogu w Troycy iedynemu: Y też pomnożeniu kośćioła iego ś. porządkiem dobrym PSALMY Niektore Krola Dawida, Proroka Bożego, z Ewanielią Pana Christuso- a starożytnym sporządzone. Z więtszą pilnośćią niż przed tym wyrobione / z przy- wą zgodne. Do ktorych są przyłączone Piesni pobożne, z Pism świętych wźięte, daniem Pieśni niektorych / y Psalmow nowotnych, Toruń, M. Nering, 1587, 8°. [Raków], S. Sternacki, [wyd. W. Szmalc?], 1625, 12°. Kr BCz Cim. 1579 I BK 118; Cluj U R.1865

154. PsNiekt 1610 Polskie druki biblijne spoza renesansu Psalmy. – Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, 1610], 12°. 161. PsKoch 1641; PKoch XXII.25 Cluj U R. 1863 adl. (def.); PSAŁTERZ DAWIDOW. Przekładania JANA KOCHANOWSKIEGO, Kraków, opis za: A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 258, p. 201 A. Piotrkowczyk, 1641, 4°. ZNiO XVII-2927; 2928; 8541; 3511; 7038; Wa BPMS XVII.2.15 adl.; 155. CANTIONAL PIESNI DUCHOWNYCH, Hymnów y Psalmow Swiętych / NA BN XVII.3.749 adl.; 3.939 adl.; 3.2214 adl.; 3.2916 adl. WIECZNA WIELKIEGO BOGA, OICA, SYNA, Y DUCHA SWIETEGO CHWALE: A JEDNOTY PRAWOWIERNEGO KOSCIOLA BOZEGO POZYTEK POSPOLITY, Toruń, A. Ferber, 1611, 4°. 4. Inne źródła Kr BCz 24011 II Adam M., Vitae Germanorum jureconsultorum et politicorum, qvi superiori secu- lo, et quod excurrit, floruerunt, Haidelbergae, impensis heredum Jonae Rosae, 156. PsNiekt 1614 excudit Johannes Georgius Geyder Acad. typogr., 1620, https://play.google.com/ Psalmy. – Pieśni, [Raków, S. Sternacki, wyd. W. Szmalc?, między 1614 a 1620], 12°. books/reader?id=OZs5AAAAcAAJ&printsec=frontcover&output=reader&hl= Cluj U R.1851 adl. (def.); opis za: A. Kawecka-Gryczowa, Ariańskie oficyny…, s. 258-259, p. 202 pl&pg=GBS.PP1 [24.01.2016]. Akta synodów różnowierczych w Polsce, red. M. Sipayłło, t. I-IV, Warszawa 1966- 157. PIESNI DUCHOWNE Według porządku Wyznania wiarey powszechnej krze- -1997. śćiańskiej…, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1619, 8°. Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, red. S. Głowa, I. Bie- ZNiO XVII-1426 adl. (współoprawny z PsRyb 1619) da, wyd. 2, Poznań 1989. Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościołow Krześćijańskich Polskich…, 158. Cantional, to iest: Pieśni Krześćiańskie: ku Chwale Boga w Troycy Jedy- Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994) + dwa dodatki w postaci broszury: nego / y pociesze Wiernych Jego: porządkiem nie tylko słusznym / ale też z pilno- U. Augustyniak, Konfesja sandomierska. Wstęp historyczny, Warszawa 1994; śćią wielką / nad pierwsze wydania / nie bez Correctury znacżney / wypuszcżone. R. Leszczyński, Konfesja sandomierska. Dzieje tekstu, Warszawa 1994. Z Przydatkiem Psalmow y Piosneczek teraz nowo zebranych: więc y Modlitw nie- D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe, t. I-, Weimar 1883-. mało, Toruń, A. Ferber, 1620, 8°. D. Martin Luthers Werke. Kritische Gesamtausgabe. Tischreden, t. I-VI, Weimar Kr BCz 24594 I; BK 11351; ZNiO XVI.O.948 (def.; katalogowany błędnie jako 1912-1921. [Kancjonał to jest pieśni krześćiańskie], wyd. Petrus Artomius, [Toruń?, A. Cotenius?, Dr. Martin Luther’s sämmtliche Werke, red. J.G. Plochmann, t. I-LXIII, Erlangen 1597?], 8°); Gd PAN XX B o 379; 204/54 (def.: brak dwóch ostatnich k. rejestru) 1826-1854. Enchiridion biblicum. Documenta Ecclesiastica Sacram Scripturam Spectantia. 159. PsNiekt 1620 Auctoritate Pontificiae Commissionis de Re Biblica edita. Editio quarta aucta PSALMY DAWIDOWE Z Evvangelią Pana Christusovvą zgodne. Do ktorych są et recognita, Neapoli – Romae 1961. przyłączone PIESNI pobozne, z Pism Svviętych vvzięte, Raków, S. Sternacki, [wyd. Ioannis Calvini opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 29-87, red. W. Szmalc], 1620, 32°. G. Baum, E. Cunitz, E. Reuss, t. I-LVIII, Brunsvigae – Beroline 1863-1900. BN XVII.1.499; Gd PAN Hd 23450 8° Łaski J., Forma i całkowity porządek kościelnego posługiwania, red. R. Leszczyń- (stary katalog podaje tę pozycję, lecz w zbiorach jej nie ma) ski, J. Maciuszko, tłum. T. Płóciennik, Warszawa 2004. 654 Bibliografia Bibliografia 655

Łaski J., Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawidłowym sposobie urzą- Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”, red. K. Budzyk, t. I-, Warszawa dzenia Kościołów skierowane do przepotężnego króla Polski, Senatu i pozosta- 1963-. łych stanów, red. R. Leszczyński, tłum. T. Płóciennik, Warszawa 2003. Bibliographie lyonnaise, red. J. Baudrier, t. I-XII, Paris 1964. Monumenta Poloniae historica, wyd. i oprac. zb., t. I-VI, Lwów 1864-1893. British Museum. Catalogue of Printed Books. Bible, t. I-III, London 1892-1899. Oloff E., Weyl. Evangel. Luther. Hochverdienten Predigers der Deutsch. und Poln. Brunet J.Ch., Manuel du libraire et de l’amateur de livres, t. I-VI + 2 t. supl., Paris Gemeine zur H. Dreyfaltigkeit in Thorn, Polnische Liedergeschichte von polni- b.r. schen Kirchen-Gesangen und dererselben Dichtern und Ubersetzern, nebst ei- Chambers B.T., Bibliography of French Bibles, t. I-II, Genève 1983-1994. nigen Anmerckungen aus der polnischen Kirchen- und Gelahrten-Geschichte, Chojnacki W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i pół- Dantzig 1744. nocnych 1530-1939, Warszawa 1966. Philippi Melanthonis opera quae supersunt omnia, Corpus Reformatorum 1-28, Czech L., Katalog starych druków w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego, red. C.G. Bretschneider, H.E. Bindseil, t. I-XXVIII, Halis Saxonum 1834-1860. Katowice 1996. Post-Reformation Digital Library, http://www.prdl.org/index.php [9.07.2016]. Die Bibelsammlung der Württembergischen Landesbibliothek Stuttgart, t. I-, Stutt- Rozmowa o pierwszej głowie albo o pierwszym miejscu we zborze dwu ministrów, gart 1984-. Phineesa z Tertulianem, Kraków 1616. Estreicher K., Bibliografia polska, t. I-, Kraków 1870-. Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłuma- Formanowicz L., Katalog druków polskich XVI-go wieku Biblioteki Kapitulnej czenie, Poznań 2002. w Gnieźnie, Poznań 1930. Vengerscius A., Systema historico-chronologicum Ecclesiarum Slavonicarum Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. I-VII, Leipzig 1925-1938, t. VIII-, Stuttgart per provincias varias praecipue Poloniae, Bohemcae, Lituaniae, Russiae, 1970-. Prussie, Moraviae etc. distinctiarum, Utrecht 1652, https://play.google.com/ Hain L., Repertorium biblographicum in quo libri omnes ab arte typographica books/reader?printsec=frontcover&output=reader&id=8KkPAAAAQAAJ inventa usque ad annum MD, t. I-II, Stuttgart 1826-1838. [28.11.2014]. Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami z późniejszych Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis, wyd. W. Kętrzyński, w: autorów, dowodów urzędowych, t. I-X, Lipsk 1839-1846 (reprint: Warszawa Monumenta Poloniae historica, t. IV, Lwów 1884, s. 662-744. 1979). Inkunabuły w bibliotekach polskich. Centralny katalog, red. A. Kawecka-Gryczo- wa, t. I-II, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970. Jocher A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, od wpro- B. Bibliografie, katalogi, tablice, wadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie…, t. I-III, Wilno 1840-1857. dzieła bibliograficzne, herbarze Katalog Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI-go wieku, zestawił K. Piekarski, Kórnik 1929. Katalog mikrofilmów (Biblioteki Narodowej), t. I-, Warszawa 1951-. A View of the Early Parisian Greek Press, red. E. Greswell, t. I, Oxford 1833. Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, red. M. Malicki, E. Zwino- Bandtkie J.S., Historya drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego grodzka, oprac. M. Gołuszka i in., t. I-III, Kraków 1992-1995. Miasta aż do czasów naszych. Wiadomością o wynalezieniu sztuki drukarskiey Katalog starych druków Biblioteki Kórnickiej, t. I: Polonica XVI wieku, cz. 2: Poprzedzona, Kraków 1815. Nowe nabytki i uzupełnienia, oprac. P. Buchwald-Pelcowa, Wrocław – Warsza- Bandtkie J.S., Historya drukarń w Krolestwie Polskiem i Wielkim Xięstwie Li- wa – Kraków 1969. tewskim jako i w krajach zagranicznych, w których polskie dzieła wychodziły, Katalog starych druków Biblioteki Publicznej Miasta Stołecznego Warszawy, t. I-III, Kraków 1826. oprac. A. Kawecka-Gryczowa, J. Rudnicka, cz. 1-3, Warszawa 1949-1976. Bayerische Staatsbibliothek Inkunabelkatalog, t. I-, München 1988-. Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Poloni- Bentkowski F., Historya literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ca wieku XVI, oprac. M. Bohonos, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965. ogłoszonych, t. I-II, Warszawa – Wilno 1814. Bibbia. Catalogo di edizioni a stampa 1501-1957, Roma 1983. 656 Bibliografia Bibliografia 657

Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Poloni- Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahr- ca wieku XVII, oprac. B. Górska, W. Tyszkowski, t. I-IX, Wrocław – Warszawa hunderts, t. I-XXV, Stuttgart 1983-2000. – Kraków 1991-1997. Vogel P.H., Europaeische Bibeldrucke des 15. und 16. Jahrhunderts in den Volks- Kętrzyński W., Catalogus Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Ossolinianae sprachen. Ein Beitrag zur Bibliographie des Bibeldrucks, Baden-Baden 1962. Leopoliensis (Katalog rękopisów Biblioteki Zakładu Nar. im. Ossolińskich), t. I-III, Lwów 1881-1898. Komender T., Mieczkowska H., Katalog druków XVI wieku w zbiorach Biblioteki C. Introdukcje, słowniki, Uniwersyteckiej w Warszawie, t. I-, Warszawa 1994-. konkordancje, leksykony, encyklopedie, Korbut G., Literatura polska, t. I-IV, Warszawa 1929-1931. pomoce filologiczne Le edizioni italiane del XVI secolo, t. I-, Roma 1985-. Lelewel J., Bibljograficznych ksiąg dwoje, t. I-II, Wilno 1823-1826. Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and Re- Leszczyc Z., Herby szlachty polskiej. Faksymile pierwodruku, Wrocław – Warsza- formation, red. P.G. Bietenholz, T.B. Deutscher, t. I-III, Toronto – Buffalo – wa – Kraków 1995. London 1985-1987 (w t. I reprint z 2003). Maciejowski W.A., Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku Drukarze dawnej Polski. Od XV do XVIII wieku, red. A. Kawecka-Gryczowa, 1830, t. I-III, Warszawa 1852. t. I-, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1959-. Muczkowski J., Zbiór odcisków drzeworytów w różnych dziełach polskich z XVI Enciclopedia della Bibbia, red. zb., t. I-VI, Torino – Leumann 1971. i XVII wieku odbitych a teraz w Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zacho- Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, t. I-XXXV, Roma 1929-1937. wanych, Kraków 1849 (reprint: Kraków 1985). Encyklopedia katolicka, red. zb., t. I-XX, Lublin 1989-2014. Pellechet M., Catalogue général des incunabules des bibliotheques publiques de Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995, red. France, t. I-, Paris 1897-. L. Grzebień, Kraków 2004. Piekarski K., Bibljografja dzieł Jana Kochanowskiego. Wiek XVI i XVII, wyd. 2 Encyklopedia wiedzy o książce, red. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1971. rozszerzone, Kraków 1934. Encyklopedyja powszechna, t. I-XXVIII, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa Pietsch P., Bibliographie der deutschen Bibel Luthers, w: D. Martin Luther Werke. 1859-1868. Kritische Gesamtausgabe. Die deutsche Bibel, t. II, Weimar 1909, s. 201-727. Juszyński M.H., Dykcyonarz poetów polskich, t. I-II, Kraków 1820. Pilichowski C., Nieznane polonika w bibliotekach szwedzkich, Gdańsk 1962. M. Arcta Słownik Staropolski, oprac. A. Krasnowolski, W. Niedźwiedzki, wyd. Polonia typographica saeculi sedecimi, red. A. Kawecka-Gryczowa, z. 1-, 1959-. M. Arct, Warszawa 1920. e Renouard P., Inventaire chronologique des éditions parisiennes du XVI siècle, Marszałek L., Edytorstwo publikacji naukowych, Warszawa 1986. t. I-, Paris 1972-. Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998. Rostkowska I., Bibliografia dzieł Mikołaja .Reja Okres staropolski, Wrocław – Perrella G.M., Vagaggini L., Introduzione generale, w: Introduzione alla Bibbia. Warszawa – Kraków 1970. Corso sistematico di studi biblici, red. L. Moraldi, t. I, Torino 1960. Steinschneider M., Catalogus librorum Hebraeorum in Bibliotheca Bodleiana, Podręczna encyklopedia biblijna, red. E. Dąbrowski, t. I-II, Poznań – Warszawa – t. I-III, Berlin 1931. Lublin 1959. Stelmaszczyk E., Katalog starych druków Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Polski słownik biograficzny, red. zb., t. I-, Kraków 1935-. Przyjaciół Nauk. Polonica XVI wieku, Poznań 1991. Słownik wiedzy biblijnej, red. B.M. Metzger, M.D. Coogan, konsultacja wyd. pol. Sygnety polskich drukarzy, księgarzy i nakładców. Zbiór podobizn i oryginalnych W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, red. W. Chrostowski, Warszawa odbić zebranych przez Kazimierza Hałacińskiego i Kazimierza Piekarskiego, 1997. z. 1-3, Kraków 1926-1929. Szlagowski A., Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego (Introduc- Trypućko J., Polonica vetera Upsaliensia. Catalogue des imprimés polonais ou tio generalis in Scripturam Sacram), t. I-II, Warszawa 1907-1908. concernant la Pologne des XVe, XVI e, XVII e et XVIIIe siècles conservés à la Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gąsiorowski i in., Warszawa – Poznań Bibliothèque de l’Université Royale d’Upsala, Uppsala 1958. 1983.

HB-I 42 658 Bibliografia Bibliografia 659

Wstęp do Pisma św., t. I: Wstęp ogólny do Pisma Świętego, red. J. Szlaga, Poznań – na): Księgi Nowego Przymierza, Kto pospolicie Nowym Testamentem zową, z Warszawa 1986. wielką pracą y pilnym poprawieniem z Greckiego na Polski ięzyk przetłumaczo- Zasady wydawania tekstów staropolskich. Projekt, pr. zb., Wrocław 1955. ne; Paderborn – München – Wien – Zürich 1994. Żychliński T., Złota księga szlachty polskiej, rocz. I-XXX, Poznań 1879-1907. Brulion przekładu Biblii pióra Tomasza ze Zbrudzewa, cz. 2: Księgi Liczb, Powtó- rzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. D. Drukowane wydania Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza Łysego ze Zbru- biblijnych tekstów rękopiśmiennych dzewa, czyli tzw. Mamotrept gnieźnieński, oprac. i wyd. I. Kwilecka, Wrocław oraz reprinty i wydania fototypiczne druków – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971. Ecclesiastes. Księgi Salomonowe, wstęp H. Skoczylas-Stawska, Wieluń 2000; Apocalypsis. To iest. Dziwna sprawa skrytych taiemnic Pańskich / które Janowi wyd. 2, 2003. Reprint wydany w 450. rocznicę śmierci Hieronima z Wielunia swiętemu / gdy był wygnan prze wyznanie wiary swiętey na wysep ktory zwano na podstawie egz. ZNiO. Patmos / przez widzenia y przez Anyoły rozlicznie zwiastowane były, Kraków, Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego, z języka grec- M. Wirzbięta, 1565, 4°. Homograficzny przedruk wykonany przez A. Pilińskie- kiego przełożył Stanisław Murzynowski, Płock 2003; wyd. 2, 2011. Fototypicz- go (Paryż 1876). ny przedruk MtKról. Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. I. Kwi- Glosy i drobne teksty polskie do 1550 roku. Z inkunabułów Biblioteki Kapitulnej lecka, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976. i Seminaryjnej w Gnieźnie zebrał i wydał J. Wojtkowski. Objaśnienia językowe Biblia brzeska 1563, red. P. Krolikowski, Clifton – Kraków 2003. i indeks glos Z. Krążyńska, red. W. Kuraszkiewicz, Warszawa – Poznań 1977, Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii, poz. 84, s. 87-118. Glosy Tomasza ze Zbrudzewa do Rz, Ga i Hbr. wyd. S. Urbańczyk, V. Kyas, Wrocław 1965-1971 (tekst w transliteracji). Krzysztofik M., Ze staropolskich parafraz ksiąg biblijnych, t. I: „Przypowieści Sa- Biblia królowej Zofii, żony Jagiełły, z Kodexu szaroszpatackiego, nakładem księcia lomonowe” przekładania Józefa Domaniewskiego, Biblioteka Tradycji 59, Kra- Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów ków 2006. 1871. Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone, które wszytkich cnot Biblia szaroszpatacka. Podobizna kodeksu Biblioteki Ref. Gimnazjum w Szaroszpa- naukę zamykają w sobie, w przekładzie Piotra Poznańczyka, oprac. i transkryp- taku, wyd. L. Bernacki, Kraków 1930 (wyd. fototypiczne). cja A. Lenartowicz-Zagrodna, Łódź 2013. Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest 1563, wyd. H. Rothe, Księgi Jezusa, syna Syrachowego, Ecclesiasticus rzeczone, w przekładzie Piotra F. Scholz, Biblia Slavica II/2; cz. 1: Stary Zakon; cz. 2: Księgi Nowego Testa- Poznańczyka, wstęp i oprac. I. Kwilecka, Poznań 2006. mentu. Kommentare; Paderborn – München – Wien – Zürich 2001. Lenartowicz-Zagrodna A., „Eklezjastes” Hieronima z Wielunia (1522). Translite- Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv według Łacińskiego przekładu racja i transkrypcja. Monografia językowa, Łódź 2011. starego, w kośćiele powszechnym przyiętego, na Polski ięzyk z nowv z pilnośćią Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, Biblia Slavica II/1; cz. 1 (nienumerowana): przełożone. Z dokładaniem textv Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Ka- Faksimile der Ausgabe Krakau 1561 mit einem Geleitbrief von Papst Johannes tholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony Wiary świętey powszechney przeciw Paul II; cz. 2 (nienumerowana): Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, kacerztwom tych czasów należących. Przez D. Jakuba Wuyka z Wągrowca The- S. Urbańczyk; Paderborn – München – Wien – Zürich 1988. ologa Societatis Iesv. W Krakowie, Roku Pańskiego M.D.XC IX, wyd. I. Kwi- Milejewski P., Psalmy Dawidowe na modlitwy chrześcijańskie przełożone. Przyda- lecka, H. Rothe, Biblia Slavica II/5; cz. 1 (nienumerowana); cz. 2: Komentarz; na jest k temu Rozmowa o modlitwie i Modlitwy ludzi świętych z Biblijej wy- Paderborn – München – Wien – Zürich 2010. brane, wstęp i oprac. K. Meller, Lubelska Biblioteka Staropolska 12, Lublin Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., transkrypcja typu B i wstępy 2014. J. Frankowski, wyd. 2, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 1999. Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakuba Wujka T.J. z roku 1593, wstęp Biblia. To jest Księgi Starego i Nowego Przymierza. In der Übersetzung des Simon W. Smereka, Kraków 1966 (wyd. fototypiczne). Budny, Nieśwież, Zasław 1571-1572, wyd. H. Rothe, F. Scholz, Biblia Slavica [Nowy Testament w tłum. S. Murzynowskiego], wyd. H. Rothe, Biblia Slavica II/3; cz. 1 (nienumerowana): Księgi Starego Przymierza; cz. 2 (nienumerowa- II/4; cz. 1: Des Neuen Testamentes erster Teil: Die vier heiligen Evangelien des 660 Bibliografia Bibliografia 661

Matthäus, Marcus, Lucas und Johannes. Aus dem Griechischen in die Polni- Biblia królowej Zofii, EWoK, kol. 143-144. sche Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanislaw Biblia królowej Zofii. Królowa polskich rękopisów, https://nautycznyczarek. Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat October 1551, Paderborn wordpress.com/przestrzenie/digitalizacja [14.07.2015; obecnie s. niedostępna]. – München – Wien – Zürich 2008; cz. 2: Des Neuen Testamentes zweiter und Bieńkowska D., Jak Jakub Wujek Pismo święte na język polski przekładał letzter Teil: Geschichte und Briefe der Apostel. Aus dem Griechischen in die (o warsztacie tłumacza i technice przez niego stosowanej), „Bobolanum” 9 Polnische Sprache übersetzt und mit einer kurzen Auslegung erklärt von Stanis- (1998), s. 27-52. law Murzynowski in Königsberg in Preußen im Monat September 1552, Pader- Bieńkowska D., Rola glos marginalnych w przekładzie Biblii J.J. Wujka, „Acta born – München – Wien – Zürich 2009. Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica” (1990) z. 23, s. 21-29. Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza Łysego ze Zbrudzewa, oprac. i wyd. Birkenmajer A., Psałterz floriański jako zabytek kaligrafii. Paleograficzny - roz I. Kwilecka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967. biór rękopisu, w: Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki…, Lwów 1939, Psalterii Florianensis partem polonicam ad fidem codicis recensuit, apparatu criti- s. 17-63. co, indice locupletissimo instruxit…, wyd. W. Nehring, Posnaniae 1883. Borawski S., Nowe wydanie „Biblii Budnego”, czyli „nieświeskiej” , „Rozprawy Psałterz albo kościelne śpiewanie Króla Dawida (tzw. Psałterz krakowski), Biblio- Komisji Językowej WTN” 21 (1995), s. 145-153. teka Tradycji Literackich 25, Kraków 1999. Брэсцкая Біблія – унікальны помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя Psałterz Dawidów w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1594 roku, transkrypcja, sło- даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska – unikatowy zabytek kultury ХVI wo wstępne i kom. J. Frankowski, Warszawa 1993 (transkrypcja B). wieku. Nowe badania i materiały), Брэсцкі абласны выканаўчы камітэт, Psałterz Dawidów. Przekładania Jana Kochanowskiego, wstęp P. Buchwald-Pelco- УК „Абласная бібліятэка імя М. Горкага”, red. W. Walecki, Brest 2015. wa, Warszawa 1985. Brückner A., Literatura religijna w Polsce średniowiecznej, t. II: Pismo święte Psałterz floriański łacińsko-polsko-niemiecki. Rękopis Biblioteki Narodowej i apokryfy. Szkice literackie i obyczajowe, Warszawa 1903. w Warszawie, red. L. Bernacki, wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica, Brückner A., Psałterze polskie do połowy XVI w., RAUWFil 34 (1902), s. 257-339. Lwów 1939. Buchwald-Pelcowa P., Jeszcze jedno nieznane XVI-wieczne wydanie „Psałterza” Psałterz królowej Małgorzaty, pierwszej małżonki Ludwika I, króla polskiego i wę- Jana Kochanowskiego, PLit 70 (1979) z. 1, s. 211-227. gierskiego…, wyd. S. Dunin-Borkowski, Wiedeń 1834. Buchwald-Pelcowa P., Nad psalmami i psałterzami polskimi XVI wieku, w: Nurt Psałterz puławski z kodeksu pergaminowego księcia Władysława Czartoryskiego, religijny w literaturze polskiego średniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanow- przedruk homograficzny wykonali Adam i Stanisław Pilińscy, Kórnik 1880. ski, J. Pelc, Lublin 1994, s. 243-262. Psałterz puławski, wyd. S. Słoński, Warszawa 1916. Charzyńska-Wójcik M., Between the text and the page: „Żołtarz Dawidów” in Rej M., Apocalypsis, red. W. Kriegseisen, Warszawa 2005. manuscript and print, “Studies in Polish Linguistics” 11 (2016) nr 4, s. 167-187. [Rej Mikołaj z Nagłowic], Psałterz Dawidów, wyd. S. Ptaszycki, Petersburg 1901. Chmiel J., Młodość i wykształcenie ks. Jakuba Wujka, „Studia Gnesnensia” 1 (1975), s. 355-358. E. Opracowania dotyczące Biblii Cybulski M., O dwóch XVI-wiecznych polskich przekładach Psałterza. „Psałterz w języku polskim Dawidow” Mikołaja Reja i „Psałterz Dawida” Jakuba Lubelczyka, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 44 (1999), s. 13-29. Bandtkie J.S., Wiadomość o naystarszym może psałterzu polskim w bibliotece Cybulski M., Staropolskie przekłady Psałterza, „Rozprawy Komisji Językowej w. kanoników lateranskich w klasztorze s. Floryana niedaleko miasta Lintz ŁTN” 41 (1996) z. 1, s. 5-101. w wyzszej Austryi wydana nakładem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego Czerniatowicz J., Niektóre problemy naukowe grecystyki w pracach biblistów pol- w Krakowie, Kraków 1827. skich XVI i XVII w. Teksty greckie a polskie przekłady, Wrocław – Warszawa Belcarzowa E., Czy Leonard Niezabitowski był autorem przekładu Biblii Leopoli- – Kraków 1969. ty?, „Polonica” 22-23 (2003), s. 401-407. Dobrzycki S., Historia o świętym Józefie. Druk z roku 1530, „Prace Filologiczne” 7 Bernacki L., Geneza i historia Psałterza floriańskiego, Lwów 1927. (1909) z. 1, s. 1-42. Biblia brzeska. Historia – język – teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wro- Dobrzycki S., Psałterz Kochanowskiego. Jego powstanie, źródła, wzory, Kraków cławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź 2013. 1910. 662 Bibliografia Bibliografia 663

Drzymała K., Wpływ ks. Stanisława Grodzickiego T.J. na tłumaczenie Biblii znawstwa, Nauki o Literaturze i Filozofii 81, Wrocław – Warszawa – Kraków ks. Jakuba Wujka T.J., „Polonia Sacra” 4 (1951) z. 1-4, s. 71-80. – Gdańsk – Łódź 1981. Frick D.A., Anglo-Polonica: The Rheims New Testament of 1582 and the Making Kępka I., Biblia gdańska – rewizja Biblii brzeskiej czy nowy przekład?, „Rocznik of the Polish Catholic Bible, „The Polish Review” 36 (1991) nr 1, s. 47-67. Gdański” 64 (2004) z. 1-2, s. 113-123. Frick D.A., Polish Sacred Philology in the Reformation and the Counter-Reforma- Kłoniecki F., Teksty polskich przekładów Biblii i ich opracowania, w: Pismo Święte tion. Chapters in the History of the Controversies (1551-1632), Modern Philol- w duszpasterstwie współczesnym, red. E. Dąbrowski, Lublin 1958, s. 229-273. ogy 123, Berkeley – Los Angeles – London 1989. Koch F., Der letzte Druck des Lycker Erzpriester Johann Maletius, „Altpreussische Frick D.A., The Leopolita Bible of 1561 and the Polish Debates over the Transla- Monatsschrift” 40 (1903) z. 7-8, s. 481-507 (dotyczy NTS-M 1552; na końcu tion of Holy Scripture, w: Leopolita, wyd. R. Olesch, H. Rothe, Biblia Slavica zeszytu facs. całości zabytku). II/1, cz. 2: Kommentar, kom. E. Belcarzowa, D.A. Frick, S. Urbańczyk, Pader- Kossowska M., Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań 1968-1969. born – München – Wien – Zürich 1988, s. 11-20. Kossowska M., Współczesne polskie przekłady Pisma Świętego Nowego Testamen- Gąsiorowski K., Dwa psałterze ks. Wujka, RBL 12 (1959) nr 2, s. 246-259. tu, PEB II, s. 741-823. Gąsiorowski K., Ks. Jakub Wujek jako tłumacz Psałterza Dawidowego, „Studia Krzysztofik M., Od Biblii do literatury. Siedemnastowieczne dzieła literackie Gnesnensia” 1 (1975), s. 363-366. z ksiąg Starego Testamentu. Biblioteka Tradycji Literackich 19, Kraków 2003. Gębarowicz M., Psałterz floriański i jego geneza, Wrocław – Warszawa – Kraków Kwilecka I., Biblia brzeska – jej dzieje i znaczenie, „Nauka” (2006) nr 3, s. 111- 1965. -121. Górski K., Nowy Testament Scharffenbergera, w: Pismo Święte w duszpasterstwie Kwilecka I., Die Brester Bibel. Kulturgeschichtliche und sprachliche Fragen der współczesnym, red. E. Dąbrowski, Lublin 1958, s. 199-220. Übersetzung, w: Biblia Święta, to jest Księgi Starego i Nowego Zakonu, Brest Gryglewicz F., Praprzekład Ewangelii ks. Jakuba Wujka, RBL 7 (1954) nr 1-6, 1563, wyd. H. Rothe, F. Scholz, Biblia Slavica II/2, cz. 2: Księgi Nowego Te- s. 16-41. stamentu. Kommentare, Paderborn – München – Wien – Zürich 2001, s. 1526- Gustaw R., Polskie przekłady Pisma św., PEB II, s. 299-330. -1563. Janów J., Najstarsze szczątki ewangeliarza polskiego, „Sprawozdania z Czynności Kwilecka I., Les Bibles protestantes polonaises et leurs rapports avec les Bibles i Posiedzeń PAU” 51 (1951) nr 2, s. 40-44. françaises, BIEM, s. 364-377. Janów J., Nowy ewangeliarz polski z XVI w. (Ewangeliarz puławski), RBL 1 (1948) Kwilecka I., Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera nr 5-6, s. 318-339. Poznaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Po- Janów J., Rękopis Biblioteki Jagiellońskiej nr 3336 w porównaniu z najstarszym znaniu dla uczczenia 600-lecia założenia Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. tekstem drukowanym Pisma św. w języku polskim, „Prace Filologiczne” 12 G. Labuda, Poznań 1965, s. 207-233. (1927), s. 68-93. Kwilecka I., Problem autorstwa przekładu Apokryfów w „Biblii Szymona Budnego” Janów J., Zespół ewangelijny Biblioteki Ord. Zamoyskich nr 1116 (= ZZ), „Prace z 1572 roku, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 33 (1996), s. 47-66. Filologiczne” 13 (1928), s. 273-307. Kwilecka I., Staropolskie przekłady Biblii i ich związki z biblistyką europejską. Za- Kałużniacki E., Kleinere altpolnische Texte aus Handschriften des XV. und des An- rys problematyki, w: Biblia a kultura Europy, red. M. Kamińska, E. Małek, t. I, fangs des XVI. Jahrhunderts, „Sitzungsberichte der Philosophisch-Historischen Łódź 1992, s. 272-293. Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften” 101 (1882), s. 267-318. Kwilecka I., Uwagi o warsztacie pisarskim Tomasza ze Zbrudzewa, „Slavia Occi- Kamieniecki J., Szymon Budny – zapomniana postać polskiej reformacji, Acta Uni- dentalis” 26 (1967), s. 79-107. versitatis Wratislaviensis 2373, Wrocław 2002. Kwilecka I., Z dziejów przekładu pierwszej polskiej Biblii protestanckiej, w: Nowy Kamieniecki J., Z dziejów szesnastowiecznej filologii biblijnej – przekłady biblijne Testament w dziejach i kulturze Europy. 450. rocznica przekładu Nowego Testa- Szymona Budnego, „Rozprawy Komisji Językowej WTN” 25 (1999), s. 59-65. mentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Py- Kamieniecki J., Zapiski językowe Szymona Budnego (Stary Testament), „Rozprawy żewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s. 143-159. Komisji Językowej WTN” 21 (1995), s. 145-153. Langkammer H., Polski przekład Biblii Wujka na tle zmagań i potrzeb religijno- Kamińska M., Psałterz floriański. Monografia językowa, cz. 1: Ortografia, fonety- -teologicznych ówczesnego Kościoła w Polsce, „Bobolanum” 9 (1998), s. 53-63. ka, fleksja imion, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału I – Języko- 664 Bibliografia Bibliografia 665

Lenartowicz-Zagrodna A., „Mądrość jest celem wszystkich zmysłów”, czyli obraz Meller K., Jakuba Lubelczyka Psałterz Dawida z roku 1558. Studium filologiczne, mądrości w Księdze Syracha w przekładzie Piotra Poznańczyka (na materiale Poznań 1992. porównań z rozdz. 24,1-22), „Kwartalnik Językoznawczy” (2012) nr 4, s. 32-46. Meller K., Psalm – kalwińska „pieśń nad pieśniami”. O kształtowaniu się ewan- Leszczyński R.A. sen., Biblia brzeska – następne pokolenia, w: Biblia brzeska. gelickiej kultury literackiej i duchowej. Na przykładzie przekładów i parafraz Historia – język – teologia. Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 Liber Psalmorum w XVI i XVII wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierw- czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź 2013, s. 105-120. szej Rzeczypospolitej…, s. 275-308. Leszczyński R.A. sen., Ewangelickie przekłady Nowego Testamentu w szesnasto- Merczyng H., Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kraków 1913. wiecznej Polsce, w: Nowy Testament w dziejach i kulturze Europy. 450. roczni- Mieczkowska H., Ełk – Królewiec – Warszawa. Z dziejów unikatowych egzempla- ca przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużyc- rzy Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, „Rocznik Biblioteki Narodowej” ki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona 37-38 (2006), s. 95-104. Góra 2001, s. 133-142. Migdał B., Biblia Leopolity. Kwestia jej autorstwa, niedrukowana pr. magisterska Leszczyński R.A. sen., Przekład fragmentów Biblii przez Krzysztofa Trecego, napisana pod kierunkiem P. Stacha, Lwów 1943. „Rocznik Teologiczny ChAT” 38 (1996) z. 1-2, s. 199-215. Muczkowski J., O bibliach Szarfenbergerowskich, „Dwutygodnik Literacki” 2 Leszczyński R.M. jr, Biblia brzeska – ewangelicka czy antytrynitarna?, w: Biblia (1845) nr 24, s. 374-393. brzeska. Historia – język – teologia…, s. 55-104. Muczkowski J., O bibliach Szarfenbergerowskich, w: tenże, Rozmaitości historycz- Leszczyński R.M. jr, The Brest Bible: Trinitarian and Christological Issues, „Ref- ne i bibliograficzne, Warszawa 1841, s. 193-212. ormation and Renaissance Review” 17 (2015) nr 1, s. 82-96. Nastulczyk T., List dedykacyjny Mikołaja Radziwiłła jako program ideowy „Biblii Łuczak A., Das „Neue Testament” des Stanisław Murzynowski: Zum Verhältnis Brzeskiej”. Wokół humanistycznych kontekstów i uwarunkować studiów biblij- von Übersetzung und griechischem Original, w: Des Neuen Testamentes zwei- nych, „Tematy i Konteksty” 4 (2014), s. 36-45. ter und letzter Teil…, wyd. H. Rothe, Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn – Nehring W., Iter Florianense. O Psałterzu floriańskim łacińsko-polsko-niemieckim, München – Wien – Zürich 2009, s. 435-571. w szczególności o polskim jego dziale, Poznań 1871. Łuczak A., Najstarszy polski drukowany przekład Nowego Testamentu pióra Stani- Nicko P., Perykopa o obietnicy prymatu św. Piotra (Mt 16,13-20) w przekładzie sława Murzynowskiego (1551-1553), w: Nowy Testament w dziejach i kulturze i interpretacji ks. Jakuba Wujka, niedrukowana pr. magisterska napisana pod Europy. 450. rocznica przekładu Nowego Testamentu przez Mikołaja Jakubicę kierunkiem ks. dr. hab. R. Pietkiewicza na PWT we Wrocławiu, Wrocław 2013. na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Pyżewicz, Zielonogórskie Studia Nicko-Stępień P., Wulgata Lowańska a Nowy Testament w przekładzie ks. Jakuba Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s. 171-182. Wujka w roku 1593. Studium Mt 16,13-20, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” Malinowski L., Ewangelia ś. Mateusza R. V, 1-12. Kazanie na dzień Wszech Świę- 59 (2015), s. 47-66. tych. Zabytki języka polskiego z wieku XV, z rękopisu DLII biblioteki kapitulnej Nowak Z., Andrzej Hünefeldt jako nakładca i drukarz Biblii Gdańskiej z 1632 w Pradze, RAUWFil 22 (1895), s. 230-318. roku, „Libri Gedanenses. Rocznik Biblioteki Gdańskiej” 1 (1968) (oraz nadbit- Malinowski L., Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV. Z kodeksu ka), s. 35-53. VI N. 2 Biblioteki Uniwersyteckiej w Budapeszcie, z dołączeniem gloss polskich Ostrowska E., Walka o piękne słowo psałterzowe („Psałterz” Kochanowskiego z rękopisów łac. N. 64, 79, 100 tejże biblioteki. Powtórnie wydał Lucyjan Mali- i „Psałterz brzeski”), w: E. Ostrowska, Z dziejów języka polskiego i jego pięk- nowski, Kraków 1887. na. Studia i szkice, Kraków 1978, s. 290-336. Malinowski L., Modlitwy Wacława. Zabytek języka polskiego z w. XV, odkryty Pelc J., W sprawie szesnastowiecznych wydań „Psałterza” Jana Kochanowskiego i skopiowany przez Ś. P. Aleksandra hr. Przezdzieckiego. Wydał i objaśnił Lucy- (Kilka uwag i uzupełnień), PLit 53 (1962) z. 4, s. 527-542. jan Malinowski, Doktór Filozofii, Kraków 1875. Pietkiewicz R., „Hebraica veritas” in the Brest Bible, „Reformation and Renais- Małłek J., Stanisław Murzynowski: tłumacz Nowego Testamentu, pisarz religijny, sance Review” 17 (2015) nr 1, s. 44-62. osjandrysta, „servulus et clientulus” księcia Albrechta Pruskiego, w: Nowy Te- Pietkiewicz R., „Żołtarz proroka Dawida” w przekładzie Walentego Wróbla. Stu- stament w dziejach i kulturze Europy. 450. rocznica przekładu Nowego Testa- dium bibliograficzno-bibliologiczne, w: Ex oriente lux. Księga pamiątkowa dla mentu przez Mikołaja Jakubicę na język dolnołużycki, red. T. Jaworski, W. Py- Księdza Profesora Antoniego Troniny w 65. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos żewicz, Zielonogórskie Studia Łużyckie 3, Zielona Góra 2001, s. 160-169. 14, red. W. Chrostowski, Warszawa 2010, s. 378-398. 666 Bibliografia Bibliografia 667

Pietkiewicz R., Biblia Tysiąclecia w tradycji polskiego edytorstwa biblijnego, pr. выканаўчы камітэт, УК „Абласная бібліятэка імя М. Горкага”, red. W. Walec- doktorska napisana na PWT we Wrocławiu pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. ki, Brest 2015, s. 41-67 (tekst po polsku) oraz s. 68-95 (tekst po białorusku). T. Hergesela, Wrocław 2004, http://digital.fides.org.pl/dlibra/doccontent?id= Sipayłło M., W sprawie genezy Biblii gdańskiej, „Reformacja w Polsce” 6 (1934), 730&dirids=1 [10.02.2014]. s. 144-151. Pietkiewicz R., Edycje pojedynczych psalmów i ich zbiorów w renesansowej Rze- Smereka W., Hymn Matki Boskiej, RBL 4 (1951) nr 1-2, s. 38-56. czypospolitej, w: Patrzmy na Jezusa, który nam w wierze przewodzi. Księga pa- Smereka W., Zagadnienie praźródła przekładu Ewangelii, dokonanego przez miątkowa dla Księdza Profesora Jana Łacha w 85. rocznicę urodzin, Ad Multos ks. Jakuba Wujka, RBL 8 (1955) nr 1-6, s. 289-305. Annos 17, red. W. Chrostowski, B. Strzałkowska, Warszawa 2012, s. 510-523. Sobczykowa J., Myśl o języku w komentarzu biblijnym ks. Jakuba Wujka, Prace Pietkiewicz R., Głos w dyskusji, w: Biblia brzeska. Historia – język – teologia…, Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1987, Katowice 2001. s. 121-124. Sobczykowa J., O naukowej polszczyźnie humanistycznej złotego wieku. Wujek – Pietkiewicz R., Historia Polski historią Biblii pisana, RBL 64 (2011) nr 4, s. 153- Budny – Murzynowski, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach -174. 2967, Katowice 2012. Pietkiewicz R., Nowe „pilne weźrzenie” w biblijne przekłady Szymona Budnego, Suchecki H., Modlitwy Wacława. Zabytek mowy staropolskiej odkryty przez Alek- w: Abychmy w ten przekład pilnie weźrzeli. Wobec tłumaczenia tekstów daw- sandra hr. Przezdzieckiego. Wiadomość o nich z rozbiorem filologicznym i lin- nych, red. A. Bielak, Warszawa 2014, s. 129-146. gwistycznym podaje Henryk Suchecki. Rzecz, czytana i oceniana na posiedze- Pietkiewicz R., Pismo Święte w języku polskim w latach 1518-1638. Sytuacja wy- niach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w oddziale nauk moralnych dnia znaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego, pr. doktorska napisana na 3. czerwca i 5. lipca 1871, Kraków 1871. UWr pod kierunkiem prof. dr. hab. K. Migonia, Wrocław 2002, http://digital. Szeruda J., Geneza i charakter Biblii gdańskiej, Z Problemów Reformacji 5, War- fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=728&dirds=1&tab=2 [10.02.2014]. szawa 1985, s. 7-16. Pietkiewicz R., W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego”. Recepcja zachodnio- Śnieżyńska-Stolot E., Głos historyka sztuki w sprawie powstania Psałterza floriań- europejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby skiego, „Język Polski” 70 (1990) z. 5, s. 166-174. renesansu, Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu 86, Wrocław 2011. Śnieżyńska-Stolot E., Tajemnice dekoracji Psałterza floriańskiego. Z dziejów śre- Pilarczyk K., „Biblia Radziwiłłowska” vel „Brzeska” vel „Pińczowska”. W 450. dniowiecznej koncepcji uniwersum, Warszawa 1992. rocznicę jej wydania, „Collectanea Theologica” 84 (2014) nr 1, s. 67-77. Świętochowski R., Leonard Niezabitowski tłumaczem Biblii Leopolity, RBL 14 Podlacha W., Miniatury Psałterza floriańskiego, w: Psałterz floriański łacińsko- (1961) nr 5, s. 195-197. -polsko-niemiecki…, Lwów 1939, s. 64-104. Urbańczyk S., Psałterz w przekładzie Jakuba Lubelczyka i Jana Kochanowskiego, Rospond S., Psałterz floriański a tak zwana Karta medycka, czyli Świdzińskiego, w: Jan Kochanowski 1584-1984. Epoka – twórczość – recepcja, red. zb., Lublin Wrocław 1953. 1989, t. I, s. 497-505. Rothe H., Das polnische „Neue Testament” in Königsberg 1551/1552: Quellen Urbańczyk S., Z dawnych stosunków językowych polsko-czeskich, cz. 1: Biblia kró- und Wirkung, w: Des Neuen Testamentes zweiter und letzter Teil…, wyd. tenże, lowej Zofii a staroczeskie przekłady Pisma św., Kraków 1946. Biblia Slavica II/4, cz. 2, Paderborn – München – Wien – Zürich 2009, s. 573- Walecki W., Biblia Brzeska a Europa z perspektywy Mikołaja Radziwiłła Czar- -606. nego działań o charakterze public relation (Брэсцкая Біблія і Еўропа: PR- Rzepka W.R., Wydra W., Ewangeliarz kanoników regularnych w Krakowie z około -прoект Мікалая Радзівіла Чорнага), w: Брэсцкая Біблія – унікальны 1420 r. (uwagi wstępne), „Poradnik Językowy” (1986) z. 2, s. 91-97. помнік культуры ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Sandecki (Malecki) J., Ewangeliarz z początku XVI w. i dwa późniejsze druki pol- Brzeska – unikatowy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), skie tegoż autora, wyd. i wstęp J. Janów, Biblioteka Pisarzów Polskich 87, Kra- s. 9-24 (tekst po polsku) oraz s. 25-40 (tekst po białorusku). ków 1947, s. 1-72. Wielgus S., Średniowieczna literatura biblijna w języku polskim, Lublin 1991. Siess-Krzyszkowski S., Warianty typograficzne Biblii brzeskiej (Тыпаграфічныя Wojak T., Studium o Biblii gdańskiej, Z Problemów Reformacji 5, Warszawa 1985, варыянты Брэсцкай Бібліі), w: Брэсцкая Біблія – унікальны помнік культуры s. 17-47. ХVI стагоддзя. Новыя даследаванні і матэрыялы (Biblia Brzeska – unika- Woźniak E., Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia „Psałterza krakow- towy zabytek kultury ХVI wieku. Nowe badania i materiały), Брэсцкі абласны skiego”, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 41 (1996) z. 2, s. 75-96. 668 Bibliografia Bibliografia 669

Wydra W., Rzepka W.R., Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wyd. Bodniak S., Grzegorz Orszak. Pierwszy postyllograf polski, „Reformacja w Pol- 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995 (szczególnie s. 51-88, 317, 330-332, sce” 7-8 (1935-1936), s. 1-19. 338-340, 345-347, 351-353, 379-383, 403-405, 434-436, 443-444). Bruchnalski W., Początki literatury polskiej a kobiety, „Przegląd Humanistyczny” Zalewski L., Tajemnica Szymona Budnego, Lublin 1949. 3 (1924) z. 1-2, s. 99-116 (odbitka: Lwów – Warszawa 1924). Zduńczyk A., The Transconfessional Character of the Doctrine of Justification and Brückner A., Kazania średniowieczne I, RAUWFil 24 (1895), s. 38-97. Its Depiction on the Title Page of the Brest Bible, „Reformation and Renais- Brückner A., Kazania średniowieczne III, RAUWFil 25 (1895), s. 115-205. sance Review” 17 (2015) nr 1, s. 97-109. Brückner A., Mikołaj Rej. Studium krytyczne, Kraków 1905. Zwolski S., De Bibliis Polonicis quae usque ad initium saeculi XVII. in lucem edita Brückner A., Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, Warszawa 1962. sunt, Posnaniae 1904. Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą a stosem, Nauka – Żurowska-Górecka W., Fragment zaginionego psałterza staropolskiego a Psałterz Dydaktyka – Praktyka 24, Warszawa 1997. puławski, „Język Polski” 36 (1956), s. 346-354. Buchwald-Pelcowa P., Dawne wydania dzieł Jana Kochanowskiego, Warszawa 1993. Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. W.R. Rzepka, W. Wydra, wstęp M. Adamczyk, Warszawa – Poznań 1996. F. Opracowania ogólne Cantimori D., Socini, Lelio e Fausto, http://www.treccani.it/enciclopedia/lelio-e- fausto-socini_(Enciclopedia-Italiana) [1.12.2015]. Adamczyk M., Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca Chemperek D., Wstęp, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospoli- XVI w., Poznań 1980. tej…, s. 7-13. Adamczyk M., Religijna proza narracyjna do końca XVI wieku, w: Proza polska Chojecka E., Związki artystyczne polskiego drzeworytu renesansowego z grafiką w kręgu religijnych inspiracji, red. M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak, Lu- europejską, w: 500-lecie polskiego słowa drukowanego na Śląsku. Materia- blin 1993, s. 7-40. ły sesji naukowej 9-11 X 1975, Acta Universitatis Wratislaviensis. Biblioteko- Alexandrowicz S., Naruszewicz Mikołaj, PSB XXII, s. 567-569. znawstwo 7, Wrocław 1978, s. 181-193. Augustyniak U., Konfesja sandomierska. Wstęp historyczny, Warszawa 1994, do- Cynarski S., Zygmunt August, Wrocław 1988. datek w postaci broszury do: Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościo- Cytowska M., Koniektury Salomona Rysińskiego do Listów Seneki. Karta z dziejów łow Krześćijańskich Polskich…, Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994). filologii klasycznej w Polsce, „Eos” 50 (1959/1960) z. 2, s. 179-186. Bartynowski W., Rzadkie książki, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” Dahl S., Dzieje książki, tłum. zb., Wrocław – Warszawa – Kraków 1965. 6 (1894) t. 2, nr 1-2 (19-20), kol. 182-183. Dąbrowski E., Sobór Watykański II a biblistyka katolicka, Poznań – Warszawa – Barycz H., Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków Lublin 1967. 1935. De revisione Bibliae hebraiae iuxta votum Concilii Tridentini, „Angelicum” 18 Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440-1600), Kra- (1941), s. 387-394. ków 1938. Dobrzycki S., Z literatury apokryficznej w Polsce, „Prace Filologiczne” 7 (1911) Barycz H., Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę, Wrocław – War- z. 2, s. 265-299. szawa – Kraków 1969. Drączkowski F., Euzebiusz z Cezarei, EK IV, kol. 1351-1355. Bernacki L., Pierwsza książka polska. Studyum bibliograficzne z 86 podobiznami, Drukarnie różnowiercze w dawnej Polsce, EWoK, kol. 575-577. Lwów 1918 (reprint: Warszawa 1979). Duncker P.G., La Chiesa e le versioni della S. Scrittura in lingua volgare, „Angeli- Bernacki L., Wstęp, w: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem…, cum” 24 (1947), s. 140-163. wyd. L. Bernacki, Haarlem 1913, s. 1-45. Dworzaczek W., Męciński Andrzej, PSB XX, s. 493. Bible de Tous les Temps 1-8, red. Ch. Kannengiesser, Paris 1984-1989. Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku, Warszawa Biblia, EK II, kol. 376-415. 1997. Birn J., Francuz wśród kalwinów małopolskich: Jan Thenaud, „Reformacja Eisenstein E.L., Rewolucja Gutenberga, tłum. H. Hollender, Warszawa 2004. w Polsce” 4 (1926), s. 41-45. 670 Bibliografia Bibliografia 671

Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europą i wy- Janowski P., Osiander Andreas, EK XIV, kol. 885-886. bory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI-XVII wieku, Jarczykowa M., Radziwiłłowie birżańscy jako protektorzy wyznania ewangelicko- red. D. Chemperek, Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. -reformowanego w pierwszej połowie XVII wieku, w: Ewangelicyzm reformo- Hermeneutyka wartości 9, Warszawa 2015. wany w Pierwszej Rzeczypospolitej…, s. 104-129. Fijałek J., Recenzja kilku publikacji A. Brücknera, PLit 3 (1904) z. 4, s. 657-680. Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515-1565) – kanclerz i marszałek ziemski François W., Augustine and the Golden Age of Biblical Scholarship in Louvain Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński, Oświęcim 2014 (reprint: (1550-1650), w: Shaping the Bible in the Reformation. Books, Scholars and Warszawa 1939). Their Readers in the Sixteenth Century, red. B. Gordon, M. McLean, Leiden – Jobert A., Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517-1648, Boston 2012, s. 235-289. tłum. E. Sękowska, Warszawa 1994. François W., The Catholic Church and Vernacular Bible Reading, before and after Jürgens H.P., Jan Łaski 1499-1560. Europejczyk doby reformacji, tłum. G. Olejnik, Trent, „Biblicum Jassyense. Romanian Journal for Biblical Philology and Her- Warszawa 2006. meneutics” 4 (2013), s. 5-37. Kałuża K., Servet Miguel, EK XVIII, kol. 54-55. Gambaro A., Sadoleto, Iacopo, w: Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti, Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, t. XXX, Roma 1936, s. 425-426. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974. Garofalo S., Gli umanisti italiani del secolo XV e la Bibbia, „Biblica” 27 (1946), Kawecka-Gryczowa A., Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu. Studia s. 338-375. i materiały, Wrocław 1975. Gmiterek H., Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Połowa XVI – połowa Kłoczowski J., Müllerowa L., Skarbek J., Zarys dziejów Kościoła katolickiego XVII wieku, Lublin 1987. w Polsce, Kraków 1986. Gmiterek H., Kalwinizm po czesku? Kościół ewangelicko-reformowany i Jednota Kłoniecki F., Poliglotta, PEB II, s. 297-299. braci czeskich w Rzeczypospolitej XVI wieku, w: Ewangelicyzm reformowany Kłoniecki F., Wulgata, PEB II, s. 666-672. w Pierwszej Rzeczypospolitej…, s. 88-103. Komza M., Ilustrowana książka gdańska w XVII wieku, „Sprawozdania Wrocław- Gmiterek H., Rybiński Maciej, PSB XXXII, s. 338-340. skiego Towarzystwa Naukowego” 29 (1974) seria A (druk 1975), s. 39-40. Górski K., Bracia polscy, EK II, kol. 1002-1005. Komza M., Zdobione karty tytułowe (Wprowadzenie do typologii na przykładzie Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ar- siedemnastowiecznej książki gdańskiej), „Studia o Książce” 8 (1978), s. 51-68. jańskiej XVI wieku, Kraków 1929. Kornfeld W., Lutero, Martin, EBibbia IV, kol. 777-779. Górski K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kraków Korotyński W., Salomon Rysiński, Wilno 1863. 1949. Korsan J., Symbolika „Tablicy Prawa i Łaski, czyli Epitafium Jana Hessa”, http:// Grabowski T., Literatura aryańska w Polsce 1560-1660, Kraków 1908. www.legitymizm.org/tablica-prawa-i-laski [24.08.2015]. Gryglewicz F., Łużny R., Budny Szymon, EK II, kol. 1172-1173. Kot S., Budny Szymon, PSB III, s. 96-99. Gutiérrez-Larraya J.A., Polyglotte, Bibbie, EBibbia V, kol. 816-820. Kot S., Czechowic Marcin, PSB IV, s. 307-309. Hahn A., Kalwin i kanon Starego Testamentu w kontekście protestanckiej reforma- Kot S., Oddziaływanie braci polskich zwanych socynjanami w Anglii, Warszawa cji, „Theologica Wratislaviensia” 6 (2011), s. 121-131. 1936 (osobne odbicie z czasopisma „Reformacja w Polsce” 7-8 (1935-1936)). Hejnosz W., Bal Michał, PSB I, s. 228. Kot S., Pierwsza szkoła protestancka w Polsce. Z historii wpływów francuskich na Hornowska M., Zdzitowiecka-Jasieńska H., Zbiory rękopiśmienne w Polsce śre- kulturę polską, „Reformacja w Polsce” 1 (1921), s. 15-34. dniowiecznej, Warszawa 1947. Kotowa I., Barzina z Ojrzanowa Dorota, PSB I, s. 346. Hubbard A.P., The Bible of Vatable, „Journal of Biblical Literature” 66 (1947) nr 2, Kowalska H., Myszkowski Stanisław, PSB XXII, s. 394-399. s. 197-209. Kowalska H., Ulewicz T., Spiczyński Hieronim, PSB XLI, s. 89-91. Jan Łaski 1499-1560. W pięćsetlecie urodzin. Materiały konferencji zorganizowa- Krasiński J., Nurt protestancki w doktrynie teologicznej Piotra z Goniądza, „Studia nej przez Instytut Historii PAN, Uniwersytet Warszawski oraz Konsystorz Ko- Sandomierskie” 4 (1983-1984), s. 57-98. ścioła Ewangelicko-Reformowanego w RP, red. i wstęp W. Kriegseisen, P. Sal- Krasiński J., Z teologicznej genezy polskiego arianizmu, „Roczniki Teologiczno- wa, Warszawa 2001. -Kanoniczne” 8 (1961) z. 2, s. 45-62. 672 Bibliografia Bibliografia 673

Krasiński J., Zarys dziejów polskiego arianizmu przedsocyniańskiego, „Studia San- Meller K., Słowa jak ziarna. Reformacyjne idee, książki, spory, Seria Filologia Pol- domierskie” 1 (1980), s. 111-153. ska 137, Poznań 2012. Kryński A.A., Kryński M., Zabytki języka staropolskiego z wieku XIV-go, XV-go Mieczkowska E., Pawlak M., Poglądy społeczno-etyczne Szymona Budnego, „Res i początku XVI-go, Warszawa 1918. Historica” (2000) z. 10, s. 47-65. Krzyżanowski J., Romans polski wieku XVI, Warszawa 1962. Migoń K., Bibliologia – nauka o kulturze książki, „Nauka” (2005) nr 2, s. 49-57. Krzyżanowski J., Salomon Rysiński, pierwszy paremiolog polski, „Przegląd Huma- Migoń K., Nauka o książce. Zarys problematyki, Wrocław – Warszawa – Kraków – nistyczny” 3 (1964) z. 3, s. 81-100. Gdańsk – Łódź 1984. Książka, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach…, s. 340. Misiurek J., Czechowic Marcin, EK III, kol. 792-794. Kudasiewicz J., Biblia, historia, nauka. Rozważania i dyskusje biblijne, Kraków Misiurek J., Falconius, Sokół, Sokołowicz, EK V, kol. 21-22. 1978. Misiurek J., Przedwieczne synostwo Boże Chrystusa w świetle teologii polemicznej Kunstmann H., Salomon Rysiński i norymberski uniwersytet w Altdorfie, „Odrodze- z braćmi polskimi w 2. połowie XVI wieku, „Studia Pelplińskie” (1980), s. 129- nie i Reformacja w Polsce” 20 (1975), s. 141-153. -150. La Bibbia nell’epoca moderna e contemporanea, red. R. Fabris, Bologna 1992. Morawski K., Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i odrodzenie. La Bible imprimée dans l’Europe moderne, red. B.E. Schwarzbach, Paris 1999. Z wstępem o Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego, t. II, Kraków 1900. Lakó E., Odkrycie dwóch starych druków polskich w Cluj-Napoca, „Odrodzenie Muczkowski J., O Janach Leopolitach w szesnastym wieku żyjących, „Dwutygo- i Reformacja w Polsce” 25 (1981), s. 168-169. dnik Literacki” 2 (1845) nr 24, s. 356-373. Leszczyński R., Konfesja sandomierska. Dzieje tekstu, Warszawa 1994, dodatek Murray L., Catholic Biblical Studies after Trent: Franciscus Toletus, „Journal of w postaci broszury do: Confessia. Wyznanie wiary powszechnej Kościołow Modern Christianity” 2 (2015) nr 1, s. 61-85. Krześćijańskich Polskich…, Kraków, M. Wirzbięta, 1570 (reprint z 1994). Murzynowski S., Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze oraz Ortogra- Leszczyński R.M. jr, Nauka ewangelicko-reformowana w polskojęzycznych kate- fia polska, oprac. J. Małłek, F. Pepłowski, b.m. 1974. chizmach z XVI wieku, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypo- Myśl. Księga zbiorowa wydana staraniem redakcji „Ogniwa”, Warszawa ok. 1904. spolitej…, s. 57-87. Nowak D., Najważniejsze jest zwiastowanie Ewangelii – specyfika interpretacji bi- Lewicka-Kamińska A., Nieznany fragment polskiego „Hortulusa” z około 1527 blijnej Marcina Lutra, w: Reformatorzy, red. J. Below, Biblioteka 500 Lat Re- roku, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 4 (1968), s. 63-68. formacji 1, Bielsko-Biała 2013, s. 24-33. Liedke M., Bezowocne starania. Korespondencja Jana Kalwina z Zygmuntem Au- Ochmann S., Leszczyński Rafał, w: Wielkopolski słownik biograficzny, red. A. Gą- gustem, Jakubem Uchańskim, Janem Tarnowskim i Mikołajem Radziwiłłem siorowski i in., Warszawa – Poznań 1983, s. 416-417. Czarnym, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospolitej…, Opaliński E., Dwa nieznane projekty „procesu” konfederacji warszawskiej z 1605 s. 17-56. i 1607 roku, „Res Historica” (2000) z. 10, s. 165-177. Liedtke A., Saga pelplińskiej Biblii Gutenberga, wyd. 3, Pelplin 1988. Paulowa S., Lubomelski Jan, PSB XVII, s. 622. Lukšaitė I., Biblioteka Salomona Rysińskiego, „Odrodzenie i Reformacja w Pol- Pawelec M., Bartłomiej Bythner starszy (ok. 1559-1629). Z dziejów protestanckie- sce” 30 (1985), s. 191-206. go irenizmu na przełomie XVI i XVII wieku, Warszawa 2008. Lulewicz H., Rysiński Salomon, PSB XXXIII, s. 553-557. Pečirková J., Czech Translations of the Bible, w: The Interpretation of the Bible. Łoś J., Początki piśmiennictwa polskiego. Przegląd zabytków językowych, wyd. 2, The International Symposium in Slovenia, red. J. Krašovec, Sheffield 1998, Lwów – Warszawa – Kraków 1922. s. 1167-1200. Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w dawnej Małej Polsce, Pelc J., Teksty Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII w., „Od- Poznań 1853. rodzenie i Reformacja w Polsce” 8 (1963), s. 211-247. Mańkowski T., Hoczew i Balowie, „Miesięcznik Heraldyczny” 2 (1909) nr 8-9, Pietkiewicz R., Czy Kościół katolicki zabraniał czytania Biblii?, w: Będziecie mo- s. 109-116; nr 11, s. 153-158; 3 (1910) nr 10, s. 133-138. imi świadkami. Księga pamiątkowa dla Księdza Józefa Kozyry, Profesora Uni- Meller K., „Noc przeszła, a dzień się przybliżył”. Studia o polskim piśmiennictwie wersytetu Śląskiego, w 65. rocznicę urodzin, Ad Multos Annos 18, red. M. Ba- reformowanym XVI wieku, Seria Filologia Polska 83, Poznań 2004. siuk, A. Malina, Warszawa 2012, s. 289-311.

HB-I 43 674 Bibliografia Bibliografia 675

Pilarczyk K., Drukowana książka hebrajska a religia. Vademecum bibliologiczne, Sobieszczański F.M., Sadolet (Jakób), w: Encyklopedyja powszechna, t. XXII, Kraków 2012. wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1866, s. 784-785. Pirożyński J., Johannes Gutenberg i początki ery druku, Warszawa 2002. Sobieszczański F.M., Wielunia (Hieronim z), w: Encyklopedyja powszechna, Pirożyński J., Serocki T., Tondel J., Biblia Gutenberga i jej polskie faksymile, Pel- t. XXVI, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1867, s. 942. plin 2004. Specht W.F., Podział na rozdziały i wiersze, SWB, s. 602-603. Pociecha W., Boner Seweryn, PSB II, s. 300-301. Stahl J., Kalwin Jan, EK VIII, kol. 426-427. Polkowski I., Ks. Jan Leopolita, „Przegląd Lwowski” 1 (1871) t. 2, s. 440-447. Swastek J., Erazm z Rotterdamu I, II, EK IV, kol. 1062-1065. Poplatek J., Obecny stan badań nad życiem Jakuba Wujka T. J. i program dalszej Szczotka S., Domaniewski Józef, PSB V, s. 295-297. pracy, „Polonia Sacra” 3 (1950) z. 1-2, s. 20-91. Szczucki L., Jan Licinius Namysłowski. Studium z dziejów antytrynitaryzmu li- Posset F., Johann Reuchlin (1455-1522). A Theological Biography, Arbeiten zur tewskiego na przełomie XVI i XVII wieku, w: Studia nad arianizmem, red. Kirchengeschichte 129, Berlin – Boston 2015. L. Chmaj, Warszawa 1959, s. 131-167. Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warsza- Szczucki L., Marcin Czechowicz. Studium z dziejów antytrynitaryzmu polskiego wa 1984. XVI w., Warszawa 1964. Ptak J., Rzeczpospolita, EK XVII, kol. 726-728. Szeruda J., Zarys dziejów teologii ewangelickiej w Polsce, Kraków 1953. Ptaśnik J., Drukarze różnowiercy w Krakowie wieku XVI, „Reformacja w Polsce” 1 Szkolnictwo, w: Encyklopedia wiedzy o jezuitach…, s. 661-663. (1921), s. 181-188. Szwejkowska H., Książka drukowana XV-XVIII wieku. Zarys historyczny, wyd. 4 Raków – ognisko arianizmu, red. S. Cynarski, Kraków 1968. poprawione, Wrocław – Warszawa 1983. Rechowicz M., Alcalá de Henares, EK I, kol. 316. Świętochowski R., Niezabitowski Leonard, PSB XXIII, s. 100-101. Rechowicz M., Teologia pozytywno-kontrowersyjna. Szkoła polska w XVI w., w: Taszycki W., Historia języka polskiego, Wrocław – Kraków – Warszawa 1965. Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. tenże, t. II/1, Lublin 1975, s. 33-85. Tazbir J., Arianie i katolicy, Warszawa 1971. Rhodes E.F., Biblie poliglotyczne, SWB, s. 65-67. Tazbir J., Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460-1795), Warszawa 1966. Rospond S., Stanisław Murzynowski – obrońca języka ojczystego (odbitka: Studia Tazbir J., Reformacja – kontrreformacja – tolerancja, Wrocław 1999. z dziejów kultury polskiej, Warszawa b.r.). Tazbir J., Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, Warszawa 1993. Rospond S., Studia nad językiem polskim XVI wieku (Jan Seklucjan, Stanisław Mu- Tazbir J., Smalc Walenty, PSB XXXIX, s. 185-187. rzynowski, Jan Sandecki-Malecki, Grzegorz Orszak), Wrocław 1949. Tazbir J., Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warsza- Schildenberger J., Tedesche, Versioni, EBibbia VI, kol. 799-805. wa 1987. Seklucjan J., Wybór pism, wybór tekstów, oprac., wstęp S. Rospond, Olsztyn 1979. The Bible as Book. The First Printed Editions, red. K. Van Kampen, P. Saenger, Shaping the Bible in the Reformation. Books, Scholars and Their Readers in the New Castle 1999. Sixteenth Century, red. B. Gordon, M. McLean, Leiden – Boston 2012. The Bible as Book. The Reformation, red. O. O’Sullivan, New Castle 2000. Siarczyński F., Obraz wieków panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedz- The Cambridge History of the Bible, t. I-III, wyd. 1, London 1963-1970. kiego, t. I-II, Lwów 1828. Treiderowa A., Przyczynek do zagadnienia związków polsko-niderlandzkich w za- Sipayłło M., Mikołajewski Daniel, PSB XXI, s. 154-156. kresie grafiki ilustracyjnej w XVII w. Ryciny Cornelisa Claesza Duysenda i Ja- Skoczylas-Stawska H., Hieronim z Wielunia i jego wkład do kultury polskiej doby coba van Meursa, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie” 16 (1970), s. 5-17. oświecenia, w: Siedem wieków Wielunia. Studia i materiały, red. R. Rosin, Tromp S., De revisione textus Novi Testamenti facta Romae a Commisione Pontifi- Warszawa – Łódź 1987, s. 49-60. cia circa an. 1617 praeside S. R. Bellarmino, „Biblica” 22 (1941), s. 303-306; Sławiński W., Polemika teologiczna Jana Niemojewskiego z Faustem Socynem na oraz 24 (1943), s. 304-307. tle doktrynalnych przemian w ideologii braci polskich, „Res Historica” (2000) Tworek S., Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce XVII wieku, z. 10, s. 17-45. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 16 (1971), s. 117-139. Smereka W., Biblistyka polska (wiek XVI-XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej Tys A., Początki wyznania ewangelicko-reformowanego w Rzeczypospolitej, w: w Polsce, red. M. Rechowicz, t. II/1, Lublin 1975, s. 221-266. Biblia brzeska. Historia – język – teologia. Materiały z konferencji odbytej we Sobieski W., Lepszy K., Anna Jagiellonka, PSB I, s. 128-132. Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku, red. R.M. Leszczyński jr, Łodź 2013, s. 12-28. 676 Bibliografia 677

Uglorz M., Marcin Luter. Ojciec Reformacji, wyd. 2, Bielsko-Biała 2006. Urban W., Epizod reformacyjny, Kraków 1988. Urban W., Ługowski (Szaniawski) Szymon, PSB XVIII, s. 518-519. Urban W., Moskorzowski Hieronim, PSB XXII, s. 46-48. BIBLIA POLONORUM Ulewicz T., Iter Romano-Italicum Polonorum, czyli o związkach umysłowo-kultu- THE HISTORY OF THE BIBLE ralnych Polski z Włochami w wiekach średnich i renesansie, Kraków 1999. Ulewicz T., Wśród impresorów krakowskich doby renesansu, Kraków 1977. IN THE POLISH LANGUAGE Vosté G.M., La Volgata al Concilio di Trento, „Biblica” 27 (1946), s. 301-319. Warmiński I., Andrz. Samuel i Jan Seklucjan, Poznań 1906. VOLUME I: Wąsowicz H., Feria, EK V, kol. 135-136. FROM THE BEGINNINGS TO 1638 Wijaczka J., The Reformation in Sixteenth-Century Poland. Success Story or a Failure?, „Reformation and Renaissance Review” 17 (2015) nr 1, s. 9-26. Winiarska-Górska I., Staropolskie ewangelickie katechizmy i kancjonały jako Abstract książki formacyjne, w: Ewangelicyzm reformowany w Pierwszej Rzeczypospo- litej…, s. 133-169. The following several-volume publication, coming out under the com- Wiszniewski M., Historia literatury polskiej, t. I-X, Kraków 1840-1857. mon title Biblia Polonorum: The History of the Bible in the Polish Lan- Wiśniowski E., Bracia czescy, EK II, kol. 992-994. guage assumes the presentation of interdisciplinary bibliological-theo- Witczak T., Studia nad twórczością Mikołaja Reja, Warszawa 1975. logical research on the Holy Scripture as its core aim, especially the Holy Wittmann R., Geschichte des deutschen Buchhandels, München 1991. Scripture in translation into Polish. The fifth volume of the work appeared Wojcicki K.W., Salomon Rysiński, „Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone na- in 2015, on the occasion of the fiftieth anniversary of the publishing of the ukom, sztukom i przemysłowi” 3 (1842), s. 201-205. Millennium Bible (1965-2015). Whereas the first one appears in 2016, on Wojtyska H., Biandrata Giorgio, EK II, kol. 374-375. the 1050th anniversary of the Baptism of Poland. Thus, it constitutes an Wydra W., Rzepka W.R., Niesamoistne drukowane teksty polskie sprzed roku 1521 i ich znaczenie dla historii drukarstwa i języka polskiego, w: Dawna książka attempt at summarizing the first stages of Polish biblical editorship de- i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki velopment, in which the Bible was copied manually and then by printing drukarskiej w Polsce, red. S. Grzeszczuk, S. Kawecka-Gryczowa, Wrocław – since the beginning of the 16th century. The subsequent volumes of indi- Warszawa – Kraków – Gdańsk 1975, s. 263-288. vidual as well as the collective character will be coming out in the next years. The purpose behind the undertaken research into the bibliological pro- cesses of the Holy Scripture in the Polish language is not only to present its history and its significance in the generally understood book culture and biblical culture in the Polish-Lithuanian Commonwealth but also to under- take the tackling of theoretical issues in the realm of science studies. These issues can be posed in the form of questions: Can research into the Bible as a book enrich the theological knowledge of Holy Scripture and its role in the life of the Church? And the other way round: Can the theological research into Holy Scripture and its role in the life of the Church enrich the bibliological research into the Bible as a book? These are questions which refer to the relationship between theology and bibliology, which deal with the same object: the Holy Scripture from two different angles. 678 Abstract Abstract 679

The first volume of Biblia Polonorum has been devoted mainly to the of the Middle Ages and the beginning of the Renaissance, which directly Polish printed Bible of the Renaissance period, whose chronological frames preceded the appearance of printed editions (Chapter III). Biblical texts for Polish biblical editorship are marked, on the one hand, by the print of reached the Piast Monarchy along with missionaries arriving in Polish ter- the first biblical text in the Polish language (1518-1519), but also through ritories beginning in 966. The first Bibles in Latin were imported. The old- the closing down of a printing house in Raków (1638). The period of time est traces of biblical translations into Polish date back to the 13th century preceding 1518, in which the Bible was distributed in manuscript form, has (Kinga’s Psalter). We can assume that the translation of the four Gospels been presented briefly in this volume, as preparation of the printed versions, and probably the whole of the New Testament existed in the 14th century. because the continuity between the Polish manuscript translations of the Bi- Half way through the 15th century the translation of the whole of the Old ble and the first printed versions has been preserved. The very fact justifies Testament came into existence (Queen Zofia’s Bible). The Book of Psalms the subtitle of the first volume:From the Beginnings to 1638. enjoyed the greatest popularity (e.g. Floriański Psalter or Puławski Psal- Besides the documentary purposes (collection and description of the ter), as well as the Gospels. Biblical texts were copied in different forms: prints) facilitating the synthetic summary of the achievements of Polish fragments of books (e.g. penitential psalms); individual books as a whole biblical editing of the Renaissance period, there are also questions posed (e.g. Psalter); the whole of the New and Old Testament (usually in volumes, about the interdependence of the dynamism of biblical editing and the re- such as Queen Zofia’s Bible); in the form of liturgical books and prayer ligious situation, characterized by considerable instability, especially over books taking advantage of biblical texts (e.g. Codex aureus in Latin and the period of the Reformation and the Counter-Reformation. The problem breviaries, also in Latin), as voices and quotations. Monastic manuscript presents itself in the following way: Did the religious situation in Renais- writing workshops, for example in Kłodzko and Kraków, were important sance Poland, theological and philological disputes mainly focused on the centers of production of books with biblical texts. It was the demand for Bible, and did they have an influence on the development of Polish bibli- cultic purposes, private piety, wearing out of books, evolution of the lan- cal editing, translation, and interpretation? Did, and if so then in what way, guage, and administration and education development that were among the Polish biblical prints have an impact on the changes in the religious situa- reasons for manuscripts with biblical texts production. tion in Poland? The next chapter (Chapter IV) contains descriptions of individual print- The examination and description of all the Renaissance biblical prints ed editions with biblical texts in Polish. The prints have been described in published in Polish create a natural opportunity of formulating subsequent the following order: (A) small prints (non-intrinsic fragments, editions of research issues, which are of interest to a bibliologist. Did Polish typogra- individual books, chosen texts); (B) psalters and individual psalms; (C) edi- phy create its own original style of biblical prints? Is it possible to differ- tions of the New Testament and the whole Bible, and (D) biblical commen- entiate separate styles of biblical editorship for individual denominations? taries. Were they motivated by the profession of faith adopted by their creators Part three (Chapter V) deals with the synthesis of the collected and de- and followers? scribed material, which will be comprehensively presented at this point. The first volume consists of three parts. In the first part (Chapters I and The findings presented here are based on research of the whole source II), the European and Polish backgrounds were outlined, against which the material from that period of time (143 editions1). The dynamics of biblical local biblical editorship emerged and developed. The history of the Bible in Renaissance Europe was sketched (Chapter I), as well as the religious 1 As far as Polish biblical printing is concerned, it is not always possible to determine and cultural situation of the Polish-Lithuanian Commonwealth at the time explicitly whether a given printing constitutes a new edition of the work. This situation is of the Renaissance along with the reaction of printing houses to this situa- caused by the use of previously printed sheets in later editions (so-called variant editions). tion (Chapter II). Thus, I shall regard as one: the Leopolita’s Bible from 1575 and 1577 (nos. 2, 2a – the num- bers according to the bibliography presented before, above – see pages 625-653); the Ne- Part two (Chapters III and IV) contains the history and descriptions of svizh Bible 1572 and the New Testament and the Apocrypha 1570 translated by Budny (nos. the manuscript translations of the Holy Scripture into Polish from the end 4, 4a); the New Testament translated by Budny from 1574 and 1589 (nos. 18, 18a) and the 680 Abstract Abstract 681 editing development in quantitative and topographical aspects, qualitative The production peak (counted in quires) was achieved by Polish bibli- and functional are presented in Chapter V. At the end, I am going to present cal editing in the years of 1558-1577 (Chart 1 and 2). The greatest amount the root causes, which were decisive in the emergence and development of of prints was produced by the Catholics (about 44,4%), then the Protes- Polish biblical editing. tants (Reformed, Lutherans and Czech Brethren – about 28,6%) and Polish In the period of the Renaissance, the following were produced in total in Brethren (about 13,2%). The Psalter in the translation of Jan Kochanowski Polish (Table 1): five translations of the whole Bible – altogether in six edi- (of neutral religious character) – 13,8% (Chart 3). The most noticeable dy- tions; ten translations of the New Testament – in 23 editions; twelve trans- namism and quantitative development falls on the period of intense reli- lations of the Psalter – in 58 editions; six biblical commentaries – in seven gious polemics and successes of Polish Reformation (1558-1577). editions; 32 translations of individual books, their fragments or collections (so called small prints) – in 49 editions. Altogether there were 65 transla- Chart 1. The Number of Quires Printed in Subsequent 20-Year Periods tions in 143 editions (about 5 798 printed sheets). 2500 2335

Table 1. The Quantity of Editorial Production of Biblical Prints in Polish (1518-1638) 2000 in Subsequent 20-Year Periods 1500 Bible New Testament Psalter Biblical Small Prints ALTOGETHER 1075 1142 Commen- 1000 taries 675

490 500

82 first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets first editions editions altogether printed sheets 0 1518- – – – – – – 1 2 36,000 1 1 6,0 5 5 39,75 7 8 81,750 1518-1537 1538-1557 1558-1577 1578-1597 1598-1617 1618-1638 -1537 1538- – – – 2 5 277,250 2 9 358,250 – – – 7 14 39,00 11 28 674,500 -1557 1558- 3 4 1368,00 4 5 366,375 2 3 182,000 4 4 400,5 12 16 18,00 25 32 2334,875 -1577 Chart 2. The Number of Quires Printed by Individual Denominations 1578- – – – 1 6 555,625 5 16 473,920 – – – 4 4 45,67 10 26 1075,215 in Subsequent 20-Year Periods -1597 1598- 1 1 393,50 2 4 270,000 1 15 387,420 1 2 4,0 2 5 86,75 7 27 1141,670 -1617 994 1618- 1 1 89,25 1 3 102,790 1 13 251,185 – – – 2 5 46,42 5 22 489,645 1000 -1638 5 6 1850,75 10 23 1572,04 12 58 1688,775 6 7 410,5 32 49 275,59 65 143 5797,655 758 800

583 599 600 500

376 400 biblical commentary on the Book of Prophet Hosea translated by Mikołaj Rej from 1559 295 (nos. 138, 138a). In the summary calculations I omit: cantionals containing the psalms (nos. 203 175 151-160) and the editions of Polish Hortulus animae (nos. 147-150) containing the Polish 200 146 82 88 102 translation of fragments of the Gospels and Psalms, as the biblical texts in those books are 51 45 0 0 0 not independent entities in respect to publishing; reprints of the New Testament from the 0 Brest Bible done by Elias Hutter in 1599 (nos. 145-146), as they do not belong to Polish 1518-1537 1538-1557 1558-1577 1578-1597 1598-1617 1618-1638 publishing production; half a sheet, constituting an attempt at the translation of the Gospel according to St Matthew performed by Sandecki-Malecki (no. 144), because it is an experi- Catholics Protestants Polish Brethren (Antitrinitarians) mental print matter, typed in several, or maybe only in one copy. 682 Abstract Abstract 683

Chart 3. Participation of Denomination Communities content of prints, the choice and adjustment of illustrations and the applica- in the Production of Biblical Prints tion of elements facilitating multi-functional usage of biblical prints.

Kochanowski’s Psalter While discussing the basis of Polish biblical translations, I will concen- 13,8% trate on the translations of the whole Bible and the whole of the New Tes- Catholics 44,4% tament. The Catholics assumed Latin Vulgate as the basis for translation. Polish Brethren On its grounds, the translation of the Kraków New Testament (no. 11), the 13,2% Leopolita’s Bible (nos. 1, 2, 2a, 12, 13) and Wujek’s Bible (nos. 5, 21-25) were made. Jakub Wujek, in the process of translation, took advantage of original versions, taking notes of the differences between them and Vulgate Protestants on the margin. The Protestants took versions in original languages as the 28,6% basis for their translations (Hebrew, Aramaic, and Greek). The first translation which was based on the Greek version was the Königsberg New Testa- ment, translated by Stanisław Murzynowski (nos. 7-10). However, up till Initially, Polish biblical prints were published in Kraków (e.g. nos. 1-2a, now, researchers are not sure if it was a new translation, or if it was a medi- 5, 11-13, 19-25, 30-41, 88-95, 99, 123, 125-126, 135-136) and Königs- eval translation of Vulgate corrected based on the Greek version. berg (nos. 7-10). All Catholic prints appeared in Kraków2. Until 1638, we The translation of the Brest Bible (nos. 3, 14-17, 43) is considered to be can observe development in other centers publishing biblical works. In the made on the grounds of original languages. Yet, in 1572 Szymon Budny, in juxtaposition, Kraków arguably holds first place, where 102 editions were the introduction to his own translation of the Bible (no. 4a) stated that he printed (3 659 sheets), that is about 63,1% of the whole output, of which had found a body of evidence to prove that the translators of the Bible did 2 572 sheets were Catholic prints, 310 sheets were Protestant prints and it on the basis of Latin and the French Bible. Also today, some evidence is 145 sheets were Antitrinitarian. The subsequent places are held by: Brest- put forward to testify that translators, while working on the Bible, resorted Litovsk (650 sheets – about 11,2%), Nesvizh (257 sheets – about 4,4%), to the Latin translation of the Hebrew Bible made by Sante Pagnini as well Gdańsk (255 sheets – about 4,4%), Toruń (178 sheets – about 3,1%), as the Latin translation of the New Testament from Greek made by Théo- 4 Königsberg (172 sheets – about 3%), Raków (160 sheets – about 2,8%), dore de Bèze . Both translations were published in the years of 1556-1557 5 Łosk (125 sheets – about 2,2%), Vilnius (122 sheets – about 2,1%)3, and by Robert Stephanus . Until today, it has been difficult to establish to what Lubcz (28 sheets – about 0,5%). The place of printing of 193 sheets in total extent the Stephanus Bible was used in the works on the Brest Bible and (about 3,3%) has not been established. whether it was used only as a supportive reference, or if it constituted the While presenting the qualitative development of Polish biblical editor- core source for translation. ship, I am going to present the issues connected with the choice of the ba- Undoubtedly, Antitrinitarian Szymon Budny translated from the origi- sis for the translations, the publishing repertoire, the format, shaping of the nal versions (nos. 4, 4a, 18, 18a). His translations are characterized by ex- treme literality and as a result are linguistically unpalatable. Also, other Antitrinitarians translated the New Testament from Greek: Marcin Czecho- 2 The Catholics prints: nos. 1-2a, 5, 11-13, 21-25, 30-41, 44, 75-77, 88-96, 119, 123, 125-137; the Protestants prints: nos. 3, 6-10, 14-17, 26, 29, 42-43, 73-74, 78-87, 97-117, 120, 124, 138-139; the Antitrinitarian prints: nos. 4-4a, 18-20, 27-28, 121-122, 140-143; Ko- chanowski’s translations: nos. 45-72, 118. 4 See R. Pietkiewicz, „Hebraica veritas” in the Brest Bible, „Reformation and Renais- 3 As for Vilnius and Łosk, it is not certain in which of the two places the reprint of the sance Review” 17 (2015) no. 1, pages 44-62. New Testament from the Brest Bible appeared in 1580 (no. 15). It has been assumed in the 5 Biblia Utriusque Testamenti De Quorum Nova Interpretatione Et Copiosissimis in calculations that the book appeared in Łosk. Should it have been otherwise, then the data for eam annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam, 2 vols., Genevae, Robert these centres will have to be changed: Vilnius (185 sheets – 3,2%), Łosk (62 sheets– 1,1%). Stephanus (Estienne), 1556-1557, 2°. 684 Abstract Abstract 685 wic (nos. 19-20) and a team headed by Walenty Szmalc, who corrected the The choice of a format was connected with the size of a book, its func- Czechowic’s translation (nos. 27-28). tions, and addressees. Bigger formats like folio and quarto were well-suited At the beginning of the 17th century, in the Protestant group, the need for for printing the texts of the Bible and the New Testament with a sizeable another translation of the whole Bible from original languages appeared. academic apparatus and were targeted at educated readers involved in re- First, in 1606 the translation by Marcin Janicki came out, which was cor- ligious polemics. Octavo format and smaller ones were mainly used for rected by Daniel Mikołajewski and Jan Turnowski (no. 26). A translation printing the very biblical text. Those editions were sought after by people of the whole Bible made by Mikołajewski, the so-called Gdańsk Bible, was searching for spiritual nourishment in the Holy Scripture (common priests, published in 1632 (nos. 6, 29). monks, nuns, and the majority of lay readers). It is worth mentioning that The research that has been conducted allows one to determine the pub- along with the appearance of a smaller format, though impoverished, the lishing repertoire of Renaissance printing houses which printed the Holy price got reduced, which made the book widely available for masses. Scripture in Polish. As far as individual biblical books are concerned or In the 17th century, even smaller formats came out, which were strictly their fragments, it goes without saying that the Book of Psalms, printed as connected with the function of the Bible. During this period of time, we a whole 58 times, cherished the greatest popularity (nos. 30-87). The Gos- could observe the domination of the Counter-Reformation, which marginal- pels and their excerpts (besides the full editions of the Bible and the New ized protestants for whom the biblical text became the source of consola- Testament) were printed at least thirteen times (nos. 127-136, 140, 142-143). tion and strength in turbulent times. Small formats enabled readers to carry Explicit influence of Humanism can be traced down in wisdom books (Job, the book with them, using the „book of consolation” at any time and place. Proverbs, Ecclesiastes, Sirach; nos. 97, 121-126, 88-90) and historical-di- The ease with which the book was carried was the decisive factor in the dactic ones (Tobit; nos. 93-96) – fourteen times in total. Fragments of the choice of format, which was important for non-Catholics travelling to orga- Pentateuch can be found in six editions (nos. 88-92, 135). The commentaries nized synods. Hence, non-Catholic typography opted for smaller formats, on Hosea (nos. 138-138a) and Revelation (no. 139) – in one edition. Indi- while Catholics went for the bigger version (see Table 3). vidual books except for the Psalms were generally published until the 1560s. The decline in the number of those editions can be explained by the appear- Table 3. The Amount of Bibles, New Testaments, the Book of Psalms, Commentaries and ance of full editions of the New Testament and the Bible. Small Prints Produced in Given Formats by Individual Denominational Groups The format of a book decided on its purpose, functions, and usage as Bible New Testament Psalter Biblical Small Prints well as the choice of other typographical materials. The Bible was usually Commen- taries printed in folio, the New Testament and the Psalms in octavo or in quarto, 2° 4° 8° 4° 8° 12° 24° 2° 4° 8° 12° 24° 2° 4° 8° 4° 8° 12° 16° small prints in octavo. At the turn of the 16th and 17th centuries, smaller for- Catholics 3 – – 2 6 – – – 1 12 3 – – – 1 5 12 4 2 mats appeared (see Table 2). Protestants 1 – 1 6 3 – 1 1 3 4 3 3 – 2 – 3 20 – – Polish – 1 – 2 2 1 – – – – – – 2 2 – 2 – – – Brethren Table 2. The Number of Editions Produced in Given Formats in Subsequent 20-Year Periods Biblical prints contained different aids facilitating understanding of the 2° 4° 8° 12° 16° 24° text (so-called meta-text), material identification of the print (title pages, 1518-1537 – 2 6 – – – printer’s mark) and introductory material, along with the inspired text. 1538-1557 – 6 22 – – – Title pages are not limited just to provide the title of a work but they 1558-1577 6 6 20 – – – 1578-1597 – 18 4 4 – – specify its content, function and purpose, present the translator, the basis 1598-1617 1 19 4 1 2 – and method of translation, determine confessional orientation of print- 1618-1638 – 7 5 6 – 4 ing and advertise the translation. The title page of Wujek’s Bible of 1599 7 58 61 11 2 4 (no. 5), for example, contains all the elements mentioned above, where one 686 Abstract Abstract 687 can read: „The Bible that is the Books of the Old and the New Testaments Acts 1:8: Będziecie mi świadkami w Jerozolimie, w Judzie, w Sameriej i po according to the Old Latin Translation, Implemented into the Catholic wszech granicach ziemie [Ye shall be witnesses unto me in Jerusalem, in Ju- Church, Translated into Polish Diligently, with the Addition of the Hebrew daea, in Samaria, and unto the uttermost part of the earth] (no. 141). and Greek Text, and with Catholic Lecturing of More Difficult Fragments John 5:39: Rozbierajcie pisma, gdyż się wam zda, że w nich żywot wieczny to Defend the Catholic Holy Faith against the Heretics of these Times. macie, a onyć są, które świadczą o Mnie [Search the Scriptures; for in them ye By D.[octor] Jakub Wujek of Wągrowiec, Theolog Societatis Iesu. On the think ye have eternal life: and they are they which testify of me] (no. 20). John 1:17: Zakon przez Mojżesza jest dan, ona łaska i ona prawda przez Jezusa Approval of the Holy See, and under the Imprint of His Magnificence Christusa stała się [For the law was given by Moses, but grace and truth came Archbishop of Gniezno”. by Jesus Christ] (nos. 27 and 28). Another example of an equally rich, content-sumptuous title page comes from the New Testament of Raków (nos. 27-28), where the following in- Dedications and other additional elements (dedicatory letters, emblems, formation can be found: „The New Testament: that is All the Writings of poems On an Emblem) indicate the genesis of an edition and locate it in the New Covenant, from Greek into Polish Faithfully Translated Anew. By the context of contemporary social relations. Among the 143 examined edi- some Servants of the Word of God, Heavenly Mysteries and Languages tions, 73 possess dedications6 (if one counts separately the variants – nos. Necessary for Such Work Knowing, and by the Elderly of those Churches, 2a and 138a – which emerged as a result of a change in dedication, will who Claim that Nobody Else but the Father of Our Lord Jesus Christ is reach 75 in number). the Only One who is Israeli God, and that this Human Jesus of Nazareth, The kings of the Polish-Lithuanian Commonwealth had 13 editions ded- who Was Born of a Virgin, and Nobody Else but Him, or before Him, is the icated: seven dedications of the Bible (nos. 1, 2, 2a, 3, 5, 6 – in the Leo- Only Begotten Son of God”. polita’s Bible separately for the Old and New Testament), four of the New Frequently, biblical epigraphs constitute an integral part of title pages Testament (nos. 8-11 – three parts of the Königsberg New Testament and in non-Catholic publications, playing several roles: they encourage to read; Kraków New Testament) and two of the Psalter (nos. 40-41). The remaining call for a response to God’s word; impart polemical character on the text; were dedicated to dukes, magnates, wealthy noblemen and bishops. justify the orthodoxy of translators and publishers, and evangelize. These Dedications had the following functions: economic function – dedica- epigraphs are brief and blunt slogans, through which a publisher or a trans- tion was connected with remuneration, which covered the costs borne lator conveys a message to a reader about the work itself, its creators, and during publishing; prestigious function – prints were a gift which evoked purposes based on the Divine Authority of God. Here are some examples: kindness, strengthened friendship and expressed gratitude for care; promo- tional function – based mainly on the authority of the word of God; more- Ps 115:1: Non nobis, Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam (no. 7). over the dedicating people exercised their initiative to meet the new needs 1 Tim 2:5: Unus est mediator Dei et hominum Jesus Christus (no. 8). of the Renaissance period, while emphasizing the value of the work they John 3:5: Amen dico tibi, nisi quis renatus fuerit, ex aqua et Spiritu Sancto, non sometimes solicited personal fame and memory of posterity; they adver- potest introire regnum Dei (no. 9). Acts 26:14: Durum est contra stimulum recalcitrare (no. 138a). tised their printing houses; aesthetically printed, to date, novel works which Heb 10:29 and Mtt 12:32: Quicumque agnita veritate conculcauerit sanguinem were fashionable and preceded by a glare of publicity could count on better Jesu Christi, huic non remittetur peccatum illud, neque in hoc nec in futuro sae- sales and as a result better material reward in the form of a sizeable profit; culo (no. 138a). polemical-apologetic function – the person, the work was dedicated to was Hos 14:10: Kto mądry jest, ten zrozumie temu, a roztropny ten się nauczy tego, abowiem drogi Pańskie proste są, a też sprawiedliwi chodzić w nich będą, ale zasię przestępce upadną na nich [He who is wise will understand it, and he who is sagacious will learn it, because the ways of God are straight, and the just will 6 Nos. 1-11, 13, 17-18, 32-37, 39-43, 45-72, 74-75, 79-81, 83, 89, 96, 120-126, 134, walk along them, whereas the sinners will fall on them] (no. 138a). 138, 138a, 139-141. It is hard to determine if the lost works (nos. 12, 38, 73, 88, 90, 92, 97, 119, 142-143) and those with missing first pages (nos. 18a, 135) were dedicated. 688 Abstract Abstract 689 informally obliged to defend it and propagate it, which was significant in Heraldic illustrations. The emblems of the addressees of the work had the case of polemical texts. similar functions to dedications; in the case of printer’s marks, or emblems The inspired text in biblical prints in Polish was preceded by forewords of other creators of books, they constituted a kind of signature. The national and prefaces, which justified its emergence and presented the genesis of the emblem played a special role – Polish Eagle (photo 44) – it was imprinted new translation or edition, informed the reader of the translation technique in the New Testament of 1556 (no. 11) and in Wujek’s Bible of 1599 (no. 5; and of the basis of translation. One could find words of encouragement photo 84a). The national emblem was also connected with emblems of the to read the Divine Word, suggestions concerning a determined method of kings (e.g. Leopolita’s Bible of 1575 and 1577 – nos. 2, 2a; photos 48-50). reading and interpretation of the text. Very often, they constituted an at- It is a sign of the awakening of a sense of national dignity. In this very way, tempt at an academic approach to the study of the Bible and criticism of the book was to have a solemn character and become a national book of the text (e.g. the translation of Budny – nos. 4a, 18, 18a; Wujek – nos. 5, a kind. 21, 75; Czechowic – no. 19). Besides the biblical text in the editions of the Portraits were connected with heraldic elements. In Leopolita’s Bible Holy Scripture, you could find lists of books (e.g. nos. 1, 2, 2a, 3, 4a, 5, 6), of 1561 (no. 2; photo 54) we can see the bust of Sigismund Augustus. In summaries of books and chapters (e.g. nos. 1, 2, 2a, 3, 5, 6) chronological Apocalypsis, translated by Rej in 1565 (no. 139; photo 110a), one can find tables (e.g. 3, 5, 21), tables facilitating planned reading of the Bible (e.g. the bust of the author-translator, which plays the role of the signature of the no. 3), synoptic tables (e.g. nos. 21, 26), short thematic treatises (e.g. no. translator and the commentator. 5) and special supplements, such as the treatise on Polish orthography by Illustrations of biblical themes constitute the most numerous group. In Murzynowski (nos. 7-10). Together with the publication of the Holy Scrip- the examined prints we can differentiate five ways of using them: ture, hymn books, and catechisms were printed and bound, especially in the – Illustrations on title pages introduce the reading of the Bible and serve 17th century (nos. 82, 84, 86). as a reminder of the principle of the typology between the Old and the New Biblical prints also comprised continuous commentaries (e.g. nos. 5, 7-8, Testament. The most well-known illustration of this type is The Table of 10, 21, 75, 137, 138, 138a, 139-141) and marginal notes of different kinds: Law and Grace or The Table of Law and the Gospel applied in the Brest concordances (in all editions of the whole Bible and the New Testament), Bible (no. 3; see also nos. 1, 2, 2a, 4a, 5; photo 58 and also 46, 47, 69, 82). philological notes (e.g. nos. 3, 4a, 5, 7-10, 18, 18a, 19, 21, 27), notes con- – Some of the illustrations function in a symbolic way – placed at the cerning criticism of the text (e.g. nos. 3, 4a, 5-10, 18, 18a, 19, 21, 26-27), beginning of individual books they become their symbol and summary short commentaries (e.g. nos. 1, 3, 4a, 5, 7-10, 17-18, 18a, 19, 21), tips on (nos. 1, 2, 2a, 11, 13). For instance, the illustration of David praying had liturgical usage of the texts (e.g. nos. 6, 11, 13, 16-17, 21, 26), summarizing this very function (e.g. nos. 32, 110, 137; photos 39, 105a), as David was notes (e.g. nos. 1, 7-10, 21, 40-41, 74-75), marks of text division into chap- immediately and explicitly associated with the Book of Psalms. ters (e.g. 18, 18a) and zaczało7 (e.g. nos. 18, 18a, 19-28). – Pictures illustrating a biblical text were to harmonize with the content, Editions of polemical character published after 1551 constitute biblical facilitating understanding, remembering and triggering imagination (nos. prints offering the richest content. First of all, we should mention here Wu- 13, 89, 135; photo 24a). Some illustrations suggested the key to interpreta- jek’s translations (nos. 5, 21). The idea behind equipping the Bible with ad- tion of a text to a reader (photos 55a-d). equate aids was to provide readers with material to study texts, the results – Illustrations of academic character were to make the study of the Bible of which was to be of service in religious argumentation. easier (nos. 2, 2a, 3; photos 56a-c, 66). Illustrations in Polish biblical prints can be divided into three groups: – Maps were a kind of academic illustration, which can be found only in heraldic, portrait-like, and those connected with a biblical text. the Gdańsk New Testament of 1606 (no. 26; photos 93, 94). In the period of the Renaissance, woodcuts were in use. Copper- 7 The division of the New Testament into liturgical pericopes applied by the Eastern plates appeared for the first time in 1606 in the Gdańsk New Testament Churches. (maps).

HB-I 44 690 Abstract Abstract 691

The Holy Scripture is the book you dip into randomly. Such random us- biblical history); ideological functions (biblical prints as tools used for age of prints was particularly valid in polemics during which chosen quo- spreading the ideas: humanistic; religious, Reformation and Counter-Ref- tations were applied. Different means were used to facilitate resorting to ormation – polemical-propaganda function; national); devotional functions biblical texts: division of the text; running head, numeration of cards and (assistance in personal religious life, and assistance in experiencing the pages; indexes and tables of contents. worship). In Polish biblical prints the text was divided into chapters (since 1522 Educational functions. Faith is the act of all human faculties: reason, – no. 123) and verses. Szymon Budny used the word „rozdział” (chapter) will, and emotions. The educational character of the prints is mainly con- for the first time in the New Testament of 1570 (no. 4). Hieronim Wietor nected with the influence on the first two faculties, though not solely. Ac- pioneered the division into verses, Kraków Psalter of 1532 (no. 30; photo cording to Erasmus of Rotterdam, reading the Bible opens a way for a man 29) – it was his own division. The printers of the Brest Bible are indebted to true wisdom – the philosophy of Christ, which is not a system of know- to Estienne for the division of the whole Bible into verses in 1563 (no. 3; ledge but the school of practical life. Therefore, the task of the Holy Scrip- photos 65, 66). In the Bible in Polish, the division into readings was pres- ture must consist in upbringing, or guiding an individual into the gaining ent (pericopes and epistles – see page 688). The division into zaczało was of true wisdom through reason, through accepting this truth by one’s will, borrowed from the Eastern tradition with a view to attracting the Orthodox to practice it in deeds. Realization of this function can be observed in the readers (see page 688). early period of Polish biblical editorship when wisdom books were often Wietor applied numeration of cards for the first time in Ecclesiastes of reached out for. Introductions which contained a list of beneficial aspects 1522 (no. 123). Whereas Januszewski is credited with the introduction of of the reading and summaries of chapters exposing the tropological sense numeration of pages for the first time in the Psalter of Jan Kochanowski and the text itself coming from the historical-educational (e.g. Tobit – nos. of 1579 (no. 46; photo 33). Helena Unglerowa was the initiator of using 93-95) and wisdom parts of the Holy Scripture (e.g. Ecclesiastes, Sirach, the running head in the King David’s Psalter in the translation of Walenty Psalms – nos. 30-37, 40-41, 123, 125-126) constituted tools which facili- Wróbel of 1539 (no. 32; photos 30a-b). An opulent column heading with tated interpretation of the text in the humane-spirited way. running head appeared in the Brest Bible (no. 3; photos 65, 66). The printer After 1551, biblical prints still played the function discussed here, provides the titles of books in Latin and Polish, the Arabic number of a card though with a different aspect. Namely, there appeared scathing criticisms and the content of pages (the contents). In the translations of Wujek, the of the moral stance of the representatives of the Catholic Church, which number of the chapter appears in running head, too (nos. 5, 21, 75; photos explicitly presented the need for conversion and transition to Reformation 34, 85a-b, 86). (e.g. 138, 138a, 139-141). In the biblical prints in Polish, we can come across several kinds of in- The creators of biblical prints (translators, editors, printers) were fully dexes and tables of content: the table of contents of chapters (no. 7); list of aware of the difficulties which a reader aiming at the Holy Scripture comes readings (e.g. nos. 1, 2, 2a, 6-11, 13, 16, 21-22, 29), and subject index (e.g. up against. For this very reason they used to propose an appropriate key for nos. 3, 19, 21). interpretation in the introductions, dedicatory letters and arguments placed In Polish biblical editing functional development can also be noticed. before chapters and in commentaries. As a result of which these editions Biblical text availability function constitutes the fundamental function of were like textbooks to study the word of God. One can find a lot of such each and every biblical text. Other functions bestowed on the book by its hermeneutic keys in the researched copies, starting with Medieval allegoric creators depend on the assumptions and realization of this very function. interpretations and finishing with scholarly criticism of the text. The quite Making the text of the Holy Scripture available for a reader can stem from frequently applied actualization of the text in the aspect of contemporary different incentives and may perform different functions. Among them there religious situations belongs to interesting ways of interpretation. Such in- are: educational functions (upbringing and formation of moral attitudes; terpretation of a text is very often proposed in reference to the commentar- lessons in reading and the interpretation of a text; getting acquainted with ies on the Apocalypse of St John (e.g. no. 139). Appropriate introductions, 692 Abstract Abstract 693 critical commentary, philological and scientific notes, descriptions of illus- i nauka Pana naszego Iesu Christa (Life and Teaching of Our Lord Jesus trations and maps assisted greatly to the scholarly examination of the Bible. Christ – no. 134) had similar functions. The subsequent educational function was aimed at getting a reader ca- Many elements of the content of a book supported this function: intro- sually acquainted with the history of salvation. Almost all prints serve this ductions, arguments (sometimes suggesting using a text in given circum- function, with the emphasis put on anthologies of texts (e.g. no. 135). stances), summarizing notes, subject indexes, an added prayer and texts Ideological functions of the Bible constitute the most crucial ones over for meditation. Purely typographic elements, such as a small format (in 8°, the period of the Renaissance and the Reformation. The task of spreading 12°), small volume, clarity of composition, the application of various kinds the humanist thought has been presented above. Now let me move on to the of initials, writings, and illustrations encouraging for prayer, played an im- presentation of the polemical-propaganda function. As it has already been portant role. mentioned above, this function appeared in 1551 and continuously accom- Mostly the editions of the New Testament and the whole Bible were panied the biblical prints of the epoch. Many elements played their role in supplied with elements which made it possible to exercise the function of that: introductions, dedicatory letters, arguments, continual and marginal a lectionary and evangeliary. One can mention here liturgical tips, lists of commentaries, critical notes, registers, attached catechisms, illustrations readings, the application of columns and symbols marking the boundaries (e.g. illustrations for Revelation, frontispiece), the technique of a transla- of pericopes, placing additions in the form of a choice of readings from the tion itself, often tendentious terminology. The typographic layout of a book Old Testament in the New Testament. was also of great importance, which facilitated access to both the text and Some psalters could also play the cultic function, especially those well- the commentaries, besides that, transparencies of the page layout, choice of adjusted to saying canonical hours (e.g. nos. 32-39, 44) and containing mu- scenes placed in ornamental title frames, distinct division into chapters and sical notes (e.g. nos. 42, 72, 78-86). The first ones were of use for the Cath- verses, placement of visible and heavily decorated column headings as well olics: the secular ones, „monastic maidens” and „plain priests” (no. 32), the as distinguished, aesthetic and eye-catching typeface. Such elements as the second ones for the Protestants singing psalms and songs during their con- size of the book and its format were also of some importance, which made gregation service and domestic service. it easier (or more difficult) to carry to religious congregations and to places Polish biblical editing aimed at producing multifunctional books from of theological disputes happening in different locations. the very beginning. After 1551, we can observe considerable increase The function consisting of awakening and strengthening of the sense in the function of the Bible, and the polemical-propaganda function be- of national identity is revealed in sole publishing of the texts in a national comes dominant here. The editions containing Jakub Wujek’s transla- language. Other important elements were connected with linking individual tions became the most multifunctional Polish Bibles of the epoch (es- editions with crowned heads by means of dedications and the placing he- pecially nos. 5, 21, 75). From the beginning of the 17th century, after raldic illustrations (Polish Eagle, royal crests, the emblem of Kraków and pushing faith opponents to the background, the Catholics started to con- Kraków Academy, etc.). fine themselves to reprinting earlier editions ina limited, impoverished Devotional functions. Biblical prints were adapted to the functions of form. prayer books and books for meditation in a different way. Psalters played The data presented above show the dynamism of development of the the key role in this respect, which allowed for reciting psalms in the mode biblical editing in Polish in the period of the Renaissance. Finally, it is of breviary canonical hours (e.g. nos. 30-39, 44). Liturgical tips added to worth trying to systematize them. arguments, appropriate indexes, supplementing editions with biblical songs In chronological order, the appearance and development of humanism and Latin first lines of psalms constituted their indispensable package. became the root cause of development of the biblical editing in Polish. The Some psalters also served as books for meditation as they contained ap- humanists searched for ancient wisdom, educational patterns and material propriate commentaries and prayers (e.g. nos. 32-41, 73-74). Other prints for philological research in the Holy Scripture. The Bible also constituted besides psalters, such as the Ungler’s Evangeliary (no. 135) and Żywot the source of poetic inspiration for humanists. Humanists are also credited 694 Abstract Abstract 695 with the creation of intellectual foundations, owing to which the translation of complicated content, which became a kind of religious weapon equipped and publishing of the Holy Scripture was possible. with all the necessary tools. The need to print such complicated books The development of the Polish language constituted an important factor contributed to the widespread increase in the level of Polish typography. which had an influence on the development of Polish writing (characters specific to the Polish language) and editing, also the biblical one, in the 16th The final results of the conducted research can be indicated briefly in the century. We can observe it on several planes: general increase in interest in following points: Polish texts and readership; works on Polish orthography, and works on the 1. Upon the examination of a considerable number of books containing style and biblical vocabulary. biblical texts in Polish, while looking at it from the point of view typical Adequate economic conditions were indispensable for the development of bibliology, one cannot help noticing that the Holy Scripture as a book of the printing industry. Around the middle of the 16th century, such con- reached out to a reader not only by the content of the translation, but also ditions came to exist in Kraków. Printers from Kraków (the Szarfenbergs) by means of so-called meta-text and typographic elements, which indicated were rich enough to finance the printing of the whole Bible. In thesec- direction for interpretation of the text and appointed the place and function ond half of the 16th century, the support of the Reformation provided by of subsequent editions in the complicated social, political and religious re- magnates led to the appearance of an economic base also beyond Kraków, lations of the age of Renaissance. which was crucial for the costly printing of the Bible (centers in Brest, 2. At the beginning (see page 678), a particular problem was set for Nesvitz, Łosk). The Brest Bible and Budny’s works appeared on this very this paper: Did the religious situation in Renaissance Poland have an influ- economic foundation. However, it was a transitory foundation. At the be- ence on the development of biblical editorship in Polish? The end of the ginning of the 17th century, when the economic conditions of Reformation study brings a concrete answer to the question. deteriorated, problems connected with translation and printing of the Bible Cultural and religious transformations in the Polish-Lithuanian Com- appeared (e.g. with the works on the Gdańsk Bible). monwealth in the years of 1518-1638, which started with the appearance of The demand put forward by the faithful, who wanted to use the Holy Humanism, the Reformation, and the Counter-Reformation, had a signifi- Scripture during individual and common (public) prayers, was an important cant influence on the development of Polish biblical editorship in the quan- reason for the emergence of biblical prints. titative, geographical, qualitative and functional aspects. Here again it is worth mentioning the factors connected with the produc- The figures quoted in the paper show that the amount of translations and tion and usage of a book: general development of printing industry; search editions grew along with the heat of religious disputes, whereas decreased for linguistic and typographical model of the Bible, to meet the needs of in the periods of dominance of one of the denomination groups. The years given denominations; another equally important factor was the noticeable of 1558-1577 (when the Reformation took the floor) were the most active wear and tear of books as a result of their intensive usage, and deliberate period, and for the Catholics also the 1590s (with the predominance of the one stemming from religious actions, and worn out copies were to be sub- Counter-Reformation). The following years were characterized by a sys- stituted with new ones. tematic decline in production. Since the mid-16th century, religious polemics was the most significant Changes in the geography of the biblical editorship in Polish, consisting factor securing the development of biblical editing in Polish. The emer- of printing being sprawled beyond Kraków, and its dissemination, first of gence, development, divisions, and the twilight of Reformation in Polish- all in Lithuania and then in Pomerania, reflect first of all the transforma- -Lithuanian Commonwealth and continuous strengthening of the Coun- tions that other faith movements on the territory of the Polish-Lithuanian ter-Reformation constitute the fundamental reasons for the appearance of Commonwealth underwent. The excellence of non-Catholic printing began new biblical translations. Transformations in denominations in Poland and along with the acquisition of wealthy patrons in Lithuania, whereas started Lithuania are precisely reflected in the dynamics of biblical editing devel- to decline with their comeback to Catholicism. The difficulties connected opment. The need for faith polemics led to the emergence of biblical prints with the printing of the Bible in the first half of the 17th century reflect the 696 Abstract Abstract 697 weakness of Protestantism, relegated to the background by the Counter- the Königsberg New Testament (nos. 7-10), the Brest Bible (no. 3) and Wu- -Reformation. jek’s translations (nos. 5, 21). It is no coincidence that the best equipped biblical prints, perform- Let me bring to your attention one more interesting connection being different functions (nos. 3, 5, 7-10, 21, 75), are polemical-propaganda tween the denominational situation and biblical editorship: the denomina- works. The activity of the Reformation and later the Counter-Reformation tion disputes contributed to the elaboration of new translations and editions. while giving readers the incentive to get interested in the word of God, Whereas they in turn created a new situation, which led to the printing of mostly looked at through the prism of theological controversies, set higher new works. The whole history of Renaissance biblical printing in Polish and higher standards for printing, which in turn led to the qualitative devel- can be summarized according to the following key. The primaeval impulse opment of prints. which set the described mechanism into motion was the emergence of the In the history of the biblical editorship in Polish one can distinguish the Reformation in Poland and Lithuania (thus the denominational situation). year of 1551, which is the year when the Königsberg New Testament (nos. The preparation of a ground for the Reformation by biblical editorship in 7-10) started to appear. Before that date, the Bible was looked upon from Polish in the humanist spirit was of less significance than in the west of Eu- the angle of humanistic interests, whereas after that date religious disputes rope, because the religious currents of the Reformation reached the Polish- became the dominant factor influencing biblical editorship development. Lithuanian Commonwealth from the outside. It is worth noting that the history of the Reformation and the Counter- One should now ponder the next two questions posed at the beginning -Reformation in the Polish-Lithuanian Commonwealth finds its reflection of the work (see page 678): Did Polish typography create its own, original in the history of the Holy Scripture printed in Polish. It is in this way that style of biblical prints? Is it possible to differentiate separate styles of bibli- histories of the Bible, the Reformation, and the Counter-Reformation are cal editorship for individual denominations? inextricably interwoven. The answer to the first question is negative. Polish biblical editorship At the outset of the work one more question was posed (see page was not original. It derived from two models elaborated in the West: one 678): Did Polish biblical prints have an impact on the changes in the de- of Wittenberg and another of Geneva. Polish printers borrowed typographic nominational situation in Polish-Lithuanian Commonwealth and if so, in elements from the Lutheran Bibles (e.g. Gothic lettering, page layout), and what way? Here again, the answer is positive. The influence of the newly- elements of additions to prints as well as divisions into verses from the Cal- released editions on the development of the denominational situation can vinian Bibles. be noticed e.g. in the 1550s, when the appearance of the Königsberg New Both styles intersected each other even within one element. Illustrations Testament (nos. 7-10) forced the Catholic side, in some way, to get rid of constitute a good example of the phenomenon. Szarfenberg in Leopolita’s prejudices against the Holy Scripture in Polish, which resulted in the emer- Bible of 1561 (no. 1) applied the Lutheran model, whereas the printer of gence of the Szarfengergs’ New Testament in 1556 (no. 11), and in 1561 the the Brest Bible (no. 3) applied one of Geneva. The intersection of styles ap- Leopolita’s Bible (nos. 1, 2, 2a). The controversial translation of the New peared in the Leopolita’s Bible of 1575 (and a variant of 1577; nos. 2, 2a), Testament by Budny of 1574 (and a variant of 1589; nos. 18, 18a) can con- as a result of which German and scientific French illustrations appeared in stitute the next example, as it led to heated debates among Polish Brethren, one volume. At the end of the epoch, one can notice the influence of the then divisions and finally ostracism of the translator from participation in Netherlandish style created by the Elseviers’ in the prints of Andrzej Hüne- the life of the community. feldt (nos. 6, 29, 79, 82, 84-87). Moreover, it must be emphasized that translation of biblical texts itself, When it comes to the existence of denominational models in the scope along with additions inserted in their editions (introductions, arguments, of the biblical editorship in Polish, one can single them out in reference to and first of all commentaries) had an impact on the formation of denomina- psalters only. Catholic psalters were first of all prayer books, which were tions. Good, well-printed and generously equipped translations were used used in the same way as the breviary, whereas the Protestant psalters were as an armour in religious fights. It can be clearly observed in the example of books of hymns, useful during domestic and congregation church services. 698 Abstract Abstract 699

These separate functions demanded separate additions, for example, the The application of illustrations (no. 11) and the first edition of the whole Catholics used to add indexes and liturgical tips to the psalters, whereas, Bible (no. 1) can be rendered as considerable recognition of the Catholic the Protestants would add notes; the Catholic psalms were translated into editorship. The Catholics remained slightly behind the Protestants, imple- prose, while the Protestant ones into verse. Both models tended towards menting the ideas of the opposing denomination in their works. The prints miniaturization of the format, with the Catholics stopping at 12°, while the of Wujek’s translations constitute the best example here, in which all the Protestants reaching 24°. The typical Renaissance psalter translated by Ko- best ideas of the predecessors were used (nos. 5, 21, 75). chanowski represents a separate model being closer to the Protestant than 3. Preliminary research conducted in the most important Polish and the Catholic one. some foreign libraries, which house substantial collections of biblical As far as editions of the New Testament and the whole Bible are con- prints, brought more results: cerned, it is difficult to distinguish explicitly separate denominations. The – On the basis of the present state of collections of the libraries, an up- reason for this state of things lies in the fact that good elements which had dated bibliographical list of the preserved biblical editions in Polish from been introduced by one printer were quickly intercepted by others, regard- the years of 1518-1638 was compiled for the purpose of this book, inclu- less of the denomination. The second edition of Leopolita’s Bible (nos. 2, sive of the lost editions. In total (not counting hortuluses and cantionals 2a) constitutes a perfect example here again, in which the features of the books) 65 translations were collected (or at least their existence was estab- earlier edition of 1561 are combined with the innovations of the printer of lished) which were published 143 times. the Brest Bible (e.g. illustrations of scholarly aspirations, and division of – On the basis of the conducted preliminary research, some informa- the text into numbered verses; cf. photos 53, 56a-c, 65-66). tion got corrected concerning the allegedly existing or lost prints. Other In this peculiar way a quite homogeneous style was created for all achievements comprise the discovery and description of some of the Da- Christian denominations, in which only background characteristic features vid’s Psalms by Salomon Rysiński of 1614 (no. 120), two editions of Sa- can be indicated. For instance: illustrations in the Wittenberg style are typ- lomon’s Parables in the translation of Józef Domaniewski (nos. 121-122), ical of Catholic Szarfenbergs’ prints; in the editions of the Bible and the a reprint of the Book of Psalms from the Gdańsk Bible (no. 29), which till New Testament of Polish Brethren there is a lack of elements playing the now used to be regarded as the next edition of Rybiński’s Psalter. The order cultic role; in addition to that, the Protestant prints achieved a bigger minia- introduced to the bibliographical list of the editions of Rybiński’s Psalter is turization of the format; in the Reformation prints, no division into zaczało worth emphasizing as well. was introduced; in the Protestant prints one can notice more Baroque, how- – Over the course of the research, many corrections have been intro- ever, it is the effect of the last word uttered by the group in the realm of bib- duced to the Polish Bibliography by Estreichers, and corrections have been lical translations and editions of the epoch (nos. 6, 85-87). reported to the catalogue of the National Ossoliński Institute in Wrocław, Furthermore, it must be emphasized that the non-Catholic typography, the Library of Czartoryski Princes in Kraków, and the Jagiellonian Library at least in its pinnacle, was characterized by bigger dynamism and novelty in Kraków and PAN Library in Kórnik. introduced in a more courageous way than Catholic typography. For example, the first edition of the New Testament came from the circle (Königs- The results of the conducted research presented at this point, may prove berg New Testament; nos. 7-10) and the first versed psalter along with useful for further work on the history of Holy Scripture in Polish, conduct- musical notes (no. 42). Non-Catholics introduced division into verses (no. ed in the bibliological, bibliographical, typographical, historical, linguistic, 3), concordances (no. 3), illustrations of scholarly aspirations (no. 3) and historical and literary aspects. maps (no. 26) to the printing of the Bible. The Lutherans were the first to add inspirational commentaries to the text (nos. 7-10). The Antitrinitarians published pioneering critical works of a text (Budny’s translation; nos. 4a, 18, 18a). 700 Wykaz tabel 701

Tabela 23. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Nowego Testamentu w tłum. M. Czechowica . . . . 448 Tabela 24. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. M. Czechowica . . . . 449 Wykaz tabel Tabela 25. Pisma zastosowane w Nowym Testamencie w tłum. M. Czecho- wica ...... 450 Tabela 1. Teksty biblijne w hortulusach polskich ...... 194 Tabela 26. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 2. Układ psalmów w Breviarium Cracoviense (1538) i w Psałterzu ficznych przekładów ks. J. Wujka ...... 470 krakowskim (1532) ...... 230 Tabela 27. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. ks. J. Wujka . . . . . 472 Tabela 3. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 28. Pisma zastosowane w edycjach tłumaczeń ks. J. Wujka . . . . 477 ficznych Żołtarza Dawidowego (1539-1567) ...... 240 Tabela 29. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 4. Pisma zastosowane w Żołtarzu Dawidowym (1539-1567) . . . 242 ficznych Nowego Testamentu rakowskiego ...... 486 Tabela 5. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 30. Zawartość Nowego Testamentu rakowskiego ...... 487 ficznych Psałterza Mikołaja Reja ...... 251 Tabela 31. Pisma zastosowane w Nowym Testamencie rakowskim . . . . 488 Tabela 6. Pisma zastosowane w Psałterzu Mikołaja Reja ...... 253 Tabela 32. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 7. Psałterz Jana Kochanowskiego – zestawienie wydań . . . . . 276 ficznych Biblii gdańskiej i przedruku Nowego Testamentu Tabela 8. Psałterz Macieja Rybińskiego – zestawienie wydań ...... 308 z Biblii gdańskiej (1633) ...... 505 Tabela 9. Edycje pojedynczych psalmów – zestawienie ...... 328 Tabela 33. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 10. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typograficznych Ewangelii i Dziejów Apostolskich z Biblii brzeskiej . . 538 ficznych edycjiNowego Testamentu królewieckiego . . . . . 344 Tabela 34a. Dane bibliograficzne wydań całej Biblii w języku polskim Tabela 11. Zawartość edycji Nowego Testamentu królewieckiego . . . . . 345 (1518-1638) ...... 551 Tabela 12. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- Tabela 34b. Dane bibliograficzne wydań Nowego Testamentu w języku ficznych Biblii Leopolity i przedruku Nowego Testamentu polskim (1518-1638) ...... 552 z Biblii Leopolity ...... 373 Tabela 34c. Dane bibliograficzne psałterzy w języku polskim (1518-1638) . 553 Tabela 13. Zawartość Biblii Leopolity z 1561, 1575 i 1577 roku . . . . . 374 Tabela 34d. Dane bibliograficzne komentarzy biblijnych w języku polskim Tabela 14. Pisma zastosowane w Biblii Leopolity i w przedruku Nowego (1518-1638) ...... 555 Testamentu z Biblii Leopolity ...... 381 Tabela 34e. Dane bibliograficzne biblijnych druków drobnych w języku Tabela 15. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- polskim (1518-1638) ...... 556 ficznych Biblii brzeskiej (1563) i jej przedruków ...... 401 Tabela 35a. Wielkość katolickiej produkcji wydawniczej druków biblijnych Tabela 16. Zawartość przedruków Nowego Testamentu z Biblii brzes- w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziestoleciach 557 kiej (1563) ...... 405 Tabela 35b. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblij- Tabela 17. Ilustracje w Biblii brzeskiej (1563) ...... 408 nych w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziesto- Tabela 18. Pisma zastosowane w Biblii brzeskiej (1563) i w jej przedrukach 409 leciach ...... 558 Tabela 19. Arkusze w edycji Apokryfa i Nowy Testament w tłum. Sz. Bud- Tabela 35c. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków nego (1570) i w Biblii Sz. Budnego (1572) – zestawienie . . . . 413 biblijnych w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudzie- Tabela 20. Zestawienie wybranych elementów bibliograficznych i typogra- stoleciach ...... 558 ficznych w drukach Sz. Budnego ...... 432 Tabela 36. Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku Tabela 21. Zawartość Nowego Testamentu w tłum. Sz. Budnego . . . . . 435 polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziestoleciach . . . . . 559 Tabela 22. Pisma zastosowane w drukach Sz. Budnego ...... 439 702 Wykaz tabel Wykaz wykresów 703

Tabela 37a. Wielkość protestanckiej produkcji wydawniczej druków biblij- Tabela 47a. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wydaniach całej Biblii . 602 nych w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudziesto- Tabela 47b. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wydaniach Nowego leciach w poszczególnych ośrodkach ...... 565 Testamentu ...... 602 Tabela 37b. Wielkość antytrynitariańskiej produkcji wydawniczej druków Tabela 47c. Podział tekstu na rozdziały i wersety w psałterzach ...... 603 biblijnych w języku polskim (1518-1638) w kolejnych dwudzie- Tabela 47d. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wybranych komentarzach 604 stoleciach w poszczególnych ośrodkach ...... 565 Tabela 47e. Podział tekstu na rozdziały i wersety w wybranych drukach Tabela 38 Wielkość produkcji wydawniczej druków biblijnych w języku drobnych ...... 604 polskim (1518-1638) dla poszczególnych drukarzy ...... 567 Tabela 39. Wykorzystanie poszczególnych ksiąg biblijnych w drukach Wykaz wykresów drobnych ...... 568 Tabela 40. Ilość Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy Wykres 1. Liczba arkuszy wydrukowanych przez poszczególne wyznania i druków drobnych wyprodukowanych w danych formatach w kolejnych dwudziestoleciach ...... 559 w kolejnych dwudziestoleciach ...... 569 Wykres 2. Liczba arkuszy wydrukowanych w kolejnych dwudziestoleciach 560 Tabela 41. Ilość edycji wyprodukowana w danych formatach w kolejnych dwudziestoleciach ...... 570 Wykres 3. Udział wspólnot wyznaniowych w produkcji druków biblijnych . 561 Tabela 42. Ilość edycji Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komen- Wykres 4. Udział Biblii, Nowych Testamentów, psałterzy, komentarzy tarzy i druków drobnych w danych formatach wyprodukowana i druków drobnych w całości biblijnej produkcji wydawniczej . 562 przez poszczególne obozy wyznaniowe ...... 572 Tabela 43. Układ ksiąg w Bibliach i wybranych wydaniach Nowego Testa- Wykaz ilustracji mentu ...... 573 Tabela 44a. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w kolum- Fot. 1. Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. II, Moguncja, J. Gu- nie głównej. Wydania całej Biblii ...... 576 tenberg, ok. 1455, 2°, k. 235r: J 1 (egz. Pelplin, Muzeum Diecezjalne) Tabela 44b. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w ko- Fot. 2a-b. Biblia cum glossa ordinaria, t. IV, Basel, J. Froben i J. Petri, 1498, lumnie głównej. Wydania Nowego Testamentu (wybór) . . . . 577 2°, Ez 47 (egz. Wr PWT XV-6) Tabela 44c. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w ko- Fot. 3a-b. Biblia Germanica, Norymberga, A. Koberger, 1483, 2°, k. 6v-7r: Rdz lumnie głównej. Wydania psałterzy (wybór) ...... 578 3-5 (egz. Wr PWT XV.2) Tabela 44d. Elementy wyposażenia druków biblijnych umieszczone w ko- Fot. 4. Biblia rabiniczna, t. I, Wenecja, D. Bomberg, 1546, 2°, k. tyt. (egz. lumnie głównej. Komentarze ...... 579 Wr BU 362155) Tabela 45a. Autorzy i adresaci dedykacji. Wydania całej Biblii ...... 581 Fot. 5. Nowy Testament w tłum. i oprac. Erazma z Rotterdamu, wyd. 2, Ba- Tabela 45b. Autorzy i adresaci dedykacji. Wydania Nowego Testamentu . . 581 zylea, J. Froben, 1519, 2°, s. 1: Mt 1 (egz. Wr BU 463182) Tabela 45c. Autorzy i adresaci dedykacji. Psałterze ...... 582 Fot. 6. Biblia Utriusque Testamenti (Biblia Stephanusa), t. I: Stary Testa- Tabela 45d. Autorzy i adresaci dedykacji. Komentarze ...... 583 ment, Genewa, R. Stephanus (Estienne), 1557, 2°, k. 1r: Rdz 1 (egz. Tabela 45e. Autorzy i adresaci dedykacji. Druki drobne ...... 583 ZNiO XVI.F.13809) Tabela 46a. Noty marginalne w wydaniach całej Biblii ...... 593 Fot. 7. Biblia Sacra. Quid, in hac editione, a Theologis Lovaniensibus, prae- Tabela 46b. Noty marginalne w wybranych wydaniach Nowego Testamentu . 593 stitum sit, paulo post indicatur (Wulgata lowańska), Antwerpia, Tabela 46c. Noty marginalne w wybranych psałterzach ...... 594 Ch. Plantin, 1574, 8°, k. tyt. (egz. Wr BK I 24.O) Tabela 46d. Noty marginalne w wybranych drukach drobnych ...... 594 Fot. 8. Biblia w tłum. S. Pagniniego, Lyon, A. Du Ry, 1527/1528, 4°, k. 1r: Rdz 1 (egz. Wr BU 462347) 704 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 705

Fot. 9. Poliglota kompluteńska, t. III, Complutum (Alcalá de Henares), A.G. Fot. 26a-b. Xiegi Jesusa, Syna Syrachowego, Kraków, H. Wietor, 1541, 8°, de Brocario, nakł. F. Ximénez de Cisneros, ok. 1514-1517, 2°, k. tyt. k. O2v-3r: Syr 44-45 (ezg. ZNiO XVI.O.632) (egz. Wr BU 400001/II) Fot. 27a-b. Proverbiorum Salomonis (Przypowieści Salomonowe) w tłum. J. Do- Fot. 10. Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine (Poliglota an- maniewskiego, Lubcz nad Niemnem, P. Blast Kmita, 1623, 4°, s. 1-2: twerpska), t. VII, Antwerpia, Ch. Plantin, 1569-1572, 2°, s. 1: Rdz Prz 1-2 (egz. Tor KK TN 23018) 1-2 (tekst hebrajski z interlinearnym przekładem S. Pagniniego) (egz. Fot. 28a-b. Tobiasz z łacinskiego ięzyka na Polski przełożony, Kraków, Marek Wr PWT III-666) Scharfenberg, 1545, 8°, k. A2v-3r: Tb 1 (egz. ZNiO XVI.O.660) Fot. 11. Biblia w tłum. M. Lutra, Lubeka, L. Dietz, 1550, k. tyt., drzeworyt Fot. 29. Psałterz albo kościelne śpiewanie króla Dawida (Psałterz krakowski), E. Altdorfera: tzw. Tablica Prawa i Łaski (egz. nieznanego pocho- Kraków, H. Wietor, 1535, 8°, k. 1r: Ps 1 (egz. ZNiO XVI.O.1021) dzenia) Fot. 30a-b. Żołtarz Dawidów, Kraków, Officina Ungleriana, 1539, 8°, k. 5v-6r: Fot. 12a-b. Nowy Testament w tłum. M. Lutra (tzw. Septemberbibel), Wittenber- Ps 3-4 (ZNiO XVI.O.389) ga, M. Lotter, 1522, 2°, k. 72v-73r: Ap 1 (egz. Wr BU 362120) Fot. 31. Psałterz Dawida w tłum. J. Lubelczyka, Kraków, M. Wirzbięta, 1558, Fot. 13. Wulgata sykstoklementyńska, Rzym, Typographia Apostolica Vatica- 2°, k. B2v: Ps 3 (egz. BJ Cim. 8294) na, 1592, 2°, k. tyt. (egz. Wr BU 371010) Fot. 32. Psalterz Dawidow (Psałterz trydencki), Kraków, Drukarnia Łazarzo- Fot. 14. Psałterz floriański, ok. 1399, k. 1r: Ps 1 (rps BN 8002) wa, 1579, 12°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.25) Fot. 15. Karta medycka, ok. 1405, Ps 51 (50) (rps ZNiO, zbiory Biblioteki Fot. 33. Psałterz Dawidow. Przekladania Jana Kochanowskiego, Kraków, Pawlikowskich, 132) Drukarnia Łazarzowa, 1601, 4°, s. 3: Ps 1 (egz. ZNiO XVII-2736) Fot. 16. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, k. 1r: Rdz 1 (rps zaginiony, facs.) Fot. 34. Psalterz Dawidow w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, Fot. 17. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, jedna z ocalałych kart t. II: Iz 48,6 – 4°, s. 8 drugiej paginacji: Ps 4 (egz. ZNiO XVI.Qu.2659) 49,1 (rps Wr BU R 3164) Fot. 35. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, Fot. 18. Psałterz puławski, ok. 1470?, Ps 1 (własność Fundacji XX. Czartory- 1619, 8°, k. tyt. (egz. ZNiO XVII-1426) skich w Krakowie, rps Kr BCz 1269) Fot. 36. Psalmy Dawidowe w tłum. M. Rybińskiego, Gdańsk, A. Hünefeldt, Fot. 19a-b. Żołtarz Dawida Proroka w tłum. W. Wróbla, 1528, k. 1v-2r: Ps 1-2 1619, 8°, s. 1: Ps 1 (egz. ZNiO XVII-1426) (rps BK 7) Fot. 37. Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. S. Rysińskiego, Lubcz nad Nie- Fot. 20. Ortyle prawa magdeburskiego i prawa żydowskie, ok. 1450 lub 1485, mnem, P. Blast, 1614, 4°, k. tyt. (egz. Tor KK TN 23017) k. 6v: Wj 21,1-18 (rps ZNiO 50) Fot. 38. Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. S. Rysińskiego, Lubcz nad Nie- Fot. 21. Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis, poł. XV w., mnem, P. Blast, 1614, 4°, s. 1: Ps 1 (egz. Tor KK TN 23017) k. 95v: glosa z polskim tłum. Magnificat (Łk 1,46-52) (rps ZNiO 810) Fot. 39. Psalm Dawidow LXXXV w tłum. M. Reja, Kraków, Łazarz Andryso- Fot. 22. Prolog Ewangelii wg św. Jana wydrukowany w Septem canonice epi- wic, [po 1550, in. ok. 1556], 8°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.846) stole beatorum apostolorum Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, Fot. 40. Ewangelia święta Pana Jezusa Chrystusa wedle Mateusza świętego J. Haller, 1518/1519], 4°, k. 18v (egz. ZNiO XVI.Qu.3064) (Nowy Testament królewiecki) w tłum. S. Murzynowskiego, Króle- Fot. 23. Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia, Kraków, H. Wietor, wiec, A. Augezdecki, 1551, 4°, k. IIr: Mt 1 (egz. Wa BU Sd. 614.82) 1522, 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2891) Fot. 41. Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w tłum. Fot. 24a-b. Tzw. Ewangeliarz Unglera w oprac. Jana z Sącza (Sandeckiego-Ma- J. Sandeckiego-Maleckiego, Ełk, J. Malecki, 1552, 8°, k. tyt. (egz. leckiego), Kraków, F. Ungler, 1527/1528, 8°, k. A4v-5r (egz. ZNiO Lw BU 188616 II; dawna sygn. Wa BU 28.2.4.5) XVI.O.863) Fot. 42. Nowy Testament z przełożenia Erasma Roterodamskiego w tłum. Fot. 25a-b. Hortulus polski, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, po 1585, 8°, k. 11v- J. Sandeckiego-Maleckiego, Ełk, J. Malecki, 1552, 8°, k. A2r: Mt 1 -12r: Ps 96 i 97 (egz. ZNiO XVI.O.737) (egz. Lw BU 188616 II; dawna sygn. Wa BU 28.2.4.5)

HB-I 45 706 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 707

Fot. 43. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzice Fot. 57. Nowy Testament (przedruk z Biblii Leopolity), Kraków, Stanisław Marka Szarfenberga, 1556, 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2982) Szarfenberg, 1568, 8°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.414) Fot. 44. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzice Fot. 58. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. Marka Szarfenberga, 1556, 4°, k. +1v (egz. ZNiO XVI.Qu.2982) M. Radziwiłł, 1563, 2°, k. tyt. (ZNiO XVI.F.4015) Fot. 45. Nowy Testament krakowski (Szarfenbergów), Kraków, Dziedzi- Fot. 59. Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony ce Marka Szarfenberga, 1556, 4°, k. 2v: Mt 1-2 (egz. ZNiO XVI. (przedruk z Biblii brzeskiej), Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8°, Qu.2982) k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.800) Fot. 46. Biblia Leopolity, Kraków, Dziedzice Marka Szarfenberga, 1561, 2°, Fot. 60a-b. Nowy Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony k. tyt. (egz. BJ Cim. 8307) (przedruk z Biblii brzeskiej), Nieśwież, Daniel z Łęczycy, 1568, 8°, Fot. 47. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2°, k. tyt. (egz. k. G1v-2r: Mt 20-21 (egz. ZNiO XVI.O.800) ZNiO XVI.F. 4178) Fot. 61. Domini nostri Jesu Christi Novi Testamenti pars prima. Pana nasze- Fot. 48. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575, 2°, verso k. tyt. go Jezusa Krystusa Nowego Testamentu Część pierwsza. Z greckiego z herbem Henryka Walezego (egz. ZNiO XVI.F. 4178) na polski język z pilnością przełożony (przedruk z Biblii brzeskiej), Fot. 49. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2°, herb Stefa- Toruń, M. Nering, 1585, 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.2507) na Batorego z dedykacji do ST (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 62. Nowy Testament, albo księgi Przymierza Nowego: Pana Jezusa Kry- Fot. 50. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1577, 2°, dedykacja stusa Syna Bożego, Zbawiciela świata. Teraz z wielką pilnościa i pra- do NT dla Anny Jagiellonki (egz. ZNiO XVI.F.4275) cą przejźrzane i wydane (przedruk z Biblii brzeskiej), Wilno, J. Mar- Fot. 51. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2°, k. 1r: Rdz kowicz, nakł. M. Zenowicz, 1593, 4°, k. 449r: Ap 1 (egz. ZNiO XVI. 1 (egz. zdygitalizowany i opublikowany przez Wa BWMSD, http:// Qu.2870) digital.fides.org.pl/dlibra/docmetadata?id=14 [13.06.2016]) Fot. 63. Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Fot. 52. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2°, k. 1r: Rdz 1 Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, (egz. BJ Cim. 8307) Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, Fot. 53. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575|1577, 2°, k. 1r: E. Hutter, 1600, 2°, k. tyt. do Rz (egz. ZNIO XVI.F.4331) Rdz 1 (egz. ZNiO XVI.F.4275) Fot. 64a-b. Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Fot. 54. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561, 2°, verso k. tyt. Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, z portretem Zygmunta II Augusta (egz. BJ Cim. 8307) Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, Fot. 55. Drzeworyt autorstwa Lucasa Cranacha starszego ilustrujący Ap 11: E. Hutter, 1600, 2°, s. 2-3: Rz 1,1-5; tekst z Biblii brzeskiej znajduje a. Biblia w tłum. M. Lutra, t. IV, Wittenberga, H. Lufft, 1539 (egz. Wr się w ostatniej kolumnie na s. recto (egz. ZNIO XVI.F.4331) BU 362750.2) Fot. 65. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. b. Bible Melantrichova (po czesku), Praga, G. Melantrich Roždalo- M. Radziwiłł, 1563, 2°, k. 1r: Rdz 1 (ZNiO XVI.F.4015) vský, 1556/1557 (egz. ZNiO 13788) Fot. 66. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. c. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1561 (egz. BJ M. Radziwiłł, 1563, 2°, k. 45v: Wj 25-26 (ZNiO XVI.F.4015) Cim. 8307) Fot. 67. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. d. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575|1577 (egz. M. Radziwiłł, 1563, 2°, k. *2r: dedykacja dla króla Zygmunta II Au- ZNiO XVI.F.4275) gusta (ZNiO XVI.F.4015) Fot. 56a-c. Biblia Leopolity, Kraków, Mikołaj Szarfenberg, 1575|1577, 2°, il. do Fot. 68. Księgi, które po grecku zową Apokryfa, to jest kryjome księgi. Nowy 3 Krl 6 (1 Krl 6) z opisem (egz. ZNiO XVI.F.4275) Testament z greckiego na polski język z pilnością przełożony, Nie- 708 Wykaz ilustracji Wykaz ilustracji 709

śwież, Daniel z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, 1570, 4°, k. a1r: Fot. 83. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2°, 3 Ezd 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.2337) k. tyt. (egz. ZNiO XVI.F.4289) Fot. 69. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel Fot. 84a-b. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2°, z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyń- k. *1v-2r: dedykacja dla Zygmunta III Wazy (egz. ZNiO XVI.F.4289) ski, 1572, 4°, k. tyt. (facs.) (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) Fot. 85a-b. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2°, Fot. 70. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], s. 2-3: Rdz 1-2 (egz. ZNiO XVI.F.4289) nakł. J. Kiszka, 1574, 8°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.191) Fot. 86. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, Fot. 71a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, Daniel z Łęczycy, 4°, s. 1: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.3065) F. Bolemowski, nakł. J. Kiszka, 1589, 8°, druga przedmowa (egz. BN Fot. 87. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, XVI.O.858) 8°, s. 1: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.O.665) Fot. 72. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel Fot. 88. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Ster- z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyń- nacki, 1606, 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVII-1472) ski, 1572, 4°, k. A2r: dedykacja dla księcia Mikołaja Radziwiłła Ru- Fot. 89a-b. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Ster- dego (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) nacki, 1620, 12°, k. A3v-4r: Mt 3-4 (własność Fundacji XX. Czarto- Fot. 73. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel ryskich w Krakowie, egz. Kr BCz 25177/I) z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyń- Fot. 90. Nowy Testament rakowski w tłum. W. Szmalca i in., Raków, S. Ster- ski, 1572, 4°, k. tyt. do NT (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) nacki, 1606, 4°, k. A1r: Mt 1 (egz. ZNiO XVII-1472) Fot. 74. Biblia w tłum. Sz. Budnego, [Nieśwież, Zasław lub Uzda?], Daniel Fot. 91. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°, z Łęczycy, nakł. M. Kawieczyński, H. Kawieczyński, A. Kawieczyń- k. tyt. (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr ski, 1572, 4°, k. 2r: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.2339) BCz 24157/I) Fot. 75a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], Fot. 92a-b. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°, nakł. J. Kiszka, 1574, 8°, k. a1v-2r: dedykacja dla J. Kiszki (egz. k. B2v-3r: Mt 1-2 (egz. ZNiO XVII-1787) ZNiO XVI.O.191) Fot. 93. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°, Fot. 76a-b. Nowy Testament w tłum. Sz. Budnego, Łosk, [Daniel z Łęczycy], mapa Ziemi Świętej (własność Fundacji XX. Czartoryskich w Krako- nakł. J. Kiszka, 1574, 8°, k. A2v-3r: Mt 2 (egz. ZNiO XVI.O.191) wie, egz. Kr BCz 24157/I) Fot. 77. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, Fot. 94. Nowy Testament gdański, Gdańsk, Wdowa G. Guilmothana, 1606, 8°, 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) mapa podróży św. Pawła Apostoła (własność Fundacji XX. Czartory- Fot. 78. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, skich w Krakowie, egz. Kr BCz 24157/I) 4°, k. A1r: Mt 1 (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) Fot. 95. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, pierwsza k. tyt. (egz. Fot. 79a-b. Nowy Testament w tłum. M. Czechowica, Kraków, A. Rodecki, 1577, ZNiO XVII-3246) 4°, k. g2v-3r: J 1-2 (egz. ZNiO XVI.Qu.1773) Fot. 96. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, druga k. tyt. (egz. Fot. 80. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1593, ZNiO XVII-3248) 4°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.Qu.3065) Fot. 97. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, dedykacja dla Wła- Fot. 81. Nowy Testament w tłum. J. Wujka, Kraków, A. Piotrkowczyk, 1594, dysława IV (egz. ZNiO XVII-3246) 8°, k. tyt. (egz. ZNiO XVI.O.665) Fot. 98. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, dedykacja dla Fot. 82. Biblia w tłum. J. Wujka, Kraków, Drukarnia Łazarzowa, 1599, 2°, Krzysztofa Radziwiłła (egz. ZNiO XVII-3246) k. przedtyt. (egz. Wa BU Sd. 612.49) Fot. 99a-b. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, s. 502-503: Ne 3-5 (egz. ZNiO XVII-3246) 710 Wykaz ilustracji 711

Fot. 100a-b. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, s. 58-59: Mk 16 i Łk 1 (egz. ZNiO XVII-3246) Fot. 101. Biblia gdańska, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1632, 8°, początek NT (egz. ZNiO XVII-3246) Indeks osobowy Fot. 102. Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa, przedruk z Biblii gdańskiej, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°, k. tyt. po restauracji (egz. ZNiO XVII-2144) A Artomiusz (Artomius) Piotr (1552-1609) 331 Fot. 103a-b. Nowy Testament Pana naszego Jezusa Chrystusa, przedruk z Bi- Arysteasz 65 blii gdańskiej, Gdańsk, A. Hünefeldt, 1633, 24°, s. 4-5: Mt 1-2 (egz. Aaron (postać biblijna) 476, 477, 509 Asenat (postać biblijna i z apokryfów ST) 197 Abel (postać biblijna) 202 ZNiO XVII-2144) Asolano Andrea (działał 1515-1529) 75 Abrabanel Izaak ben Juda (1437-1508) 74 Atanazy, św. (ok. 295-373) 158, 230, 231, 232, Fot. 104. Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8°, k. tyt. (egz. Abraham (Abram) (postać biblijna) 207, 290, 293 ZNiO XVI.O.494) 411, 486, 494 Augezdecki Aleksander (?-1577) 140, 141, 330, Fot. 105a-b. Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8°, k. A1v-2r Achab (król, postać biblijna) 429 332, 337, 346, 348, 552, 567, 627, 628, Adam (postać biblijna) 188, 199, 200, 210, 380, 651, 705 (egz. ZNiO XVI.O.494) 476, 477, 478, 496, 509 August I Wettyn (1526-1586, elektor Saksonii Fot. 106. Psalm Dawidów pięćdziesty, Kraków, F. Ungler, 1531, 8°, k. B3r Adam Melchior (ok. 1575-1622) 391, 653 od 1553) 89 (egz. ZNiO XVI.O.494) Adam Michael (I poł. XVI w.) 91 Augustyn, św. (354-430) 163, 232, 290, 467, Adamczyk Maria (1939-2013) 168, 197, 198, 468, 472, 580 Fot. 107. Komentarz albo wykład na proroctwo Hozeasza proroka, Brześć Li- 201, 209, 668, 669 Augustyniak Urszula 122, 653, 668 tewski [w rzeczywistości: Kraków, M. Wirzbięta], 1559, 4°, k. b2r: Agricola (Huusman, Huisman) Rodolphus (Roe- Oz 1-2 (egz. ZNiO XVI.O.1651) lof, Rudolf) (1444-1485) 69 B Agricola Rudolf młodszy (II poł. XV w. – 1521) Bacon Roger (ok. 1214-1294) 70 Fot. 108. Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°, k. tyt. 116 Baerckholten Maria (wdowa G. Guilmothana) (egz. BJ Cim. 4885) Albrecht Hohenzollern (1490-1568) 120, 138, (XVI/XVII w.) 141, 488, 553, 631, 709 334, 336, 337, 338, 339, 340, 345, 390, Fot. 109. Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°, k. 4r: Bal Michał (?-1496) 211, 670 581, 587, 664 Ap 1 (egz. BJ Cim. 4885) Balowie 211, 672 Alciati Gianpaolo (1515-1573) 389 Fot. 110a-b. Apocalypsis w tłum. M. Reja, Kraków, M. Wirzbięta, 1565, 4°, Balówna Katarzyna (?-1597) 212 Alexandrowicz (Aleksandrowicz) Stanisław Bandtkie Jerzy Samuel (1768-1835) 30, 151, k. Cc6v-B1r (egz. BJ Cim. 4885) (1931-2015) 526, 668 152, 203, 227, 350, 385, 393, 525, 654, Fot. 111. Sprawy i słowa Jezusa Krystusa Syna Bożego w oprac. T. Falconiu- Altdorfer (Aldorfer) Erhard (Erhart) (ok. 1480- 660 -1561) 96, 704 sa, Brześć Litewski, [C. Bazylik], 1566, 2°, k. tyt. (własność Fundacji Barbier Nicolas (działał w poł. XVI w.) 98, 113 Ambroży, św. (339-397) 232, 467, 468 Bartłomiej Polkon z Wielunia (XV/XVI w.) 179 XX. Czartoryskich w Krakowie, egz. Kr BCz Cim. 787/III) Amman Jost (1539-1591) 378, 476 Bartłomiej z Jasła (ok. 1360-1407) 152 Fot. 112. Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. T. Falconiusa, Brześć Litew- Andrzej Apostoł, św. 494 Bartynowski Władysław (1832-1918) 184, 208, ski, [C. Bazylik], 1566, 2°, k. tyt. (własność Fundacji XX. Czartory- Anna Jagiellonka (1523-1596, królowa Polski 668 od 1575) 262, 263, 264, 370, 374, 384, Barycz Henryk (1901-1994) 116, 668 skich w Krakowie, egz. Kr BCz 788/III) 581, 582, 585, 674, 706 Barzillaj (postać biblijna) 498 Fot. 113. Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. T. Falconiusa, Brześć Litew- Anna, św. 167, 186, 189 Barzy (Barzi) Stanisław (1529-1571) 238, 241, ski, [C. Bazylik], 1566, 2°, k. 1r: Dz 1 (egz. ZNiO XVI.F.4099) Anna z Górki (Górkowa) (ok. 1500-1530) 236 582 Annasz (? – po 33, arcykapłan 6-15) 85 Barzyna (Barzina) Dorota (?-1613) 461, 473, Anzelm z Laon (Anselmus Laudunensis) (ok. 583, 671 1050-1117) 620 Batszeba (postać biblijna) 196, 231, 232, 242, Aquaviva Claudio (1543-1615) 456 515 Arct Michał (1840-1916) 160, 657 Baudrier Julien (1860-1915) 655 Ariusz (Arius) (ok. 256/260-336) 529, 530, Baum Johann Wilhelm (Guilielmus, William) 533, 536 (1806-1878) 87, 653 712 Indeks osobowy Indeks osobowy 713

Bazylik Cyprian (ok. 1535-1591) 142, 262, 390, Bonarowa (Bonerowa) Jadwiga (z Kościelca) Bullinger Heinrich (1504-1575) 132, 441, 489, Cyprian z Kartaginy, św. (ok. 200-258) 429 401, 533, 534, 538, 539, 626, 634, 650, (ok. 1520-1549) 199, 200, 202, 237, 525 Cyryl, św. (ok. 827-869) 156 707, 710 241, 582, 583 Bythner Bartłomiej starszy (ok. 1559-1629) Cytowska Maria (1922-2007) 315, 669 Belcarzowa Elżbieta 39, 360, 364, 659, 660 Bonarowie (Bonerowie) 121, 519 501, 673 Czarnecki 218 Bellarmin Robert SJ, kard. (1542-1621) 107, Bona Sforza d’Aragona (1494-1557) 116, 119, Czartoryski Władysław (1828-1894) 159, 660 460, 468, 469, 493, 624, 675 182 C Czech Lidia 655 Benedykt XIV (Prospero Lorenzo Lambertini) Bonifacy III (?-607, papież od 19 lutego 607 r.) Czechowic Marcin (1532-1613) 26, 135, 142, Campen (de Campo, Campensis) Jan van den (1675-1758, papież od 1740) 106 528 143, 146, 424, 440-452, 453, 460, 462, (1490-1538) 116, 117, 248, 249, 273 Benedykt z Nursji, św. (ok. 480-547) 529 Borawski Stanisław 413, 661 463, 480, 481, 482, 484, 549, 571, 575, Cancellieri Chiaretto Costanzo (Konstanty) de Bentkowski Feliks (1781-1852) 311, 312, 390, Bragadini Lorenzo (I poł. XVII w.) 74 582, 588, 589, 591, 609, 624, 630, 671, (II poł. XV w. – po 1512) 117 Bragadini Pietro (I poł. XVII w.) 74 673, 708 654 Cantimori Delio (1904-1966) 133, 669 Brant Jan SJ (1554-1602) 458 Czerniatowicz Janina (1903-1997) 118, 349, Bernacki Ludwik (1882-1939) 150, 151, 152, Carafa Antonio, kard. (1538-1591) 108 Brelius Piotr (XVI w.) 389 355, 365, 384, 386, 392, 393, 405, 407, 154, 156, 157, 158, 179, 191, 192, 193, Castellano (da Castello) Alberto (ok. 1450 – po Bretschneider Karl Gottlieb (1776-1848) 70, 419, 420, 425, 440, 444, 445, 446, 482, 658, 660, 668 1523) 76 654 484, 661 Bernard z Clairvaux, św. (1090-1153) 206 Castellion (Castellio) Sebastian (1515-1563) Brocario Arnaldo Guillermo (de) (XVI w.) 621, Bessarion Basilios (Basilius, Johannes), kard. 419, 436 704 D (1403-1472) 75 Chambers Bettye Thomas 92, 655 Bruchnalski Wilhelm Adolf (1859-1938) 150, Beza Theodore (Bèze Théodore de) (1519-1605) Chemperek Dariusz 121, 130, 669, 670 Dahl Svend (1887-1963) 58, 68, 669 159, 173, 669 77, 93, 300, 414, 419, 436, 459, 463, Chmaj Ludwik (1888-1959) 484, 675 Daniel (postać biblijna) 84, 85, 88, 101, 102, Brucioli Antonio (1498-1566) 68 497 Chmiel Jerzy, ks. (1935-2016) 455, 661 168, 382, 395, 403, 432, 433, 620 Brückner Aleksander (1856-1939) 130, 131, Biandrata (Blandrata) Giorgio (Jerzy) (ok. Chojecka Ewa 374, 377, 378, 669 Daniel z Łęczycy (ok. 1530-1600?) 139, 142, 132, 133, 134, 135, 136, 150, 151, 158, 1515/1516-1588) 133, 389, 441, 481, Chojnacki Władysław (1920-1991) 29, 297, 143, 144, 145, 384, 401, 412, 551, 552, 159, 160, 161, 167, 168, 169, 170, 192, 676 307, 320, 641, 655 553, 626, 629, 630, 707, 708 193, 228, 229, 230, 235, 239, 247, 248, Biecki – zob. Bonar Seweryn Chrostowski Waldemar (ur. 1951) 234, 322, Daubmann Jan (?-1573) 140 249, 250, 330, 352, 364, 366, 517, 518, Bieda Ignacy SJ 100, 653 657, 665, 666 Dawid (król, postać biblijna) 27, 40, 101, 145, 519, 521, 525, 526, 661, 669, 670 Bielak Alicja 413, 666 Chrzanowski Ignacy (1866-1940) 517, 521 160, 161, 218, 221, 227, 231, 232, 234, Brunet Jacques Charles (1780-1867) 29, 77, 655 Bielski Marcin (1495-1575) 351, 352, 353, 354, Charzyńska-Wójcik Magdalena 235, 661 235, 237, 238, 240, 241, 242, 243, 244, Bruno Gabriel 65 355, 360, 517, 545, 546 Clarius Isidorius (Chiari Isidoro, Brixianus) 245, 246, 247, 248, 249, 251, 254, 256, Brygida Szwedzka, św. (1303-1373) 369 Bieńkowska Danuta 459, 460, 461, 474, 661 (1495-1555) 78 257, 258, 259, 260, 262, 264, 265, 266, Buchanan George (1506-1582) 273 Biernat z Lublina (ok. 1465-1529) 180, 191 Cochläus Johann (1479-1552) 125 267, 268, 269, 270, 273, 275, 276, 278, Buchwald-Pelcowa Paulina 119, 139, 254, 270, Colines (Colinaeus) Simon de (ok. 1480-1546) 279, 280, 281, 282, 283, 285, 286, 287, Bietenholz Peter G. 657 271, 273, 274, 310, 313, 316, 324, 325, Bindseil Heinrich Ernst (1803-1870) 70, 654 63, 81, 444, 621 288, 289, 291, 294, 295, 296, 297, 303, 331, 645, 655, 660, 661, 669 Coogan Michael David 657 305, 306, 310, 311, 312, 313, 314, 315, Birgel (pastor w Słucku) 217, 218 Budé (Budaeus) Guillaume (Wilhelm) (1468- Cotenius Andrzej (Andreas) (XVI w.) 331, 652 317, 318, 319, 320, 321, 325, 327, 330, Birkenmajer Aleksander (1890-1967) 152, 153, -1540) 71, 117 Courteau Thomas (?-1567) 98, 113 331, 341, 375, 457, 459, 471, 497, 503, 661 Budé Louis (ok. 1510-?) 93 Cox (Coxe, Cockes) Leonard (ok. 1498-1549) 504, 512, 513, 514, 515, 521, 546, 547, Birn Józef 387, 388, 668 Budny Szymon (1530-1593) 25, 26, 39, 135, 116 598, 602, 603, 606, 618, 619, 620, 632, Blezylla, św. (ok. 363-383) 212 142, 143, 145, 146, 219, 226, 335, 361, Cranach Lucas starszy (1472-1553) 88, 95, 97, 633, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, Bodenstein (Karlstadt, Carlstadt, Carolostadius) 362, 363, 367, 386, 389, 391, 392, 393, 525, 706 641, 643, 644, 645, 646, 649, 652, 653, Andreas Rudolf (ok. 1480-1541) 84, 86 412-440, 441, 442, 443, 444, 450, 453, Crell Jan (Crellius Johannes) (1590-1633) 136, 659, 660, 661, 662, 665, 704, 705, 710 Bodniak Stanisław 387, 388, 669 454, 460, 461, 462, 463, 475, 482, 544, 512 Dawid (z Warszawy) Leonard (ok. 1530-?) 117 Bohonos Maria 655 545, 547, 549, 550, 551, 552, 563, 572, Crespin Jean (Crespinus Johannes) (ok. 1520- Dąbrowski Eugeniusz, ks. (1901-1970) 69, 352, Bolemowski Feliks (II poł. XVI w.) 145, 416, 582, 587, 588, 589, 591, 592, 596, 601, -1572) 444, 623 657, 662, 663, 669 553, 630, 708 605, 615, 626, 630, 658, 661, 662, 663, Cruciger Caspar starszy (1504-1548) 95, 517 Dąbrowski Maciej 310 Bomberg Daniel (ok. 1470/1480-1549) 74, 622, 665, 666, 667, 668, 670, 671, 673, 708 Cunitz Edouard 87, 653 Denck Hans (1495-1527) 89, 90 703 Budzyk Kazimierz (1911-1964) 655 Cybulski Marek (ur. 1948) 228, 229, 247, 248, Deutscher Thomas Brian (ur. 1949) 657 Bonar (Boner) Jan (1516-1562) 388 Budzyński (Budziński) Stanisław (ok. 1530 – po 249, 250, 251, 254, 661 Dietenberger Johann (1475-1537) 90 Bonar (Boner) Seweryn (Biecki) (1486-1549) 1593) 135 Cynarski Stanisław (1923-1996) 136, 427, 669, Dietrich Veit (Wit Teodor) (1506-1549) 86, 516, 199, 200, 674 Bugenhagen Johannes (1485-1558) 256 674 517, 649 714 Indeks osobowy Indeks osobowy 715

Dietz Ludowich (Ludwig) (zm. 1559) 621, 704 Estienne (Stephanus) Robert (1499-1559) 25, Froschauer Christoph młodszy (1532-1585) 91 Grabowski Tadeusz (1871-1960) 480, 670 Discordia (Niezgoda) Wawrzyniec (ok. 1515- 71, 74, 76, 77, 81, 82, 93, 98, 110, 113, Froschauer Christoph starszy (ok. 1490-1564) Gracjan (Gratianus) (XII w.) 620 -1566/1569) 119 223, 224, 226, 233, 391, 392, 404, 408, 90, 91, 97, 622 Gracjan Marcin (1568-1629) 490 Dittman Jonas z Jawora (XVII w.) 157 444, 459, 606, 622, 623, 703 Froschauerowie 91, 97 Gravius Bartholomaeus (XVI w.) 77 Dobrzycki Stanisław (1875-1931) 197, 198, Estreicher Karol młodszy (1906-1984) 217, 218 Fryderyk III Mądry (1463-1525, książę saski, Greswell Edward (1797-1869) 444, 621, 623, 199, 201, 271, 272, 273, 324, 661, 669 Estreicher Karol starszy (1827-1908) 29, 186, elektor Rzeszy Niemieckiej 654 Domaniewski Fabian (XVI w.) 219 203, 209, 217, 227, 228, 234, 262, 296, od 1486) 71 Grodzicki Stanisław SJ (1541-1613) 288, 456, Domaniewski Józef (XVI/XVII w.) 26, 217- 297, 320, 333, 350, 351, 361, 382, 414, Fust Johann (ok. 1400-1466) 57, 58 457, 458, 662 -225, 583, 618, 646, 659, 675, 705 422, 497, 517, 655 Groicki Bartłomiej (1519-1605) 331 Dominik (Guzmán), św. (ok. 1170-1221) 529 Estreicherowie 40, 217, 618 G Gruchała Janusz 256 Döring Christian (1490-1533) 88 Euzebiusz z Cezarei (ok. 264-340) 65, 669 Grüninger Johannes (Reinhard Hans) (1455- Döring Matthias (ok. 1400-1469) 620 Ewa (postać biblijna) 199, 200, 210, 476, 496, Gambaro Angiolo, ks. (1883-1967) 513, 670 -1532) 67 Dowgird Samuel (z Pogowia) (XVI/XVII w.) 509 Ganszyniec Ryszard (1888-1958) 152, 660 Gryglewicz Feliks, ks. (1909-1991) 135, 418, 218 Ezechiasz (król, postać biblijna) 226, 230, 341 Garamond Claude (ok. 1490-1561) 81 455, 662, 670 Drączkowski Franciszek, ks. (ur. 1941) 65, 669 Ezechiel (prorok biblijny) 64, 101, 403 Garofalo Salvatore, ks. (1911-1998) 68, 75, 670 Gryphius Sebastian (Sébastien) (1492-1556) 81, Drzymała Kazimierz 457, 458, 662 Gasztołd Olbracht (?-1539) 180 513, 621 Duncker Petrus G. OP (?-1990) 103, 105, 669 F Gąsiorowski Antoni (ur. 1932) 221, 657, 673 Grzebień Ludwik SJ 127, 657 Dunin-Borkowski Stanisław (1782-1850) 152, Gąsiorowski Konrad, ks. (1914-1982) 285, 662 Grzegorz I Wielki (ok. 540-604, papież od 590) Fabris Rinaldo (1936-2015) 672 660 Gentile (Gentilis) Giovanni Valentino (ok. 1520- 242, 599 Falconius (Sokołowicz, Sokół) Tomasz (XVI w.) Du Perron (Duperron) Jacques Davy (1556- -1566) 133, 530 Grzegorz Paweł z Brzezin (ok. 1525-1591) 133, 25, 26, 134, 142, 384, 422, 440, 533- -1618), kard. 79 Geyder Johann Georg (?-1622) 391, 653 134, 145, 389, 670 -539, 561, 583, 650, 673, 710 Gębarowicz Mieczysław (1893-1984) 151, 152, Duysend Cornelis Claesz (działał ok. 1630- Farel (Pharellus) Guillaume (1489-1565) 69, 92 Grzegorz XIII (Boncompagni Ugo) (1502-1585, -1640) 306, 307, 508, 510, 675 153, 154, 662 papież od 1572) 79, 108 Farnese Alessandro (1520-1589) 107 Giovanni z Gary (?-1609) 74 Dworzaczek Włodzimierz (1905-1988) 212, 669 Feliks z Prato (Felix Pratensis) (ok. 1460-1558) Grzegorz XIV (Sfondrati Niccolò) (1535-1591, Dworzaczkowa Jolanta (ur. 1923) 129, 669 Girard Jean (działał w Genewie 1536-1557) 92, papież od 1590) 108 74 98, 113 Dybciak Krzysztof (ur. 1948) 168, 668 Ferber August (?-1621) 141, 296, 297, 302, 308, Grzepski Stanisław (1524-1570) 117 Dzieduszycki Włodzimierz (1825-1899) 178 Giunti Lucantonio młodszy (1540-1602) 77 Grzeszczuk Stanisław (1934-1999) 175, 676 309, 331, 555, 567, 582, 640, 652 Giunti Lucantonio starszy (1457-1538) 76 Fijałek Jan (1864-1936) 150, 670 Guilemonthanus Wilhelm (Guilmothan Guil- Giustiniani Agostino (ok. 1470-1536) 78 E Filip Apostoł, św. (I w. po Chr.) 494 helm) (?-1606) 141, 488, 491, 496, Glaber Andrzej (z Kobylina) (ok. 1502-1555) Filip II (1527-1598, król Hiszpanii od 1556) 79 553, 567, 631, 709 Eck Johann (1486-1543) 84, 90, 125 160, 180, 235, 236, 239, 243, 245, 246, Firlej Piotr (?-1553) 119 Gumelli Adrian (XV/XVI w.) 76 Eck Walenty (ok. 1494-1556) 116 582, 587 Fischer Iacobus 624 Gundelius Philipp (1493-1567) 116 Eggestein Heinrich (ok. 1415/1420-1488) 66 Gliczner Erazm (1535-1603) 128 Fogny Iohn 460, 624 Gustaw Romuald (Michał Antoni) OFM (1911- Eisenstein Elizabeth Lewisohn (1923-2016) 58, Głowa Stanisław SJ 100, 653 Fokas (ok. 570-610, cesarz bizantyjski do 602) -1976) 39, 149, 166, 167, 168, 169, 669 528 Gmiterek Henryk Aleksander (ur. 1950) 129, 360, 363, 383, 384, 662 Eliasz (prorok biblijny) 197, 467 Formanowicz Leon (1878-1942) 655 130, 131, 132, 298, 300, 331, 670 Gutenberg Johannes (ok. 1395-1468) 57, 58, Elzewirowie 508, 616 Foxe Richard (1448-1528) 71 Goliat (postać biblijna) 306 620, 669, 672, 674, 703 Emser Hieronim (1477-1527) 90 Franciszek z Asyżu, św. (1181-1226) 529 Gołuszka Małgorzata 655 Gutiérrez-Larraya Planas Juan Antonio (1918- Erazm z Rotterdamu (Erasmus) (1469-1536) 69, François Wim 103, 445, 670 Gomółka Mikołaj (ok. 1535-1609?) 27, 274, -2012) 78, 670 70, 71, 72, 73, 75, 76, 79, 83, 88, 116, Frankowski Janusz Adam, ks. (ur. 1928) 215, 300, 553, 638 119, 128, 140, 141, 180, 339, 414, 419, 285, 286, 288, 289, 294, 457, 459, 658, Gordon Bruce 445, 670, 674 H 436, 444, 459, 610, 615, 621, 650, 657, 660 Goudimel Claude (ok. 1514-1572) 300 675, 703, 705 Frellon Jean (działał ok. 1530-1570) 81 Górka Andrzej (ok. 1500-1551) 119 Hahn Andreas, pastor ewangelicki 84, 85, 87, Erzepki Bolesław (1852-1932) 160, 619 Frick David A. 39, 360, 366, 391, 468, 469, Górka Łukasz (ok. 1533-1573) 256, 259, 582 670 Escherowie (bracia) (II poł. XVI w.) 91 659, 662 Górkowie 121, 129, 141, 259, 260 Hain Ludwig (1781-1836) 30, 58, 655 Estienne (Stephanus) Henri I (ok. 1460-1520) Froben Hieronymus (1501-1563) 76 Górska Barbara 656 Haller Jan (ok. 1467-1525) 26, 176, 177, 178, 81, 82 Froben Johann (Frobenius Ioannes) (ok. 1460- Górski Konrad Józef August (1895-1990) 134, 187, 556, 567, 621, 648, 704 Estienne (Stephanus) Henri II (ok. 1528/1531- -1527) 62, 63, 64, 72, 73, 75, 80, 81, 135, 136, 352, 418, 421, 430, 534, 535, Hałaciński Kazimierz Ferdynand (1878-1930) -1598) 93 88, 620, 621, 703 662, 670 656 716 Indeks osobowy Indeks osobowy 717

Hanisch Erdmann (1876-1953) 157 Izrael Jerzy (Jiři) (ok. 1505-1588) 129 Jezus, syn Syracha (autor biblijny) 26, 203, 204, Karnkowski Stanisław, bp (1520-1603, prymas Heatzer Ludwig (1500-1529) 89, 90 205, 206, 207, 208, 403, 590, 591, 605, Polski od 1581) 287, 292, 295, 471, Hejnosz Wojciech (1895-1976) 211, 670 J 646, 647, 659, 705 552, 627 Heller Joachim (1518-1590) 522 Jędrzej z Jaszowic (XV w.) 157, 158 Karol X Gustaw (1622-1660, król Szwecji od Jadwiga, św. (ok. 1373/1374-1399, królowa Henneberg Berthold von, abp (1442-1504) 60 Jiménez (Ximénez) de Cisneros Francisco, kard. 1554) 124 Polski od 1384) 152, 153, 154, 157, Henryk II Młodszy (1489-1568) 262 (1436-1517) 71, 78, 79, 621, 704 Karolingowie 80 158, 169 Henryk Walezy (1551-1589, król Polski 1574- Jobert Ambroise (1904-1988) 116, 117, 118, Katarzyna Jagiellonka (1526-1583) 262 Jakub (postać biblijna) 207 -1575) 367, 369, 370, 374, 581, 706 119, 121, 122, 123, 127, 128, 130, 131, Katarzyna z Szamotuł (Górkowa) (XVI w.) 160 Jakub Apostoł, św. 84, 85, 86, 95, 101, 176, Hentenius Iohannes (1499-1566) 77 134, 135, 136, 671 Kawecka-Gryczowa Alodia (1903-1990) 32, 51, 403, 433, 494, 504, 648, 704 Herbest Benedykt (1531-1598) 126 Jocher Adam Benedykt (1791-1860) 30, 227, 137, 146, 175, 279, 281, 297, 325, 327, Jakub ben Chajjim (ben Izaak ibn Adonijah) (ok. Herbort Johannes (działał ok. 1476-1484) 65 247, 262, 296, 297, 312, 350, 351, 352, 444, 445, 479, 480, 483, 512, 639, 650, 1470 – przed 1538) 74 Herod Wielki (73/72 przed Chr. – 4 po Chr.) 652, 655, 656, 657, 671, 676 Jakubica Mikołaj (XVI w.) 336, 663, 664 361, 384, 412, 442, 497, 500, 501, 629, 85, 239 Kawieczyńscy 423, 424, 426, 427, 434, 551 Jakub z Iłży młodszy (?-1542) 119 655 Hergesel Tomasz (ur. 1943) 40, 666 Kawieczyński Albrecht (XVI w.) 413, 426, 435, Jan Apostoł i Ewangelista, św. 26, 40, 86, 88, Jonasz (prorok biblijny) 197 Hess Jan (Heß Johann) (1490-1547) 96, 671 581, 626, 708 95, 101, 164, 170, 171, 175, 176, 177, Jordan Peter (I poł. XVI w.) 90 Hieronim Spiczyński z Wielunia (Polyconius, Kawieczyński Hektor (XVI w.) 413, 426, 435, 178, 189, 191, 192, 193, 194, 195, 234, Jozjasz (król, postać biblijna) 341, 395 Polkon) (przed 1500-1550) 25, 178- 581, 626, 708 332, 334, 343, 346, 372, 375, 378, 380, Józef Egipski (postać biblijna) 26, 197, 198, -185, 205, 235, 365, 646, 659, 671, 674, 201, 247, 249, 544, 569, 642, 661 Kawieczyński Maciej (koniec lat 20. XVI w. – 675, 704 398, 399, 400, 403, 405, 411, 426, 430, Józef Flawiusz (37 – po 94) 392, 419 1572) 143, 412, 413, 421, 626, 708 Hieronim, św. (ok. 331/347-419/420) 58, 65, 70, 431, 432, 433, 434, 438, 447, 448, 483, Józef, św. 418, 426, 429 Kempini Szymon (? – po 1635) 214, 557, 567, 71, 76, 77, 78, 84, 103, 107, 109, 111, 484, 485, 493, 494, 497, 512, 525, 526, Juda Apostoł, św. 85, 86, 95, 101, 176, 403, 642 212, 213, 256, 355, 356, 357, 371, 374, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 538, 539, 407, 433, 648, 704 Kessler Nicolaus (ok. 1445 – po 1519) 65 375, 404, 467, 576, 588, 589 545, 569, 599, 611, 627, 648, 649, 650, Judasz Apostoł 85, 198 Kępka Izabela 501, 502, 663 Hilary z Poitiers, św. (ok. 315-367) 429 658, 659, 704 Jud (Juda) Leo (1482-1542) 77, 90, 91, 224, 226 Kętrzyński Wojciech (1838-1918) 30, 150, 166, Hiob (Job) (postać biblijna) 26, 101, 156, 157, Jan Chryzostom, św. (347-407) 492, 581 Judyta (postać biblijna) 168, 620 169, 654, 656 215, 226, 254, 512, 556, 570, 643 Jan Chrzciciel, św. 379, 380, 466, 468, 494 Jürgens Henning P. 132, 671 Kimchi Dawid (1160-1235) 74, 419 Hochfeder Kasper (XV/XVI w.) 178 Jan Paweł II (Wojtyła Karol Józef) (1920-2005, Juszyński Michał Hieronim, ks. (1760-1830) Kinga, św. (1234-1292) 41, 149, 150, 151, 172, Hoffmann von Fallersleben August Henryk papież od 1978) 39, 360, 659 311, 312, 657 654 (1798-1874) 157 Jan III Waza (1537-1592, król Szwecji od 1569) 262 Kiszka Jan (ok. 1552-1592) 145, 415, 416, 418, Hopyl Wolfgang (działał w Paryżu 1489-1523) 427, 435, 438, 445, 483, 553, 582, 630, 63, 81 Jan z Koszyczek (XV/XVI w.) 180 K 708 Hornowska Maria (1875-1944) 172, 670 Jan z Sanoka (II poł. XVI w.) 25, 211, 212, 213, Kain (postać biblijna) 202 Kiszkowie 121 Hozjusz Stanisław, kard. (1504-1579) 123, 125, 544, 583, 646 Kajetan (Vio Tommaso de), kard. (1468-1534) Klemens VIII (Aldobrandini Ippolito) (1536- 235 Jan z Trzciany (ok. 1510-1567) 117 84 -1605, papież od 1592) 106, 108, 109, Hubbard Alice Philena (s. Felicia) OSA 77, 670 Janicki Marcin (XVI/XVII w.) 490, 491 Kalwin Jan (Calvin Jean) (1509-1564) 84, 85, 110, 624 Hünefeldt Andrzej (Andreas) (1581-1666) 141, Janowski Paweł 338, 671 86, 87, 92, 93, 98, 120, 130, 131, 255, Kleryka Stanisław (przed 1504 – ok. 1562) 27, 296, 297, 301, 302, 308, 309, 311, 312, Janów Jan (1888-1952) 140, 149, 155, 156, 170, 387, 388, 392, 419, 436, 441, 489, 615, 316, 323, 328, 329, 644 316, 320, 321, 496, 497, 499, 500, 502, 171, 175, 186, 187, 189, 191, 350, 352, 653, 670, 672, 675 Kłoczowski Jerzy Kazimierz (ur. 1924) 126, 505, 507, 508, 510, 511, 552, 553, 555, 361, 662, 666 Kałuża Krystian, ks. 133, 671 127, 128, 671 567, 571, 572, 582, 600, 616, 627, 632, Januszowski Jan (1550-1613) 139, 268, 269, Kałużniacki Emil (1845-1914) 166, 662 Kłoniecki Felicjan, ks. (1909-1990) 78, 107, 640, 641, 652, 665, 705, 709, 710 270, 275, 453, 478, 552, 554, 555, 556, Kamieniecki Jan 135, 419, 431, 437, 662 360, 663, 671 Hus Jan (1370-1415) 528, 533 567, 607, 608, 609 Kamińska Maria (1930-2011) 154, 378, 662, Kmita Jan (Daniel) (I poł. XVII w.) 144 Hutter Elias (1553 – ok. 1605) 26, 387, 651, 707 Jarczykowa Mariola 133, 671 Jasińska-Wojtkowska Maria (1926-2009) 168, 663 Kmita Piotr (1477-1553) 236, 237, 238, 240, I 668 Kamp Jan (II poł. XV w.) 59 241, 582 Jasnowski Józef (1906-2009) 132, 142, 516, Kannengiesser Charles 668 Kmita Piotr Blastus (Blast) (?-1629/1631?) 144, Izaak (postać biblijna) 207 534, 671 Karcan Jan (?-1611?) 144, 145, 383, 384, 386, 217, 218, 219, 220, 225, 310, 312, 314, Izajasz (prorok biblijny) 96, 101, 110, 165, 230, Jaworski Tomasz 336, 663, 664 393, 401, 552, 567, 629 325, 557, 567, 646, 705 379, 380, 403, 509 Jerzy, św. 192 Karcan Józef (XVI/XVII w.) 144 Knapski Grzegorz (1564-1639) 221 718 Indeks osobowy Indeks osobowy 719

Koberger Anton (ok. 1440/1445-1513) 58, 61, Krowicki Marcin (ok. 1501-1573) 389 Leopolita Jan starszy (1482-1535) 117, 365, 673 Ludolf Saksończyk (ok. 805-866) 159 66, 67, 620, 703 Kryński Adam Antoni (1844-1932) 167, 169, Leopolita (Nicz) Jan (1523-1572) 25, 26, 118, Ludwik Węgierski (1326-1382, król Polski od Kochanowski Jan (1530-1584) 27, 31, 139, 176, 177, 184, 672 138, 165, 170, 193, 194, 195, 198, 209, 1370) 151, 152, 660 143, 218, 221, 250, 269-278, 298, 300, Kryński Mirosław Zbigniew (1886-1917) 167, 226, 266, 268, 321, 350, 351, 352, 359, Lufft Hans (1495-1584) 88, 89, 91, 95, 97, 112, 303, 305, 309, 310, 316, 317, 319, 324, 169, 176, 177, 184, 672 360-382, 397, 409, 412, 422, 435, 439, 377, 378, 621, 622, 623, 706 325, 327, 330, 331, 332, 544, 545, 546, Krzycki Andrzej, abp (1482-1537, prymas Polski 440, 442, 454, 455, 492, 545, 546, 549, Lukšaitė Ingė (ur. 1940) 315, 672 547, 548, 553, 557, 559, 563, 565, 582, od 1535) 125 551, 560, 562, 574, 580, 589, 595, 596, Lulewicz Henryk (ur. 1950) 314, 315, 672 585, 607, 609, 617, 635, 636, 637, 638, Krzyszkowski Wawrzyniec (ok. 1535 – po 1597) 598, 599, 607, 615, 616, 617, 625, 629, Luter Marcin (Luther Martin) (1483-1546) 25, 645, 653, 656, 660, 661, 665, 667, 669, 142, 143, 386, 393, 418, 423, 440 660, 665, 667, 673, 674, 706, 707 59, 61, 73, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 673, 705 Krzysztofik Małgorzata 217, 219, 220, 221, Lepszy Kazimierz (1904-1964) 263, 674 89, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 112, 116, 117, 659, 663 Koch Franz 339, 663 Leszczyc Zbigniew 184, 656 118, 119, 121, 122, 123, 127, 128, 130, Krzyżanowski Julian (1892-1976) 168, 196, Komender Teresa 30, 656 Leszczyńscy 121, 129, 141 131, 134, 135, 136, 143, 235, 250, 256, 197, 198, 209, 315, 672 Komeński Jan Amos (1592-1670) 129 Leszczyńska Anna (z Radzymina) (XVII w.) 311, 338, 342, 377, 378, 380, 381, 436, Kubica Stefan 152, 660 Komza Małgorzata 33, 509, 671 219, 220, 221, 222, 225, 583 501, 517, 525, 615, 621, 622, 623, 653, Kudasiewicz Józef, ks. (1926-2012) 87, 672 Koniecpolscy 216 Leszczyński Rafał (1579-1636) 217, 219, 221, 654, 656, 671, 673, 676, 704, 706 Koniecpolski Stanisław (1591-1646) 216, 583 Kulwieć Abraham (1509-1546) 336 225, 302, 308, 309, 555, 582, 583, 640, Kunstmann Heinrich (1923-2009) 314, 672 Korbut Gabriel (1862-1936) 203, 656 673 Ł Kornfeld Walter, ks. (1917-1988) 87, 671 Kuon Johannes (II poł. XV w.) 61 Leszczyński Rafał Andrzej sen. (ur. 1933) 122, Kuraszkiewicz Władysław (1905-1997) 164, Korotyński Wincenty (1831-1891) 313, 314, 125, 132, 383, 391, 489, 490, 653, 654, Łabęcki (XVI w.) 422, 427 659 315, 671 664, 672 Łach Jan, ks. (1927-2013) 322, 666 Kwilecka Irena 40, 163, 164, 165, 166, 204, Korsan Joanna 96, 671 Leszczyński Rafał Marcin jr (ur. 1972) 125, Łaski Jan młodszy (1499-1560) 121, 131, 132, 383, 384, 386, 387, 389, 390, 391, 392, Kossowska Maria (1901-1987) 30, 39, 52, 151, 130, 383, 389, 390, 391, 410, 660, 664, 133, 256, 334, 366, 387, 388, 389, 517, 393, 401, 404, 405, 408, 412, 413, 414, 229, 250, 287, 299, 300, 342, 343, 354, 672, 675 519, 520, 527, 653, 654, 670, 671 422, 423, 433, 453, 658, 659, 660, 663 365, 392, 411, 427, 444, 445, 451, 484, Levita Elias (1469/1470-1549) 72 Łaski Jan starszy (1456-1531, prymas Polski od Kyas Vladimir (1917-1990) 157, 158, 658 491, 492, 493, 494, 598, 663 Lewicka-Kamińska Anna 192, 672 1510) 177 Kot Stanisław (1885-1975) 131, 136, 387, 388, L Liban (z Legnicy) Jerzy (1464-1546) 117 Łaszcz Marcin SJ (1551-1615) 442, 443, 452, 418, 441, 671 Licinius (Licyniusz) Namysłowski Jan (? – po 458, 459, 465, 471, 624 Koteniusz Andrzej (? – ok. 1607/1608) 141 Lakó Elemér (1929-1986) 279, 672 1633) 482, 483, 484, 675 Łazarz Andrysowic (?-1577) 139, 266, 270, Kotowa Ida (1884-1965) 461, 671 Landrón de Guevara Pedro Pacheco, kard. Liechtenstein Petrus (działał 1497-1528) 230, 271, 276, 277, 278, 323, 324, 327, 328, Kowal Aleksandra 6, 34 (1488-1560) 104 622 329, 361, 366, 443, 453, 471, 552, 554, Kowalska Halina 180, 519, 671 Lange Jan (I poł. XVII w.) 144 Liedke Marzena 120, 131, 672 555, 556, 567, 624, 627, 635, 636, 637, Kozakowicz Jan (XVI/XVII w.) 405, 406 Langkammer Hugolin Helmut OFM (ur. 1930) Liedtke Antoni 58, 672 638, 643, 645, 705, 708, 709 Kozyra Józef, ks. (ur. 1947) 106, 673 454, 663 Linde Samuel Bogumił (1771-1847) 351 Łoś Jan Nepomucen Bonifacy (1860-1928) 168, Koźmińczyk Jan (XVI w.) 119 Lascaris Janus (Johannes) (1445-1543) 71 Lismanin Franciszek (1504-1566) 119, 389 672 Kraiński Krzysztof (1556-1618) 306 Lasocina (z d. Broniowska) Anna (XVI w.) 280, Lotter (Lotther) Melchior młodszy (? – ok. Łuczak Arleta 336, 337, 346, 349, 664 Krajčí Řehoř (1420-1474) 128 281, 283, 284, 582 1542) 88, 112, 621, 704 Ługowski Szymon, ks. (1530-1583) 368, 369, Krasiński Józef, ks. (ur. 1930) 130, 135, 136, Lasota Andrzej (?-1592) 281 Lotterowie 97 581, 676 671, 672 Laterna Marcin (1552-1598) 330, 456 Loyola Ignacy SJ, św. (1491-1556) 469, 548 Łukasz Ewangelista, św. 25, 40, 86, 101, 143, Krasnowolski Antoni (1855-1911) 160, 657 Le Jay (Lejay) Guy Michel (1588-1674) 79 Lubelczyk Jakub (1530-1563) 26, 27, 143, 226, 170, 171, 184, 185, 189, 332, 334, 346, Krašovec Jože 59, 673 Lefèvre d’Etaples Jacques (ok. 1460-1536) 69, 247, 250, 254-261, 271, 272, 273, 292, 403, 407, 434, 463, 488, 512, 533, 534, Krążyńska Zdzisława 164, 659 73, 82 299, 316, 323, 326, 328, 329, 330, 331, 535, 538, 539, 627, 650, 659, 710 Kriegseisen Wojciech 132, 525, 660, 670 Lelewel Joachim (1786-1861) 30, 203, 204, 388, 389, 512, 517, 519, 550, 556, 570, Łukaszewicz Józef (1799-1873) 211, 672 Krokoczyński Mateusz (?-1632) 142 235, 247, 324, 384, 385, 633, 656 582, 583, 597, 600, 601, 607, 608, 609, Łużny Ryszard (1927-1998) 135, 418, 670 Krokowski Hernest (XVI/XVII w.) 302, 308, Lempereur (de Keyser) Martin (?-1536) 69 634, 643, 644, 661, 665, 667, 705 555, 582, 640 Lemuel (postać biblijna) 222, 224, 226 Lubieniecki Andrzej (ok. 1551-1623) 441 M Krolikowski Peter 383, 658 Lenartowicz-Zagrodna Anna Karolina 179, 180, Lubieniecki Krzysztof starszy (1561-1624) 482 Kromer Marcin (1512-1589) 126 185, 204, 205, 365, 543, 659, 664 Lubomelscy 206, 208 Maciejowski Wacław Aleksander (1792-1883) Krośniewicz Baltazar (?-1624) 490 Leon X (Medici Giovanni) (1475-1521, papież Lubomelski Jan (?-1551) 205, 583, 673 30, 197, 203, 211, 214, 227, 247, 254, Krotoscy 129, 157 od 1513) 72, 74, 75, 78, 513 Lubomirski Jerzy Henryk (1817-1872) 156, 658 296, 308, 312, 313, 314, 319, 320, 656 720 Indeks osobowy Indeks osobowy 721

Maciej z Miechowa (Miechowita) (1457-1523) Melantrich Jiří (Giřiik) (Roždalovský) (1510- Müllerowa Lidia 126, 127, 128, 671 O 203 -1580 622, 623, 706 Münster Sebastian (1480-1553) 72, 419 Maciuszko Janusz T. 132, 653 Meller Katarzyna 254, 255, 256, 258, 279, 280, Murmelius Stanisław (XVI w.) 142, 262, 390, Obadiasz (postać biblijna) 429 Madruzzo Cristoforo, kard. (1512-1578) 104, 281, 332, 416, 659, 665, 672, 673 401, 626, 707 Ochino Bernardino (1487-1564) 133, 389 105 Menardus (mnich) 65 Murray Luke 102, 673 Ochmann-Staniszewska Stefania (ur. 1940) Maior Georgius (Meier Georg z Norymbergi) Mentelin Johannes (ok. 1410-1478) 59, 61 Murzynowski Stanisław (ok. 1528-1553) 40, 221, 673 (1502-1574) 256 Merczyng Henryk (1860-1916) 414, 418, 421, 140, 170, 334-349, 354, 360, 364, 399, Ogończykowie (XVI w.) 334 Maksymilian II Habsburg (1527-1576, cesarz od 422, 423, 424, 430, 665 410, 453, 461, 544, 545, 550, 575, 580, Olesch Reinhold (1910-1990) 39, 360, 361, 1564) 390 Mertzenich Franciscus Jacobus (XVI/XVII w.) 588, 591, 627, 659, 660, 664, 667, 673, 659, 662 Malermi Nicoló (1422-1481) 59 624 674, 705 Oleśnicki Mikołaj starszy (ok. 1526-1566/1567) Malicki Marian (1950-2015) 655 Metzger Bruce Manning, duchowny prezbite- Myszkowski Piotr, bp (ok. 1510-1591) 272, 121, 387 Malinowski Lucyjan Feliks Jan (1839-1898) riański (1914-2007) 657 317, 582, 585 Olivétan (Olivetanus) Pierre Robert (ok. 1506- 167, 169, 170, 664 Meurs Jacob van (1619/1629-1680) 307, 675 Myszkowski Stanisław (?-1570) 132, 519, 522, -1538) 92, 93, 392, 501 Małecki Antoni (1821-1913) 156, 157, 158, Męcińscy 212 583, 671 Oloff Ephraim (1685-1735) 311, 312, 654 179, 658 Męciński (Męczyński) Andrzej (?-1603) 212, Opaliński Edward (ur. 1950) 124, 673 Małgorzata, żona Ludwika Węgierskiego (1335- 583, 669 N Opeć Baltazar (XV/XVI w.) 180, 185, 598 -1349) 151, 152, 660 Michel Jean (działał w Genewie 1538-1544) 92 Orgelbrand Samuel (1810-1868) 179, 513, 657, Małłek Janusz (ur. 1937) 335, 336, 337, 664, 673 Mieczkowska Elżbieta 135, 673 Naborowski Daniel (1573-1640) 315, 318, 675 Manutius Aldus (Manuzio Aldo) (ok. 1452- Mieczkowska Halina 30, 339, 656, 665 331, 332 Orszak Grzegorz (1520-1567) 131, 255, 256, -1515) 71, 75, 80, 88, 108 Mieszko I (ok. 940-992, panował od ok. 960) Naglik Katarzyna 6 334, 387, 388, 389, 410, 669, 674 Mańkowski Tadeusz (1878-1956) 211, 672 172 Naruszewicz (Naruszowicz) Mikołaj (ok. 1560- Orzechowski Stanisław, ks. (1513-1566) 126 Marek Ewangelista, św. 40, 75, 83, 86, 101, Migdał S.B., ks. (XX w.) 364, 665 -1603) 396, 402, 405, 526, 527, 531, Osiander Andreas (1498-1552) 335, 338, 339, 332, 334, 346, 357, 387, 403, 434, 463, Migoń Krzysztof (ur. 1940) 33, 36, 38, 40, 43, 581, 583, 668 671 487, 495, 507, 511, 538, 608, 627, 651, 44, 50, 666, 673 Nastulczyk Tomasz 394, 665 Ossolińscy 121 659 Mikołajewski Daniel (1560-1633) 303, 308, Natanael (Bartłomiej Apostoł), św. 494 Ostrorogowie 128, 129 Maria, córka Ludwika Węgierskiego (1371- 309, 490, 491, 498-502, 545, 546, 561, Nehring Władysław (1830-1909) 150, 151, 152, Ostroróg Mikołaj (1567-1612) 490 -1395) 152 605, 674 154, 167, 168, 364, 660, 665 Ostroróg Sędziwój (1568-1624) 490 Markowicz Jakub (XVI/XVII w.) 144, 386, Mikołaj z Lyry (Liry) (1270-1340) 58, 64, 81, Nering Melchior (?-1587) 141, 331, 386, 393, Ostrowska Ewa 273, 665 401, 411, 512, 552, 567, 608, 629, 707 620 401, 552, 567, 608, 629, 652, 707 O’Sullivan Orlaith 675 Marot Clément (1496-1544) 300 Milejewski Paweł (zm. przed 1578) 27, 227, Netholicky Bartholomeg (XVI w.) 622 Otmar Johann (? – ok. 1515/1516) 67 Marszałek Leon 43, 657 279-283, 547, 551, 565, 570, 639, 659 Nicko-Stępień Paulina 466, 474, 665 Otmar Silvan (1481-1540) 67 Martin z Tišnova (? – po 1489?) 59 Misiurek Jerzy Jan, ks. (ur. 1936) 135, 136, Niedźwiedzki Władysław Marian (1849-1930) Ozeasz (Hozeasz) (prorok biblijny) 26, 101, Maryja (Najświętsza Maria Panna) 127, 167, 441, 534, 673 160, 657 143, 254, 403, 512, 516, 517, 518, 520, 169, 175, 234, 242, 250, 263, 301, 371, Modrzewski Frycz Andrzej (1503-1572) 119, Niemojewski Jan (ok. 1526/1530-1598) 135, 521, 522, 523, 524, 526, 569, 605, 649, 632, 667 138, 139 441, 480, 674 710 Maselli Ludwik (Ludovico) (1539-1604) 456, Mojżesz (postać biblijna) 96, 230, 341, 355, Niesiecki Kasper SJ (1682-1744) 31, 183, 212, 457 374, 379, 380, 400, 439, 467, 476, 494, 391, 655 P Mateusz Apostoł i Ewangelista, św. 26, 40, 86, 506, 509, 575 Niezabitowski Leonard OP (?-1583) 363, 364, 101, 110, 140, 167, 169, 170, 171, 189, Montano (Montanus) Arias Benito (1527-1598) 660, 667, 675 Pagnini (Pagnino) Santes (Xantes) (1470- 196, 332, 333, 334, 335, 338, 339, 340, 79 Nieznanowski Stefan (ur. 1933) 254, 661 -1536/1541) 71, 77, 78, 79, 80, 82, 341, 346, 348, 349, 356, 357, 372, 374, Moraldi Luigi (1915-2001) 107, 657 Novenianus (Novenian) z Hassfurtu Philipp (? – 224, 391, 501, 621, 703, 704 387, 403, 411, 413, 438, 449, 451, 463, Morawski Kazimierz (1852-1925) 116, 673 ok. 1574) 117 Paleolog Jakub (1520-1585) 135 466, 538, 575, 588, 608, 609, 627, 628, Morawski Szczęsny (1818-1898) 186 Nowak Dominik 86, 673 Paliur Paweł (I poł. XVII w.) 501 651, 659, 664, 705 Morin Jean (1591-1659) 79 Nowak Zbigniew 496, 500, 502, 505, 508, 509, Pannartz Arnold (zm. ok. 1476) 58, 63 Mateusz z Kościana (Costenus) (ok. 1500-1545) Moskorzowski Hieronim (1560-1625) 146, 510, 665 Paulin z Noli, św. (ok. 353-431) 371, 374, 576, 117 482, 483, 676 Nowopolczyk Wojciech (ok. 1504-1559) 117, 588 McLean Matthew 445, 670, 674 Muczkowski Józef (1795-1858) 30, 185, 361, 118 Paulowa Stanisława 205, 673 Melanchton (Melanthon) Philipp (1497-1560) 363, 365, 367, 377, 378, 385, 656, 665, Paulus Burgensis (de Santa Maria) (1352-1435) 70, 71, 88, 116, 334, 381, 654 673 620

HB-I 46 722 Indeks osobowy Indeks osobowy 723

Pawelec Mariusz 501, 673 556, 557, 567, 608, 613, 631, 638, 639, Radziwiłł Krzysztof (Piorun) (1547-1603) 314, Rosik Mariusz, ks. 6, 33 Paweł Apostoł, św. (ok. 5/10-64/67) 83, 85, 86, 646, 647, 648, 651, 653, 705, 708, 709 315 Rosin Ryszard (1919-2002) 179, 674 99, 133, 163, 293, 304, 357, 358, 359, Piotr z Goniądza (ok. 1520/1530-1573) 130, Radziwiłł Mikołaj (Czarny) (1515-1565) 120, Rospond Stanisław (1906-1982) 151, 154, 159, 365, 380, 397, 398, 405, 406, 425, 433, 133, 134, 145, 441, 671 123, 132, 142, 262, 263, 264, 265, 382, 332, 334, 336, 666, 674 437, 452, 464, 465, 485, 493, 495, 496, Piotr z Poznania (Poznańczyk) (ok. 1500-1579) 388, 390, 391, 394, 395, 396, 402, 405, Rostkowska Irena 31, 247, 324, 331, 656 504, 512, 513, 581, 590, 598, 620, 630, 26, 199, 201, 203-207, 583, 592, 646, 426, 427, 440, 441, 516, 519, 522, 523, Rotarius Georg (XVI w.) 517 709 659, 664 534, 535, 538, 539, 551, 553, 566, 581, Rothe Hans (ur. 1928) 39, 40, 334, 336, 337, Paweł IV (Carafa Giovanni Pietro) (1476-1559, Piotr z Radoszyc (XV w.) 158 582, 583, 585, 626, 634, 649, 665, 667, 360, 361, 382, 413, 453, 658, 659, 666 papież od 1555) 105, 120 Pirożyński Jan (1936-2004) 58, 674 671, 672, 707 Rouillij Gulielmi 624 Pawlak Marian 135, 673 Piskorska Helena (1895-1973) 218 Radziwiłł Mikołaj Krzysztof (Sierotka) (1549- Ruar Marcin (1589-1657) 136 Pečirková Jaroslava 59, 673 Pius IV (Medici Giovanni Angelo) (1499-1564, -1616) 123, 139, 142, 143, 145, 391, Rudnicka Jadwiga 655 Pelc Janusz (1930-2005) 254, 269, 270, 271, papież od 1559) 105, 107 423, 426 Rulikowski Mieczysław (1881-1951) 46 331, 661, 665, 673 Pius V (Ghislieri Antonio Michaele) (1504-1572, Radziwiłł Mikołaj (Rudy) (1512-1584) 144, Rusch (von Ingweiler) Adolf (ok. 1435-1489) Pelczarska Katarzyna 6, 34 papież od 1566) 108, 267 426, 502, 534, 581, 583, 708 63 Pellechet Marie Léontine Catherine (1840-1900) Plantin (Plantini, Plantinius) Christophe (ok. Radziwiłłowie 121, 132, 133, 143, 144, 314, Ry (Du Ry) Antoine du (działał w latach 1516- 656 1520-1589) 74, 77, 79, 82, 110, 623, 315, 319, 421, 502, 540, 671 -1533) 78, 82, 621, 703 Pellikan Konrad (1478-1556) 71 703, 704 Radziwiłłówna Anna (1553-1590) 534 Ryba Jan (?-1596) 297 Pepin III (714-768, król Franków od 751) 528 Plochmann Johann Georg 85, 653 Radziwiłłówna Barbara (1520/1523-1551) 263 Rybiński Maciej (1566-1612) 27, 296-309, 310, Pepłowski Franciszek (1921-2009) 335, 336, Pociecha Władysław (1893-1958) 199, 674 Radziwiłłówna Elżbieta (1550-1591) 534 311, 312, 313, 314, 316, 319, 320, 321, 414, 673 Podlacha Władysław (1875-1951) 152, 666 Radziwiłłówna Krystyna (1560-1580) 534 327, 331, 332, 497, 507, 547, 548, 551, Pernus Walerian (?-1569) 117 Polkonowie 179 Radziwiłłówna Zofia (1552-1599) 534 555, 563, 571, 595, 597, 618, 640, 641, Perrella Gaetano Maria 107, 657 Polkowski Ignacy, ks. (1833-1888) 365, 674 Rafajłowicz (Rapagelan) Stanisław (ok. 1485- 670, 705 Petreius Johannes (Petri Ioannes ) (ok. 1497- Ponętowski Jan (ok. 1540-1598) 369 -1545) 138, 336, 337 Rysiński Salomon (ok. 1565-1625) 27, 145, -1550) 620, 703 Poplatek Jan SJ 455, 456, 457, 458, 674 Rechowicz Marian Józef, ks. (1910-1983) 71, 218, 220, 310-318, 325, 331, 332, 568, Pfister Albrecht (ok. 1420-1466) 58 Posset Franz 71, 674 115, 116, 118, 674 583, 618, 620, 646, 669, 671, 672, 676, Pflanzmann Jodocus (działał 1475-1481) 66, 67 Potkowski Edward (ur. 1934) 172, 674 Rej Mikołaj (1505-1569) 21, 22, 25, 27, 31, 40, 705 Piekarski Kazimierz (1893-1944) 31, 211, 270, Prevel Jean z Paryża (działał 1510-1528) 63, 81 143, 246-253, 254, 255, 256, 282, 285, Rzepka Wojciech Ryszard (1940-2008) 29, 155, 275, 655, 656 Prüss Johann (ze Strasburga) (1447-1510/1516) 298, 305, 309, 313, 316, 323, 324, 327, 156, 175, 176, 177, 198, 666, 668, 669, Pietkiewicz Rajmund, ks. 3, 5, 34, 35, 40, 68, 66 328, 329, 330, 331, 335, 455, 517-532, 676 71, 72, 74, 75, 76, 78, 87, 92, 106, 116, Przezdziecki Aleksander (1814-1871) 167, 664, 547, 563, 570, 582, 583, 584, 589, 591, 117, 118, 223, 234, 322, 383, 389, 391, 667 598, 601, 608, 609, 634, 643, 644, 645, S 413, 415, 417, 419, 420, 426, 498, 501, Przyłuski Jakub (ok. 1512-1554) 119, 138, 240 649, 656, 660, 661, 669, 676, 680, 689, 537, 665, 666, 673 Ptak Jan 42, 674 710 Saby królowa (postać biblijna) 222 Pietsch Paul (1849-1927) 656 Ptaszycki Stanisław (1853-1933) 247, 660 Rembisz Zbigniew, SAC 33 Sacon Jacques (1498-1530) 76 Pilarczyk Krzysztof (ur. 1953) 6, 33, 74, 383, Ptaśnik Jan (1876-1930) 138, 140, 143, 674 Renouard Philippe (1862-1934) 30, 656 Sadoleti Jacopo (Iacob), kard. (1477-1547) 513, 666, 674 Pussman Krzysztof (XVI w.) 26, 40, 199, 200, Reuchlin Johann (1454/1455-1522) 71, 674 515, 621, 670, 675 Pilichowski Czesław (1914-1984) 31, 203, 204, 201, 544, 570, 583, 598, 605, 641 Reuss Eduard Wilhelm Eugen (1804-1891) 87, Saenger Paul 675 206, 386, 394, 656 Püttener Jan (Johann) (XV/XVI w.) 230, 622 653 Salicetus (Wydenbusch) Mikołaj (?-1493?) 192 Piliński Adam (1810-1887) 525, 658 Pyżewicz Wiesław 336, 663, 664 Rhetowie 141 Salomon (król, postać biblijna) 26, 179, 182, Piłat z Pontu (prefekt Judei 26-36/37) 85 Rhodes Erroll Franklin (ur. 1924) 78, 674 184, 186, 211, 212, 213, 214, 217, 218, Pinchas (Phinees, postać biblijna) 290, 310, 654 R Rhodowie 141 219, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, Piotr Apostoł, św. (?-64) 85, 86, 95, 101, 176, Richel Bernhard (z Bazylei) (?-1482) 65 348, 381, 403, 618, 646, 659, 668, 705 343, 344, 372, 399, 403, 430, 431, 433, Raabe Paul 43 Ringeltaube Sylvius Wilhelm (1698-1772) 39, Salwa Piotr 132, 670 446, 448, 452, 462, 463, 464, 465, 474, Rab Justus SJ (1543-1612) 458 497, 624 Samson (postać biblijna) 496 476, 485, 486, 492, 537, 581, 590, 630, Radomski Jan (XVI w.) 140 Rodecki Aleksy (?-1605) 51, 146, 279, 280, Samuel Andrzej (?-1549) 120, 140, 323, 324, 648, 665, 704 Radzimiński Adrian SJ (1557-1615) 458 281, 283, 284, 440, 449, 553, 555, 566, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340, Piotrkowczyk Andrzej (?-1620) 139, 193, 194, Radziwiłł Krzysztof młodszy (1585-1640) 313, 567, 582, 583, 630, 639, 671, 708 352, 676 211, 212, 271, 275, 276, 277, 278, 285, 314, 315, 317, 318, 500, 502, 503, 506, Rörer Georg (1492-1557) 94 Sandecki-Malecki Jan (Jan z Sącza) (ok. 1490- 286, 293, 295, 452, 478, 553, 554, 555, 539, 581, 583, 585, 709 Rosa Jonas (XVII w.) 391, 653 -1567) 26, 120, 140, 170, 171, 176, 724 Indeks osobowy Indeks osobowy 725

177, 180, 186-189, 332, 334, 335, 336, Sobieski Wacław (1872-1935) 263, 674 Sykstus V (Peretti di Montalti Felice) (1521-1590, Ś 338, 339, 545, 552, 627, 648, 650, 663, Sobieszczański Franciszek Maksymilian (1813- papież od 1585) 106, 108, 109, 624 666, 674, 704, 705 -1878) 179, 513, 675 Szafraniec Stanisław (ok. 1525/1530-1598) 387 Śnieżyńska-Stolot Ewa 152, 153, 154, 667 Saul (król, postać biblijna) 303, 306 Socyn Faust (Socinus Faustus) (1539-1604) Szamotulski Wacław (ok. 1524-1560) 323, 324, Świdziński Konstanty (1793-1855) 151, 154, Schildenberger Johannes OSB (1896-1990) 87, 133, 135, 136, 146, 219, 441, 480, 482, 328, 329 155, 666 674 483, 669, 674 Szarfenberg Hieronim (ok. 1531-1555) 199, Świętochowski Robert OP 363, 364, 667, 675 Schöffer Peter (Petrus) młodszy (działał w latach Socyn (Socinus) Lelio Francesco Maria (1525- 556, 641 1509-1542) 78 -1562) 133, 135, 669 Szarfenberg (Scharffenberger) Kryspin (ok. T Schöffer Peter (Petrus) starszy (ok. 1425-1503) Soncino Gerszon (ben Mosze) (Jeronimo Giroli- 1520-1576) 374, 377 Tarnowski Jan (1488-1561) 120, 672 57, 58 ma, Hieronymus) (?-1533) 88 Szarfenberg Maciej (?-1547) 27, 137, 138, 192, Scholz Friedrich 39, 382, 413, 658 Soncino Joszua Salomon (ben Izrael Natan) 208, 234, 237, 241, 244, 247, 553, 556, Taszycki Witold (1898-1979) 152, 176, 178, Schönsperger Johann (1455-1521) 67 (działał 1483-1492) 74 592, 607, 633, 634, 642, 651 660, 675 Schönwetter Johann Theobald (1575-1657) 624 Soncinowie (XV-XVI w.) 74 Szarfenberg Marek (koniec XV w. – 1545) 137, Tazbir Janusz (1927-2016) 118, 120, 122, 123, Schwarzbach Bertram Eugene 672 Sorg Anton (ok. 1430-1493) 66, 67 208, 230, 350, 351, 357, 360, 556, 622, 124, 125, 126, 127, 128, 130, 132, 134, Seklucjan Jan (ok. 1510/1515-1578) 120, 126, Specht Walter Frederick 65, 675 625, 628, 642, 705, 706 136, 137, 483, 675 140, 170, 323, 324, 331, 332-342, 346, Spiera Franciszek (1502-1548) 335, 673 Szarfenberg Mikołaj (1519-1606) 170, 193, Tertulian (160-220) 310, 581, 654 352, 354, 360, 363, 395, 453, 545, 549, Spinek Stanisław (z Wojciechowa) (?-1578) 234, 238, 241, 242, 245, 352, 353, 354, Terrill Adriene 6 552, 575, 580, 581, 587, 627, 628, 674, 280, 281 355, 356, 359, 360, 361, 363, 364, 366, Thénaud Jean (Tenaud Jan) (?-1582) 131, 387, 676 Stach Piotr, ks. (1886-1961) 364, 665 367, 369, 373, 377, 378, 412, 551, 552, 388, 389, 668 Seneka Lucius Annaeus (4 przed Chr. – 65 po Stahl Jerzy, ks. ewangelicko-reformowany 553, 556, 560, 581, 582, 585, 595, 609, Tobiasz (postać biblijna) 27, 85, 101, 207, 208, Chr.) 315, 669 (1939-1997) 131, 675 616, 625, 626, 628, 634, 651, 704, 706 209, 210, 211, 214-216, 359, 403, 433, Serocki Tadeusz 58, 674 Stanisław z Pakości, ks. (poł. XV w.) 171 Szarfenberg Stanisław (po 1519-1584) 324, 590, 592, 642, 705 Servet Miguel (Serwet Michał) (1511-1553) Stanisław ze Lwowa OFM (XVI w.) 364 329, 360, 368, 373, 551, 552, 581, 629, Toletus Franciscus (1532-1596) 102, 673 133, 530, 671 Stankar Franciszek (Stancaro Francesco) młod- 645, 707 Tomasz Łysy ze Zbrudzewa (ok. 1490-1567) Seweryn Paweł z Kapij Hory 165, 622 szy (1562-1621) 490 Szarfenberg (Scharffenberger) Wendel (XVI w.) 117, 163, 164, 165, 166, 364, 620, 658, Siarczyński Franciszek SchP (1758-1829) 311, Stankar Franciszek (Stancaro Francesco) starszy 378 659, 660, 663 312, 674 (1501-1574) 117, 130, 133, 388, 389, Szarfenbergowie (Scharffenbergowie, Szar- Tomiccy 129 Siculus Johannes Sylvius (II poł. XV w. – ?) 410, 536 fenbergerowie, Scharffenbergerowie, Tomicki Piotr, bp (1464-1535) 116, 117 117 Staphylus Fryderyk (1512-1564) 336, 337, 338 Ostrogórscy) 26, 138, 170, 247, 350, Tondel Janusz 58, 674 Siebeneicher (Sibeneycher) Jakub (po 1556- Statorius Pierre (Stojeński Piotr) (ok. 1530- 351, 352, 354, 356, 359, 360, 361, 362, Trecy Krzysztof (ok. 1530-1591) 489, 490, 664 -1604) 139, 453, 473, 648 -1591) 131, 387, 388, 389 363, 367, 372, 375, 376, 378, 385, 545, Treiderowa Anna (1921-1982) 306, 307, 507, Siebeneicher Mateusz (?-1582) 138, 139, 323, Stefan Batory (1533-1586, król Polski od 1576) 549, 553, 567, 585, 589, 595, 597, 598, 509, 510, 675 329, 330, 557, 567, 644, 645 370, 374, 581, 706 599, 607, 609, 615, 617, 628, 665, 706 Trepka Eustachy (1510-1558) 128, 140 Siennik Marcin (?-1588) 331 Steinschneider Moritz (1816-1907) 656 Szczotka Stanisław (1912-1954) 219, 220, 675 Tromp Sebastiaan Peter Cornelis SJ (1889-1975) Siess-Krzyszkowski Stanisław 383, 391, 666 Stelmaszczyk Elżbieta 247, 656 Szczucki Lech Tadeusz (ur. 1933) 441, 442, 107, 675 Sipayłło Maria (1905-1990) 280, 491, 499, 500, Sternacki Paweł (I poł. XVII w.) 146 443, 445, 481, 484, 675 Trypućko Józef (1910-1983) 203, 656 501, 502, 653, 667, 674 Sternacki Sebastian (?-1635) 51, 146, 296, 297, Szeruda Jan, duchowny luterański (1889-1962) Trzecieski Andrzej młodszy (ok. 1530-1584) 27, Skarbek Jan Leon (1940-2014) 126, 127, 128, 301, 302, 308, 309, 325, 327, 330, 479, 491, 501, 512, 667, 675 671 512, 553, 555, 566, 567, 632, 640, 650, Szlaga Jan Bernard, bp (1940-2012) 658 255, 256, 323, 328, 329, 389, 390, 525, Skarga Piotr, ks. (1536-1612) 123, 126, 127, 652, 653, 671, 709 Szlagowski Antoni Władysław, bp (1864-1956) 531, 643, 644 139 Stöckel Wolfgang (działał 1507-1540) 90 352, 391, 401, 657 Trzecieski Andrzej starszy (?-1547) 119, 249, Skoczylas-Stawska Honorata 179, 180, 181, Strażnicki Andrzej, ks. (XVI/XVII w.) 490 Szlichtyng Jonasz (Schlichting Jonas) (1592- 255 184, 659, 674 Stroband Henryk (1548-1609) 141 -1661) 136 Turnowski Jan (1567-1629) 301, 302, 303, 308, Sławiński Wojciech 135, 674 Strzałkowska Barbara 322, 666 Szmalc (Smalc, Schmalz, Smalcius) Walenty 309, 490, 491, 501, 583 Słoński Stanisław (1879-1959) 159, 660 Strzetelski Erazm (1787-1862) 179 (Valentin) (1572-1622) 26, 51, 136, Turnowski Symeon (Szymon) Teofil (Bogumił) Smereka Władysław, ks. (1907-1983) 115, 116, Suchecki Henryk Ignacy (1811-1872) 167, 667 146, 219, 325, 441, 479, 482, 483, 484, (1544-1608) 157, 298 117, 118, 169, 286, 453, 455, 456, 457, Swastek Józef, ks. (ur. 1936) 71, 72, 675 512, 549, 650, 652, 653, 675, 709 Tworek Stanisław 489, 491, 499, 675 458, 459, 460, 461, 475, 660, 667, 674 Sweynheym (Sweinheim) Konrad (?-1477) 58, Szoman Jerzy (ok. 1526-1591) 388, 389 Tymoteusz, św. (uczeń św. Pawła, bp Efezu) Sobczykowa Joanna 461, 667 63 Szwejkowska Helena 58, 89, 675 357, 403 726 Indeks osobowy Indeks osobowy 727

Tys Agnieszka 125, 675 W Wittmann Reinhard 61, 676 Zainer (Zeyner, Zeiner) Günter (Günther) Tyszkowski Wiesław 656 Wlaźlak Janina 6, 34 (z Augsburga) (?-1478) 66 Wacław Ubogi z Brodni (II poł. XV w.) 167, Władysław II Jagiełło (ok. 1351-1434, król pol- Zainer Johann (z Ulm) (?-1523) 65 U 192, 228, 619, 664, 667 ski od 1386 156, 157, 158, 179, 658 Zalewski Ludwik, ks. (1878-1952) 418, 424, Walafrid Strabo (Walafridus Strabonius) (ok. Władysław IV Waza (1595-1648, król Polski od 425, 668 Uchański Jakub, abp (1502-1581, od 1562 808/809-849) 620 1632) 502, 503, 505, 581, 585, 709 Zannetti Francesco (II poł. XVI w.) 109 prymas Polski) 119, 120, 672 Walecki Wacław 383, 390, 661, 667 Wojak Tadeusz, ks. (1907-2000) 490, 491, 500, Zaremba Jan (XVI w.) 331 Uglorz Manfred, duchowny ewangelicki (ur. Walton Brian, bp (1600-1661) 79 501, 502, 507, 509, 667 Zborowscy 128 1940) 86, 676 Wapowski (Vapovius) Bernard (1450-1535) 323 Wojcicki (Wóycicki) Kazimierz Władysław Zborowski Piotr (?-1580) 132 Ulatowski Wojciech (XVI/XVII w.) 27, 214, Warmiński Ignacy, ks. (1850-1909) 140, 323, (1807-1879) 312, 676 Zduńczyk Aurelia 96, 380, 409, 668 216, 544, 583, 642 324, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, Wojewódka Bernard (?-1554) 27, 119, 138, Zdzitowiecka-Jasieńska Halina (1892-1966) Ulewicz Tadeusz (1917-2012) 115, 116, 133, 340, 352, 676 142, 323, 324, 326, 327, 328, 329, 643, 172, 670 180, 586, 671, 676 Wąsowicz Henryk (ur. 1948) 153, 676 644, 645 Zebrzydowski Andrzej, bp (1496-1560) 119 Ungler Florian (?-1536) 25, 117, 137, 138, 170, Wechter Michał (Michael) (XV/XVI w.) 230, Wojtkowski Julian Andrzej Antoni (ur. 1927) Zebrzydowski Mikołaj (1553-1620) 123 171, 176, 179, 185, 186, 187, 188, 189, 622 163, 659 Zegers Nicholas Tacitus (ok. 1495-1559) 444 190, 191, 203, 204, 240, 241, 248, 330, Weinreich Jan (ok. 1490-1560) 140 Wojtyska Henryk Damian CP (1933-2009) 133, Zenowicz Krzysztof (?-1614) 396, 402, 405, 358, 512, 513, 515, 545, 555, 556, 567, Weissenhorn Alexander (I poł. XVI w.) 90 676 406, 581 Wolan Andrzej (ok. 1531-1610) 483, 512 590, 595, 598, 611, 612, 613, 620, 646, Węgierski (Wengierski, Vengerscius) Andrzej Zenowicz Mikołaj Jurewicz (?-1621) 386, 394, Wolf Johannes (działał w XVI/XVII w.) 91 648, 649, 704, 710 (Andreas) (1600-1649) 311, 312, 654 396, 552, 581, 629, 707 Wolrabowie 139 Unglerowa Helena (?-1551) 27, 180, 197, 204, Węgierski Tomasz, ks. (I poł. XVII w.) 501 Zofia (Sonka) Holszańska (ok. 1405-1461) 156, Wolski Mikołaj (zm. 1548-1550) 182, 184, 583 208, 234, 237, 240, 242, 243, 244, 247, Wężyk Jan, abp (1575-1638, prymas Polski od 157, 158, 172, 173, 179, 363, 619, 658, Worffschauffel (Reiss) Stanisław (Stenczel) (II 553, 556, 567, 607, 633, 642, 705 1627) 500 661, 667, 704 poł. XVI w.) 141 Urban VIII (1568-1644, papież od 1623) 500 Wielgus Stanisław Wojciech (ur. 1939) 156, Zofia Jagiellonka (1522-1575) 262 Woźniak Ewa 229, 667 Urban Wacław (1930-2009) 119, 120, 121, 122, 167, 667 Zuk Stanisław (XVI w.) 539 Wróbel Walenty (ok. 1475-1537) 27, 117, 125, 123, 124, 128, 129, 130, 132, 134, 136, Wierzbowski Teodor (1853-1923) 157 151, 160, 161, 162, 163, 165, 234, 235, Zuzanna (postać biblijna) 168, 382, 403, 620 368, 483, 676 Wietor Hieronim (?-1546/1547) 27, 137, 138, 236, 239, 240, 243, 245, 249, 327, 364, Zwingli Ulrich (Huldrych, Ulricht) (1484-1531) Urbańczyk Stanisław (1909-2001) 39, 157, 158, 151, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 546, 547, 548, 563, 600, 601, 607, 608, 86, 91 273, 360, 658, 667 187, 192, 193, 197, 198, 203, 204, 206, 613, 619, 633, 634, 665, 704 Zwinogrodzka Ewa 655 Urszula (Kochanowska) (1575-1578) 272 227, 228, 229, 230, 232, 233, 234, 237, Zwolski Stefan, ks. (1879-1945) 39, 668 238, 241, 242, 247, 323, 327, 329, 545, Wujek Jakub SJ (1541-1597) 25, 26, 27, 40, Utenhove Jan (1516-1566) 132, 389 126, 127, 139, 194, 195, 209, 214, 215, Zygmunt I Stary (1467-1548, król Polski od 553, 556, 567, 582, 583, 592, 603, 606, 1507) 116, 118, 119, 120, 199, 247, 607, 632, 633, 642, 643, 646, 647, 651, 226, 285, 286, 287, 288, 289, 291, 292, V 293, 294, 295, 296, 307, 321, 333, 451, 249, 250, 252, 263, 340, 353, 582 704, 705 452-479, 482, 492, 493, 494, 502, 504, Zygmunt II August (1520-1572, król Polski od Vagaggini Luigi 107, 657 Wild Leonard (II poł. XV w.) 59 511, 544, 545, 546, 547, 548, 550, 561, 1530) 120, 121, 129, 131, 141, 180, Valerius Stephanus (XVI w.) 445 Winiarska-Górska Izabela 305, 676 562, 563, 571, 574, 580, 581, 582, 583, 204, 263, 340, 341, 345, 346, 352, 354, Valla Lorenzo (1407-1457) 71, 75, 419 Wirtemberski Krzysztof (1515-1568) 390 584, 587, 588, 589, 590, 591, 592, 596, 356, 359, 363, 367, 374, 377, 394, 395, Van Kampen Kimberly 675 Wirzbięta Maciej (1523-1605) 122, 143, 226, 597, 605, 608, 609, 613, 616, 618, 626, 402, 427, 502, 503, 581, 584, 585, 587, Varro Michel (1542-1586) 489 254, 255, 259, 260, 331, 366, 512, 516, 627, 630, 631, 639, 647, 648, 658, 660, 598, 669, 672, 706, 707 Vatable (Vatablus, Watebled) François (ok. 517, 520, 522, 524, 525, 526, 531, 532, 661, 662, 663, 665, 667, 674, 705, 708, Zygmunt III Waza (1566-1632, król Polski od 1493-1547) 77, 222, 223, 224, 419, 670 533, 553, 555, 556, 566, 567, 570, 583, 709 1587) 123, 302, 312, 461, 471, 477, Vérard Antoine (działał 1485-1512) 59 605, 607, 608, 609, 634, 643, 649, 651, Wydra Wiesław 29, 155, 156, 175, 176, 177, 581, 674, 709 Vetter Daniel (1592-1669) 142 653, 658, 668, 672, 705, 710 198, 666, 668, 669, 676 Vingle (di Wingles) Pierre de (1495-1536) 92 Wirzbięta Paweł (?-1610) 143 Wysz Radoliński Piotr, bp (ok. 1354-1414) 152 Ż Vitré Antoine (1595-1674) 79 Wiszniewski Michał (1794-1865) 32, 166, 227, Vitrelin Aleksander (zm. ok. 1586) 389 247, 254, 262, 296, 297, 312, 323, 324, Z Żurowska-Górecka Wanda (1904-1981) 158, Vogel Paul Heinz 32, 87, 90, 657 350, 351, 352, 676 159, 160, 668 Vosté Jacques-Marie OP 102, 103, 107, 676 Wiśniowski Eugeniusz (1929-2008) 129, 676 Zaborowski Stanisław, ks. (?-1529) 176 Żychliński Teodor (1836-1909) 32, 212, 658 Witczak Tadeusz (ur. 1927) 247, 248, 250, 313, Zacjusz (Żak) Szymon (ok. 1507-1591) 142, 323, 324, 676 389, 440 728 Indeks rzeczowy 729

benedyktynki 127 596, 597, 598, 599, 602, 607, 609, 615, bernardyni 126, 229, 364 616, 617, 625, 626, 629, 659, 660, 662, Biblia 36-wierszowa (bamberska, Pfistera) 57 665, 667, 706, 707 Biblia 48-wierszowa 58 Biblia leskowiecka 158 Indeks rzeczowy Biblia 49-wierszowa 61 Biblia lowańska (Vulgata Lovaniensis) 77, 459, Biblia brzeska (Radziwiłłowska, pińczowska) 474, 501, 665, 703 (BB, od 1563) 25, 26, 27, 39, 93, 96, Biblia Lutra (BLut, od 1533, NT od 1522) 25, 125, 126, 132, 142, 143, 144, 226, 254, 84, 85, 88, 89, 91, 94, 95, 97, 377, 378, A 611, 649, 658, 660, 710 262, 264, 273, 280, 321, 367, 372, 381, 525, 616, 621, 622, 623, 704 Apokryfa i NT w tłum. Szymona Budnego 382-412, 413, 414, 421, 422, 433, 435, Biblia Melantrichowa 622, 623, 706 ad fontes (powrót do źródeł) 69, 70, 72, 83, 100 (ANTSzB 1570) 25, 143, 386, 412- 439, 441, 442, 451, 453, 454, 463, 478, Biblia ołomuniecka 158 agendy liturgiczne 127, 489 -440, 453, 454, 549, 551, 563, 573, 602, 482, 489, 490, 491, 494, 498, 499, 500, Biblia po angielsku 91, 93, 97, 460, 466, 468, 469 Akademia Krakowska 116, 117, 118, 119, 167, 605, 626 501, 502, 505, 511, 534, 535, 538, 539, Biblia po czesku 25, 59, 61, 149, 151, 157, 158, 174, 179, 204, 229, 235, 236, 364, 365, apokryfy 25, 29, 49, 80, 84, 85, 86, 88, 90, 102, 545, 546, 549, 550, 551, 561, 565, 571, 165, 166, 171, 172, 174, 187, 365, 377, 612 109, 110, 111, 143, 150, 189, 196, 197, 573, 576, 581, 585, 586, 587, 589, 590, 378, 379, 380, 460, 501, 546, 622, 623, Akademia Lubrańskiego (Lubranscianum) 118, 198, 199, 201, 202, 203, 374, 386, 403, 592, 593, 595, 596, 599, 601, 602, 606, 658, 667, 706 204, 440 404, 406, 412, 413, 415, 417, 421, 422, 607, 608, 609, 610, 615, 616, 617, 618, Biblia po flandryjsku 132 Akademia Rakowska 146, 483 423, 429, 430, 432, 433, 434, 435, 437, 626, 629, 634, 650, 658, 660, 663, 664, Biblia po francusku 59, 61, 69, 82, 92, 93, 98, Akademia Wileńska 118 438, 472, 497, 505, 506, 544, 551, 569, 665, 666, 668, 675, 707 381, 391, 392, 405, 408, 422, 497, 655, Albertyna (Uniwersytet w Królewcu) 118, 120, 599, 606, 626, 627, 661, 663, 669, 707 Biblia cum glossa 58, 620, 703 663 138 argumenty 159, 161, 162, 183, 184, 185, 206, Biblia cum postillis 58, 620 Biblia po hiszpańsku 93 208, 210, 211, 229, 232, 233, 239, 241, Biblia gdańska (BG, od 1632) 25, 26, 27, 141, Biblia po katalońsku 59, 60, 61 anabaptyzm 89, 125, 134, 135, 143, 536 242, 243, 246, 247, 250, 251, 252, 253, 296, 297, 303, 305, 309, 319, 320, 321, Biblia po niderlandzku 59, 61, 67, 93 anagogiczny sens Pisma Świętego 159, 251, 258, 259, 260, 261, 264, 265, 268, 273, 489, 490, 491, 496, 497-511, 545, 546, Biblia po niemiecku 25, 59, 61, 66, 67, 84, 85, 258, 371 282, 283, 284, 285, 287, 289, 294, 295, 549, 552, 562, 573, 576, 581, 586, 592, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 95, 97, 190, 422, anglikanie 469 303, 307, 309, 317, 326, 327, 329, 339, 593, 595, 597, 600, 602, 606, 609, 617, 616, 620, 621, 622, 623, 703, 704 Antychryst 183, 344, 395, 400, 428, 448, 462, 355, 357, 359, 371, 372, 374, 375, 381, 618, 627, 632, 641, 663, 665, 667, 709, Biblia po staro-cerkiewno-słowiańsku 419 537 395, 397, 398, 402, 403, 404, 405, 406, 710 Biblia po włosku 59, 61, 64, 66, 68, 91, 93, 97 antyfonarze 127 407, 409, 410, 437, 449, 450, 452, 464, Biblia genewska 93, 98, 99, 100, 113, 599 Biblia prohibita 105 antyk 68, 69, 71, 80, 99, 213, 223, 315, 419, 472, 477, 481, 484, 485, 487, 488, 493, Biblia hebrajska 25, 49, 66, 73, 74, 76, 77, 78, Biblia rabinica 74, 622 527 494, 498, 503, 504, 507, 508, 531, 532, 79, 84, 85, 88, 95, 103, 107, 116, 162, Biblia Sewerynowa 165, 622 antykwa 29, 63, 64, 66, 80, 81, 94, 95, 97, 98, 533, 549, 576, 577, 589, 601, 603, 605, 223, 224, 252, 260, 275, 284, 294, 316, Biblia Slavica (seria) 39, 52, 334, 336, 337, 109, 110, 113, 178, 185, 196, 198, 203, 611, 612, 616, 639, 650 317, 318, 322, 323, 391, 603, 604 360, 361, 366, 383, 413, 658, 659, 666 208, 214, 216, 226, 232, 242, 243, 244, arianizm 51, 121, 122, 123, 125, 130, 133-134, Biblia kralicka 501 Biblia Stephanusa (BSt 1556-1557) 25, 77, 223, 253, 265, 269, 276, 277, 278, 284, 291, 145-146, 219, 279, 281, 297, 302, 325, Biblia królowej Zofii (ok. 1455) 156-158, 172, 224, 226, 391, 392, 623, 703 295, 307, 319, 322, 330, 348, 373, 381, 327, 418, 431, 444, 445, 447, 452, 479, 173, 179, 363, 619, 658, 661, 667, 704 Biblia syryjska (Peszitta) 79, 80 409, 410, 451, 470, 477, 488, 496, 498, 480, 483, 484, 499, 512, 533, 551, 561, Biblia ks. Jakuba Wujka (BWj 1599) 25, 40, Biblia Szymona Budnego (nieświeska) (BSzB 510, 540, 600 639, 650, 652, 670, 671, 672, 674, 675 127, 139, 194, 209, 214, 215, 226, 285, 1572) 25, 39, 143, 145, 226, 367, 386, antytrynitarianizm 29, 49, 125, 132, 133-136, artykuły henrykowskie (1573) 121, 503 321, 452-478, 504, 511, 549, 552, 562, 391, 392, 394, 412-440, 453, 454, 546, 137, 142, 143, 144, 145-146, 219, 222, Astarot (Asztarte) (bogini pogańska) 518 573, 576, 581, 585, 586, 587, 588, 590, 549, 551, 563, 564, 573, 576, 581, 593, 279, 280, 281, 343, 389, 390, 393, 401, 592, 595, 597, 602, 608, 609, 615, 626, 595, 602, 626, 661, 663, 708 417, 418, 421, 426, 441, 442, 443, 445, B 658, 661, 662, 663, 708, 709 Biblia tigurina (1543) 224, 622 454, 483, 484, 486, 529, 534, 535, 551, Biblia Leopolity (Szarfenbergowska, krakow- Biblia Tysiąclecia 25, 38, 40, 42, 49, 429, 430, 552, 553, 555, 557, 558, 561, 563, 565, Baal (bożek pogański) 431, 518 ska) (BL, od 1561) 25, 26, 39, 138, 666 566, 572, 575, 584, 617, 670, 675 Bachus (bożek pogański) 537 170, 193, 194, 195, 198, 209, 226, 266, Biblia Vatable’a 77, 223 Apocalypsis w tłum. Mikołaja Reja (ApRej barok 484, 511 268, 321, 350, 351, 352, 359, 360-382, Biblia warszawska 511 1565) 25, 143, 512, 525-533, 550, 555, bastarda 66 397, 409, 412, 422, 435, 439, 440, 454, Biblia Zablackiego 158 568, 570, 575, 579, 583, 586, 588, 591, Benedictus (Pieśń Zachariasza) (Łk 1,68-79) 455, 492, 549, 551, 573, 574, 576, 580, Bibliografia polska (Estreicherów) 29, 40, 176, 592, 598, 601, 604, 605, 608, 609, 610, 230, 231, 293 581, 584, 585, 586, 588, 589, 593, 595, 184, 186, 190, 197, 199, 208, 209, 210, 730 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 731

211, 214, 217, 218, 220, 226, 227, 234, 243, 245, 246, 276, 278, 309, 329, 406, Dekalog 175, 188, 309 Ecclesiastes w tłum. Jana z Sanoka (Eccl 1590) 238, 247, 254, 262, 266, 296, 314, 320, 498, 600, 625 deuterokanoniczne księgi, fragmenty 29, 49, 25, 211-214, 221, 544, 556, 568, 583, 324, 330, 333, 339, 350, 351, 361, 383, - ogólnie 43, 45, 47, 62, 63, 64, 66, 95, 97, 98, 80, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 604, 605, 646 384, 386, 389, 412, 422, 452, 480, 497, 112, 161, 176, 178, 184, 193, 226, 242, 95, 102, 143, 374, 382, 386, 397, 398, epistoły 26, 164, 350, 357, 452, 479, 564, 569, 507, 517, 525, 618, 629, 633, 641, 642, 243, 247, 252, 253, 261, 262, 265, 269, 402, 403, 404, 417, 433, 506, 525, 573, 570, 601, 602, 606, 620, 628, 647, 648 643, 647, 648, 655 275, 278, 295, 319, 348, 349, 381, 409, 574, 606 errata 111, 231, 293, 345, 346, 416, 436, 449, bibliologia (księgoznawstwo) 37, 38, 43, 44, 46, 410, 439, 450, 451, 477, 488, 496, 510, Dezemberbibel 89 472, 487, 495 47, 50, 614, 673 524, 532, 540, 586, 600, 601, 605, 613 dogmaty chrystologiczne 121, 130, 133, 134, Eucharystia (Msza św.) 68, 177, 229, 242, 290, bibliologiczny proces 43, 45, 46, 47, 48 - polskie 177, 178, 190, 510, 545 136, 177, 183, 206, 291, 338, 343, 401, 372, 375, 400, 447, 452, 463, 476, 477, Biblioteka św. Marka w Wenecji 75 - stopień 48, 63, 64, 65, 86, 95, 96, 98, 102, 418, 423, 429, 430, 431, 441, 446, 447, 492, 521, 537, 599 Biblioteka Watykańska 108, 109 109, 110, 111, 162, 178, 185, 203, 210, 485, 486, 493, 522, 526, 527, 529, 530, ewangelia (perykopa ewangelijna) 26, 168, 169, Bogurodzica 177 211, 226, 232, 239, 242, 243, 245, 246, 536, 563, 673 186, 188, 189, 191, 193, 195, 196, 349, bożogrobcy 368 253, 261, 265, 275, 276, 278, 295, 307, dogmaty trynitarne 121, 122, 130, 131, 133, 350, 357, 412, 452, 473, 479, 506, 507, bracia czescy 122, 125, 128, 129, 130, 131, 132, 309, 319, 329, 330, 348, 357, 359, 406, 134, 143, 267, 290, 291, 389, 390, 391, 539, 564, 569, 570, 601, 602, 606, 628, 137, 141, 144, 157, 221, 256, 297, 298, 409, 439, 449, 477, 496, 510, 516, 524, 401, 410, 430, 464, 476, 477, 527, 530, 647, 648 299, 331, 489, 490, 501, 669, 670, 676 532, 533, 540, 569, 595, 600, 625 536, 537, 563, 664 ewangeliarze 140, 149, 155, 156, 165, 170, 171, bracia polscy 121, 122, 125, 133-136, 141, 144, - kanon 81 doktorzy Kościoła 188, 355, 365, 370, 455, 457, 172, 173, 186, 187, 188, 189, 191, 350, 145-146, 219, 279, 281, 290, 393, 424, czechizmy 154, 187 460, 466, 513, 530, 649 352, 361, 613, 662, 666 426, 433, 441, 442, 480, 481, 482, 483, czyściec 291, 342, 537 dominikanie 126, 352, 363, 364 Ewangeliarz kanoników regularnych z Krakowa 484, 491, 520, 534, 545, 546, 548, 549, czytania liturgiczne 45, 49, 65, 67, 68, 111, 164, druga konfesja helwecka (Bullingera) 132, 489 (ok. 1420) 155-156, 619, 666 551, 561, 563, 564, 566, 584, 587, 591, 165, 168, 169, 187, 191, 266, 348, 349, drukarstwo hebrajskie 74 Ewangeliarz Unglera (EU 1527/1528) 25, 170, 615, 617, 670, 671, 673, 674 350, 356, 357, 359, 364, 375, 376, 382, drzeworyty 30, 67, 88, 95, 96, 97, 99, 184, 185, 171, 186-191, 358, 548, 556, 568, 583, brewiarze (godziny kanoniczne) 68, 127, 153, 407, 412, 452, 472, 475, 478, 479, 497, 189, 190, 192, 193, 196, 198, 203, 208, 590, 595, 598, 604, 607, 611, 612, 613, 154, 159, 162, 173, 193, 195, 230, 231, 506, 507, 508, 548, 564, 577, 601, 602, 210, 231, 232, 234, 241, 242, 253, 260, 620, 648, 704 239, 240, 241, 243, 244, 245, 246, 251, 606, 609, 613, 620, 628, 660 265, 275, 276, 277, 278, 306, 307, 319, ewangelicyzm reformowany 29, 77, 99, 112, 266, 267, 268, 269, 287, 293, 296, 547, 327, 330, 348, 351, 356, 357, 358, 359, 120, 121, 122, 123, 125, 126, 129, 130- 601, 606, 607, 612, 613, 617, 622 Ć 363, 374, 377, 378, 379, 380, 381, 408, -132, 133, 134, 137, 141, 142-145, 146, Ćwiczenia duchowne św. Ignacego Loyoli 469 439, 470, 471, 473, 475, 476, 477, 496, 157, 217, 220, 221, 222, 250, 254, 255, C 515, 516, 525, 532, 598, 599, 600, 650, 256, 257, 263, 280, 298, 299, 301, 302, D 656, 669, 704, 706 303, 305, 309, 314, 315, 317, 331, 332, celibat 120, 342 duchowy sens Pisma Świętego 366, 382, 387, 389, 390, 391, 393, 394, Centralny katalog starych druków Biblioteki dedykacja 45, 78, 97, 177, 181, 184, 185, 198, - alegoryczny 159, 161, 162, 229, 258, 282, 396, 397, 399, 410, 421, 441, 443, 455, Narodowej (CKSD BN) 29, 40, 228, 202, 204, 205, 206, 209, 211, 213, 214, 283, 289, 303, 371, 398, 463, 464, 504, 483, 489, 490, 493, 498, 499, 501, 502, 320, 333, 350, 383, 402, 497 215, 216, 219, 220, 221, 222, 225, 229, 611 503, 506, 507, 512, 517, 519, 520, 522, ceny Biblii 61, 88, 99, 443, 444, 571 236, 237, 238, 239, 241, 242, 245, 246, - chrystologiczny 159, 161, 162, 183, 206, 525, 527, 534, 537, 547, 549, 551, 566, cenzura kościelna 53, 107, 111, 119, 139, 669 247, 249, 250, 252, 254, 256, 259, 260, 242, 258, 281, 288, 289, 303, 380, 398, 583, 655, 664, 665, 669, 670, 671, 672, chrzest 38, 41, 53, 134, 135, 149, 156, 172, 418, 263, 264, 265, 267, 271, 272, 275, 276, 464, 504, 521, 522 675, 676 441, 446, 484, 493, 514, 536 279, 280, 281, 283, 284, 286, 287, 288, - eklezjologiczny 289, 398 Ewangelie i epistoły na dni postne w tłum. ks. Collegium Trilingue (Lowanium) 71, 72 292, 301, 302, 304, 309, 313, 317, 318, - typologiczny (typiczny) 96, 183, 282, 289, Jakuba Wujka (EwEpP, od 1626) 26, Comma Johanneum (1 J 5,7-8) 83, 426, 430 319, 321, 325, 340, 341, 342, 345, 346, 371, 372, 379, 380, 464, 476, 477, 589, 452, 479, 548, 557, 568, 583, 648 Confessio Bohemica (1575) 129 348, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 359, 598 Ewangelie i epistoły tak niedzielne… w tłum. czcionki, pisma drukarskie 363, 364, 367, 368, 369, 370, 374, 379, dyteizm 134, 441 ks. Jakuba Wujka (EwEpN, od 1593) 26, - gotyckie 30, 63, 64, 66, 81, 82, 94, 95, 97, 381, 394, 395, 396, 402, 405, 410, 422, 452, 479, 548, 556, 568, 570, 583, 647 112, 196, 210, 216, 226, 253, 278, 284, 426, 427, 429, 432, 435, 436, 438, 445, E explicit 64, 357, 495 291, 295, 297, 307, 322, 330, 348, 373, 459, 461, 462, 471, 473, 478, 484, 491, 470, 488, 496, 498, 510, 600, 616 502, 505, 513, 516, 519, 520, 522, 531, Ecclesiastes w tłum. Hieronima z Wielunia (Eccl F - greckie aldyńskie 80 534, 538, 539, 576, 577, 578, 579, 581- 1522) 25, 178-186, 205, 213, 365, 544, - hebrajskie 74, 109, 261, 319 -588, 597, 598, 601, 611, 612, 665, 706, 556, 568, 574, 583, 586, 588, 600, 604, facsimile 30, 58, 208, 361, 413, 626, 629, 642, - krój 29, 30, 31, 32, 176, 178, 190, 239, 242, 707, 708, 709 605, 607, 646, 659, 704 649, 663, 674, 704, 708 732 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 733 foliacja (numeracja kart) 32, 64, 66, 110, 182, 309, 318, 327, 344, 351, 356, 386, 387, 318, 319, 356, 359, 369, 374, 402, 405, indeks ksiąg zakazanych 105, 106, 197 184, 185, 187, 191, 196, 211, 233, 234, 401, 412, 432, 440, 448, 452, 460, 470, 406, 435, 438, 471, 477, 515, 522, 524, indeksy (w książce) 79, 81, 98, 99, 110, 164, 240, 241, 244, 251, 253, 262, 265, 284, 479, 486, 512, 522, 525, 530, 551, 552, 531, 532, 534, 538, 540, 576, 577, 578, 233, 244, 245, 246, 253, 262, 266, 268, 304, 307, 330, 344, 349, 359, 382, 402, 553, 554, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 579, 581, 597, 612, 655, 656, 706 296, 304, 305, 307, 309, 313, 318, 319, 405, 415, 433, 435, 439, 448, 486, 524, 572, 592, 596, 620, 621, 624, 626, 627, herezja (kacerstwo) 40, 68, 104, 105, 122, 130, 322, 359, 405, 411, 446, 478, 505, 531, 530, 538, 540, 607 628, 629, 630, 631, 632, 634, 635, 636, 131, 143, 146, 162, 174, 212, 290, 291, 533, 540, 549, 601, 608, 609, 612, 617, format 637, 638, 639, 640, 642, 645, 646, 647, 416, 426, 453, 455, 462, 465, 470, 471, 659 - duodecimo (12°) 167, 227, 266, 268, 283, 648, 649, 650, 651, 652, 653, 658, 703, 527, 529, 530, 533, 580, 627, 658 inicjały 45, 62, 64, 66, 67, 95, 109, 110, 153, 285, 292, 296, 297, 304, 308, 309, 320, 704, 705, 706, 707, 708, 709, 710 Historia bardzo cudna (Hist 1551) 26, 197, 199- 162, 176, 178, 185, 186, 191, 196, 198, 327, 361, 373, 452, 479, 486, 497, 553, - sextodecimo (16°) i mniejszy 63, 76, 81, 82, -203, 209, 226, 544, 556, 568, 569, 574, 203, 208, 211, 214, 216, 226, 232, 233, 243, 244, 246, 252, 253, 254, 260, 261, 554, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 572, 97, 109, 296, 297, 304, 306, 307, 309, 583, 586, 598, 604, 641, 642 Historia o Belu i smoku (Dn 14) 382, 403 262, 264, 265, 269, 276, 277, 278, 283, 592, 613, 617, 632, 635, 639, 640, 647, 320, 321, 327, 452, 497, 505, 553, 555, Historia o Judith (XVI w.) 168, 620 284, 295, 307, 319, 322, 323, 324, 327, 648, 652, 653, 705, 709 556, 569, 570, 571, 572, 592, 617, 623, Historia o św. Annie 186, 189 328, 330, 348, 349, 356, 357, 359, 364, - folio (2°) 62, 64, 65, 66, 75, 76, 77, 81, 82, 632, 641, 647, 652, 710 Historia Zuzanny (Dn 13) 382, 403 377, 378, 382, 406, 410, 411, 413, 439, 88, 90, 91, 94, 97, 98, 99, 100, 109, fraktura 30, 66, 185, 196, 203, 208, 210, 226, 112, 151, 156, 245, 254, 258, 360, 361, historie biblijno-apokryficzne 196, 197, 198, 451, 478, 488, 510, 516, 524, 532, 533, 232, 233, 242, 243, 244, 253, 261, 265, 540, 600, 601, 613 373, 382, 387, 401, 421, 453, 465, 470, 201, 209, 668 276, 277, 307, 319, 329, 330, 359, 381, inkunabuły 41, 163, 168, 186, 655, 659 479, 500, 533, 537, 548, 551, 552, 553, Hortulus animae (Raj duszny) (1513-1514) 176, 382, 409, 439, 449, 451, 498, 510, 516, inkwizycja 68, 105, 133 555, 569, 570, 572, 592, 596, 620, 621, 177, 191, 192 524, 532, 533, 540, 600 interlinearny przekład 78, 79, 704 622, 623, 624, 625, 626, 627, 634, 650, hortulusy polskie (HP, od ok. 1527) 26, 191- - Neudörffer-Andreae 516 -196, 325, 330, 556, 568, 595, 651, 704 Istoria o świętym Józefie (Józ 1530) 26, 197, 651, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, franciszkanie 119, 126 Hozeasz (Hoz, od 1559) 26, 143, 254, 512, 516- 198, 209, 226, 544, 556, 568, 569, 583, 710 frontispis 306, 508, 510, 612 -525, 526, 550, 555, 568, 570, 575, 579, 607, 642, 661 - kieszonkowy 63, 98, 109, 198, 209, 210, funkcjonalna (funkcjonalnobibliologiczna) 583, 584, 585, 588, 592, 604, 605, 610, italika 81, 97, 98, 109, 110 292, 299, 304, 321, 452, 486, 502, 571 metoda 46, 50 611, 649, 710 - octavo (8°) 62, 63, 76, 77, 80, 82, 91, 94, humanizm 57, 68, 69, 70, 71, 73, 75, 76, 78, 83, J 97, 98, 99, 100, 109, 111, 112, 171, 186, G 112, 115, 116, 118, 119, 137, 180, 181, 187, 188, 195, 198, 202, 206, 209, 223, 186, 199, 213, 245, 249, 271, 274, 335, jezuici 28, 40, 118, 123, 126, 127, 128, 137, 227, 229, 230, 232, 240, 251, 258, 270, gimnazjum królewieckie (XVI w.) 334, 336, 336, 337, 349, 353, 365, 394, 418, 440, 139, 142, 144, 146, 203, 285, 286, 287, 296, 297, 306, 308, 309, 316, 327, 329, 337 461, 513, 535, 543, 544, 545, 560, 564, 289, 292, 428, 430, 441, 442, 452, 453, 339, 361, 367, 373, 384, 386, 401, 415, gimnazjum szaroszpatackie 156, 619, 658 569, 586, 610, 611, 614, 615, 616, 665, 454, 455, 456, 457, 458, 461, 462, 469, 432, 440, 448, 452, 453, 470, 478, 479, glosy 58, 64, 66, 70, 96, 97, 154, 155, 156, 163, 667, 668, 670 471, 492, 493, 499, 562, 581, 584, 627, 488, 494, 497, 505, 510, 513, 515, 552, 164, 167, 168, 169, 170, 173, 265, 347, husytyzm 129, 171 630, 631, 639, 647, 648, 657, 658, 660, 553, 555, 556, 557, 569, 570, 571, 572, 499, 619, 620, 659, 664, 703, 704 Hymn Mojżesza (Pwt 32,1-43) 230 662, 672, 674, 675 592, 613, 621, 622, 623, 624, 627, 629, godzinki 167, 193, 195 język arabski 79, 80, 492 630, 631, 632, 633, 634, 635, 637, 640, grafia 174, 346, 349, 414, 416, 417, 498, 545 I język aramejski 71, 72, 78, 79, 99, 457, 463, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, 648, gramatyki 71, 79, 117, 336, 420 501 649, 650, 651, 652, 703, 704, 705, 707, grecyzmy 438, 444, 450, 487, 488, 590 ilustracje 30, 47, 53, 59, 64, 67, 81, 95, 96, 97, język grecki 30, 37, 39, 40, 44, 60, 68, 69, 70, 708, 709, 710 grzech pierworodny 135 99, 111, 112, 152, 189, 190, 203, 208, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 82, 84, - ogólnie 43, 45, 47, 62, 63, 66, 73, 81, 90, 216, 232, 241, 242, 260, 265, 275, 306, 99, 103, 107, 108, 116, 117, 118, 165, 94, 98, 109, 113, 159, 160, 218, 235, H 329, 330, 358, 359, 360, 362, 363, 375, 235, 285, 332, 334, 335, 336, 337, 347, 240, 246, 251, 258, 264, 292, 293, 296, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 408, 409, 348, 349, 365, 382, 386, 388, 393, 394, 299, 304, 306, 321, 327, 373, 377, 394, harmonia ewangeliczna 191, 332, 453, 459, 412, 475, 476, 477, 515, 518, 540, 569, 399, 403, 407, 412, 413, 419, 420, 421, 401, 432, 433, 448, 449, 470, 479, 486, 538, 539, 540 595, 597-600, 611, 612, 613, 616, 617 422, 425, 429, 430, 431, 436, 440, 442, 487, 494, 497, 500, 502, 505, 508, 537, Harmonia ewangeliczna (XV/XVI w.) 170, 171, imprimatur 105, 237 443, 444, 446, 447, 448, 452, 453, 454, 538, 548, 563, 569-572, 584, 595, 612, 177, 187, 189, 619 incipit 64, 68, 191, 192, 193, 194, 214, 232, 455, 457, 459, 460, 462, 463, 466, 470, 613, 617 hebraizmy 223, 289, 294, 438, 590 233, 234, 245, 252, 253, 259, 265, 266, 479, 481, 484, 485, 486, 489, 491, 492, - quarto (4°) 62, 91, 94, 97, 98, 109, 161, 178, herby 31, 184, 185, 205, 206, 208, 212, 213, 268, 275, 276, 278, 284, 293, 294, 295, 497, 621, 623, 624, 626, 627, 628, 629, 183, 213, 214, 216, 217, 224, 262, 264, 214, 216, 240, 241, 242, 246, 254, 259, 296, 304, 306, 307, 309, 319, 327, 578, 630, 631, 632, 639, 654, 658, 659, 660, 274, 285, 291, 296, 297, 304, 306, 308, 260, 264, 265, 283, 284, 292, 295, 314, 608, 612 661, 707 734 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 735 język hebrajski 30, 40, 49, 66, 68, 69, 70, 71, K 133, 136, 137-139, 142, 143, 144, 153, 402, 407, 408, 409, 413, 438, 439, 446, 72, 73, 74, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 160, 162, 166, 174, 177, 187, 194, 197, 450, 451, 465, 472, 474, 477, 478, 487, 84, 85, 88, 90, 95, 99, 103, 107, 109, Kaliope (muza poezji) 271, 272 204, 212, 216, 235, 237, 245, 250, 251, 488, 495, 496, 505, 508, 511, 524, 532, 116, 117, 162, 223, 224, 248, 252, 256, kalwinizm 92, 93, 99, 125, 129, 130, 131, 132, 257, 258, 263, 266, 267, 268, 271, 272, 539, 576, 577, 578, 579, 590, 592, 593, 260, 275, 280, 284, 285, 286, 288, 294, 144, 211, 219, 255, 256, 257, 312, 331, 273, 282, 285, 286, 287, 288, 289, 290, 594, 608, 609, 617 295, 302, 317, 318, 322, 326, 336, 365, 332, 387, 388, 394, 400, 404, 408, 421, 291, 298, 301, 316, 329, 331, 334, 338, kontrreformacja 52, 57, 100, 112, 118, 119, 120, 376, 382, 388, 391, 393, 407, 420, 421, 489, 499, 517, 549, 616, 665, 668, 670, 342, 343, 344, 350, 352, 353, 354, 355, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 130, 422, 429, 430, 437, 440, 453, 454, 455, 672, 675 360, 365, 366, 368, 370, 371, 372, 374, 137, 138, 139, 144, 146, 166, 245, 267, 457, 463, 470, 491, 497, 626, 627, 639, kancjonały 45, 140, 146, 254, 255, 298, 299, 375, 381, 390, 391, 395, 397, 399, 400, 288, 289, 299, 301, 303, 394, 396, 454, 658, 674, 704 305, 310, 311, 312, 314, 315, 316, 317, 420, 423, 426, 428, 430, 431, 432, 440, 462, 489, 500, 543, 549, 550, 560, 561, język łaciński 26, 29, 30, 37, 40, 58, 60, 61, 322, 323, 324, 327, 328, 330, 331, 332, 448, 453, 454, 455, 456, 460, 462, 463, 562, 566, 571, 587, 610, 614, 615, 675 62, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 489, 547, 555, 618, 651, 652, 673, 676 465, 466, 470, 471, 477, 483, 492, 493, konwokacje generalne w Bełżycach (1603, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 91, 93, kanonicy regularni (augustianie) 151, 152, 154, 500, 518, 519, 521, 527, 529, 534, 537, 1613) 490, 491, 498 94, 97, 98, 99, 101, 102, 103, 109, 117, 155, 156, 619, 660, 666 547, 548, 550, 551, 552, 553, 554, 555, korekta 38, 39, 40, 43, 45, 66, 70, 76, 77, 78, 126, 136, 146, 150, 152, 154, 155, 156, kanon Pisma Świętego 83, 84, 85, 86, 87, 95, 556, 557, 560, 561, 562, 563, 565, 567, 85, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 102, 103, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 167, 100, 101, 102, 106, 110, 111, 268, 284, 572, 580, 587, 588, 589, 611, 613, 614, 105, 107, 108, 111, 118, 132, 146, 150, 168, 169, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 404, 414, 422, 433, 435, 539, 589, 608, 615, 617, 627, 631, 639, 640, 647, 653, 151, 155, 165, 170, 187, 188, 227, 228, 179, 180, 182, 186, 191, 192, 199, 205, 670 657, 658, 663, 669, 671, 673, 674, 675 230, 233, 235, 279, 285, 301, 302, 305, 206, 207, 208, 209, 213, 214, 217, 219, kanony Euzebiusza z Cezarei 65 kaznodziejstwo 45, 103, 119, 123, 124, 127, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 221, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 230, kapitaliki 80, 226, 295, 322, 488, 496, 510, 600 128, 145, 155, 156, 163, 164, 165, 166, 325, 332, 337, 338, 339, 351, 352, 354, 231, 232, 235, 238, 239, 240, 241, 242, Karta medycka (Świdzińskiego) (Ps 51 (50), ok. 167, 168, 169, 170, 171, 173, 180, 287, 361, 363, 364, 365, 366, 386, 392, 393, 243, 245, 246, 247, 248, 252, 253, 256, 1405) 151, 154, 155, 619, 666, 704 298, 302, 365, 387, 417, 455, 523, 534, 412, 416, 421, 422, 423, 424, 430, 434, 257, 259, 265, 266, 267, 273, 275, 276, karta, strona tytułowa 32, 66, 80, 92, 96, 107, 619, 634, 664, 669 443, 444, 457, 458, 459, 460, 461, 481, 280, 284, 285, 286, 287, 292, 293, 294, 110, 111, 176, 184, 185, 186, 198, 202, klaryski 150, 247, 634 482, 485, 490, 491, 493, 498, 499, 500, 295, 296, 306, 307, 318, 319, 326, 327, 206, 208, 210, 211, 213, 216, 218, 225, Kodeks watykański (B) 109 501, 502, 550, 587, 605, 618, 620, 625, 330, 340, 345, 346, 350, 353, 360, 365, 230, 240, 241, 247, 252, 259, 260, 262, kolofon 146, 176, 184, 186, 198, 202, 204, 206, 626, 631, 640, 646, 663 375, 378, 382, 388, 391, 397, 408, 413, 264, 268, 269, 270, 275, 276, 283, 285, 210, 211, 212, 217, 220, 240, 252, 259, Kościół narodowy 120, 125, 132, 256 419, 420, 422, 425, 430, 435, 436, 440, 287, 292, 293, 295, 297, 300, 303, 305, 264, 268, 269, 270, 271, 276, 293, 313, Krótki wykład na początek Ewanieliej Jana 442, 447, 452, 453, 454, 455, 457, 459, 306, 313, 318, 319, 320, 321, 322, 326, 318, 319, 327, 332, 333, 346, 351, 357, świętego (JSz, od 1607) 26, 483, 512, 460, 461, 463, 469, 470, 471, 491, 492, 327, 329, 330, 332, 333, 341, 345, 346, 493, 512, 513, 515, 516, 517, 524, 531, 405, 406, 415, 436, 449, 472, 507, 515, 555, 564, 568, 583, 650 351, 356, 359, 360, 361, 370, 374, 379, 545, 578, 579, 580, 590, 600, 605, 607, 516, 519, 523, 538, 621, 635, 636 krytyka tekstu biblijnego (warianty) 37, 72, 73, 380, 383, 384, 385, 386, 402, 405, 406, 608, 612, 622, 623, 625, 626, 628, 630, Koło Trzecieskiego 119 75, 76, 77, 80, 99, 103, 107, 108, 112, 413, 415, 434, 435, 438, 443, 449, 453, 631, 639, 642, 649, 650, 651, 658, 660, komentarze biblijne 45, 175, 255, 511-540, 555, 116, 207, 280, 289, 293, 294, 341, 343, 454, 470, 471, 472, 473, 475, 477, 482, 661, 664, 665, 666, 704, 705, 707 557-559, 562, 563, 564, 569, 570, 571, 347, 349, 352, 354, 355, 358, 391, 401, język syryjski 79, 457, 463, 492 487, 494, 496, 497, 505, 507, 508, 509, 572, 579, 583, 588, 589, 595, 604, 608, 407, 418, 419, 421, 422, 423, 424, 429, języki narodowe 57, 59, 60, 61, 66, 67, 68, 72, 510, 515, 516, 522, 531, 533, 538, 540, 611, 649-650, 667, 701, 702, 703, 710 430, 432, 435, 436, 438, 442, 443, 444, 73, 76, 78, 81, 93, 94, 98, 101, 102, 555, 571, 574-576, 577, 580, 598, 600, komunia pod dwiema postaciami 120, 342 450, 454, 459, 460, 465, 474, 479, 484, 103, 104, 105, 106, 108, 128, 153, 155, 621, 622, 625, 626, 627, 629, 632, 634, konfederacja warszawska (1573) 121, 123, 124, 487, 488, 492, 493, 495, 496, 508, 523, 168, 171, 205, 237, 273, 337, 352, 365, 635, 636, 637, 639, 640, 644, 647, 650, 673 535, 544, 576, 577, 588, 589, 590, 591, 366, 392, 419, 544, 549 651, 671, 703, 704, 705, 706, 707, 708, konfesja augsburska (1530) 129, 141 592, 593, 594, 597, 599, 611, 612, 617, języki starożytne 25, 57, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 709, 710 konfesja braci czeskich 129 657, 665 74, 80, 87, 88, 92, 107, 112, 116, 117, Katechizm genewski 98 konfesja sandomierska 122, 131, 256, 653, 668, Krzyżacy 336 118, 249, 256, 314, 315, 334, 391, 392, Katechizm rakowski (od 1605) 146, 483 672 księgarstwo 31, 45, 58, 60, 61, 62, 63, 65, 68, 393, 417, 418, 422, 442, 454, 455, 456, katechizmy 98, 127, 130, 299, 305, 309, 330, kongregacja jezuitów w Kaliszu (1584) 286, 71, 76, 81, 88, 91, 97, 100, 106, 108, 460, 493, 545, 590, 591, 669 331, 592, 612, 640, 672, 676 456 137, 141, 158, 160, 179, 182, 197, 209, Joba onego sprawiedliwego męża… w tłum. katolicyzm 30, 40, 44, 49, 58, 60, 69, 72, 73, 84, kongregacje jezuitów w Pułtusku (1593, 1597) 220, 236, 238, 239, 240, 243, 275, 279, Jakuba Lubelczyka (Job 1559) 26, 226, 86, 87, 90, 94, 97, 100, 101, 102, 103, 457, 458 281, 287, 299, 301, 304, 305, 314, 331, 512, 556, 568, 570, 583, 643 105, 106, 107, 108, 109, 115, 117, 119, konkordancja 65, 96, 98, 99, 110, 206, 223, 284, 333, 334, 335, 338, 339, 355, 366, 367, judaizujący (judaizanci) 132, 135, 418, 424 120, 121, 123, 124, 125-128, 129, 130, 291, 293, 305, 358, 359, 372, 376, 381, 415, 416, 426, 477, 494, 500, 502, 516, 736 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 737

524, 545, 546, 547, 551, 552, 555, 575, 158, 161, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 218, 221, 310-319, 325, 330, 332, 497, 375, 376, 442, 454, 548, 552, 563, 577, 576, 581, 582, 584, 586, 587, 590, 591, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 557, 568, 583, 604, 618, 620, 646, 705 581, 584, 585, 589, 591, 593, 595, 597, 606, 656, 676 186, 189, 209, 218, 228, 235, 243, 273, Noble et Trilingue Académie (Collège des Lec- 598, 599, 602, 605, 607, 609, 615, 628, Księgi Jezusa, syna Syrachowego w tłum. Piotra 286, 337, 354, 363, 364, 390, 456, 471, teures Royaux, Collège de France) 71 662, 706 z Poznania (KsSyr 1535, 1541) 26, 491, 619, 620, 656, 660, 661, 662, 664 nonadorantyzm 135, 418, 423 NT w tłum. Jana Sandeckiego-Maleckiego 201, 203-208, 213, 544, 556, 568, 583, mapy 53, 99, 122, 495, 496, 599, 600, 611, 617, norbertanki 351 (fragm. Mt 1) (NTS-M 1552) 26, 140, 586, 590, 591, 592, 594, 600, 604, 605, 709 noty marginalne 70, 97, 206, 207, 208, 209, 339, 552, 650, 663, 705 607, 646, 647, 659, 705 masora 74, 88 211, 222, 223, 250, 252, 253, 261, 264, NT w tłum. ks. Jakuba Wujka (NTWj, od 1593) księgi liturgiczne 38, 137, 139, 172, 173, 267 masoreci 82, 254, 286, 306, 322 273, 282, 283, 284, 288, 289, 294, 295, 26, 194, 286, 287, 288, 321, 333, 451, kult publiczny (liturgia) 49, 67, 68, 83, 98, 127, Melodie na Psałterz polski przez Mikołaja Go- 341, 342, 347, 358, 359, 375, 376, 381, 452, 453, 455, 457, 458, 459, 460, 462, 141, 153, 154, 155, 156, 159, 160, 162, mółkę uczynione (PsKoch 1580 Gom) 402, 407, 408, 409, 429, 430, 432, 437, 463, 464, 465, 466, 468, 469, 470, 472, 164, 166, 171, 172, 173, 174, 177, 191, 27, 274, 300, 553, 555, 559, 582, 638 438, 439, 449, 450, 451, 472, 474, 477, 473, 474, 475, 477, 478, 545, 549, 553, 195, 196, 231, 239, 242, 243, 246, 255, mennonici 125 478, 487, 488, 496, 499, 505, 507, 508, 563, 571, 577, 580, 582, 591, 592, 593, 258, 266, 268, 299, 304, 325, 337, 348, miedzioryty 111, 306, 307, 309, 495, 505, 507, 510, 521, 524, 532, 533, 535, 539, 540, 596, 603, 608, 609, 613, 615, 630, 631, 359, 360, 407, 408, 475, 497, 507, 511, 508, 510, 511, 600, 675 590, 592, 593, 594, 596, 600, 601, 661 660, 665, 708, 709 547, 548, 564, 569, 591, 606, 610, 612, minuskuła 278, 295 Nowy Korbut 31, 138, 169, 171, 179, 199, 204, NT w tłum. Marcina Czechowica (NTCz, od 613, 617, 620 Miserere (Ps 51) 154, 326, 513, 515, 621, 644 209, 219, 220, 221, 226, 235, 297, 298, 1577) 26, 146, 440-452, 453, 454, 475, kult świętych 127 mnemonika 65 315, 323, 324, 350, 352, 452, 512, 517, 480, 482, 484, 549, 553, 563, 571, 575, kursywa 30, 80, 98, 195, 196, 199, 208, 211, modlitewniki 127, 140, 146, 150, 153, 154, 159, 525, 655 577, 582, 584, 585, 588, 593, 597, 603, 216, 269, 275, 276, 277, 278, 284, 288, 160, 161, 167, 168, 173, 176, 191, 192, Novum instrumentum 72, 75, 80 609, 630, 708 295, 307, 319, 359, 381, 409, 450, 451, 193, 194, 195, 196, 229, 231, 233, 240, NT gdański (NTG 1606) 26, 488-497, 498, 504, NT w tłum. Szymona Budnego (NTSzB 460, 477, 478, 488, 496, 510, 600, 625 246, 251, 258, 266, 268, 283, 285, 287, 553, 563, 577, 582, 588, 590, 593, 597, 1574|1589) 26, 145, 146, 335, 361, - nowy karakter 276, 277 292, 296, 299, 305, 330, 331, 489, 512, 599, 600, 603, 631, 709 364, 394, 415, 416, 417, 418, 419, 420, kustosze 216, 225, 275, 294, 319, 358, 487, 547, 568, 595, 612, 617, 619 NT królewiecki (NTKról, od 1551) 26, 39, 40, 423, 424, 425, 426, 427, 428, 429, 430, 140, 332-349, 350, 354, 360, 363, 407, 495, 596 Modlitewnik Wacława (przed 1482) 167, 192, 431, 432, 433, 434, 435, 437, 438, 439, 228, 619, 664, 667 410, 448, 453, 454, 544, 550, 552, 563, 443, 454, 475, 547, 549, 552, 553, 563, L moralny (tropologiczny, etyczny, parenetyczny) 574, 575, 577, 580, 581, 584, 587, 588, 573, 577, 582, 584, 585, 586, 587, 589, sens Pisma Świętego 159, 162, 229, 589, 590, 591, 592, 593, 596, 599, 602, 591, 593, 603, 605, 615, 630 lekcjonarze 38, 188, 359, 479, 613 251, 258, 271, 289, 303, 318, 326, 544, 606, 607, 609, 610, 615, 616, 627, 628, nuty 98, 138, 153, 258, 259, 260, 261, 262, 274, leksykony 79 611 659, 660, 664, 705 299, 300, 306, 311, 312, 322, 324, 325, List Arysteasza 65 motto 410, 449, 538, 574, 575, 576, 577, 579 NT przedruk. z Biblii brzeskiej (NTB, od 1568) 327, 329, 547, 548, 564, 571, 595, 596, List Jeremiasza (Ba 6) 506 mszał 127, 172 26, 143, 144, 384, 385, 386, 387, 393, 597, 613, 617 List św. Hieronima do Paulina 371, 374, 576, 588 muzułmanie 125, 448 394, 396, 401, 405, 408, 409, 412, 453, liść Aldusa 80 454, 475, 491, 551, 552, 565, 566, 571, O luteranizm 85, 89, 91, 94, 95, 96, 97, 110, 112, N 577, 581, 586, 593, 597, 603, 606, 608, 119, 120, 122, 125, 126, 128, 129, 131, 618, 629, 650, 707 O dwu starcoch, którzy pożądali Zuzanny a są- 137, 138, 140, 141, 144, 221, 256, 257, nagłówki 80, 81, 185, 189, 190, 195, 196, 208, NT przedruk. z Biblii gdańskiej (NTBG 1633) dzeni są od Daniela (XVI w.) 168, 620 336, 337, 343, 344, 390, 410, 417, 421, 214, 216, 222, 225, 226, 231, 233, 241, 26, 497, 498, 502, 505, 507, 553, 563, Oberdeutsch 90 448, 483, 489, 490, 493, 517, 534, 616, 252, 260, 265, 269, 275, 276, 278, 284, 571, 577, 582, 593, 600, 603, 632, 710 ojcowie Kościoła 85, 101, 106, 111, 289, 392, 617 293, 306, 316, 319, 322, 348, 349, 357, NT przedruk. z Biblii Leopolity (NTL 1564, 404, 419, 445, 447, 460, 468, 493, 577, 375, 376, 382, 406, 407, 409, 411, 437, 1568) 26, 350, 351, 352, 360, 361, 362, 579, 580, 592 M 438, 439, 449, 450, 451, 478, 487, 488, 368, 369, 373, 375, 376, 381, 382, 454, Ojcze nasz (Modlitwa Pańska) 175, 204, 208 495, 496, 497, 507, 508, 511, 524, 525, 548, 552, 563, 577, 581, 584, 585, 589, onomastyka biblijna 65, 79, 99 Magnificat (Łk 1,46-55) 169, 231, 241, 246, 531, 532, 539, 540, 595, 596, 600, 601, 593, 598, 602, 607, 609, 629, 707 orientalistyka 44 293, 619, 704 607, 608, 612 NT rakowski (NTR, od 1606) 26, 479-488, 489, ortografia polska 154, 174, 176, 177, 204, 209, majuskuła 98, 195, 278, 295 natchnienie biblijne 37, 102, 404, 437, 525 549, 553, 563, 570, 571, 574, 575, 577, 228, 335, 345, 346, 416, 417, 510, 545, mamotrept 164, 659 naukoznawstwo 44 582, 588, 593, 596, 603, 605, 632, 709 577, 588, 625, 662, 673 manuskrypty 31, 35, 40, 41, 51, 53, 58, 62, 65, Niektóre psalmy Dawidowe w oprac. Salomona NT Szarfenbergów (krakowski) (NTS 1556) 26, 68, 74, 75, 76, 77, 147, 149, 152, 153, Rysińskiego (PsRys 1614) 27, 145, 138, 170, 350-360, 361, 362, 364, 372,

HB-I 47 738 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 739

P 533, 539, 540, 591, 597, 601, 602, 603, 460, 489, 493, 500, 501, 502, 503, 511, Psałterz gdański (PsBG 1633) 27, 227, 319-322, 604, 606, 613 517, 519, 525, 547, 548, 549, 551, 552, 505, 555, 571, 578, 583, 594, 604, 618, paginacja (numeracja stron) 32, 64, 80, 110, - na rozdziały 64, 65, 109, 110, 184, 186, 189, 553, 555, 556, 557, 558, 561, 562, 563, 641 196, 211, 218, 269, 274, 278, 286, 287, 202, 203, 208, 210, 211, 214, 216, 225, 565, 566, 571, 572, 580, 587, 592, 597, Psałterz Jakuba Lubelczyka (PsLub 1558) 27, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 295, 302, 226, 265, 284, 294, 346, 357, 359, 376, 613, 615, 617, 618, 663, 670, 671, 673 143, 247, 254-262, 271, 272, 273, 292, 303, 307, 309, 319, 322, 325, 333, 460, 382, 406, 436, 437, 438, 439, 450, 451, protokanoniczne księgi 49, 84, 85, 102, 397, 299, 316, 326, 547, 550, 553, 578, 582, 470, 472, 486, 504, 505, 506, 507, 607, 474, 475, 478, 488, 495, 496, 508, 510, 404, 433 586, 594, 596, 597, 600, 601, 603, 606, 608, 651, 705 511, 524, 532, 533, 539, 540, 600, 601, Proverbiorum Salomonis (Przypowieści Salomo- 607, 608, 609, 610, 634, 661, 665, 667, papier 43, 47, 79, 161, 171, 218, 240, 394, 417 602, 603, 604, 605, 612, 675 nowe) w tłum. Józefa Domaniewskiego 705 papiestwo 39, 69, 72, 74, 75, 78, 79, 94, 95, 96, - na sekcje 65, 110, 294, 475, 478 (ProvDom, PrzDom 1623) 26, 217- Psałterz Jana Kochanowskiego (PsKoch, od 101, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111, - na ustępy 208, 346, 357, 359, 376, 382, 437, -226, 557, 566, 568, 583, 604, 618, 646, 1579) 27, 139, 221, 269-278, 295, 298, 120, 242, 267, 286, 342, 343, 344, 360, 475, 508, 589, 596 659, 705 300, 305, 310, 316, 317, 319, 324, 325, 365, 381, 399, 400, 431, 432, 446, 448, - na wersety 65, 82, 98, 109, 110, 185, 196, prymat św. Piotra 342, 343, 372, 399, 430, 446, 327, 330, 331, 332, 544, 545, 546, 547, 456, 468, 476, 477, 500, 513, 525, 527, 210, 226, 233, 252, 265, 284, 294, 295, 447, 462, 463, 464, 474, 485, 492, 537, 553, 554, 555, 556, 557, 559, 563, 565, 528, 529, 537, 599, 624, 659 346, 357, 376, 382, 406, 408, 411, 412, 581, 665 578, 582, 585, 586, 594, 604, 607, 609, parafraza 117, 163, 188, 197, 213, 214, 216, 436, 437, 439, 449, 450, 451, 475, 478, przedruk 26, 27, 38, 74, 76, 77, 89, 90, 96, 108, 617, 635, 636, 637, 638, 645, 653, 660, 219, 220, 221, 225, 226, 248, 250, 255, 487, 488, 495, 496, 508, 511, 515, 539, 109, 111, 122, 125, 133, 143, 144, 159, 661, 665, 667, 705 257, 272, 273, 274, 275, 281, 282, 283, 540, 595, 601, 602, 603, 604, 606, 612, 170, 179, 184, 191, 197, 217, 219, 227, Psałterz klementyński 154 616, 617, 675 284, 285, 298, 299, 300, 301, 303, 304, 234, 237, 244, 268, 270, 285, 287, 296, Psałterz krakowski (Wietora) (PsKr 1532, 1535) - na zaczała 407, 437, 438, 439, 450, 451, 307, 311, 316, 319, 320, 325, 326, 327, 306, 314, 319, 320, 321, 331, 334, 338, 27, 151, 167, 193, 227-234, 242, 271, 474, 475, 478, 487, 488, 495, 496, 591, 330, 331, 544, 659, 665 350, 351, 352, 359, 360, 361, 362, 364, 547, 553, 563, 578, 582, 594, 603, 606, 593, 601, 602, 606, 617 pasja (męka Pańska) 191, 192, 193, 194, 196, 366, 368, 373, 381, 382, 384, 385, 386, 607, 608, 612, 632, 633, 660, 667, 705 Poliglota antwerpska (1569-1572) 79, 430, 444, 498, 507, 510, 576 387, 393, 394, 396, 401, 405, 407, 409, Psałterz ks. Jakuba Wujka (PsWj, od 1594) 27, 459, 474, 486, 501, 704 paulini 121, 214, 216, 387, 642 411, 412, 413, 414, 421, 422, 424, 453, 139, 195, 285-296, 307, 321, 325, 452, Poliglota Huttera (MtMkBHut, NTBHut 1599) pergamin 79, 151, 154, 158, 159, 161, 167, 497, 498, 499, 500, 502, 505, 507, 508, 457, 459, 460, 473, 474, 479, 547, 548, 26, 387, 650, 651, 707 218, 660 511, 516, 525, 546, 547, 549, 557, 564, 549, 555, 571, 578, 580, 582, 592, 594, Pieśń Anny (1 Sm 2,1-10) 230 Poliglota kompluteńska (Poliglotta Compluten- sis), z Alcalá (1514-1517) 75, 76, 78, 571, 585, 589, 590, 613, 618, 629, 631, 596, 604, 608, 609, 613, 615, 639, 660, Pieśń Ezechiasza (Iz 38,10-20) 230 632, 634, 639, 640, 641, 650, 653, 655, 662, 705 Pieśń Habakuka (Ha 3) 230 79, 108, 430, 486, 493, 501, 621, 704 Poliglota londyńska (1654-1657) 79, 109 656, 657, 658, 659, 660, 668, 671, 672, Psałterz Macieja Rybińskiego (PsRyb, od 1605) Pieśń Izajasza (Iz 12) 230 707, 710 27, 296-309, 310, 311, 312, 313, 314, Pieśń Mojżesza (Wj 15) 230 Poliglota paryska (1629-1645) 79 postylle 45, 58, 66, 139, 140, 165, 248, 255, przysłowia (paremiologia) 220, 221, 315, 672 316, 319, 320, 321, 325, 327, 331, 332, Pieśń Symeona (Nunc dimittis) (Łk 2,29-32) przywilej na druk 234, 275, 276, 339, 345, 352, 497, 507, 547, 549, 551, 555, 563, 571, 293, 309 387, 452, 455, 512, 648, 669 potop szwedzki 124, 129, 136, 203 472, 489, 547 578, 582, 583, 585, 592, 594, 595, 596, Pieśń (kantyk) trzech młodzieńców (Dn 3,57-88) Psalm Dawidów pięćdziesty (Ps 50 1531) 27, 597, 600, 604, 617, 618, 627, 640, 641, 230 prapsałterz polski 151, 228 prawa autorskie 96 512, 513-516, 555, 583, 595, 649, 710 652, 705 Pięcioksiąg 74, 78, 88, 164, 438, 506, 569, 606 prawdziwość Kościoła 129, 290, 291, 525, 652 psalmodia 153 Psałterz Mikołaja Reja (PsRej, od ok. 1546) 27, - samarytański 79, 80 prawosławie 121, 122, 125, 127, 143 Psalmy niektóre króla Dawida (PsNiekt) 27, 246-253, 271, 282, 284, 285, 331, 547, podstawa przekładów biblijnych 41, 74, 75, 76, predestynacja 130, 257 325, 330, 652, 653 553, 563, 578, 582, 584, 589, 591, 594, 77, 78, 79, 88, 89, 90, 91, 108, 109, Prolog J (Początek święte Ewanielije…) (ProlJ psalmy pokutne 27, 155, 173, 191, 192, 193, 603, 606, 609, 612, 634, 660, 661, 705 150, 151, 158, 164, 166, 167, 170, 180, 1518/1519) 26, 175, 176-186, 193, 195, 196, 291, 307, 324, 325, 327, 330, Psałterz moguncki (1457) 57, 62 192, 224, 248, 256, 271, 273, 280, 286, 195, 545, 556, 568, 583, 648, 704 553, 568, 570, 645 Psałterz Pawła Milejewskiego (PsMil 1587) 27, 365, 391, 392, 393, 418, 419, 444, 455, protestantyzm 31, 49, 78, 80, 84, 86, 100, 102, Psalterium octaplum (1516) 78 227, 279-285, 547, 551, 555, 565, 570, 457, 459, 460, 465, 468, 469, 484, 491, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, Psalterium trilingue (Karta praska) 153 578, 582, 591, 594, 604, 606, 612, 639 493, 513, 525, 574, 588, 661, 667 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 136, Psałterz brzeski (PsBB, 1564) 27, 227, 262-266, psałterz/psalmy do śpiewania 27, 98, 153, 160, podział Biblii 138, 141, 142, 143, 144, 197, 212, 250, 273, 553, 557, 578, 582, 594, 601, 603, 254, 255, 258, 261, 268, 272, 274, 286, - na księgi 109, 189, 346, 357, 495, 601 256, 257, 263, 271, 272, 273, 288, 289, 634, 665 299, 300, 301, 304, 305, 306, 307, 311, - na parasze 437 290, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 321, Psałterz floriański (PsF, XIV/XV w.) 27, 41, 312, 322, 323, 324, 325, 329, 332, 512, - na perykopy 95, 155, 167, 188, 189, 190, 322, 325, 329, 331, 355, 363, 366, 372, 149, 150, 151-154, 155, 159, 167, 228, 547, 553, 555, 568, 613, 617, 638, 640, 191, 194, 196, 199, 475, 510, 520, 523, 383, 387, 396, 400, 404, 433, 454, 455, 619, 660, 661, 662, 665, 666, 667, 704 641 740 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 741

Psałterz puławski (PsP, XV w.) 27, 151, 154, rejestry 196, 230, 244, 245, 250, 252, 265, 266, Siedm psalmów pokutnych w tłum. Jana Kocha- synod w Skrzynnie (1567) 421 155, 158-160, 162, 228, 229, 619, 660, 275, 276, 278, 288, 291, 292, 293, 296, nowskiego (7PsKoch 1579) 27, 325, synody (różne) 122, 131, 139, 219, 280, 298, 668, 704 307, 313, 345, 349, 351, 357, 361, 376, 327, 330, 553, 556, 559, 570, 583, 645 315, 418, 425, 433, 499, 500, 501, 505, Psałterz św. Kingi (sądecki) (XIII w.) 41, 149- 440, 446, 449, 452, 465, 472, 576, 577, sigla (referencje) 65, 67, 112, 294, 295, 347, 548, 572, 653 -151, 172, 228 578, 579, 601, 602, 603, 608, 609, 612, 359, 372, 376, 381, 508, 532, 590, 711 synody we Włodzisławiu (1557, 1558) 387 627, 630, 633, 634, 652 Psałterz trydencki (PsTryd 1579) 27, 227, 266- Skład apostolski 590 synody w Kartaginie (397, 419) 101 rejestrzyk officiorum (rytuał święceń) 298 Sobór Florencki (1538-1445) 101 -269, 271, 547, 554, 557, 570, 578, synody w Okszy (1615, 1625) 499 renesans 39, 40, 42, 51, 52, 53, 57, 68, 80, 96, Sobór Laterański V (1512-1517) 107, 183 synody w Pińczowie (1556, 1559, 1560) 255, 582, 594, 595, 604, 606, 607, 609, 612, 100, 112, 115, 116, 125, 136, 137, 166, sobór narodowy 120, 131 387, 388 635, 705 179, 181, 182, 202, 204, 210, 221, 226, Sobór Trydencki (1545-1563) 73, 87, 100, 101, synody w Wilnie (1599, 1609, 1619, 1630) 212, Psałterz wittenberski 154 229, 235, 254, 260, 271, 279, 289, 314, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 315, 331, 499 psałterze 49, 51, 68, 75, 98, 127, 146, 149, 150, 315, 322, 331, 374, 383, 384, 390, 391, 123, 126, 127, 139, 237, 266, 267, 471, synopsa 65 151, 152, 153, 154, 155, 158, 159, 160, 398, 427, 462, 466, 474, 484, 489, 505, 562, 635, 669, 670, 673, 676 szkolnictwo 72, 115, 118, 124, 126, 127, 128, 161, 162, 167, 168, 172, 173, 193, 227, 511, 543, 548, 550, 557, 560, 564, 586, Sobór Watykański II (1962-1965) 37, 42, 69, 129, 130, 131, 132, 136, 137, 138, 139, 599, 600, 611, 614, 615, 616, 617, 653, 228, 229, 230, 235, 239, 241, 247, 248, 654, 669 141, 142, 144, 146, 156, 174, 179, 255, 657, 661, 664, 665, 666, 668, 669, 671, 250, 254, 255, 256, 258, 266, 268, 271, socynianizm 136, 144, 146, 219, 390, 480, 483, 267, 301, 334, 336, 337, 364, 387, 388, 672, 673, 675, 676 285, 287, 292, 299, 300, 301, 302, 304, 485, 549, 584, 671 429, 440, 458, 482, 483, 522, 619, 658, rokosz Zebrzydowskiego (1606-1608) 123 305, 311, 320, 325, 327, 330, 331, 489, sola Scriptura 83, 579 671, 674, 675 romanse religijne 168, 196, 197, 209, 569 512, 547, 551, 553, 557, 558, 559, 562, Sorbona (Paryż) 72, 76, 77 szwabacha 32, 66, 185, 190, 196, 198, 203, 210, rotunda 31, 66, 178, 206, 208, 242, 243, 253 Speculum historiale 197 563, 564, 568, 569, 570, 571, 572, 578, 214, 216, 226, 242, 253, 261, 265, 269, Rozmyślania przemyskie 189 spisy treści 64, 65, 66, 96 582, 584, 594, 595, 597, 598, 601, 603, 275, 276, 277, 284, 295, 307, 308, 309, rubryka 62, 64, 65, 82, 189, 196, 208, 210, 239, Sprawy i słowa Jezusa w oprac. Tomasza Falco- 607, 609, 612, 613, 616, 617, 632, 660, 319, 329, 330, 348, 359, 381, 402, 409, 244, 245, 246, 260, 269, 497, 533, 613 niusa (EwB 1566) 26, 384, 453, 454, 661, 662, 668 rubrykatorzy 62, 64, 65, 66 410, 439, 450, 451, 477, 478, 488, 496, 512, 533-540, 550, 555, 568, 575, 579, 498, 510, 524, 532, 540, 600 pulpitowa księga 258, 299, 373 rytuały 299 583, 596, 604, 611, 650, 710 - Jungfer 307, 309, 322, 510, 511, 600 Rzeczpospolita 42, 51, 52, 53, 57, 68, 97, 115, Stolica Apostolska 106, 120, 456, 471, 476, R 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 477, 581, 627 Ś 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, streszczenia 81, 86, 92, 98, 99, 187, 190, 223, racjonalizm 133, 135, 480 133, 135, 136, 174, 179, 201, 205, 239, 284, 371, 372, 437, 441, 447, 449, 450, śpiewniki 127, 258, 300, 315, 332, 512, 555, reformacja 52, 57, 60, 65, 68, 73, 77, 83, 84, 86, 255, 256, 300, 301, 305, 307, 322, 353, 472, 474, 485, 487, 488, 493, 494, 495, 568, 592, 617 87, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 102, 369, 395, 396, 424, 426, 445, 462, 469, 496, 507, 508, 510, 522, 523, 525, 577, średniowiecze 41, 51, 65, 69, 80, 115, 116, 118, 471, 475, 480, 482, 489, 503, 519, 535, 105, 112, 115, 118, 119, 120, 121, 122, 579, 589, 600, 607 150, 151, 154, 155, 156, 158, 161, 162, 546, 548, 549, 550, 560, 564, 574, 587, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, summaria 65, 66, 81, 96, 98, 110 165, 166, 167, 168, 169, 170, 172, 174, 602, 605, 614, 615, 616, 665, 666, 669, 132, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, summy 309, 372, 465, 472, 474, 477, 523, 576, 177, 187, 197, 228, 229, 251, 254, 289, 670, 671, 672, 674, 675, 676 142, 145, 161, 162, 166, 174, 197, 205, 577, 588 294, 330, 352, 371, 527, 569, 611, 661, 212, 223, 250, 254, 255, 257, 258, 271, S sygnet drukarski 31, 176, 242, 252, 259, 260, 667, 669, 670, 674, 676 279, 289, 298, 299, 314, 315, 326, 331, 362, 374, 515, 531, 532, 597, 625, 656 334, 336, 337, 340, 341, 342, 352, 353, sabelianizm 536 synod generalny w Toruniu (1595) 122 T 370, 378, 381, 387, 390, 391, 395, 399, scholastyka 116, 118, 133 synod w Baranowie (1604) 298 Tablica Prawa i Łaski 96, 380, 409, 438, 671, 704 416, 417, 421, 426, 428, 440, 443, 445, Schweizerdeutsch 90, 91 synod w Bychawie (1560) 280 sejmik średzki (1534) 235 synod w Dordrechcie (1618) 86 tablice chronologiczne 99, 398, 405, 406, 479, 454, 455, 461, 474, 476, 477, 489, 490, Septemberbibel 88, 621, 704 synod w Hipponie (393) 101 494, 576, 577, 581, 589, 590 491, 517, 525, 527, 529, 530, 537, 543, Septuaginta (Biblia grecka) 73, 75, 78, 79, 80, synod w Iwiu (1568) 422 tablice czytań liturgicznych 49, 65, 346, 349, 544, 546, 549, 550, 560, 561, 563, 575, 88, 90, 103, 107, 108, 116, 286, 294, synod w Koźminku (1555) 129, 131 350, 357, 359, 374, 382, 406, 412, 473, 579, 599, 610, 611, 614, 615, 616, 617, 392, 501 synod w Książu (1558) 142 479, 506, 507, 508, 511, 576, 577, 606, 657, 662, 664, 665, 667, 668, 669, 670, Septuaginta sykstyńska (1586, 1587) 108, 109 synod w Ożarowie (1600) 490 608, 609, 628 671, 672, 673, 674, 675, 676 Siedem psalmów pokutnych w tłum. Mikołaja synod w Piotrkowie (1577) 123 tablice synoptyczne 419, 465, 472, 479, 494, reforma Kościoła 69, 100, 103, 104, 119, 125, Reja (7PsRej, przed 1547) 27, 324, synod w Sandomierzu (1570) 519 539, 576, 577, 589, 590 126, 127, 128, 139, 197, 257, 562 556, 570, 583, 645 synod w Seceminie (1556) 133 tablice Villadeusa 65 742 Indeks rzeczowy Indeks rzeczowy 743

Tabula alphabetica Gabriela Bruna 65 wstępy św. Hieronima 65, 109, 110, 355, 356, 271, 325, 327, 515, 546, 547, 548, 553, 244, 253, 260, 262, 265, 269, 293, 296, targum samarytański 79, 80 357, 374, 589 578, 582, 585, 586, 587, 588, 594, 599, 307, 309, 322, 411, 488, 497, 508, 511, targumy 74, 79, 392, 501 Wtóre księgi Łukasza świętego w oprac. Toma- 600, 601, 603, 606, 607, 608, 609, 612, 524, 525, 601, 607, 608 Tatarzy 291 sza Falconiusa (DzB 1566) 25, 384, 613, 619, 633, 634, 661, 665, 704, 705 Żywot i nauka Pana naszego Iesu Christa (Zyw Te Deum 230, 231, 232, 259, 293 453, 454, 512, 533-540, 550, 555, 568, żołtarz (zołtarz) 160, 231, 258 1597) 27, 453, 459, 461, 469, 470, 473, tekstura 66, 348 575, 579, 583, 596, 604, 611, 650, 710 Żydzi/żydzi 70, 71, 72, 74, 91, 117, 125, 166, 474, 475, 477, 479, 548, 557, 568, 583, tetragram (JHWH) 95, 295 Wulgata (Biblia łacińska) 27, 32, 49, 57, 58, 59, 286, 289, 291, 294, 342, 355, 356, 398, 586, 612, 648 textus receptus 38, 70, 89 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 419, 435, 437, 464, 504, 579, 580, 619, Żywot Pana Jezu Krysta (1522) 185, 187, 189, titulus 68 73, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 87, 634, 704 190, 197, 598 Tobias (Tobiasz) (Tob, od 1539) 27, 207, 208- 88, 90, 93, 95, 98, 101, 102, 103, 105, żywa pagina 64, 66, 81, 110, 184, 217, 233, Żywoty świętych 127, 139 -211, 215, 359, 544, 556, 568, 583, 590, 107, 108, 109, 110, 111, 116, 150, 158, 591, 592, 604, 605, 607, 642, 705 162, 163, 170, 172, 180, 187, 199, 224, Tobiasz w tłum. Wojciecha Ulatowskiego (Tob 228, 231, 232, 241, 248, 249, 256, 269, 1615) 27, 214-216, 221, 544, 557, 568, 280, 286, 289, 290, 291, 294, 295, 317, 583, 642 322, 323, 352, 355, 357, 360, 365, 371, Tradycja Kościoła 84, 100, 102, 103, 481, 580 374, 375, 378, 391, 418, 442, 445, 454, transkrypcja typu B 48, 279, 658, 660 456, 459, 460, 471, 492, 493, 501, 508, tryteizm 133, 134, 534 521, 588, 589, 593, 603, 604, 671, 676 Turcy 289, 291, 432, 518 Wulgata paryska (Biblia 42-wierszowa, Biblia Typographia Apostolica Vaticana 108, 624, 704 Gutenberga) 57, 58, 59, 620, 672, 674, 703 U Wulgata sykstoklementyńska (1592) 107, 108, 112, 457, 459, 624, 704 ugoda (zgoda) sandomierska (1570) 122, 129, Wulgata sykstyńska (1590) 108 132, 489 wyrazowy (historyczny) sens Pisma Świętego unitarianizm 134, 135, 418, 441, 444 99, 159, 229, 251, 258, 273, 289, 303, usprawiedliwienie (doktryna) 85, 96, 129, 257, 326, 341, 355, 371, 464, 527 290, 291, 326, 338, 355, 372, 380, 397, Wyznanie wiary (symbol) św. Atanazego 158, 409, 445, 465, 485, 492, 494, 504, 645, 230, 231, 293 668 Z W zbawienie przez łaskę 96, 257, 326, 355, 356, Wenus (bogini pogańska) 537 372, 379, 380, 409, 438, 494, 504, 536, wersaliki 109, 110, 178, 185, 203, 226, 232, 244, 575, 671, 704 253, 265, 269, 277, 278, 284, 295, 307, zbór mniejszy 121, 134, 421, 443, 480, 483 319, 322, 346, 348, 359, 407, 409, 410, zbór większy 121, 134 439, 449, 451, 488, 496, 533, 540, 600 Zdrowaś, Mario 175, 250 wierszowane przekłady Biblii 98, 213, 214, 217, zespołowa praca nad przekładami biblijnymi 220, 221, 254, 255, 256, 257, 272, 274, 78, 88, 92, 93, 255, 285, 366, 388, 389, 298, 300, 310, 311, 312, 314, 315, 322, 390, 391, 392, 393, 394, 404, 412, 421, 325, 441, 544, 547, 564, 571, 617, 642 422, 440, 442, 457, 458, 460, 481, 482, Wigilie za umarłe ludzie (ok. 1520) 168, 620 484, 490, 491, 501 wiklefizm 129 winieta 80, 111, 210, 225, 226, 516 Ż wskazówki liturgiczne 49, 159, 162, 239, 241, 243, 245, 246, 250, 251, 266, 358, 359, Żołtarz Proroka Dawida (Dawidów) w tłum. Wa- 376, 382, 409, 474, 478, 495, 496, 508, lentego Wróbla (ZD, rps 1528, druk od 548, 591, 593, 606, 612, 613, 617 1539) 27, 160-163, 165, 234-246, 251, 744 Indeks geograficzny 745

154, 164, 175, 296, 297, 308, 309, 311, Koszyczki 180 312, 314, 316, 320, 321, 331, 490, 497, Kościan 117 507, 552, 553, 555, 565, 566, 624, 627, Kościelec 199, 237, 582, 583 631, 632, 640, 641, 652, 654, 656, 657, Koźminek 129, 131 Indeks geograficzny 658, 659, 663, 671, 673, 676, 705, 709, Kórnik 28, 159, 164, 211, 312, 313, 618, 655, 710 660 Genewa 25, 77, 81, 87, 92, 93, 94, 98, 99, 100, Kraków 28, 29, 31, 33, 38, 39, 40, 51, 58, 74, 112, 131, 133, 392, 444, 489, 520, 623, 87, 115, 116, 117, 118, 119, 122, 125, A C 703 126, 127, 134, 136, 138, 140, 143, 145, Genua 78 146, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, Afryka 400 Cambridge 29, 72, 675 Gniezno 163, 164, 655, 659 158, 164, 166, 167, 168, 173, 175, 176, Alcalá de Henares (Complutum) 71, 75, 76, 78, Carpentras 513 Gołuchów 130 177, 184, 185, 186, 200, 202, 204, 206, 79, 108, 486, 621, 674, 704 Cezarea Nadmorska 65, 669 Goniądz 130, 133, 134, 145, 441, 671 208, 214, 219, 221, 226, 227, 240, 248, Altdorf 314, 672 Chołchło 418 Górka 236 271, 273, 279, 286, 293, 296, 301, 307, Amsterdam 129, 136, 480, 500 Chyrów (Ukraina) 638 309, 310, 311, 330, 331, 350, 351, 356, Anglia 71, 131, 136, 300, 671 Cluj (Kluż-Napoka) 28, 277, 632, 639, 652, 357, 360, 362, 364, 366, 383, 394, 417, Antwerpia 69, 74, 79, 97, 108, 118, 459, 623, 653, 672 H 418, 440, 441, 443, 452, 453, 455, 458, 703, 704 Czarnolas 271, 272, 274, 298, 327, 585 Halle (Saale) 70, 654 Augsburg 61, 67, 89, 90 Czechy 59, 128, 129, 300, 673 471, 473, 480, 483, 512, 515, 516, 525, Hassfurt (Haßfurt) 117 546, 551, 552, 553, 554, 555, 556, 557, Austria 151, 660 Heidelberg 298, 391, 653 Azja 400 D 565, 566, 583, 586, 612, 614, 618, 619, Hippona 101 621, 624, 625, 626, 627, 628, 629, 630, Hiszpania 71, 74, 79, 104, 105, 106 B Delft 59 631, 632, 633, 634, 635, 636, 637, 638, Dolatycze (k. Lubcza nad Niemnem) 315 Hoczew 211, 212, 672 639, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 647, Babilon 95, 381, 410, 428, 520, 525, 527, 533 Dolny Śląsk 157 648, 649, 651, 653, 654, 655, 656, 657, Baranów 144, 298, 490 Dordrecht (Niderlandy) 86 I 658, 659, 660, 661, 662, 663, 664, 665, Barcelona 60 Drezno 90 Iberyjski Półwysep 60, 74 666, 667, 668, 669, 670, 671, 672, 673, Bazylea 62, 63, 64, 65, 72, 75, 76, 80, 88, 115, Iłża 119 674, 675, 676, 704, 705, 706, 707, 708, 620, 621, 703 E Iwie (Białoruś) 422, 483 709, 710 Beauvais 197 Królewiec (Königsberg) 29, 40, 118, 120, 138, Egipt 517, 645 Bełżyce 135, 490, 491 140, 331, 332, 333, 334, 336, 337, 339, Elbląg 128 J Biała Góra (Czechy) 129 Ełk 140, 339, 650, 665, 705 346, 349, 363, 417, 440, 549, 552, 565, Białoruś 122 Jaén (Hiszpania) 104 Emaus 507, 510 566, 627, 628, 638, 651, 660, 665, 666, Bieździedza (Podkarpacie) 280, 281 Jawor 157 Erfurt 89 705 Birże 132 Jerozolima 222, 260, 371, 538, 575, 644 Europa 29, 51, 57, 81, 90, 97, 100, 116, 118, Książ 142 Bojanowo 128 120, 121, 300, 336, 337, 378, 379, 383, Kujawy 130, 441 Bolonia 74, 115 387, 390, 400, 440, 489, 543, 616, 663, K Kurozwoki (Kurozwęki) 212 Braniewo 203 664, 667, 670, 672 Kutná Hora (Czechy) 59 Brescia 74, 88 Kalisz 129, 130, 139, 286, 456 Kartagina 101 Brodnia 167 F L Brześć Litewski (nad Bugiem) 29, 39, 122, 132, Kiejdany 132 142, 143, 262, 331, 382, 383, 384, 390, Finlandia 262 Kleck 132, 417, 418 Legnica 117 392, 401, 405, 512, 516, 523, 535, 538, Francja 58, 61, 71, 81, 105, 513 Kłodzko 152, 154, 173 Lejda 508 546, 551, 553, 555, 565, 566, 626, 634, Frankfurt 378 Kobylin 235 Leszno 122, 129, 141, 144 649, 650, 658, 661, 667, 707, 710 Fryzja 131 Kolonia 67, 108, 109, 111, 624 Linz 151, 660 Brzeziny 133, 134, 145, 389, 670 Konstantynopol 68 Lipsk 115, 334, 440, 483, 655 Brzozów 331, 651 G Korczyn 158 Litwa 42, 122, 123, 127, 128, 130, 132, 135, Budapeszt 167, 619, 664 Korona Królestwa Polskiego (Korona Polska) 140, 143, 144, 311, 336, 354, 369, 391, Budne 417 Gara (Włochy) 74 42, 115, 119, 140, 292, 336, 337, 340, 417, 418, 425, 427, 483, 484, 490, 534, Bychawa (Małopolska) 280 Gdańsk 28, 29, 38, 39, 51, 119, 128, 140, 141, 341, 354, 490, 549, 654 566, 614, 654, 657

HB-I 48 746 Indeks geograficzny Indeks geograficzny 747

Londyn 79 Neuchâtel 92 Poznań 25, 26, 28, 37, 39, 49, 69, 100, 117, 119, Skandynawia 97 Lowanium 71, 72, 75, 77, 116, 117, 445, 670 Niderlandy 61, 86, 136, 141, 300, 600 125, 129, 139, 140, 150, 160, 163, 164, Skrzynno 421 Lubcz nad Niemnem (Lubcz Litewski) 144, Niemcy 28, 60, 94, 119, 199, 314, 336, 377, 482 165, 168, 197, 198, 199, 201, 203, 204, Słuck 217 217, 218, 219, 220, 225, 310, 311, 312, Nieśwież 29, 39, 132, 143, 145, 384, 385, 386, 211, 221, 240, 247, 254, 279, 286, 298, Soncino 74 314, 315, 325, 557, 565, 566, 620, 646, 393, 401, 413, 414, 418, 421, 423, 546, 416, 458, 592, 619, 633, 646, 653, 654, Stanisławów 179 705 551, 552, 564, 565, 566, 626, 629, 658, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 663, 665, Stary Sącz 150, 186, 247, 634 Lubeka 96, 621, 704 707, 708 668, 669, 672, 673, 676 Strasburg 59, 63, 66, 89 Lubelszczyzna 122, 135 Norymberga 67, 89, 387, 620, 651, 703, 707 Praga 59, 167, 169, 170, 619, 622, 623, 664, Suszyce (k. Włocławka) 334 Lubiń Wielkopolski 163, 164, 165 Nowogródek 483 706 Synaj (góra) 379 Lublin 28, 69, 115, 129, 156, 168, 180, 191, Nowy Sącz (Sącz) 176, 177, 180, 186, 187, Prato 74 Szamotuły 129, 141, 160 205, 254, 273, 279, 352, 418, 441, 449, 648, 704 Prusy Królewskie 128, 140, 311, 566, 654 Szkocja 300 534, 656, 657, 659, 661, 662, 663, 667, Prusy Książęce (Królestwo Pruskie) 40, 42, Szwajcaria 441 668, 669, 670, 674 O 120, 128, 136, 140, 256, 334, 336, 337, Szwecja 262 Lwów 28, 31, 150, 152, 156, 168, 186, 191, 549, 660 Oksford 71 312, 320, 339, 364, 650, 654, 656, 658, Pułtusk 140, 455, 457, 458 Ś 660, 661, 665, 666, 668, 669, 672, 674 Oksza 499 Lyon (Lugdunum) 59, 76, 78, 80, 81, 98, 100, Orla 505 R Śląsk 129, 374, 669 108, 109, 111, 113, 118, 513, 621, 624, Ostroróg 129, 298 Śląsk Opolski 483 703 Ożarów 490 Raków 29, 51, 122, 134, 136, 144, 145, 146, Śmigiel 482 Lyra (Lira) 58, 64, 81, 620 296, 297, 308, 309, 441, 479, 482, 512, Środa Wielkopolska 236 P 553, 555, 565, 566, 632, 640, 650, 652, Ł 653, 674, 709 T Padwa 115 Reims 460, 466, 468, 469, 624, 662 Pakość 171 Temerowice 248, 250 Łaszczów 144 Rotterdam 69, 70, 71, 72, 73, 75, 79, 83, 116, Paniowce (Podole) 144 Tišnov 59 Łęczyca 139, 142, 143, 144, 145, 384, 401, 412, 119, 180, 419, 444, 459, 610, 675, 703 Parc (k. Lowanium) 75 Toruń 28, 122, 128, 140, 141, 218, 296, 297, 308, 551, 552, 553, 626, 629, 630, 707, 708 Ruś 311, 431, 654 Paryż 28, 59, 63, 69, 74, 75, 76, 79, 80, 81, 98, 309, 310, 311, 331, 386, 401, 506, 552, Łosk 122, 145, 384, 393, 401, 415, 416, 418, Rysin (k. Połocka) 314 113, 163, 223, 389, 444, 525, 620, 621, 555, 565, 566, 629, 640, 652, 654, 707 424, 425, 546, 552, 553, 565, 566, 629, Rzeczpospolita 42, 51, 52, 53, 57, 68, 97, 115, 622, 623, 655, 656, 658, 668, 672 Trydent 104 630, 708 116, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, Patmos 525, 649, 658 Trzciana 117 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 132, M Pesaro 74 Turyn 72 133, 135, 136, 174, 179, 201, 205, 239, Pińczów 121, 122, 130, 142, 255, 387, 388, Magdeburg 256 255, 256, 300, 301, 305, 307, 322, 353, 410, 519, 546 U Małopolska 122, 130, 158, 211, 498, 519, 534, 369, 395, 396, 424, 426, 445, 462, 469, Podlasie 128 672 471, 475, 480, 482, 489, 503, 519, 535, Ulm 65 Podole 144 Martin (Słowacja) 310 546, 548, 549, 550, 560, 564, 574, 587, Uppsala 28, 203, 657 Podoliniec 310 Mazowsze 122 602, 605, 614, 615, 616, 665, 666, 669, Uzda 413, 423, 435, 551, 626, 708 Pogórze 211 Miechów 368, 369 670, 671, 672, 674, 675, 676 Polska 29, 30, 33, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 53, Milicz 157 Rzym 63, 94, 95, 107, 108, 109, 115, 116, 120, W 115, 116, 117, 119, 122, 123, 124, 125, Mirów 519, 522 129, 286, 432, 455, 456, 457, 513, 525, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 134, 136, Walencja 59 Moguncja 57, 60, 90, 108, 109, 110, 111, 620, 533, 581, 624, 653, 668, 675, 704 137, 138, 139, 142, 150, 154, 155, 160, Warmia 123 624, 703 172, 175, 197, 256, 279, 280, 311, 314, Warszawa 28, 30, 38, 43, 51, 58, 69, 106, 116, Morawy 311, 654 S 315, 331, 336, 340, 366, 367, 369, 387, 117, 118, 119, 121, 122, 123, 125, 128, Murzynowo (k. Włocławka) 334 431, 454, 474, 480, 489, 491, 512, 518, Saksonia 71, 89 129, 130, 132, 133, 136, 150, 151, 152, N 530, 537, 618, 653, 654, 655, 657, 661, Sandomierz 519 154, 159, 160, 164, 167, 168, 172, 175, 663, 664, 665, 666, 667, 668, 669, 670, Sanok 25, 211, 213, 544, 583, 646 176, 179, 184, 191, 193, 198, 203, 215, Nagłowice 247, 248, 249, 255, 525, 531, 660 671, 672, 673, 674, 675, 676 Sądecczyzna 122 219, 221, 227, 234, 247, 270, 271, 280, Namysłów 483 Połock 314, 430 Secemin 133, 490, 491 285, 311, 320, 321, 322, 336, 339, 350, Neapol 74 Pomorze 128, 140, 614 Siedmiogród 136, 458 351, 352, 362, 363, 377, 413, 441, 484, 748 Indeks geograficzny 749

490, 491, 497, 501, 513, 521, 525, 653, Włochy (Apeniński Półwysep) 58, 59, 60, 68, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 74, 115, 133, 204, 334, 357, 676 662, 663, 665, 666, 667, 668, 669, 670, Włocławek 334 671, 672, 673, 674, 675, 676 Włodzisław (Wodzisław) 387 Wągrowiec 40, 453, 469, 471, 627, 658 Wołyń 122 Indeks cytowań biblijnych Wenecja 58, 59, 65, 74, 75, 77, 78, 97, 108, 230, Wrocław 28, 29, 31, 33, 38, 40, 48, 51, 58, 68, 622, 703 116, 118, 119, 125, 135, 151, 154, 157, Węgrów 122, 128, 132, 145 164, 169, 175, 176, 184, 298, 334, 374, Węgry 156, 300, 619 383, 415, 427, 455, 466, 474, 498, 618, STARY TESTAMENT 21-23 166, 619, 620 Wiedeń 152, 181, 455, 660 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 25 408 Wielkanoc 144 663, 664, 665, 666, 668, 669, 671, 673, Rdz 67, 101, 110, 164, 171, 189, 197, 199, 201, 25-26 707 Wielkie Księstwo Litewskie 42, 115, 133, 144, 674, 675, 676 202, 203, 362, 378, 402, 437, 471, 568, 25-28 381 336, 526, 654, 671 573, 599, 620, 625 26 408 Wielkopolska 122, 128, 129, 131, 157, 158, Z 1 188, 189, 703, 704, 706, 707 27 408 161, 165, 221, 237, 256, 657, 669, 673 1,1 – 18,2 362 28 408 Wieluń 25, 178, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 205, Žamberk 128 1-2 189, 704, 709 30 408 212, 235, 365, 646, 659, 674, 675, 704 Zasław 29, 39, 143, 145, 413, 418, 422, 423, 1-3 202 40 381 Wieruszów 298 435, 551, 626, 658, 708 1,2 430 Wilno 29, 128, 132, 139, 144, 212, 218, 311, Zbąszyń nad Obrą 440 1,26-27b 188 Kpł 101, 164, 620 313, 315, 320, 321, 383, 384, 386, 391, Zbrudzewo 117, 163, 164, 165, 364, 620, 658, 2 189, 206 19,18 175 393, 394, 401, 440, 499, 512, 535, 552, 659, 660, 663 2,4b 188 26 166, 619, 620 Zojrzanów (Ojrzanów) 461, 671 565, 566, 629, 654, 655, 656, 671, 707 2,7b.20.8 188 26,3 509 Zurych 39, 77, 87, 90, 91, 94, 97, 224, 360, 361, Wittenberga 71, 84, 87, 88, 89, 90, 91, 94, 112, 3 189 26,15 509 115, 334, 378, 483, 517, 599, 621, 622, 383, 413, 453, 622, 658, 659, 660 3-5 703 623, 704, 706 4 202, 362 Lb 101, 164, 376, 620, 659 6 408 3 376 6-7 188, 189 9 376 8,1 430 14-15 511 8,20 431 19,2-3.6 398 9 362 19,9 463 12 202 21,22 431 Pwt 101, 164, 402, 568, 620, 659 37 197 4,2 399 39-50 197 4,6 223 41,45 197 4,19 399 46 197 4,23 399 48-49 197 5 206 5,6-21 175 Wj 67, 101, 164, 189, 378, 510, 568, 599, 620 6,5 175 8,19 407 12 532 12 510, 580 12,8 580 13,8-9 580 13,1 580 15 293 15 413, 626 15,1-19 230 25,7 407 19-20 189 28,1-66 189 20 206 32 230, 293 20,1-17 175 32,1-43 230 20,24 431 21,1-18 704 750 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych 751

Joz 101, 402, 506 Ezd 403, 506, 573 Ps 27, 49, 67, 74, 88, 91, 101, 117, 139, 150, 20 304 1 356 1 708 152, 153, 159, 160, 161, 172, 192, 227, 20 (19) 229 1,8 580 228, 231, 235, 237, 238, 242, 244, 245, 22 282, 283, 303, 398, 504 Ezd (wg Wlg 1 Ezd) 101, 435, 573 246, 247, 248, 251, 252, 254, 255, 256, 22 (21) 371 Sdz 101, 402, 506 258, 259, 260, 262, 264, 267, 268, 271, 22 (21)-26 (25) 230 4,2 431 Ne 403, 506, 573 272, 273, 277, 278, 279, 281, 283, 285, 23 316 3-5 709 286, 287, 288, 289, 293, 298, 299, 300, 23 (22) 371 Rt 101, 402, 506, 573 4,14 498 305, 306, 309, 311, 314, 316, 318, 319, 24 (23) 604 4,14 – 7,73 510 320, 321, 322, 361, 373, 375, 384, 385, 25 282, 284 1 Sm 573 5,5 498 387, 397, 398, 403, 452, 497, 503, 505, 25 (24) 371 2 293 5,11 498 506, 508, 548, 556, 564, 568, 569, 593, 26 282, 304 2,1-10 230 5,13 498 603, 606, 607, 611, 618, 634, 638, 639, 26 [25],5 290 5,15 498 641, 661, 665 27 313 1 Sm (wg Wlg 1 Krl) 378, 573 6,2 498 1 234, 241, 244, 265, 277, 278, 295, 306, 307, 27 (26) 244 7,3 498 313, 317, 319, 322, 323, 329, 375, 578, 27,1.10 313 1-2 Sm 402, 506 7,9.29.50.52.56.59.63.65 498 602, 603, 643, 644, 704, 705 27 (26)-38 (37) 230 1,1 153 30 316 7,63 498 1,1-2 313 30,4 430 1-2 Sm (wg Wlg 1-2 Krl) 101, 435 7,71 498 1-2 704 31 304 8 498 1,2 473 32 195, 282, 313, 316 2 Sm 573 1-4 192 32 (31) 192 Ne (wg Wlg 2 Ezd) 101, 376, 435, 573, 593 1-7 232 32,6 313 2 Sm (wg Wlg 2 Krl) 573 1-21 (20) 230 33 [32],6 290 Tb 84, 85, 101, 209, 210, 214, 215, 403, 433, 1-38 (37) 230 34 316 1 Krl 573 506, 568, 569, 573, 611 1-109 (108) 241 34 (33) 206 10,1-13 222 1 705 2 239, 244, 303, 371, 398, 504, 603, 604 37 (36) 206, 254, 323, 326, 329, 644 18 429 2,10-14 214 2,1-11 313 37 [36],6 257, 326 4,7 223 2,12 288 38 195 1 Krl (wg Wlg 3 Krl) 197, 378, 573 3 193, 603, 705 38 (37) 192 6 381, 706 Jdt 84, 85, 101, 168, 209, 403, 433, 506, 573, 3-4 705 39 (38) 244 9 210 620 3,5 290 39 (38)-42 (41) 230 12 524 4 243, 705 39 (38)-52 (51) 230 Est 85, 86, 101, 102, 402, 433, 506, 573 5 303 40 [39],7 290 1-2 Krl 403, 506 11-16 403 6 192, 195 42 313 6,6 430 42,8-9a 313 1-2 Krl (wg Wlg 3-4 Krl) 101, 435 1 Mch 88 7 243 43 (42) 230 1 157, 619 7,14 291 44 304 2 Krl 573, 608 10 313 44 (43)-50 (49) 230 1-2 Mch 84, 85, 101, 374, 403, 433, 471, 506, 10,1-2.9 313 45 (44) 160, 619 2 Krl (wg Wlg 4 Krl) 573 10-147 49 46 (45) 27, 323, 324, 327, 329, 557, 643, 644 17 210, 573 11 322 51 282, 316, 515 2 Mch 85, 110 11 [10],3 291 51 (50) 27, 151, 154, 155, 168, 192, 230, 243, 1 Krn 12,43-45 84 12 (11) 603 324, 326, 329, 512, 513, 516, 532, 555, 15,25-29 260 13 303, 316 583, 595, 619, 644, 649, 666, 704, 710 Hi 101, 156, 157, 226, 254, 506, 556, 568, 569, 13 (12) 193 51,1-4 195 1-2 Krn 101, 403, 435, 506, 573, 576 573 14 (13) 138, 323, 327, 329, 643 51 [50],6-7 326 24,19 430 16 303 52 (51) 230 2 Krn 374, 411, 435, 478, 607 28,28 223 16 (15) 229 53 (52) 230, 244 9,1-12 222 18 303 53 (52)-68 (67) 230 752 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych 753

54 (53) 230 119 251, 261, 313, 319 5,15-23 220 1,1-2 (Wlg) 199 55 (54)-62 (61) 230 119 (118) 230, 232, 239, 243, 295 6,1-8.12-19.25-26 220 1,7-9 (Wlg) 199 62 316 119,20.78-79 313 7,25-27 220 1,11-13 (Wlg) 199 63 (62) 230 119,46.55 223 8,13 220 7,21-26 200 64 (63) 230 120 (119) 289 9,7-9.12 220 9,1-6 200 65 (64) 230 120 (119)-150 231 10,1 – 24,22 225 9,4 201 66 (65) 230 122 251 10-27 220 9,8 200 67 (66) 230 122 (121) 244 15,8-10 222 10,6 200 68 260 122 (121)-126 (125) 231 16 524 10,10 200 68 (67) 230 124 (123) 27, 324, 329, 645 17-18 222 10,28 200, 201 69 (68) 244 125 319 17,19 222 17,21-31 206 69 (68)-80 (79) 230 127 (126) 244 18,8 222 28,1 200 71 (70) 316, 323, 644 127 (126)-131 (130) 231 18,12 222 38 206 71 [70],2 257 128 316 18,16 222 44-45 705 71 [70],6 257 128 (127) 323, 324, 329, 643, 645 18,22 222 72 283 130 316 19 226 Iz 101, 110, 165, 403, 506, 573 74 (73) 289 130 (129) 324, 326, 329, 645 20 226 5 524 79 (78) 254, 323, 329, 330, 644 131 316 22 226 7 371 80 316 132 (131) 244 23 226 8,16 464 81 (80) 244 132 (131)-137 (136) 231 24,23-34 225 8,18 464 81 (80)-97 (96) 230 137 313 25 223 11 371 83 (82) 289 137,8-9 313 25,1 – 29,33 226 11,6 509 86 (85) 316, 323, 324, 327, 329, 643, 644 138 (137) 244 25,7 223 12 230, 293 86 [85],13 257 138 (137)-142 (141) 231 25,21 223 12,1-6 230 92 (91) 230 140 [139],6 291 27,1 223 13,19 430 93 (92) 230 141 (140) 206 28,7 223 22,15 431 95 251 143 313 30 356 38 230, 293 97 (96) 704 143 (142) 230 30,5-6 580 38,10-20 230 98 (97) 244, 704 143,10 313 30,5-10.17.32-33 220 40,7 430 98 (97)-109 (108) 230 144 (143) 244 31 222, 223, 224 48 619 100 313, 316 144 (143)-147B (147) 231 31,1-9 226 48,6 – 49,1 704 100 (99) 230 146 316 31,2-9 220 52 371 100,4 313 148 254, 321 53 371 103 (102) 316, 324, 326, 329, 644 148-150 230 Koh 25, 101, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 106 [105],31 290 150 275, 293, 319, 578 185, 186, 205, 211, 212, 213, 235, 365, Jr 101, 403, 506, 573 109 (108) 239 403, 506, 568, 569, 605, 607, 611, 646, 13 157 110 398, 504 Prz 26, 101, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 659, 704 29 157 110 (109) 162, 239, 241, 244, 371 224, 225, 226, 403, 506, 568, 569, 618, 2 199 31,31-33 449, 577 110 (109)-114-115 (113) 231 646, 659, 705 51,59 431 110 (109)-118 (117) 231 1 206 Pnp 101, 164, 403, 506, 573, 620, 659 110 (109)-150 241 1-2 705 Lm 506, 573 114 (113 A) 324, 329, 645 1,7 223 Mdr 84, 85, 88, 101, 403, 433, 506, 573 115 575 1,7.10.15.23 220 Ba 84, 85, 101, 403, 433, 506, 573 115,1 574 2,3 224 Syr 26, 84, 85, 88, 101, 110, 200, 201, 202, 115 [113 B],8 289 2,3-5.9-10.20-22 220 203, 204, 205, 206, 207, 208, 375, 398, Ez 101, 403, 506, 573 116 A (114) 244 3,3-7.9-18.27-35 220 403, 433, 506, 568, 569, 573, 590, 591, 47 703 116 A (114)-121 (120) 231 3,9 223 592, 604, 605, 611, 646, 647, 659, 664, 117 (116) 324, 329, 330, 645 3,11 223 705 Dn 84, 85, 88, 101, 102, 382, 403, 432, 433, 118 (117) 230 4,23-27 220 1 206, 435 506, 573 754 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych 755

2 i 3 157, 619 NOWY TESTAMENT 22,39 175 10 488 3 230, 293 23 524 10,27 175 3,51-90 403 23,28 – 24,51 413 11,2-4 175 3,57-88 231 Mt 26, 40, 86, 101, 110, 140, 170, 171, 332, 24 532 11,53 431 6,11 432 333, 334, 335, 338, 339, 340, 341, 345, 24,51 413 14,8 223 6,18 432 346, 348, 349, 356, 357, 358, 374, 387, 25 169, 206, 532, 619 14,13 223 7,27 432 402, 403, 406, 411, 413, 436, 438, 449, 26 358, 465 20 407 13 168, 209, 382, 403 466, 472, 487, 495, 538, 573, 575, 577, 26,1 – 27,61 194 21,25-27 155 14 382, 403 588, 608, 609, 627, 628, 651, 660, 705 26,26-28 463 22 358 1 26, 703, 705, 708, 709 26-27 196 22,12-55 192, 194 Oz 26, 101, 143, 254, 403, 506, 512, 516, 517, 1,1-16 194 27 358 22,19 400 518, 520, 521, 522, 523, 524, 526, 568, 1,1 – 13,11 413 28 358 22,19-20 400, 463 569, 573, 605, 649, 710 1-2 706, 709, 710 28,19 309 22,20 463 1-2 710 1-3 339, 650 22,59-66 192, 194 2 524 1-18 333 Mk 26, 40, 86, 101, 332, 334, 346, 348, 357, 22,71 192, 194 2,1 521 2 189, 708 358, 387, 403, 434, 436, 487, 495, 507, 23 358 3,4-5 521 3 464 538, 573, 608, 627, 651, 660 23,1-6 192, 194 4,4 521 3,1 466, 468 1,1-8 194 24 358 8 523 3-4 709 4 511 24,13-35 155 14,10 575, 579 4 339, 464, 650 5,29 407 4,1 500, 502 7 206 J 26, 40, 86, 101, 170, 171, 191, 192, 193, 194, Jl 101, 403, 506 4,2 467, 468 11,1-3 155 332, 334, 346, 358, 403, 411, 426, 434, 5 451 12,30-31 175 436, 483, 495, 512, 538, 539, 573, 627, Am 101, 403, 506 5,1-12 167, 169, 170, 619, 664 14,1 – 15,46 194 628, 648, 650, 660 5,20-24 155 14,30 – 15,43 192, 194 1 189, 343, 485, 493, 494, 703 Ab 101, 403, 506 6 358 16 358, 710 1,1 486 6,9-13 175 16,1-7 155 1,1-14 176, 177, 178, 193, 194 Jon 101, 197, 403, 506 8 346 16,9-20 83 1,1.14 447 11,8 466 16,15 309 1-2 708 Mi 101, 403, 506 12,32 575, 579 1,14 26, 175, 177, 178, 194, 195, 431, 486, 704 13,11 – 14,6 413 Łk 40, 86, 101, 143, 170, 171, 332, 334, 346, 1,17 575, 577 Na 101, 403, 506 14,6 – 15,34 413 348, 358, 403, 434, 436, 495, 538, 573, 1,42 431, 448, 486 1 157 15 206 627, 660 3,5 575, 577 15,34 – 22,9 413 1 189, 230, 231, 293, 710 3,16-21 155 Ha 101, 403, 506 16 355, 372, 411, 464 1,5-17 194 5,39 449, 575, 579 3 230, 293 16,13-20 474, 665 1,28.42 175 6 355, 372, 400, 463, 494 3,1-19 230 16,17-19 399 1,46-52 169, 619, 704 6,32 400 16,17-19.22-23 343 1,53-55 169 7,17 413 So 101, 403, 506 16,18 431, 448, 486, 492 1,68-79 231 7,17 – 9,9 413 1,4 431 16,18-19 462 2 189, 293 7,53 – 8,11 83 17,5 575, 579 2,42-52 155 8 436 Ag 101, 403, 506 17,24.26 445 3,23 416, 426, 429 8,1-11 414, 416, 426, 438 2,4 464 18 169 6 200 8,31-32.46-47 579 18,6 445 6,36 199 8,46-59 155 Za 101, 403, 506 18,23-35 169, 619 7,30 431 8,58 486 4,2 464 20-21 707 7,31 466, 468 9,9 – 14,31 413 9 532 21,1-9 169, 619 7,33 466, 468 10 532 22,9 – 23,28 413 8,4-15 155 10,5.26-28 579 Ml 101, 403, 471, 506, 573 22,37 175 9 358 11,1-16 439 756 Indeks cytowań biblijnych Indeks cytowań biblijnych 757

12,48-50 579 Ga 86, 101, 163, 358, 403, 495, 620, 659 2 356, 372, 465, 494 568, 569, 574, 591, 598, 599, 601, 606, 14,21 473 2 355, 372, 493, 494 2,2 446 608, 609, 611, 612, 620, 649, 658, 660, 15,1 – 18,30 413 3 356, 372 4,14 223 710 15,26-27 155 4 356 1 704, 707, 710 16,1-4 155 1 P 86, 95, 358, 433, 449 3,19 223 16,5-15 155 Ef 86, 101, 403, 495, 512 9,14 448 18,1 – 19,42 194 5,18 580 1-2 P 101, 176, 403, 495, 574, 648, 704 11 706 18,1-40 155 5,18-19 293, 580 14,7 410 18,17 – 19,42 192, 194 5,32 492 2 P 86, 433 17 448 18,30 413 17,1 432 19 399 Flp 101, 170, 358, 403, 449, 495 1 J 86, 430, 433, 449 17,1.8-9 400 19,1-2 198 1 450 2,23 580 17,5 410 19,1-42 155 3 580 17,9 432 20 358 Kol 101, 358, 403, 495 5,7-8 83, 426, 430 17,16 432 1,27 493 5,20 424, 430 19,8 436 Dz 25, 86, 101, 332, 333, 346, 358, 384, 385, 3,16 293, 580 19,13 447 403, 406, 433, 434, 445, 472, 484, 487, 1-3 J 101, 176, 403, 495, 574, 648, 704 20 497 495, 512, 533, 534, 535, 538, 539, 568, 1 Tes 449 569, 573, 590, 606, 628, 650, 710 2 J 1 710 1-2 Tes 101, 358, 403, 495 9-10 579 APOKRYFY 1,8 575, 579 9 575 2 Tes 2-3 J 86, 358, 433 Manas 25, 84, 86, 111, 374, 403, 406, 435, 438, 13,2 492 2 532 471, 506, 573 17,23 451 Jud 85, 86, 95, 101, 176, 358, 403, 407, 433, 26,14 575, 579 1 Tm 170 436, 495, 574, 648, 704 3 Ezd 25 2,5 410, 451, 574, 577 Rz 86, 101, 163, 403, 405, 406, 472, 484, 485, 3,16 426, 430 Ap 25, 86, 88, 95, 97, 101, 111, 143, 164, 166, 3-4 Ezd 84, 111, 374, 403, 433, 471, 506, 573 487, 495, 504, 513, 573, 620, 659, 707 333, 346, 375, 377, 378, 380, 398, 403, 1,1-5 707 1-2 Tm 101, 358, 403, 449, 495 405, 406, 413, 432, 433, 436, 438, 445, 4 Ezd 25, 472, 576 3 355, 372, 493, 494 448, 449, 472, 484, 485, 487, 494, 495, 3,21-26 257 2 Tm 512, 525, 526, 527, 529, 530, 531, 532, 3 Mch 25, 374, 375, 506, 573, 574 8,36 304 3,14-17 580 9,5 416, 426, 429 12,20 223 Tt 101, 358, 403, 449, 495 13 206, 580 15 356 Flm 101, 403, 436, 449, 495, 573 15,4 580 Hbr 83, 86, 95, 101, 163, 357, 358, 365, 398, 1 Kor 170, 437 403, 405, 426, 433, 434, 436, 449, 495, 10 344 573, 574, 620, 659 10,9 426, 430 2 464 11,23-24 400 4,7 410, 451 11,23-25 400 10,29 575, 579 15 488 10,31 575, 579 12,5 223 1-2 Kor 101, 403, 495 13,21 413

2 Kor 358, 365 Jk 84, 85, 86, 95, 101, 170, 176, 403, 433, 436, 4 450 495, 573, 648, 704 MATERIAŁ ILUSTRACYJNY Fot. 1. Wulgata paryska (tzw. Biblia 42-wierszowa), t. II, Moguncja, J. Gutenberg, ok. 1455, 2°, k. 235r: J 1 (egz. Pelplin, Muzeum Diecezjalne) a b Fot. 2a-b. Biblia cum glossa ordinaria, t. IV, Basel, J. Froben i J. Petri, 1498, 2°, Ez 47, (egz. Wr PWT XV-6) a b Fot. 3a-b. Biblia Germanica, Norymberga, A. Koberger, 1483, 2°, k. 6v-7r: Rdz 3-5 (egz. Wr PWT XV.2) Fot. 15. Karta medycka, ok. 1405, Ps 51 (50) (rps ZNiO, zbiory Biblioteki Pawlikowskich, 132) Fot. 16. Biblia królowej Zofii, ok. 1455, k. 1r: Rdz 1 (rps zaginiony, facs.) Fot. 21. Sermones de festivitatibus ecclesiasticis et de sanctis, poł. XV w., k. 95v: glosa z polskim tłum. Fot. 22. Prolog Ewangelii wg św. Jana wydrukowany w Septem canonice epistole beatorum apostolorum Magnificat (Łk 1,46-52) (rps ZNiO 810) Jacobi. Petri. Joannis et iude, [Kraków, J. Haller, 1518/1519], 4°, k. 18v (egz. ZNiO XVI.Qu.3064) a b Fot. 64a-b. Novum Testamentum Domini nostri Iesu Christi. Syrice, Ebraice, Graece, Latine, Germanice, Bohemice, Italice, Hispenice, Gallice, Anglice, Danice, Polonice (Poliglota Huttera), t. II, Norymberga, E. Hutter, 1600, 2°, s. 2-3: Rz 1,1-5; tekst z Biblii brzeskiej znajduje się w ostatniej kolumnie na s. recto (egz. ZNIO XVI.F.4331) Fot. 65. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2°, Fot. 66. Biblia brzeska, Brześć Litewski, S. Murmelius lub C. Bazylik?, nakł. M. Radziwiłł, 1563, 2°, k. 1r: Rdz 1 (ZNiO XVI.F.4015) k. 45v: Wj 25-26 (ZNiO XVI.F.4015)