W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego” Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby renesansu 86 Redaktor serii ks. prof. WALDEMAR IREK PAPIESKI WYDZIAŁ TEOLOGICZNY WE WROCŁAWIU ks. Rajmund Pietkiewicz W poszukiwaniu „szczyrego słowa Bożego” Recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby renesansu WROCŁAW 2011 IMPRIMATUR Kuria Metropolitalna Wrocławska L.dz. 15/2011 – 2 stycznia 2011 r. † Marian Gołębiewski Arcybiskup Metropolita Wrocławski Recenzent ks. dr hab. Sławomir Stasiak Redakcja i korekta: Aleksandra Kowal Korekta tekstów łacińskich: Magdalena Jóźwiak Projekt okładki i znaku serii: Robert Leonhard Projekt typografi czny: Bożena Sobota Skład: Andrzej Duliba Papieski Wydział Teologiczny ul. Katedralna 9 50-328 Wrocław tel.: 71 322 99 70, fax: 71 327 12 01 e-mail:
[email protected] www.pwt.wroc.pl © Copyright by ks. Rajmund Pietkiewicz and Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław 2011 ISBN 978-83-7454-176-3 Drukarnia Tumska, zam. 80/2011 Spis treści Wykaz skrótów . 9 Zasady transkrypcji alfabetu hebrajskiego i aramejskiego . 13 Wstęp . 15 Rozdział I. Studia hebraistyczne w renesansowej Europie . 23 1. Zanim przyszło odrodzenie . 23 a. Żydowskie studia nad językiem hebrajskim do XVI w. 25 b. Chrześcijańskie studia nad Biblią hebrajską w średniowiecznej Europie . 29 2. Chrześcijańska hebraistyka w okresie renesansu i reformacji . 31 a. Studia hebraistyczne a humanizm . 32 b. Studia hebraistyczne a reformacja i kontrreformacja . 56 Luteranie . 58 Kalwiniści . 63 Zwinglianie . 66 Radykalne nurty reformacji . 68 Katolicy . 70 3. Źródła i pomoce do studiów nad Biblią hebrajską . 81 a. Biblia hebrajska . 82 b. Przekłady Biblii hebrajskiej . 86 Targumy . 86 Septuaginta . 87 Wulgata i renesansowe przekłady Biblii hebrajskiej na łacinę . 88 Przekład M.