Świat Awifauny IV W Polskich I Czeskich Przekładach Pisma Świętego Bocian, Ibis, Pelikan

Lubomír Hampl

Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego bocian, ibis, pelikan

Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej Bielsko-Biała 2018

wymiary humanistyki

Redaktor Naczelny: Iwona Adamiec-Wójcik

Redaktor Działu: Michał Kopczyk

Recenzenci: o. Tomasz Dąbek OSB Mariola Szymczak-Rozlach

Sekretarz Redakcji: Grzegorz Zamorowski

Redakcja techniczna: Anna Hajduga

Wydawnictwo Naukowe Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej 43-309 Bielsko-Biała, ul. Willowa 2 tel. 33 827 92 68 e-mail:[email protected]

ISBN 978-83-65182-87-6

SPIS TREŚCI

Angielskojęzyczny spis treści – (Table of contents)...... 5 Wykaz skrótów...... 7 Wprowadzenie...... 19 Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘bociana’...... 25 1. Bocian – definicje i podział taksonomiczny rodziny Ciconiidae...... 25 1.1. Symbolika i wartościowanie bociana...... 29 1.2. Bocian w przekładach biblijnych...... 40 1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)...... 42 1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykłady III–IV)...... 46 1.2.3. Księga Hioba (przykład V)...... 48 1.2.4. Księga Psalmów (przykład VI)...... 51 1.2.5. Księga Izajasza (przykład VII)...... 55 1.2.6. Księga Jeremiasza (przykład VIII)...... 59 1.2.7. Księga Zachariasza (przykład IX)...... 64 1.3. Tabela zbiorcza nr 1 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej...... 70 1.4. Tabela zbiorcza nr 2 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków.... 74 Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘ibisa’...... 79 1. Ibis – zoolatria i zoomorfizm, definicje i podział taksonomiczny rodziny Threskiornithidae...... 79 1.1. Symbolika i wartościowanie ibisa...... 86 1.2. Ibis w przekładach biblijnych...... 91 1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)...... 94 1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład III)...... 97 1.2.3. Księga Hioba (przykład IV)...... 99 1.2.4. Księga Izajasza (przykład V)...... 105 1.3. Tabela zbiorcza nr 3 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej...... 108 1.4. Tabela zbiorcza nr 4 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków...... 110 Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw należących do kategorii pojęciowej ptactwa z bazowym komponentem leksykalnym ‘pelikana’...... 115 1. Pelikan – definicje i podział taksonomiczny rodziny Pelecanidae 115 1.1. Symbolika i wartościowanie pelikana...... 118 1.2. Pelikan w przekładach biblijnych...... 131 1.2.1. Księga Kapłańska (przykład I)...... 133 1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład II)...... 135 1.2.3. Księga Psalmów (przykład III)...... 138 1.2.4. Księga Izajasza (przykład IV)...... 143 1.2.5. Księga Sofoniasza (przykład V)...... 148 1.3. Podsumowanie...... 152 1.3.1. Tabela zbiorcza nr 5 dot. ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej...... 156 1.3.2. Tabela zbiorcza nr 6 dot. ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków...... 159 Zakończenie...... 163 Bibliografia...... 167 Spis tabel...... 228 Indeks osobowy (nazwiska)...... 229 Streszczenie w języku czeskim (shrnutí)...... 243 Streszczenie w języku rosyjskim (резюме)...... 247 Streszczenie w języku angielskim (summary)...... 252

TABLE OF CONTENTS

Table of contents in Polish...... 3 List of abbreviations...... 7 Introduction...... 19 Chapter I. Czech and Polish translations of biblical names that belong to the conceptual base of the birds with a root component ‘stork’...... 25 1. Stork – definitions and the breakdown taxonomy of the family Ciconiidae...... 25 1.1. The symbolism and status of stork...... 29 1.2. Stork in biblical texts...... 40 1.2.1. Book of Leviticus (examples I–II)...... 42 1.2.2. Book of Deuteronomy (examples III–IV)...... 46 1.2.3. Book of Job (example V)...... 48 1.2.4. Book of Psalms (example VI)...... 51 1.2.5. Book of Isaiah (example VII)...... 55 1.2.6. Book of Jeremiah (example VIII)...... 59 1.2.7. Book of Zechariah (example XI)...... 64 1.3. Summary Table No. 1...... 70 1.4. Summary Table No. 2...... 74 Chapter II. Czech and Polish translations of biblical names that belong to the conceptual category of birds with a root component ‘ibis’...... 79 1. Ibis – zoolatry i zoomorphism, definitions and the breakdown taxonomy of the family Threskiornithidae...... 79 1.1. The symbolism and status of ibis...... 86 1.2. Ibis in biblical texts...... 91 1.2.1. Book of Leviticus (examples I–II)...... 94 1.2.2. Book of Deuteronomy (example III)...... 97 1.2.3. Book of Job (example IV)...... 99 1.2.4. Book of Isaiah (example V)...... 105 1.3. Summary Table No. 3...... 108 1.4. Summary Table No. 4...... 110 Chapter III. Czech and Polish translations of biblical names that belong to the conceptual category of birds with a root component ‘pelican’...... 115 1. Pelican – definitions and the breakdown taxonomy of the family Pelecanidae...... 115 1.1. The symbolism and status of pelican...... 118 1.2. The pelican in biblical texts...... 131 1.2.1. Book of Leviticus (example I)...... 133 1.2.2. Book of Deuteronomy (example II)...... 135 1.2.3. Book of Psalms (example III)...... 138 1.2.4. Book of Isaiah (example IV)...... 143 1.2.5. Book of Zephaniah (example V)...... 148 1.3. Summary...... 152 1.3.1. Summary Table No. 5...... 156 1.3.2. Summary Table No. 6...... 159 Conclusions...... 163 Bibliography...... 167 List of tables...... 228 Index of names...... 229 Summary in Czech (shrnutí)...... 243 Summary in Russian (резюме)...... 247 Summary in English (summary)...... 252

WYKAZ SKRÓTÓW

Ab – Księga Abdiasza Abk – czes. Abakuk pol. Księga Habakuka aka – also known as [pol. znany także jako] ak. – akadyjski (przykład z języka akadyjskiego) ang. – angielski (przykład z języka angielskiego) ap. – a podobně // a podobný Ap – Apokalipsa arab. – arabski (przykład z języka arabskiego) aram. – aramejski (przykład z języka aramejskiego) asyr. – asyryjski (przykład z języka asyryjskiego) atd. – a tak dále atp. – a tak podobně AZB – Atlas zwierząt biblijnych, B. Szczepanowicz, A. Mrozek, 2007 aztec. – aztecki (przykład z języka azteckiego) Ba – Księga Barucha Bár – Báruk (a List Jeremjášův) BB – Biblia Budnego Szymona BBrz – Biblia Brzeska BČ1 – Bible česká. Díl prvý: Knihy SZ, Svazek 1. Genesis – Judit, J. Hejčl, 1917 BČ2 – Bible česká. Díl prvý: Knihy SZ, Svazek 2. Ester – Sirachovcova, J. Hejčl, 1921 BČ3 – Bible česká. Knihy SZ, Svazek 3. Isajáš – Knihy Machabejské, J. Hejčl, 1925 BCH – Bestiarium Chrześcijańskie, St. Kobielus, 2002 BD – Bible drážďanská BE – Biblia Ewangeliczna BG – Biblia Gdańska BH – Biblia Hebrajska

8 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) białorus. – białoruski (przykład z języka białoruskiego) BJ – Biblia Jerozolimska BJW – Biblia Jakuba Wujka BK – Bible kralická BKZ – Biblia Królowej Zofii (Szaroszpatacka) bł. – błogosławiony BO – Bible olomoucká bp – biskup BP – Biblia Poznańska BPaul – Biblia Paulistów Brz – Biblia Brzeska BS – Biblický slovník, A. Novotný, svaz. I i II, 1956/1992 BSSJ – Biblický slovník sedmi jazyků, Jan Heller, 2000 BT – Biblia Tysiąclecia Втор. – Второзаконие «Пятая книга Моисея» (pol. Pwt) Влг. – Вульгата (pol. Wulgata) bułg. – bułgarski (przykład z języka bułgarskiego) BW – Biblia Warszawska BWP – Biblia Warszawsko-Praska B21 – Bible 21. století c. – chapter (pol. rozdział – czes. kapitola) celt. – celtycki (przykład z języka celtyckiego) cf. – confer [pol. porównaj] Chap. – rozdział chor. – chorwacki (przykład z języka chorwackiego) Chr. – Chrystus ClarBoh – Bohemář ClarEx – Exemplář (sbírka exempel) ClarGl – Glosář ClarPhys – Fyziologář cm – centymetr см. – смoтри (pol. patrz) Соф. – Книга пророка Софонии (pol. Księga Sofoniasza) cp. – cpaвни (pol. porównaj)

Wykaz skrótów 9 cyt. – cytat // cytowany przykład czes. – czeski (przykład z języka czeskiego) č. – číslo (pol. numer) ČEP – Český ekumenický překlad čes. – česky (jazykový příklad z češtiny) чеш. – чешкий (pol. czeski) ČES – Český etymologický slovník, J. Rejzek, 2001 ČPFS – Česko-polský frazeologický slovník, E. Mrhačová, M. Balowski, 2009 ČRFS – Česko-ruský frazeologický slovník, V. Mokienko, A. Wurm, 2002 ČRP – Český rabínský překlad ČSP – Český studijní překlad ČSVAS – Český slovník věcný a synonymický, J. Haller, 1969 Deut – Book of Deuteronomy (pol. Pwt) dial. – forma dialektalna dosł. – dosłownie dot. – dotyczy // dotyczący Dn – Księga Daniela dř. – dřívější [pol. wcześniej] lub (wcześniejsza forma) Dt – Deuteronomium (Pátá Mojžíšova) Dz – Dzieje Apostolskie EB – Encyklopedia biblijna, P. Achtemeier, 2004 edit. – editor [pol. redaktor] EK – Encyklopedia katolicka t. XVI 2011 i t. XVII 2012 epist. – epistoła, list ESJČ – Etymologický slovník jazyka českého, J. Holub, Fr. Kopečný, 1952 ESJČM – Etymologický slovník jazyka českého, V. Machek, 1997 ESJP – Etymologiczny słownik języka polskiego A–K, t. I i II, A. Bańkowski, 2000 ESSČ – Elektronický slovník staré češtiny etc. – et cetera [pol. i tak dalej] etiop. – etiopski (przykład z języka etiopskiego)

10 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) even. – eventuálně [pol. ewentualnie] Ex – Exodus (Druhá Mojžíšova) EZP – Encyklopedia zwierząt ptaki, A. Trepka, 2002 Ez – Księga Ezechiela f – femininum (rodzaj żeński) fran. – francuski (przykład z języka francuskiego) [g-] – pomocnicza numeracja Stronga „wyrazy greckie” Ge // Gn – Genesis (První kniha Mojžíšova) GPNT – Grecko-polski Nowy Testament, R. Popowski, M.Wojciechowski, 1995 gr. – grecki (przykład z języka greckiego) гр. – греческий (pol. grecki) grec. – grecki (przykład z języka greckiego) [h-] – pomocnicza numeracja Stronga „wyrazy hebrajskie” hanl. – hanlivě [pol. obraźliwie // obelżywie] Hbr – List do Hebrajczyków hebr. – hebrajski (przykład z języka hebrajskiego) Hi – Księga Hioba hind. – hinduski (przykład z języka hinduskiego) hovor. – hovorově [pol. potocznie] HPST – Hebrajsko-polski Stary Testament Pięcioksiąg, A. Kuśmirek, 2003 HČSSZ – Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu, B. Pípal, 2006 ie. – indoeuropejski (forma wyrazu indoeuropejskiego) Иер. – Книга пророка Иеремии (pol. Księga Jeremiasza) IETS – Ilustrovaná encyklopedie tradičních symbolů, J.C. Cooperová, 1999 Иов – Книга Иова (pol. Księga Hioba) IPSNZ – Ilustrovaný průvodce Starým a Novým zákonem, J. Bowker, 2005 Ис. – Книга пророка Исаии (pol. Księga Izajasza) Isa – Book of Isaiah (pol. Iz) itp. – i temu podobne и т.п. – и тому подобное (pol. i temu podobne)

Wykaz skrótów 11

Iz – Księga Izajasza Jb – Jób JB – Jeruzalémská bible Jer – Book of Jeremiah (pol. Księga Jeremiasza) Jl – Księga Joela Job – Book of Job (pol. Hi) Joz – Księga Jozuego Jr – Księga Jeremiasza kap. – kapitola [pol. rozdział] kasz. – kaszubski (przykład z języka kaszubskiego) kg – kilogram KHKBH – Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, J.H. Walton, V.H. Matthews, M.W. Chavalas, 2005 KKB – Katolicki komentarz biblijny, R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, 2001 km – kilometr kol. – kolektiv [pol. zespół // grupa] Kpł – Księga Kapłańska ks. – ksiądz 1Kr – První královská 1 Krl – 1 Księga Królewska l. – litr L – Lukáš lat. – latinsky (jazykový příklad z latiny) Lb – Księga Liczb Лев. – Книга Левит «Третья книга Моисея» (pol. Kpł) Lev – Book of Leviticus (pol. Kpł) lib. – liber [pol. księga] lit. – litewski (przykład z języka litewskiego) Lm – Lamentacje LR – Lidová rčení, J. Zaorálek, 2000 lud. – ludowe określenie Lv – Leviticus (Třetí Mojžíšova) LXX – Septuaginta, grecki przekład Starego Testamentu

12 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

łac. – łaciński (przykład z języka łacińskiego) Łk – Ewangelia według Łukasza łot. – łotewski (przykład z języka łotewskiego) łuż. – łużycki (przykład z języka łużyckiego) m – masculinum (rodzaj męski) МА I – Мир авифауны I в польскиx и чешскиx переводах Библии – совы и ласточки МА II – Мир авифауны II в польских и чешских переводах Библии – чистые и нечистые птицы МА III – Мир авифауны III в польских и чешских переводах Библии – галка, ворона, ворон // грач, сойка mac. – macedoński (przykład z języka macedońskiego) małorus. – małoruski (przykład z języka małoruskiego) mand. – mandejski (przykład z języka mandejskiego) m.in. – między innymi Ml – Księga Malachiasza Moj. – Mojžíš [pol. Mojżesz] MKPŚ – Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, 2000 MSJP – Mały słownik języka polskiego, S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka (red.), 1968 MSS – Malý staročeský slovník J. Bělič, A. Kamiš, K. Kučera, 1978 Mt – Ewangelia według Mateusza myśl. – forma gwary myśliwskiej напр. – например [pol. na przykład] např. – například [pol. na przykład] NASCS – Nový akademický slovník cizích slov A–Ž, Kol. autorů pod vedením J. Krause, 2007 NBG – Nowa Biblia Gdańska NBS – Nový biblický slovník, J.D. Douglas, 1996 Ne – Księga Nehemiasza NEP – Nowa encyklopedia powszechna, t. 1–6, 1995–1996 niem. – niemiecki (przykład z języka niemieckiego)

Wykaz skrótów 13

NKBSTśP – Nowy komentarz biblijny ST edycji św. Pawła NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, J. Krzyżanowski (red.), t. I–IV, 1969–1978 np. – na przykład nr – numer NSF – Nowy słownik frazeologiczny, R. Lebda pod red. A. Latuska, 2005 NT – Nowy Testament OAPŽ – Od agamy po žraloka. Velký ilustrovaný slovník zvířat, 1974 obelż. – obelżywie // obraźliwie odc. – odcinek OISŻ – Obrzędy i symbole Żydów, Rabin Simon Philip de Vries Manuelszoon, 1999 ok. – około onom. – onomatopeiczny OP – Objaśnienia Psalmów t. XL i XLII, 1986 św. Augustyn OPPP – Ottův průvodce přírodou Ptáci, 2015 oprac. – opracowanie par. – paragraf PE – Przekład Ekumeniczny PEQ – Palestine Exploration Quarterly pejor. – pejoratywny pers. – perski (przykład z języka perskiego) PF – Psałterz floriański pie. – praindoueropejski (forma wyrazu praindoeuropejskiego) Pís – Píseň písní PKM – Pět Knih Mojžíšových včetně Haftarot s českým překladem rabína Efraima Sidona Pl – Pláč p.n.e. – przed naszą erą // przed Chrystusem Pnp – Księga Pieśń nad Pieśniami PNS – Překlad nového světa PNŚ – Przekład Nowego Świata pol. – polski (przykład z języka polskiego)

14 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) popř. – popřípadě [pol. ewentualnie] por. – porównaj pot. – potoczny (określenie potoczne) pow. – powiat Prz – Księga Przysłów Př – Přísloví překl. – przetłumaczono // tłumaczenie // tłumaczony przykład Пс. – Псалтирь (pol. Księga Psalmów) Ps – Księga Psalmów PSFJP – Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, S. Bąba, G. Dziamska, J. Liberek, 1995 PSHPST – Podręczny słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu P.M. Briks, 2000 PSJ I – Polski słownik judaistyczny. Dzieje – kultura – religia – ludzie, tom pierwszy, Z. Borzymińska i R. Żebrowski, 2003 PSJ II – Polski słownik judaistyczny. Dzieje – kultura – religia – ludzie, tom drugi, Z. Borzymińska i R. Żebrowski, 2003 PSJP – Popularny słownik języka polskiego, B. Dunaj, 2001 psł. – prasłowiański (forma wyrazu prasłowiańskiego) PSP – Pavíkův studijní překlad, M. Pavlík, 2014 PSSZ – Písmo Sväté Starého Zákona, Spolok Sv. Vojtecha, Trnava 1955 PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, H. Zgółkowa pt. – pod tytułem PVČ – Ptáci v Čechách v letech 1360–1890 aneb tajemství rytíře von Sacher-Masocha, St. Komárek, 2007 1 P – Pierwszy List św. Piotra Apostoła Pwt – Księga Powtórzonego Prawa r. – rok Rdz – Księga Rodzaju red. – redaktor ros. – rosyjski (przykład z języka rosyjskiego) rozdz. – rozdział Rz – List do Rzymian

Wykaz skrótów 15

ř. – řecky (jazykový příklad z řečtiny) s. – strona SANT – Słownik antropologii Nowego Testamentu, B. Widła, 2003 SBK – Slovník biblické kultury, D. Fouilloux, 1992 scs. – starocerkiewnosłowiański SČSAA – Slovník českých synonym a antonym 2007. Autorský kol. pracovníků Lingea Sd – Soudců Sdz – Księga Sędziów SEJP – Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Brückner, 1927/1993 SEJPB – Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Boryś, 2005 SEMSZL – Słownik etymologiczno-motywacyjny słowiańskiej zoonimii ludowej, t. I–V., S. Warchoł 2007 serb. – serbski (przykład z języka serbskiego) SESJČ – Stručný etymologický slovník jazyka českého, J. Holub i S. Lyer, 1978 Sf // Sof – Kniha Sofonjáše SFBral – Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem, E. Sobol, 2008 SJČ – Slovník jazyka českého, Fr. Trávníček, 1952 SJPDor – Słownik języka polskiego, W. Doroszewski, t. I–XI, 1958–1969 SJPKKN – Słownik języka polskiego, J. Karłowicz, A. Kryński, Wł. Niedźwiecki, t. I–IX, 1900–1919/1952–1953 SJPZF – Słownik języka polskiego z frazeologizmami, E. Dereń, E. Polański, 2009 słow. – słowacki (przykład z języka słowackiego) słoweń. – słoweński (przykład z języka słoweńskiego) 1 Sm – 1 Księga Samuela SNC – Slovo na cestu SNČ – Slovník nespisovné češtiny, J. Hugo (hl. edit.), 2006 So – Księga Sofoniasza SOISB – Słownik obrazów i symboli biblijnych, M. Lurker 1989, tłum. bp K. Romaniuk srov. – srovnej [pol. porównaj]

16 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

SSB – Słownik symboliki biblijnej, L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, 1998 SSČ – Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost, J. Filipec, F. Daneš, V. Mejstřík, 2005 SSČSČ – Slovník současné češtiny správně česky 2011. Autorský kol. pracovníků Lingea SS I // II – Slovník staročeský díl I [A–J], díl II [K–N], J. Gebauer, 1970 SSKPČ – Slovník symbolů kosmos, příroda a člověk v křesťanské ikonografii, J. Royt, H. Šedinová, 1998 SSL – Słownik symboli literackich, R. Kuleszewicz, 2009 SStČ – Slovníček staré češtiny ST – Stary Testament staroż. – starożytny STB – Słownik tła Biblii, J.I. Packer, M.C. Tenney, 2007 stč. – staročeský [pol. staroczeski] stfranc. – starofrancuski stsł. – starosłowiański sumer. – sumeryjski (przykład z języka sumeryjskiego) sv. – svatý // svatá svaz. – svazek [pol. tom] SWB – Słownik wiedzy biblijnej, B.R. Metzger, M.D. Coogan, 2004 SWJP – Słownik współczesnego języka polskiego, B. Dunaj, 2000 syr. – syriacki aramejski (przykład z języka syriackiego aramejskiego) SZ – Starý zákon (pol. Stary Testament) ŚA I – Świat awifauny I w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego – sowy i jaskółki, L. Hampl, 2013 ŚA II – Świat awifauny II w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego – ptactwo czyste i nieczyste, L. Hampl, 2014 ŚA III – Świat awifauny III w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego – rodzina krukowatych: kawka, wrona, kruk, gawron i sójka, L. Hampl, 2016 św. – święty // święta ŠJČ – Šmírbuch jazyka českého, P. Ouředník, 2005 t. – tom

Wykaz skrótów 17 tab. – tabela т.е. – то есть tj. – to jest tłum. – tłumaczenie // tłumaczony przykład TM – tekst masorecki TS – Tajemství slov, V. Styblík, 2006 tzn. – to znaczy tzv. – tak zvaný tzw. – tak zwane ukr. – ukraiński (przykład z języka ukraińskiego) ul. – ulica USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego, S. Dubisz 2003 uzup. – uzupełnić // uzupełnienie VČPFS – Velký česko-polský frazeologický slovník, T. Orłoś, 2009 VelNomQ – Nomenclator quadrilinguis Boemico-Latino-Graeco- Germanicus, D.A. Veleslavín 1598 VLG/Vlg – Vulgáta, łaciński przekład Pisma Świętego vých. – východní (pol. wschodni) viz. – vizte [pol. patrz] w. – wiek // stulecie WEB – Webster's Bible Wj – Księga Wyjścia WSFJP – Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, P. Müldner- Nieckowski, 2003 WSHPST – Wielki słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu, L. Koehler, W. Baumgartner, J. Stamm, t. I i II, 2008 WTB – Wielkie tajemnice Biblii w/w – wyżej wymienione wyd. – wydanie z. – zeszyt Za – Księga Zachariasza Зах. – Книга пророка Захарии (pol. Księga Zachariasza) ZČPFI – Zvířata v české a polské frazeologii a idiomatice, E. Mrhačová, R. Ponczová, 2003

18 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) zdrob. – zdrobnienie Zech – Book of Zechariah (pol. Księga Zachariasza) Zeph – Book of Zephaniah (pol. Księga Sofoniasza) Zj – czes. Zjevení Janovo pol. Apokalipsa św. Jana zob. – zobacz ZSIM – Zwierzęta symboliczne i mityczne, J.C. Cooper, 1998 Ž – Žalmy Žd – List Židům

WPROWADZENIE

Każde tłumaczenie tekstu na inny język jest zawsze złożonym i z reguły niełatwym przedsięwzięciem. To dotyczy szczególnie trudnych do przekładania tekstów religijnych, do których bez wątpienia zaliczamy także „księgę ksiąg”, czyli Pismo Święte. Wyekscerpowane przykłady w niniejszej monografii – koncentrujące się na przedmiotowej kategorii pojęciowej ptactwa1 – dają dobry przegląd o wielkości zastosowanych technik translatorskich oraz zwracają uwagę na wyeksponowane różnice (przede wszystkim gramatyczno-leksykalne i pojęciowo-terminologiczne), jakie potrafimy dostrzec dzięki wnikliwie przeprowadzanej konfrontatywno-komparatystycznej analizie w badanych czeskich i polskich wersjach przekładanego tekstu biblijnego. To właśnie przy pomocy analizy tekstu – zarówno dokonywanych wewnątrz- językowych (tj. intralingwalnych) badań porównawczych, jak i międzyjęzykowych (tzw. interlingwalnych) ocen terminologicznych – jesteśmy w stanie ocenić weryfikację formalno-estetycznej rekonstrukcji ptasiego nazewnictwa oraz przybliżyć aproksymacyjne leksemy włącznie z kalkami językowymi lub błędami (lepiej używać terminu niedociąg- nięciami) metatranslacyjnymi, zachodzącymi bezpośrednio w procesie traduktologicznym. Ze względu na fakt, że istotną cechą Biblii – jak podkreśla wielu badaczy (por. Długosz-Kurczabowa 2007: 167; Vokoun 2011; Świderkówna 2002; Jelonek 2009; Kwilecka 2003; Kyas 1997; Novotný 2004; Heller 2009) – jest jej uniwersalizm, dlatego adresowana jest ona

1 Świat bez zwierząt – jak zaznacza Waldemar Chrostowski (2009: 321) – jest niewyobrażalny, w pewnym sensie nieludzki. Nie sposób wyliczyć korzyści z istnienia i obecności zwierząt w naszym życiu, aczkolwiek trzeba nadmienić, że my, ludzie, też jesteśmy zwierzętom niezbędni. Wzajemna zależność wynika z Bożego aktu stworzenia świata i wymaga od człowieka wielkiej dojrzałości.

20 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) do ludzi wszystkich czasów, wszystkich ras i kultur, wszystkich poziomów intelektualnych i cywilizacyjnych. Aby ten cel mógł być osiągnięty, Biblia stara się posługiwać czytelnymi środkami obrazowania, ale zdarzają się tzw. „nieprototypowe” lub „niestandardowe” sytuacje, polegające na tym, że niektóre edycje Pisma Świętego używają pozmienionej (zmodyfikowano-zaadaptowanej) leksyki, w stosunku do tekstu wyjściowego. Z taką różnorodnie przetłumaczoną terminologią spotykamy się również przy analizowanej w niniejszej rozprawie domenie badawczej, skoncentrowanej na kategorii pojęciowej ptactwa. Idąc śladem poprzednich trzech opublikowanych tomów z serii rozpoczętego projektu badawczego „Świat awifauny w Biblii” (ŚA I 2013; ŚA II 2014 i ŚA III 2016), które dotyczyły najpierw sów i jaskółek, później ptactwa czystego i nieczystego pod względem kultu i rytuału oraz rodziny krukowatych – kawki, wrony, kruka, gawrona i sójki, podstawowym materiałem badawczym ponownie posłużyło mi w niniejszej rozprawie szesnaście przekładów Pisma Świętego. Wnikliwie prześledzono osiem „bazowych” czeskich tłumaczeń biblijnych, w tym dwa staroczeskie przekłady, czyli przeanalizowano najbardziej znaną protestancką Biblię Kralicką według ostatniego wydania z 1613 roku i katolicką Biblię Ołomuniecką z 1417 roku oraz sześć współczesnych czeskich tłumaczeń Biblii (reprezentujących różne kanony, wyznania i przynależności religijne): Český ekumenický překlad, Český studijní překlad, Bibli překlad 21. století, Překlad nového světa, Jeruzalémskou bibli, Slovo na cestu. Natomiast w przypadku polskojęzycznych edycji Biblii starano się również zachować takie same standardy czasoprzestrzenne i kryteria przynależności do wspólnot religijnych, jakie przyjęto odnośnie do czeskojęzycznych wydań Pisma Świętego. Przebadano także osiem „bazowych” kodeksów, w tym dwa staropolskie wydania: protestancką Biblię Gdańską z 1632 roku i katolicki przekład Biblii ks. Jakuba Wujka2 z 1599 roku oraz sześć tłumaczeń współczesnych: Nową Biblię Gdańską,

2 Autor tej staropolskiej Biblii, czyli ks. Jakub Wujek był określany wedle recepty humanistów mianem homo trilinguis – tj. człowiekiem, który biegle znał trzy języki biblijne: hebrajski, grecki i łacinę.

Wprowadzenie 21

Biblię Tysiąclecia zwaną również Tyniecką, Biblię Warszawsko-Praską tłumaczoną przez jedną osobę ks. bp. Kazimierza Romaniuka, Biblię Warszawską zwaną potocznie Brytyjką, Biblię Poznańską i Przekład Nowego Świata świadków Jehowy. Dodatkowym materiałem uzupełniającym (wspomagającym przedmiotową wiedzę) były cztery wydania biblijne (dwa czeskie i dwa polskie). Z czeskojęzycznych przekładów posłużyły mi tłumaczenia, dokonane wyłącznie przez jedną osobę, tj. prześledzono trzytomową edycję Bible česká w wykonaniu Jana Hejčla z początku XX wieku oraz Pavlíkův studijní překlad dokonany przez Miloše Pavlíka – jako najnowszą pozycję współczesnego przekładu Pisma Świętego, obecnego na czeskim rynku wydawniczym – pochodzącego z 2014 roku. Z polskojęzycznych przekładów dodatkowo skorzystałem ze staropolskiego kalwińskiego wydania Biblii Brzeskiej oraz ze współczesnego przekładu Biblii Jerozolimskiej. Oprócz tych „bazowych” i „uzupeł- niających” wydań Pisma Świętego, korzystałem także z wielu innych czeskojęzycznych i polskojęzycznych edycji Biblii, pochodzących z różnych okresów.

Układ pracy:

Mam niezmiernie wielką satysfakcję, że mogę fachowym odbiorcom przedstawić czwarty tom z serii Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego, który został poświęcony tym razem trzem reprezentantom kategorii pojęciowej ptactwa, tj. konkretnie zidentyfikowanym i przetłumaczonym ptakom, obecnym na kartach Pisma Świętego, czyli przedstawiony i poddany analizie zostanie w niniejszej monografii bocian, ibis i pelikan. Pierwszy rozdział niniejszej rozprawy rozpoczynam od podziału taksonomicznego rodziny bocianowatych – Ciconiidae – czes. čeleď čápovití, a zaraz wyjaśniam różnorodne definicje zaczerpnięte zarówno ze słowników monolingwistycznych, jak i atlasów, przewodników i innych leksykonów. Następnie przywołuję symbolikę i wartościowanie wzmian-

22 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) kowanego bociana, czyli wyszukuję potrzebne i przydatne informacje3 kulturowe, obyczajowe, etymologiczne, symboliczne, konotacyjne, wartościujące i komentarzowe (włącznie z przykładami dotyczącymi architektury, heraldyki i literatury) – zaliczanymi do szeroko pojętego nurtu interdyscyplinarnych badań humanistycznych. Po przedstawieniu i wyjaśnieniu tych zaproponowanych zagadnień przechodzę do analizowanego ptaka bociana, czyli jak on jest w urzeczywistnianym procesie translatologicznym obecny na kartach Pisma Świętego. W tym celu przywołuję dziewięć wersetów biblijnych, pochodzących wyłącznie ze Starego Testamentu (por. Kpł 11,18; Kpł 11,19; Pwt 14,16; Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Iz 34,11; Jr 8,7 i Za 5,9), w których został bezpośrednio wymieniony ten opisywany reprezentant awifauny (oczywiście w zależności od rodzaju tłumaczenia). Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że w tej analizie spotykamy się w trzech wersetach biblijnych (Kpł 11,18; Pwt 14,16 i Iz 34,11) z marginalnym występowaniem opisywanego ptaka (por. staroczeskie tłumaczenia Biblii Ołomunieckiej oraz staropolskie wydanie Biblii Gdańskiej). W pozostałych sześciu wersetach (Kpł 11,19; Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Jr 8,7 i Za 5,9) konceptualizowany bocian (czasami bocianica – zmiana rodzaju gramatycznego – patrz PSP) pojawia się zdecydowanie częściej, poszerzając frekwencyjność wystę- powania tego ptaka. Ze względu na fakt, że następnie rozpatrywany ptak zwany jako ibis – stanowiący przedmiot analizy drugiego rozdziału – jest dobrym przedstawicielem tzw. kultu czczenia zwierząt – dlatego najpierw przywołuję pojęcia związane z animalizmem, zoolatrią, teriomorfizmem i zoomorfizmem. W dalszej części przedstawiam, jak ten ptak jest pojmowany w czeskim i polskim obszarze językowym, uwzględniając

3 W tym rozdziale, jak i w całej monografii wykorzystane zostały również tzw. „pomocnicze” źródła informacji, które dotyczyły zwierząt. Chodziło o dzieła Arystotelesa, Pliniusza Starszego, Horapolona, Izydora z Sewilli, Fizjologa Epifaniusza, Fizjologa BIs, Ambrożego z Mediolanu, Bazylego Wielkiego, Rabana Maura, Alberta Wielkiego, Wergiliusza, Soliniusa, Iuvenalisa, Agrikolusa, Claretusa (tzw. Mistra Bartoloměje z Chlumce řečeného Klaret), Pavla Žídka (Paulusa de Praga), a także pomocne były różne traktaty o symbolice zwierzęcej, np. Aviarium. W niektórych sytuacjach przywoływałem średniowieczną benedyktyńską uzdrowicielkę Hildegardę z Bingen, która posiadała różnorodną i bogatą wiedzę na temat ptaków w medycynie.

Wprowadzenie 23 zwłaszcza jego symbolikę. Jak już było nadmienione, w drugim rozdziale koncentruję się na awifaunistycznym komponencie leksykalnym, czyli na ibisie – czes. nazwa ibis, wyszczególniając jednocześnie pięć przykładów z kart Pisma Świętego (Kpł 11,17; Kpł 11,18; Pwt 14,16; Hi 38,36 i Iz 34,11), w których ten przedmiotowo analizowany ptak występuje. Ponownie jak bocian, opisywany w tym rozdziale ibis został zlokalizowany tylko w Starym Testamencie. Tutaj również w ostatnim przeanalizowanym przykładzie Iz 34,11 spotykamy się z marginalnym występowaniem tego ptaka, por. zwłaszcza przekłady BJW, PSP i BČ. Natomiast w trzecim rozdziale skupiam się na reprezentancie świata awifauny – pelikanie. Najpierw przywołuję różnorodne definicje i podział taksonomiczny przedmiotowej rodziny pelikanów – Pelecanidae – czes. čeleď pelikánovití, a w dalszej części koncentruję się na symbolice i wartościowaniu analizowanego ptaka, włącznie z jego znaczeniem w chrześcijańskiej ikonografii. Przywołany został również hymn na cześć Najświętszego Sakramentu Adoro te devote, przypisywany św. Tomaszowi z Akwinu (przytaczając również różne jego czeskie i polskie wersje tłumaczeniowe). W drugiej części trzeciego rozdziału (patrz 1.2–1.3.2.) skupiam się na tym, jak nazwa analizowanego pelikana jest wyko- rzystywana w przekładach biblijnych. Ten konkretnie sprecyzowany gatunek ornitofauny pojawia się w Biblii pięć razy, wyłącznie w Starym Testamencie – tak jak wcześniej przywoływany bocian i ibis (por. Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11 oraz So 2,14). Zawsze pod koniec każdego rozdziału umieszczam sporządzoną tabelę, żeby lepiej i przejrzyściej pokazać, z jakimi nazwami faunistycznymi mamy do czynienia w analizowanych tekstach biblijnych, co daje nam dokładny obraz o zastosowanej terminologii w poszczególnych fragmentach Pisma Świętego. Tak jak podkreśliłem w pierwszych słowach niniejszego wpro- wadzenia do ŚA IV, tłumaczenie tekstów biblijnych, zwłaszcza oddanie właściwych leksemów, np. z interesującej nas dziedziny awifauny, nie jest prostą kwestią, gdyż powinniśmy uwzględniać bardzo ważną triadę procesu przekładoznawczego, polegającą najpierw na identyfikacji, później na interpretacji, a na samym końcu trzeba skupić się na przekładzie.

24 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Zaprezentowane trzy gatunki ptaków, jakimi są bocian, ibis i pelikan (czes. čáp, ibis i pelikán), potwierdzają tezę, że spotykamy się z różnorodnie przetłumaczonymi nazwami ptaków, otrzymując czasami wariantywno-dubletowe ekwiwalenty leksykalne, skupiające się na opisywanej domenie awifaunistycznej nomenklatury. Świadczy to ewidentnie o tym, że pojawiają się pojęciowo synonimiczne określenia reprezentantów kategorii pojęciowej ptactwa, które nie odzwierciedlają rzeczywistości ani ówczesnych realiów (np. historycznych, geograficznych, społecznych, kulturowych, zoologicznych i innych), lecz z drugiej strony warto także podkreślić, że identyfikacja hebrajskich nazw ptactwa w niektórych konkretnie wymienionych fragmentach Biblii nie jest jednoznaczna, na co zwracają uwagę zarówno słowniki biblijne (por. SSB 1998: 843, NBS 1996: 1162–1164, SOISB 1989: 190, STB 2007: 181–186, Briks 2000, Heller 2000, WSHPST 2008, t. I i II), jak i różnorodne komentarze biblijne (Výklady I 1991, Výklady III 1998, Łach 1970, Tronina 2006, MacArthur 2013 i 2015, MacDonald 2015, Levoratti 2000: 375) oraz przewodniki po Biblii (Bowker 2005, Reidová, Manser 2011, Driver 1955), a także atlasy zwierząt biblijnych (AZB 2007), włącznie ze szkicami z biblijnego zwierzyńca (Wajda 2016) i wiele innych, przydatnych opracowań (por. Hudec 2017: 26 i in.). Podczas czytania – zapoznając się z treścią niniejszej monografii – będziemy mogli wyraźnie przekonać się, że przy próbie porównania kilku czeskich i polskich przekładów biblijnych czasami odczuwalny jest w niektórych tłumaczeniach Pisma Świętego – jak to ostatnimi czasami określam – tzw. „absolutny zamęt terminologiczny”4, który jest spowodowany trudnościami identyfikacyjnymi opisywanych leksemów świata awifaunistycznego.

4 Przeprowadziłem również różnorodne badania, które dotyczyły np. nazw własnych i geograficznych, instrumentów muzycznych, somatyzmów i środków płatniczych w Biblii. Wykazałem, że nie ma ujednoliconego nazewnictwa. Można więc spróbować powiedzieć, że każde tłumaczenie jest w pewnym sensie pierwszą wykładnią tekstu oryginału, ale pełnowartościowe zamienniki pierwotnie sporządzonego tekstu „raczej” nie istnieją lub w pewnych przekładach są mgliście prezentowane.

ROZDZIAŁ I

CZESKIE I POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE NAZW NALEŻĄCYCH DO KATEGORII POJĘCIOWEJ PTACTWA Z BAZOWYM KOMPONENTEM LEKSYKALNYM ‘BOCIANA’

1. B O C I A N – definicje i podział taksonomiczny rodziny Ciconiidae

W tej części, która rozpoczyna niniejsze rozważania, chciałbym przede wszystkim przedstawić przedstawiciela świata awifauny z analizowanej rodziny Ciconiidae, jakim jest bocian. Rozpatrywany BOCIAN (łac. Ciconia ciconia) czes. ČÁP bílý zgodnie z definicji zaczerpniętych z monolingwistycznych słowników, encyklopedii, leksykonów, przewo- dników i atlasów to ‘silnie zbudowany ptak’ (Dubisz 2003: 291); ‘przelotny i brodzący reprezentant awifauny’ (Skorupka, Auderska, Łempicka 1968: 51); ‘ptak podkasały’ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179); ‘nader kontrastowo ubarwiony’ (Kłosiewicz 1998: 22), ‘który jest dużym lotnym, białym ptakiem z czarnymi lotkami, o wysokich czerwonych nogach, długiej szyi i długim czerwonym dziobie. W ludowych wierzeniach jego pojawienie się wróży narodziny dziecka’ (Dunaj 2001: 39); ‘gnieżdżący się w pobliżu osiedli ludzkich’

26 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

(Szymczak 1978: 181); ‘żywiący5 się nie tylko drobnymi wodnymi kręgowcami’ (NEP t. 1, 1995: 499); ‘ale i płazami, rybami oraz drobnymi ssakami, który wraca po przylocie z ciepłych krajów do swojego gniazda’ (Doroszewski 1958: 585); ‘gniazduje w strefie lasów klimatu umiar- kowanego Europy i Azji oraz zimuje w Afryce Środkowej i Południowej oraz Azji Południowej’ (Marchowski 2015: 196); czes. čáp ‘rod tažných ptáků brodivých z čeledi čápovitých’ (Haller 1969: 265); ‘velký brodivý pták’ (OPPP 2015: 50); ‘s dlouhýma nohama a poměrně krátkými prsty’ (OAPŽ 1974: 36); ‘a dlouhým zobákem s ostrou špičkou, žijící u vod’ (Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 46); ‘zpravidla zbarvený černým nebo bílým peřím’ (SSČSČ 2011: 91); ‘mající červené nohy a rudý protáhlý zobák’ (Hadravová 2008: 203) – [tłum. pol. L.H.6: gatunek ptaka wędrownego z rodziny bocianowatych, który jest dużym brodzącym ptakiem z długimi nogami i stosunkowo do nich krótkimi palcami oraz długim dziobem z ostrym szpicem, żyjący w okolicy terenów wodnych (mokradeł), mający z reguły czarne lub białe upierzenie oraz czerwone nogi i ciemnoczerwony wydłużony dziób]. Zarówno bociany, jak i czaple, ibisy, bąki oraz ślepowrony, należą do rzędu7 brodzących (Ciconiiformes) czes. řád brodiví8. Do najbardziej

5 Bocian, uchodzący u nas (tj. w Czechach i Polsce – uwagi własne L.H.) głównie za tzw. żabojada; na zimowisku w południowej Afryce powszechnie bywa nazywany ptakiem szarańczowym i doceniany jest za zasługi w tępieniu tej plagi (por. Trepka 2002: 140–141). Identycznie sytuację przedstawiają Jan Hanzák i Karel Hudec II díl, 1 část (1974: 122), którzy zaznaczają, że: stěhovavé kobylky, které jsou metlou afrického hospodářství, jsou i oblíbenou potravou čápů – [tłum. pol.: szarańcze wędrowne, które są plagą gospodarki afrykańskiej, są także ulubionym pożywieniem bocianów]. 6 Wszystkie tłumaczenia cytowanych fragmentów w niniejszej pracy pochodzą od Autora i są zaznaczane w kwadratowych nawiasach. Używane są skróty [tłum. pol.:] – przy przekładzie całych zdań lub [pol.:] – przy przekładzie pojedynczych wyrazów lub połączeń kolokacyjnych. 7 Brodzące (Ciconiformes) to rząd kosmopolitycznych ptaków wodno-błotnych; około 115 gatunków; duże, o długim dziobie, długiej szyi oraz długich nogach z 4 palcami (por. NEP t. 1, 1995: 567). Niektórzy specjaliści z zakresu ornitologii również wyróżniają podrząd bocianowce (Ciconii) – (Marchowski 2015: 196–197). 8 W terminologii czeskiej reprezentanci tego rzędu (czes. volavka, bukač, čáp, jeřáb) określani są mianem dlouhonozí ptáci – [dosł. pol.: długonogie ptaki] – (por. Bezzel 2004: 40–46).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 27 znanych przedstawicieli z rodziny bocianowatych (Ciconiidae) czes. čeleď čápovití zaliczani są:

czes. čáp bílý (łac. Ciconia ciconia) pol. bocian biały, czes. čáp černý (łac. Ciconia nigra) pol. bocian czarny, ale można także wymienić mniej znane gatunki taksonomiczne, takie jak np.:

czes. čáp simbil9 (łac. Sphenorhynchus // Ciconia abdimii) pol. bocian białobrzuchy, czes. čáp bělokrký (łac. Ciconia episcopus) pol. bocian białoszyi, czes. čáp pestrý (łac. Ciconia stormi) pol. bocian garbaty, czes. čáp jihoamerický10 (łac. Ciconia maguari) pol. bocian sinodzioby, czes. čáp východní11 (łac. Ciconia boyciana) pol. bocian czarnodzioby, czes. (čáp) jabiru12 (łac. Jabiru mycteria) pol. żabiru amerykański13,

9 Od przypisu dziewiątego do dwudziestego zaznaczone są wariantywne nazwy, jakie są używane w terminologii awifawnistycznej na określenie konkretnie przedstawianego gatunku ptaka (najczęściej chodzi o nazewnictwo binominalne). Tak np. czes. čáp simbil to także simbil súdánský. 10 Analogicznie čáp jihoamerický w czeskiej terminologii określany jest również jako čáp maguari. 11 Konsekwentnie čáp východní w czeskim nazewnictwie faunicznym przybrał trinominalną nazwę čáp bílý východoasijský. 12 Jaribu americký. 13 Również w terminologii polskiej występują dubletowe, tzw. synonimiczne nazwy awifaunistyczne tego samego gatunku. Żabiru amerykański to także nazwa zarezerwowana dla żabiru argentyńskiego.

28 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

czes. čáp sedlatý (łac. Ephippiorhynchus senegalensis) pol. żabiru afrykański14, czes. čáp černokrký (łac. Ephippiorhynchus asiaticus) pol. żabiru czerwononogi, czes. nesyt africký (łac. Pseudotantalus // Mycteria ibis) pol. dławigad afrykański, czes. nesyt americký15 (łac. Mycteria americana) pol. dławigad amerykański, czes. nesyt bílý (łac. Mycteria cinerea) pol. dławigad malajski, czes. nesyt indický16 (łac. Mycteria leucocephala) pol. dławigad indyjski, czes. marabu indický17 (łac. Leptoptilu(o)s dubius) pol. marabut indyjski, czes. marabu javanský18 (łac. Leptoptilos javanicus) pol. marabut jawajski, czes. marabu africký19 (łac. Leptoptilos crumeniferus) pol. marabut afrykański, czes. zejozob africký (łac. Anastomus lamelligerus) pol. kleszczak afrykański, czes. zejozob indický20 (łac. Anastomus oscitans) pol. kleszczak azjatycki.

Powyżej zaprezentowany wykaz został sporządzony przy pomocy następujących źródeł (por. http://www.biolib.cz/; Svensson 2012; Trepka

14 Analogicznie żabiru afrykański to bocian siodłaty. 15 Nesyt lesní. 16 Nesyt indomalajský. 17 Argala lub čáp argala albo marabu argala. 18 Čáp adjutant lub marabu malajský albo marabu indomalajský. 19 Čáp marabu. 20 Zejozob asijský.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 29 2001; Bailey 2004; EZP Trepka 2002; Bezzel 2004; OPPP 2015; Dungel, Hudec 2005; Hanzák, Hudec t. II, 1 část 1974; Hudec 2017; OAPŽ 1974: 36–37; Marchowski 2015; Ptaki Polski odc. 4, 2011: 2–8; Atlas ptaków cz. 2, 2016: 19–20; Janiszewska, Włodarczyk – Atlas Ptaków Polski cz. 1, 2017: 46–49).

1.1. Symbolika i wartościowanie bociana

Wyraz čáp występuje (spośród języków słowiańskich) tylko w języku czeskim (por. słow. bocian, pol. bocian, ros. аист, ukr. лелека, białorus. бусел, chor. roda, słoweń. štorklja, serb. рода, bułg. щъркел, mac. штрк; kasz. bòcón). Jméno čáp – jak podkreśla Vlastimil Styblík (2006: 40) – se vykládá dvojím způsobem. Může souviset se slovem capat // cápat, podle toho, že tento pták má dlouhé nohy – „cápy”21 (v hanáckém nářečí se noha označuje také slovem čapa22). Nebo slovo čáp souvisí se slovem čapat s významem „lapat“, podle chytání kořisti dlouhým zobákem – [tłum. pol.: czeską nazwę čáp (pol. bocian) określa się z punktu widzenia etymologicznego dwojako. Może łączyć się z leksemem capat // cápat (dosł. dreptać // tupać), ponieważ ptak ten ma długie nogi tzw. czes. cápy (dosł. nóżki), które w gwarze hanackiej nazywają się również čapa. Czeska nazwa čáp (pol. bocian) może się również łączyć z wyrazem čapat (w dosłownym znaczeniu ‘łapać’ // ‘chwytać’), zgodnie ze spo- sobem polowania tego ptaka dzięki długiemu dziobowi]. Český etymologický slovník zaznacza, że wyraz čáp ma wiele wspólnych cech z wyrazem cápat ‘neohrabaně chodit’ – (dosł. ‘niezgrabnie chodzić’) lub z leksemem čapati ‘chytat’ – (dosł. ‘łapać’) – (por. Rejzek 2001: 111). Znane są staroczeskie nazwy: čiep, czap, cżap, czzap, czapek (por. Gebauer t. I, 1970: 153).

21 Autor Česko-německého slovníka Josef Jungmann (t. I., 1989: 216) zaznacza, że cápa to ‘hňápa’. 22 Slovník jazyka českého zaznacza, że nazwy čapa // čapák są ludowymi określeniami na nogę z kwalifikatorem grubiańskości (Trávníček 1952: 168).

30 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

W języku polskim – jak zaznaczają różni badacze specjalizujący się w dziedzinie pochodzenia wyrazów – analizowana nazwa bocian jest niejasna (jak wiele innych indoeuropejskich nazw bociana), tj. bez pewnej, gwarantowanej i jednoznacznej etymologii, gdyż właściwa rekonstrukcja i prasłowiańska geneza wyrazu jest wątpliwa // niepewna ze względu na różnorodność form w językach słowiańskich (por. np. międzysłowiańskie zapożyczenia), a dotychczasowe próby nie przekonują (por. Bańkowski 2000: 64, Boryś 2005: 34, Brückner 1927/1993: 33, Sławski t. I, 1952–1956: 38). Już w XIV wieku odnotowane zostały nazwy osobowe23 Bocian [1393] i Bocianek [1389], lecz nie jasna jest staropolska nazwa zastępcza (epitetowa) ulubionego w Polsce ptaka. Może chodzić o skrót jakiegoś złożenia, chyba boć-sian, bodzi-sian, bodi- sěnъ ‘bodący siano’ wyrażającego jego najpożyteczniejszą dla ludzi działalność (pomaga suszyć siano; pilnie przetrząsając pokosy w poszukiwaniu żeru) – (por. ESJP, t. I, 2000: 64).

23 Čapek jako nazwa własna w znaczeniu ‘malý čáp’ – (dosł. ‘mały bocian’) jest na 169 miejscu wśród najbardziej rozpowszechnionych nazwisk w Czechach i na 6 miejscu spośród występującej frekwentywności nazwisk, rozpoczynającej się od litery „Č“. Na jednego czeskiego Čapka przypada 10,9 Nowaków. W Czechach istnieje sporo nazwisk, w których jest wyprofilowany ptak bocian, por.: czes. Čáp, Čápa, Čápek, Čapík, Čapka, Čápka, Čapla, Čapoun, Čapský, Čápský, Čepek i inni (por. Mates 2002: 38). Najczęściej spotykane nazwiska w Czechach od analizowanego ptaka bociana, czes. čápa – jak zaznaczają Jiří Černý i Jan Holeš (2004: 78) – są: Bočan, Bočánek, Čáp, Čapek. W regionie zaś Śląska spotykamy się z następującymi nazwiskami: Bocian, Bocziąn, Bocziąnka, Boczion, Boczionka, Botzian, Bocianek, Bocianik, Bocianowski, Bociański, Bociek (por. Rospond 1967: 65) oraz w południowej części Śląska Cieszyńskiego (już w czasach austriackich) spotkać można było takie nazwiska, jak: Bocek, Bockowa, Boczek, Boczkowa // Boczkova, Botzek, Bockaj, Bockajka, Bocko, Bocków (Lipowski 2008: 129–130). Wpływ niemczyzny na graficzną postać niektórych nazwisk jest bardzo silny, ale jednocześnie pojawiają się też zapisy polskie, zgodne z ówczesnym uzusem ortograficznym. Ze zjawisk graficznych należy zwrócić uwag ę na stosunkowo częste używanie tzw. trójznaku tcz dla oznaczenia dźwięku [c] lub [č], por. Botzek, Samietcz // Samietz ‘istota płci męskiej’, co można wyjaśnić mieszaniem czy kombinacją grafii łacińskiej z niemiecką i polską. Językoznawczyni z Uniwersytetu Ostrawskiego Eva Mrhačová (2013: 62–65) sporządziła czeski i polski wykaz, w którym zaznacza příjmení kopírující buď zcela anebo s nepatrnou krajovou hláskovou modifikací názvy živočichů, spisovné, hovorové, zdrobnělé – [tłum. pol.: nazwiska kopiujące albo całkowicie lub z nieznaczną zgłoskową modyfikacją nazwy zwierząt (występujące w stylu literackim, potocznym i w zdrobnieniach). W tym zestawieniu został również uwzględniony od podstawy słowotwórczej czeski termin Čáp // Czap i polski Bocian.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 31 W czeskiej terminologii ludowej wzmiankowanego bociana białego – czes. čápa bílého (Ciconia ciconia) zwie się na wiele sposobów, a konkretnie jako: Bocan, Bocán, Bocaň, Bocáň, Bočan, Bočán, Bogdal, Bogdál, Bohdal, Bohdan, Bohdál, bokdál, Bokom, Bódan, Bugdal, Cžap, Cžáp, Čáp, čápek (zdrob.), Čáp obecný, Kmotr, Počan, Vobdál, žabant (dial.) (por. Klůz 1977: 35; Haller 1969: 265; Jungmann t. I, 1989: 155, 216; Linde t I, 1854/1951: 133). Bocianie gniazdo było dla domu gwarancją szczęścia jego użytkowników, dlatego w czeskiej terminologii ludowej na tego ptaka mówiono również bóhdal (čáp „nosil“ děti) – [dosł. Bóg dał – bocian przynosił dzieci] (por. Styblík 2006: 40). Szczególnie w regionie Valašska [pol.: Morawska Wołoszczyzna – górzysty region północnych Moraw na granicy ze Słowacją] analizowanego ptaka nazywają bohdal. Znane są również nazwy bocán i bogdáł (por. Mates 2002: 38). Natomiast w polskiej terminologii ludowej obserwujemy także dużą różnorodność form gwarowych, ponieważ używane są wyrazy, określające tego ptaka jako: bocion, bocioń, bociąń, kłobocian, boción, bociun, bociuń, bociąn, bocan, bocon, bocón, bocun, bociań, bocón, bocóń, boczoń, boczóń, boczój, bocoń, bocuń, bocoj, bocuj, bociąg, bociek (pot. nazwa bociana), boćko, bocek, klebocon, klobocon, klabocian, busiek // buśko, busion, busieł, buseł, bucień, baczoń, boć (myśl.), mocian, pocian, dziopan, grzegotka (myśl.), klek, klekotka, wosio, wojtek, wojtuś (Galicja, Krakowskie), ksią dz wojciech (gwara flisacka), staś (Krakowskie), iwanko (Włodawa nad Bugiem), bocian pospolity, czapla bocian, bocian zwyczajny oraz pot. bociek (por. Strutyński 1972: 59–60, 96, 102, 110 i 125; Boryś 2005: 34; Sławski t. I, 1952–1956: 38; Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179–180; Lipowski 2008: 129; Mrózek 1984: 42–43; Linde t I, 1854/1951: 133). Jak zaznacza Słownik Staropolski (t. I, z. 2, 1953: 118) wyrazy boczan, boczian mogły być używane jako (połączenie dwóch ptaków) boczyan ibis. Konkretnie przedstawianego przedstawiciela kategorii pojęciowej ptactwa bociana czarnego zwie się również hajstrą (por. Trepka 2001: 38; Szymczak 1978: 181; Dubisz 2003: 291; NEP t. 1, 1995: 499). Używane jest również w gwarze myśliwskiej określenie tajstra oraz znane

32 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) są dialektalne nazwy siast (okolice Augustowa) i siasta (okolice Tykocina) oraz szast i bag. Stosuje się również w polskim nazewnictwie terminu dwuczłonowego bocian bag (Strutyński 1972: 60 i 130; Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 179). Jest to urodziwy ptak, który jest oprócz białego spodu cały czarny z lśniącym, metalicznym połyskiem. W czeskiej terminologii ludowej bociana czarnego – czes. čápa černého (Ciconia nigra) określa się jako: bačár, bočár, bočan, bočán, čáp lesní, čáp šataň, šatan (por. Komárek 2007: 49; Klůz 1977: 35, Haller 1969: 265; Jungmann t. I., 1989: 148; Amerling 1852; Palliardi 1852; Kněžourek 1911). Bocian czarny w Czechach najczęściej gniazduje w nieprzystępnych lasach liściastych i iglastych (por. Styblík 2006: 40; OPPP 2015: 50). Slovník nespisovné češtiny odnotowywuje od przedmiotowego leksemu čáp – zwłaszcza od jego podstawy słowotwórczej – takie derywaty, jak: čapáky ‘dlouhé nohy’ – [pol.: długie nogi]; w slangu sportowców nazwa čapáky oznacza również ‘v cyklistice zimní cyklistické kalhoty’ – [w kolarstwie zimowe spodenki rowerowe]; leksem čapáry wskazuje na ‘dlouhé nohy’ – [pol.: długie nogi]; podobnie wyraz čápy ‘nohy’ w liczbie mnogiej wskazuje na [pol.: nogi]; termin čapák to ‘dobrý fotbalový brankář’ – [pol.: dobry bramkarz w piłce nożnej]; w slangu współczesnej młodzieży określenie čapek to również ‘brankář’ – [pol.: bramkarz], a czasownik čapat oznacza ‘chytat’ – [pol.: bronić, łapać] (por. SNČ 2006: 86). W gwarze morawskiej wyraz w formie przymiotnikowej čapatý to ‘někdo s krátkýma nebo křivýma nohama’ – [pol.: ktoś z krótkimi lub krzywymi nogami]. Inny czeskojęzyczny leksykon, a konkretnie Výběrový slovník českých slangů zaznacza, że w slangu sportowców wyraz čáp oznacza ‘jízdu na jedné brusli’ – [pol.: jazdę na jednej łyżwie] oraz wyrażenie dwuczłonowe čapí hnízdo to ‘Reissigův komín s růžicí – u lokomotivy řady 320.0’ – [pol.: bocianie gniazdo w zanikającej gwarze kolejarzy oscyluje w metaforyzacji socjolektu i oznacza ‘komin Reissiga z rozetą u lokomotyw z okrągłym ornamentem w kształcie stylizowanego rozwiniętego kwiatu lub innych elementów roślinnych’ przypominające właśnie kształt bocianiego gniazda (por. Hubáček 2003: 33, Hubáček 2008: 233). Natomiast Slovník

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 33 nekonvenční češtiny – Šmírbuch jazyka českého podaje takie wyrazy, jak: cápy, čápy i čapáry na określenie ‘nóg’; čapoň ‘policjant // strażnik’; čapák ‘nowoczesne szybkie auto’ (Ouředník 2005: 21, 180 i 239). W języku polskim analizowany wyraz bocian w specjalistycznym języku technicznym oznacza ‘rodzaj noża tokarskiego’ (por. Szymczak 1978: 181). Natomiast bocianka wskazuje na ‘butelkę do wina z długą szyjką, tzw. dziobanka’ (por. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki t. I, 1900/1952: 180; Doroszewski 1958: 585). Wyrażenie bocianie gniazdo – czes. čapí hnízdo to ‘na dawnych statkach i okrętach kosz umieszczony na szczycie najwyższego masztu, stanowiący punkt obserwacyjny dla marynarzy’ – czes. ‘čapí hnízdo, vyhlídka na přední stěžni lodi’. Wyrażenie to odnotowywuje Polsko-český technický slovník (por. Radvanovský, Kašová 2004: 63), koncentrując się na terminologii statków, okrętów i żeglugi. Owo przywoływane bocianie gniazdo, z którego można było obserwować horyzont – jak zaznacza STB – tkwiło często na maszcie (Packer, Tenney 2007: 258), lecz najczęściej jest ono tłumaczone w Prz 23,34 jako szczyt masztu // wierzchołek masztu (czes. vrcholu stěžně // stožáru na špici // vrcholu sloupu bárky). Rozpinano też na nim żagle, które dodatkowo chroniły żeglarzy przed promieniami słońca. W zoonimicznej terminologii ludowej nazwy jednych ptaków (najczęściej ich wygląd, wielkość i odżywianie oraz cechy zachowania i ogólnie przyjętego charakteru) są przenoszone przy pomocy alegorycznego porównania do określeń innych ptaków, np. gołębia i koguta, por. apelatywy zoologiczne występujące w niektórych przypadkach wyłącznie w gwarze regionalnej: bocian // bociek to ‘gołąb o długich czerwonych nogach’ (Nowodwór – [Lublin] oraz Ładzin – [Szczecin]); bocian // bucjan to ‘kogut, który stoi na jednej nodze’, ‘kogut o długich nogach, często stawał na jednej nodze’, ‘kogut o wysokich nogach’, ‘kogut wyróżniający si ę długimi nogami’ (Werbkowice [Zamość], Wiśniew [Siedlce], Lubrza [Zielona Góra], Łomazy [Biała Podlaska], Kocudza [Tarnobrzeg]) – (por. SEMSZL t. IV, Warchoł 2014: 233 i 262–263).

34 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Bociany są powszechnie uważane za zwiastuny nadchodzącej wiosny i szczęścia. Są również symbolem ‘pobożności’ (łac. pietas24) – (por. Kasjodor lib. 2, epist. 14,21), ‘synowskiej miłości i sumienności’ oraz ‘troski o starych rodziców’, por. lex ciconaria [dosł. prawo bocianie25], zobowiązujące dzieci do utrzymywania starych rodziców, będących w potrzebie. Bociana już starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie uważali za symbol troskliwej miłości, jaką dzieci powinny otaczać swoich rodziców. Bocian był w Grecji atrybutem bogini Hery26, a w Rzymie bogini Junony, gdzie ptak ten traktowany był jako symbol synowskiej miłości, lojalności i pobożności oraz uważano go za symbol dobrej wróżby. W podobnym duchu wyrażał się w swoich homiliach św. Bazyli27 (por. Hexaemeron VIII 5, PG 29, s. 176). Obszerną interpretację moralną postępowania bocianów podał także Filon Aleksandryjski (1986: 218).

24 Jak podkreśla Świat symboliki chrześcijańskiej Rzymianie wprost wyobrażali sobie personifikację Pietas jako bociana (Forstner 1990: 226). Łączono to z ‘sumiennością’, ‘pobożnością’ i ‘przywiązaniem’. Rzymianie zwykle nazywali bociana „ptakiem pobożnym” – pia avis (por. Kobielus 2002: 69) lub pietaticultrix – jak mawiał Petroniusz (Satyricon 55,6) – „najbardziej pobożnym ze zwierząt, które latają” (por. Ravasi 2009: 77). Wytłumaczenia dokonał również Claretus w swoim dziele pt. Fyziologář, gdzie zaznaczał, że: čápi pečují velmi o svá mláďata a mladí zase o rodiče: kolik času totiž vynaloží dospělí na živení mláďat, po tak dlouhý čas jsou sami od mladých živeni. Proto se čápovi říká zbožný pták (viz. ClarPhys. heslo 22, Ptačí zahrádka, Nechutová 1991: 22–23) – [tłum. pol.: bociany bardzo opiekują się swoimi młodymi, a młode zaś swoimi rodzicami. Ile czasu poświęcą dorosłe osobniki na żywienie młodych, tyle czasu również odwzajemniają młode, żeby opiekować się rodzicami. Dlatego na bociana mówi się, że jest to „pobożny ptak“]. O tym, jak się zachowuje bocian oraz jaką ma symbolikę napisał Claretus także w dziele Exemplář, por. ClarEx hasła nr 71 i 93. 25 Jak zwraca uwagę Słownik mitów i tradycji kultury do języka polskiego przedostały się następujące wyrażenia kolokacyjne z przeniesionym znaczeniem: prawo boćkowskie ‘rygor’, ‘surowość’, ‘karność’, ‘dyscyplina’ oraz monitor boćkowski ‘dyscyplina szkolna’, ‘bizun szkolny’ (por. Kopaliński 1988: 106). 26 Starożytni Grecy poświęcili ptaka bociana bogini Herze, opiekunce karmiących matek, jako patronce macierzyństwa. 27 Pisał on między innymi o tych ptakach w bardzo pozytywnym znaczeniu: „Troska, jaką bociany otaczają swoich starych, niedołężnych rodziców, winna być dostateczną zachętą dla naszych dzieci – jeśli tylko zechciałyby zwrócić na to uwagę, by okazywać miłość rodzicom (...). One to stojąc wokół swego ojca, który ze starości traci pióra, ogrzewają go swymi skrzydłami i dostarczają obfitego pożywienia. Nawet w czasie lotu wspierają go jak mogą, delikatnie unosząc go z obu stron skrzydłami”.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 35 Już Arystoteles wskazywał (por. Historia animalium 615b, księga IX, rozdz. XIII), że bociany utrzymywane są przez swoje młode. Według antycznej literatury, szczególnie z zaobserwowaną i zaproponowaną opinią rzymskiego pisarza Pliniusza (Historia Naturalna 10,62), omawiany bocian karmi swoich rodziców, którzy nie potrafią postarać się o siebie28. Na podstawie tego stwierdzenia niektórzy autorzy, tacy jak np: grecki mędrzec Horapolon, Ojciec Kościoła – biskup św. Ambroży, Ojciec Kościoła św. biskup Bazyli Wielki, a także encyklopedysta benedyktyński Rabanus Maurus (Raban Maur), uważają, że bocian jest symbolem miłości rodzicielskiej w stosunku do swoich dzieci (por. Royt, Šedinová 1998: 121). Słowa te potwierdza również Wielki słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu t. I (Koehler, Baumgartner, Stamm 2008: 320), który określa bociany i czaple jako ptaki, rozkochane w swoim potomstwie. Według Fizjologa w redakcji biskupa Epifaniusza w rozdziale XXV (Fizjologi 2005: 28) bocian jest najczystszym ptakiem, ponieważ samiec samicy nie wabi, nie prowokuje ani nie zmusza do współżycia, ani nie bierze jej siłą. Bociani rodzice (samiec i samica) znani są również z tego, że dobrze opiekują się swoimi potomkami w gnie- ździe29, zapewniając im przede wszystkim bezpieczeństwo i pożywienie. Oprócz tego ptak ten z przedziwną troską żywi oboje rodziców w ich starości. Komentarz do zachowania bocianów może obejmować moralizujące pouczenia z Pisma Świętego, ponieważ przypominane zostały dwa ważne przykazania z Dekalogu: „Czcij ojca twego i matkę twoją” (Wj 20,12) oraz „Nie będziesz cudzołożył” (Wj 20,14). W średniowiecznym traktacie Aviarium w XLVII rozdziale omawiany bocian postrzegany jest jako zwolennik życia we wspólnocie, gdyż chętnie przebywa wśród braci oraz wyjątkowo troszczy się o swoje potomstwo, do tego stopnia, że aż traci pióra podczas długiego wysia-

28 Wdzięczność za doznane dobrodziejstwa – jak zaznaczają Szczepanowicz (2005: 40); Forstner (1990: 226) i Kobielus (2002: 69) – nazywana jest „antypelargosis”, czyli jest to tzw. wdzięczność bociana. Wyraz pelargos (gr. pelargo,j) oznacza natomiast ‘bociana’. Tak również podaje Słownik grecko-polski, por. pelargo,j ‘bocian’ i pelargideo,j ‘bocianek’, ‘młode bociana’ (Węclewski 1905: 521). 29 Najwięcej bocianów – jak zaznacza Peter Wohlleben (2017: 30) – wychowuje się w gniazdach, gdzie najczęściej przebywa trójka młodych. Rodzice na zmianę karmią pisklęta, a te w ciągu czterech dni od wyklucia zwiększają swoją wagę dwukrotnie.

36 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) dywania (por. Aviarium 2005: 142). Według Arystotelesa30 tej osobie, która zamordowała bociana, była jej wymierzana kara jak za morderstwo. Spowodowane to było między innymi również tym, że w Grecji i na Dalekim Wschodzie bociany zostały uznane za dobroczyńców, gdyż pożerały węże, które stawały się plagą niektórych okolic. Bocian zgodnie z poglądem Doktora Kościoła Izydora z Sewilli31 (Etymologiae XII, rozdz. VII, par. 16) oraz Pliniusza (Historia Naturalna 10,62) jest również uważany za dobroczyńcę, gdyż ptak ten tępił i pożerał węże, których nienawidził (por. również prace znanych autorów: Wergiliusz Georgica II, 319–320; Seneca Epistulae morales ad Lucillium 108; Iuvenalis Saturae 14,74; rzymski pisarz Solinius Gaius Iulius Collectanea rerum memorabilium 40,26). Archeologia Biblijna zaznacza, że bociany jako tępiciele robactwa już u starożytnych narodów zjednały sobie przychylność (por. Lipiński 1911: 64). Analizowany bocian – podobnie jak inne gatunki ptaków np. orzeł i ibis [uwagi własne L.H.] – uważany jest za niszczyciela płazów, przede wszystkim węży i innych gadów oślizłych. Bocian jest atrybutem dla św. Agrikolusa32. Dla

30 Autor ten w swoim manuskrypcie (Historia animalium 612b, księga IX, rozdz. VI) wskazywał, że bociany i inne ptaki, które otrzymały w potyczce jakąś ranę, kładą na nią macierzankę. Jak podkreśla również Kopaliński (2001: 24) w staroż. Tesalii (w krainie historycznej Grecji położonej nad Morzem Egejskim), za zabicie bociana groziła taka sama kara, jak za zabicie człowieka. Na przykład grecki filozof, matematyk i mistyk Pitagoras (572–497 p.n.e.) uważał, że w bocianach przebywają dusze zmarłych poetów. Natomiast grecki historyk, bibliograf, filozof-moralista oraz orator Plutarch z Cheronei (45–125) podaje fakt skazania w Tesalii człowieka na śmierć za zabicie bociana. Nadal popularne – zwłaszcza w świecie arabskim – jest przekonanie, że w bociany wcielają się dusze zmarłych muzułmanów, którym za życia nie było dane dopełnić obowiązku pielgrzymki do Mekki, więc pielgrzymują w ptasim ciele. Stąd muzułmanie mają do bociana wielki szacunek, a zabicie tego ptaka równoważne jest zabiciu człowieka. Arabowie również widzą w nim ptaka Proroka marabuta (por. przedstawioną terminologię awifaunistyczną na początku niniejszego rozdziału, patrz s. 28). W Chinach zaś bocian jest symbolem synowskiej miłości, gdyż wierzy się tam, że bociany opiekują się swoimi niedołężnymi rodzicami, tak jak potomstwem. 31 Izydor z Sewilli (Etymologiae XII, rozdz. VII, par. 16) również uważał, że te ptaki są: poslové jara, jsou velmi společenští a nesnášejí hady – [tłum. pol.: opisywane bociany są zwiastunami wiosny, lubią żyć w grupie, są zwolennikami życia we wspólnocie oraz są wrogami węży]. 32 Św. Agrikolus (630–700), biskup Awinionu uwolnił swą diecezję od węży. Według podań (por. Cruz 2004: 439), podczas gdy Agrikolus sprawował władzę, żyło

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 37 chrześcijan33 opisywany przedstawiciel świata awifauny bocian był również nieprzyjacielem diabła, zła i grzechu oraz symbolem Chrystusa (por. Becker 2002: 41; Kopaliński 2001: 23–25; Royt, Šedinová 1998: 122; Kobielus 2002: 67–70; Cooper 1998: 27–28; Cooperová 1999: 25). Bocian to właśnie przeciwieństwo takich zwierząt jak węży i żab, które mają zdecydowanie negatywne konotacje, więc przywoływany reprezentant awifauny przyjął przysłowiowo symbolikę antydiabelską. Z bocianem spotykamy się także w architekturze34 (por. Petráňová 2008; Hudec 2017: w Awinionie wiele bocianów. Ulubionym ich pokarmem były węże i wszystko byłoby dobrze, gdyby nie to, że niedojedzone resztki gadów lądowały na dachach domów. Ponieważ rozkładały się na słońcu, były powodem pojawienia się nieznośnego odoru i szerzenia się w mieście chorób. Święty położył temu kres, modląc się i błogosławiąc bociany znakiem krzyża. Ptaki opuściły miasto i nigdy do niego nie powróciły, zamieszkały na polach i łąkach. Bocian trzymający w dziobie węża jest jedną z postaci na heraldycznej tarczy diecezji Awinionu (por. Szczepanowicz 2007: 71). Jak podkreśla czeski komentarz biblijny: čáp byl v úctě snad také proto, že chrání před žabí havětí, která nejednou ohrožovala celou zemi, např. Egypt, viz, Ex 8,1nn. (Výklady III 1998: 482) – [tłum. pol.: bocian był szanowany również dlatego, że chroni przed żabią gawiedzią, która niejednokrotnie zagrażała całemu krajowi, np. Egiptowi, por. Wj 8,1 i inne]. 33 W symbolice chrześcijańskiej (por. Cooperová 1999: 25) bocian oznacza czes.: ‘cudnost’, ‘čistotu’, ‘zbožnost’, ‘prozíravost’ i ‘ostražitost’ – [tłum. pol.: ‘niewinność // dziewiczość // wstydliwość’, ‘czystość’, ‘pobożność’, przezorność // dalekowzroczność // przewidywalność’, ‘czujność // ostrożność’]. Rzymianie w starożytności poświęcili bociana Junonie, opiekunce małżeństwa i macierzyństwa, jako symbol miłości synowskiej (por. Cirlot 2012: 85). Natomiast niektóre ludy przypisują bocianowi bardzo długi żywot, a na Dalekim Wschodzie (por. Kopaliński 2001: 24; Szczepanowicz 2005: 41) przypisują mu nawet nieśmiertelność. W wielu kulturach wierzono, że pod postacią bociana ukrywają się ludzie zmarli albo przechodzący jakieś nieodgadnione przemiany. Chrześcijańska ikonografia łączy go z niewinnością, pobożnością i zmartwychwstaniem. W alegorii „Wielkiej Mądrości” – jak zaznacza Słownik symboli – widzimy dwa zwrócone ku sobie bociany, polatujące w kolistej przestrzeni zamkniętej figurą węża. 34 Z bocianem czes. čápem – jako reprezentantem świata awifauny – spotykamy się na kamienicach i fasadach w pięciu praskich historycznych miejskich częściach: (Staré Město, Nové Město, Malá Strana, Hradčany i Josefov), które znajdują się przy następujących ulicach czeskiej stolicy, a domy te określane są jako: U čápa (ul. Masná 15 budynek pochodzi z 1700 roku), inne zaś profilują kolorystykę, tj. nawiązują do koloru opisywanego ptaka: U bílého čápa (Betlémské náměstí 11 z 1653 r., Ve Smečkách 13 z 1666 r., Václavské náměstí 24 z 1605 r., U lužického semináře 22 z 1653 r., Nový Svět 17 z 1796 r.); U černého čápa (Velkopřevorské náměstí 2 z 1653 r.); U zeleného čápa (ul. 28. října 9 z 1713 r.); U zlatého ačáp (Nám ěstí Primátora Vacka 2 z 1613 r., Kar. Světlé 26 z 1653 r., ul. Tomášská 2 z 1603 r., Nový Svět 17 z 1796 r.). Niektóre praskie budynki nawiązują w nazwie do bocianów w liczbie mnogiej, por.:

38 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

276–278) i heraldyce35 (por. Svoboda 2011: 145–148, Hudec 2017: 270– 276). Szczególne miejsce bocianowi poświęca literatura36, w której konceptualizowany ptak pojmowany jest jako nieodłączny element

U čápů (Staroměstské náměstí 23 z 1371 r., ul. Spálená 51 z 1424 r.); a niektóre zaś kamienice posiadają konkretnie sprecyzowaną liczbę, por.: U dvou bílých čápů (Václavské náměstí 24 z 1605 r.); U tří čápů (ul. Jungmannova 22 z 1666 r., Valdštejnské náměstí 8 z 1637 r., Valdštejnské náměstí 7 z 1684 r.) – (za: Petráňová 2008). Jak zaznacza Karel Hudec (2017: 90) nazwa „U dvou čápů“ je oblíbený název pro restaurace a penziony pro komerční využití ptáků, v našem případě čápa (vlastní připomíkny L.H.) – [tłum. pol.: nazwa „U dwóch bocianów“ jest ulubioną nazwą dla restauracji i pensjonatów w celu komercyjnego wykorzystania ptaków, w naszym przypadku akurat konkretnie analizowanego bociana – (uwagi własne L.H.)]. Bociany umiejscowione zostały również w godłach konkretnych gmin i miejscowości. Bocian biały znajduje się w godle takich polskich gmin, jak np.: Brańszczyk (pow. wyszkowski) i Kawęczyn (pow. turecki), natomiast bocian czarny widnieje w godle gminy Gostynin (Mazowsze). W Czechach uwieczniony wizerunek omawianego przedstawiciela awifauny, jakim jest bocian czes. čáp, cieszy się dużym zainteresowaniem i wielką popularnością, gdyż reprezentuje on np. następujące gminy i miejscowości: Velký Třebešov (pow. Náchod), Valy nad Labem (pow. Pardubice), Ivaň (pow. Prostějov), Chvalkovice (pow. Náchod), Počepice (pow. Příbram), Dobřenice (pow. Hradec-Králové), Hajany (pow. Strakonice), Včelnička (pow. Pelhřimov), Luka nad Jihlavou (pow. Jihlava), Zvole (pow. Šumperk), Tučapy (pow. Tábor), Bocanovice (pow. Frýdek-Místek), Bratrušov (pow. Šumperk), Neděliště (pow. Kradec Králové), Pištín (pow. České Budějovice), Plandry (pow. Jihlava), Prusy-Boškůvky (pow. Vyškov), Radešínská Svratka (pow. Žďár nad Sázavou), Šestajovice (pow. Náchod), Vla čice (pow. Kutná Hora) oraz ostatnie dwie miejscowości Lípa nad Orlicí (pow. Rychnov nad Kněžnou) i Výčapy (pow. Třebíč), gdzie widnieją w herbie aż dwa bociany. Znany czeski stary szlachecki ród Dobřenští z Dobřenic według pisemnych wzmianek od XIV wieku w swoim herbie rodowym ma właśnie opisywanego bociana na niebieskim tle. Natomiast bocian czarny czes. čáp černý pojawia się we znaku i na fladze gminy Rudná pod Pradědem (pow. Bruntál) na żółtym tle. 35 Jak zaznacza Cooper (1998: 29) w swojej książce pt. Zwierzęta symboliczne i mityczne – wspomniana heraldyka nie czyni większych różnic między bocianem, żurawiem i czaplą, z wyjątkiem tego, że czapla przedstawiana jest z czubem na głowie. Często bocian wyobrażany jest z wężem w dziobie. W innym miejscu tejże monografii autorka podtrzymuje tę tezę, zaznaczając, że w symbolice i mitach istnieje niewielka różnica pomiędzy czaplą, bocianem i żurawiem. Uważane są za ptaki solarne i ptaki związane z wodą, pogromców gadów. Symbolizują czujność oraz synowską i rodzicielską miłość. Przypisuje się im zdolność przewidywania pogody i darzy się je sympatią (por. Cooper 1998: 42). 36 Ciekawej analizy w twórczości Juliusza Słowackiego dotyczącej symboliki ptaków, w tym także rozpatrywanego bociana, dokonała Dorota Kulczycka (2004: 13–37).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 39 krajobrazu np. polskiej wsi37. Poeci i pisarze sławią również bociana jako jednego z pierwszych zwiastunów wiosny. Średniowieczna benedyktyńska mniszka Hildegarda z Bingen pisała o analizowanym bocianie następująco: maso čápa se pro člověka nehodí, poněvadž by mu uškodilo (Přírodopis, kniha VI., O ptácích. par. 9) – [tłum. pol.: mięso bociana dla człowieka nie nadaje się, ponieważ mogło by mu zaszkodzić38]. Twierdzenie to powstało prawdopodobnie z obserwacji

37 Przedstawiam wyłącznie najważniejsze wzmianki o analizowanym bocianie, które dotyczą nie tylko przywoływanego krajobrazu polskiej wsi, ale także symbolu polskiej ziemi i jednocześnie zamorskiej wędrówki, czujności, odwagi, kontemplacji, posłuszeństwa, spokoju, zwiastuna narodzin oraz zdolności ochrony przed pożarem, por. Tadeusz Różewicz: „Jesień (...) Bociany odleciały tylko wróbel nastroszony czarny jak mały kominiarz czeka na okruszyny chleba słońca” – Niepokój; Henryk Sienkiewicz: „Polska ziemia (...) pełna bocianów, jaskółek, krzyżów przydrożnych, białych dworów wśród lip” – Bartek Zwycięzca; Wincenty Pol: „Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze” – Pieśń o ziemi. Wstęp. Na jesieni; Juliusz Słowacki: „Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany (...) widziałem lotne w powietrzu bociany długim szeregiem” – Hymn. (Smutno mi Boże); Cyprian Kamil Norwid: „Do kraju tego, gdzie winą jest dużą, popsować gniazdo na gruszy bocianie, bo wszystkim służą” – Moja piosenka oraz „stoi z dala zamyś lony bocian. Był w Egipcie, wrócił od piramid, faraonów nędze znając, duma o robaczku, o wężu ... i o człowieku” – A Dorio de Phrygium; Dante Alighieri: „Jak się poderwać chce bocianek młody z gniazda i nie śmie, i sam sobą trwoży” – Boska komedia; Maria Konopnicka: „Mnie jeden stary chłop powiedział, co jak bocian więcej dzieci ma niż ich wyżywić może, to jedno albo dwa z gniazda zrzuci” – Mendel Gdański; Adam Mickiewicz: „Bo już bocian przyleciał do rodzimej sosny i rozpiął skrzydła białe, wczesny sztandar wiosny” – Pan Tadeusz; Bolesław Leśmian: „Bocian, pod prostym kątem załamując nogi i dziób dzierżąc wzdłuż piersi dogodnie, jak cybuch, kroczy donikąd, w słońca zapatrzony wybuch” – Wiosna; Eliza Orzeszkowa: „Coraz głośniej rozlegał się nad wysokimi gniazdami klekot bliskich odlotu bocianów” – Pieśń; Leopold Staff: „Poważny bocianie, polskich słomianych strzech święty Florianie” – Ptactwo w czas wojny i inni. 38 Z tłuszczu bociana, jak podkreśla uzdrowicielka Hildegarda z Bingen, można tylko sporządzić maść, którą można smarować ludzi po sparaliżowaniu lub tych, którzy cierpią na zapalenie stawów i artretyzm. Pozostałe części ciała bociana w medycynie nie mają wielkiego znaczenia, gdyż nie nadają się do niczego. W przeszłości, zwłaszcza w starożytności i średniowieczu, produkty pochodzenia zwierzęcego były powszechnie wykorzystywane w medycynie, wróżbiarstwie czy rytuałach religijnych. Dawne receptury i podręczniki aptekarskie – jak zaznaczają Kronenberg, Bocheński, Dołata, Jerzak, Profus, Tobółka, Tryjanowski (2013: 179–203) świadczą o takim zastosowaniu niemal wszystkich części ciała dorosłych bocianów, piskląt, a nawet bocianich ekskrementów (zob. Falimirz i Rostafiński 1534/1900, Rzączyński 1721, Kluk 1779, Janota 1876, Salathé 1996). Przykładowo, tłuszczem bocianim leczono podagrę i kołtun. Sproszkowany żołądek podawany z winem i wodą miał przeciwdziałać zatruciom u ludzi

40 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) bocianów, które między innymi łowią i zjadają węże, jaszczurki i wielkie owady, które były uważane za symbol obrzydliwości i nieczystości.

1.2. Bocian w przekładach biblijnych

W tym rozdziale skupię swoją uwagę na tym, w jaki sposób zostały przetłumaczone leksemy, związane z bocianem w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego oraz czy pojawiają się różnice translacyjne z tym przedstawianym gatunkiem ptaka. Z analizowanym reprezentantem ḥasîḏâh חֲסִידָה .świata awifauny, jakim jest bocian (czes. čáp; hebr [h-2624]; gr. ἐρωδιον), na kartach Pisma Świętego spotykamy się z nim dziewięć razy (w zależności od rodzaju tłumaczenia), a to tylko w Starym Testamencie w następujących księgach biblijnych – z uwzględnieniem poszczególnych rozdziałów i wersetów: (Kpł 11,18; Kpł 11,19; Pwt 14,16; Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Iz 34,11; Jr 8,7 i Za 5,9). Termin użyty na określenie bociana nie jest jednak jednoznaczny (por. NBS 1996: 1163; Szczepanowicz, Mrozek 2007: 122; Halas, Halasová 2009: 175; Heller 2000: 63; Hampl 2014: 138–139; Łach 1970: 187; Briks 2000: 122; Pípal 2006: 55; Koehler, Baumgartner, Stamm 2008: 320; MacArthur 2015: 1124; Packer, Tenney 2007: 186; Pope 1973: 308), gdyż nie można z całą stanowczością wykluczyć, że też może wskazywać na inne wielkie ptaki39, jak np. na czaplę czy kanię (czes. volavka a luňák) względnie żurawia (czes. jeřába), od którego jest jednak większy. Wyraz ten, jak podkreśla czeski komentarz biblijny: hebr. název ḥasîḏâh je odvozen od téhož kořene jako označení zbožného či věrného (chåsíd)

i zwierząt (owiec i psów). Krew i mięso uważano za ogólne środki lecznicze, np. pomagające w schorzeniach oczu i stawów. Epilepsję próbowano zwalczać przez spożywanie wątroby bociana, gotowanego serca lub picie bocianich ekskrementów zmieszanych z wodą. 39 Tłumaczenia angielskie przekładają nazwę tego ptaka najczęściej jako: the stork, rosyjskie tłumaczenia stosują wyrazy цапля lub аист – (w zależności od rodzaju tłumaczenia).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 41

.h-2623] – (Výklady III 1998: 482) – [tłum. pol.: nazwa hebr] 40חָסִיד ḥasîḏâh wywodzi się od tej samej podstawy i oznacza pobożnego lub wiernego]. Podobnie tłumaczą Szkice z biblijnego zwierzyńca, gdzie hebrajska nazwa hăsîdāh zawiera w sobie rdzeń hsd związany z wiernością i miłością (por. Wajda 2016: 52). Słownik tła Biblii także zwraca uwagę na polisemiczność i zaznacza, że hebrajskie słowo oznaczające bociana, hasidah, znaczy również „czuły“ (Packer, Tenney 2007: 186). W staroczeszczyznie spotykamy się z biblijnym połączeniem kolokacyjnym „čápek ejipský“ ibis, čápu podobný pták žijící u řeky Nilu, egyptský pták patřící mezi židovská nečistá zvířata – [tłum. pol.: „bocianek // bociek egipski‚ oznaczający ptaka ibisa, podobny do bociana, ptaka żyjącego wokół rzeki Nilu. Jest to ptak egipski zaliczany do grona żydowskich ptaków nieczystych]. Na kartach Biblii przedstawiany bocian jest zaliczany do grona ptaków nieczystych41 (Kpł 11,19 i Pwt 14,18). W Hi 39,13 jest wzmianka o bocianie, a konkretnie o jego silnych skrzydłach, doskonałym upierzeniu i lśniących lotkach, które porównywane są do lichych strusich skrzydeł, powszechnie uważanych za słabe, ze względu na to, że ptak ten jest nielotem. Motyw mocnych skrzydeł bociana został także przywołany przez proroka Zachariasza (Za 5,9) o dwóch tajemniczych kobietach.

tłumaczony jest חָסִיד Również Biblický slovník sedmi jezyků podaje, że hebr. wyraz 40 jako forma przymiotnikowa zbožný (Heller 2000: 62–63) – [dosł. ‘pobożny’, ‘nabożny’, ‘religijny’]. Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu zaznacza, że oprócz zbožný i věrný [‘pobożny’ i ‘wierny’] można ten hebr. leksem przetłumaczyć jako milosrdný nebo účastník milosrdenství (por. Pípal 2006: 55) – [tłum. pol.: ‘miłosierny’ lub ‘uczestnik miłosierdzia’]. Podręczny słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu podaje, że chodzi o przymiotniki ‘dobry’, ‘łaskawy’, ‘wierny’, ‘pobożny’ (Briks 2000: 122). Podobny pogląd głosi WSHPST (2008: 320). Bocian w tradycji chrześcijańskiej oznacza egzaltację religijną. Jest także symbolem – jak zaznacza Szczepanowicz (2005: 42) – sprawiedliwych pogan żyjących w czasach przedchrześcijańskich, którym śmierć i męczeństwo Chrystusa otworzyło bramę do nieba i zmartwychwstania. 41 Jak podkreśla czeski komentarz biblijny: Čáp měl výsadní postavení u mnoha národů. Patrně proto je SZ uvádí jako kulticky nečistého (srov. Lv 11,19 i Dt 14,18), protože jinde byl uctíván jako posvátný (por. Výklady III 1998: 482) – [tłum. pol.: bocian miał uprzywilejowaną pozycję u innych narodów. Dlatego prawdopodobnie Stary Testament klasyfikuje go do grupy ptaków kultycznie nieczystych (Kpł 11,19 i Pwt 14,18), ponieważ gdzie indziej uważany był i czczony za ptaka świętego].

42 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Z Psalmu 104,17 dowiadujemy się, że bocian zakłada wysoko gniazda na cyprysowych (inni podają jodłowych, cedrowych, jałowcowych) drzewach. Bocian jest również emblematem ‘podróżnika’ i symbolem ‘wędrówki’42, co zostało precyzyjnie przedstawione przez proroka Jeremiasza w fragmencie Jr 8,7. Tłumaczenia pośrednie, czyli np. grecka Septuaginta (LXX) przekładała ptasią terminologię „bociana” różnorodnie (ἐρωδιὸς, πελεκάν, ἔποψ, άσιδα), podobnie jak łacińska Vulgata (Vlg), która również używała różnej awifaunistycznej ekwiwalencji na określenie tego ptaka (herodio, herodium, ibis, onocrotalus, milvus, ciconia) – (por. Łach 1970: 187; Lipiński 1911: 64).

1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)

W Starym Testamencie – jak podkreśla Janina Abramowska (2010: 16) – są takie miejsca, z których można wyciągnąć wnioski o stosunku Hebrajczyków do świata zwierzęcego, w tym także do interesującej nas domeny awifaunistycznej (por. ŚA II, Hampl 2014). W pierwszych czterech analizowanych przykładach (I–IV) mamy do czynienia z przepisami Prawa Mojżeszowego, czyli ze zwierzętami potocznie określanymi mianem „czystych i nieczystych”, szczególnie z istotami skrzydlatymi – czyli ptakami, skupiającymi się w katalogach dwóch starotestamentowych ksiąg (Kpł 11,13–19 oraz Pwt 14,11–20). Spośród tych istot latających, tak jak zostało podkreślone w Torze, nie wolno spożywać określonych przedstawicieli gatunku ptactwa, ponieważ są obrzydliwością. Niektóre z tych wymienionych „ptasich” nazw w poszczególnych szesnastu badanych wersjach różnią się ekwiwalencją leksykalną, ponieważ – jak się przypuszcza – zastosowano terminologię przybliżoną. Zaobserwował em także, że niektóre nazwy ptaków przy-

42 Podczas wiosennych przelotów – żeby się bocian przedostał do naszych przepięknych czeskich zakątków lub wspaniałych polskich okolic, np. aż z Południowej Afryki – musi pokonać sporą odległość, sięgającą nawet 20 000 kilometrów. Taki sam dystans pokonuje jesienią, wracając na swoje zimowiska.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 43 bierają postaci hipotetyczne. Warto również zauważyć, że w dwóch katalogach Prawa Mojżeszowego zastosowano klasyfikację popularną ptaków, a nie naukową, o czym świadczyć może, np. nietoperz (Kpł 11,19, Pwt 14,18), który nie jest ptakiem, ale w taksonomii zwierzęcej należy do ssaków. Z pierwszą zauważalną różnicą w doborze ptasich ekwiwalentów leksykalnych spotykamy się w staroczeskiej Biblii Ołomunieckiej (BO) i staropolskiej Biblii Gdańskiej (BG), ponieważ bocian pojawia się wyłącznie w tych dwóch wymienianych przekładach biblijnych w 18 wersecie 11 rozdziału Księgi Kapłańskiej43 (patrz przykład I), a nie w wersecie 19, tak jak w większości pozostałych analizowanych tłuma- czeniach (Kpł 11,19 – patrz przykład nr II). W pierwszym przebadanym wersecie biblijnym Kpł 11,18 możemy również zauważyć konkretną nieścisłość leksykalną, dotyczącą zawężonej analizy, koncentrującej się zwłaszcza na tzw. kolejności wymienianych ptaków. W czeskojęzycznej Biblii Ołomunieckiej (BO) czes. čáp [dosł. pol. bocian] występuje na pierwszym miejscu, a w polskojęzycznej Biblii Gdańskiej (BG) pojawia się on na trzecim, ostatnim miejscu, spośród trzech wymienianych ptaków znajdujących się w tym przywoływanym wersecie – [patrz wyrazy wytłuszczone] – por. poniżej zaprezentowane czeskie i polskie przekłady biblijne. Zapre- zentowany bocian czes. čáp został w tych dwóch przekładach Pisma Świętego przetłumaczony w liczbie pojedynczej, por.:

(I) BK A porfirián, pelikán a labut, (Kniha Mojžíšova třetí, kteráž slove Leviticus 11,18) – (tłum BK 2009: 103). BO a čápa, sojky a pelikána, (3. Mojžíšova 11,18) – (tłum. BO 1988: 177). ČEP sovu pálenou, pelikána a mrchožrouta, (Třetí Mojžíšova 11,18) – (tłum. ČEP 2008: 119). ČSP sovu pálenou, pelikána, mrchožrouta, (Leviticus 11,18) – (tłum. ČSP 2009: 141). B21 ibis, pelikán, sup, (Leviticus 11,18) – (tłum. B21 2009: 123).

43 Analizowanego bociana zauważyć można również w kalwińskim wydaniu Biblii Brzeskiej, bezpośrednio na trzecim miejscu spośród trzech ptaków, znajdujących się w tym przywoływanym wersecie biblijnym, por.: Łabędzia, bąka i bociana (Trzecie Księgi Mojżeszowe 11,18) – (tłum. BBrz 1563/2003: 104).

44 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

PNS a labuť a pelikán a sup (3. Mojžíšova 11,18) – (http://www.jw.org/cs/ publikace/bible-online). JB ibise, pelikána, bílého supa, (Levitikus 11,18) – (tłum. JB 2009: 175). SNC sovy pálené, pelikány, (Třetí Mojžíšova Leviticus 11,18) – (tłum. SNC 2011: 122). BG I łabędzia, i bąka, i bociana, (Trzecie Księgi Mojżeszowe - Leviticus 11,18) – (tłum. BG s. 93). BJW i łabęcia, i bąka, i porfyriona, (Księgi Kapłańskie 11,18) – (tłum. BJW 2000: 188). NBG łyską, pelikanem i ścierwowcem. (III Księga Mojżesza 11,18) – (http://www. biblest.com.pl/stb/stest/3Moj/3Moj.html). BT łabędź, pelikan, ścierwik, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BT 1989: 116). BWP łabę dzie, pelikany, ścierwniki, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BWP 1997: 180). BW Sójka, pelikan, ścierwojad, (Leviticus - Trzecia Księga Mojżeszowa 11,18) – (tłum. BW 2001: 121). BP łabędzia, pelikana, wrony, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BP 2012: 137). PNŚ i łabędź, i pelikan, i sęp, (Kpł 11,18) – (tłum. PNŚ 1997: 149).

Drugi przykład dotyczy właśnie wcześniej wspominanego wersetu (Kpł 11,19) i pokazuje on nam, że bezpośrednio w dwunastu analizowanych przykładach biblijnych (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) pojawia się bocian, czes. čáp. Czeskojęzyczny Pavlíkův studijní překlad w przypisie wyjaśniającym zaznacza, że: hebr. „chasídáh“ zde je znění v textu pravděpodobně spolehlivé (PSP 2014: 166) – [tłum. pol.: w tym konkretnie wskazanym miejscu w tekście jest wzmianka o tym, że prawdopodobnie można polegać na brzmieniu hebr. wyrazu ḥasîḏâh]. Chciałbym zwrócić uwagę na fakt, że w tych dwunastu przeanalizowanych przekładach biblijnych, w których występuje bezpo- średnio analizowany ptak bocian, czes. čáp, warto nadmienić, że on w dziesięciu przekładach biblijnych (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BT, BW, BP i PNŚ) został przetłumaczony w liczbie pojedynczej, a tylko w dwóch tłumaczeniach – jednym czeskim i jednym polskim (SNC i BWP) występuje w liczbie mnogiej. Natomiast w Biblii Gdańskiej (BG) i Nowej Biblii Gdańskiej (NBG) został odnotowany inny ptak, a konkretnie pojawiła się czapla – (patrz wyrazy podkreślone). W innym analizowanym przekładzie biblijnym,

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 45 czyli w Biblii Jakuba Wujka (BJW) użyto wyrażenia herodian, co może świadczyć – jak na tamte czasy – o synonimicznym określeniu leksykalnym opisywanego bociana. W staroczeskiej Biblii Ołomunieckiej (BO) pojawia się ptak raroh [dosł. raróg]. Analizowany przedstawiciel awifauny bocian został w następujących przekładach biblijnych (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) przetłumaczony w tym wersecie na pierwszym miejscu, spośród czterech wymienianych ptaków, znajdujących się w tym badanym wersecie, por.:

(II) BK Též čáp a kalandra vedlé pokolení svého, dedek a netopýř. (Leviticus 11,19) – (tłum. BK 2009: 103). BO roroha a kalandra podlé plodu jeho, dedka a netopýřě. (Třetí Mojžíšova 11,19) – (tłum BO 1988: 177). ČEP čápa a různé druhy volavek, dudka a netopýra. (Třetí Mojžíšova 11,19) – (tłum. ČEP 2008: 119). ČSP čápa, volavky všeho druhu, dudka a netopýra. (Leviticus 11,19) – (tłum. ČSP 2009: 141). B21 čáp, různé druhy volavek a také dudek a netopýr. (Leviticus 11,19) – (tłum. B21 2009: 123). PNS a čáp, volavka podle svého druhu, a dudek a netopýr. (http://www.jw.org/ cs/publikace/bible-online). JB čápa a různé druhy volavky, dudka, netopýra. (Levitikus 11,19) – (tłum. JB 2009: 175). SNC čápy a různé druhy volavek ani dudky a netopýry. (Třetí Mojžíšova 11,19) – (tłum. SNC 2011: 122). BG I czapli, i sojki, według rodzaju ich, i dudka, i nietopérza. (Leviticus 11,19) – (tłum. BG s. 93). BJW herodiana i charadriona według rodzaju swego, dudka też i nietoperza. (Kpł 11,19) – (tłum. BJW 2000: 188–189). NBG Także czaplą oraz bekasem - według ich rodzajów, dudkiem i nietoperzem. (III Księga Mojżesza 11,19) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/3Moj/3 Moj.html). BT bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i nietoperz. (Księga Kapłańska 11,19) – (tłum. BT 1989: 116). BWP bociany, wszelkiego gatunku czaple, dudki i nietoperze. (Kpł 11,19) – (tłum. BWP 1997: 180). BW Bocian, wszelkie gatunki czapli, dudek i nietoperz. (Leviticus 11,19) – (tłum. BW 2001: 121).

46 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

BP bociana, wszelkich gatunków czapli, dudka i nietoperza. (Kpł 11,19) – (tłum. BP 2012: 137). PNŚ a także bocian, czapla według swego rodzaju oraz dudek i nietoperz. (Kpł 11,19 – tłum. PNŚ 1997: 149).

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykłady III–IV)

W drugim wykazie ptaków nieczystych Prawa Mojżeszowego mamy również dwa razy do czynienie z bocianem (por. Pwt 14,16 i Pwt 14,18)44 – (ponownie w zależności od rodzaju tłumaczenia) – jako z istotą świata ożywionego, nie nadającą się do spożywania. Najpierw opisywany bocian pojawia się tylko raz45 w staroczeskiej edycji Biblii Ołomunieckiej (BO) na trzecim miejscu spośród trzech ptaków wymienionych w tym opisywanym wersecie biblijnym (por. Pwt 14,16 – patrz przykład III):

(III) BK Raroha, kalousa a labuti, (Kniha Mojžíšova pátá 14,16) – (tłum. BK 2009: 178). BO raroha, labuti i čápa (5 Mojžíšova 14,16) – (tłum. BO 1988: 289). ČEP kulicha, výra a sovu pálenou, (Pátá Mojžíšova 14,16) – (tłum. ČEP 2008: 193). ČSP sýčka, výra, a sovu pálenou, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. ČSP 2009: 241). B21 sýčka, výra, ibise, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. B21 2009: 216). PNS sýčka a kalouse a labuť (5. Mojžíšova 14,16) – (http://www.jw.org/cs/ publikace/bible-online). JB sovu ušatou, sovu pálenou, ibise, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. JB 2009: 274). SNC kulichy, kormorány, výry, (Pátá Mojžíšova 14,16) – (tłum. SNC 2011: 200). BG I raroga, i lelka, i łabędzia. (Piąte Księgi Mojżeszowe 14,16) – (tłum. BG s. 166).

44 Wyjątek tutaj stanowi tłumaczenie Biblii Brzeskiej, która bociana uwzględnia w innym wersecie (patrz Pwt 14,17), umieszczając go nie na pierwszym, lecz na drugim miejscu spośród trzech przedstawicieli awifauny, por.: Bąka, bociana nurka (Piąte Księgi Mojżeszowe 14,17) – (tłum. BBrz 1563/2003: 186). 45 Z czeską nazwą čáp (pol. bocian) mamy do czynienia jeszcze w tłumaczeniu Jana Hejčla w Bibli české, pochodzącej z początku XX wieku, por. čápa, labuti, ibisa (Lv 14,16) – (tłum. BČ 1917: 480). W tej edycji konceptualizowany čáp (pol. bocian) został zlokalizowany na pierwszym miejscu spośród trzech ptaków znajdujących się w tym badanym wersecie biblijnym, a nie na trzecim miejscu, z czym mamy do czynienia w staroczeskim tłumaczeniu Biblii Ołomunieckiej.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 47

BJW herodiona i łabęcia, i ibę, (Księgi Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BJW 2000: 309). NBG ani puchacza, puszczyka i łabędzia; (V Księga Mojżesza 14,16) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/5Moj/5Moj.html). BT puszczyka, ibisa, łabędzia, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BT 1989: 186). BWP puszczyki, ibisy, łabędzie; (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BWP 1997: 308). BW Sójki, puszczyka, puchacza, (Piąta Księga Mojżeszowa 14,16) – (tłum. BW 2001: 211). BP puszczyka, kormorana, puchacza, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BP 2012: 221). PNŚ i pójdźka, i sowa uszata, i łabędź, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. PNŚ 1997: 258).

Dopiero o dwa wersety dalej (patrz Pwt 14,18) analizowany bocian pojawia się w trzynastu przekładach Pisma Świętego (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, BG, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) zawsze na pierwszym miejscu, spośród czterech ptasich przedstawicieli wymienionych w tym badanym wersecie (patrz przykład nr IV). Wśród tych trzynastu przebadanych przekładach biblijnych, w których występuje analizowany ptak bocian czes. čáp, warto podkreślić, że on w jedenastu przekładach został przetłumaczony w liczbie pojedynczej (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BG, BT, BW, BP i PNŚ), a tylko w dwóch tłuma- czeniach – jednym czeskim i jednym polskim (SNC i BWP) występuje w liczbie mnogiej. Jeżeli wziąć pod uwagę pierwsze miejsce, to bocian nie pojawia się w trzech przekładach biblijnych (BO, BJW i NBG), ponieważ zamiast niego został użyty: mořský havran [pol. dosł. morski gawron w znaczeniu ‘morskiego kruka’] – BO, b ąk – BJW i czapla – NBG, por. wyekscerpowane czeskie i polskie tłumaczenia:

(IV) BK Čápa, volavky vedlé pokolení jejího, dedka a netopýře. (Kniha Mojžíšova pátá, 14,18) – (tłum. BK 2009: 178). BO mořského havrana, caladrina všeho plodu svého, dedka i netopýřě (5 Mojžíšova 14,18) – (tłum. BO 1988: 290). ČEP čápa a různé druhy volavek, dudka a netopýra. (Pátá Mojžíšova 14,18) – (tłum. ČEP 2008: 193).

48 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

ČSP čápa, volavky všeho druhu, dudka, netopýra. (Deuteronomium 14,18) – (tłum. ČSP 2009: 241). B21 čápa, různé druhy volavek ani dudka a netopýra. (Deuteronomium 14,18) – (tłum. B21 2009: 216). PNS a čápa a volavku podle jejího druhu a dudka a netopýra. (http://www.jw.org/ cs/publikace/bible-online). JB čápa a různé druhy volavky, dudka, netopýra. (Deuteronomium 14,18) – (tłum. JB 2009: 274). SNC čápy a různé druhy volavek ani dudky a netopýry. (Pátá Mojžíšova 14,18) – (tłum. SNC 2011: 200). BG Ani bociana ani sójki według rodzaju ich, ani dudka ani nietopérza. (5 Mojżeszowe 14,18) – (tłum. BG s. 166). BJW bąka i charadriona, każde według rodzaju swego, dudka też i nietoperza. (Pwt 14,18) – (tłum. BJW 2000: 309). NBG ani czapli i sójki w ich rodzajach, ani dudka i nietoperza. (V Księga Mojżesza 14,18) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/5Moj/5Moj.html). BT bociana, żadnej odmiany czapli, dudka i nietoperza. (Pwt 14,18) – (tłum. BT 1989: 186). BWP bociany, wszystkie odmiany czapli, dudki, nietoperze. (Pwt 14,18) – (tłum. BWP 1997: 308). BW Bociana, czapli według jej rodzaju, dudka i nietoperza. (Piąta Księga Mojżeszowa 14,18) – (tłum. BW 2001: 211). BP bociana, żadnej odmiany czapli, dudka i nietoperza. (Pwt 14,18) – (tłum. BP 2012: 221). PNŚ i bocian, i czapla według swego rodzaju, i dudek, i nietoperz. (Pwt 14,18) – (tłum. PNŚ 1997: 258).

1.2.3. Księga Hioba (przykład V)

Pióra strusie w zależności od rodzaju tłumaczenia podobne są do piór czapli, bociana i jastrzębia. Ponieważ w Biblii Gdańskiej rozdział 38 kończy się na 38 wersecie (a nie jak w pozostałych piętnastu tłuma- czeniach na wersecie 41), analizowane ptasie słownictwo zostało przesunięte właśnie o trzy wersety, więc w BG badam rozdział 39 werset 16 oznaczony [taką gwiazdką*], a w pozostałych zaprezentowanych tłuma- czeniach rozpatruję konsekwentnie Hi 39,13).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 49

(V) BK Ty-lis dal pávům křídlo pěkné, aneb péro čápu neb pstrosu? (Kniha Jobova 39,13) – (tłum. BK 2009: 471). BO Péro štrusové podobno jest péru rarohovému a jastřábovému. (Job 39, 13) – (tłum. BO 1996: 133). ČEP Pštrosice mává křídlem, není to však peruť s brky čápa; (Jób 39, 13) – (tłum. ČEP 2008: 499). ČSP Křídlo pštrosice vesele mává; je to snad čapí peruť s peřím? (Jób 39,13) – (tłum. ČSP 2009: 653). B21 Pštrosice křídly radostně mává, jako by měla perutě s peřím čápa. (Job 39,13) – (tłum. B21 2009: 623). PNS Zatřepetalo radostně křídlo pštrosice, nebo [má] perutě a opeření čápa? (Job 39,13) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online). JB Lze srovnávat křídlo pštrosice s opeřením čápa a sokola? (Job 39,13) – (tłum. JB 2009: 871). SNC Víš snad, proč má pštrosice křídla, když stejně neumí létat? (Jób 39,13) – (tłum. SNC 2011: 560). BG* Izaliś dał pawiowi piękne skrzydła, a pierze bocianowi i strusiowi? (Księga Ijobowa 39,16*) – (tłum. BG s. 452). BJW Pióro strusowe podobne jest piórom herodiona i jastrząbowym, (Księgi Hiob 39,13) – (tłum. BJW 2000: 1007). NBG Rześkie jest skrzydło strusich samic, lecz czy są to bocianie lotki i upierzenie? (Księga Ijoba 39,13) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/ijob/ijob.html). BT Żwawe są skrzydła strusia, czy tak jak pióra bociana? (Księga Hioba 39,13) – (tłum. BT 1989: 565). BWP Struś wprawdzie szybko uderza skrzydłami, ale czy jest jak bocian lub sokół? (Hi 39,13) – (tłum. BWP 1997: 1003). BW Strusica radośnie bije skrzydłami, lecz czy są to skrzydła i pióra bociana? (Job 39,13) – (tłum. BW 2001: 579). BP Radośnie uderzają skrzydła strusia, ale pierze bociana też lśni. (Księga Joba 39,13) – (tłum. BP 2012: 908). PNŚ Czy zatrzepotało radośnie skrzydło strusicy albo czy ma ona bocianie lotki i upierzenie? (Hi 39,13) – (tłum. PNŚ 1997: 708).

W tym zaprezentowanym wersecie, znajdującym się w starotestamentowej Księdze Hioba (Hi 39,13), analizowana liczebność występujących przedstawicieli awifauny jest różna46 (patrz wyrazy

46 Jeżeli na analizowany werset Hi 39,13 przypada od jednego do trzech ptaków (w zależności od rodzaju tłumaczenia), to w wyekscerpowanych czeskich i polskich przekładach biblijnych wymienione zostały w sumarycznym podsumowaniu następujące

50 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) podkreślone w tekście głównym – przykład nr V). Trzy ptaki pojawiają się w następujących edycjach: BK, BO, JB, BG, BJW, BWP, dwa odnotowano w: ČEP, ČSP, B21, PNS, NBG, BT, BW, BP, PNŚ oraz jeden47 reprezentant awifauny został uwzględniony tylko w SNC. Koncentrując się na opisywanym bocianie można stwierdzić, że on nie znajduje się we współczesnym czeskim tłumaczeniu Slovo na cestu, gdyż w tym wersecie pojawia się tylko ptak, wyrażony w formie rodzaju żeńskiego strusica48. Skoro już rozpatrujemy kwestie rodzaju gramatycznego, to warto podać jedną ciekawostkę pojęciowo-translatorską. W Pavlíkově studijním překladu analizowanego ptaka bociana zastąpiono rodzajem żeńskim, por. Křídlo pštrosice se vesele natřásá; je-li to peruť a peří čápice? (Jób 39,13 – PSP 2014: 694). Autor tego współczesnego czeskojęzycznego przekładu zaznacza, że čáp je v hebr. ženského rodu49 (Pavlík 2014: 832) – [tłum. pol.: bocian w języku hebr. jest rodzaju żeńskiego]. Natomiast w staroczeskim tłumaczeniu BO i staropolskim przekładzie BJW bezpośrednio także nie został uwzględniony bocian, ale pojawiają się wyrazy: raroh i herodion. Można przypuszczać, że wpływ na zastosowaną leksykę miała w tym wypadku łacińska Wulgata50. Można również zauważyć, że w niektórych tłumaczeniach pojawia się zamiast

gatunki awifauny: czes. páv, čáp, pštros (m) i pštrosice (f), raroh, jestřáb, sokol – pol. paw, bocian, struś (m) i strusica (f), herodion, jastrząb, sokół. 47 Również jeden przedstawiciel świata awifauny został uwzględniony w innych tłumaczeniach biblijnych. Przywołać można przekład Jana Hejčla. Nie chodzi akurat w tym przekładzie o analizowanego bociana, ale o strusicę, prezentowaną w rodzaju żeńskiem, por. je křídlo pštrosice tak líné, neb nemá perutí ni peří (BČ 1921: 132). 48 Zaprezentowana strusica w rodzaju żeńskim w analizowanym wersecie biblijnym (Jb 39,13) występuje w paru wyekscerpowanych przekładach (ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, NBG, BW, PNŚ), natomiast struś w rodzaju męskim w tym wersecie pojawia się w BK, BO, BG, BJW, BT, BWP, BP. 49 Autor ten w innym miejscu (przypisie wyjaśniającym) swojego przekładu całego Pisma Świętego zaznacza, że czes. tento výraz však zároveň značí ‘soucitná’, ‘laskavá’, ‘milosrdná’, viz. 2 Par. 6,41, takže zde lze číst „je-li to soucitná (atd., tj. „snesená vejce a vylíhlá mláďata kryjící a zahřívající“) peruť a peří (Pavlík 2014: 722) – [tłum. pol.: wyraz ten jednocześnie oznacza ‘współczująca’, ‘uprzejma // życzliwa // łaskawa’, ‘miłosierna’, por. 2 Krn 6,41, więc ten fragment można odczytać następująco „jeżeli jest współczująca (itp. czyli „zniesione jajka i wylęgnięte z nich młode chowa i zagrzewa“) pod skrzydłem i upierzeniem]. 50 pinna strutionum similis est pinnis herodii et accipitris (VLG 39,13).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 51 formy rzeczownikowej forma przymiotnikowa, por.: čapí peruť (ČSP); péru rarohovému (BO); bocianie lotki (NBG i PNŚ).

1.2.4. Księga Psalmów (przykład VI)

W Psalmie 10451 zaprezentowany obraz świata ma charakter naukowo-mądrościowy. Psalmista opisuje świat zaprezentowanej fauny w dwojaki sposób: holistycznie z równoczesnym podkreśleniem różno- rodności ziemskich stworzeń poprzez wskazanie na środowisko ich życia (ląd, woda, powietrze) i indywidualnie, przywołując konkretne nazwy gatunkowe zwierząt52. Odnośnie do struktury literackiej hymnu w rozpatrywanym Psalmie 104 można wyróżnić siedem koncentrycznych strof (por. MKPŚ, Ravasi 2000: 736). Trzecia strofa (Ps 104,10–18)53 jest inspirowana pełnią życia na ziemi (źródła, drzewa, owoce, zwierzęta). Gniazdo bociana jest jednym z największych ptasich gniazd na świecie.

51 Psalm 104 jest obok Rdz 1 i Rdz 2 uznawany za trzecią relację o dziele stworzenia przedstawioną w kluczu lirycznym (por. Lancellotti 1980: 689), a uchodzi także za jeden z bardziej oryginalnych tekstów poezji biblijnej, zarówno pod względem formy, jak i podłoża (por. Wajda 2016: 43). 52 Można w tym miejscu przywołać np. hebr. nazwy faunistyczne, takie jak: pere’; hăsîdāh; jā‘ēl; šāpān; kepîr, które wskazują – jak zaznacza Anna Maria Wajda (2016: 54) – że weryfikacja przyrodnicza tej terminologii pozwala wnioskować, że według obowiązującej nomenklatury zoologicznej w Psalmie 104 wzmiankuje się gatunki rodzime dla terenów biblijnych. 53 Trzecią strofę określaną jako różnorodność życia na ziemi (ww. 10–18), można podzielić na trzy części: a) dzikie zwierzęta i rośliny (ww. 10–13); b) zwierzęta i rośliny na usługach człowieka (ww. 14–15); c) dzikie zwierzęta i rośliny (ww. 16–18). Trochę innego podziału dokonał MacArthur (2015: 716), który uważa, że: Stvořitel stará se o naplňování základních potřeb svého stvoření. To odpovídá třetímu dnu stvoření (srov. Gn 1,11–13) – [tłum. pol.: Stwórca stara się o wypełnianie podstawowych potrzeb swojego dzieła. Odpowiada to trzeciemu dniowi stworzenia (por. Rdz 1,11–13]. Wyszczególnia on w wersetach 10–18 Psalmu 104: wodę (wersety 10–13); wegetację i roślinność (14); pożywienie, jakie dają drzewa, wino i ziarna (15); drzewa (wersety 16– 17); skały i góry (18).

52 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Bociany już w historycznej starożytności gniazdowały w najskrytszych bagiennych matecznikach wielkich lasów, co poświadczają antyczne kroniki. Również Biblia informuje o gnieżdżeniu się tych ptaków, zwłaszcza na słynnych cedrach libańskich. Jahwe deszczem nasyca różnorodnie nazwane drzewa54 (czes. jedle, cypřiš, jalovec – pol. jedlina, cyprys, jałowiec), wśród których ptaki budują swe gniazda55, gdzie został w większości wyekscerpowanych przekładów bezpośrednio wymieniony przedmiotowy bocian. Tylko w BO zastosowano nazwę raroh, a w staropolskim przekładzie BJW użyto wyrazu herodion, por.:

(VI) BK Na nichž se ptáci hnízdí, i čáp příbytek svůj má na jedlí. (Kniha Žalmů 104,17) – (tłum. BK 2009: 522). BO tam vrabci hniezditi sě budú. Rarohový duom vódcě [pokrmu] jich jest, (Žalm 103,17) – (tłum. BO 1996: 273). ČEP A tam hnízdí ptactvo, na cypřiších má domov čáp. (Žalmy 104,17) – (tłum. ČEP 2008: 599). ČSP Hnízdí na nich ptactvo; čáp má domov na cypřiších. (Žalmy 104,17) – (tłum. ČEP 2009: 738). B21 Vrabci si na nich hnízda postaví, čáp si nachází domov na jedli. (Žalm 104,17) – (tłum. B21 2009: 731). PNS kde si ptáci dělají hnízda. Pokud jde o čápa, jeho domem jsou jalovce. (Žalmy 104,17) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online). JB na nich hnízdí ptáci, na jejich vrcholku má domov čáp; (Žalmy 104,17) – (tłum. JB 2009: 1004). SNC Na nich si ptáci staví hnízda, na cypřiších má domov čáp. (Žalmy 104,17) – (tłum. SNC 2011: 657). BG Na których ptaki gniazda swe mają, i bocian na jedlinach ma dom swój. (Ps 104,17) – (tłum. BG s. 499).

54 Poeta wspomina – jak zaznacza Ravasi (2009: 77) – również cyprysy jako mieszkania bocianów. Słowo rôšîm z TM jest oddawane również przez „jałowiec”, natomiast LXX, a za nią wielu innych, poprawia na rô’šam: na „wierzchołkach” cedrów bociany zakładają swoje gniazda. W każdym przypadku obraz jest liryczny, jest kontemplacja krajobrazu tętniącego życiem, kolorami i dźwiękami. Patrz również angielskojęzyczny komentarz biblijny (por. Dahood 1984). 55 Bocianie gniazdo zostało w przekładach biblijnych określone jako: příbytek (BK), dům (BO, PNS), domov (ČEP, ČSP, B21, JB, SNC) – pol. dom (BG, NBG, BT, BP, PNŚ), domek (BW), gniazdo (BJW, BWP).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 53

BJW Tam się wróble gnieździć będą, herodiona gniazdo jest wodzem ich. (Ps 103,17) – (tłum. BJW 2000: 1147). NBG Na nich gnieżdżą się ptaki; bocian, którego domem są cyprysy. (Księga Psalmów 104,17) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/psalmy/psalmy.html). BT Tam ptactwo zakłada gniazda, na cyprysach są domy bocianów. (Ps 104,17) – (tłum. BT 1989: 665). BWP Na nich ptaki swe gniazda budują, a na cyprysach siadają bociany. (Ps 104,17) – (tłum. BWP 1997: 1136). BW Na których ptaki budują gniazda, Bocian na szczytach ich ma swój domek. (Ps 104,17) – (tłum. BW 2001: 664). BP Na nich ptaki zakładają swe gniazda, na cyprysach bocian ma swój dom. (Ps 104,17) – (tłum. BP 2012: 777). PNŚ gdzie ptaki wiją sobie gniazda. Dla bociana domem są drzewa jałowcowe. (Ps 104,17) – (tłum. PNŚ 1997: 800).

Dla ułatwienia, z jakimi reprezentantami kategorii pojęciowej ptactwa spotykamy się w tym wersecie biblijnym, przedstawiam poniżej sporządzone zestawienie, z którego możemy się dowiedzieć, że w tym przywoływanym fragmencie (Ps 104,17) – w zależności od rodzaju tłumaczenia – występuje: nie tylko hiperonim ptaki // ptactwo – czes. ptáci // ptactvo, ale i pojawiają się wyrażenia podrzędne tzw. hiponimy, czyli konkretni przedstawiciele awifauny, tacy jak: wróbel, bocian i herodion – czes. vrabec, čáp a raroh. Przypatrzmy się, w jakich także parach dubletowych razem występują w poszczególnych edycjach biblijnych:

54 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

חֲסִידָה – [ṣippôr56 [h-6833 צִפּוֹר Księga Psalmów 104,17 ḥasîḏâh [h-2624] a) BK 1613/2009 ptáci – čáp (ptaki – bocian) b) BO 1417/1996 vrabci – raroh (wróble – raróg) → [brak bociana] c) ČEP 2008 ptactvo – čáp (ptactwo – bocian) d) ČSP 2009 ptactvo – čáp (ptactwo – bocian) e) B21 2009 Vrabci – čáp (wróble – bocian) f) PNS ptáci – čáp (ptaki – bocian) g) JB 2009 ptáci – čáp (ptaki – bocian) h) SNC 2011 ptáci – čáp (ptaki – bocian) i) BG 1632/1964 ptaki – bocian j) BJW 1599/2000 wróble – herodion → [brak bociana] k) NBG ptaki – bocian l) BT 1989 ptactwo – bociany m) BWP 1997 ptaki – bociany n) BW 2001 ptaki – bocian o) BP 2012 ptaki – bocian p) PNŚ 1997 ptaki – bocian

Jeszcze inne czeskie i polskie przekłady biblijne wykorzystują podobną terminologię awifaunistyczną:

56 W języku hebrajskim nie ma bezpośredniego terminologicznego odpowiednika naszego terminu ptak. Można wymienić trzy podstawowe leksemy. Pierwszy dotyczy sippor // ṣippôr // cippôr // cippōr (spotykamy się צִפּוֹר oczywiście rzeczownika z różnym zapisem transkrypcyjnym i zasadami transliteracji hebrajskich liter alfabetu), który posiada pomocniczą numerację Stronga [h-6833]. Wyraz ten oznacza (z reguły) (ôp [h-5775] (to, co fruwa‘ עוֹף tylko ‘małe ptaszki’. Natomiast druga hebr. nazwa określa wszystkie zwierzęta uskrzydlone, łącznie z insektami (por. Lurker 1989: 190). ʽájit [h-5861] – pojawiający się na kartach Biblii עַיִט Trzeci hebrajski wyraz z najmniejszą frekwencją – odnosi się wyłącznie do ptaków drapieżnych. Wracając jednak do odnotowanych różnic w tłumaczeniu nadrzędnego wyrażenia leksykalnego ptak (czes. pták) i podrzędnego leksemu wróbel (czes. vrabec), jakie pojawiają się w przekładach starotestamentowych ksiąg biblijnych, w tym także i w analizowanym Psalmie 104,17, mogły się wziąć prawdopodobnie stąd, że w języku hebrajskim nazwa h-6833] oznacza nie tylko ‘wróbla’, ale również ‘wszelkiego rodzaju] צִפּוֹר sippor małego ptaka’ lub ‘ogół ptaków’ pojmowanych w kategoriach ‘istoty ze skrzydłami’ (por. np. Rdz 7,14). Biblický slovník sedmi jazyků podaje tłumaczenie tego hebr. wyrazu jako czes. pták (Heller 2000: 174–175).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 55

1) BČ2 1921 ptactvo – čáp (ptactwo – bocian) 2) PSP 2014 ptáci – čáp (ptaki – bocian) 3) BBrz 1563/2003 ptacy – bociani 4) BB 157257 ptacy – bocianami 5) BJ 2006 ptactwo – bocianów

1.2.5. Księga Izajasza (przykład VII)

Oczom czytelnika – jak komentuje Anne-Marie Pelletier (2000: 867) – ukazuje się nieomal obraz piekła (por. los Sodomy i Gomory), chaos, samotność, pustka i rozproszenie, opustoszone twierdze, wydane na pastwę demonów i ptactwa drapieżnego. W tym siódmym analizowanym przykładzie jednak omawiany bocian czes. čáp pojawia się marginalnie, tylko w jednym58 tłumaczeniu biblijnym, a konkretnie w czeskim przekładzie Biblii Ołomunieckiej (BO), por. Iz 34,1159:

(VII) BK Ale osednou ji pelikán a výr, kalous také a krkavec budou bydliti v ní, a roztáhne po ní šňůru zahanbení a závaží marnosti. (Proroctví Izaiáše proroka 34,11) – (tłum. BK 2009: 598).

57 (Por. s. 658 internet // księga 315, patrz http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata? id=4263&from=pubstats Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa – dostęp: 25.08.2017). 58 Analizowanego bociana odnalazłem jeszcze w staropolskim kalwińskim wydaniu Biblii Brzeskiej, która znana jest również pod nazwą Biblii Radziwiłłowskiej (od nazwiska fundatora) lub Biblii Pińczowskiej (od miejsca dokonania tłumaczenia), por.: Ale bąk i bocian posiędą ją, puchacz i kruk mieszkać w niej będą i będzie podług sznuru zborzona, a podług wagi spustoszona (BBrz. 1563/2003: 644). W tej edycji biblijnej możemy zauważyć, że analizowany bocian znajduje się na d r u g i m w kolejności miejscu spośród zwierząt, pojawiających się w tym wersecie, a nie na t r z e c i m miejscu, jak w wymienionym staroczeskim wydaniu Biblii Ołomunieckiej. 59 Udało mi się jeszcze odnaleźć konceptualizowanego bociana w staroczeskiej Bibli drážďanské neboli leskovecké [dosł. Biblii Drezdeńskiej inaczej Leskowieckiej], ale tekst całego wersetu Iz 34,11 nie jest w całości czytelny, (po części jest skażony), por. (przedstawiany tekst jest zniekształcony, gdyż istnieje luka na odcinku szerokości 35 liter [w tekście zaznaczono {xxx}], a dopiero później prezentowana jest dalsza część analizowanego tekstu), por. {xxx} a giezzek a czapek a hawran bydlity buduu w nem. A ztyezana bude na nem miera aby przi∫∫lo k nyczemuz a zprawidlo k pu∫tynye. (Is 34,11) – (tłum. BD 1370/2009: 102).

56 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

BO a budú v něm své seděnie jmieti sýc, jěžek a čáp a havran bydliti budú v nie a ztěžena bude na ni miera, aby přišlo k ničemuž a zpravidlo k pustině. (Izaiáš 34,11) – (tłum. BO 2009: 103). ČEP Obsadí ji sova a sýček, výr a krkavec v ní budou bydlet. Bude nad ní natažena měřicí šňůra pustoty a spuštěna olovnice prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČEP 2008: 716). ČSP Do vlastnictví ji dostanou pelikán a sýček, usídlí se v ní výr a havran; roztáhne na ní šňůru marnosti a závaží prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČSP 2009: 864). B21 Tu zemi obsadí pelikán a výr, sýček a krkavec se v ní uhnízdí; přeměřena bude šňůrou pustoty a olovnicí prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. B21 2009: 910). PNS A vezmou ji do vlastnictví pelikán a dikobraz, budou v ní přebývat kalousi a krkavci; a on přes ni natáhne měřicí provazec prázdnoty a kameny pustoty. (Iz 34,11) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online). JB Bude to sídlo pelikána a ježka, bydlet v ní bude sova a havran. Jahve tam natáhne provaz zmatku a olovnici prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. JB 2009: 1350). SNC Nad zpustošenou a prázdnou zemí budou poletovat jen draví ptáci, havrani a sovy. Bůh vyměří Edómu osud zmatku a zatracení. (Izajáš 34,11) – (tłum. SNC 2011: 815). BG Ale ją pelikan i bąk posiędą, a sowa i kruk mieszkać w niéj będą; i rozciągnie po niéj sznur spustoszenia, i wagi próżności. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BG s. 570). BJW Ale ji posiędzie bąk i jeż, iba i kruk będą w nim mieszkać i wyciągną nań sznur, aby wniwecz był obrócon, i prawidło na spustoszenie. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BJW 2000: 1520). NBG Posiądzie ją pelikan i jeż; będzie w niej zamieszkiwał kruk oraz puchacz; bo rozciągnie nad nią sznur zniszczenia i odważniki spustoszenia. (Iz 34,11) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/izajasz/izajasz.html). BT Pelikan i jeż go posiądą, puchacz i kruk go zamieszkają; Pan rozciągnie nad nim sznur nicości i ołowianki opustoszenia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BT 1989: 877). BWP Pelikan i jeż wezmą go w posiadanie, puchacze i kruki zamieszkiwać go będą. I rozciągnie Pan nad nim sznur zwany „pustkowie” i linię poziomą, która zwie się „nicość”. (Iz 34,11) – (tłum. BWP 1997: 1458). BW Pelikan i jeż zagnieżdżą się w niej, a sowa i kruk będą w niej mieszkać; Pan rozciągnie na niej sznur na spustoszenie i ustawi wagę na zniszczenie. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BW 2001: 780).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 57

BP Z pokolenia w pokolenie [kraj ten] pozostanie spustoszony, na wieki nikt go nie będzie przemierzał. Pelikany i jeże przejmą go w posiadanie, sowy i kruki w nim się zadomowią. [Bóg] rozciągnie nad nim sznur bezładu i poziomnicę pustkowia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BP 2012: 1069). PNŚ I weźmie ją w posiadanie pelikan oraz jeżozwierz, i będą w niej przebywać sowy uszate oraz kruki; i rozciągnie nad nią sznur mierniczy pustki i kamienie opustoszenia. (Iz 34,11) – (tłum. PNŚ 1997: 927).

W tym analizowanym wersecie pojawiają się czterej przedstawiciele świata fauny, oprócz czeskiego sparafrazowanego współczesnego prze- kładu biblijnego Slovo na cestu, w którym odnotowano tylko trzy terminy zoonimiczne (draví ptáci, havrani a sovy – pol. dosł.: drapieżne ptaki, gawrony [w znaczeniu kruka] i sowy). Ponownie przytaczam – jak w poprzednim przykładzie – tzw. zestawienie, czyli w jakiej kolejności występują poszczególni reprezentanci kategorii pojęciowej ptactwa w zaprezentowanych edycjach biblijnych:

Księga Izajasza 34,11 – patrz wyrazy pogrubione, por. hebr. nazwy: qā’aṭ – qippôḏ – janšôp̄ – ‘ōrēḇ: a) BK 1613/2009 pelikán – výr – kalous – krkavec (pelikan – puchacz – sowa uszatka – kruk) → [brak bociana] b) BO 1417/2009 sýc – jěžek – čáp – havran (włochatka – jeż – bocian – gawron) c) ČEP 2008 sova – sýček – výr – krkavec (sowa – sowa pójdźka – puchacz – kruk) → [brak bociana] d) ČSP 2009 pelikán – sýček – výr – havran (pelikan – sowa pójdźka – puchacz – gawron) → [brak bociana] e) B21 2009 pelikán – výr – sýček – krkavec (pelikan – puchacz – sowa pójdźka – kruk) → [brak bociana] f) PNS pelikán – dikobraz – kalousi – krkavci (pelikan – jeżozwierz – sowy uszatki – kruki) → [brak bociana] g) JB 2009 pelikána – ježka – sova – havran (pelikan – jeż – sowa – gawron) → [brak bociana] h) SNC 2011 draví ptáci – havrani – sovy (drapieżne ptaki – gawrony – sowy) → [brak bociana] i) BG 1632/1964 pelikan – bąk – sowa – kruk → [brak bociana] j) BJW 1599/2000 bąk – jeż – iba – kruk → [brak bociana] k) NBG pelikan – jeż – kruk – puchacz → [brak bociana] l) BT 1989 Pelikan – jeż – puchacz – kruk → [brak bociana]

58 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) m) BWP 1997 pelikan – jeż – puchacze –kruki → [brak bociana] n) BW 2001 Pelikan – jeż – sowa – kruk → [brak bociana] o) BP 2012 pelikany – jeże – sowy – kruki → [brak bociana] p) PNŚ 1997 pelikan – jeżozwierz – sowy uszate – kruki → [brak bociana].

W innych czeskich i polskich przekładach biblijnych (tzw. „dodatkowo-uzupełniających tłumaczeniach”) sytuacja skupiająca się na kwestiach wokół przekładanych awifaunistycznych terminów przedstawia się następująco:

1) BČ3 1925 pelikán – ježek – ibis – krkavec (pelikan – jeż – ibis – kruk) → [brak bociana] 2) BD 1370/2009 {xxx} – giezzek – czapek – hawran ({xxx} – jeż – bocian – kruk) 3) PSP 2014 stepní slípka – volavka – ibis – krkavec (kurka stepowa – czapla – ibis – kruk) → [brak bociana] 4) BBrz 1563/2003 bąk – bocian – puchacz – kruk 5) BB 157260 puhácż – jeż – sowá – kruk → [brak bociana] 6) BJ 2006 Pelikan – jeż – puchacz – kruk → [brak bociana]

Badając dokładnie trzecie miejsce, w którym w zasygnalizowanym staroczeskim przekładzie Biblii Ołomunieckiej (BO) pojawiła się nazwa čáp [dosł.: bocian], można stwierdzić, że tylko w tłumaczeniach PNS, SNC, BWP, BP i PNŚ występuje konkretnie inny wymieniony ptak należący do rzędu sów Strigiformes, który pojawia się w liczbie mnogiej (por. kalousi – PNS; czes. sovy // pol. sowy – SNC, BP; puchacze – BWP; sowy uszate – PNŚ). W pozostałych przekładach wszędzie na trzecim miejscu (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, JB, BG, BJW, NBG, BT, BW) występuje również gatunek ptaka Strigiformes, ale w liczbie pojedynczej (por. kalous – BK; czes. výr // pol. puchacz – ČEP, ČSP; BT; sýček – B21; czes. sova // pol. sowa – JB, BG, BW); oraz iba – BJW; kruk – NBG, w tym również analizowany čáp – BO, które to ptaki nie należą już do Strigiformes, ale do innych rzędów taksonomicznych. Jak konstatuje polskojęzyczny komentarz biblijny, obraz spustoszonego Edomu daleki jest od zasad współczesnej logiki, ponieważ w obrazie „wiecznego

60 (Patrz s. 745 internet // księga 359, por. http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata? id=4263&from=pubstats Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa – dostęp: 25.08.2017).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 59 pożaru” (por. Stachowiak 1996: 462), w wersetach Iz 34,11–15 znajduje się w tym kraju szereg zwierząt (pustynnych i półfantastycznych). Wymienione tu tzw. dzikie zwierzęta nie są łatwe do dokładniejszego określenia, o czym dobitnie wskazuje powyższe zestawienie. Szersze rozważania nad hebr. leksemem jnšwf, który tylko w dwóch tłuma- czeniach – jednym bazowym (BO), a drugim pomocniczym (BBrz61) – przetłumaczono przez wyraz bocian, czes. čáp (marginalne występowania), zostaną przedstawione w rozdz. II (s. 79–113).

1.2.6. Księga Jeremiasza (przykład VIII)

Bocian biały – jako ptak wędrowny – gniazduje na wiosnę i w lecie na kontynencie europejskim, a na zimę migruje z powrotem do cieplejszych krajów, odlatując na południe, przeważnie do Afryki, pokonując w obie strony wiele tysięcy kilometrów. Jesienią i wiosną tysiące ptaków wędrownych przelatuje nad terytorium Palestyny i Izraela. O tych cyklicznie powtarzających się podróżach już dawno temu donosiła Biblia. Dotyczy to przede wszystkim następujących reprezentantów ptactwa wędrownego62: bocianów, synogarlic, jaskółek, żurawi – wszak inne tłumaczenia Pisma Świętego wspominają również i inne gatunki ptaków, takie jak: jerzyki, drozdy, turkawki, bilbile i kanie. Bóg skarżąc się ustami

61 Por. analizowany werset z kalwińskiego wydania staropolskiej Biblii Brzeskiej, gdzie konceptualizowany bocian pojawia się na drugim miejscu spośród (najczęściej występujących czterech zwierząt), znajdujących się w tym wersecie: Ale bąk i bocian posiędą ją, puchacz i kruk mieszkać w niej będą i będzie podług sznuru zborzona, a podług wagi spustoszona (Proroctwo Ezajasza Proroka 34,11) – (tłum. BBrz 1563/2003: 644). 62 Ilustrovaný průvodce Starým a Novým zákonem (por. Bowker 2005: 267) pisze, że: černý a bílý čáp letí na sever z Afriky podél údolí řeky Jordánu Jr 8,7 – viz. „I čáp na nebi zná svůj čas, hrdlička, vlaštovka a jeřáb dodržují čas svého příletu.....“. Ovšem v biblických dobách existovala i spousta dalších ptáků, kteří křížovali tuto trasu – [tłum. pol.: bocian czarny i biały leci na północ z Afryki, wzdłuż doliny rzeki Jordanu, por. Jr 8,7 – „Nawet bocian w przestworzach zna swój czas, synogarlica, jaskółka i żuraw przestrzegają pory swojego przylotu”. Owszem w czasach biblijnych istniała spora ilość i innych ptaków, które przecinały tę wzmiankowaną trasę przelotu].

60 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) proroka Jeremiasza na naród wybrany63, który upomina, odwołuje się do zwyczajów ptaków64, między innymi i do bocianów, które posiadają niezawodny instynkt65, ponieważ starannie przestrzegają czasu swojej wielokilometrowej wędrówki (przylotu i odlotu)66, w przeciwieństwie do wypełnianej postawy religijnej narodu Bożego. Tak Bóg swego czasu ocenił zachowanie synów Izraela, por.:

(VIII) BK Ješto čáp u povětří zná nařízené časy své, a hrdlička i řeřáb i vlaštovice šetří času příletu svého, lid pak můj nezná soudu Hospodinova. (Proroctví Jeremiáše proroka 8,7) – (tłum. BK 2009: 630).

63 Prorok Jeremiasz opłakuje – jak zaznacza Katolicki komentarz biblijny (por. Couturier 2004: 694) – zatwardziałość serca swojego odmawiającego nawrócenia ludu (por. hebr. rozumienie słowa šûb „wrócić“). Porównanie użyte w Jr 8,7 ma paralelę w Iz 1,3. W samej naturze tych zwierząt (ptaki wędrowne dla Jeremiasza i ssaki, tj. zwierzęta domowe dla Izajasza – uwagi własne L.H.) leży instynkt, który sprowadza je z powrotem do miejsca pochodzenia lub do ich właścicieli. Podobnie Izrael powinien powrócić do swojego Boga przymierza! Dlatego też grzech jest postrzegany jako pogwałcenie natury. W podobnym duchu wypowiadają się też Marie-France Fortin (1996); Václav Bogner (1979); John Bright (1965/1986) i Gabriel Witaszek (1998: 147–173). 64 Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego – katolicki i ekumeniczny na XXI wiek jednoznacznie zaznacza, że odwołując się do instynktownej wiedzy ptaków (Jr 8,7), JHWE wykazuje, że postępowanie Judy jest sprzeczne z jego naturą jako ludu Bożego. Ponownie wskazuje na główne grzechy narodu, a więc nie tylko na jego chciwość, ale także na oszukiwanie samego siebie i na niezdolność do uznania winy za swój grzech (por. Bozak 2000: 897–898). 65 Inny polskojęzyczny komentarz biblijny konstatuje, że człowiek, podobnie jak i niższe stworzenia (w tym również analizowane ptaki – uwagi własne L.H.), obdarzony jest instynktem. Każe on temu, który upada, powstać, a temu, co zabłądził, wracać do miejsca, z którego wyszedł. Tak zachowują się ptaki, przylatujące i odlatujące w określonym czasie. Naród Jahwe, którego racją istnienia, opiekunem i obrońcą jest Bóg, winien lgnąć do Niego instynktownie w odpowiedzi na wybór i powołanie. Rzeczywistość jest jednak inna. Zamiast instynktu Bożego widać w narodzie zaślepienie, podobne do biegu rozhukanego konia, kłutego ostrogami w morderczej szarży bitwy (por. Stachowiak Lech 1967: 171–172). 66 Z bocianem (jak również i z innymi ptakami wędrownymi) blisko związana jest ludowa przepowiednia pogody i zaproponowana przeze mnie nowa kategoria analizy – DOMENA (tzw. faseta) CZASU – jako obraz PÓR ROKU, szczególnie w odnotowanych przysłowiach kalendarzowych – czes. lidových pranostikách, w których pojawiający się BOCIAN zwiastuje nadejście wiosny. Jego przylot i odlot świadczą o przemianach pór roku, por. przykłady paremiologiczne i fenologiczne (Hampl 2010: 127–138; 2010: 29–37; 2012: 195–198; 2015: 103–119).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 61

BO Luňák na nebi poznal [na nebi] svój čas. Hrdlicě a vlastovicě a čapek střěhli sú času příštie svého, ale lid mój nepoznal jest súdu božieho. (Jeremiáš 8,7) – (tłum. BO 2009: 197). ČEP I čáp na nebi zná svůj čas, hrdlička, vlaštovka a jeřáb dodržují čas svého příletu, ale můj lid nezná Hospodinovy řády. (Jeremjáš 8,7) – (tłum. ČEP 2008: 761). ČSP I čáp na nebi zná svůj určený čas, hrdlička, vlaštovka i jeřáb zachovávají dobu svého příletu, ale můj lid nezná Hospodinovo nařízení. (Jeremjáš 8,7) – (tłum. ČSP 2009: 913). B21 I ten čáp na nebi zná svá období, hrdlička, rorýs i drozd dodržují čas, kdy se mají stěhovat. Můj lid ale netuší, neví, co Hospodin nařídil. (Jeremiáš 8,7) – (tłum. B21 2009: 986). PNS I čáp na nebesích — ten dobře zná své ustanovené časy; a hrdlička a rorýs a bulbul – každý dobře zachovává čas svého příletu. Ale pokud jde o můj lid, ten nepoznal Jehovův soud. (Jr 8,7) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible- online). JB I čáp na obloze zná svůj čas, hrdlička, vlaštovka i jeřáb zachovávají dobu svého tahu. Ale můj lid nezná Jahvovo právo! (Jeremiáš 8,7) – (tłum. JB 2009: 1408). SNC Dokonce i tažní ptáci jako jsou čápi, hrdličky, vlaštovky či jeřábi dobře vědí, kdy se mají vrátit, a každý rok ve stanovenou dobu přilétají. Avšak mému národu jsou má nařízení cizí. (Jeremjáš 8,7) – (tłum. SNC 2011: 894). BG I bocian na powietrzu zna ustawione czasy swoje, i synogarlica, i żóraw, i jaskółka przestrzegają czasu przylecenia swego; ale lud mój nie zna sądu Pańskiego. (Proroctwo Jeremijaszowe 8,7) – (tłum. BG s. 601). BJW Kania na powietrzu poznała czas swój, synogarlica i jaskółka, i bocian strzegły czasu przyszcia swego: a lud mój nie poznał sądu Pańskiego. (Proroctwo Jeremiaszowe 8,7) – (tłum. BJW 2000: 1591). NBG Nawet bocian w przestworzach zna swoje pory; także synogarlica, jaskółka i żuraw przestrzegają czasu swojego przylotu – lecz Mój lud nie zna sądu WIEKUISTEGO. (Proroctwo Jeremjasza 8,7) – (http://www.biblest.com.pl /stb/stest/jeremias/jeremias.html). BT Nawet bocian w przestworzach zna swoją porę, synogarlica, jaskółka i żuraw zachowują czas swego przylotu. Naród mój jednak nie zna Prawa Pańskiego. (Księga Jeremiasza 8,7) – (tłum. BT 1989: 918). BWP Nawet bocian w przestworzach czas swój rozpoznaje, podobnie synogarlica, jaskółka i żuraw – wszystkie przestrzegają czasu swej wędrówki. Mój zaś lud nie chce uznać praw swojego Pana. (Księga Jeremiasza 8,7) – (tłum. BWP 1997: 1535).

62 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

BW Nawet bocian w przestworzach zna swój czas, synogarlica, jaskółka i żuraw przestrzegają pory swojego przylotu, lecz mój lud nie chce znać prawa Pana. (Księga Jeremiasza 8,7) – (tłum. BW 2001: 824). BP Nawet bocian w przestworzach zna ustalone swe pory, synogarlica, jaskółka i żuraw przestrzegają czasu swego przylotu, ale lud mój nie zna Prawa Jahwe. (Księga Jeremiasza 8,7) – (tłum. BP 2012: 1128). PNŚ Nawet bocian na niebiosach dobrze zna swe wyznaczone czasy; również turkawka i jerzyk, i bilbil starannie przestrzegają czasu swego przylotu. Lecz mój lud nie poznał sądu Jehowy. (Księga Jeremiasza 8,7) – (tłum. PNŚ 1997: 978).

W każdym przeanalizowanym tłumaczeniu bocian czes. čáp znajduje się na pierwszym miejscu oprócz staropolskiego przekładu Biblii Jakuba Wujka (BJW) i staroczeskiego przekładu Biblii Ołomunieckiej (BO), gdzie omawiany ptak został wymieniony na czwartym miejscu67 spośród czterech gatunków ptaków znajdujących się w tym badanym wersecie. W każdym wyekscerpowanym czeskim i polskim tłumaczeniu – oprócz sparafrazowanego czeskojęzycznego przekładu Slovo na cestu – analizowany bocian czes. čáp występuje w liczbie pojedynczej, patrz poniższe zestawienie:

Księga Jeremiasza 8,7 patrz wyrazy pogrubione, por. עָגוּר – (sûs (h-5483 סוּס – (tôr (h-8449 תּוֹר – (ḥasîḏâh (h-2624 חֲסִידָה .hebr ‘āḡūr (h-5693) a) BK 1613/2009 čáp – hrdlička – řeřáb – vlaštovice (bocian – synogarlica – żuraw – jaskółka)

67 Na czwartym miejscu analizowany bocian również znajduje się w staroczeskim wydaniu Bible drážďanské neboli leskovecké [dosł. Biblii Drezdeńskiej inaczej Leskowieckiej], należącej do pierwszej redakcji czeskich przekładów biblijnych, pochodzącej z czasów datowanych w przybliżeniu na około rok 1370. Jest najstarszym przekładem Pisma Świętego w języku czeskim, a zarazem najstarszym tłumaczeniem słowiańskim. Niestety ta czternastowieczna, staroczeska Biblia w 1914 roku spaliła się podczas inwazji wojsk niemieckich w okresie pierwszej wojny światowej. Tekst częściowo został zachowany na fotokopiach oraz w opisie Josefa Vraštila, por. fragment z przywoływanym bocianem: lunak na neby poznal ∫woy cza∫∫ hrdlycze a wla∫towycze a czapek ∫trzyehly ∫uv cza∫∫v przy∫∫czye ∫weho ale lyd muog nepoznal gest ∫uvdu bozyeho. (Jr 8,7) – (tłum. BD 2009: 196).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 63 b) BO 1417/2009 Luňák – Hrdlicě – vlastovicě – čapek (kania – synogarlica – jaskółka – bocian) c) ČEP 2008 čáp – hrdlička – vlaštovka – jeřáb (bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw) d) ČSP 2009 čáp – hrdlička – vlaštovka – jeřáb (bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw) e) B21 2009 čáp – hrdlička – rorýs – drozd (bocian – synogarlica – jerzyk – drozd) f) PNS čáp – hrdlička – rorýs – bulbul (bocian – synogarlica – jerzyk – bilbil) g) JB 2009 čáp – hrdlič ka – vlaštovka – jeřáb (bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw) h) SNC 2011 čápi – hrdličky – vlaštovky – jeřábi (bociany – synogarlice – jaskółki – żurawie) i) BG 1632/1964 bocian – synogarlica – żóraw – jaskółka j) BJW 1599/2000 Kania – synogarlica – jaskółka – bocian k) NBG bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw l) BT 1989 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw m) BWP 1997 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw n) BW 2001 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw o) BP 2012 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw p) PNŚ 1997 bocian – turkawka – jerzyk – bilbil.

Podobnie jak w poprzednich dwóch analizowanych zestawieniach podane zostaną nazwy ptaków, ze szczególnym uwzględnieniem, w jakiej kolejności one występują w czeskich i polskich przekładach biblijnych w tzw. „dodatkowo-uzupełniających tłumaczeniach”, dotyczących Jr 8,7:

1) BČ3 1925 čáp – hrdlička – vlaštovka – jeřáb (bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw) 2) BD 1370/2009 lunak – hrdlycze – wla∫towycze – czapek (kania – synogarlica – jaskółka – bocian) 3) PSP 2014 čáp – hrdlička – vlaštovka – jeřáb (bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw) 4) BBrz 1563/2003 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw 5) BB 157268 bocian – synogárlica – jáskolka – zoraw 6) BJ 2006 bocian – synogarlica – jaskółka – żuraw

68 (Por. nawigacja s. 782 http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=4263&from =pubstats – Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa – dostęp: 25.08.2017).

64 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

W tym przeanalizowanym wersecie, w którym występuje czterech reprezentantów kategorii pojęciowej ptactwa, warto zaznaczyć, że jeżeli policzymy nazwy ptaków z szesnastu wyekscerpowanych bazowych przekładów biblijnych, to dojdziemy stopniowo do wniosku, że liczba konkretnie sprecyzowanych ptaków stopniowo powiększy się – przez różnorodną i nieujednoliconą identyfikację – jako pierwszej, a zarazem podstawowej operacji translatologicznej (por. czes. čáp, hrdlička, jeřáb, vlaštovka, luňák, rorýs, drozd, bulbul, tažní ptáci – pol.: bocian, synogarlica, żuraw, jaskółka, kania, turkawka, jerzyk, bilbil). Potwierdza to fakt, że chociaż trudno określić w sposób pewny, o jakie ptaki tutaj chodzi (por. problem triady translatorskiej: identyfikacja – interpretacja – przekład) – to jednak, jak zaznaczają Walton, Matthews, Chavalas (2005: 740) – jasne jest, że ptaki te wykonują wolę Jahwe, migrując w wyznaczone miejsca o oznaczonym czasie, w przeciwieństwie do Jego dzieci. Zjawisko to w Biblii określamy mianem metafory69 „migracji ptaków”.

1.2.7. Księga Zachariasza (przykład IX)

W ostatnim, dziewiątym analizowanym przykładzie spotykamy się z alegorycznym motywem powiązanym ze „skrzydłami bociana”, który został odnotowany i utrwalony na kartach Biblii przez proroka Zachariasza. W proroczej wizji dwie „demoniczne” kobiety mają skrzydła70 jak

69 Innej, również ciekawej metafory (a konkretnie pór roku) zastosował Starý zákon komentář verš po verši, który zaznacza: Tažní ptáci se řídí instinktem a s neomylnou pravidelností se každé jaro vrací zpět ze svého zimoviště. Boží lid se však nevrátí, ačkoli je zima Božího hněvu za dveřmi (MacArthur 2015: 910) – [tłum. pol.: ptaki wędrowne kierują się instynktem (wyczuciem) i z niezawodnie bezbłędną regularnością powracają każdą wiosną z powrotem ze swojego zimowiska. Lud Boży jednak nie wraca, chociaż zimno // chłód gniewu Bożego jest przysłowiowo tuż tuż za drzwiami]. 70 W Starym Testamencie – jak zaznacza Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej – aniołowie nie byli przedstawiani pod postacią kobiety i nie mieli również skrzydeł (zob. Dn 9,21). W literaturze ugaryckiej jako postać ze skrzydłami przedstawiona została siostra Baala, Anat. W sztuce mezopotamskiej skrzydła mają

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 65 bociany. Czeski komentarz biblijny podkreśla, że to już jest wystarczająco charakterystyczna oznaka, która je określa jako istoty nieczyste (por. Kpł 11,19 i Pwt, 14,18) – mají čapí křídla, a to už je charakterizuje jako bytosti nečisté, srov. Lv 11,19 i Dt 14,18 (por. Výklady IV 1998: 815). Również SZ – komentář verš po verši zaznacza, że: čápi jsou nečistí ptáci (Lv 11,19; Dt 14,18), jde tedy zřejmě o služebníky zla, démonické síly, které chrání zlý sekularismus zodpovědný za konečný systém zla (MacArthur 2015: 1124) – [tłum. pol.: bociany są ptakami nieczystymi (Kpł 11,19; Pwt 14,18), więc prawdopodobnie chodzi o służebników zła, siły demoniczne, które bronią zły sekularyzm odpowiedzialny za ostateczny system zła]. Polski komentarz biblijny (por. Homerski 1968: 344) zaznacza zaś, że niezwykłość tego zjawiska polegała na tym, że postacie te miały skrzydła ptaka określanego hebr. nazwą ḥăsîdāh (ptak o wielkich skrzydłach, rytualnie nieczysty; por. Kpł 11,19 i Pwt 14,18 – tłumaczony jako bocian? czapla? – różnice przekładów zrozumiałe). To one podniosły między niebo i ziemię efę z inną kobietą znajdującą się w środku, dla której miał być zbudowany dom (BW podaje świątynię)71. Jak zaś zaznacza czeski biblista Jan Hejčl w przypisie do Bibli české: „Dvě ženy jsou vykonavatelky vůle Boží; mají křídla, by snáze přenesly nepravost, mají křídla čapí, aby vykonati mohly tu dalekou cestu. Jiného významu náznačného nemají” (Hejčl 1925: 1000) – [tłum. pol.: dwie kobiety są wykonawcami woli Bożej. Mają skrzydła, by lepiej przenosiły nieprawość // podłość. Posiadają właśnie bocianie skrzydła, by mogły urzeczywistnić tę daleką podróż. Innego wskazującego znaczenia nie posiadają]. Analizując ptasie słownictwo, warto zaznaczyć, że tylko w dwóch przekładach biblijnych, a konkretnie w staroczeskiej Biblii Ołomunieckiej i staropolskiej edycji Biblii Jakuba Wujka nie ma bezpośrednio przetłu- maczonego „bociana”. W tych dwóch wyszczególnionych przekładach (BO i BJW) pojawia się słownictwo: czes. luňák – pol kania, które wskazuje na to, że mamy w tych dwóch wymienionych przekładach biblijnych do czynienia z tzw. „ptactwem drapieżnym”. Te zaistniałe istoty opiekuńcze lub demony. Czasami dodawano je bogini Isztar (por. Walton, Matthews, Chavalas 2005: 924). 71 Tezę tę, że hebr. słowo „dom” jest często używane na oznaczenie świątyni potwierdzają Walton, Matthews, Chavalas (2005: 924).

66 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) różnice między kanią i bocianem czes. luňákem a čápem powstały prawdopodobnie na skutek tego, że zarówno staroczeska Biblia Ołomuniecka, jak i staropolska Biblia Jakuba Wujka wzorowały się na tłumaczeniu łacińskiej wersji Wulgaty św. Hieronima, por. zastosowany leksem milvus72. Natomiast grecka Septuaginta tłumaczy przez wyraz ἔποπος73. Warto w tym momencie podkreślić ważną kwestię, na którą zwraca uwagę również Krzysztof Bardski (2016: 167), a mianowicie, że zarówno tłumaczenia starołacińskie, jak i – nawet w większym jeszcze stopniu – przekład Hieronimowy, wielokrotnie odbiegały od dosłownego znaczenia tekstu hebrajskiego, bądź odczytywany był w niektórych przypadkach inaczej, niż czynią to współcześni egzegeci. Wynikało to ze swoistej licentia translatoris, która w przypadku św. Hieronima miała czasami postać daleko posuniętej ekwiwalencji dynamicznej. Chciałbym przy okazji rozpatrywanej analizy leksykalnej również zauważyć jeszcze inną nieścisłość translatorską, a konkretnie chodzi o to, że kiedy spotykamy się z wizją proroczą dotyczącą kobiety znajdującej się w efie74, to właśnie owa przedmiotowa efa – jako hebrajska miara płynów i rzeczy sypkich równa jest według różnych źródeł75 około od 22

72 VLG: Et levavi oculos meos et vidi et ecce duae mulieres egredientes et spiritus in alis earum et habebant alas quasi alas milvi et levaverunt amphoram inter terram et caelum. 73 LXX: καὶ ἦρα τοὺς ὀφθαλμούς μου καὶ εἶδον καὶ ἰδοὺ δύο γυναῖκες ἐκπορευόμεναι καὶ πνεῦμα ἐν ταῖς πτέρυξιν αὐτῶν καὶ αὗται εἶχον πτέρυγας ὡς πτέρυγας ἔποπος καὶ ἀνέλαβον τὸ μέτρον ἀνὰ μέσον τῆς γῆς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ οὐρανοῦ. 74 Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego – katolicki i ekumeniczny na XXI wiek jednoznacznie zaznacza, że Prorok widzi dzban (miarę), w środku którego siedzi kobieta zwana bezbożnością (w języku hebrajskim słowo to oznacza także bałwochwalstwo). Następnie pojawiają się dwie kobiety za skrzydłami, które zabierają dzban i unoszą go do Babilonii (por. Andiñach 2000: 1068). 75 Czeski Przekład Ekumeniczny podaje, że éfa [przeznaczona do materiałów sypkich] = bat [do materiałów sypkich i płynnych] i wynosi 36 litów (ČEP 2008: 4 i 934). Czeski Przekład XXI wieku natomiast podaje, że hebr. efa jest jednostką pojemności [prawdopodobnie równa 22 litrom] (B21 2008: 1239). Podobną wartość podaje Český studijní překlad (ČSP 2009: 1532). Natomiast Biblia Tysiąclecia podaje, że jest to hebrajska miara płynów i rzeczy sypkich, równa około 40 litrom. Jest to naczynie tej pojemności (BT 1989: 1422). Słownik tła Biblii podaje informację, że wzmiankowany w Piśmie Świętym wyraz efa to 0,10 chomera i dotyczy jednostek objętości substancji sypkich. Oznacza to, że w przeliczeniu analizowana hebr. jednostka efa w przybliżonym odpowiedniku metrycznym odpowiada 40 litrom, zaś w przybliżonym odpowiednikiem angielskich przeliczników wag i miar jest 1,1 buszla (por. Packer, Tenney 2007: 299).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 67 do 40 litrom, która została w czeskim Przekładzie XXI wieku (B21) przetłumaczona jako „kosz”, w czeskojęzycznej Biblii Jerozolimskiej (JB) jako „wiadro”, w czterech innych przekładach, czyli w Biblii Ołomunieckiej (BO), Slovu na cestu (SNC), Biblii Jakuba Wujka (BJW) i Biblii Tysiąclecia (BT) użyto określenia „dzban”, a w Biblii Warszawsko- Praskiej (BWP) zastosowano „beczkę”. W pozostałych dziewięciu wyekscerpowanych tłumaczeniach biblijnych (BK, ČEP, ČSP, PNS, BG, NBG, BW, BP i PNŚ) użyto nazwy jak w oryginalnym tekście Biblii h-374] efa76 – (patrz wyrazy pojedynczo] אֵיפָה (Hebrajskiej (BH

Biblia przytacza przedmiotowy wyraz efę również w Kpł 19,36, zwłaszcza w celu stosowania sprawiedliwych praktyk wagowych. Jak zaznacza Słownik symboliki biblijnej (Ryken, Wilhoit, Longman 1998: 1069), chodzi o pojemnik na towary sypkie. Polskojęzyczny komentarz biblijny (por. Homerski 1968: 343–344) podaje zaś różne informacje. Zaznacza, że analizowana efa była miarą objętościową produktów sypkich; mieściła w sobie ponad 36 litrów (w epoce asyryjskiej miała 13,4 l. Rabini przyznawali jej 20,12 l.; w epoce babilońskiej miała 24,12 l.). Można ją więc porównać do korca lub znanej w niektórych wioskach miary powszechnie nazywanej ćwiercią. Przetłumaczony z języka angielskiego na język czeski Starý zákon – komentář verš po verši zaznacza, że éfa (koš) byla menší míra než bušl, zhruba devatenáct litrů (MacArthur 2015: 1124) – [tłum. pol.: efa (kosz) była mniejszą miarą niż buszel (nazwa stosowana w krajach angielskojęzycznych – uwagi własne L.H.) i wynosiła w przybliżeniu (mniej więcej) dziewiętnaście litrów]. Pavlíkův studijní překlad zaś zaznacza, że éfa to odměrná nádoba této velikosti a rovnala se asi 36 litrům (PSP 2014: 1298 i 119) – [tłum. pol.: to pojemnik pomiarowy (tzw. dozownik do pomiarów) określonej wielkości, równej w przybliżeniu około 36 litrom]. Jak widać z tych wyjaśnień i przypisów, nie mamy jednoznacznej definicji dotyczącej pojemności tego analizowanego naczynia. Słowa te potwierdza Katolicki komentarz biblijny, który zaznacza, że współczesnego odpowiednika nie udało się dotąd ustalić (por. Cody 2001: 877). Wiemy na pewno, że jest to miara rzeczy sypkich. Przedstawiana efa ogólnie oznacza dzban, którego pojemność równa jest jednej jednostce miary. 76 Biblický slovník sedmi jazyků zaznacza, że nie chodzi o dokładny przekład terminu hebrajskiego, ale o jego opis uzupełniający // wyjaśniający lub precyzujący. W tym został oddany przez określenie אֵיפָה .konkretnie przywoływanym przypadku wyraz hebr czes. obilná míra [dosł. zbożowa miarka] – (Heller 2000: 8–9). Podręczny słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu podaje, że chodzi o żeński rzeczownik ‘efa’, czyli o miarę zboża równej 36–39 l. (Briks 2000: 31 i 40). Podobną definicję podaje Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu, zaznaczając, że jest to: efa, míra na obilí a ne na tekutiny, tzv. „měřice“ asi 36 l. (Pípal 2006: 17) – [tłum. pol.: chodzi o wyraz efa, czyli miarę na zboże, a nie na płyny tzw. „pojemnik pomiarowy“ równy w przybliżeniu około 36 litrom]. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem słów hebrajskich, czyli Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy (Kuśmirek 2008: 1537), stosuje w polskojęzycznym tłumaczeniu wyraz efa.

68 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) podkreślone w tekście). Jest to typowy przykład, w którym spotykamy się ze zjawiskiem procesu egzotyzacji. Pozostałych siedem przekładów biblijnych (BO, B21, JB, SNC, BJW, BT i BWP) świadczy o tym, że mamy do czynienia z procesem udomowienia, w którym dokonano przekładu dynamicznego i parafrazy, (patrz wyrazy podwójnie podkreślone w tekście), por.:

(IX) BK A pozdvihna očí svých, uzřel jsem, a aj, dvě ženy vycházely, majíce vítr v křídlách svých. Měly pak křídla podobná křídlům čápím, a vyzdvihly tu efi mezi zemi a mezi nebe. (Proroctví Zachariáše proroka 5,9) – (tłum. BK 2009: 772). BO I vzdvihl sem oči svoji i uzřěl sem, ano ženě dvě vychodiece a duch v křídlech jich a jmějiešta křídla jako křídla luňáková. I vzdvihle sta čbán mezi zemi a mezi nebe. (Zachariáš 5,9) – (tłum. BO 2009: 99). ČEP Vtom jsem se rozhlédl a vidím, hle, vycházejí dvě ženy. Vítr se jim opíral do křídel; měly totiž křídla jako čáp. Zvedly éfu mezi zemi a nebe. (Zacharjáš 5,9) – (tłum. ČEP 2008: 934). ČSP Pak jsem pozvedl oči a vtom jsem uviděl vycházet dvě ženy. Vítr vál do jejich křídel, měly totiž křídla jako čáp, a nesly éfu mezi zemí a nebem. (Zacharjáš 5,9) – (tłum. ČSP 2009: 1146). B21 Potom jsem zvedl oči a hle – uviděl jsem, jak se objevují dvě ženy s větrem v křídlech! (Měly totiž křídla jako čápi.) Vzaly ten koš a zvedly ho mezi nebe a zemi. (Zachariáš 5,9) – (tłum. B21 2009: 1239). PNS Potom jsem pozvedl oči a viděl, a hle, vycházely dvě ženy a v křídlech měly vítr. A měly křídla podobná čapím křídlům. A pozvolna zvedly efa mezi zemi a nebesa. (Zecharjáš 5,9) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online). JB Pozvedl jsem oči a měl jsem vidění: Hle, objevily se dvě ženy. Vítr jim dul do křídel; měly křídla jako čáp;odnesly vědro mezi zemi a nebe. (Zachariáš 5,9) – (tłum. JB 2009: 1672). SNC Když jsem se podíval nahoru, spatřil jsem přilétat jiné dvě ženy. Snášely se k zemi na křídlech, jaké mají čápi. Vzaly koš a vzlétly s ním vyhůru. (Zacharjáš 5,9) – (tłum. SNC 2011: 1135). BG A podniósłszy oczu swych ujrzałem, a oto dwie niewiasty wychodziły, mające wiatr w skrzydłach swych, a miały skrzydła, jako skrzydła bocianie, i podniosły ono efa między ziemię i między niebo. (Proroctwo Zacharyjaszowe 5,9) – (tłum. BG s. 737–738). BJW I podnosiłem oczy swoje, i ujźrzałem: ano dwie niewieście wychodzące, a duch w skrzydłach ich. A miały skrzydła jako skrzydła u kanie i podniosły dzban między ziemię i niebo. (Proroctwo Zachariasza 5,9) – (tłum. BJW 2000: 1922).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 69

NBG Gdy następnie podniosłem swoje oczy, nagle zobaczyłem dwie wychodzące kobiety, a wiatr poruszał ich skrzydła; bowiem miały skrzydła na wzór skrzydeł bociana. One uniosły ową efę pomiędzy ziemię - a niebo. (Proroctwo Zacharjasza 5,9) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/zacharja/zacharja.html). BT Potem podniósłszy oczy patrzyłem. I oto zobaczyłem dwie kobiety. Zbliżały się na skrzydłach, rozpostartych na wietrze niby skrzydła bociana, i poniosły dzban wysoko między niebem a ziemią. (Księga Zachariasza 5,9) – (tłum. BT 1989: 1109). BWP77 Kiedy potrzyłem dalej, zobaczyłem dwie zbliżające się kobiety. Wiatr unosił je na skrzydłach – bo miały skrzydła podobne do skrzydeł bicianów – po czym uniosły na skrzydłach beczkę między niebem a ziemią. (Księga Zachariasza 5,9) – (tłum. BWP 1997: 1864). BW Znowu podniosłem oczy i spojrzałem, a oto wyszły dwie kobiety, których skrzydła poruszał wiatr, a miały skrzydła jak skrzydła bocianie. I one podniosły efę między niebo a ziemię. (Księga Zachariasza 5,9) – (tłum. BW 2001: 1010). BP Potem znowu podniosłem oczy i patrzałem: A oto ukazały się dwie kobiety; wiatr dął w ich skrzydła – miały bowiem skrzydła, podobne do skrzydeł bocianich – i te uniosły efę wysoko między niebo i ziemię. (Księga Zachariasza 5,9) – (tłum. BP 2012: 1369). PNŚ Następnie podniosłem oczy i ujrzałem, a oto wychodziły dwie niewiasty, w ich skrzydłach zaś był wiatr. I miały skrzydła jak skrzydła bociana. I podniosły efę między ziemię a niebiosa. (Księga Zachariasza 5,9) – (tłum. PNŚ 1997: 1201).

77 Sądzę, że w tym zaprezentowanym wersecie (Za 5,9), który dotyczy współczesnego przekładu Biblii Warszawsko-Praskiej (1997: 1864) zauważyłem dwie literówki, tzw. „czeskie błędy”: zamiast niewłaściwie (błędnie) wydrukowanego wyrazu potrzyłem prawdopodobnie winno być patrzyłem oraz zamiast nazwy bicianów winien być leksem bocianów w dopełniaczu liczby mnogiej.

70 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

1.3. Tabela zbiorcza nr 1 dotycząca ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej

Sądzę, że przebadany czeski i polski materiał leksykalny zdecydowanie najwygodniej jest pokazać w formie sporządzonej tabeli. Wytłuszczone78 oraz kolorowe wyrażenia pisane kursywą [badania własne L.H.] w sposób przejrzysty i dokładny jednoznacznie pokazują, jakie konkretne „ptasie” nazewnictwo zostało wykorzystane w czeskich i polskich przekładach Pisma Świętego, zaznaczając przy okazji jedno- cześnie w (okrągłych nawiasach) miejsce występowania analizowanego przedstawiciela awifauny w badanym wersecie:

█ czes. čáp – pol. bocian [NIEBIESKI] █ drapieżne i padlinożerne ptaki: czes. luňák – pol. kania [CZERWONY] █ czes. raroh // roroh – pol. raróg oraz ścierwowiec, ścierwik, ścierwnik, ścierwojad, sęp [CIEMNOCZERWONY]79 █ pol. herodian // herodion [TURKUSOWY – jasnoniebieski] █ czes. [dosl. volavka] – pol. czapla [ZIELONY] █ pol. bąk [BRĄZOWY – beżowy ciemniejszy] █ czes. ibis – pol. iba [BEŻOWY CIEMNIEJSZY na żółtym tle]

78 Wyłącznie wytłuszczone wyrazy (czes. čáp – pol. bocian), zaznaczone w tab. nr 1 na s. 72–73 dotyczą tylko tych przedstawicieli, którzy należą do rodziny Ciconiidae – patrz kolor niebieski. Bąk i iba bez wytłuszczenia – patrz odpowiednio kolor brązowy i beżowy ciemniejszy. Pozostali przedstawiciele awifauny (niewytłuszczone wyrazy), należą do innego rzędu lub innej rodziny, a konkretnie do Strigiformes; Falconiformes // Accipitriformes i Corvidae (tj. czes. řád sov i dravců a čeleď krkavcovití – pol. rząd sów i drapieżników oraz rodzina krukowatych). 79 Pod kolorem czerwonym i ciemnoczerwonym występują ptaki należące do rzędu drapieżnych (drapieżników) czes. řád dravci (Falconiformes //Accipitriformes), a konkretnie wymieniono takie nazwy, jak: luňák, raroh – pol. kania; raróg oraz ptaki skupione w dwóch katalogach Prawa Mojżeszowego (Kpł 11,18 i Pwt 14,16), czyli ścierwowiec, ścierwik, ścierwnik, ścierwojad, sęp.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 71 █ czes. mořský havran – pol. [POMARAŃCZOWY] █ pol. kruk, wrona, sójka [LILIOWY] █ czes. porfirián – pol. porfyrion [RÓŻOWY] █ czes. labuť [PURPUROWY] █ sowowate ptaki80: czes. kalous, výr, sýček, sova, sova pálená – pol. puchacz, puszczyk, pójdźka, sowa, sowa uszata [CZARNY].

80 Ze względu na wyjątkowo dużą ilość konkretnie wymienionych przedstawicieli awifauny należących do jednego rzędu Strigiformes, zdecydowałem się, że zastosuję je pod wspólną nazwą „sowowate ptaki” (inne rodziny taksonomiczne niż Ciconiidae) wyszczególnione w tabeli nr 1, które zostały zaznaczone wspólnie jednym kolorem, czyli na czarno. Natomiast w tabeli nr 2 zostaną poszczególne gatunki wyszczególnione z osobna.

72 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Tabela 1. Wykaz nazw bociana w analizowanych księgach biblijnych: (opracowanie własne L.H.)

Lokalizacja Kpł 11,18 Kpł 11,19 Pwt 14,16 Pwt 14,18 (1) (2) (3) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (4) awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne Przekład miejsce miejsce miejsce miejsce Biblii w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie BK porfirián (1) čáp (1) labuti (3) Čápa (1) mořského BO čápa (1) roroha (1) čápa (3) havrana (1) ČEP sovu pálenou (1) čápa (1) sovu pálenou (3) čápa (1)

ČSP sovu pálenou (1) čápa (1) sovu pálenou (3) čápa (1)

B21 ibis (1) čáp (1) ibise (3) čápa (1)

PNS labuť (1) čáp (1) labuť (3) čápa (1)

JB ibise (1) čápa (1) ibise (3) čápa (1)

SNC sovy pálené (1) čápy (1) výry (3) čápy (1)

BG bociana (3) czapli (1) raroga (1) bociana (1)

BJW porfyriona (3) herodiana (1) herodiona (1) bąka (1)

NBG ścierwowcem (3) czaplą (1) puchacza (1) czapli (1)

BT ściewik (3) bocian (1) puszczyka (1) bociana (1)

BWP ścierwniki (3) bociany (1) puszczyki (1) bociany (1)

BW ścierwojad (3) Bocian (1) sójki (1) Bociana (1)

BP wrony (3) bociana (1) puszczyka (1) bociana (1)

PNŚ sęp (3) bocian (1) pójdźka (1) bocian (1)

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 73

Hi 39,13[16*] Ps 104/103*,17 Iz 34,11 Jr 8,7 (1) (2) (3) (1) (2) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (4) awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne Za 5,9 miejsce miejsce miejsce miejsce w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie čápu (2) čáp (2) kalous (3) čáp (1) křídlům čápím rarohovému (2) *Rarohový (2) čáp (3) čapek (4) jako křídla luňáková

čápa (2) čáp (2) výr (3) čáp (1) křídla jako čáp

čápí (2) čáp (2) výr (3) čáp (1) křídla jako čáp

čápa (2) čáp (2) sýček (3) čáp (1) křídla jako čápi

čápa (2) čápa (2) kalousi (3) čáp (1) čapím křídlům

čápa (2) čáp (2) sova (3) čáp (1) křídla jako čáp pštrosice (1) na křídlech, jaké čáp (2) sovy (3) čápi (1) ----- (2)81 mají čápi *bocianowi (2) bocian (2) sowa (3) bocian (1) skrzydła bocianie

herodiona (2) *herodiona (2) iba (3) bocian (4) skrzydła u kanie

bocianie (2) bocian (2) kruk (3) bocian (1) skrzydeł bociana

bociana (2) bocianów (2) puchacz (3) bocian (1) skrzydła bociana

bocian (2) bociany (2) puchacze (3) bocian (1) skrzydeł bicianów

bociana (2) Bocian (2) sowa (3) bocian (1) skrzydła bocianie

bociana (2) bocian (2) sowy (3) bocian (1) skrzydeł bocianich

bocianie (2) bociana (2) sowy uszate (3) bocian (1) skrzydła bociana

81 Ze względu na fakt, że w tym wersecie (w tym konkretnym tłumaczeniu SNC) występuje tylko jeden gatunek ptactwa, w tabeli zbiorczej nr 2 nie uwzględniam przedmiotowego bociana, ani innego ptaka (patrz drugie miejsce w kolejności analizowanego wersetu Hi 39,13).

74 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

1.4. Tabela zbiorcza nr 2 dotycząca ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków

Zaobserwowana frekwencja analizowanego leksemu bocian czes. čáp w szesnastu82 bazowych przekładach biblijnych przedstawia się następująco: - sześć razy został bezpośrednio wymieniony w BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BG, BT, BWP, BW, BP, PNŚ; - pięć raz pojawia się w SNC; - cztery razy występuje w BO, NBG; - jeden raz został użyty w BJW.

Następnie w trakcie prac, skoncentrowanych wokół zastosowanej terminologii, sporządzona została Tabela nr 2, która w swojej istocie prezentować będzie wykaz frekwencyjny nazw bociana w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych, włącznie z pozostałymi nazwami awifaunistycznymi, jakie zostały użyte (przetłumaczone) zamiast konceptualizowanego bociana z dokładnym uwzględnieniem tego samego miejsca lokalizacyjnego83, zachowując jednocześnie i właściwą kolejność pojawiających się reprezentantów świata ptactwa w konkretnie badanych dziewięciu, przedmiotowo opisywanych wersetach biblijnych:

82 Dodatkowo, jako uzupełniającą wiadomość z przedmiotowego zakresu badawczego można przytoczyć informację, że analizowana nazwa bocian czes. čáp sześć razy została odnotowana w następujących tłumaczeniach Pisma Świętego: PSP, BBrz, BJ, a pięć razy użyto ją w przekładzie Jana Hejčla w BČ oraz w tłumaczeniu Biblii Szymona Budnego BB, która znana jest również pod nazwą Biblii Nieświeskiej. Odnośnie zaś do Pavlíka studijního překladu – tłumacza Pisma Świętego, który sam przetłumaczył całą Biblię – warto zaznaczyć, że z sześciu odnotowań analizowanego ptaka ḥasîḏâh bezpośrednio w czeskojęzycznym tekście głównym pięć razy pojawia się wyraz w rodzaju m ę skim čáp (pol. bocian), a jeden raz użyto określenia čápice (pol. bocianica) w formie rodzaju ż e ń skiego. 83 Przez to, że w dwóch fragmentach Prawa Mojżeszewego (Kpł 11,18 i Pwt 14,16) i jednym pochodzącym z Ksiąg Proroków (Iz 34,11), w niektórych edycjach Pisma Świętego (BO i BG) pojawia się analizowany bocian, trzeba było również uwzględnić inne ptaki w tych konkretnie wzmiankowanych wersetach, co spowodowało niewątpliwie wydłużenie niniejszego zestawienia o wiele innych ptaków, włącznie z ich poszczególnymi gatunkami.

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 75

Tabela 2. Ilościowy wykaz84 nazw terminologii Ciconiidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych: (opracowanie własne L.H.).

Biblie – rodzaje przekładów

Ś SP EP JB BP BT BK BO BG BW B21 Č PN PNS PNS Č SNC SNC BJW NBG NBG nazwy BWP ptaków Razem czeskie Biblie Biblie Razem czeskie Biblie Razem polskie

czes. čáp 6 4 6 66665 45 614666 6 6 41 pol. bocian czes. [brak ekwiwalentu] 0 0 0 00000 0 040000 0 0 4 pol. herodian czes. porfirián 1 0 0 00000 1 010000 0 0 1 pol. porfyrion czes. labuť 1 0 0 00200 3 000000 0 0 0 pol. [łabędź] czes. ibis 0 0 0 02020 4 010000 0 0 1 pol. ibis czes. [volavka] 0 0 0 00000 0 102000 0 0 3 pol. czapla czes. [bukač] 0 0 0 00000 0 010000 0 0 1 pol. bąk 85 czes. kalous 1 0 0 00100 2 000000 0 1 1 pol. sowa uszata czes. sova 0 0 0 00011 2 100001 1 0 3 pol. sowa czes. sova pálená 0 0 2 20001 5 000000 0 0 0 pol. [płomykówka] czes. výr 0 0 1 10001 3 001110 0 0 3 pol. puchacz czes. [puštík] 0 0 0 00000 0 000110 1 0 3 pol. puszczyk

84 Chodzi o ilości ptaków w czeskich i polskich przekładach, w których bazowym leksemem jest analizowany przedstawiciel kategorii pojęciowej ptactwa bocian czes. čáp. 85 Kalous ušatý w znaczeniu sova ušatá (łac. Asio otus) – pol. sowa uszata // uszatka.

76 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Biblie – rodzaje przekładów

Ś SP EP JB BP BT BK BO BG BW B21 Č PN PNS PNS Č SNC SNC BJW NBG NBG nazwy BWP ptaków Razem czeskie Biblie Biblie Razem czeskie Biblie Razem polskie czes. sýček 0 0 0 01000 1 000000 0 1 1 pol. pójdźka czes. raroh 0 3 0 00000 3 100000 0 0 1 pol. raróg czes. luňák 0 1 0 00000 1 010000 0 0 1 pol. kania czes. [mrchožrout] 0 0 0 00000 0 001111 0 0 4 pol. ścierwnik86 czes. [sup] 0 0 0 00000 0 000000 0 1 1 pol. sęp czes. mořský havran 0 1 0 00000 1 000000 0 0 0 pol. [gawron morski] czes. [krkavec] 0 0 0 00000 0 001000 0 0 1 pol. kruk czes. [vrána] 0 0 0 00000 0 000000 1 0 1 pol. wrona czes. [sojka] 0 0 0 00000 0 000001 0 0 1 pol. sójka Razem użytych 9 9 9 9 9 9 9 8 71 9 9 9 9 9 9 9 9 72 „ptasich” wyrazów

W przebadanych ośmiu „bazowych” czeskich i ośmiu polskich przekładach Pisma Świętego – jak było wspomniane – maksymalnie sześć razy pojawia się analizowany bocian czes. čáp. Trzeba podkreślić, że dotyczy to 12 różnorodnych wydań Biblii – sześciu czeskich i sześciu polskich – (por. BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BG, BT, BWP, BW, BP i PNŚ). Zauważono, że w 11 z tych wzmiankowanych edycji biblijnych (por. BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BT, BWP, BW, BP i PNŚ)

86 Tutaj zostają uwzględnione następujące tłumaczenia: ścierwowiec, ścierwik, ścierwnik, ścierwojad (bez sępa).

Rozdział I. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) BOCIAN 77 przedmiotowy bocian został zlokalizowany w tych samych wersetach biblijnych (tj. patrz w: Kpł 11,19; Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Jr 8,7 i Za 5,9). Natomiast tylko w staropolskiej protestanckiej Biblii Gdańskiej wersety z analizowanym przedstawicielem kategorii pojęciowej ptactwa bocianem nieznacznie zmieniły się. Ptak ten występuje w innych wersetach (por. Kpł 11,18; Pwt 14,18; Hi 39,13; Ps 104,17; Jr 8,7 i Za 5,9). W przeliczeniu procentowym w dziewięciu87 możliwych do pojawienia się wersetach przedmiotowy bocian został użyty sześć razy, co czyni proporcję procentową 66,67% do 33,33% na korzyść występowania właśnie takiej nazwy. Tylko w jednym tłumaczeniu, czyli w sparafrazowanym współ- czesnym czeskim przekładzie biblijnym Slovo na cestu pojawiający się czes. čáp (pol. bocian) występuje tym razem w pięciu wersetach (Kpł 11,19; Pwt 14,18; Ps 104,17; Jr 8,7 i Za 5,9), co czyni proporcję procentową 55,55% do 44,45% na korzyść właśnie częstszego wykorzystywania w tłumaczeniu biblijnym leksyki čáp (dosł. bocian). Natomiast spotykamy się również z sytuacją, w której w dwóch Bibliach – BO i NBG – analizowany bocian pojawia się 4 razy, jednak prawie w zupełnie innych lokalizacjach. W staroczeskiej Biblii Ołomunieckiej znajduje się on w Kpł 11,18; Pwt 14,16; Iz 34,11;Jr 8,7, natomiast we współczesnym tłumaczeniu Nowej Biblii Gdańskiej mamy inne występowanie: por. Hi 39,13; Ps 104,17; Hi 8,7; Za 5,9. Zarówno w BO, jaki i w NBG granica procentowa dotycząca frekwencji wynosi 55,55% do 44,45% na rzecz innych ptaków. Najmniejszą frekwencję procentową odnajdujemy w staropolskim wydaniu katolickim, czyli u ks. Jakuba Wujka. Na dziewięć możliwych przykładów „bezpośrednio” wzmiankowany bocian został użyty tylko w jednym wersecie (Hi 39,16), co automatycznie przekłada się po

87 Warto zaznaczyć, że trzy wersety (Kpł 11,18, Pwt 14,16 i Iz 34,11), w których pojawia się bocian (czes. čáp), można by czysto teoretycznie potraktować marginalnie, ze względu na fakt, że dotyczy to tylko Biblii Ołomunieckiej, a w przypadku Kpł 11,18 również Biblii Gdańskiej. Jednak trzeba wyraźnie podkreślić, że te trzy wersety (odnotowane w dwóch Bibliach: BO i BG) są uwzględniane w całościowym przeliczeniu procentowym.

78 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) przeliczeniu na wynik procentowy 88,89 do 11,11 na rzecz innego ptaka niż bocian. Jeżeli ogólnie przeliczymy wśród 16 wyekscerpowanych przekładów biblijnych występowanie analizowanego ptaka – jakim jest bocian – zauważymy, że w ośmiu czeskich tłumaczeniach leksem čáp pojawia się 45 razy, natomiast w ośmiu polskich przekładach Pisma Świętego nazwa bocian została wykorzystana w nieznacznie mniejszej proporcji, tj. została użyta 41 razy88.

88 Z tego obliczenia wynika, że pojawiające się wyrazy czes. čáp pol. bocian są do siebie w bardzo zbliżonym stosunku, oscylującym w granicach proporcjonalności 45:41. Oznacza to, że w czeskich przekładach średnia frekwencja na jedną edycję Pisma Świętego dotycząca awifaunistycznego przedstawiciela čápa wynosi 5,625 razy, natomiast w polskich przekładach średnia ta jest trochę niższa i wynosi 5,125 razy występowania tego konkretnego gatunku ptaka na jedną przeanalizowaną edycję Biblii.

ROZDZIAŁ II

CZESKIE I POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE NAZW NALEŻĄCYCH DO KATEGORII POJĘCIOWEJ PTACTWA Z BAZOWYM KOMPONENTEM LEKSYKALNYM ‘IBISA’

1. I B I S – zoolatria i zoomorfizm, definicje i podział taksonomiczny rodziny Threskiornithidae

Na początku niniejszego rozdziału wypadałoby przybliżyć pojęcie, jakim jest zoolatria, czyli tzw. animalizm – które pojmowane jest najogólniej jako kult (czczenia) zwierząt – czes. kult uctívání zvířat. Dotyczy ono zarówno całych gatunków, jak i niektórych konkretnych osobników. Wspomniany kult wyrasta przede wszystkim z przekonania, że przedstawiciele fauny są wcieleniami lub wysłannikami bogów. Jest to charakterystyczna cecha religijności, np. Starożytnego Egiptu89, Indii

89 Jak zaznacza monografia Ochlupení bližní – zvířata v kultutních kontextech to właśnie Egyptská civilizace byla zvířaty doslova „posedlá”, značná část božstev byla do určité míry zoomorfních, zvířata platila za posly bohů, respektive vtělené božství, stejně jako lidé byla masově mumifikována (býkové, Hapi, ibisové, krokodýlové, paviáni, kočky atd.) (viz. Komárek 2012: 83) – [tłum. pol.: cywilizacja egipska była zwierzętami dosłownie „opętana”. Znaczna część bóstw została w pewnym stopniu zoomorficzna. Zwierzęta spełniały rolę posłów bogów względnie wcielonego bóstwa. Tak samo jak ludzie, były one masowo mumifikowane (byki, Hapi, ibisy,

80 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) i wielu krajów Azji. Przywoływane wyrażenie zoolatria (jako zrost leksykalny) pochodzi (z gr. zoon ‘zwierzę’ i latreia ‘służba’, ‘część’, ‘kult’) i przejawia się między innymi w zoomorfiz mie (z gr. zoon ‘zwierzę’ i morphe ‘kształt’ lub ‘forma’). Chodzi przede wszystkim o to, jak zaznacza Jiří Kraus (2007: 868–869), że mamy do czynienia z tzw. ‘ranou formou nábožensko-mystických představ a obřadů, v níž božstva vystupují ve zvířecí podobě, viz. teriomorfizmus, čili odborně řečeno je to užívání zvířecích podob v symbolice, literatuře, výtvarvém umění ap.’ – [tłum. pol.: wczesna forma religijno-mistycznych wyobrażeń i obrzędów, gdzie bóstwa pojawiają się na podobieństwo zwierząt, patrz również pojęcie teriomorfiz m 90, czyli fachowo mówiąc, chodzi o wykorzystywanie podobieństwa zwierząt w symbolice, literaturze, sztuce plastycznej itp.]. krokodyle, pawiany, koty itp.)]. Podobną wykładnię można odnaleźć również w pracy Obraz člověka a přírody v zrcadle biologie (por. Komárek 2008: 25). Da się więc powiedzieć, używając słów Kopalińskiego (2000: 545), że opisywany z o o m o r f i z m to ‘przedstawienie bóstwa w postaci zwierzęcej lub z atrybutami zwierzęcymi’. Chodzi przede wszystkim – jak podkreśla Encyklopedia Katolicka – ‘o wyobrażanie bóstw i innych istot ponadnaturalnych pod postaciami zwierząt lub za pomocą wizerunków zawierających cechy zwierzęce (EK t. 20, s. 1478–1479), czyli zjawisko to występowało zwłaszcza w starożytnych religiach politeistycznych. Jest to określenie stosowane w religioznawstwie, gdzie spotykamy się z częstą w religiach praktyką przedstawiania bogów w postaci zwierząt z cechami zwierzęcymi, albo w szerszym znaczeniu – stosowania motywów zwierzęcych w sztuce dekoracyjnej (NEP t. 6, 1996: 1044). Przywołać można przykłady, w których bóstwa zoomorficzne przedstawiano pod postaciami różnorodnych faunistycznych istot żywych, takich jak: byka lub krowy (egip. Apis, Hathor; Bliski Wschód: Baal, Tarhuna; ind. Prythiwi), następnie znane są przykłady z wykorzystaniem wizerunku różnych gatunków ptaków, eksponując np. sępa (Nut), sokoła (egip. Horus, Harachte), ibisa (egip. Thot), feniksa (Benu), orła z głową lwa (pers. Simurug i sumer. Anzu), brodatego olbrzymia // orła (celt. Taranis), dalej wcielenie w węża (egip. Amon czy Meretseger, sum. Ningiszzida, aztec. Quetzalcoatl), lwa (egip. Sachmet i Tefnut), czarną panterę (Musso Koroni), małpę (egip. Thot, hind. Hanuman i u Majów Chuen), kozę (Disani), barana (Chnum), wizerunki z głową psa // szakala (egip. Anubis), kota (eg. Baslet), słonia (indi. Ganesia), pająka (Anansi), krokodyla (egip. Sobek // Sebek), żabę (egip. Heket), skarabeusza (Re), pół człowieka // półrybę (mezop. Oannes) itp. Przedstawiana z o o l a t r i a wskazuje na oddawanie czci boskiej różnorodnym zwierzętom lub ich wyobrażeniom, wynikające z wiary we wcielenie się bóstwa w postać zwierzęcą. Jak konstatuje EK t. 20, s. 1478 – ma to zapewnić danej religijnej wspólnocie płodność, opiekę, moc oraz pomyślne łowy. 90 Por. teriomorfizm pochodzi z gr. thēríon ‘zwierzę’ i morphḗ ‘kształt’, ‘forma’. Chodzi najogólniej o przypisywanie wyobrażeniom bóstw bądź demonów postaci zwierzęcej.

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 81 Stary Testament widzi zwierzęta przede wszystkim jako Boże stworzenia, nie zna objawienia się Boga w postaci zwierzęcej. W Egipcie natomiast sytuacja wyglądała inaczej: zwierzęta były tam postaciami objawiającego się bóstwa, często pojawiały się także jako atrybuty bóstw. Kult świętych zwierząt (zoolatria) przejawiał się – jak zaznacza Oxana Povshednaya (2016: 80–81) – m.in. w traktowaniu zwierząt jako nietykalnych i oddawaniu im czci przez składanie przed nimi ofiar i traktowanie ich podobnie jak wizerunki bóstw. Podobnie zaznacza polskojęzyczny komentarz biblijny, który podkreśla, że kult żywych zwierząt – czyli tzw. zoolatria była powszechna w religii Egipcjan (por. Poniży 2012: 413). Oddawanie czci podobiznom zwierząt w antro- pologicznej refleksji zwłaszcza Nowego Testamentu (Rz 1,23 i Rz 1,25) jest znakiem – jak konstatuje SANT – skrajnego zniekształcenia religijnej natury człowieka (por. Widła 2003: 340). Czeski komentarz biblijny zwraca uwagę na fakt, że svět kolem Izraele si totiž z okruhu živočistva vytvářel své představy, svým božstvům dával zvířecí, ptačí a rybí podoby. Před tímto poblouzením Písmo ostře varuje (srov. Dt 4,15–19) – (Výklady I 1991: 24) – [tłum. pol.: świat wokół Izraela stwarzał z kręgu fauni- stycznego swoje wyobrażenia i poglądy, a swym bóstwom dawał podobieństwa zwierząt, ptaków i ryb, por. Pwt 4,15–19. Przed takim pomieszaniem i szaleństwem wyraźnie ostrzega Pismo Święte]. Na podstawie zaobserwowanych i stwierdzonych faktów, można byłoby przytoczyć parę przykładów z przedmiotowego zagadnienia91.

91 Większość ptaków nieczystych wymienionych zarówno w starotestamentowym wykazie Trzeciej Księgi Mojżeszowej, czyli w Księdze Kapłańskiej (Kpł 11), jak i w rejestrze Piątej Księgi Mojżeszowej, to jest w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 14), odgrywały one jakąś rolę w życiu religijnym sąsiednich narodów, dlatego mogły się znaleźć w tych dwóch wzmiankowanych katalogach Prawa Mojżeszowego, żeby odciąć się od pielęgnowanego wśród narodów ościennych kultu ptaków. Np. sęp w Egipcie był symbolem Nekbet – starożytnej bogini Egipcjan. Przywoływany sęp miał czuwać nad zmarłymi, a według innych starożytnych podań czy zakorzenionych wierzeń miał rozszarpywać zwłoki. Inny ptak sokół był w Egipcie poświęcony Horusowi – egipskiemu bogu nieba i monarchii egipskiej. Również świętym ptakiem w Egipcie był ibis. W Mezopotamii jednym ze świętych przedstawicieli awifauny był kruk, a u Arabów razem ze strusiem był używany do wróżb. U wielu ludów Azji Mniejszej orzeł był symbolem boskości, dlatego zaliczany był do ptaków świętych w różnych państwach, np. w Asyrii, Babilonii, Persji, Egipcie, Grecji, ale także i w Skandynawii oraz między

82 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Jednym z takich faunistycznych przedstawicieli – reprezentujący konkretnie przedstawianą awifaunę – był właśnie ibis czczony, czes. ibis posvátný. Oznacza to, że również autorzy biblijni (w większym lub mniejszym stopniu) używali obrazów zapożyczonych ze świata zwierzęcego, por. zwłaszcza zjawisko tzw. zoomorfizmu92, aby dać wyraz różnym aspektom swej kultury (Metzger, Coogan 2004: 829), zob. np. starotestamentowy fragment Iz 11,6–893 gdzie różnorodne zwierzęta

Germanami (por. Výklady I, 1991: 359), a również wśród Celtów. Także sowa uważana była za wcielenie zmarłych ludzi, która w mitach antycznych była atrybutem greckiej bogini mądrości i sztuki – Ateny, natomiast paw (czasami kukułka lub bocian) były atrybutami Hery – patronki macierzyństwa, opiekunki małżeństwa i rodziny, zaś w mitologii greckiej Zeus przemienił się w łabędzia, by mógł uwieść piękną Ledę (por. Łach 1970: 71; Cooperová 1999; Bowker 2005: 62–69; Kopaliński 1988: 2001; Kobielus 2002; Cirlot 2012; Lurker 1989: 190–191, Hudec 2017: 92–97 i inni). Zaobserwowałem, że zwierzęta, które zostały usunięte z hebr. jadłospisu, były czczone w religiach pogańskich, używane w ich ofiarach i obrzędach magicznych lub stosowane w różnego rodzaju zabobonach. Praktyczny słownik biblijny podkreśla wprost, że zwierzęta uważane za „nieczyste” składane były w ofierze przez ludy ościenne (Grabner-Haider 1994: 215) i uchodziły za istoty demoniczne. Nie trzeba również zapominać i o tym, że spora część ptaków wymienionych w dwóch katalogach biblijnych (Kpł 11 i Pwt 14), mogła się w nich znaleźć również dlatego, że należała do drapieżników, które znane są przede wszystkim z tego, że odżywiają się najczęściej mięsem i krwią innych zwierząt oraz padliną, w odróżnieniu od ptaków czystych, które żywiły się zbożem i nasionami. Trzeba wziąć również pod uwagę – jak podkreślają Katolicki komentarz biblijny (Faley 2001: 111) i Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej (Walton, Matthews, Chavalas 2005: 190–191), że powody kryterium higienicznego lub przyczyny wynikające z odrazy, mogły mieć wpływ na zwyczaje i prawodawstwo Hebrajczyków. Prawo czystości oddzielało względnie odróżniało Izraela od pogan i zabezpieczało jego monoteizm (por. AZB 2007: 9). Była to również informacja szczególnie ważna (por. Osumi 2000: 413) dla ludzi, przebywających na wygnaniu lub zmuszonych do banicji. 92 Zvířata jako objekty náboženského uctívání i božstva s některými z o o m o r f n í m i r y s y se vyskytují u rozmanitých kultur velmi hojně – různí živočichové jsou koneckonců nadáni silami i možnostmi, které člověk nemá a ani nemůže mít – i hloupí vrabci, kteří bývali dva za denár, umějí létat vlastní silou, což nedokáže ani nejlepší z nás (Komárek 2012: 107) – [tłum. pol.: Zwierzęta jako obiekty religijnego poszanowania i bóstwa z niektórymi zoomorficznymi cechami pojawiają się w rozmaitych kulturach dosyć często. Różne stworzenia ostatecznie posiadają takie siły i możliwości, których człowiek nie ma i mieć nie może. Nawet „głupie” wróble, które były sprzedawane za dwa denary (por. Mt 10,29; Łk 12,6 – uwagi własne L.H., patrz Hampl 2013: 225–244; 2011: 241–255), potrafią latać dzięki własnej sile, czego nie potrafi nawet najlepszy z nas człowiek]. 93 Przedstawiam wybiórczo dwa fragmenty: jeden czeskojęzyczny ČEP i jeden polskojęzyczny BT, dotyczący nowego przymierza pokoju: czes. (6) Vlk bude pobývat

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 83 występują razem w parze: wilk z barankiem, pantera z koźlęciem, cielę z lwem i krowa z niedźwiedzicą oraz niemowlę z kobrą i żmiją i pokazują ogólnie przyjęty ‘obraz przyszłej utopii mesjańskiej’. W Nowym Testamencie Jezusa nazwano Barankiem Bożym (por. J 1,2994) oraz Barankiem Paschalnym (1 Kor 5,795), On zaś ostrzegał swoich uczniów przed fałszywymi apostołami, nauczycielami i pseudoprorokami chrześcijańskimi, tj. wilkami przyodzianymi w owczą skórę (por. Mt 7,1596). Pewne ptaki kojarzono także ze spustoszeniem (Ps 102,7). O zjawiskach tych wspomina również Veverková (2014: 27–37), analizując obowiązki człowieka w stosunku do zwierząt z punktu widzenia biblijno-etycznej interpretacji, włącznie z antropocentryczną wizją świata i antropocentryczną etyką. Następnie, zanim przejdę bezpośrednio do analizy ibisa w tekstach biblijnych, chciałbym zwrócić również uwagę na aspekt powstania tzw. antropologii biblijnej. W monografii pt. Mýtus, jazyk a kulturní antropologie zostały poruszone te kwestie, por. „Středověká věda vytvořila pevné pouto mezi výkladem lidské rozmanitosti a texty Starého

s beránkem, levhart s kůzletem odpočívat. Tele a lvíče i žírný dobytek budou spolu a malý hoch je bude vodit. (7) Kráva se bude popásat s medvědicí, jejich mláďata budou odpočívat spolu, lev jako dobytče bude žrát slámu. (8) Kojenec si bude hrát nad děrou zmije, bazilišku do doupěte sáhne ručkou odstavené dítě (Iz 11,6–8 – tłum. ČEP 2008: 695); pol. (6) Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał. (7) Krowa i niedźwiedzica przestawać będą przyjaźnie, młode ich razem będą legały. Lew też jak wół będzie jadał słomę. (8) Niemowlę igrać będzie na norze kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii (Iz 11, 8–6 – tłum. BT 1989: 859). 94 Ponownie prezentuję dwa tłumaczenia: czes. Druhého dne spatřil Jan Ježíše, jak jde k němu, a řekl: Hle, beránek Boží, který snímá hřích světa (J 1,29 – tłum. ČEP 2008: 1205); pol. Nazajutrz zobaczył Jezusa, nadchodzącego ku niemu i rzekł: Oto Baranek Boży, który gładzi grzech świata (J 1,29 – tłum. BT 1989: 1217). 95 Przytaczam dwa tłumaczenia: czes. Odstraňte starý kvas, abyste byli novým těstem, vždyť vám nastal čas nekvašených chlebů, neboť byl obětován náš velikonoční beránek, Kristus (1 K 5,7 – tłum. ČEP 2008: 1277); pol. Wyrzućcie więc stary kwas, abyście się stali nowym ciastem, jako że przaśni jesteście. Chrystus bowiem został złożony w ofierze jako nasza Pascha (1 Kor 5,7 – tłum. BT 1989: 1295). 96 Analogicznie przedstawiam dwa tłumaczenia biblijne: czes. Střezte se lživých proroků, kteří k vám přicházejí v rouchu ovčím, ale uvnitř jsou draví vlci (Mt 7,15 – tłum. ČEP 2008: 1123); pol. Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w owczej skórze, a wewnątrz są drapieżnymi wilkami (Mt 7,15 – tłum. BT 1989: 1131).

84 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) zákona. Vzikl tak intelektuální svazek, který přetrval více než tisíc let a jenž západní vzdělanci definitivně opustili až ve druhé polovině devatenáctého století. Potřeby sociální struktury civilizace raného středověku a snaha přetvořit autoritativní starozákonní texty v konceptuální nástroj výkladu etnické a lingvistické diferenciace lidstva vytvořily mimořádně odolný proud antropologického myšlení, který George W. Stocking nazval biblickou antropologií, Colin Kidd etnickou teologií a Thomas R. Trautmann Mojžíšovou etnologií“ (Budil 2003: 53– 54) – [tłum. pol.: Średniowieczna nauka spowodowała stałą więź między wyjaśnieniem ludzkiej różnorodności i tekstami Starego Testamentu. Powstał w ten sposób związek, który przetrwał więcej niż tysiąc lat, chociaż trzeba podkreślić, że zachodni uczeni opuścili go definitywnie dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Potrzeby społecznej struktury cywilizacji wczesnego średniowiecza i chęć przetworzenia autorytatywnych tekstów starotestamentowych w konceptualny instrument interpretacji etnicznej i lingwistycznego rozróżniania ludzkości spowodował, że powstał nadzwyczajnie wytrzymały prąd myślenia antropologicznego, który George W. Stocking nazwał biblijną antropologią, Colin Kidd etniczną teologią, a Thomas R. Trautmann Mojżeszową etnologią]. Jak jednak konstatuje Słownik antropologii Nowego Testamentu, oddawanie czci podobiznom zwierząt jest znakiem skrajnego zniekształcenia religijnej natury człowieka97 (por. Rdz 1,20–26, patrz Rz 1,25 – Widła 2003: 340). W dalszej części niniejszych rozważań chciałbym przedstawić już konkretnego reprezentanta analizowanej kategorii pojęciowej ptactwa – ibisa. Opisywana awifaunistyczna istota, która wyrażana jest w formie leksykalnej IBIS czczony (łac. Threskiornis aethiopicus) czes. IBIS posvátný pojmowana jest jako ‘duży ptak, zamieszkujący obszary wilgotne’ (Skorupka, Auderska, Łempicka 1968: 229), czyli ‘błota i moczary strefy gorącej, charakteryzujący się długim, przeważnie wygiętym

97 Ciekawe spostrzeżenia prezentuje w książce pt. Člověk a zvíře stvoření Boží – Starý zákon o zvířatech szwajcarski egzegeta Biblii Albert de Pury, zwłaszcza w pierwszym, trzecim i piątym rozdziale wzmiankowanej monografii, przedstawiając zagadnienia dotyczące animalności człowieka i humanitarności zwierzęcia; następnie czy człowiek i zwierzę mogą być partnerami moralnymi oraz czy zwierzęta są partnerami Bożymi (Albert de Pury 1999).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 85 ku dołowi dziobem, podobny nieco do czapli’ (Dunaj 2001: 180; SWJP t. II, 2000: 112; Kita, Polański 2004: 104); ‘którego dziób określany jest mianem szablasty’ (Dubisz 2003: 1179; NEP t. III, 1995: 5). ‘Ptak ten mniejszy jest od czapli’ (Bańko 2000: 521); ‘ma nieopierzoną głowę’ (Dereń, Polański 2012: 273; PSWP t. 14, 1998: 96); ‘a jego upierzenie posiada metaliczny odblask oraz symbolizuje on pobożność’ (Szczepanowicz 2005: 42). Ten reprezentant awifauny to ‘ptak z rodziny o tej samej nazwie’ (Doroszewski 1964: 143; Szymczak 1978: 765) – czes. ibis ‘pták’ (Trávníček 1952: 535); ‘tropický pták příbuzný čápu’ (Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 111); tedy je to ‘čápovitý pták’ (Pech 1948: 301) nebo ‘tropický čápovitý pták’ (Rejzek 2001: 233). ‘Tento zástupce ptactva patří k řádu brodivých (Haller 1969: 275); příbuzný volavkám a čápům (OAPŽ 1974: 115); který žije v tropech i subtropech’ (SSČSČ 2011: 232); ‘a má dlouhý zahnutý zobák’ (Styblík 2006: 51) – [tłum. pol.: ptak tropikalny spokrewniony z bocianem i czaplą. Jest to brodzący ptak żyjący w tropikach i subtropikach, mający długi zakrzywiony dziób]. Przedstawiane ibisy należą z punktu widzenia taksonomii do rodziny ptaków ibisowatych (Threskiornithidae) – czes. čeleď ibisovití i pochodzą z rzędu brodzących (Ciconiiformes)98 – czes. řád brodiví99. Na terenie Europy – chociaż w tym regionie jest ich niewielu – żyją jeszcze dwaj pospolici reprezentanci100 tejże rodziny:

czes. ibis hnědý (Plegadis falcinellus) pol. ibis kasztanowaty; czes. ibis skalní101 (Geronticus eremita) pol. ibis grzywiasty102;

98 Niektórzy termin Ciconiiformes rozszyfrowywują jako rząd bocianokształtnych (por. Doroszewski 1964: 143 i PSWP t. 14, 1998: 96). 99 Niektóre ornitologiczne źródła podają inną taksonomię, a konkretnie, że analizowane ibisy należą do rzędu pelikanowych Pelicaniformes, podrząd pelikanowce Pelecani, rodzina ibisy Threskiornithidae (Marchowski 2015: 210–211). 100 Jak podkreślają Hanzák, Hudec (1974: 141) oraz Kopaliński (1988: 394), Zgółkowa t. 14, (1998: 96), a także (NEP t. 3, 1995: 5–6) rodzina ibisowatych liczy 28 gatunków – czes. druhů. Monografia Od agamy po žraloka zaznacza, że w przybliżeniu ibisów jest około 25 gatunków (OAPŽ 1974: 115). 101 Nazwa historyczna według Slovníka historických českých názvů ptáků (por. Karel Hudec 2012) dla czeskojęzycznego obszaru brzmiała ibis hřívnatý [dosł. ibis grzywiasty] patrz http://bigfiles.birdlife.cz/Historicke_nazvy_ptaku.pdf.

86 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) ale znane są także inne gatunki, zamieszkujące pozaeuropejskie obszary, takie jak:

czes. ibis bílý (Eudocimus albus) pol. ibis biały; czes. ibis rudý (Eudocimus ruber) pol. ibis szkarłatny; czes. ibis jihoafrický (Geronticus calvus) pol. ibis łysy; czes. ibis posvátný103 (Threskiornis aethiopicus) pol. ibis czczony; czes. ibis černohlavý (Threskiornis melanocephalus) pol. ibis siwopióry; czes. ibis hagadeš (Hagedashia // Bostrychia hagedash) pol. ibis białowąsy; czes. ibis lesní (Mycteria americana // Mesembrinibis cayennensis) pol. ibis zielony; czes. ibis šedokřídlý (Theristicus melanopis) pol. ibis maskowy; czes. ibis bělokřídlý (Theristicus caudatus) pol. ibis płowy; czes. ibis běločelý (Theristicus caerulescens) pol. ibis ołowiany.

1.1. Symbolika i wartościowanie ibisa

Już Arystoteles104 (Historia animalium 617b, księga IX, rozdz. XXVII) mówił o ibisie egipskim, który obejmuje dwie odmiany105, a konkretnie odmianę białą i czarną. Pierwszą spotyka się w całym

102 Ten gatunek ptaków zamieszkuje niedostępne ściany skalne w regionie gór oraz ruiny i urwiste wybrzeża. 103 Podobnie jak w poprzednim przypisie, nazwa historyczna – tym razem dla tego ptaka – w czeskojęzycznym obszarze brzmiała ibis africký [dosł. ibis afrykański] patrz http://bigfiles.birdlife.cz/Historicke_nazvy_ptaku.pdf. 104 W innym dziele (De generatione animalium 756b, księga III, rozdz. VI) ten grecki uczony zwrócił uwagę na fakt, dotyczący mylnych poglądów wokół rodzenia ptaków. Pisał, że niektórzy przyrodnicy twierdzą, że kruki i ibisy łączą się płciowo ustami, ale nie dostrzegają już w swym rozumowaniu następującej trudności: jak nasienie może dojść do macicy poprzez żołądek, który gotuje wszystko, cokolwiek do niego wejdzie, tak jak to czyni z pokarmem? Ponadto i te wymienione ptaki posiadają macicę i widać w nich jaja umieszczone blisko przepony. 105 Ibis biały zwie się Ibis religiosus, natomiast ibis czarny określany jest jako Ibis falcinellus ignens (por. Siwek 1982: 556).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 87 Egipcie z wyjątkiem Peluzy, miasta Dolnego Egiptu, natomiast czarnych ibisów nie spotyka się nigdzie indziej, tylko w Egipcie. Z punktu widzenia etymologicznego nazwa tego ptaka wywodzi się właśnie z języka staroegipskiego (Holub, Lyer 1978: 207) lub jak zaznacza ČES z języka egipskiego (Rejzek 2001: 233), co również potwierdza autor książki Tajemství slov, który mówi, że: jméno ibis se rozšířilo z řečtiny, ale jeho původ je staroegiptský (por. Styblík 2006: 51) – [tłum. pol.: nazwa ibis rozszerzyła się z greki, ale jego pochodzenie jest staroegipskie]. Podobnie pochodzenie tego wyrazu konstatuje SSČ (por. Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 111). W języku greckim już istniała nazwa ibis // ĩbis. Wbrew pozorom – jak zaznacza Strutyński (1972: 115) – łacina dostarczała niewielu pożyczek w terminologii Linneusza, ale można zaliczyć tu nazwę ibis łac. ibis. W polskojęzycznej literaturze zostało zaznaczone, że ibis pochodzi albo z języka greckiego (por. Doroszewski 1964: 143; Zgółkowa t. 14, 1998: 96), który jednak nazwę tę przejął z języka egipskiego (por. Szymczak 1978: 765; Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki 1902/1952: 71; SWJP 2000: 112). Słownik grecko-polski zaznacza, że leksem ἷβις to ‘ibis, ptak egipski na błotach żyjący, czczony jako bóstwo’ (Węclewski 1905: 348). Tłumaczka dzieł Izydora z Sewilli Jana Fuksová zaznacza, że lat. ibis (gen. ibidis) je latinizovaná forma řec. ἷβις gen. ἷβιoς (íbís, íbios). Ibis je patrně odvozen z egypt. hīb, hībi (Fuksová 2004: 190) – [tłum. pol.: łaciński wyraz ibis jest zlatynizowaną formą greckiego ἷβις i wywodzi się prawdopodobnie z egipskiego hīb, hībi]. W terminologii zarówno czeskiej, jak i polskiej (z punktu widzenia pochodzenia nazwy), analizowany leksem ibis wskazuje na to, że jest ewidentnie wyrazem zapożyczonym. W czeskiej terminologii ludowej nazywano tego ptaka następu- jącymi określeniami: ivín hnědý, kosozobák, srpoš106 i hadúš107 (por. Amerling 1852; Nekut 1890; Palliardi 1852; Kott sv. I, s. 758; Kněžourek

106 Dzięki sierpowato zagiętemu dziobowi znane są właśnie w starej czeskiej terminologii ludowej takie nazwy jak: srpoš kosozobák (http://www.ifauna.cz/okrasne- ptactvo/clanky/r/detail/4162/ibisove). 107 Analizowany wyraz hadúš wskazuje na ptaka ibisa niszczącego jaja węży, czes. ‘ibis, pták ničící hadí vajíčka’, por. Elektronický slovník staré češtiny oraz http://vokabular. ujc.cas.cz.

88 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) sv. II, 1912: 152 i 155; Klůz 1977: 63; Komárek 2007: 50). W polskiej terminologii przyjęły się natomiast takie określenia, jak: iba; bocian cudzoziemski; bocian czarny; kulik europejski; ibis kasztanowaty, ibis zielony (Strutyński 1972: 60–61; Linde t. II, 1855/1951: 196). Ze względu na to, że opisywane ibisy, które należą do przedstawicieli awifauny, są ptakami głęboko zakorzenionymi w kulturze światowej, nie sposób w dalszej części nie omówić ich obszerniej. Doktor Kościoła Izydor z Sewilli (por. Etymologiae XII, rozdz. 7 De Avibis, punkt 33) określał ibisa jako ptaka rzeki Nilu. Inny Doktor Kościoła, dominikanin Albert Wielki (De animalibus libri XXIII, 57) stwierdził, że ibis jest wrogiem węży, a według chrześcijańskich bestiariów i średniowiecznych traktatów o symbolice zwierzęcej (por. Fizjologi BIs rozdz. XIV, Aviarium rozdz. LXI) jest najbardziej nieczysty wśród ptaków, ponieważ żywi się jajami węży, padliną, ścierwem oraz rozkładającymi się rybkami, które są wyrzucane na brzeg przez wodę jezior, rzek i mórz. Ten opisywany ptak nie umie pływać i nic w tym kierunku nie czyni, aby się nauczyć, gdyż lubi rozkoszować się padliną, zadowalając się właśnie padłymi i rozkła- dającymi się zwłokami. Krąży najczęściej skrajem brzegu, unikając czystych i głębszych wód, w których znajdują się żywe rybki, gdzie w przenośni moralnej mógłby żyć czysty. Chrześcijanin według słów autorów średniowiecznych bestiariów powinien duchowo zanurzać się i nurkować, żeby mógł dotrzeć do głębin bogactwa, mądrości i poznania Boga, gdzie będzie szukał najbardziej uduchowionego i najczystszego pożywienia. Czeski polihistor czasów nowożytnych Pavel Žídek w dziele zatytułowanym (Kniha dvacatera umění – łac. Liber viginti arcium) o tym ptaku mówi108, że podobny jest do bociana109 oraz przywołuje jego

108 Przytaczam dokładny opis analizowanego ptaka, jaki został umieszczony w haśle nr 25, podając łacińską i czeską wersję, por. łac.: Ibis est avis in mondum ciconie, circa ripas fluvii Nili serpentum ova depopulandus, ore parens. Hec sola docuit hominem se ipsum enemate per anum purgare per aque marine infusionem. Maris littora semper deambulat, pro alimento pisces mortuos aut cadavera queritans, que mare eiecit. Devorat eciam ignem sine sui lesione. Cuius ova si quis comederit, prius moritur, quam dolorem incipit sentire – czes. Ibis je pták podobný čápu. Plení hadí vajíčka na březích řeky Nilu. Rodí ústy. On sám naučil člověka očistit se klystýrem z mořské vody. Často se prochází po mořském pobřeží a ke své obživě hledá mrtvé ryby či zdechliny, které

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 89 egipskie występowanie, pisząc o nim, że plądruje i niszczy jaja węży na brzegu rzeki Nilu [patrz hasło nr 25] – (por. Hadravová 2008: 204). Podaje również wiadomość, że ten, kto zje jego jajka, umrze wcześniej, zanim poczuje ból. Informuje także o tym, że zjada ogień, który mu wcale nie wyrządza żadnej krzywdy. Szuka po wybrzeżu morza martwych ryb lub padliny, które morze wyrzuciło na brzeg. Również historyk grecki Herodot z Halikarnasu w Dziejach (t. I, 1959: 148) podaje, że ten, kto zabiłby ibisa, temu groziła śmierć. Podobnie wypowiadają się (Kobielus 2002: 116 i Szczepanowicz 2005: 42), ponieważ również sądzą, że mieszkańcy Egiptu ptaki te obdarzali wielkim szacunkiem. Według rzymskiego pisarza i nauczyciela retoryki Klaudiusza Eliana O naturze zwierząt analizowany ibis podczas snu110 wkłada swą głowę pod skrzydło i przyjmuje kształt serca, a jego krok ma dokładnie długość łokcia, czyli dość istotną miarę stosowaną przy budowie świątyń (za: Cirlot 2012: 162). W przekonaniu Egipcjan, jako pierwszy z ptaków dał początek pojęciu liczby i miary. Ibis był związany z egipskim bogiem mądrości Thotem // Totem. Znane są wizerunki Tota111 jako człowieka vyvrhlo moře. Pojídá také oheň, aniž by si tím uškodil. Ten kdo sní jeho vajíčka, zemře dřív, než pocítí bolest (Žídek / Hadravová 2008: 108 i 204). 109 Z podobieństwem tego ptaka do bociana spotykamy się u słynnego pijara, tłumacza, pedagoga i przyrodnika Remigiusza Ładowskiego w jego Dykcjonarzu t. I (1783: 376), gdzie opisywanego ibisa przetłumaczył jako bociana czarnego (por. http://www.polona. pl/item/127798/197/), który, jak zaznaczał, miał w Egipcie swoje ołtarze, gdyż go czczono jako bożka opiekuna. Ptaka tego uważał za pierwszego aptekarza na świecie, gdyż mu przypisują wynalazek lewatywy (Enema), przy której dziób służył mu za strzykawkę (Serynge). 110 Jeżeli nadmieniono kwestię snu, można również wspomnieć o obrazie ibisa i jego znaczeniu podczas snu. Uważa się, że jego wizerunek we śnie łączy się nie tylko z nadchodzącą nadzieją, ale również z tym, że dzieło, które zostało rozpoczęte, zostanie doprowadzone do pomyślnego końca. Sądzi się również, ze portret (wizerunek) przedstawianego ibisa może oznaczać wsparcie w potrzebie z najmniej oczekiwanej strony (por. http://sennik-mistyczny.pl/name-1149/). 111 Artyści przedstawiali Tota pod dwiema postaciami: pawiana (okres pierwszych dynastii) i ibisa (pod koniec Starego Państwa). Jak zaznacza leksykon Bogowie, demony, herosi (por. Pasek 1996: 376), Thot (eg. Ḏḥwti) był to ogromnie popularny egipski bóg czasu, magii, pisma, języka i Księżyca, wyobrażany w ikonografii pod postacią właśnie ibisa lub pawiana. Głównym ośrodkiem jego kultu było Hermopolis (eg. Sznumu) w środkowym Egipcie). Wzmiankowany Tot – jak podkreśla Szczepanowicz (2005: 42) – miał opinię boskiego posłańca, stąd bogowie podróżowali do świata podziemnego na jego skrzydłach. Jak zaznacza książka Od agamy po žraloka „v egyptské mytoligii byla

90 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) z głową ibisa, dzierżącego paletę i pióro. Uważa się, że właśnie pióra ibisa używane były jako starożytne narzędzia do pisania, którymi sporządzano i zapisywano egipskie znaki hieroglificzne (por. http://parasaurolofus. txt.cz/clanky/101625/symbolika-zvirat#ibis). Kształt dzioba ibisa uchodzi za aluzję do sierpu księżyca, a jego ostrość, długość i szpiczastość była tak jak u czapli łączona z zagłębianiem i zdobywaniem mądrości. Sztuka egipska (zwłaszcza plastyka) z IV wieku łączy ibisa jako symbol trwałości duszy z piórem strusia – symbolem prawdy i sprawiedliwości (por. Cooperová 1999: 60). Istniały dwa rodzaje ibisa – biały, który był związany z księżycem oraz istniał także czarny ibis [patrz przypis nr 105, s. 86]. Ibis jest uważany zarówno za ptaka solarnego z czubkiem na głowie jako tzw. „zářící duch” – [dosł. pol. tłum.: duch promieniujący] oraz na podstawie swojej przynależności do wilgotnego żywiołu jest lunarny, utożsamiany z sierpem księżyca na głowie (IETS 1999: 61). Można więc powiedzieć, że ibis to nie tylko symbol ogólnie rozumianej mądrości, ale także odczuwalne w nim są cechy opieki i wiedzy tajemnej. Natomiast w ikonografii chrześcijańskiej uważany jest za symbol ludzi sprawiedliwych, dążących wytrwale do celu. Krąży legenda, że ponoć wielki lekarz Hipokrates zastosował po raz pierwszy lewatywę, wzorując się na tym ptaku. Jeżeli ibisa boli brzuch lub odczuwa niedomagania żołądkowe z powodu złego pokarmu, jaki zjadł, to szybko nad wodą nabiera do gardła jak największą ilość wody. Później dzięki swojemu długiemu i łukowatemu w kształcie szabli dziobowi, wsadza go

ibisovi přisouzena důležitá úloha při stvoření světa a později ho Egypťané ztotožňovali s bohem moudrosti, kterého zobrazovali s lidským tělem a hlavou ibisa“ (OAPŽ 1974: 115) – [tłum. pol.: w mitologii egipskiej została ibisowi przypisana ważna rola przy stworzeniu świata, a później Egipcjanie utożsamiali go z bogiem mądrości, którego przedstawiali z ciałem ludzkim i głową ibisa]. Również lunarne bóstwo Aah, związane z Thotem, przedstawiane jest czasami z głową ibisa (por. Cooper 1998: 78 i 86). Ibis – jak zaznacza Karel Hudec (2017: 93) – czes. ve starém Egyptě patřil k posvátným ptákům, který neměl žádné nemoci. Sám nebyl bohem, ale byl zasvěcen měsíčnímu bohu Thovtovi, zobrazovanému s ibisí hlavou – [tłum. pol.: był w starożytnym Egipcie ptakiem czczonym, który nie doznawał żadnych chorób, lecz sam nie był bogiem, ale został poświęcony bogu księżyca Thothowi, przedstawianemu z głową ibisa]. Można więc z całą pewnością stwierdzić, że w starożytnym Egipcie konceptualizowany ibis czczony (Ibis aethiopica) – ptak o białym upierzeniu z czarnymi ozdobnymi piórami – był przedmiotem kultu.

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 91 do zadka, następnie wlewa wodę do środka, przeczyszczając w ten sposób kiszki ze wszystkich brudów i szkodzących nieczystości. Proces oczy- szczania również opisywał rzymski pisarz Pliniusz Starszy (Historiae naturalis VIII, 97), benedyktyński encyklopedysta i teolog Raban Maur (De universo VIII, 6), rzymski pisarz Solinus (Collectanea rerum memorabilium 32,32–33) oraz encyklopedysta włoski Brunetto Latini (Skarbiec wiedzy). Ibis nie nadaje się do konsumpcji, a jak zaznacza Pavel Žídek (Liber viginti arcium hasło 25), ten, kdo sní jeho vajíčka, zemře dřív, než pocítí bolest (por. Hadravová 2008: 204) – [pol. tłum.: ten, kto zje jego jajka, umrze wcześniej, zanim poczuje ból]. Jeden z najbardziej utalentowanych poetów rzymskich epoki Augusta – Publius Owidiusz – napisał elegijny poemat pod tytułem Ibis. Utwór ten został sporządzony na wygnaniu i jest pełen inwektyw pod adresem znajdującego się w Rzymie wroga. Cesarza nazwał imieniem tego ptaka, gdyż nie potrafił wymyślić obrzydliwszej kreatury (por. Kobielus 2002: 116).

1.2. Ibis w przekładach biblijnych

Ten opisywany w niniejszym rozdziale przedstawiciel awifauny janšūp̄ יַנְשׁוּף przybrał na kartach Biblii w języku hebr. postać leksykalną i posiada w pomocniczej numeracji Stronga liczbę [h-3244]. W Biblii Hebrajskiej pojawia się tylko w trzech wersetach, to jest w Kpł 11,17; Pwt 14,16 i Iz 34,11. Ze względu na dosyć poważne kłopoty z właściwą identyfikacją spotykamy się także z różnorakimi wariantywnymi tłumaczeniami, które pokrótce zaprezentuję. Podręczny słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu uwzględnia aż trzy odpowiedniki, stawiając jednak przy każdym znak zapytania: puchacz, sowa i ibis (Briks 2000: 148). Wielki słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu t. I wymienia jeszcze inne gatunki awifauny: ibisa, sowę wielką (Asio otus – tzw. sowa uszatka, czes. kalous ušatý – uwagi własne L.H.) i pszczołojada

92 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

(Merops apiaster – tzw. żołna pszczołojad, czes. vlha pestrá – uwagi własne autora). Słownik ten zwraca uwagę na powiązania z akad. enšūpu i arab. naššāf (Koehler, Baumgartner, Stamm 2008: 394). Natomiast interlinearny przekład Hebrajsko-polski Stary Testament Pięcioksiąg podaje, że chodzi o ibisa (Kuśmirek 2003: 422 i 755), chociaż inni badacze biblijni uważają, że może dotyczyć płomykówki (łac. Tyto alba) – (por. Achtemeier 2004: 1129) lub innych gatunków sów, o czym możemy się przekonać w dalszej części rozważań. Natomiast Słownik tła Biblii zaznacza, że wyraz hebr. (mogący się pojawiać w dwóch wariantach) jenszuf lub janszof, wskazuje przypuszczalnie na „sowę olbrzymią” (Kpł 11,17; Pwt 14,16) zamieszkującą pustkowia (Iz 34,11), przy czym w dalszej części identyfikacyjnej STB konstatuje (używając terminologii dwóch wyprofilowanych, tj. ściśle określonych ptaków), że jest to raczej egipska sowa orla (Packer, Tenney 2007: 184), gdzie przywoływany orzeł symbolizuje coś ‘potężnego // monumentalnego // wielkiego’ – zgodnie z naszym percepcyjnym postrzeganiem dotyczącym otaczającego świata. Polskojęzyczny komentarz biblijny przyjął pogląd (por. Stachowiak 1996: 462), że może chodzić o ‘ptaka nocy’, gdzie hebr. jnšwf – według tekstów paralelnych, to ‘jakiś ptak wodny’, trudny do przyjęcia w pustynnym Edomie. Może chodzić o ‘dalszy gatunek sowy’ lub ‘innego ptaka nocnego’. Podobnego zdania jest Anna Maria Wajda (2011: 230), która janšûp w odniesieniu do Kpł 11,17 יַנְשׁוּף zaznacza, że tłumaczone słowo i Pwt 14,16 może oznaczać jakiegoś ptaka wodnego, którego wystę- powanie w pustynnym Edomie raczej należy wykluczyć i spróbować stosować w tym miejscu jakiś gatunek sowy lub ptaka nocnego. Czeski tłumacz Pisma Świętego Jan Hejčl (1925: 140) w swojej przetłumaczonej Bibli české t. III, we fragmencie dotyczącym Iz 34,11 zauważa, że hebr. janšof (odnotowywany również w Lv 11,17112) to ibis, chociaż, jak

112 W tym fragmencie Jan Hejčl (1917: 298) używa hebr. określenia janšúf, które tłumaczy jako ibis. Zaznacza jednak, że janšúf není posvátný pták Egypťanů, nýbrž jiný druh, buď: Ibis falcinellus nebo Adrea bubulcus (tedy ibis hnědý nebo volavka rusohlavá – vlastní připomínky L.H.), kterétož druhy patří mezi Ciconiiformes – [tłum. pol.: janszuf nie jest ptakiem czczonym przez Egipcjan, lecz reprezentuje inny rodzaj // gatunek. Jest albo ibisem kasztanowatym, bądź czaplą złotawą, ponieważ te wymienione rodzaje // gatunki należą do rzędu brodzących].

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 93 przyznaje, dla innych wyraz ten może oznaczać sowę. Jeszcze inny czeski tłumacz Biblii Miloš Pavlík zaznacza, że wyraz hebr. janšúf może wskazywać na trzy gatunki świata awifauny, a konkretnie wymienia: czes. „volavku“, „ušatou sovu“ i „výra“ (PSP 2014: 166), to jest [pol.: czaplę, sowę uszatą i puchacza]. Zaś polskojęzyczny Nowy komentarz biblijny edycji św. Pawła dot. Księgi Izajasza podaje wprost, że hebr. określenie janšôp odnosi się do ptaka z rodziny brodzących (ibisy), zamieszkującego błota i stepy strefy gorącej – (por. Brzegowy 2014: 706). Podobnie, o czym już wcześniej wspomniano, tłumaczy przekład interlinearny Hebrajsko-polski Stary Testament Pięcioksiąg, gdzie hebr. wyraz janšūp̄ został w procesie translacyjnym przedstawiony jako ibis (por. Kuśmirek 2003: 422 i 755), chociaż ta sama seria wydawnicza Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy tłumaczy hebr. wyraz janšôp̄ jako sowę (por. Kuśmirek 2008: 843 – tłumaczenie Sławomir Stasiak). W języku greckim, tj. w Septuagincie (LXX) został oddany wzmiankowany hebr. leksem .janšūp̄ jako ἴβις, a w łacińskiej Wulgacie użyto wyrazu ibis יַנְשׁוּף Skupiając się bezpośrednio na biblijnej analizie z zakresu używanego słownictwa, jakie znajduje się w przetłumaczonych czeskich i polskich wersjach Pisma Świętego, nie sposób podczas przeprowadzanej analizy językowej nie wymienić świętego ptaka Egipcjan – jakim jest właśnie ibis. Na kartach Biblii ten zacny ptak wymieniany jest tylko od trzech do pięciu razy (w zależności od dokonanego rodzaju tłumaczenia). Znajduje się on w Księdze Kapłańskiej i w Księdze Powtórzonego Prawa, gdzie pojmowany jest jako ‘ptak kultycznie i rytualnie nieczysty’, uważany za ‘obrzydliwość’ (Kpł 11,17; Kpł 11,18 i Pwt 14,16) oraz wspomina go także starotestamentowa Księga Hioba (Hi 38,36), gdzie jest tym razem przedstawiany jako ‘ptak mądry’ oraz marginalnie także o tym reprezentancie awifauny mówi Księga Izajasza (Iz 34,11), tj. tylko w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka, gdzie reprezentuje ptaki ‘zamieszkujące zdewastowany, spalony i opuszczony kraj’. Kiedy śledziłem, jak są przetłumaczone nazwy ptasich ekwi- walentów językowych w Piśmie Świętym, doszedłem do wniosku, że nie wszystkie gatunki kategorii pojęciowej ptactwa, jakie występują w Biblii, są jednakowo tłumaczone. To mnie zmusiło do przeprowadzenia głębszej

94 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) analizy koncentrującej się na opisywanej awifaunistycznej leksyce (por. Hampl 2013, 2014, 2016 – seria wydawnicza ŚA I, II i III). Niektóre nazwy ptaków są podawane „wyłącznie” lub z „dużym prawdopodobieństwem” – jako terminy ‘przybliżone’ i ‘hipotetyczne’, a czasami przy niektórych powstają ‘duże wątpliwości’, co do zasadności ich użycia.

1.2.1. Księga Kapłańska (przykłady I–II)

Zauważyłem również, że jeżeli już np. analizowany ibis został poddany próbie tłumaczenia, to nie zawsze znajduje się w tym samym opisywanym wersecie biblijnym. Dotyczy to – (patrz przykład nr I) – zwłaszcza trzech polskojęzycznych przekładów, a konkretnie: Biblii Tysiąclecia, Biblii Jakuba Wujka i Biblii Warszawsko-Praskiej, gdzie spośród wszystkich szesnastu branych pod uwagę „bazowych” tłumaczeń biblijnych, omawiany ibis (patrz wyrazy wytłuszczone) znalazł się w wersecie (Kpł 11,17). Analizowany reprezentant awifauny, przybie- rający nazwę ibisa został w Biblii Jakuba Wujka (BJW) i w Biblii Tysiąclecia (BT) przetłumaczony w liczbie pojedynczej, natomiast w Biblii Warszawsko-Praskiej (BWP) pojawia się w liczbie mnogiej. We wszystkich trzech wspomnianych polskojęzycznych tłumaczeniach (BJW, BT i BWP) zauważamy wspólną cechę, ponieważ konsekwentnie ten analizowany przedstawiciel awifauny w nich zajmuje „trzecie”113

113 Przedmiotowy ibis również został użyty w trzech czeskich przekładach biblijnych (patrz Pavlíkův studijní překlad; Bible česká Jana Hejčla oraz Pět Knih Mojžíšových včetně Haftarot s českým překladem rabína Efraima Sidona) oraz w jednym współczesnym polskojęzycznym przekładzie (patrz Biblia Jerozolimska), a to także na trzecim w kolejności miejscu zaprezentowanych przedstawicieli analizowanej ornitofauny, por.: a sovu a kormorána a ibise (PSP 2014: 140 – Lv 11,17); sýček, kormoran, ibis (BČ 1917: 298 – Lv 11,17); sokol a kormoran a ibis (PKM 2012: 22 – 3. Moj. 11,17) oraz puszczyk, kormoran, ibis (BJ 2006: 129 – Kpł 11,17).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 95 w kolejności miejsce spośród wymienionych również trzech114 ptaków, znajdujących się w tym badanym wersecie biblijnym, por.:

(I) BK A bukač, křehař a kalous, (Kniha Mojžíšova třetí 11,17) – (tłum. BK 2009: 103). BO výra a křekařě a labuti (3. Mojžíšova 11,17) – (tłum. BO 1988: 177). ČEP kulicha, kormorána a výra, (Třetí Mojžíšova Leviticus 11,17) – (tłum. ČEP 2008: 119). ČSP sýčka, kormorána, výra, (Leviticus 11,17) – (tłum. B21 2009: 141). B21 sýček, kormorán, výr, (Leviticus 11,17) – (tłum. B21 2009: 123). PNS a sýček a kormorán a kalous (3. Mojžíšova 11,17) – (http://www.jw.org/cs/ publikace/bible-online/nwt/knihy/3-Mojzisova/11/). JB sovu ušatou, kormorána, sovu pálenou, (Levitikus 11,17) – (tłum. JB 2009: 175). SNC kulichy, kormorány, výry, (Třetí Mojžíšova 11,17) – (tłum. SNC 2011: 122). BG I puchacza, i norka i lelka, (Trzecie Księgi Mojżeszowe 11,17) – (tłum. BG s. 93). BJW puhacza i nurka, i ibę, (Księgi Kapłańskie 11,17) – (tłum. BJW 2000: 188). NBG puchaczem oraz puszczykiem, (III Księga Mojżesza 11,17) – (http://www. biblest.com.pl/stb/stest/3Moj/3Moj.html). BT puszczyk, kormoran, ibis, (Księga Kapłańska 11,17) – (tłum. BT 1989: 116). BWP puszczyki, kormorany, ibisy; (Księga Kapłańska 11,17) – (tłum. BWP 1997: 179–180). BW Puszczyk, kormoran i puchacz, (Trzecia Księga Mojżeszowa 11,17) – (tłum. BW 2001: 121). BP puszczyka, kormorana, puchacza, (Księga Kapłańska 11,17) – (tłum. BP 2012: 137). PNŚ także pójdźka oraz kormoran i sowa uszata, (Kpł 11,17) – (tłum. PNŚ 1997: 149).

W Biblii Jakuba Wujka (BJW) znajduje się staropolskie określenie iba, które dla współczesnego użytkownika być może wydawać się trochę niezrozumiałe lub dziwnie brzmiącym leksemem. Jest to oczywiście wyrażenie przestarzałe, które z punktu widzenia współczesności wyszło z użytku. Oznacza właśnie analizowanego ibisa, który został określony jako ‘ptak podkasały czaplowaty’ (Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki 1902/1952: 71).

114 Wyjątek stanowi współczesny polskojęzyczny przekład Nowej Biblii Gdańskiej (NBG), w którym to analizowanym wersecie (Kpł 11,17), występują tylko dwaj przedstawiciele awifauny, a w pozostałych tłumaczeniach tegoż samego wersetu pojawiają się trzej reprezentanci kategorii pojęciowej ptactwa.

96 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Z analogiczną sytuacją dotyczącą sporadycznego używania nazw konkretnego gatunku ptaka – w naszym przypadku „ibisa” – spotykamy się zaraz w następnym wersecie tejże starotestamentowej księgi, czyli w Trzeciej Księdze Mojżeszowej (Kpł 11,18), gdzie tym razem tylko w dwóch współczesnych czeskich tłumaczeniach: w Przekładzie Biblii XXI wieku (B21) i w edycji Czeskiej Biblii Jerozolimskiej (JB) występuje badany ibis, a to zawsze na „pierwszym” w kolejności miejscu spośród trzech wymienionych ptaków znajdujących się w tym wersecie. Zarówno w B21, jak i JB, została użyta liczba pojedyncza tego wymienionego ptaka, por.:

(II) BK A porfirián, pelikán a labut, (Kniha Mojžíšova třetí, kteráž slove Leviticus 11,18) – (tłum. BK 2009: 103). BO a čápa, sojky a pelikána, (3. Mojžíšova 11,18) – (tłum. BO 1988: 177). ČEP sovu pálenou, pelikána a mrchožrouta, (Třetí Mojžíšova 11,18) – (tłum. ČEP 2008: 119). ČSP sovu pálenou, pelikána, mrchožrouta, (Leviticus 11,18) – (tłum. ČSP 2009: 141). B21 ibis, pelikán, sup, (Leviticus 11,18) – (tłum. B21 2009: 123). PNS a labuť a pelikán a sup (3. Mojžíšova 11,18) – (http://www.jw.org/cs/publikace/ bible-online/nwt/knihy/3-Mojzisova/11/). JB ibise, pelikána, bílého supa, (Levitikus 11,18) – (tłum. JB 2009: 175). SNC sovy pálené, pelikány, (Třetí Mojžíšova Leviticus 11,18) – (tłum. SNC 2011: 122). BG I łabędzia, i bąka, i bociana, (Trzecie Księgi Mojżeszowe - Leviticus 11,18) – (tłum. BG s. 93). BJW i łab ęcia, i bąka, i porfyriona, (Księgi Kapłańskie 11,18) – (tłum. BJW 2000: 188). NBG łyską, pelikanem i ścierwowcem. (III Księga Mojżesza 11,18) – (http://www. biblest.com.pl/stb/stest/3Moj/3Moj.html). BT łabędź, pelikan, ścierwik, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BT 1989: 116). BWP łabędzie, pelikany, ścierwniki, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BWP 1997: 180). BW Sójka, pelikan, ścierwojad, (Leviticus - Trzecia Księga Mojżeszowa 11,18) – (tłum. BW 2001: 121). BP łabędzia, pelikana, wrony, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BP 2012: 137). PNŚ i łabęd ź, i pelikan, i sęp, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. PNŚ 1997: 149).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 97

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład III)

Trzeci przykład, w którym spotykamy się z omawianym ibisem, dotyczy drugiego wykazu ptactwa nieczystego, znajdującego się w starotestamentowej Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 14,16), gdzie zgodnie z Prawem Mojżeszowym nie wolno było spożywać tego reprezentanta awifauny, ponieważ był uważany za stworzenie ‘nieczyste’ i ‘obrzydliwe’, ‘nie nadające się do konsumpcji’. Możemy ponownie zauważyć, że analizowany przedstawiciel kategorii pojęciowej ptactwa, czyli konkretnie wymieniony jej reprezentant ibis, nie pojawia się w każdej przetłumaczonej wersji językowej, które poddano analizie, ale możemy dokładnie zaobserwować, że tylko w dwóch czeskich tłumaczeniach, a konkretnie: w Przekładzie Biblii XXI wieku (B21) i Jeruzalémské bibli (JB) został umieszczony w takim samym wersecie, tak jak w polskojęzycznych przekładach Biblii Tysiąclecia, w Biblii Jakuba Wujka i w Biblii Warszawsko-Praskiej, z tą jednak różnicą, że została zmieniona kolejność ptasich nazw. W czeskim wydaniu (B21 2009: 216) i (JB 2009: 274) wspomniany ibis – podobnie jak w polskim przekładzie (BJW 2000: 309) – znajduje się na „trzecim”115, czyli ostatnim miejscu, biorąc pod uwagę kolejność ptasich ekwiwalentów leksykalnych tego badanego wersetu. Natomiast w edycji Biblii Tysiąclecia (BT 1989: 186) i Biblii Warszawsko-Praskiej (BWP 1997: 308) omawiany ibis znajduje się na „drugim”116, środkowym miejscu. Spośród tych pięciu wymienionych tłumaczeń tylko w Biblii Warszawsko-Praskiej zastosowano liczbę mnogą tego przetłumaczonego

115 W jednym czeskim przekładzie biblijnym Jana Hejčla, pochodzącym z początku XX wieku, analizowany ibis również występuje na t r z e c i m w kolejności miejscu zaprezentowanych przedstawicieli rozpatrywanej ornitofauny, por.: čápa, lubuti, ibisa (BČ 1917: 480 – Dt 14,16). 116 Ponownie chcę zasygnalizować, że analizowany ibis znajduje się również w innych czeskich tłumaczeniach, ale i w polskim przekładzie (patrz Pavlíkův studijní překlad, Pět Knih Mojžíšových oraz Biblia Jerozolimska), a to także na d r u g i m w kolejności miejscu zaprezentowanych przedstawicieli analizowanej ornitofauny, por.: ani sovu ani ibise ani vodní slípku (PSP 2014: 248 – Dt 14,16); Sokola, ibise a labuť (PKM 2012: 37 – 5. Moj. 14,16) oraz puszczyka, ibisa, łabędzia (BJ 2006: 208 – Pwt 14,16).

98 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) ptaka, a w pozostałych czterech przekładach biblijnych – dwóch czeskich oraz dwóch polskich (B21, JB, BJW i BT) – uwzględniono liczbę pojedynczą, por.:

(III) BK Raroha, kalousa a labuti, (Kniha Mojžíšova pátá 14,16) – (tłum. BK 2009: 178). BO raroha, labuti i čápa (5. Mojžíšova 14,16) – (tłum. BO 1988: 289). ČEP kulicha, výra a sovu pálenou, (Pátá Mojžíšova 14,16) – (tłum. ČEP 2008: 193). ČSP sýčka, výra, a sovu pálenou, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. ČSP 2009: 241). B21 sýčka, výra, ibise, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. B21 2009: 216). PNS sýčka a kalouse a labuť (5. Mojžíšova 14,16) – (http://www.jw.org/cs/ publikace/bible-online/nwt/knihy/5-Mojzisova/14/). JB sovu ušatou, sovu pálenou, ibise, (Deuteronomium 14,16) – (tłum. JB 2009: 274). SNC kulichy, kormorány, výry, (Pátá Mojžíšova 14,16) – (tłum. SNC 2011: 200). BG I raroga, i lelka, i łabędzia. (Piąte Księgi Mojżeszowe 14,16) – (tłum. BG s. 166). BJW herodiona i łabęcia, i ib ę, (Księgi Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BJW 2000: 309). NBG ani puchacza, puszczyka i łabędzia; (V Księga Mojżesza 14,16) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/5Moj/5Moj.html). BT puszczyka, ibisa, łabędzia, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BT 1989: 186). BWP puszczyki, ibisy, łabędzie; (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BWP 1997: 308). BW Sójki, puszczyka, puchacza, (Piąta Księga Mojżeszowa 14,16) – (tłum. BW 2001: 211). BP puszczyka, kormorana, puchacza, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. BP 2012: 221). PNŚ i pójdźka, i sowa uszata, i łabędź, (Księga Powtórzonego Prawa 14,16) – (tłum. PNŚ 1997: 258).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 99

1.2.3. Księga Hioba (przykład IV)

Kult ibisa117 sięga pięciu tysięcy lat wstecz. Obecnie ibis w Egipcie jest ptakiem bardzo rzadko spotykanym, lecz trzeba zaznaczyć, że wcześniej, na przestrzeni kilku stuleci i mijających wieków opisywany ibis był w starożytnym Egipcie świętym ptakiem, który ogłaszał początek wiosennych rozlewów wód z rzeki Nilu oraz był również zwiastunem obfitych plonów. Uważany był za symbol ‘mądrości’, natomiast wymieniony kogut (pojawiający się w tym samym wersecie, co omawiany ibis – zob. Hi 38,36) – (patrz niniejszy przykład nr IV) – ogłaszał początek nowego dnia, a według niektórych ludowych przepowiedni zwiastował deszcz. W tym konkretnie analizowanym wersecie biblijnym spotykamy się z przedmiotowym ibisem w siedmiu tłumaczeniach – czterech czeskich (ČEP, ČSP, B21 i JB) oraz trzech polskich (BT, BWP i BP), znajdującym się zawsze na „pierwszym” miejscu spośród dwóch wymienionych ptaków, występuj ących w tym zaprezentowanym wersecie biblijnym. W sześciu wskazanych wyżej przekładach (ČEP, B21, JB, BT, BWP i BP) analizowany ibis występuje w liczbie pojedynczej118, a tylko w jednym tłumaczeniu,

117 W starożytnym Egipcie ibisy czczone (łac. Threskiornis aethiopicus – czes. ibisi posvátní) uważane były za święte, były atrybutem boga księżyca Tota // Thota (bóg posiadał głowę tego ptaka). Kiedy faraon umierał, często zabijano kilkadziesiąt ptaków i zabalsamowane trafiały razem ze zmarłym do grobowca. W jednej z piramid w egipskiej Sakharze (por. Szczepanowicz, Mrozek 2007: 126; Szczepanowicz 2005: 42, Fuksová 2004: 190) znajdują się tysiące mumii tych ptaków. Przywołać można również inny przykład, a konkretnie prastare miasto, znajdujące się w starożytnym Egipcie – Hermopolis – w ruinach, którego znaleziono także tysiące mumii tych świętych ptaków boga Tota. Białe pióra ibisa symbolizowały światło słońca, czarna skóra szyi i głowy symbolizowała cień księżyca, ciał o było sercem, a nogi trójkątem (symbolem słońca). 118 Dodatkowo jeszcze zauważono, że w polskojęzycznym tłumaczeniu Biblii Jerozolimskiej znajduje się wyraz ibis – na pierwszym miejscu spośród wymienionych ptaków w tym wersecie, por.: Kto ibisowi dał mądrość i rozum dał kogutowi? (Hi 38,36 – tłum. BJ 2006: 695). W czeskim przekładzie dokonanym przez Vladimíra Šrámka w 1947 roku, překlad Staré smlouvy, możemy odnaleźć także ibisa, na pierwszym miejscu w kolejności wymienionych ptaków, por. Kdo tedy dal moudrost ibisovi či kdo vložil rozum do kohouta? (patrz http://www.obohu.cz/bible/index.php?styl=VS& kap=38&k=Jb#).

100 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) czyli we współczesnym Českém studijním překladu (ČSP) została wykorzystana liczba mnoga, por.:

(IV) BK Kdo složil u vnitřnostech lidských moudrost? Aneb kdo dal rozumu stižitelnost? (Kniha Jobova 38,36) – (tłum. BK 2009: 470). BO Kto jest položil v třěviech lidských dómysl? A kto jest dal kokotu rozum? (Job 38,36) – (tłum. BO 1996: 132). ČEP Kdo dal ibisovi moudrost a kohoutovi rozum? (Jób 38,36) – (tłum. ČEP 2008: 499). ČSP Kdo vložil do ibisů moudrost či kdo dal kohoutovi rozumnost? (Jób 38,36) – (tłum. ČSP 2009: 652). B21 Kdo moudrost ibisovi dal, kdo vložil rozum do kohouta? (Job 38,36) – (tłum. B21 2009: 622). PNS Kdo vložil moudrost do vrstev oblaků nebo kdo dal porozumění jevu oblohy? (Job 38,36) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online/job/38/). JB Kdo vložil moudrost do ibise, dal poznání kohoutovi? (Job 38,36) – (tłum. JB 2009: 870). SNC Kdo vložil neomylný instinkt do ptáků? (Jób 38,36) – (tłum. SNC 2011: 559). BG Któż złożył we wnętrznościach ludzkich mądrość, a kto dał rozumowi bystrość? (Księga Ijobowa 38,36) – (tłum. BG s. 452). BJW Kto włożył we wnętrzności człowiecze mądrość? Abo kto dał kurowi rozumność? (Księgi Hiob 38,36) – (tłum. BJW 2000: 1006). NBG Kto złożył w ukrytym miejscu mądrość, kto udzielił rozumowi bystrości? (Ijob 38,36) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/ijob/ijob.html). BT Kto ibisowi dał mądrość, a rozum dał kogutowi? (Księga Hioba 38,36) – (tłum. BT 1989: 564). BWP A kto dał ibisowi mądrość, kto obdarzył rozsądkiem koguta? (Hi 38,36) – (tłum. BWP 1997: 1002). BW Kto nadał wałom obłoków wróżebne znaczenie albo kto łunie niebieskiej wymowę proroczą? (Księga Joba 38,36) – (tłum. BW 2001: 578). BP Kto dał mądrość ibisowi i rozumem obdarzył koguta? (Księga Joba 38,36) – (tłum. BP 2012: 907). PNŚ Kto włożył mądrość w warstwy obłoków albo kto udzielił zrozumienia zjawisku niebieskiemu? (Hi 38,36) – (tłum. PNŚ 1997: 707).

W tym przedostatnim, czwartym analizowanym przykładzie biblijnym możemy odnaleźć różnorodnie przetłumaczone wersety. Człowieka pod względem przewidywania zmian pogody przewyższają takie ptaki, jak wymieniony w tym wersecie ibis i kogut, które Bóg

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 101 obdarzył „mądrością” czes. moudrostí – [w przypadku „ibisa”] oraz rozumnością – czes. rozumností (ČSP, BJW) // rozumem (BO, ČEP, B21, BT, BP) // rozsądkiem (BWP) // poznáním (JB) – [w przypadku „koguta”]. Mądrość obu tych ptaków przejawiała się w zapowiadaniu przez nich zjawisk przyrody (por. Jakubiec 1974: 229)119. Tylko w jednym tłumaczeniu, a konkretnie we współczesnym sparafrazowanym czeskojęzycznym przekładzie biblijnym Slovo na cestu (SNC) spotykamy się z nieprototypową sytuacją, ponieważ nie ma w nim wyszczególnionego ani „ibisa”, ani wyeksponowanego „koguta”, ale za to werset ten został przetłumaczony przy pomocy hiperonimicznego wyrażenia, w postaci zastosowanego nadrzędnego słownictwa „ptak”, znajdującego się w liczbie mnogiej (czes. ptáků), gdzie mamy do czynienia z wariancją kategorii „ogół – szczegół”, por.: czes. Kdo vložil neomylný instinkt do ptáků – [tłum. pol.: Kto włożył niezawodny instynkt do ptaków]. Natomiast w ośmiu zaprezentowanych przekładach biblijnych, (takich jak: BK, BO, PNS, BG, BJW, NBG, BW i PNŚ) nie został uwzględniony w procesie translacyjnym ibis120, a w sześciu tłuma- czeniach kogut121 (BK, PNS, BG, NBG, BW i PNŚ). Tłumacze współczesnego Českého studijního překladu (ČSP 2009: 652) w sporządzonym przez nich przypisie wyjaśniającym przypuszczają, że Ibis może oznaczać meteory lub najjaśniejszą gwiazdę Procjon // Procyon w konstelacji Małego Psa, a drugi reprezentant awifauny kogut

119 Niektórzy egzegeci – jak przytacza polskojęzyczny komentarz biblijny (por. Jakubiec 1974: 228–229) – pojmują analizowany wiersz w taki sposób, że tłumaczą następująco odpowiednie hebr. wyrazy: „ciemne chmury” lub „nerki” (ṭuḥôt – „ibis”) i „meteor” (śekwî – „kogut”). Jednakże pierwszy wyraz hebrajski przypomina brzmieniem imię egipskiego bóstwa Tot, którego (świętym) ptakiem był ibis. Pojawienie się zaś ibisów zwiastowało wezbranie wód Nilu. Tak więc, jak zaznaczono w tekście głównym, „mądrość” obu tych ptaków przejawiała się w zapowiadaniu przez nie zjawisk pogody. 120 Zamiast reprezentanta kategorii pojęciowej ptactwa, jakim jest ibis, spotykamy się z następującą terminologią: lidské vnitřnosti (BK); lidské třeva (BO); vrstva oblaků (PNS); ludzkie wnętrzności (BG); człowiecze wnętrzności (BJW); ukryte miejsce (NBG); wały obłoków (BW); warstwy obłoków (PNŚ) – [patrz wyrazy jednokrotnie podkreślone w tekście – przykład nr IV]. 121 Analogicznie spotykamy się z sytuacją, że zamiast koguta została wykorzystana w niektórych przekładach biblijnych następująca terminologia: stižitelnost (BK); jev oblohy (PNS); bystrość (BG); rozum (NBG); łuna niebieska (BW); zjawisko niebieskie (PNŚ) – [patrz wyrazy podwójnie podkreślone w tekście – przykład nr IV].

102 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) wskazywać może na gwiazdę nazywaną Syriusz w pobliskim gwiazdo- zbiorze Wielkiego Psa lub ogólnie określać zjawisko niebieskie, które poszczególne swe części zakrywa. Natomiast polskojęzyczny Katolicki komentarz biblijny zauważa, że gwiazdy i konstelacje miały wywierać wpływ na pogodę (MacKenzie, Murphy 2001: 477). Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego – katolicki i ekumeniczny na XXI wiek konstatuje zaś ogólnie, że Bóg włada konstelacjami gwiezdnymi oraz wyznacza drogi błyskawicom i chmurom, por. wersety 38,31–38 (Murphy 2000: 671). Te dwa ptaki122 (ibis i kogut123) wymienione w niektórych tekstach biblijnych (Hi 38,36) stwarzały już starożytnym tłumaczom sporo problemów. Wszystkie przekłady – zwłaszcza tłumaczenia pośrednie, takie jak np. Septuaginta (LXX) – naturalnie unikały wszystkiego, co w jakikolwiek sposób było związane z egipskim pogaństwem. Dla niektórych tłumaczy zaproponowany przekład właśnie z uwzględnieniem w tekście tego ptaka ibisa oznacza, że on jest identyfikowany z egipskim h-2910] tuchôt, chociaż należy także] טֻחָה .Bogiem mądrości Thotem, por zaznaczyć, że wyraz ten pojawia się również w Ps 51,8, lecz tam ma zupełnie inne znaczenie (por. Výklady III 1998: 200). Na te kwestie tłumaczeniowo-znaczeniowe zwraca również uwagę Pavlíkův studijní překlad (PSP 2014: 721), zaznaczając jednocześnie: podle rabínských tradic „v ledviny“, jako v Žalmu 51,6. Výraz se v SZ vyskytuje jen v těchto dvou místech – [tłum. pol. według tradycji rabinistycznych chodzi

122 Włoskojęzyczny przekład wraz z komentarzem biblijnym stosuje nazwy dwóch ptaków: ibis i gallo czyli ibis i kogut (por. Schökel, Scire Diaz 1985: 612 i 616). 123 Jak wyjaśnia sporządzony przypis w Jeruzalémské bibli (JB 2009: 870) hebr. wyraz ,[sekwi – posiadający według pomocniczej numeracji Stronga liczbę [h-7907 שֶׂכְוִי pojawia się tylko jeden jedyna raz na kartach Biblii i może oznaczać ‘koguta’. Podobnie sądzi Podręczny słownik hebrajsko-polski Starego Testamentu, który przetłumaczył również jako ‘kogut’ (por. Briks 2000: 342). Analogicznego wpisu שֶׂכְוִי .wyraz hebr dokonano w Hebrejsko-českém slovníku ke Starému zákonu, gdzie dodatkowo .pojawiający się w Hi 38,36 jest synonimem hebr שֶׂכְוִי zaznaczono, że hebr. leksem zarzir, czyli że w tym przypadku może chodzić o przedstawiciela awifauny זַרְ זִיר wyrazu ‘koguta’ Gallus domesticus (por. Pípal 2006: 160). Również Wielki słownik hebrajsko // wskazuje na ‘koguta שֶׂכְוִי polski Starego Testamentu t. II zaznacza, że hebr. leksem samca ptaka’ (por. Koehler, Baumgartner, Stamm 2008: 351).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 103 o znaczenie „w nerki“, tak jak w Psalmie 51,6. Leksem ten występuje w ST wyłącznie tylko w tych dwóch wzmiankowanych miejscach]. W przypisie czeskojęzycznego wydania Jeruzalémské bible zostało odnotowane jeszcze jedno wyjaśnienie: ibis a kohout to je nejistý překlad. Slovo sekwi („kohout“) se vyskytuje jenom zde, ale překlad se opírá o jeden targum a o Vulgátu. Tuhot („ibis“) je patrně přepis výrazu Thot, označujícího egyptského boha – Ibise. S tímto slovem se ještě jednou setkáváme v Ž 51,8, tam však má zcela odlišný smysl (JB 2009: 870) – [tłum. pol.: przekład wyrazów ibis i kogut jest niepewny. Leksem sekwi („kogut“) pojawia się tylko w tym miejscu, ale tłumaczenie to opiera się na jednym Targumie i Wulgacie. Natomiast Tuhot („ibis“) jest prawdopodobnie przepisaniem wyrazu Thot, oznaczającego egipskiego boga – Ibisa. Z nazwą tą spotykamy się jeszcze raz w Ps 51,6, tam ma jednak wyraz ten zupełnie inne znaczenie]. Angielskojęzyczny komentarz biblijny podkreśla, że istnieją trudności identyfikacyjne i translacyjne analizowanych hebrajskich wyrazów. Zaznacza on, że hebr. leksem śeḵwî może wskazywać na ang. wyraz cock [pol. kogut], a hebr. nazwa ṭḥwt ang. Thoth prawdopodobnie może identyfikować się z ptakiem ibisem (por. Pope 1973: 290 i 302–303). Warto jednak także wspomnieć, jak te sporne kwestie tłuma- czeniowe przedstawia Nowy komentarz biblijny. Zaznacza on (por. Tronina 2013: 515), że w tej analizowanej strofie istniejące dwa trudne hebr. wyrazy (ṭūḥôt i šekwî – [h-2910 i h-7907]) zwykło się tłumaczyć w nowszych przekładach jako ibis i kogut, ze względu na fakt, że oba te ptaki zapowiadają zmianę pogody, co jest znakiem ich udziału z Bożej mądrości (ḥokmâ i bînâ – [h-2451 i h-998]). Prościej jednak, jak wskazuje Tronina, jest pozostać przy tradycyjnym przekładzie: Kto złożył mądrość nad pokrywą chmur i kto przekazał umiejętność do mego namiotu? (Hi 38,36 – tłum. Tronina 2013: 502), gdyż zostaje zachowany paralelizm członów i jasny obraz nieba, jako mieszkania Bożego. Podobne stanowisko zajmuje przekład interlinearny HPST Pisma, który przekłada następująco: Kto umieścił w sercach mądrość, czy kto dał umysłowi zrozumienie? (por. Kuśmirek 2009: 341). Zbliżone stanowisko reprezentuje również czeski

104 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) biblista Jan Hejčl124, autor przekładu Bible česká. Staropolska Biblia Brzeska tłumaczy w odwróconej kolejności (por. somatyzmy125): Któż postanowił we wnętrznościach ludzkich mądrość, a kto dał sercu zrozumienie? (BBrz 1563/2003: 511). Natomiast Katolicki komentarz biblijny zaznacza, że hebr. słowo tuhôt, którego znaczenie nie jest znane; z zasady paralelizmu wynika, że chodzi o ptaka. Ten werset nie znajduje się na swoim miejscu, być może stanowi dodatek do tekstu126 (por. MacKenzie, Murphy 2001: 477). Jak zaś podkreśla czeskojęzyczny Úvod do SZ [dosł. pol.: Wprowadzenie do ST]: „Závěr pátrání po zdroji moudrosti je doplněn řadou řečnických otázek, jež se táhnou Božími proslovy a ptají se příměji po zdroji moudrosti [používajíc názvy ptáků: ibise i kohouta – připomínky L.H.]. Jób 38,36–37 je velice názorným příkladem (viz. také 39,14– 18.26): Kdo dal ibisovi moudrost a kohoutovi rozum? Kdo je tak moudrý, aby sečetl mraky?“ (por. Dillard, Longman 2003: 401) – [tłum. pol.: Poszukiwania dotyczące źródła mądrości są uzupełnione licznymi oratorskimi kwestiami, które ciągną się przez mowę Bożą i pytają o źródło mądrości (wykorzystując nazwy ptaków: ibisa i koguta – uwagi własne L.H.). Hiob we fragmentach 38,36–37 jest dobrym tego przykładem (patrz również Hi 39,14–18.26): Kto ibisowi dał mądrość, a kogutowi rozum? Kto jest tak mądry, aby mógł policzyć chmury]. Hiob poznaje moc mowy Bożej i odpowiada z pokorą i ze skruchą. Podporządkowuje się wszechmogącemu Bogu całego wszechświata i Jego

124 Bible česká w swoim komentarzu wyjaśniającym zaznacza: „moudrost“ = „rozum”, aby jednaly dle úmyslů Božích = účelnost. Dle Vulg. slovně: „Kdo složil ve vnitřnostech člověka moudrost, aneb kdo dal kohoutu rozumnost?“ Tento překlad vymyká se souvislosti (Hejčl 1921: 131) – [tłum. pol.: „mądrość” równa się „rozumowi”, by działały według zamierzeń // zamiarów Bożych, czyli mamy do czynienia z celowością // stosownością. Według słów Wulgaty: Kto włożył do wnętrzności człowieka mądrość, lub kto dał kogutowi rozumność – można zauważyć, że przek ład ten mija się z ciągłością lub powiązaniem]. 125 Biblia Szymona Budnego zaś przywołuje nerki. 126 Hermeneutyka biblijna – jak zaznaczają Bruce Metzger i Michael Coogan (2004: 213) – wymaga zrozumienia tekstów biblijnych nie tylko jako konkretnych dokumentów historycznych, ale także jako tekstów, które przemawiają do teraźniejszości żywym i inspirującym głosem. To zadanie hermeneutyki biblijnej często określa się jako „zastosowanie” (aplicatio), chociaż inni wolą mówić o „rekontekstualizacji”.

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 105 woli. Przekonujemy się, jak zaznacza Starý zákon komentář verš po verši, że mamy do czynienia z wiodącymi słowami „mądrość i rozumność”. Oznacza to, że czes. moudrost ... rozumnost, to je jádro skutečného problému. Boží moudrost, která strořila a udržuje vesmír v chodu, je při díle v Jóbově trápení (MacArthur 2015: 639) – [tłum. pol.: mądrość i rozumność są w gruncie rzeczy istotą właściwego problemu. Mądrość Boża, która stworzyła i utrzymuje kosmos w ruchu, znajduje się również i w utrapieniu Hioba].

1.2.4. Księga Izajasza (przykład V)

Ostatni, piąty już analizowany przykład biblijny, znajdujący się w starotestamentowej Księdze Izajasza (Iz 34,11)127, który mówi o spustoszeniu ziemi128, należałoby potraktować marginalnie, zwłaszcza z tego względu, że rozpatrywana w nim leksyka, skupiająca się na przedstawicielu awifauny – ibisie – znajduje się wyłącznie w jednym129

127 Werset ten – jak zaznacza MKPŚ (Pelletier 2000: 867) – należy do sekcji Iz 34,1– 35,10, w której przywoływane są czasy po powrocie z wygnania. W formie dyptyku są opisane i przeciwstawione sobie końcowy los Edomu, który staje się tu symbolem zła, i los świętego ludu, zgromadzonego przez Boga na Syjonie u kresu czasów. 128 Symbolem całkowitego zniszczenia – jak podkreśla Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej – są tutaj ptaki (czes. pelikán, výr, kalous, krkavec, sýc, čáp, havran, sova, sýček, draví ptáci – pol. pelikan, bąk, sowa, kruk, puchacz, sowa uszata, a także przedmiotowy ibis – w zależności od rodzaju tłumaczenia – uwagi własne L.H.). Ptaki te znane są z zamieszkiwania i poszukiwania jedzenia w miejscach odludnych (patrz Hi 38,41; Ps 102,7), gnieżdżące się w ruinach miast (zob. Iz 13,21–22) (por. Walton, Matthews, Chavalas 2005: 710). Podobnie wypowiada się Starý zákon komentář verš po verši, który zaznacza, że přítomnost nečistých ptáků je znamením zkázy a zpustošení. Jedná se o pelikána, výra, havrana, pštrosa. Podobná symbolika vyobrazuje situaci, která nastane v Babylonu (Zj 18,2; svov. Iz 13,21; Jr 50,39; Sf 2,13– 14) (MacArthur (2015: 853) – [tłum. pol.: obecność nieczystych ptaków jest znakiem zagłady i spustoszenia. Dotyczy to pelikana, puchacza, gawrona [w znaczeniu kruka] i strusia. Podobna symbolika przedstawia sytuację, która nastąpi w Babilonii (Ap 18,2; por. Iz 13,21; Jr 50,39; So 2,13–14)]. 129 Jako ciekawostkę podam, że odnalazłem jeszcze jeden czeskojęzyczny przekład, pochodzący z początku XX wieku w wykonaniu Jana Hejčla (por. Bible česká svazek III, díl prvý), gdzie pojawia się termin awifauniczny ibis: BČ Zabere si ji pelikán a ježek,

106 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) tłumaczeniu, a konkretnie uwidoczniona została w staropolskiej edycji katolickiego przekładu Biblii Jakuba Wujka (BJW), gdzie odnotowany wyraz iba został wymieniony na trzecim miejscu spośród czterech zwierząt znajdujących się w tym analizowanym wersecie biblijnym, i przybrał liczbę pojedynczą, por.:

(V) BK Ale osednou ji pelikán a výr, kalous také a krkavec budou bydliti v ní, a roztáhne po ní šňůru zahanbení a závaží marnosti. (Proroctví Izaiáše proroka 34,11) – (tłum. BK 2009: 598). BO a budú v něm své seděnie jmieti sýc, jěžek a čáp a havran bydliti budú v nie a ztěžena bude na ni miera, aby přišlo k ničemuž a zpravidlo k pustině. (Izaiáš 34,11) – (tłum. BO 2009: 103). ČEP Obsadí ji sova a sýček, výr a krkavec v ní budou bydlet. Bude nad ní natažena měřicí šňůra pustoty a spuštěna olovnice prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČEP 2008: 716). ČSP Do vlastnictví ji dostanou pelikán a sýček, usídlí se v ní výr a havran; roztáhne na ní šňůru marnosti a závaží prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČSP 2009: 864). B21 Tu zemi obsadí pelikán a výr, sýček a krkavec se v ní uhnízdí; přeměřena bude šňůrou pustoty a olovnicí prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. B21 2009: 910). PNS A vezmou ji do vlastnictví pelikán a dikobraz, budou v ní přebývat kalousi a krkavci; a on přes ni natáhne měřicí provazec prázdnoty a kameny pustoty. (Izajáš 34,11) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online/nwt/knihy/ Izajas/34/).

ibis a krkavec bydleti budou v ní, položena bude na ni míra pustoty a olovnice prázdnoty (Izajáš 34,11) – (tłum. BČ 1925: 140) oraz udało mi się również natrafić na jeszcze jedno tłumaczenie, tym razem chodzi o współczesny studyjny przekład w wykonaniu Miloše Pavlíka, gdzie także pojawia się bezpośrednio ptasi leksem ibis: PSP Ale zmocní se jí stepní slípka a volavka a budou v ní sídlit ibis a krkavec; a vztáhne na ni míru pustoty a závaží prázdnoty (Isajá 34,11) – (tłum. PSP 2014: 932). Spośród polskojęzycznych przekładów można wymienić przekład Tadeusza Brzegowego z Nowego komentarza biblijnego edycji św. Pawła, t. XXII, cz. 2, gdzie również użyto nazwy ibis: Wezmą ją w posiadanie pelikany i żmije, ibisy i kruki w niej zamieszkają. Jahwe rozciągnie nad nią sznur mierniczy „Pustka“ i pion oł owiany „Nicość“ (Brzegowy 2014: 686). Analizowany ibis w tych trzech dodatkowo wzmiankowanych przekładach biblijnych znajduje się na trzecim miejscu spośród czterech wymienionych ptaków, analogicznie krkavec [dosł. kruk] zlokalizowany został na czwartym miejscu. Natomiast pierwsze dwa ptaki – (jeż nie jest ptakiem – uwagi własne autora L.H.) – są wymieszane pod względem identyfikacyjnym: pelikán a ježek (BČ), oraz stepní slípka a volavka (PSP) – [tj. pelikan – jeż oraz stepowa kurka – czapla], a także pelikan i żmija.

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 107

JB Bude to sídlo pelikána a ježka, bydlet v ní bude sova a havran. Jahve tam natáhne provaz zmatku a olovnici prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. JB 2009: 1350). SNC Nad zpustošenou a prázdnou zemí budou poletovat jen draví ptáci, havrani a sovy. Bůh vyměří Edómu osud zmatku a zatracení. (Izajáš 34,11) – (tłum. SNC 2011: 815). BG Ale ją pelikan i bąk posiędą, a sowa i kruk mieszkać w niéj będą; i rozciągnie po niéj sznur spustoszenia, i wagi próżności. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BG s. 570). BJW Ale ji posiędzie bąk i jeż, iba i kruk będą w nim mieszkać i wyciągną nań sznur, aby wniwecz był obrócon, i prawidło na spustoszenie. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BJW 2000: 1520). NBG Posiądzie ją pelikan i jeż; będzie w niej zamieszkiwał kruk oraz puchacz; bo rozciągnie nad nią sznur zniszczenia i odważniki spustoszenia. (Księga Izajasza 34,11 – http://www.biblest.com.pl/stb/stest/izajasz/izajasz.html). BT Pelikan i jeż go posiądą, puchacz i kruk go zamieszkają; Pan rozciągnie nad nim sznur nicości i ołowianki opustoszenia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BT 1989: 877). BWP Pelikan i jeż wezmą go w posiadanie, puchacze i kruki zamieszkiwać go będą. I rozciągnie Pan nad nim sznur zwany „pustkowie” i linię poziomą, która zwie się „nicość”. (Iz 34,11) – (tłum. BWP 1997: 1458). BW Pelikan i jeż zagnieżdżą się w niej, a sowa i kruk będą w niej mieszkać; Pan rozciągnie na niej sznur na spustoszenie i ustawi wagę na zniszczenie. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BW 2001: 780). BP Z pokolenia w pokolenie [kraj ten] pozostanie spustoszony, na wieki nikt go nie będzie przemierzał. Pelikany i jeże przejmą go w posiadanie, sowy i kruki w nim się zadomowią. [Bóg] rozciągnie nad nim sznur bezładu i poziomnicę pustkowia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BP 2012: 1069). PNŚ I weźmie ją w posiadanie pelikan oraz jeżozwierz, i będą w niej przebywać sowy uszate oraz kruki; i rozciągnie nad nią sznur mierniczy pustki i kamienie opustoszenia. (Iz 34,11) – (tłum. PNŚ 1997: 927).

108 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

1.3. Tabela zbiorcza nr 3 dotycząca ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej

Poniżej przedstawiam sporządzoną tabelę nr 3 z kolorowym rozróżnieniem zastosowanych nazw analizowanych ptaków, por. █ czes. ibis – pol. ibis [NIEBIESKI] █ czes. ptáci – pol. ----- [CZERWONY] – wyraz nadrzędny █ czes. jiné druhy ptáků: kalous, labuť, výr, sova pálená, porfirián, čáp, sýček, sova – pol. inne gatunki ptaków: lelek, puszczyk, puchacz, sowa uszata, łabędź, łyska, sójka, sowa, kruk [CZARNY] – szczegółowe rozróżnienie taksonomiczne wyekscerpowanych reprezentantów awifauny – patrz przypisy 130–134.

Tabela 3. Wykaz nazw ibisa* w analizowanych księgach biblijnych: (opracowanie własne L.H.).

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 109

Lokalizacja Iz 34,11 Kpł 11,17 Kpł 11,18 Pwt 14,16 Hi 38,36 awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne // zwierzęce miejsce miejsce miejsce miejsce miejsce Rodzaj w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie tłumaczenia (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (1) (2) (3) (4) biblijnego PNS (Překlad kalous (3) labuť (1) labuť (3) ----- kalousi (3) nového světa) JB sovu pálenou (Jeruzalémská ibise (1) ibise (3) ibise (1) sova (3) (3) bible) SNC (Slovo sovy pálené výry (3) výry (3) ptáků (1) sovy (3) na cestu) (1) BG (Biblia lelka (3) łabędzia (1) łabędzia (3) ----- sowa (3) Gdańska) BJW (Biblia Jakuba ibę (3) łabęcia (1) ibę (3) ----- iba (3) Wujka) NBG (Nowa puszczykiem Biblia łyską (1) łabędzia (3) ----- kruk (3) (2) Gdańska) BT (Biblia ibis (3) łabędź (1) ibisa (2) ibisowi (1) puchacz (3) Tysiąclecia) BWP (Biblia puchacze Warszawsko- ibisy (3) łabędzie (1) ibisy (2) ibisowi (1) (3) Praska) BW (Biblia puchacza puchacz (3) Sójka (1) ----- sowa (3) Warszawska) (3) BP (Biblia puchacza puchacza łabędzia (1) ibisowi (1) sowy (3) Poznańska) (3) (3) PNŚ (Przekład sowa uszata sowy uszate łabędź (1) łabędź (3) ----- Nowego (3) (3) Świata)

* Wyłącznie wytłuszczone wyrazy w postaci leksemów (ibis // iba), zaznaczone w tabeli nr 3 na s. 108–109 kolorem niebieskim, dotyczą tylko tych przedstawicieli, którzy należą do rodziny ptaków ibisowatych –

110 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

(łac. Threskiornithidae) – czes. čeleď ibisovití. Pozostali przedstawiciele awifauny (patrz niewytłuszczone wyrazy), którzy zarówno w dwóch starotestamentowych wykazach Prawa Mojżeszowego Kpł 11,17–18; Pwt 14,16, jak i w protokanonicznej Księdze Hioba Hi 38,36 oraz w proroczej Księdze Izajasza Iz 34,11 znajdują się na określonych miejscach spośród wyekscerpowanych zwierząt obecnych w tych pięciu przywołanych wersetach (patrz zachowana kolejność w nawiasach), należą do innych, tj. różnych rzędów i rodzin taksonomicznych świata awifauny, takich jak: Strigiformes130, Anseriformes131, Ciconiiformes132, Caprimulgidae133, Corvidae134 (tj. czes. řád sov, vrubozobí, brodiví, čeleď lelkovití, krkavcovití – pol. rząd sów, blaszkodziobych, brodzących, rodzina lelkowatych i krukowatych).

1.4. Tabela zbiorcza nr 4 dotycząca ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków

Spośród pięciu przeanalizowanych wersetów biblijnych (Kpł 11,17; Kpł 11,18; Pwt 14,16; Hi 38,36 i Iz 34,11), w których pojawia się przetłumaczona nazwa ibis, jej frekwencja w szesnastu135 przebadanych

130 Wyszczególniam zaprezentowanych przedstawicieli awifauny, znajdujących się zgodnie z wytycznymi w czeskich i polskich przekładach biblijnych: czes. kalous, výr, sova pálená, sýček, sova – pol. puszczyk, puchacz, sowa uszata, sowa. 131 Analogicznie przedstawiam kolejnych przedstawicieli awifauny z konkretnie zaprezentowanych rzędów ptactwa: czes. labuť, porfirián – pol. łabędź, łyska. 132 Konsekwentnie należy wymienić nazwę czes. čáp – [dosł. pol. bocian]. 133 Pol. lelek. 134 Pol. sójka, kruk. 135 Jeżeliby spróbować uwzględnić dwa przywoływane czeskie przekłady biblijne oraz jedno wzmiankowane polskie tłumaczenie Pisma Świętego, o których wspominam w przypisach tego rozdziału, to zauważymy, że zarówno w PSP, jak i w BČ oraz w BJ nazwa analizowanego ibisa występuje trzy razy. W czeskich przekładach (PSP i BČ) nazwa ta pojawia się w tych samych wersetach biblijnych (Kpł 11,17; Pwt 14,16 i Iz 34,11). Natomiast w polskojęzycznym współczesnym wydaniu Biblii Jerozolimskiej lokalizacja nazwy analizowanego ptaka jest trochę zmieniona i występuje w Kpł 11,17; Pwt 14,16 i Hi 38,36. W dwóch dodatkowo prześledzonych staropolskich przekładach

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 111 przekładach biblijnych (8 czeskich i 8 polskich) przedstawia się w sposób następujący: trzy razy ibis został wymieniony w (B21, JB, BJW, BT i BWP), jeden raz został wyszczególniony w (ČEP, ČSP i BP), zero razy w (BK, BO, PNS, SNC, BG, NBG, BW i PNŚ).

Jakie inne ptaki zamiast ibisa zostały wykorzystane w tych pięciu przeanalizowanych czeskich i polskich przekładach biblijnych, zaprezentuje nam kolejna tabela, por.:

Tabela 4. Ilościowy wykaz136 nazw terminologii Threskiornithidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych: (oprac. własne L.H.).

Biblie – rodzaje przekładów

Ś SP EP JB BP BT BK BO BG BW B21 Č PN Č PNS SNC SNC BJW NBG NBG BWP Nazwy

ptaków Biblie Razem czeskie Biblie Razem polskie czes. ibis 0 0 1 13030 8 030330 1 0 10 pol. ibis czes. kalous137 2 0 0 00200 4 000000 0 2 2 pol. sowa uszata czes. sova 0 0 0 00011 2 100001 1 0 3 pol. sowa czes. sova pálená 0 0 2 20011 6 000000 0 0 0 pol. [płomykówka] czes. výr 0 0 2 21002 7 000112 2 0 6 pol. puchacz czes. [puštík] 0 0 0 00000 0 001000 0 0 1 pol. puszczyk

Pisma Świętego – Biblii Brzeskiej (1563/2003) i Biblii Szymona Budnego (1572) – przedmiotowo analizowany ibis nie występuje w przywoływanych pięciu wersetach. 136 Chodzi o ilości ptaków w czeskich i polskich przekładach, w których bazowym leksemem jest analizowany ibis czes. ibis. 137 Kalous ušatý w znaczeniu sova ušatá (łac. Asio otus) – pol. sowa uszata // uszatka.

112 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Biblie – rodzaje przekładów

Ś SP EP JB BP BT BK BO BG BW B21 Č PN PNS PNS Č SNC SNC BJW NBG NBG BWP Nazwy

ptaków Biblie Razem czeskie Biblie Razem polskie czes. sýček 0 0 0 01000 1 000000 0 0 0 pol. [pójdźka] czes. [lelek] 0 0 0 00000 0 100000 0 0 1 pol. lelek czes. [sojka] 0 0 0 00000 0 000001 0 0 1 pol. sójka czes. labuť 1 1 0 00200 4 211110 1 2 9 pol. łabędź czes. porfirián 1 0 0 00000 1 000000 0 0 0 pol. [porfyrion] czes. čáp 0 3 0 00000 3 000000 0 0 0 pol. [bocian] czes. [lyska] 0 0 0 00000 0 001000 0 0 1 pol. łyska czes. [krkavec] 0 0 0 00000 0 001000 0 0 1 pol. kruk czes. ptáci 0 0 0 00001 1 000000 0 0 0 pol. [ptaki] Razem użytych 4 4 5 5 5 4 5 5 37 4 4 4 5 5 4 5 4 35 „ptasich” wyrazów

Z tabeli nr 3 mieszczącej się na stronach 108–109 oraz z tabeli nr 4 umiejscowionej na stronach 111–112, możemy się jednoznacznie przekonać, z jaką frekwencyjnością pojawia się na czeskich i polskich kartach Pisma Świętego analizowany ptak, jakim jest ibis. Trzy razy występuje on w pięciu „bazowych” przekładach (B21, JB, BJW, BT i BWP). W tym momencie watro jednak podkreślić, że istnieją – na podstawie przeprowadzonej analizy – trzy możliwe warianty lokalizacyjne tego konkretnego przedstawiciela kategorii pojęciowej ptactwa, w zależności od rodzaju tłumaczenia. W B21

Rozdział II. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) IBIS 113 i JB leksyka ibisa została wykorzystana w następujących księgach i wersetach (Kpł 11,18; Pwt 14,16; Hi 38,16). Z innym występowaniem spotykamy się w przekładzie Biblii Jakuba Wujka (por. Kpł 11,17; Pwt 14,16; Iz 34,11). Natomiast z jeszcze inną „ibisowatą” lokalizacją mamy do czynienia w dwóch współczesnych polskojęzycznych Bibliach, a konkretnie w BT i BWP (por. Kpł 11,17; Pwt 14,16 i Hi 38,36). Z tego wynika, że po przeliczeniu procentowym w pięciu możliwych do pojawienia się wersetach przedmiotowy ibis został użyty trzy razy, co czyni proporcję procentową 60% do 40% na korzyść występowania właśnie takiej – konkretnie sprecyzowanej – ptasiej nazwy. Nie ma takich tłumaczeń biblijnych, w których by przedmiotowy ibis pojawiał się dwa razy w jednym wydaniu Pisma Świętego. Natomiast jeden raz został wykorzystany ibis tylko w trzech „bazowych” przekładach – dwóch czeskich i jednym polskim (ČEP, ČSP, BP), które – co warto zaznaczyć – dotyczą tego samego fragmentu biblijnego, czyli Hi 38,36. Świadczy to o tym, że w tych trzech wzmiankowanych edycjach biblijnych analizowany ibis w proporcji procentowej pojawia się tylko w 20%, a w 80% wykorzystane zostało nazewnictwo innego przedstawiciela świata awifauny. W pozostałych tłumaczeniach – czterech czeskich i czterech polskich – (BK, BO, PNS, SNC, BG, NBG, BW, PNŚ) konceptualizowany ibis wcale nie występuje, co przekłada się na wynik 0% do 100% na korzyść innego ptaka niż ibis. Po przeliczeniu 16 wyekscerpowanych przekładów biblijnych da się zauważyć, że występowanie analizowanego ptaka – jakim jest ibis – pojawia się on w ośmiu czeskich przekładach (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC) 8 razy, natomiast w ośmiu polskich przekładach Pisma Świętego (BG, BJW, NBG, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) nazwa ibis została wykorzystana w nieznacznie większej proporcji, tj. leksem ten został użyty 10 razy138.

138 Z tego obliczenia wynika, że pojawiające się wyrazy czes. ibis pol. ibis są do siebie w bardzo zbliżonym stosunku, oscylującym w granicach proporcjonalności 8:10. Oznacza to, że w czeskich przekładach średnia frekwencja na jedną edycję Pisma Świętego dotycząca awifaunistycznego przedstawiciela ibisa wynosi jeden raz, natomiast w polskich przekładach średnia ta jest trochę wyższa i wynosi 1,25 razy występowania tego konkretnego gatunku ptaka na jedną przeanalizowaną edycję Biblii.

ROZDZIAŁ III

CZESKIE I POLSKIE PRZEKŁADY BIBLIJNE NAZW NALEŻĄCYCH DO KATEGORII POJĘCIOWEJ PTACTWA Z BAZOWYM KOMPONENTEM LEKSYKALNYM ‘PELIKANA’

1. P E L I K A N – definicje i podział taksonomiczny rodziny Pelecanidae

PELIKAN (łac. Pelecanus) czes. PELIKÁN ‘duży pływający ptak o sporym, prostym dziobie ze skórzastym workiem, krótkich nogach, palcach spiętych błoną, białym, brązowym lub szarym upierzeniu; żywi się rybami’ (Dunaj 2001: 451; Lipowski 2008: 256; Dubisz 2003: 86 i Szymczak 1979: 629). Odnośnie do jego wyglądu trzeba zaznaczyć, że ‘ma długi, na końcu haczykowato zagięty dziób, pod którym znajduje się rozciągliwy, błoniasty worek’, a młode swe karmi ‘nadtrawionymi rybami, przyniesionymi w gardzieli i skórzastej torbie podżuchwowej’ (Doroszewski 1964: 220); czes. pelikán ‘z lat. pták’ (Trávníček 1952: 1145); tj. ‘velký vodní pták s mocným (Holub, Lyer 1982: 365) a dlouhým zobákem a vakem pod ním, žijící v teplých krajích’ (Filipec, Daneš, Mejstřík 2005: 266 i SSČSČ 2011: 535); bělošedý (Nechutová 1991: 48–49); přes svůj nevšední a zdánlivě nemotorný zjev jsou však pelikáni výbornými letci a plavci, jenom na zemi se pohybují neohrabaně (OAPŽ 1974: 311) – [tłum. pol.: ptak, którego nazwa wywodzi się z łaciny, czyli je to wielki

116 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) ptak wodny z mocnym i długim dziobem wraz z pęcherzem znajdującym się pod nim, żyjący w ciepłych krajach, koloru białoszarego. Jego niecodzienny i niepospolity wygląd tylko pozornie wskazuje na niedołężność. Pelikany jednak doskonale latają i pływają, tylko po powierzchni ziemi poruszają się niezgrabnie]. Pelikáni loví ryby tak, že utvoří dlouhou půlkruhovou řadu a pomalu plují ke břehu. Bijí přitom křídly o hladinu a tím zahánějí ryby na mělčinu. Tam je potom loví zobákem jako rybářským podběrákem (Styblík 2006: 50; OPPP 2015: 40; OAPŽ 1974: 312 i Dungel, Hudec 2001: 22) – [tłum. pol.: Pelikany łowią ryby w taki sposób, że utworzą półokrągłą linię i powoli płyną w stronę brzegu. Jednocześnie uderzają skrzydłami o powierzchnię wody, przez co zaganiają ryby na mieliznę. Następnie tam je chwytają swoim dziobem139, podobnie tak jak się to wykonuje wędkarskim podbierakiem], por. także EZP (2002: 32). Jest to zarówno morski, jak i słodkowodny ptak, występujący na całym świecie z wyjątkiem okolic okołobiegunowych, który bardzo rzadko przylatuje do Czech i Polski. Gniazdują nad odsłoniętymi płytkimi akwenami, które są bogate w ryby. Ptaki te żyją gromadnie, podobnie jak inni reprezentanci świata awifauny, np. żurawie czy łabędzie. Do najbardziej znanych i rozpoznawanych pelikanów140 należą następujące gatunki:

czes. pelikán bílý141 (Pelecanus onocrotalus) pol. pelikan różowy,

139 Warto podkreślić, że oprócz opisywanych pelikanów (patrz np. pelikan australijski łac. Pelecanus conspicillatus ma dziób najdłuższy – około 47 cm), również niektóre ptaki posiadają swoje nazwy dzięki specyficznym dziobom, por.: czes. zoborožec pol. dzioboróg // dzioborożec; ‘nazwa wskazuje, że ptak ten ma dziób jak róg’; czes. dvojzoborožec (Buceros bicornis) pol. dzioborożec wielki; czes. člunozobec // člunorožec africký (Balaeniceps rex) pol. trzewikodziób; czes. kolpík bílý (Platalea leucorodia) pol. warzęcha zwyczajna; czes. tukan pol. tukan; czes. kolibřík mečozobec (Ensifera ensifera) pol. mieczodziób // mieczodziobek, czyli fruczek długodzioby, który ma proporcjonalnie najdłuższy dziób – trzykrotnie dłuższy od tułowia. 140 Na Bliskim Wschodzie – jak zaznacza Słownik tła Biblii – występują dwie odmiany pelikana, tj. biały i dalmacki (Packer, Tenney 2007: 185). 141 Nazwa historyczna według Slovníka historických českých názvů ptáků (por. oprac. Karel Hudec 2012) dla czeskojęzycznego obszaru brzmiała: pelikán obecný [dosł. pelikan pospolity], patrz również http://bigfiles.birdlife.cz/Historicke_nazvy_ptaku.pdf.

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 117 czes. pelikán kadeřavý (Pelecanus crispus) pol. pelikan kędzierzawy, czes. pelikán hnědý (Pelecanus occidentalis) pol. pelikan brunatny oraz inne gatunki, naturalnie mniej znane, lecz występujące w taksonomii przedmiotowo opisywanej rodziny Pelecanidae:

czes. pelikán chilský (Pelecanus thagus) pol. pelikan chilijski, czes. pelikán australský (Pelecanus conspicillatus) pol. pelikan australijski, czes. pelikán africký (Pelecanus rufescens) pol. pelikan mały, czes. pelikán skvrnozobý (Pelecanus philippensis) pol. pelikan indyjski // siwy // cemnoskrzydły, czes. pelikán severoamerický (Pelecanus erythrorhynchos) pol. pelikan dzioborogi.

Analizowany przedstawiciel ornitofauny pelikan jako reprezentant rzędu pełnopłetwych142 (Pelecaniformes) czes. řád veslonozí, pochodzący z rodziny pelikanowatych (Pelecanidae) czes. čeleď pelikánovití – to jeden z największych latających ptaków na świecie. Wielkością podobny jest do łabędzia 140–180 cm, dziób dorosłego pelikana mierzy 43–45 cm, a rozpiętość skrzydeł dochodzi do trzech metrów. Po lądzie porusza się nieco ociężale, ale za to w powietrzu lata znakomicie, a na powierzchni wody unosi się lekko, jak przysłowiowy korek. Podczas lotu możemy obserwować szerokie i długie skrzydła, gdzie jego szyja jakby opiera się o grzbiet. Są to doskonale szybujące ptaki, które krążą synchronicznie w uporządkowanej formacji. Ze względu jednak na wiry powstające w powietrzu zarówno pelikany, podobnie jak i gęsi, flamingi i inne duże ptaki, podczas swoich długich lotów migracyjnych przyjmują szyk w kształcie litery „V”.

142 Rząd Pelecaniformes pełnopłetwych czes. veslonozí obejmuje następujące rodziny: głuptaki (Sulidae) czes. terejovití; fregaty (Fregatidae) czes. fregatkovití; kormorany (Phalacrocoracidae) czes. kormoránovití; pelikany (Pelecanidae) czes. pelikánovití; wężówki (Anhingidae) czes. anhingovití. Charakterystyczną ich cechą jest połączenie palców nóg błoną pławną umożliwiającą sprawne pływanie po powierzchni wody i w czasie nurkowania.

118 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

1.1. Symbolika i wartościowanie pelikana

Nazwa pelikan czes. pelikán podobnie jak w języku niemieckim pochodzi z łaciny143 pelicanus // pellicānus (Machek 1997: 443) lub łac. bibl. pelecānus // pelicānus (Bańkowski t. II, 2000: 525). Jedno z naj- wcześniejszych zapożyczeń odnoszących się do ptaków, wywodzącym się z zasygnalizowanego już języka łacińskiego, odnajdujemy w pierwszym znanym tłumaczeniu na język polski Księgi Psalmów, czyli w staropolskim Psałterzu floriańskim (nazywanym także Psałterzem Jadwigi), który pochodzi z końca XIV wieku. Zapożyczenie to dotyczy nazwy rozpatrywanego reprezentanta świata awifauny, tj. pelikana, por. [podaję transkrypcję ze strony Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie]: Podobien uczynił jeśm sie pelikanowi puszczej, uczynion jeśm jako lelek w domku (PF 101,7) – (https://www.ijp-pan.krakow.pl/images/publikacje_ elektroniczne/korpus_tekstow_staropolskich/Fl.pdf). Jak zaznacza Nehring (2017: 74), tym razem w Psałterzu puławskim celownik (dativus) liczby pojedynczej (singularis) rzeczowników męskich miewa końcówkę -u, por. pellikanu (Ps 101,7), gdzie obserwujemy wpływ języka staroczeskiego na język staropolski. Inni badacze zaznaczają, że wyraz pelikan pochodzi z greckiego pelekán przez łaciński pelicanus (Zgółkowa t. 28, 2000: 115). Jeszcze inni sugerują, że ta analizowana nazwa wywodzi się z grec. pelekán i ma to same znaczenie, co pélekys ‘siekiera’ według podobieństwa dzioba (za: Rejzek 2001: 458 i Styblík 2006: 50). Grecko-polski słownik (por. Węclewski 1905: 522) wspomina, że wyraz πελεκίνος to ‘ptak wodny z rodzaju pelikanów’, natomiast πελεκάν // πελέκας to ‘pelikan, baba’ właściwie ‘dzięcioł’. Zapisy staropolskie z XIV–XV w. należy czytać pielikan i oznaczają też nazwę osobową (Bańkowski t. II, 2000: 525). Słowo to wcześniej miało w języku czeskim metaforyczne znaczenie jako ‘urządzenie // narzędzie lub kleszcze do wyrywania zębów’ (Holub, Kopečný 1952: 269). Również w języku polskim wyraz ten miał podobne

143 Stručný etymologický slovník jazyka českého uściśla, że chodzi o średniowieczną łacinę (por. Holub, Lyer 1978: 365).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 119 miejsce w zakresie jego używania ‘narzędzie do wyrywania zębów, dziś już nie używane, rodzaj kleszczy’ (por. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki, 1908/1952: 105; Linde t. IV, 1858/1951: 75; Linde t. IV, 1858/1995: 73)144. W przeniesionym słowa znaczeniu leksem pelikán – jak to już zostało wyżej zaznaczone – to był przestarzały wyraz, który oznaczał ‘nástroj // kleště k trhání zubů’ (Trávníček 1952: 1145; Holub, Lyer 1982: 365) – [tłum. pol.: urządzenie // kleszcze do rwania zębów]. Współcześnie, zwłaszcza wśród młodzieży, używa się alegorycznego porównania z bazowym leksemem pelikana, ze względu na wielki worek, jaki ten ptak posiada, do którego może się dużo zmieścić: x (wszystko) łyka jak pelikan – czes. x (všechno) bere // polyká jako pelikán ‘wszystko przyjmuje’‚ ‘bierze // przyjmuje łapówki’, ‘nie jest wybredny’. Czeski badacz przyrody, geolog i paleontolog z przełomu XIX i XX wieku Antonín Frič, podaje dane z trzebońskiego archiwum z lat 1650–1750 (region południowych Czech) o pojawieniu się tego ptaka, określanego nazwą „Nimmersatt” (nenasytný) – (Pelecanus onocrotalus) z nastę- pującym opisem, że jest dwa razy większy niż łabędź i jego żółty worek lub (jak niektórzy podają określenie wole145) znajdujące się pod dziobem, może pomieścić karpia ważącego sześć jednostek starodawnych liber, gdzie (1 libra = 0,454 kg – uwagi własne L.H.)146 – (za: Komárek 2007: 153). Pelikana również określano następującymi nazwami: bukomor,

144 Zarówno Słownik Warszawki jak i Słownik Samuela Lindego podkreślają również, że nazwa pelikan odnosi się do działa sześciofuntowego – wyrzucające 6 funtów żelaza (por. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki, t. IV, 1908/1952: 105; Linde t. IV, 1858/1951: 75; Linde t. IV, 1858/1995: 73). 145 Czeski polihistor Pavel Žídek w swojej encyklopedii Liber viginti arcium w haśle pod nr 51 podaje przybliżone określenie: vole jako pytel [pol.: wole rozmiarów worka] – (por. Hadravová 2008: 214). 146 Inne źródła podają, że Rzymianie nazywali swoją podstawową jednostkę wagową libra // pondus, co w przeliczeniu czyni 327,45 gramów. Przedstawiana libra dzieliła się zaś na 12 uncji, co oznaczało , że 1 uncja to 27,288 g. Warto także zaznaczyć, że istniały następujące libry: Libra česká = 0,513 kg; (120 liber tvoří centnýř, tj. 61,56 kg); Libra moravská = 0,559 kg; Libra pražská = 0,514 kg; Libra slezská = 0,530 kg.

120 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) bukomorník147, onocraculon, onocrapulus, osina, křebut, krzebut, řebut (Šmilauer 1940: 385; Gebauer t. II, 1970: 137; Claretus 1365/1991 – Klaret Glosář 255, 275), nesyt (Balbín 1679), nejasyt, nejes, nejesyt, nesyt (Klůz 1977: 121). Warto sobie także przypomnieć, że w języku czeskim powstawały czasami w sposób sztuczny nowe wyrażenia, wzorujące się na kolorystyce upierzenia – np. czes. „šediper”, czyli leksem przeznaczony dla pojęcia „pellicanus” – bájného „pelikána” živícího svá mláďata vlastní krví (za: Komárek 2007: 33) – [pol. tłum.: ptaka mającego szare pióra, oznaczającego tzw. pelikana jako ptaka baśniowego, karmiącego swe młode własną krwią]. ESSČ (Elektronický slovník staré češtiny) podaje, że nowopowstałe czeskie słowo šediper to jest ‘pták šedivé barvy, zvl. pelikán’ – [tłum. pol.: ptak szarego koloru, zwłaszcza pelikan], por. staroczeskie wyrażenie ssyediper (ClarGl 275) oraz jego wariantywne zapisy: šedipér, šědiper, šědipér. W listach filologicznych (Listy filologické č. 67, sešit 1–2) jest wzmianka o staroczeskim wyrażeniu sedyper również na oznaczenie ptaka zwanego pellicanus, czyli pelikana (por. Šmilauer 1940: 385). Podobnie w monografii pt. Naše ptactvo v lidovém názvosloví a vědecké terminologii, jej autor zaznacza istnienie takiego leksemu (por. Klůz 1977: 121). Elektronický slovník staré češtiny (http://vokabular.ujc. cas.cz/hledani.aspx) podaje również informacje, że istnieją również określenia: srdcojěd; srdojiedek, sirojiedek ‘pták živící se krví ze srdce, snad pelikán’ – [ptak żywiący się krwią z serca, prawdopodobnie pelikan]. Nazwa ta wywodzi się z dużą dozą prawdopodobieństwa od wyobraźni mitycznej, że opisywany pelikan karmi swe pisklęta krwią z rozdartej własnej klatki piersiowej. W polskojęzycznej literaturze odnotowano również podobnie brzmiący wyraz szadopior (zapis: sadopyor) na określenie pelikana, por. pracę średniowiecznego przyrodnika, przyrodoznawcę i lekarza Jana Stankę (1472), którego on zaliczał do kategorii ptaków nielicznych i chodziło mu o staropolski neologizm ‘ptak o szadych [siwych] piórach’.

147 Jak podaje Elektronický slovník staré češtiny (za: http://vokabular.ujc.cas.cz/) jest to ‘cizokrajný pták s dlouhým zobákem vydávající houkavý zvuk (úmorně pronikavý?) – [tłum. pol.: ptak pochodzenia obcego z długim dziobem wydający huczący dźwięk (przenikliwie wyczerpujący)].

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 121 Ptak ten w terminologii ludowej był również nazywany przez następujące terminy: bąk cudzoziemski, bąk ptak, pelikan baba148 lub tylko baba, pelikan właściwy i pelikan olbrzym (por. Strutyński 1972: 79; Linde t. IV, 1858/1951: 75; Linde t. IV, 1858/1995: 73). Hildegarda z Bingen na temat pelikana np. pisała, jakie jego organy mogą być wykorzystywane przy różnych schorzeniach lub dole- gliwościach. Możemy wymienić narządy pelikana, które są przydatne w medycynie, por. serce, wątrobę, pęcherz moczowy i kiszki (Fuksová 2013: 102–105). Jeżeli kogoś ogarnęło szaleństwo i jego rozum poniekąd słabnie lub często o czymś zapomina, Hildegarda proponowała ususzyć serce pelikana na słońcu lub nad ogniem, żeby go zgnilizna nie zniszczyła i przywiązać go tej osobie do ciemienia głowy. Osoba ta odczuje dzięki noszeniu serca pelikana, że ciało rozgrzewa się, przez co ponownie powrócą zdolności rozumowe i przestanie zapominać. Serce pelikana pomaga także przy głuchocie. Jeżeli ktoś przestał słyszeć na jedno ucho, to Hildegarda polecała włożyć w to ucho serce pelikana, żeby jego ciepło przedostało się do chorego ucha. Tę czynność zalecała kilkakrotnie powtarzać, ponieważ ciepło i zmieniające się właściwości serca uspokajają zmienne soki, które powodują u człowieka głuchotę (zob. Ptačí medicína, Přírodopis, kniha VI., O ptácích par. 37). Na ból głowy Hildegarda polecała zmieloną w proszek wcześniej wysuszoną na słońcu lub nad ogniem wątrobę z nasionami kopru (fenkłu) włoskiego i kozieradki pospolitej. Zalecała wsypać całą zawartość do płóciennych woreczków i smarować nimi czoło i skronie. Wydzielane ciepło wątroby pelikana zmieszane z w/w ziołami złagodzi soki, jakie tętnią człowiekowi w skroniach.

148 Również Słownik Warszawki w dwóch miejscach zwraca uwagę, że istnieje terminologia baba, na określenie analizowanego reprezentanta awifauny pelikana (por. Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki, t. I, 1900/1952: 77 oraz Karłowicz, Kryński, Niedźwiecki, t. IV, 1908/1952: 105). Warto również podkreślić, że ks. Bonifacy Jundziłł, autor czterotomowego dzieła Zoologia zebrana (1807), zwłaszcza II tom poświęcił ptakom. Korzysta on z nazw dwuczłonowych, gdzie człon wyróżniający jest nazwą odziedziczoną ornitologiczną, składającą się np. z dwóch rzeczowników pelikan baba (za: Strutyński 1972: 127).

122 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Inny narząd tego wzmiankowanego ptaka, a konkretnie wysuszony pęcherz moczowy – jak zaznaczała Hildegarda – nadawał się na owrzodzone miejsca. Powodował on pęknięcie wrzodu. Również kiszki z pelikana, a konkretnie znajdujący się w nich robak, jest dobry na złamane kości lub zwichnięcia, ponieważ natłuszczony robak oliwą wydziela ciepło i leczy złamania lub stłuczenia (zob. Ptačí medicína, Přírodopis, kniha VI., O ptácích par. 23). Na temat sposobu zachowania się pelikanów wobec ich potomstwa zachowały się rozbieżne opinie. Krew pelikana miała według średniowiecznych bestiariów ożywiającą moc. Pelikany ponoć zabijają swoje młode w gniazdach uderzeniami dziobów lub odstawiają je, powodując ich śmierć. Następnie matka przez trzy dni płacze i boleje. Później pelikanica rozdziera (Kopaliński 1988: 848) – inni zaś używają czasownika rozrywa sobie pierś (Kobielus 2002: 256, Dąbrowski 1957: 495) albo rozdrapuje sobie dziobem pierś do krwi (Impelluso 2006: 307), jeszcze inni stosują określeń rani się dziobem w bok (Latini 1992: 181) lub otwiera swój bok (Forstner 1990: 246) albo sama się ciężko okalecza (Augustyn OP 101, Kazanie I, 1986: 353), względnie czeskojęzyczne źródła konstatują, że ptak ten: sám se poraní (Fuksová 2004: 187) – [tłum. pol.: sam się skaleczy]; rozdrásá si žalem hruď (Petráňová 2008: 37) – [tłum. pol.: rozdziera sobie z żalu klatkę piersiową] lub czes. zobákem si rozdírá maso na hrudi (Chaloupský 2011a: 9 i Chaloupský 2011b: 15) – [tłum. pol.: dziobem rozszarpuje mięso na klatce piersiowej] albo v zármutku zraňuje sám sebe (Fuksová 2013: 102) – [tłum. pol.: w smutku zmartwienia rani sam siebie] bądź czes. bodne se do srdce (Hadravová 2008: 366) – [tłum. pol.: dziobnie // ukłuje się w serce], względnie czes. protrhne si hrdlo svým ostrým zobákem (Nechutová 1991: 48) – [przedrze // przewie sobie gardło swym ostrym dziobem], w konsekwencji czego własną krew wylewa na małe pisklęta, które dzięki niej ożywają. Inne źródła podają (por. Epifaniusz z Salamidy), że po trzech dniach nie samica, ale samiec pelikan, który znalazł martwe pisklęta, w rozpaczy i bólu rozrywa sobie skórę, a wypływająca krew przywraca pisklęta do życia (za: Kobielus 2011: 76) lub – jeszcze jeden ze starszych słowników języka polskiego konstatuje – że chodzi o egipskiego ptaka, który krwią

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 123 swoją, drapiąc sobie nosem swym piersi, ptaszęta swe od wężów zaduszone, pokrapia i ożywia (Linde t. IV, 1858/1995: 73). Pelikan, który zabija swoje młode pisklęta, a następnie na trzeci dzień je ożywia, przenośnie symbolizuje Chrystusa (por. fragment wersetu biblijnego Pwt 32,39) czes. „Já usmrcuji i oživuji, zdeptal jsem, a zase zhojím” – pol. „Ja zabijam i ja sam ożywiam, ja ranię i ja sam uzdrawiam”. Ten przedstawiciel świata awifauny jest więc uważany za symbol ogólnie rozumianej ‘ofiarności’ i ‘miłości rodzicielskiej’ (por. Becker 2002: 213), a także ‘poświęcenia’ (Kopaliński 1988: 847) oraz jest jedną z najpopularniejszych alegorii Chrystusa (Cirlot 2012: 307), wyrażając również czes. zbožnost (Cooperová 1999: 138) – [dosł. pol. pobożność]. W wigilię Wielkanocy – jak zaznacza Forstner (1990: 247) – liturgia grecka zanosi do Chrystusa modlitwę: „Podobnie jak pelikan, który rani swoją pierś, Ty o Logosie149, ożywiłeś swoje martwe dzieci, skrapiając je kroplami życiodajnego źródła”. Inni zaś mówią, że pelikany rodzą się jakby bez życia, a ich rodzice uzdrawiają je swą krwią, co zostało pokazane w biblijnej metaforyce, o czym dobre świadectwo daje święty Kościół tam, gdzie nasz Pan mówi: przyszedłem na podobieństwo pelikana. Przedstawiony został emblemat Chrystusa, który własną krwią nakarmił i odkupił ludzkość. Wizerunek pelikana karmiącego własną krwią młode symbolizował najwyższe poświęcenie, a w kontekście sakralnym był znakiem ofiary Jezusa lub też w dosłownym znaczeniu utożsamiany jest ze znakiem eucharystycznym, symbolizującym krew Chrystusa, por. średniowieczne traktaty o symbolice zwierzęcej np. (Fizjolog Epifaniusza rozdz. VIII; Fizjolog Bls rozdz. VI; Aviarium rozdz. XXXVII)150 oraz zob. starożytne dzieło Arystotelesa pt. Zoologia 597ab, księga VIII, rozdz. XII, gdzie zostały opisane odloty i migracja tych ptaków, a także patrz interpretacja śląskiego dominikanina Peregryna z Opola w Kazaniu na Wielki Piątek. Pelikan również utożsa-

149 Logos – gr. ‘słowo’, ‘mowa’, ‘myśl’, ‘rozum’ (por. Grabner-Haider 1994: 674). 150 W średniowiecznych utworach poetyckich legenda ta – jak konstatuje Forstner (1990: 246) – uległa pewnej modyfikacji. Pelikan karmi swe pisklęta własną krwią tak długo, aż sam umiera z wycieńczenia. Teologowie średniowieczni widzieli w pelikanie symbol Chrystusa, który przez swą śmierć na krzyżu własną krwią obmył grzechy ludzi i wskrzesił ich do wiecznego życia.

124 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) miany jest z ofiarowaniem151, co zostało uwiecznione na wielu rękopisach o treści biblijnych, w księgach liturgicznych oraz na graduałach (por. Hadravová 2008: 367, Pertráňová 2008: 38, Kobielus 2002: 255–258). Przedstawiany pelikan – jak podkreśla Dąbrowski (1957: 495) – to jeden z najpopularniejszych symboli Chrystusa, Jego ofiary krzyżowej i sakramentu Eucharystii, oparty na starym przekonaniu, jeszcze z czasów przedchrześcijańskich, iż omawiany ptak rozrywa pierś, by własną krwią karmić swe pisklęta. Piękna to jest symboliczna forma przerażająco głębokiej rzeczywistości – ofiarnego karmienia nas w Eucharystii Ciałem i Krwią Boga – Człowieka. Pelikan jest również ze zrozumiałych wzglę- dów symbolem ofiarnej miłości, a dla swej bieli figurą niewinności Chrystusa. Jak podkreślają inni badacze, analizowany pelikan symbolizuje całkowite oddanie się dla innych i miłość (por. Kolak, Marecki 1994: 93; Marecki 2006: 81–82). W chrześcijańskiej ikonografii152 pelikan oznacza Chrystusa i Eucharystię i w tym kontekście pojawia się na krucyfiksach, portalach, ołtarzach153, paramentach (szatach) i sprzętach liturgicznych. W wiekach średnich obraz pelikana rozpowszechnił się również w połączeniu z pobożnością eucharystyczną. Pelikan na drzwiach tabernakulum i na monstrancjach wskazuje na Eucharystię. W wielu kościołach umieszczono

151 Příběh o nakrmení mláďat vlastní krví evokuje téma sebeobětování; v Žaltáři královny Alžběty Rejčky zdobí jako drobný detail horní část iniciály „B“. Motiv pelikána v iluminacích naprosto převládá (por. Moravská zemská knihovna Brno, R. 355, folio 8v; Hadravová 2008: 367) – [tłum. pol.: Opowiadanie o nakarmieniu młodych własną krwią przywołuje samoofiarę poświęcenia. W Psałterzu królowej Elżbiety Ryksy (Reiczki Przemysłówny) wspominany pelikan ozdabia dekorująco drobny szczegół górnej części inicjału „B”. Motyw pelikana w iluminacjach zdecydowanie dominuje]. Pelikan karmiący swoje młode pisklęta również widnieje na zdobieniu Graduału de sanctis z 1491 r. (patrz czes. knihovna kláštera premonstrátů v Teplé – pol. Biblioteka klasztoru zakonu Norbertanów [premonstratensi – (Candidus et Canonicus Ordo Praemonstratensis] w miejscowości Teplá w Czechach, koło Mariańskich Łaźni). 152 Innymi słowami można powiedzieć za Aleksandrem Lipińskim (1911: 67), autorem Archeologii Biblijnej, że w ikonografii chrześcijańskiej prezentowany pelikan jest symbolem Zbawiciela, karmiącego chrześcijan własną krwią. 153 Podam tylko jeden przykład, za to związany bezpośrednio z dziejami czesko- polskimi, a konkretnie dotyczący osoby bp. Józefa Martina Nathana (1867–1947), który stworzył „Miasteczko Miłosierdzia” w Branicach, gdzie w tamtejszym kościele na prawej nodze stołu ołtarzowego widnieje złoty wizerunek pelikana z rozpostartymi skrzydłami ożywiającego krwią swe młode.

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 125 figurę pelikana nad krucyfiksem z napisem, pochodzącym z Księgi Psalmów: Stałem się podobny do pelikana (por. Ps 102,7; za: Kopaliński 2001: 306). Właśnie w przywoływanym Psalmie (patrz Ps 102,7) lamentujący psalmista porównuje się do „pelikana na pustyni”154 i to miejsce często wykorzystywane jest do przypomnienia męki Chrystusa (za: SBK 1992: 174), ponieważ Jezus prowadzi ludzi do życia przez swą przelaną krew na krzyżu (por. dzieła św. Augustyna155, bpa Paulina z Noli156, Hugona ze św. Wiktora z XII wieku aż po św. Franciszka Salezego z XVII w.). Remigiusz z Auxerre Enarrationes In Psalmos,

154 Słowa te, w których jest wyprofilowany przedstawiciel awifauny pelikan oraz inny gatunek ptaka (w zależności od rodzaju tłumaczenia), por.: czes. Podobný jsem učiněn pelikánu na poušti, jsem jako výr na pustinách (BK) – pol. Zstałem się podobnym pelikanowi na puszczy i stałem się jako kruk nocny w pustkach (BJW), oznaczają zarówno ‘samotność’, jak i ‘wędrówkę’ oraz ‘melancholię’. 155 Św. Augustyn pisze wprost, że „w tym ptaku jest wielkie podobieństwo do ciała Chrystusa, którego krwią zostaliśmy ożywieni” (Objaśnienia Psalmów – Kazanie I, PSP t. XL, 1986: 354). W pierwszym Kazaniu 101,(1),8 zatytułowanym: Narodzenie, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa (wiersz ósmy), św. Augustyn uważa, że słowa z Psalmu 102,7 „Pelikan na pustkowiu” należy odnieść do Chrystusa narodzonego z dziewicy. Podkreśla, że tylko On sam narodził się w taki sposób, stąd przywoływane jest pustkowie. Po narodzeniu przechodzi do męki, przywołując „puszczyka na rumowisku”, a rozważania kończy na ulatującym wróblu „samotnym na dachu”, myśląc o zmartwychwstaniu (OP 1986: 353–355). Św. Augustyn przedstawił nam symbolikę trzech ptaków, tj. pelikana, puszczyka i wróbla, które są w przekładach biblijnych jednak różnorodnie tłumaczone. 156 Również rzymski kapłan i poeta chrześcijański Poncjusz Metropiusz Anicjusz Paulin określany jako – biskup Paulin z Noli – dokonał egzegezy Psalmu 102,7–8, w którym znajduje się trzech przedstawicieli świata awifauny, tj. pelikan, sowa i wróbel (w zależności od rodzaju tłumaczenia). Biskup Noli zachęcał, żeby człowiek upodabniał się w swej walce ze złem do pelikana, a w umiejętnym rozróżnianiu dobra od zła, a więc widzeniu pośród ciemności tego świata, przypominał sowę. Według niego, w Egipcie, w pobliżu rzeki Nilu żyje ptak pelikan, który żywi się wężami, a walcząc z nimi nabiera sił, karmi się ich mięsem i unika śmierci. W przekonaniu Paulina – jak zaznacza Swoboda (2002: 134) – ten egipski // nocny ptak symbolizuje człowieka czyniącego pokutę, a więc tego, który aby opłakiwać i wyznać swe grzechy, zamyka się w swej celi, aby z dala od świata samotności walczyć przeciw zakusom ciała. W ten sposób tocząc duchową walkę i niszcząc swoje grzechy przypomina, zdaniem autora, pustynnego pelikana (patrz zastosowaną terminologię przykład III w niniejszym rozdziale) walczącego z wężami, a przezwyciężając grzech i szatana, otrzymuje nagrodę życia. Przedstawiane zwycięstwo nad złem dotyczące rozbicia ciemności rozświetla wnętrze człowieka, który tutaj – jak zauważa Paulin – przypomina symbolikę sowy (nycticorax), tj. tak, jak ten ptak widzi w ciemnościach, tzn. pokonawszy zło żyje w przyjaźni z Bogiem.

126 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

PL 131,660 mówił bezpośrednio o pelikanie w ten sposób, że oznacza Chrystusa Odkupiciela. Dobrym przykładem, w którym konceptualizowany pelikan poró- wnywany jest do Chrystusa, jest również hymn na cześć Najświętszego Sakramentu, przypisywany św. Tomaszowi z Akwinu. Utwór ten został zatytułowany w polskim przekładzie Zbliżam się w pokorze. W szóstej zwrotce opisywanego hymnu odnajdujemy następujące awifaunistyczne słownictwo porównawcze, por.:

Ty, co jak Pelikan, Krwią Swą karmisz lud, Przywróć mi niewinność, oddal grzechów brud; Oczyść mnie Krwią Swoją, która wszystkich nas Jedną kroplą może obmyć z win i zmaz.

Znana jest również inna wersja tłumaczeniowa tej przedostatniej szóstej zwrotki opisywanego hymnu św. Tomasza z Akwinu na cześć Najświętszego Sakramentu, która brzmi następująco:

O, tkliwy Pelikanie dusz, Jezu mój, Chryste! Krwią Swoją serce moje z win obmyj nieczyste. Wszak jedna jej kropelka w tak wielkiej jest cenie, Że zdoła przynieść światu całemu zbawienie. (za: Chwalcie Pana, modlitewnik diecezji Bielsko-żywieckiej 1998: 47).

W polskojęzycznych tłumaczeniach możemy się jeszcze spotkać z inną wersją przekładoznawczą, w której opisywany przedstawiciel awifauny pelikan symbolizuje Chrystusa na krzyżu, por.:

Panie Jezu, dobry Pelikanie Mnie nieczystego oczyść swoją krwią, Której jedna kropla sprawi zbawienie I cały świat uwolni od wszelkiej zbrodni (Kobielus 2011: 77).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 127 Również Karol Wojtyła w Sonecie XIV w Psałterzu – Księdze Słowiańskiej przywołuje opisywanego pelikana:

O tkliwy Pelikanie! Hostio bezbrzeżnych mórz! – Rozpęczniaj się kłośna ero ku łaskom chlebnych dni – Takiej potrzeba duszy, co weźmie wina kruż i pójdzie poić spragnione Chleba i Pańskiej Krwi (Wojtyła 1939/1996: 23).

W języku czeskim istnieją również tłumaczenia tego średniowiecznego hymnu (łac. Adoro te devote). Por. przekład artystyczny pt. Klaním se ti vroucně:

Dobrý Pelikáne, Jezu, Pane můj, krví svou nás hříšné z hříchů očišťuj, vždyť jediná krůpěj její stačila, aby všeho světa viny obmyla157.

Znane są także inne czeskojęzyczne wersje tłumaczeniowe, w których został wymieniony opisywany przedstawiciel kategorii pojęciowej ptactwa:

Dobrý pelikáne, Pane Ježíši, mě nečistého očisti svou krví. Jejíž jedna kapka spasit může celý svět od každé hanebnosti. (za: Přeložil Štěpán M. Filip OP.) Benedikt Mohelník OP http://ktf.cuni. cz./~mohelnik/Seminar08-09Texty/13-Adorote.pdf

157 Łaciński oryginał analizowanej szóstej zwrotki brzmi: Pie Pelicane, Jesu Domine, Me immundum munda tuo sanguine: Cujus una stilla salvum facere Totum mundum quit ab omni scelere.

128 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) lub można przytoczyć również inną odnotowaną wersję:

Ježíši, Pane a Spasiteli, věrný pelikáne, plný dobroty drahou krví omyj moje viny (za: Royt, Šedinová 1998: 131).

Na podstawie paru zaprezentowanych czeskich i polskich prze- kładów mogliśmy się przekonać, że liturgia łączy opisywanego przedstawiciela świata awifauny pelikana z Chrystusem. Ten wybitny utwór średniowiecznej poezji łacińskiej Adoro te devote – tłumaczony na wiele języków – jest hymnem ku czci eucharystycznego Chrystusa, na co zwraca uwagę również Encyklopedia Katolicka, t. 1, 1995: 107. Informację o pelikanie znajdziemy również w modlitwie św. Gertrudy, która rozpoczyna się słowami: Dobrotivý Pelikáne, Pane Ježíši Kriste, jenž jsi nás nehodné ráčil očistit svou předrahou krví ode všech hříchů, vzdávám Ti díky za svatou a sladkou ránu, kterou jsi přijal na kříži, když Tvá nekonečná láska otevřela svým šípem Tvůj nejsvětější bok a pronikla Tvé nejsvětější Srdce. Buď velebena přesvatá rána a svatá krev a voda, které z ní vyprýštily, aby smyly všechny naše hříchy (https://iforum.cuni. cz/IFORUM-15883-version1.pdf) oraz (https://www.lf2.cuni.cz/fakulta/ clanky/rozhovory/legenda-o-pelikanovi). Pelikan przez to, że jest utożsamiany z bezludnymi miejscami, w których przebywa (por. Ps 102,7; Iz 34,11 i So 2,14), symbolizuje także eremitów czes. poustevníci, najczęściej mnichów decydujących się żyć w oddalonych i opuszczonych miejscach w celu duchowego oczyszczenia, kontemplacji i modlitw. Średniowieczny benedyktyński encyklopedysta Raban Maur (Expositiones in Leviticum, PL 108,358) mówił, że pelikan oznaczał ludzi, którzy porzucają przyjaciół, ruszając na poszukiwania osób kochających samotność (za: EK 2011: 243). Samotność pelikana oznacza, że życie Chrystusa jest wolne od grzechu (por. rozdz. XXXVII Aviarium 2005: 123). Ze względu na to, że opisywany pelikan powszechnie uchodził za ptaka, który kocha samotność, dlatego stał się on symbolem świętych głosicieli słowa Bożego wśród pogan. Znana jest jeszcze inna interpretacja symboliki tego ptaka. Pelikany – jak zaznacza Słownik tła

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 129 Biblii – objadają się rybami, następnie lecą na pustynię, gdzie przesiadują samotnie w miejscach odosobnionych przez całe dnie, opierając dziób na piersi. Z racji tego zwyczaju pelikan bywał często symbolem melancholii, por. Ps 102,6 (Packer, Tenney 2007: 185). Z motywem pelikana spotykamy się w heraldyce i herbach szla- checkich. Początki sięgają okresu średniowiecza i zostały zaadaptowane z motywów sztuki sakralnej. Wizerunek pelikana karmiącego własną krwią młode symbolizował najwyższe poświęcenie, a w kontekście sakralnym był znakiem ofiary Jezusa, lub też w dosłownym znaczeniu znakiem eucharystycznym, symbolizującym krew Chrystusa. Pelikan został uwieczniony w herbie np. pięciu polskich miejscowości: Łowicza, Szubina, Grabowa nad Prosną, Jodłowej i Żydowa (pow. gnieźnieński); dwóch czeskich gmin Holetín (Pardubický kraj, pow. Chrudim) i Vilémov (Olomoucký kraj, pow. Olomouc) oraz miejskiej części Opavy – Suché Lazce (Moravskoslezský kraj, pow. Opava); następnie słowackiego miasta Hanušovce nad Topľou; włoskiej miejscowości Oriolo Romano; francuskiej miejscowości Branges oraz wizerunek tego ptaka znajduje się również w stanowej pieczęci amerykańskiej Luizjany. Ze względu na swoją ofiarność i gotowość do poświęceń (por. pelikana wskrzeszającego swoje młode własną krwią) opisywany ptak znajduje się w godle (w berle) Wydziału Medycznego Uniwersytetu Karola w Pradze. Jak wielokrotnie było podkreślane, czes. pelikán má symbolizovat schopnost obětování se, což má být úděl lékaře [tłum. pol.: przywoływany pelikan ma symbolizować zdolność ofiarowania się, co ma być również udziałem lekarza]. Pelikan utożsamiany z Chrystusem wtórnie otrzymał znaczenie symbolu nie tylko ‘troski rodzicielskiej’, ale i wspominanej ‘ofiarności, miłości i gotowości do poświęceń’. W okresie renesansu motyw konceptualizowanego pelikana dotyczy alegorycznych kompozycji, również martwej natury. Przedstawiano go jako atrybut miłosierdzia (por. Francesco De Mura – Alegoria Miłosierdzia). W okresie baroku i klasycyzmu opisywany reprezentant awifauny stał się również ulubionym motywem zdobień domów rodzinnych. W Pradze (w pięciu historycznych miejskich dzielnicach: Staré Město, Nové Město, Malá Strana, Hradčany i Josefov) przedmiotowy

130 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) pelikan czes. pelikán pojawia się lub pojawiał się na ornamentach i fasadach różnych kamienic, znajdujących się przy następujących ulicach czeskiej stolicy: ul. Husova 8 – wzmianki o „pelikanowym” emblemacie na tym budynku pochodzą z 1429 r., ul. Spálená 15 z 1541 r. i ul. Spálená 35 z 1433 r., Nové zámecké schody 6 z 1700 r., ul. Seminářská zahrada 13 z 1844 r. Opisywane zdobienia z wizerunkiem pelikana występują także pod nazwą U bílého pelikána (patrz ulice: Soukenická 18 z 1653 r., Maltézské náměstí 9 z 1603 r.), jak również pod nazwą: U kamenného pelikána (patrz ulice: Spálená 23 z 1554 r.), a także pod nazwą: U zlatého pelikána (patrz ulice: Železná 2 z 1510 r., ul. Dlouhá 5 z 1632 r., ul. Soukenická 15 z 1796 r., ul. Úvoz 3 z 1660 r., ul. Hellichova 1 z 1653 r.) – (za: Petráňová 2008). W zamku w Malborku, w centralnej części niewielkiego, otoczonego gotyckimi krużgankami dziedzińca stoi studnia zwieńczona personifikacją Ewangelii – rzeźbą pelikana karmiącego krwią pisklęta (por. http://www.zamkipolskie.com/malb/malb.html). Natomiast w Wielkopolsce, a konkretnie w Poznaniu na Rynku Starego Miasta (w prawej części pierzei – od lewej strony), znajduje się jedna z najpiękniejszych poznańskich kamienic, znana jako Pałac Działyńskich, która powstała w latach 70-ych XVIII wieku. Na szczycie obelisku znajduje się dumny pelikan ożywiający własną krwią martwe pisklęta – jako nadzieja na wskrzeszenie Ojczyzny, która znajdowała się w tamtym okresie czasowym pod zaborami pruskimi (por. Multiprzewodnik Poznań 2014/2015: 22). Pelikan przywoływany jest w literaturze światowej. Włoski poeta, filozof i polityk Dante Alighieri w części Raj swej Boskiej Komedii (poemacie uważanym za arcydzieło szczytowego osiągnięcia literatury średniowiecza), mówi o Chrystusie jako o „naszym Pelikanie”, zaś sam angielski poeta, dramaturg, aktor i reformator teatru William Szekspir w Hamlecie wkłada w usta Laertesa następujące słowa: Przyjaciołom jego szeroko moje otworzę ramiona i jak pelikan, dzielący się życiem, obdzielę ich krwią moją. W poezji barokowej cierpienie pelikana karmiącego krwią swoje młode porównywane było do obrzezania (za: Royt, Šedinová 1998: 131). W heraldyce pelikan stojący na gnieździe, który karmi swe młode, oznacza nie tylko rodzicielskie oddanie, ale

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 131 i utożsamia się z chrześcijańską gotowością do ofiary. W okresie renesansu pelikan symbolizował Miłosierdzie. W alchemii natomiast przedstawia czes. obraz kameme mudrců – pol. symbol kamienia filozoficznego, który się rozpuszcza tzn. jakoby umarł (Becker 2002: 213) lub popełnił samobójstwo (Kopaliński 2001: 307), aby dokonało się przeobrażenia ołowiu w złoto. Współcześnie symbol pelikana kojarzony jest także z honorowym krwiodawstwem. Połączenie wizerunku pelikana karmiącego młode własną krwią wraz z łacińską sentencją HOMO HOMINI [człowiek człowiekowi] idealnie oddaje ideę niesienia bezinteresownej pomocy drugiemu człowiekowi poprzez oddanie własnej krwi158.

1.2. Pelikan w przekładach biblijnych

Polska poetka, pisarka, tłumaczka i krytyk literacki Anna Kamieńska często zastanawiała się nad opisem konkretnie wymienionych przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa, czyli jak została przedstawiona kwestia ich wyglądu, sposobu życia oraz zachowania się, gdyż powszechnie wiadomo, że aspekty te kształtują swoiste tło dla wielu perykop, które często pełnią funkcję środków stylistycznych, służących przybliżeniu Bożego orędzia. Przywołać można parę przykładów z biblijnego zwierzyńca, który napełnia w sferze paraboli karty Pisma Świętego ruchem, życiem i nieopisaną poezją, por. np. trzepoczą kolorowe ptaki wśród gałęzi drzew i w potrzaskach ptaszników lub leśne orły stoją na skałach – świadkowie historycznych wydarzeń albo synogarlice i gołębie przychodzą do ludzkich siedzib, względnie kuropatwy znoszą w bruzdach jaja lub kąpią się w kurzu drobne wróbelki bądź interesujący nas bezpośrednio przykład: stąpa pelikan (Kamieńska 1980: 70–71;

158 Jednym z popularyzatorów tej symboliki w krwiodawstwie wrocławskim był dr Tadeusz Partyka. Obecnie RCKiK we Wrocławiu posługuje się symbolem pelikana prowadząc swoją działalność z zakresu krwiodawstwa i krwiolecznictwa (patrz http://www.rckik.wroclaw.pl/krwiodawstwo-PELIKANsymbol-ofiarnosci-i-poswiecenia -45-1.html).

132 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Kamieńska 1990: 171–172; http://bc.dominikanie.pl/dlibra/plain-content? id=536). Według zastosowanej pomocniczej numeracji Stronga [h-6893] .qā’āṯ, gr ָקאַת analizowanemu pelikanowi odpowiada hebr. wyraz πελεκᾶν. Jak zaznaczają Uzi Paz i Yossi Eshbol (2004: 42) oraz Anna Maria Wajda (2016: 82) i wielu innych badaczy, ptaki te przelatują nad Izraelem dwa razy w roku kalendarzowym, tj. wiosną i jesienią. W niżej wyekscerpowanych i szczegółowo przeanalizowanych przykładach biblijnych przedmiotowy pelikan pojawia się w Piśmie Świętym pięć razy (Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11; So 2,14), a to tylko w Starym Testamencie – choć nie we wszystkich bazowych szesnastu omawianych czeskich czy polskich wersjach tłumaczeniowych. qā’āṯ jest różnie ָקאַת Przekonamy się, że przedmiotowy hebr. wyraz tłumaczony na kartach Biblii. Piotr Briks, autor Podręcznego słownika hebrajsko-polskiego Starego Testamentu zaznacza, że wyraz ten może wskazywać na trzy ptaki, a konkretnie na pelikana, kormorana lub jakiś gatunek sowy, pozostawiając przy każdej zidentyfikowanej awifaunistycznej nazwie znak zapytania (PSHPST 2000: 305). Polski słownik judaistyczny ma również wątpliwości z właściwie oddanym nazewnictwem. Konstatuje on, że brak jednak całkowitej pewności, czy autorzy ksiąg biblijnych mieli na myśli właśnie tego ptaka (http://www.jhi.pl/psj/pelikan). W Talmudzie na określenie pelikana użyto jednak słowa saknai. Natomiast Biblický slovník sedmi jazyků tłumaczy ten wyraz na dwa sposoby: czes. sova (zvláštní druh) nebo pelikán [dosł. pol. specjalny rodzaj sowy lub może to być również pelikan] – (por. BSSJ, Heller 2000: 176–177). Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu używa tylko jednego wyrazu pelikán, zaznaczając, że chodzi o nazwę (łac. Pelicanus onocrotalus), odnotowaną w Kpł 11,18 (por. Pípal 2006: 141). Autorzy Wielkiego słownika hebrajsko-polskiego Starego Testamentu odnotowują, że ten przedmiotowo analizowany hebr. wyraz ,może oznaczać gatunek gęsi lub pelikana, zaznaczając jednocześnie ָקאַת że woda jest jego naturalnym środowiskiem (Koehler, Baumgartner, określa ( ָקאַת Stamm, t. II, 2008: 132). Forma zależna (constructus analizowaną nazwę jako gatunek nieczystego ptaka, który odwiedza ruinę

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 133 i pustynię, gdzie może chodzić o rodzaj sowy. Podobnego zdania jest Godfrey Driver (por. PEQ nr 87, 1955: 16), który zaznacza, że chodzi o gatunek sowy lub kawki. Natomiast Encyklopedia biblijna zaznacza zaś, że pelikan jest pojmowany jako ‘ten, kto wymiotuje’ (Achtemeier 2004: 913). Wydaje się, że pelikan przystaje do tego określenia, ponieważ panuje (fałszywa) opinia, że karmiąc młode, zwraca pokarm. W staropolskich przekładach (Kpł 11,18) zamiast pelikana spotykamy się z przetłumaczonym leksemem bąk (BG, BJW i BBrz), a w paralelnym tłumaczeniu (Pwt 14,17) z nurkiem (BJW). Powszechnie przyjmuje się jednak, że hebr. wyrażenie qā’āṯ dotyczy przedstawiciela kategorii pojęciowej ptactwa pelikana (Potocki 1968: 182), który podobnie jak sowa przywołuje obrazy jałowości, opuszczenia i zapomnienia (SSB 1998: 846). Niektóre komentarze biblijne przyjmują stwierdzenie, że hebr. wyrażenie qā’āṯ może być dźwiękonaśladowcze, imitujące sowie pohu- kiwanie (Aharoni 1938: 471, por. Milgrom 1991: 663). W przekładach angielskich tekstów biblijnych najczęściej stosowany jest wyraz: the pelican, w tłumaczeniach ros. пеликан. Niniejsza analiza pokaże nam zarówno charakterystyczne podobieństwa, jak i najważniejsze różnice, głównie z zakresu leksykalno- terminologicznego rozpatrywanych czeskich i polskich przekładów Pisma Świętego, skoncentrowanych na świecie przedmiotowej awifauny. Przybliżone zostaną kwestie aproksymacyjnych nazw ptaków języka docelowego i zweryfikowana zostanie formalno-estetyczna rekonstrukcja ekwiwalencji awifaunistycznej włącznie z zachowaniem się w przekładzie taksonomii zoologicznej.

1.2.1. Księga Kapłańska (przykład I)

Pierwszy raz z tym ptakiem spotykamy się w Księdze Kapłańskiej dotyczącej prawa czystości. Dosłownie przetłumaczony wyraz, przybierający formę leksykalną pelikan, który pojawia się w Kpł 11,18 jako ptak nieczysty, został wymieniony w tym badanym wersecie

134 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) w czternastu spośród szesnastu branych pod uwagę „bazowych” przekładach, a to najczęściej – trzynaście razy – analizowany przedstawiciel awifauny pojawia się na drugim159 w kolejności miejscu (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, SNC, NBG, BT, BWP, BW, BP, PNŚ) oraz raz został wymieniony na trzecim w kolejności miejscu, a to konkretnie w czeskojęzycznym wydaniu Biblii Ołomunieckiej (BO). W dwóch polskojęzycznych przekładach, tj. w Biblii Gdańskiej i Biblii Jakuba Wujka (BG i BJW) analizowany pelikan nie został wymieniony bezpośrednio, ale zamiast niego pojawia się leksem bąk [patrz wyraz podkreślony], który został w tych dwóch staropolskich160 przekładach użyty na drugim miejscu, por.:

(I) BK A porfirián, pelikán a labut, (Kniha Mojžíšova třetí 11,18) – (tłum BK 2009: 103). BO a čápa, sojky a pelikána, (3. Mojžíšova 11,18) – (tłum. BO 1988: 177). ČEP sovu pálenou, pelikána a mrchožrouta, (Třetí Mojžíšova 11,18) – (tłum. ČEP 2008: 119). ČSP sovu pálenou, pelikána, mrchožrouta, (Leviticus 11,18) – (tłum. ČSP 2009: 141). B21 ibis, pelikán, sup, (Leviticus 11,18) – (tłum. B21 2009: 123). PNS a labuť a pelikán a sup (3. Mojžíšova 11,18) – (http://www.jw.org/cs/ publikace/bible-online/nwt/knihy/3-Mojzisova/11/). JB ibise, pelikána, bílého supa, (Levitikus 11,18) – (tłum. JB 2009: 175). SNC sovy pálené, pelikány, (Třetí Mojžíšova Leviticus 11,18) – (tłum. SNC 2011: 122). BG I łabędzia, i bąka, i bociana, (Trzecie Księgi Mojżeszowe - Leviticus 11,18) – (tłum. BG s. 93).

159 Jako informację dodatkową można przytoczyć, że analizowany pelikan (w liczbie pojedynczej) znajduje się na drugim miejscu również w następujących przekładach Pisma Świętego: Biblii Paulinów (BPaul 2008: 221); Biblii Jerozolimskiej (BJ 2006: 129); Biblii Ewangelicznej; Bible česká Jana Hejčla (BČ1 1917: 298), Český rabínský překlad (ČRP 1932), Pět Knih Mojžíšových (PKM 2012: 22). 160 Również w staropolskim wydaniu, tj. w kalwińskiej Biblii Brzeskiej na drugim miejscu w rozpatrywanym wersecie znajduje się wyraz bąk, por. Łabędzia, bąka i bociana (Trzecie Księgi Mojżeszowe które po grecku zową Leviticus 11,18) – (tłum. BBrz 1563/2003: 104). Natomiast czeski współczesny Pavlíkův studijní překlad również bezpośrednio nie używa nazwy pelikana, ale wykorzystuje w procesie translacyjnym wyraż enie zł o ż one (dwuczł onowe) stepní slípka, por.: a vodní slípku a stepní slípku a egyptského supa (Leviticus 11,18) – (tłum. PSP 2014: 140).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 135

BJW i łabęcia, i bąka, i porfyriona, (Księgi Kapłańskie 11,18) – (tłum. BJW 2000: 188). NBG łyską, pelikanem i ścierwowcem. (III Księga Mojżesza 11,18) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/3Moj/3Moj.html). BT łabędź, pelikan, ścierwik, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BT 1989: 116). BWP łabędzie, pelikany, ścierwniki, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BWP 1997: 180). BW Sójka, pelikan, ścierwojad, (Leviticus - Trzecia Księga Mojżeszowa 11,18) – (tłum. BW 2001: 121). BP łabędzia, pelikana, wrony, (Księga Kapłańska 11,18) – (tłum. BP 2012: 137). PNŚ i łabędź, i pelikan, i sęp, (Kpł 11,18) – (tłum. PNŚ 1997: 149).

1.2.2. Księga Powtórzonego Prawa (przykład II)

Drugi raz z konceptualizowanym pelikanem spotykamy się w Piątej Księdze Mojżeszowej, czyli w Księdze Powtórzonego Prawa, gdzie znajduje się podobny, ale nie identyczny jak w (Kpł 11,1–47) podział zwierząt na czyste i nieczyste (zwłaszcza pod względem doboru przetłumaczonych awifaunistycznych jednostek leksykalnych, gdyż istniały właśnie w niektórych fragmentach spore problemy z właściwą identyfikacją hebrajskich nazw ptaków – patrz np. Hampl 2014). W analizowanym wersecie (Pwt 14,17) dosłownie pelikan został uwzględniony prawie we wszystkich przebadanych tłumaczeniach (oprócz Biblii Jakuba Wujka, w którym to przekładzie spotykamy się z przetłumaczonym nurkiem). Z inną terminologią spotykamy się również w staropolskim wydaniu Biblii Brzeskiej161. Również Miloš Pavlík używa innej nazwy – stepní slípka [dosł. kurka stepowa], a Biblia Szymona Budnego stosuje leksem dudek. Tym razem przedmiotowy pelikan znajduje się na drugim miejscu tylko w dwóch przekładach, a konkretnie: w staroczeskiej Biblii Ołomunieckiej

161 W tej edycji Biblia Brzeska nie uwzględnia bezpośrednio pelikana, ale zamiast niego na pierwszym miejscu pojawia się nazwa bąk, por. Bąka, bociana, nurka (Piąte Księgi Mojżeszowe, które po grecku zowią Deuteronomion 14,17) – (tłum. BBrz 1563/2003: 186).

136 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) i współczesnym wydaniu Slovo na cestu (BO i SNC), porównując oczywiście omawianą ptasią terminologię z pierwszym spisem Prawa Mojżeszowego (por. Kpł 11,18 – patrz przykład wyżej). Opisywany pelikan w Pwt 14,17 występuje najczęściej – aż trzynaście razy – na pierwszym162 wymienionym miejscu w następujących czeskich i polskich przekładach (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BG, NBG, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) spośród trzech ptasich reprezentantów, znajdujących się w niniejszym przebadanym wersecie biblijnym (Pwt 14,17), por.:

(II) BK Pelikána, porfiriána a křehaře, (Kniha Mojžíšova pátá 14,17) – (tłum. BK 2009: 178). BO i křěkaře, pelikána, lelka, (5. Mojžíšova 14,17) – (tłum. BO 1988: 289–290). ČEP pelikána, mrchožrouta a kormorána, (Pátá Mojžíšova 14,17) – (tłum. ČEP 2008: 193). ČSP pelikána, mrchožrouta a kormorána, (Deuteronomium 14,17) – (tłum. ČSP 2009: 241). B21 pelikána, mrchožrouta, kormorána, (Deuteronomium 14,17) – (tłum. B21 2009: 216). PNS a pelikána a supa a kormorána (Pátá kniha Mojžíšova 14,17) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online/nwt/knihy/5-Mojzisova/14/). JB pelikána, bílého supa,kormorána, (Deuteronomium 14,17) – (tłum. JB 2009: 274). SNC sovy pálené, pelikány, (Pátá Mojžíšova 14,17) – (tłum. SNC 2011: 200). BG I pelikana, i porfiryjona, i nurka. (Piąte Księgi Mojżeszowe 14,17) – (tłum. BG s. 166). BJW i nurka, porfyriona i nocnego kruka, (Księgi Powtórzonego Prawa 14,17) – (tłum. BJW 2000: 309). NBG ani pelikana, dzięcioła, czy nurka; (V Księga Mojżesza 11,18) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/5Moj/5Moj.html). BT pelikana, nurka, ścierwika, (Księga Powtórzonego Prawa 14,17) – (tłum. BT 1989: 186). BWP pelikany, nurki, ścierwniki; (Księga Powtórzonego Prawa 14,17) – (tłum. BWP 1997: 308). BW Pelikana, białego sępa, kormorana, (Piąta Księga Mojżeszowa 14,17) – (tłum. BW 2001: 211).

162 Na pierwszym miejscu spośród trzech awifaunistycznych przedstawicieli analizowany pelikan w Pwt 14,17 występuje również w liczbie pojedynczej w Biblii Jerozolimskiej (BJ 2006: 208); Biblii Ewangelicznej; Biblii Paulinów (BPaul 2008: 360).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 137

BP pelikana, wrony, rybołowa, (Księga Powtórzonego Prawa 14,17) – (tłum. BP 2012: 221). PNŚ i pelikan, i sęp, i kormoran, (Pwt 14,17) – (tłum. PNŚ 1997: 258).

Zarówno w pierwszym, jak i w drugim rozpatrywanym przekładzie, tj. w Kpl 11,18 i Pwt 14,17 tylko w dwóch wersjach językowych, czyli w czeskim współczesnym tłumaczeniu Slovo na cestu (SNC) i polskiej współczesnej edycji Biblii Warszawsko-Praskiej (BWP) analizowany pelikan występuje w liczbie mnogiej, a w pozostałych zaprezentowanych przekładach biblijnych (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, PNS, JB, BG, NBG, BT, BW, BP i PNŚ) oprócz (BJW – gdzie zauważamy całkowity brak w przekładzie tego ptaka, ponieważ raz jest bąk, a następnie nurek) przedmiotowy pelikan pojawia się w liczbie pojedynczej. Pojawienie się w Piśmie Świętym wspominanego pelikana zawdzię- czamy szczególnie tłumaczeniu na język grecki. Powstaje jednak pytanie, czy to greckie tłumaczenie oddaje w zupełności hebrajską wiedzę ornitologiczną? Możemy przyjąć, że w dwóch spisach ptaków nieczystych figuruje przedstawiciel ptactwa, który jest pojmowany jako pelikan. Z inną natomiast już sytuacją spotykamy się w tekstach Septuaginty (Ps 102,7; Iz 34,11; So 2,14), ponieważ kontekst, w jakim ten ptak się pojawia, zupełnie nie odpowiada jego naturalnemu środowisku, ani zachowaniu, co jest bardzo ważnym spostrzeżeniem podczas określania cech identyfikacyjnych poszczególnych gatunków ptactwa. W Wulgacie, w łacińskim tłumaczeniu św. Hieronima użyto terminu onocrotalus (oprócz Pwt 14,17 mergulum), co może oznaczać, że chodzi o pol. pelikana różowego czes. pelikána bílého (Pelecanus onocrotalus). Spotykamy się także i z innymi nazwami awifaunistycznymi, np. we współczesnym Pavlíkově studijním překladu (2014) mamy do czynienia z terminologią stepní slípka [dosł. kurka stepowa]. Autor tego współczesnego czeskiego tłumaczenia biblijnego jednak zaznacza, że omawiany hebr. wyraz kááth inni tłumacze Pisma Świętego oddają go w procesie przekładoznawczym przez takich reprezentantów kategorii pojęciowej ptactwa, jakimi są pelikan lub czapla (Pavlík 2014: 166).

138 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

1.2.3. Księga Psalmów (przykład III)

Jak podkreśla Jacques Musset (2000: 46–47), v modlitbách zvaných žalmy sa biblickí muži a ženy prirovnávali k známym vtákom – [tłum. pol.: w modlitwach zwanych Psalmami biblijni mężczyźni i kobiety porównywali się do znanych ptaków]. Hebrajczycy uważali pelikana za symbol ‘osamotnienia’ i ‘opuszczenia’ oraz widzieli w nim ‘złowróżbność’, co zostało odzwierciedlone w starotestamentowej Księdze Psalmów, gdzie skarżący się psalmista porównuje się do pelikana, który przebywa na pustyni // puszczy // pustkowiu (w zależności od rodzaju tłumaczenia). Właśnie to różnorodnie przetłumaczone miejsce czes. poušť // pustina, które ma charakter ‘odizolowania’ lub ‘odosobnienia’, dosyć często jest przypominane – jak zaznacza Slovník biblické kultury (por. Fouilloux SBK 1992: 174) – jako cierpienie i męka Chrystusa. Szczególnie jest to widoczne we współczesnym Czeskim przekładzie studyjnym (ČSP), w którym widnieje sprecyzowane adiektywno-substantywne nazewnictwo stepní pelikán [dosł. pol. pelikan stepowy], co potwierdza tezę o osamotnieniu, ze względu na wyprofilowany „step”, pojmowany jako ‘bezdrzewną formację roślinną’ (Dunaj 2001: 666) – czes. ‘rovinatá oblast porostlá trávou a nízkými rostlinami’ (SSČ 2005: 414) – [pol. tłum.: przestrzeń równinna porośnięta trawą i niską roślinnością]. Najczęściej przywoływane stepy – również w naszej wyobraźni – są czes. vyprahlé czyli ‘wyschnięte // wysuszone lub suche (tereny)’, nie nadające się do zamieszkania. Czeski współczesny sparafrazowany przekład Pisma Świętego Slovo na cestu używa także przymiotnikowo-rzeczownikowego pojęcia: zbloudilý pelikán [dosł. pol. zabłąkany pelikan], co ponownie potwierdza fakt o istniejącym stanie odizolowania i opuszczenia163. Jak podkreśla Izydor z Sevilli, omawiany

163 Omawiany stan odizolowania potwierdza również współczesny czeskojęzyczny Pavlíkův studijní překlad, który także wykorzystuje dwuczłonową, przymiotnikowo- rzeczownikową terminologię awifaunistyczną stepní slípka [dosł. kurka stepowa], por. Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách, (Žalm 102,6) – (tłum. PSP 2014: 776).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 139 pelikan (pelicanus) jest ptakiem egipskim164, który zamieszkuje pustynię w dorzeczu rzeki Nilu (Etymologiae XII rozdz. 7 punkt 26); Egipt był określany jako Canopos, co było związane z końcową częścią wyrazu pelicanus – co ma związek z toponimem Cano-pos, ponieważ jest to nazwa miasta leżącego w delcie Nilu. Dopiero późno antyczni poeci – jak zaznacza Fuksová (2004: 186) – nazwą tą oznaczają cały Egipt. Wyraz Canopea możemy odnaleźć u Izydora w jego dziełach w Etymologii (XIX 5,5 oraz XIV 3,28). Natomiast nazwa czes. pelikán pouště – [dosł. pelikan pustyni165] mógł według przeprowadzonych analiz (por. André 1967) oznaczać również pol. ścierwnika białego czes. supa mrchožravého (Neophron percnopterus). Czeskojęzyczny Starý zákon komentář verš po verši dopuszcza również taką możliwość, że ten opisywany hebrajski wyraz może wskazywać na innego ptaka, a konkretnie zaznacza, por. czes.: možná pouštní sova. Předmětný verš Ž 102,7 popisuje velkou sklíčenost, mimořádnou osamělost (srov. Iz 34,8–15; Sf 2,13–15). Analyzované sovy patřily mezi nečistá zvířata (MacArthur 2015: 714) – [tłum. pol.: może to być pustynna sowa. Wzmiankowany werset Ps 102,7 opisuje wielkie przygnębienie i nadzwyczajną samotność, por. Iz 34,8–15; So 2,13–15. Analizowane sowy należały do zwierząt nieczystych]. Niektórzy badacze przywoływany Psalm 102 – szczególnie wersety 4–12 – uważają za oryginalną lamentację indywidualną, a spotykane w nim poszczególne obrazy ptaków – które zostały w niektórych edycjach różnorodnie przetłumaczone [uwagi własne L.H.] – mają przypuszczalnie

164 Taką informację zamieszczają również Rufin z Akwilei i Paulin z Noli (por. Swoboda 2002: 134). Również Doktor Kościoła św. Augustyn w swoich Objaśnieniach Psalmów 78–102 w Kazaniu I (PSP t. XL, 1986: 352) pisze o pelikanie: „Wylęga się bowiem w takich stronach, że jest nam ten ptak nieznany. Wylęga się na pustkowiu, szczególnie nad rzeką Nilem w Egipcie“. 165 Izydor z Sewilli (Originum sive etymologiarum libri księga XII, rozdz. 7, par. 26) zaznacza, że pod jedną nazwą mogą nawet występować dwa rodzaje ptaków. Na tę kwestię zwracają uwagę tacy badacze, jak: (Fuksová 2004: 186; André 1967; Fuksová 2013: 102). Doktor Kościoła miał prawdopodobnie na myśli następujących przedstawicieli świata awifauny: pelikána bílého (Pelecanus onocrotalus) pojawiającego się w Syrii, Mezopotamii i tropikalnej Afryce oraz supa mrchožravého (Neophron percnopterus), którego określał synonimiczną nazwą, używając terminu dwuimiennego czes. „pelikán pouště“ [dosł. pol.: pelikan pustyni].

140 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) podkreślać odosobnienie chorego, por. Ps 31,10–12 (zob. Kselmann, Barré 2001: 511), por. przebadane czeskie i polskie przekłady biblijne, dotyczące przedmiotowego Ps 102,7:

(III) BK Podobný jsem učiněn pelikánu na poušti, jsem jako výr na pustinách. (Žalmy 102,7) – (tłum. BK 2009: 520). BO Podoben učiněn jsem pelikánovi jednotnému, učiněn jsem jako lelek v domovité schráně. (Kniha žalmů 101,7) – (tłum. BO 1996: 269). ČEP Podobám se pelikánu v poušti, jsem jak sova v rozvalinách, (Žalmy 102,7) – (tłum. ČEP 2008: 596). ČSP Podobám se stepnímu pelikánu, jsem jako sova z rozvalin. (Žalmy 102,7) – (tłum. ČEP 2009: 735). B21 Pelikánu v poušti se podobám, jsem jako sýček v pustinách. (Žalm 102,7) – (tłum. B21 2009: 728). PNS Skutečně se podobám pelikánovi z pustiny. Stal jsem se podobným sýčkovi ze zpustošených míst (Ž 102,6) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible- online/nwt/knihy/zalmy/102/). JB Podobám se sově v poušti, jsem jako puštík v rozvalinách; (Žalmy 102,7) – (tłum. JB 2009: 1001). SNC Jsem jako zbloudilý pelikán v poušti a jako výr samotář v rozvalinách. (Žalmy 102,7) – (tłum. SNC 2011: 653). BG Stałem się podobnym pelikanowi na puszczy; jestem jako puhacz na pustyniach. (Ps 102,7) – (tłum. BG s. 497). BJW Zstałem się podobnym pelikanowi na puszczy i stałem się jako kruk nocny w pustkach. (Ps 101,7) – (tłum. BJW 2000: 1143). NBG Podobny jestem do pelikana na puszczy i jakby puchacza w zwaliskach. (Księga Psalmów 102,7) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/psalmy/ psalmy.html). BT Jestem podobny do kawki na pustyni, stałem się jak sowa w ruinach. (Ps 102,7) – (tłum. BT 1989: 662). BWP Jestem jak pelikan na pustyni albo jak sowa wśród ruin. (Ps 102,7) – (tłum. BWP 1997: 1132). BW Jestem podobny do pelikana na pustyni, Jestem jak sowa wśród ruin. (Ps 102,7) – (tłum. BW 2001: 661). BP Podobny jestem do pelikana na pustyni, do sowy pośród rumowisk. (Ps 102,7) – (tłum. BP 2012: 773). PNŚ Przypominam pelikana na pustkowiu, stałem się podobny do pójdźki z miejsc spustoszonych. (Ps 102,6) – (tłum. PNŚ 1997: 797).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 141 Spośród szesnastu analizowanych tłumaczeń biblijnych, tylko w dwóch przekładach biblijnych Pisma Świętego dotyczących Ps 102,7 zauważamy pewną nieścisłość translatologiczną166, zwłaszcza pod względem zastosowanych ptasich ekwiwalentów językowych, ponieważ nie został w nich użyty wyraz pelikan, ale zamiast niego pojawił się inny przedstawiciel świata awifauny, a konkretnie w polskojęzycznej Biblii Tysiąclecia (BT) odsłania się kawka167 należąca do rodziny Corvidae (tj. krukowatych) oraz w czeskojęzycznym tłumaczeniu Jeruzalémské bible (JB) użyto nazwy sowy, którą taksonomicznie identyfikuje się z rzędem Strigiformes. We wszystkich przywoływanych przykładach wymienione zostały następujące gatunki ptaków, czyli: pelikan czes. pelikán (BK, BO, ČEP, ČSP, B21, PNS, SNC, BG, BJW, NBG, BWP, BW, BP i PNŚ), ale przetłumaczona została i wcześniej wspomniana kawka (BT) oraz sowa

166 W celu bliższego zapoznania się z awifaunistycznym nazewnictwem niniejsze zestawienie przybliży nam wykorzystaną zwierzęcą terminologię z uwzględnieniem kolejno wymienianych istot żywych w starotestamentowej Księdze Psalmów (Ps 102,7). Wyrazy pogrubione reprezentują rodzinę pelikanowatych, patrz hebr. q’aṭ – ḵôs. a) BK 1613/2009 pelikán – výr (pelikan – puchacz) b) BO 1417/2009 pelikán – lelek (pelikan – lelek) c) ČEP 2008 pelikán – sova (pelikan – sowa) d) ČSP 2009 pelikán – sova (pelikan – sowa) e) B21 2009 pelikán – sýček (pelikan – sowa pójdźka) f) PNS pelikán – sýček (pelikan – sowa pójdźka) g) JB 2009 sova – puštík (sowa – puszczyk) → [brak Pelecanidae] h) SNC 2011 pelikán – výr (pelikan – puchacz) i) BG 1632/1964 pelikan – puhacz j) BJW 1599/2000 pelikan – kruk nocny k) NBG pelikan – puchacz l) BT 1989 kawka – sowa → [brak Pelecanidae] m) BWP 1997 pelikan – sowa n) BW 2001 pelikan – sowa o) BP 2012 pelikan – sowa p) PNŚ 1997 pelikan – pójdźka. 167 Kawka została użyta również w polskojęzycznym tłumaczeniu Biblii Jerozolimskiej, por. Jestem podobny do kawki na pustyni, stałem się jak sowa w ruinach. (Ps 102,7) – (tłum. BJ 2006: 800). Natomiast czeskojęzyczny Pavlíkův studijní překlad stosuje binominalne nazewnictwo stepní slípka, por. Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách (Žalm 102,6) – (tłum. PSP 2014: 776).

142 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

(JB), które znajdują się na pierwszym miejscu w tym analizowanym wersecie biblijnym spośród opisywanych w nim dwóch zwierząt, a ściśle mówiąc konkretnych gatunków ptaków. Analizowane pelikany (lub inne przetłumaczone gatunki ptaków) najczęściej występują w parze ze sowami czes. sovy168 – jako wyrazem nadrzędnym – (ČEP, ČSP, BWP, BW, BP), oraz jego konkretnymi przedstawicielami, tj. puchaczami czes. výry (BK, SNC, BG, NBG), pójdźką czes. sýček (B21, PNS, PNŚ), ale i z lelkiem (BO) i krukiem nocnym (BJW), którzy należą już do innej rodziny taksonomicznej. Ptaki wiodące samotny tryb życia, takie jak np. pelikan, ale i sowa, puchacz, puszczyk, pójdźka, kruk nocny przywołują symboliczny obraz ‘opuszczenia, jałowości i zapomnienia’. Jak już było wcześniej powiedziane, upokorzony psalmista porównuje się do kultycznie nieczystych ptaków z pustyni i puszczy, czy ze stepu. Jak podkreśla czeski komentarz biblijny, „nelze bezpečně zjistit, o jaké druhy jde. Překlad „pelikán“ je však výstižný proto, že tento pták svým obvyklým postojem, s hlavou schýlenou k hrudi, je symbolem beznadějného smutku – zvlášť octne-li se v poušti (srov. Iz 34,11; Sf 2,14; obvykle žije totiž u vod). „Sowa“ se bojí denního světla a ptáci na ní útočí; možná však, že se zde myslí vlastně „sýček“ a jeho truchlivý hlas. Obrazem smutné beznaděje je opuštěné ptáče na střeše, kterému snad strhli hnízdo (Výklady III 1998: 476) – [pol. tłum.: nie można bezpiecznie określić, o jakie gatunki ptaków chodzi. Zastosowane tłumaczenie wyrażone w formie „pelikan” jest wyraziste z tego względu, że ptak ten przez swoje zachowanie i przez swój wygląd, czyli z głową spuszczoną do klatki piersiowej, jest symbolem beznadziejnego smutku – zwłaszcza jeżeli znajdzie się na pustyni (por. Iz 34,11; So 2,14 – ponieważ zwykle żyje koło wód). „Sowa” boi się światła dziennego, dlatego inne ptaki ją atakują. Istnieje jednak możliwość, że chodzi tutaj o „pójdźkę” i jej

168 Takie same pary dubletowe jak pelikan – sowa (hebr. q’aṭ – ḵôs) użyto również w interlinearnym przekładzie z kodami gramatycznymi Hebrajsko-polskiego Starego Testamentu Pisma (por. Kuśmirek 2009: 168 – tłum. pol.: Anna Horodecka i Jurij Golovanov). Natomiast zupełnie innej terminologii awifaunistycznej użył polski noblista Czesław Miłosz w swoim tłumaczeniu Psalmów, który wykorzystał leksykę puchacza i sowy (por. Miłosz 1981: 231), pomijając w tym fragmencie Księgi Psalmów konceptualizowanego pelikana.

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 143 smutny i żałosny głos. Obrazem smutnej beznadziejności jest opuszczone pisklę na dachu, któremu prawdopodobnie zrzucono gniazdo]. Nieprzyjaciele psalmisty odkrywają ten jego stan i co dzień lżą go, robiąc sobie zeń żarty (por. Łach 1990: 435). Inny komentarz biblijny w swoich wywodach podkreśla, że: Žiaľ a túžba po národnej veľkosti vysušujú jeho telo, zbavujú ho sily, podobá sa viac mŕtvemu ako živému. Vyvolený národ, ľud, čo si Boh vyvolil a ochraňoval ho otcovskou láskou, je teraz opustený ako pelikán, ktorý, ako stelesnený smútok, vie celé dni stáť na jednom mieste (hebr. qá’ál označuje samotárskeho vtáka a skoro všechny preklady stotožňujú ho s pelikánom, viď aj Iz 34,11; Sof 2,14 alebo ako sova, ktorá blúdi po rumoviskách za noci, obávajúc sa denného svetla). Takto sa cíti odvlečený národ medzi svojimi pohanskými pánmi, opustený, zavrhnutý (Stanislav 1948: 438–439) – [tłum. pol.: tęsknota i pragnienie po narodowej wielkości wysuszają ciało Psalmisty, pozbawiają go siły oraz podobny jest on bardziej do martwego, niż do żywego. Naród wybrany, którego Bóg ochraniał swoją ojcowską miłością, jest teraz opuszczony jak pelikan, który przedstawiony został jako ucieleśniony smutek, potrafiący stać qā’āṯ oznacza ptaka ָקאַת .przez całe dnie na jednym miejscu (wyraz hebr samotnika, a większa ilość przekładów utożsamia go z pelikanem, por. także Iz 34,11; So 2,14 albo ze sową, która w nocy błądzi po rumowiskach, obawiając się światła dziennego). Tak czuje się odwleczony // odciągnięty i wygnany naród wśród swoich pogańskich panów, który jest jednocześnie opuszczony i odrzucony].

1.2.4. Księga Izajasza (przykład IV)

Rozdziały 34–35 starotestamentowej Księgi Izajasza są czasami oznaczane nazwą „małej apokalipsy” (por. Halas, Halasová 2009: 1349). Z tym stwierdzenie nie zgadzają się jednak Joseph Jensen i William H. Irwin (por. KKB 2001: 642). Zgodnie z faktami historycznymi, które mają odbicie na kartach Biblii, z pewnością można powiedzieć, co zaznacza

144 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) również KHKBH, że wielokrotnie pełnił Edom rolę pierwowzoru „nieprzyjaciela” Izraela (zob. Ab 1,5–9; Ml 1,2–4 – por. Walton, Matthews, Chavalas 2005: 709). Kara, która zostanie nałożona na całą ziemię edomską, jest podobna do zniszczenia Sodomy i Gomory (Rdz 19,24). Grunt powierzchni ziemi utraci całą wilgoć i zostanie rozpalony w żarze słońca i pożarów. Nie będzie w stanie wyżywić nawet koczo- wników i dlatego całkowicie podupadnie, następnie ulegnie zapuszczeniu i w konsekwencji opustoszeje, por. Ml 1,3–5. Stanie się wyłącznie domeną ptaków nieczystych, które są zdolne żyć w samotności (por. Výklady IV 1998: 129). Analizując następny, czwarty wyekscerpowany przykład biblijny, koncentrujący się na (Iz 34,11), trzeba stwierdzić, że oprócz ptaków169 uważanych za ‘odludników’, takich jak w/w puchacz, sowa czy kruk (według BJW również iba, czyli przestarzałe wyrażanie na określenie ‘ibisa’170), analizowany pelikan w nawiązaniu do (Ps 102,7) uchodzi za ptaka kochającego samotność, dlatego symbolizuje wspomnianych wyżej świętych głosicieli słowa Bożego wśród pogan (por. Szczepanowicz, Mrozek 2007: 121), o czym świadczy również niniejszy omawiany przykład (Iz 34,11), w którym oprócz przywoływanego pelikana171 zostały wymienione najczęściej „ptaki” uważane za nieczyste

169 Dobrym tego przykładem – jak zaznacza czeskojęzyczny Starý zákon komentář verš po verši – są tacy reprezentanci świata awifauny, jak np. pelikán, výr, havran, hnízdiště pštrosů itp. Přítomnost nečistých ptáků je znamením zkázy a zpustošení. Podobná symbolika vyobrazuje situaci která nastane v Babylonu (Zj 18,2; svov. Iz 13,21; Jr 50,39; Sf 2,13–14) (patrz MacArthur 2015: 853) – [tłum. pol.: pelikan, puchacz, gawron [w znaczeniu kruka], zagroda strusi. Obecność nieczystych ptaków jest znakiem zagłady i spustoszenia. Podobna symbolika przedstawia sytuację, która nastąpi w Babilonii (Ap 18,2; por. Iz 13,21; Jr 50,39; So 2,13–14)]. 170 Nazwa ibis pojawia się również w Bibli české w przekładzie Jana Hejčla, por. Zabere si ji pelikán a ježek, ibis a krkavec bydleti budou v ní, položena bude na ni míra pustoty a olovnice prázdnoty (BČ 1925: 140). 171 Zestawienie to w sposób klarowny, widoczny i przejrzysty ułatwi nam przede wszystkim orientację z zakresu zastosowanej „zwierzęco-ptasiej” nomenklatury w czeskich i polskich przekładach biblijnych, a zwłaszcza tych wyszczególnionych ekwiwalentów leksykalnych z rodziny (Pelecanidae) – pojawiających się w analizowanym fragmencie starotestamentowej Księgi Izajasza (Iz 34,11) – patrz wyrazy pogrubione, por. hebr. nazwy: qā’aṭ – qippôḏ – janšôp̄ – ‘ōrēḇ: a) BK 1613/2009 pelikán – výr – kalous – krkavec (pelikan – puchacz – sowa uszatka – kruk) b) BO 1417/2009 sýc – jěžek – čáp – havran (włochatka – jeż – bocian – gawron)

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 145 i obrzydliwe, takie jak: czes. výr, kalous, krkavec, sýc, čáp, havran, sova, sýček, [również ibis i stepní slípka], ale i zwierzęta „ssaki“ dikobraz, ježek. W polskich przekładach został użyty: bąk, sowa, kruk, jeż, iba, puchacz, jeżozwierz i [dwuczłonowy wyraz] sowa uszata, por.:

(IV) BK Ale osednou ji pelikán a výr, kalous také a krkavec budou bydliti v ní, a roztáhne po ní šňůru zahanbení a závaží marnosti. (Proroctví Izaiáše proroka 34,11) – (tłum. BK 2009: 598). BO a budú v něm své seděnie jmieti sýc, jěžek a čáp a havran bydliti budú v nie a ztěžena bude na ni miera, aby přišlo k ničemuž a zpravidlo k pustině. (Izaiáš 34,11) – (tłum. BO 2009: 103). ČEP Obsadí ji sova a sýček, výr a krkavec v ní budou bydlet. Bude nad ní natažena měřicí šňůra pustoty a spuštěna olovnice prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČEP 2008: 716). ČSP Do vlastnictví ji dostanou pelikán a sýček, usídlí se v ní výr a havran; roztáhne na ní šňůru marnosti a závaží prázdnoty. (Izajáš 34,11) – (tłum. ČSP 2009: 864). B21 Tu zemi obsadí pelikán a výr, sýček a krkavec se v ní uhnízdí; přeměřena bude šňůrou pustoty a olovnicí prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. B21 2009: 910). PNS A vezmou ji do vlastnictví pelikán a dikobraz, budou v ní přebývat kalousi a krkavci; a on přes ni natáhne měřicí provazec prázdnoty a kameny pustoty.

→ [brak Pelecanidae] c) ČEP 2008 sova – sýček – výr – krkavec (sowa – sowa pójdźka – puchacz – kruk) → [brak Pelecanidae] d) ČSP 2009 pelikán – sýček – výr – havran (pelikan – sowa pójdźka – puchacz – gawron) e) B21 2009 pelikán – výr – sýček – krkavec (pelikan – puchacz – sowa pójdźka – kruk) f) PNS pelikán – dikobraz – kalousi – krkavci (pelikan – jeżozwierz – sowy uszatki – kruki) g) JB 2009 pelikána – ježka – sova – havran (pelikan – jeż – sowa – gawron) h) SNC 2011 draví ptáci – havrani – sovy (drapieżne ptaki – gawrony – sowy) → [brak Pelecanidae] i) BG 1632/1964 pelikan – bąk – sowa – kruk j) BJW 1599/2000 bąk – jeż – iba – kruk → [brak Pelecanidae] k) NBG pelikan – jeż – kruk – puchacz l) BT 1989 Pelikan – jeż – puchacz – kruk m) BWP 1997 pelikan – jeż – puchacze –kruki n) BW 2001 Pelikan – jeż – sowa – kruk o) BP 2012 pelikany – jeże – sowy – kruki p) PNŚ 1997 pelikan – jeżozwierz – sowy uszate – kruki.

146 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

(Izajáš 34,11) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online/nwt/knihy/ Izajas/34/). JB Bude to sídlo pelikána a ježka, bydlet v ní bude sova a havran. Jahve tam natáhne provaz zmatku a olovnici prázdnoty. (Izaiáš 34,11) – (tłum. JB 2009: 1350). SNC Nad zpustošenou a prázdnou zemí budou poletovat jen draví ptáci, havrani a sovy. Bůh vyměří Edómu osud zmatku a zatracení. (Izajáš 34,11) – (tłum. SNC 2011: 815). BG Ale ją pelikan i bąk posiędą, a sowa i kruk mieszkać w niéj będą; i rozciągnie po niéj sznur spustoszenia, i wagi próżności. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BG s. 570). BJW Ale ji posiędzie bąk i jeż, iba i kruk będą w nim mieszkać i wyciągną nań sznur, aby wniwecz był obrócon, i prawidło na spustoszenie. (Proroctwo Izajaszowe 34,11) – (tłum. BJW 2000: 1520). NBG Posiądzie ją pelikan i jeż; będzie w niej zamieszkiwał kruk oraz puchacz; bo rozciągnie nad nią sznur zniszczenia i odważniki spustoszenia. (Proroctwo Jezajasza 34,11) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/izajasz/izajasz.html). BT Pelikan i jeż go posiądą, puchacz i kruk go zamieszkają; Pan rozciągnie nad nim sznur nicości i ołowianki opustoszenia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BT 1989: 877). BWP Pelikan i jeż wezmą go w posiadanie, puchacze i kruki zamieszkiwać go będą. I rozciągnie Pan nad nim sznur zwany „pustkowie” i linię poziomą, która zwie się „nicość”. (Iz 34,11) – (tłum. BWP 1997: 1458). BW Pelikan i jeż zagnieżdżą się w niej, a sowa i kruk będą w niej mieszkać; Pan rozciągnie na niej sznur na spustoszenie i ustawi wagę na zniszczenie. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BW 2001: 780). BP Z pokolenia w pokolenie [kraj ten] pozostanie spustoszony, na wieki nikt go nie będzie przemierzał. Pelikany i jeże przejmą go w posiadanie, sowy i kruki w nim się zadomowią. [Bóg] rozciągnie nad nim sznur bezładu i poziomnicę pustkowia. (Księga Izajasza 34,11) – (tłum. BP 2012: 1069). PNŚ I weźmie ją w posiadanie pelikan oraz jeżozwierz, i będą w niej przebywać sowy uszate oraz kruki; i rozciągnie nad nią sznur mierniczy pustki i kamienie opustoszenia. (Iz 34,11) – (tłum. PNŚ 1997: 927).

Trzeba w tym momencie zauważyć, że w analizowanym wersecie (Iz 34,11) w dwóch czeskojęzycznych przekładach, tj. w Biblii Ołomunieckiej (BO) oraz Czeskim Przekładzie Ekumenicznym (ČEP) nie został przetłu- maczony pelikan. Zamiast niego pojawiła się leksyka sýc [dosł. włochatka] i sova (uwzględniając oczywiście zastosowaną kolejność – pierwsze miejsce – z wymienionych ptasich ekwiwalentów leksykalnych),

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 147 ponieważ w tym wersecie, jak wiadomo, pojawia się większa ilość ptaków. Jakub Wujek w swoim staropolskim przekładzie BJW zamiast pelikana używa bąka, tak jak w Kpł 11,18 i So 2,14. Z podobną sytuacją spotykamy się w Biblii Brzeskiej172, w której wyraz pelikan nie został bezpośrednio uwzględniony. W czeskim sparafrazowanym przekładzie Biblii Slovo na cestu (SNC) analizowany ptak pelikan również nie został wymieniony. Zamiast niego pojawia się na pierwszym miejscu wyraz nadrzędny draví ptáci [dosł. drapieżne ptaki], a na drugim miejscu havran [dosł. pol. gawron] w znaczeniu ‘kruk’. Opisywany pelikan w pozostałych dwunastu wymienionych tłumaczeniach biblijnych (BK, ČSP, B21, PNS, JB, BG, NBG, BT, BWP, BW, BP i PNŚ) zawsze znajduje się na pierwszym miejscu, uwzględniając w tym analizowanym wersecie zwierzęce, zwłaszcza ptasie nazewnictwo. Muszę jeszcze podkreślić, że w piętnastu wersjach tłumaczeniowych zawsze pojawiają się cztery gatunki zwierząt (najczęściej są to ptaki), oprócz czeskiego przekładu SNC, w którym widnieją tylko dwaj sprecyzowani przedstawiciele awifauny: havran i sova oraz jest również dodatkowo w tekście głównym odnotowana wzmianka, że będą polatywać drapieżne ptaki – czes. draví ptáci [pojmowane jako wyrażenie hiperonimiczne w ogólnie rozumianej hierarchii kategorii pojęciowej ptactwa]. Czyli w tym konkretnie wyszczególnionym przekładzie liczba zwierząt zmniejszyła się w stosunku do pozostałych analizowanych wersji, więc mamy do czynienia z procesem tzw. opuszczenia przekładanego tekstu, co możemy zaliczyć do rodzaju stosowanych błędów metatransla- cyjnych, których w tłumaczeniach według statystyk nie jest wiele (por. Hejwowski 2006: 142–148; 2009: 153–158, Hampl 2013, 2014, 2016), ale nasuwają się jednocześnie przypuszczenia, że mogą świadczyć przede wszystkim o lukach w kompetencji tłumaczeniowej ze względu na to, że tłumacz albo nie rozumie danego sformułowania w tekście wyjściowym, albo nie potrafi znaleźć zadowalającego ekwiwalentu w języku docelowym. Warto również wspomnieć o tym, że spośród dwunastu

172 Por. analizowany werset z kalwińskiego wydania staropolskiej Biblii Brzeskiej: Ale bąk i bocian posiędą ją, puchacz i kruk mieszkać w niej będą i będzie podług sznuru zborzona, a podług wagi spustoszona (Proroctwo Ezajasza Proroka 34,11) – (tłum. BBrz. 1563/2003: 644).

148 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) przekładów, w których występuje analizowany przedstawiciel omawianej awifauny aż w jedenastu z nich (BK, ČSP, B21, PNS, JB, BG, NBG, BT, BWP, BW i PNŚ) przybrał liczbę pojedynczą, a tylko w Biblii Poznańskiej została użyta forma liczby mnogiej. Na zakończenie analizy tego starotestamentowego wersetu, koncentrującego się na (Iz 34,11), trzeba również wspomnieć o tym, że polskojęzyczny komentarz biblijny podkreśla, iż wymienione tu dzikie zwierzęta173 nie są łatwe do dokładniejszego określenia. Dwa pierwsze ptaki w tym wersecie q’t oraz qpwd należą najprawdopodobniej do różnych gatunków sów zamieszkujących chętnie wszelkiego rodzaju ruiny (por. Stachowiak 1996: 462).

1.2.5. Księga Sofoniasza (przykład V)

W ostatnim analizowanym przekładzie, czyli w Księdze Sofoniasza, tak jak w każdym widzeniu proroków Starego Testamentu, mamy do czynienia z przepowiadanym faktem, że nastąpi wielka zagłada ziemi (groźna zapowiedź uniwersalnego sądu Bożego nad Judą, Jerozolimą i narodami pogańskimi, czyli nieprzyjaciółmi z zachodu Filistynami; ze wschodu z Moabitami i Ammonitami; z południa z narodem Kuszytów,

173 Odnośnie do pojęć niebezpieczeństwa, chaosu, a zwłaszcza analizowanych d z i k i c h zwierzą t , które spotykamy na kartach Biblii w wielu różnych miejscach (por. np Iz 13,19–22; Iz 34,5–15 – przykład nr IV; So 2,13–15 – przykład nr V; oraz Pwt 8,15; Pwt 32,10; Jl 2,3), wyraził swój pogląd znawca literatuty i religii starożytnego Bliskiego Wschodu Albert de Pury. Zaznaczył on, że: Nebezpečí a chaos je doménou divé zvěře a mnohdy i démonů: divokých koček, výrů, pštrosů, havranů, šakalů, hyen, ježků, hadů, štírů, běsů či personifikovaných démonů, jako byli Lilit nebo vládce pouště Azázel (Lv 16,8–10). Je-li zničeno město, zpustošena země, zničeno království, jsou to právě tato zvířata „zevnějšku“, která se zde usadí a nahradí člověka (Albert de Pury 1999: 28–29) – [tłum. pol.: Niebezpieczeństwo i chaos są domeną dzikiej zwierzyny, a często również i demonów: dzikich kotów, puchaczy, strusi, kruków, szakali, hien, jeży, wężów, skorpionów, biesów czy personifikowanych demonów, jakim np. była Lilit lub władca pustyni Azazel (por. Kpł 16,8–10). Jeżeli zostało zniszczone miasto, spustoszona została ziemia lub zrujnowane zostało królestwo, to właśnie te wzmiankowane zwierzęta określane jako tzw. „z zewnątrz // zewnętrze“, osiądą tutaj i zastąpią człowieka].

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 149 a z północy z Asyryjczykami)174. Jak podkreśla polskojęzyczny Katolicki komentarz biblijny, Asyria, odwieczny ciemiężyciel, zostanie spustoszona do tego stopnia, że jej stolica Niniwa, podobnie jak ziemia Filistynów, nadawać się będzie jedynie na pastwisko, a jej ruiny zaroją się od dzikich zwierząt (por. Wahl 2001: 866). Natomiast Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego (katolicki i ekumeniczny na XXI wiek) zaznacza, że Asyria jest rzeczywistym wrogiem i zniszczenie jej jest największe. Nie zostanie zmieniona w pastwisko (por. wersety 2,6–7), lecz w pustkowie, a dzikie zwierzęta „będą się wylegiwać w jej obrębie” (por. Vogels 2000: 1054). Prorok Sofoniasz nauczał, że pycha to główny grzech ludzkości (por. Berlin 1994), bo prowadzi do buntu przeciwko Bogu. Głosił, że tylko lud pokorny i wierny odziedziczy królestwo Boże. Wzywa do nawrócenia oraz opisuje, jak miasto stało się pustkowiem i legowiskiem wspominanych dzikich zwierząt, w tym również konceptualizowanego pelikana, który zamieszkuje w tym przywoływanym fragmencie biblijnym zdewastowane i opuszczone przez ludzi tereny, por.:

(V) BK I budou u prostřed něho léhati stáda, všecky šelmy národů, pelikán i výr na makovicích jeho nocovati budou; hlas zníti bude na okně, pustina na veřeji, když cedroví jeho obnaží. (Proroctví Sofoniáše proroka 2,14) – (tłum. BK 2009: 767). BO I budú odpočívati prostřed něho stáda a všěcky zvěři lidské a sojka a ježek v praziech jeho bydliti budú. Hlas zpievajícieho v okenici a havran v nádřví, neb zemdlím sílu jeho. (Sofoniáš 2,14) – (tłum. BO 2009: 86). ČEP v jeho středu budou odpočívat stáda, všechna zvěř toho pronároda. Na hlavicích sloupů tam bude nocovat pelikán a sýček. Jaký to zpěv zazní z oken! Na prahu trosky, cedrové deštění vytrháno. (Sofonjáš 2,14) – (tłum. ČEP 2008: 928). ČSP Budou v něm uléhat stáda, zvěř všeho druhu, pelikán i sýček budou nocovat na jeho hlavicích. Slyš, zpívá do okna, na prahu zničení, že cedrové obložení je osekáno. (Sofonjáš 2,14) – (tłum. ČSP 2009: 1138).

174 Sofoniasz – jak zaznacza Witaszek (1998: 138) – wylicza obce kraje dokładnie z czterech stron świata w stosunku do Judy, która stanowi jego centrum. Taka kosmiczno-eschatologiczna wizja uwypukla myśl, że Bóg rozciąga swe panowanie nie tylko na naród wybrany, lecz na cały świat.

150 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

B21 Stáda pak budou léhat v něm, všemožná zvěř v celých zástupech. Pelikán a výr budou hnízdit na sloupech, z oken se ozve jejich zpěv. Na prahu jen hromady sutin, cedrové trámy strženy. (Sofoniáš 2,14) – (tłum. B21 2009: 1231). PNS A uprostřed něho budou jistě uléhat stáda, všechna divoká zvířata národa. Pelikán i dikobraz budou trávit noc přímo mezi jeho sloupovými hlavicemi. V okně bude stále zpívat hlas. Na prahu bude zpustošení; on totiž jistě obnaží i obložení [stěn]. (Sefanjáš 2,14) – (http://www.jw.org/cs/publikace/bible- online/nwt/knihy/Sefanjas/2/). JB Uprostřed ní budou odpočávat stáda; všemožná zvířata: ba i kavky, ba i ježek budou v noci přebývat mezi jeho sochami; sova bude houkat v okně a havran krákat na zápraží, neboť cedr byl vyrván. (Sofoniáš 2,14) – (tłum. JB 2009: 1661). SNC Na jeho troskách bude odpočívat zvěř a na zbytcích sloupů se usadí jen sovy. Z opuštěných oken se bude ozývat jejich houkání a dveře budou zasypány trámy a kamením. (Sofonjáš 2,14) – (tłum. SNC 2011: 1129). BG I będą trzody legały w pośrodku jego, i wszystek zwierz narodów, i pelikan i sowa na gałkach jego przebywać będą, głos ptastwa w oknach słyszany będzie, podwoje jego spustoszeją, gdy cedrowe listwowania jego odedrą. (Proroctwo Sofonijaszowe 2,14) – (tłum. BG s. 733). BJW I będą legać w pośrzodku jej stada, wszytkie źwierzęta narodów, i bąk, i jeż, na progach ich będą mieszkać; głos śpiewającego w oknie, kruk na próżniku, bo zwątlę moc jego. (Proroctwo Sofoniasza 2,14) – (tłum. BJW 2000: 1908– 1909). NBG W jej obrębie będą się wylegiwać stada, gromady wszelkich zwierząt; zarówno pelikan, jak i jeż, zanocują na jej zwieńczeniach słupów. Głos zaśpiewa w otworach okien, a na rumowiskach będą leżeć podwoje bram – bo zdarte są jej cedrowe taflowania. (Proroctwo Sofonjasza 2,14) – (http://www.biblest.com.pl/stb/stest/sofonjas/sofonjas.html). BT I będą się wylegiwać w jej obrębie stada, wszelkie rodzaje zwierząt: tak pelikan, jak jeż zanocują na głowicach jej kolumn. Sowa zaświszcze w otworze okna, a kruk będzie na progu, bo cedrowe obicie zostanie zerwane. (Księga Sofoniasza 2,14) – (tłum. BT 1989: 1100). BWP Będą tam mieć swe leże najrozmaitsze zwierzęta, a na samych wierzchołkach kolumn zagnieżdżą się pelikany i jeże. Z okien dochodzą przeraźliwe krzyki, na progu zaś kruki groźnie kraczą. (Nie ma już ozdób z cedrowego drzewa). (Księga Sofoniasza 2,14) – (tłum. BWP 1997: 1852). BW I wylegiwać się będą na niej trzody, wszelkie zwierzęta polne, pelikan i sowa będą nocować na głowicach kolumn, a puszczyk będzie krzyczał w oknach, kruk zaś na progu, gdyż wiązanie cedrowe będzie zawalone. (Księga Sofoniasza 2,14) – (tłum. BW 2001: 1002).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 151

BP Zagnieżdżą się w niej całymi stadami wszelakie zwierzęta; tak pelikan jak i jeż nocować będą w głowicach jej kolumn; w oknie zahuka sowa, a na progu [zakracze] kruk. (So 2,14) – (tłum. BP 2012: 1358). PNŚ I będą się w niej wylegiwać stada, wszystkie dzikie zwierzęta jakiegoś narodu. Zarówno pelikan, jak i jeżozwierz będą nocować miedzy głowicami jej kolumn. Głos będzie śpiewał w oknie. Na progu będzie spustoszenie; a on niechybnie pozrywa drewnianą okładzinę. (So 2,14) – (tłum. PNŚ 1997: 1193).

W omawianym wersecie (So 2,14) pojawia się różna ilość zwierząt (przeważnie ptaków)175, tj. od jednego przedstawiciela (SNC), przez dwóch – najliczniejsza grupa (BK, ČEP, ČSP, B21, PNS, BG, NBG, PNŚ), także trzech: (BO, BJW, BWP) aż do czterech (JB, BT, BW, BP), ale przetłumaczony pelikan (w BJW bąk176 – prawdopodobnie jako jego

175 W celu zapoznania się z faunistycznym nazewnictwem niniejsze zestawienie przybliży nam wykorzystaną zwierzęcą terminologię z uwzględnieniem kolejno wymienianych istot żywych w starotestamentowej Księdze Sofoniasza (So 2,14). Wyrazy pogrubione reprezentują poszczególnych przedstawicieli pelikanowatych, por. hebr. nazwy: qā’aṭ – qippōḏ: a) BK 1613/2009 pelikán – výr (pelikan – puchacz) b) BO 1417/2009 sojka – jěžek – havran (sójka – jeż – gawron) → [brak Pelecanidae] c) ČEP 2008 pelikán – sýček (pelikan – sowa pójdźka) d) ČSP 2009 pelikán – sýček (pelikan – sowa pójdźka) e) B21 2009 pelikán – výr (pelikan – puchacz) f) PNS pelikán – dikobraz (pelikan – jeżozwierz) g) JB 2009 kavky – ježek – sova – havran (kawka – jeż – sowa – gawron) → [brak Pelecanidae] h) SNC 2011 sovy (sowy) → [brak Pelecanidae] i) BG 1632/1964 pelikan – sowa – ptastwo j) BJW 1599/2000 bąk – jeż – kruk → [brak Pelecanidae] k) NBG pelikan – jeż l) BT 1989 pelikan – jeż – sowa – kruk m) BWP 1997 pelikany – jeże – kruki n) BW 2001 pelikan – sowa – puszczyk – kruk o) BP 2012 pelikan – jeż – sowa – kruk p) PNŚ 1997 pelikan – jeżozwierz 176 Wyraz bąk został również użyty w przekładzie Biblii Brzeskiej, por. Trzody się składły wpośród jego i wszytki zwierzęta pogańskie: bąk, jeż w wieżach jego przebywać będą, głos ptastwa będzie słyszan w oknach jego, odrzwia jego spustoszeją, abowiem listwowanie jego cedrowe opadło (Proroctwo Sofoniasza Proroka 2,14) – (tłum. BBrz

152 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

„dubletowy” odpowiednik) zawsze wymieniany jest na pierwszym miejscu. Analizowany pelikan w (So 2,14) nie występuje w czterech tłumaczeniach, a konkretnie: w trzech czeskich (BO, JB i SNC) i jednym polskim (BJW). Zamiast pelikana we wspomnianych tłumaczeniach zastosowano w jego miejscu inne ptasie nazewnictwo: sójkę (BO), kawkę (JB), sowę (SNC) oraz bąka (BJW).

1.3. Podsumowanie

Spośród pięciu przeanalizowanych wersetów biblijnych (Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11 i So 2,14), w których pojawia się bezpośrednio przetłumaczony pelikan czes. pelikán, jego frekwencja w szesnastu177 przeanalizowanych przekładach biblijnych (8 czeskich i 8 polskich) przedstawia się następująco:

pięć razy pelikan został wymieniony w (BK, ČSP, B21, PNS, NBG, BWP, BW, BP i PNŚ), cztery razy został przetłumaczony w (ČEP, BG, BT), trzy razy pojawia się w (BO, JB, SNC), jeden raz został uwzględniony w (BJW).

1563/2003: 838). Natomiast w Biblii Szymona Budnego (BB 1572) w analizowanym wersecie So 2,14 w tekście głównym znajdują się zwierzęce leksemy: jeż (=gżegżółka) i sowa, lecz na marginesie została naniesiona uzupełniająca informacja: Kaafh wedle niektórych bąk i jeż (por. Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa s. 948, http://www.dbc.wroc. pl/dlibra/docmetadata?id=4263&from=pubstats). 177 Jeżeliby wziąć pod uwagę dodatkowo przywoływanych pięć pomocniczych przekładów (dwa czeskie Pavíkův studijní překlad i Bibli českou Jana Hejčla oraz trzy polskie tłumaczenia Biblię Brzeską, Biblię Szymona Budnego i Biblię Jerozolimską), o których wspominam w przypisach, to w nich analizowane ornitofauniczne nazewnictwo z rodziny Pelecanidae przedstawia się następująco, zaznaczając duże różnice w frekwencyjności: pięć razy pelikan został wymieniony w (BČ), trzy razy pojawia się w (BJ), jeden raz został uwzględniony w (BBrz, BB), zero razy w (PSP).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 153 Kończąc niniejsze rozważania o rodzinie Pelecanidae, chciałbym w tym momencie zatrzymać się na chwilę nad staropolskim tłumaczeniem Biblii ks. Jakuba Wujka178, ze względu na to, że w przekładach biblijnych polskiego jezuity bezpośrednio konceptualizowany pelikan występuje tylko jeden jedyny raz w Ps 102,7, a w pozostałych wersetach jego tłumaczeń pojawiają się tacy przedstawiciele świata awifauny jak bąk i nurek. Skoro w pozostałych trzech wersetach (Kpl 11,18; Iz 34,11 i So 2,14) tłumaczy on (hebr. wyraz qā’āṯ) jako bąk, to dlaczego w Pwt 14,17 h-6893] jest tłumaczone przez niego jako] ָתק ַא to samo hebr. wyrażenie nurek? Przypuszczam, że akurat w tym przypadku u Wujka mamy do czynienia z konwersją językową. Powszechnie jednak przyjmuje się, że hebr. qā’āṯ dotyczy pelikana (por. Potocki 1968: 182, Pípal 2006: 141 – zob. Pelicanus onocrotalus). Najczęściej do zamiany konkretnie przywoływanej ekwiwalencji dochodzi wtedy, kiedy np. poszczególne księgi biblijne lub inne dłuższe utwory literackie są tłumaczone przez wielu autorów (gdzie istnieje większe prawdopodobieństwo użycia lub pojawienia się możliwości zastosowania bliskoznacznego [tzw. synoni- micznego] słownictwa, ze względu na to, że każdy tłumacz może inaczej postrzegać konkretny gatunek ptaka i oddać go przez inny leksem), ale w tym konkretnie wymienianym przypadku przecież całe Pismo Święte w wykonaniu ks. Jakuba Wujka (BJW) zostało przetłumaczone przez jedną osobę. Dobrym konfrontatywno-porównawczym przykładem może być konsekwentnie przeprowadzany przekład przez ks. bp. Kazimierza Romaniuka – tłumacza również całego Pisma Świętego w jednej osobie – który w swojej Biblii Warszawsko-Praskiej użył pięć razy tego samego wyrazu pelikan, nie zmieniając w naszym omawianym przypadku analizowanej ptasiej terminologii (w porównaniu z pierwotnym hebrajskim tekstem oryginału), gdzie zmiany leksykalne akurat dostrzegamy w staropolskim przekładzie właśnie u ks. Jakuba Wujka.

178 Autor tej staropolskiej Biblii, czyli ks. Jakub Wujek był określany wedle recepty humanistów mianem homo trilinguis – tj. człowiekiem, który biegle znał trzy języki biblijne: hebrajski, grecki i łacinę.

154 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Spośród czeskich autorów, którzy w jednej osobie tłumaczyli Biblię, można wymienić także rzymskokatolickiego teologa i biblistę ks. Jana Hejčla. On również pięć razy w swoich przekładach zastosował wyraz pelikán (por. BČ1 1917: 298 i 480; BČ2 1921: 342; BČ3 1925: 140 i 969). Chcę jednak nadmienić, że w drugim wzmiankowanym przykładzie analizowany pelikan pojawia się u niego nie w Pwt 14,17, ale w Pwt 14,18 na pierwszym miejscu spośród czterech wymienionych przedstawicieli awifauny w tym wersecie. Niesamowitą konsekwencją wykazał się również Miloš Pavlík, który także indywidualnie dokonał przekładu Pisma Świetego. W jego czeskojęzycznym tłumaczeniu możemy dostrzec, qā’āṯ, przekłada dokładnie tak samo w pięciu ָקאַת że on hebrajską nazwę wzmiankowanych wersetach przez wyraz złożony (dwuczłonowy – patrz binominalna terminologia)179 jako stepní slípka [dosł. kurka stepowa – patrz niżej wymieniony przypis nr 179]. Przyczynę właśnie takiej terminologii, jaką zastosował Wujek, można upatrywać w tym, że on bezpośrednio opierał się na św. Hieronimie – autorze przekładu Vulgaty – i jego łacińskie słownictwo onocrotalum (Kpł 11,18); mergulum (Pwt 14,17); pelicano (Ps 102,7); onocrotalus (Iz 34,11); onocrotalus (So 2,14) przenosił dokładnie na grunt języka polskiego, używając spolszczonej terminologii, por.: bąk (Kpł 11,18); nurek (Pwt 14,17); pelikan (Ps 102,7); bąk (Iz 34,11); bąk (So 2,14). Świadczy to niewątpliwie o tym, że nawet przekłady pośrednie – do których zaliczamy gr. Septuagintę i łac. Wulgatę – niekonsekwentnie odwzorowywują hebrajską awifaunistyczną terminologię. Różnice

179 PSP a vodní slípku a stepní slípku a egyptského supa (Leviticus 11,18) – (tłum. PSP 2014: 140); PSP ani stepní slípku ani egyptského supa ani kormorána (Deuteronomium 14,17) – (tłum. PSP 2014: 248); PSP Stal jsem se podobným stepní slípce v pustině, jakoby sovou v zříceninách (Žalm 102,6) – (tłum. PSP 2014: 776); PSP Ale zmocní se jí stepní slípka a volavka a budou v ní sídlit ibis a krkavec; a vztáhne na ni míru pustoty a závaží prázdnoty (Isajá 34,11) – (tłum. PSP 2014: 932); PSP a vprostřed ní se budou ukládat hejna, živočišstvo všemožného druhu, v jejích hlavicích budou nocovat i stepní slípky i volavky, okny se bude ozývat hlas zpěvu; na každém prahu bude rum, neboť cedrová stavba se obnaží (Sofonjá 2,14) – (tłum. PSP 2014: 1278).

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 155 w interpretacji i identyfikacji „awifaunistycznych” nazw znalazły następnie wyraz w przekładach na języki narodowe, które zależnie od źródła przekładu mają w swoich wersjach (edycjach) albo pelikana, albo nurka, albo bąka. Jest to niewątpliwie skomplikowany proces poznawania i interpretowania realiów biblijnych, z czym mamy do czynienia w przetłumaczonych tekstach czeskich i polskich wydań Pisma Świętego. Dobrym przykładem uzupełniającym niniejszą problematykę byłoby przywołanie łac. leksemu onocraculus, który w swojej piętnastowiecznej encyklopedii pt. Liber viginti arcium jej autor Pavel Žídek tłumaczy (na marginesie) jako bukomorník (por. hasło nr 39). Interesująco przedstawia się również wyrażenie onocraculon w czes. fysiologiáři Klareta [patrz hasło 91], tłumaczone jako bukomor, chociaż we współczesnej terminologii identyfikowano to stworzenie z pelikanem (por. Šmilauer 1940: 385). Możemy przyjąć pogląd Ireny Kwileckiej, że Biblia jest dziełem wyjątkowo trudnym do tłumaczenia. Rozległa tematyka, obejmująca niemal wszystkie dziedziny ówczesnego życia religijnego, społecznego i gospodarczego, wymaga od tłumacza nie tylko dobrej znajomości języków biblijnych, w których spisany został oryginał (hebrajski, aramejski czy grecki), ale również ogromnej erudycji i znajomości realiów. Osobny problem stanowi umiejętność oddania tego wszystkiego w odmiennym języku (za: Kwilecka 2003: 139), o czym mogliśmy się przekonać, analizując poszczególnych przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa w czeskich i polskich przekładach biblijnych. Uważam, że każdy przekład stanowi również odbicie kultury danej epoki, poszczególnego kraju czy środowiska oraz ukazuje ważny kierunek rozwoju badanych języków. Mogliśmy się również wyraźnie przekonać, że przy próbie porównania kilku czeskich i polskich przekładów biblijnych (por. analizę intralingwalną i interlingwalną stanowiącą priorytetową część konfrontatywnych badań), czasami odczuwalny jest, jak to określam tzw. „absolutny zamęt terminologiczny” (Hampl 2018 – artykuł dotyczący instrumentów muzycznych – w druku), który jest spowodowany trudnościami identyfikacyjnymi opisywanych przedstawicieli ptactwa. Można więc spróbować powiedzieć, że każde tłumaczenie jest w pewnym

156 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) sensie pierwszą wykładnią tekstu oryginału, ale pełnowartościowe zamienniki pierwotnie sporządzonego tekstu „raczej” nie istnieją lub w pewnych przekładach są mgliście prezentowane.

1.3.1. Tabela zbiorcza nr 5 dotycząca ekwiwalencji terminologiczno- leksykalnej

Zaprezentowana tabela zdecydowanie przybliży nam w sposób przejrzysty opisywaną problematykę, skupiającą się na rodzinie pelikanowatych (Pelecanidae) czes. čeleď pelikánovití. Zastosowana kolorystyka wyraźniej uwypukli i precyzyjnie pokaże różnice terminologiczne oraz dysproporcje leksykalne w czeskich i polskich wyekscerpowanych (tj. wybranych i przebadanych) przekładach biblijnych, wyszczególniając w niektórych pozycjach różnorodnie wykorzystane nazwy przedstawicieli awifauny:

█ czes. pelikán – pol. pelikan [NIEBIESKI] █ czes. sova // sýc – pol. sowa [CZERWONY] █ czes. kavka – pol. kawka [CZARNY] █ czes. havran – pol. ----- [CIEMNOPURPUROWY] █ czes. sojka – pol. ----- [ŚLIWKOWY] █ czes. ----- – pol. nurek [BEŻOWY] █ czes. ----- – pol. bąk [CIEMNONIEBIESKI] █ czes. draví ptáci – pol. ----- [CIEMNOCZERWOWY]

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 157 Tabela 5. Wykaz nazw pelikana w analizowanych księgach biblijnych: (opracowanie własne L.H.).

Lokalizacja Kpł 11,18 Pwt 14,17 Ps 102,7//[6*] Iz 34,11 So 2,14

(1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (4)

awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne rodzaj miejsce miejsce miejsce miejsce miejsce tłumaczenia w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie biblijnego BK Bible kralická pelikán (2) Pelikána (1) pelikánu (1) pelikán (1) pelikán (1) z 1613 r. BO Bible pelikánovi olomoucká pelikána (3) pelikána (2) sýc (1) sojka (1) (1) z 1417 r. ČEP Český ekumenický pelikána (2) pelikána (1) pelikánu (1) sova (1) pelikán (1) překlad ČSP Český studijní pelikána (2) pelikána (1) pelikánu (1) pelikán (1) pelikán (1) překlad B21 Bible 21 pelikán (2) pelikána (1) Pelikánu (1) pelikán (1) Pelikán (1) století PNS Překlad *pelikánovi pelikán (2) pelikána (1) pelikán (1) Pelikán (1) nového světa (1) JB Jeruzalémská pelikána (2) pelikána (1) sově (1) pelikána (1) kavky (1) bible draví ptáci SNC Slovo na pelikány (2) pelikány (2) pelikán (1) (1)180 sovy (1) cestu havrani (2) BG Biblia pelikanowi Gdańska bąka (2) pelikana (1) pelikan (1) pelikan (1) (1) z 1632 r.

180 W tym konkretnie wyszczególnionym fragmencie Iz 34,11 dla SNC zaznaczam dwie nazwy: zarówno draví ptáci [dosł. drapieżne ptaki] (występujące na pierwszym miejscu), jak i havrani [gawrony w znaczeniu kruki] (pojawiające się na drugim miejscu), lecz w następnie sporządzonej tabeli zbiorczej nr 6 uwzględniam havrana, jako konkretnego przedstawiciela świata awifauny.

158 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Lokalizacja Kpł 11,18 Pwt 14,17 Ps 102,7//[6*] Iz 34,11 So 2,14

(1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (4)

awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne rodzaj miejsce miejsce miejsce miejsce miejsce tłumaczenia w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie biblijnego BJW Biblia pelikanowi J. Wujka bąka (2) nurka (1) bąk (1) bąk (1) (1) z 1599 r. NBG Nowa pelikanem Biblia pelikana (1) pelikana (1) pelikan (1) pelikan (1) (2) Gdańska BT Biblia pelikan (2) pelikana (1) kawki (1) Pelikan (1) pelikan (1) Tysiąclecia BWP Biblia Warszawsko- pelikany (2) pelikany (1) pelikan (1) Pelikan (1) pelikany (1) Praska BW Biblia pelikan (2) Pelikana (1) pelikana (1) Pelikan (1) pelikan (1) Warszawska BP Biblia pelikana (2) pelikana (1) pelikana (1) Pelikany (1) pelikan (1) Poznańska PNŚ Przekład Nowego pelikan (2) pelikan (1) *pelikana (1) pelikan (1) pelikan (1) Świata onocrotalum onocrotalus onocrotalus VLG Wulgata mergulum (1) pelicano (1) (2) (1) (1) BH Biblia qā’āṭ (2) qā’āṭ (1) q’āṭ (1) qā’aṭ (1) qā’aṭ (1) Hebrajska LXX καταράκτην κατοικήσο- πελεκᾶνα (2) πελεκᾶνι (1) Septuaginta (1)* υσιν (1) PSP Pavlíkův stepní slípku stepní slípku stepní slípce stepní slípka stepní slípky studijní (2) (1) (1) (1) (1) překlad BČ Bible česká Jan pelikán (2) pelikána* (1) pelikán (1) pelikán (1) pelikán (1) Hejčl BBrz Biblia bąka (2) bąka (1) pelikan (1) bąk (1) bąk (1) Brzeska BJ Biblia pelikan (2) pelikana (1) kawki (1) Pelikan (1) sowa (1) Jerozolimska

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 159

Lokalizacja Kpł 11,18 Pwt 14,17 Ps 102,7//[6*] Iz 34,11 So 2,14

(1) (2) (3) (1) (2) (3) (1) (2) (1) (2) (3) (4) (1) (2) (3) (4)

awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne awifaunistyczne rodzaj miejsce miejsce miejsce miejsce miejsce tłumaczenia w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie w wersecie biblijnego BB Biblia pelikanowi Szymona dudka (2) dudka (1) puhácz (1) jeż (1) (1) Budnego * BČ Dt 14,18, a w Dt 14,17 kormorán (1) LXX Dt 14,18 (1) πελεκᾶνα

1.3.2. Tabela zbiorcza nr 6 dotycząca ilościowo-frekwencyjnych nazw ptaków

Przeprowadzając szczegółową analizę słownictwa biblijnego, sku- piającego się wokół pelikana, jako jednego z przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa, trzeba podkreślić, że w pięciu przebadanych wersetach (Kpł 11,18; Pwt 14,17; Ps 102,7; Iz 34,11 i So 2,14), w których użyto w procesie translacyjnym przedmiotową nazwę pelikan czes. pelikán, odnotowano poniższe wyniki. W takich czeskich i polskich przebadanych przekładach biblijnych, jak: BK, ČSP, B21, PNS, NBG, BWP, BW, BP, PNŚ analizowany pelikan został wymieniony najwięcej razy. W pięciu możliwych do pojawienia się wersetach przedmiotowy pelikan został użyty pięć razy, co czyni proporcję procentową 100,00% do 0,00% na korzyść występowania właśnie takiej nazwy. W trzech tłumaczeniach spotykamy się z innym wynikiem. W edycjach ČEP, BG, BT analizowany pelikan pojawia się cztery razy, co przekłada się na proporcję 80,00% do 20,00% na korzyść częstszego wykorzystywania w tłumaczeniu biblijnym leksyki pelikan. W 1/5 w tych wymienionych tłumaczeniach pojawiają się inne leksemy przedstawicieli świata awifauny. Watro także podkreślić, że w każdym z tych trzech przekładów (jednym czeskim i dwóch polskich), nie wymieniony pelikan

160 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) został zidentyfikowany i przetłumaczony jako inny ptak, a to zawsze w innym wersecie, por. w ČEP pelikan nie pojawia się w Iz 34,11; w BG nie został odnotowany w Kpł 11,18, a w BT nie uwzględniono go w Ps 102,7. Zamiast niewymienionego pelikana użyto w tych przekładach następujących nazw: sova (ČEP); bąk (BG) i kawka (BT). Trzy razy spotykamy się z terminologią pelikana tylko w trzech czeskojęzycznych przekładach biblijnych: BO, JB, SNC, co czyni proporcję procentową 60,00% do 40,00% na korzyść częstszego wykorzystywania w tłumaczeniu leksyki pelikana. W 2/5 tych wymienionych tłumaczeniach odnotowano inne leksemy reprezentantów świata awifauny. Dla dwóch przekładów (BO i SNC) pelikan nie pojawia się w Iz 34,11 i So 2,14, natomiast w JB pelikana nie odnotowano w innych wersetach biblijnych: Ps 102,7 i So 2,14. Zamiast niewymienionego pelikana użyto w tych przekładach następujących nazw: sýc i sojka (BO), draví ptáci i sovy (SNC) oraz sova i kavka (BJ). Istnieje także jedno tłumaczenie, tj. staropolska Biblia Jakuba Wujka, gdzie w tym przebadanym przekładzie występuje analizowany ptak pelikan – właśnie w takiej bezpośredniej formie leksykalnej – tylko jeden jedyny raz (por. Ps 102,7), a w pozostałych czterech wersetach ks. Jakub Wujek użył innej awifaunistycznej terminologii, stosując następujące leksemy z domeny ornitofauny: bąk181 (Kpł 11,18; Iz 34,11; So 2,14) oraz nurek (Pwt 14,17). Przekłada się to w przeliczeniu na proporcję procentową 20,00% do 80,00% na korzyść innych nazw ptaków, niż bezpośrednio tłumaczony i konceptualizowany pelikan.

181 W Biblii Brzeskiej nazwa bąk – jako synonimiczne nazewnictwo pelikana – występuje cztery razy (Kpł 11,18; Pwt 14,17; Iz 34,11; So 2,14). Natomiast leksem pelikan pojawia się w tejże staropolskiej edycji kalwińskiej Biblii Brzeskiej tylko jeden raz, a to wyłącznie w Psalmie 102,7.

Rozdział III. Czeskie i polskie przekłady biblijne nazw (...) PELIKAN 161 Tabela 6. Ilościowy wykaz182 nazw terminologii Pelecanidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych: (opracowanie własne L.H.).

Biblie – rodzaje przekładów

Ś SP EP JB BP BT BK BO BG BW B21 Č PNS PNS PN Č SNC SNC BJW NBG NBG BWP nazwy

ptaków* Biblie Razem czeskie Biblie Razem polskie

czes. pelikán 5 3 4 5553333 4154555 5 34 pol. pelikan

czes. sýc pol.[dosł. 0 1 0 00000 1 0000000 0 0 włochatka] czes. sova 0 0 1 00011 3 0000000 0 0 pol. [sowa] czes. sojka 0 1 0 00000 1 0000000 0 0 pol. [sójka] czes. kavka 0 0 0 00010 1 0001000 0 1 pol. kawka czes. havran 0 0 0 00001 1 0000000 0 0 pol. [gawron] czes. [bukač] 0 0 0 00000 0 1300000 0 4 pol. bąk czes. 0 0 0 00000 0 0100000 0 1 pol. nurek Razem użytych „ptasich” 5 5 5 5555540 5555555 5 40 wyrazów

*poz. 1 dotyczy rzędu pełnopłetwych (Pelecaniformes) czes. řád veslonozí, obejmujący przedmiotową rodzinę pelikanowatych (Pelecanidae) czes. čeleď pelikánovití;

182 Ponownie, jak w poprzednich rozdziałach niniejszy wykaz dotyczy ilości ptaków w czeskich i polskich przekładach, w których tym razem bazowym leksemem jest analizowany pelikan czes. pelikán

162 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) poz. 2–3 dotyczą rzędu sów (Strigiformes) czes. řád sovy, mając w analizowanych przykładach dwóch reprezentantów; poz. 4–6 dotyczą rodziny krukowatych (Corvidae) czes. čeleď krkavcovití, mając w analizowanych przykładach trzech przedstawicieli; poz. 7 dotyczy rzędu brodzących (Ciconiformes) czes. řád brodiví i przedstawiciel ten zaliczany jest do rodziny czaplowatych (Ardeidae) czes. čeleď volavkovití; poz. 8 dotyczy rodziny (Gaviidae) czes. čeleď potáplicovití.

Z zaprezentowanej tabeli w sposób jednoznaczny wynika, że zarówno w języku polskim, jak i w języku czeskim najczęściej w Biblii z rzędu (Pelecaniformes), z rodziny (Pelecanidae) pojawiają się wyrazy pol. pelikan czes. pelikán w bardzo zbliżonym stosunku, oscylującym w granicach proporcjonalności 34:33183. Na drugim miejscu (porównując dalej w sposób konsekwentny ilość występowania konkretnie omawianych ptasich ekwiwalentów językowych) pojawia się cztery razy nazwa bąk (tylko w polskojęzycznych tłumaczeniach) w stosunku 4:0. Na trzecim miejscu uplasowała się sowa (tylko w czeskojęzycznych tłumaczeniach) w stosunku 0:3. Następne miejsce zajmuje kawka, występująca zarówno w czeskich, jak i w polskich przekładach tylko jeden raz (stosunek proporcjonalności wynosi 1:1). Kolejne miejsca przypadają ptakom, które występują tylko jeden raz (por. czes. sýc, sojka, havran i pol. nurek).

183 Z tego obliczenia wynikałoby, że średnia przypadająca na czeskie przeanalizowane przekłady biblijne wynosi 4,125 razy występowania w zastosowaniu do awifaunistycznej nazwy czes. pelikána na jedną edycję Pisma Świętego. Natomiast dla polskojęzycznych zaprezentowanych przekładów średnia frekwencji dotyczącej tego samego reprezentanta kategorii pojęciowej ptactwa, jakim jest analizowany pelikan, jest ona bardzo zbliżona i wynosi 4,25.

ZAKOŃCZENIE

Nadrzędnym celem niniejszej monografii – podobnie jak w poprzednich trzech tomach z serii ŚA I, ŚA II i ŚA III – było zwrócenie uwagi na kwestie przekładoznawcze, skupione głównie wokół zagadnień leksykologicznych, leksykograficznych i tekstologicznych. Zaprezen- towana konfrontatywno-komparatystyczna analiza dwóch blisko spokrewnionych typologicznie języków słowiańskich wykazała, że zarówno w staroczeskich i staropolskich oraz współczesnych czeskich i polskich przekładach Pisma Świętego tłumacze używają w niektórych edycjach biblijnych różnorodnej terminologii awifaunistycznej, co może być spowodowane niewłaściwie realizowaną triadą operacji procesu translacji, polegającą najpierw na identyfikacji, następnie na interpretacji, a na samym końcu na przekładzie tekstu bądź konkretnie wyprofilowanych jednostek leksykalnych. Dyferencje dotyczące rozpatrywanego czes. čápa, ibise a pelikána, pol. bociana, ibisa i pelikana dostrzegamy w niektórych przywoływanych w niniejszej monografii wersetach biblijnych, które przejawiają się między innymi w:

 wymiennie stosowanej kategorii liczby, ponieważ raz mamy do czynienia z liczbą pojedynczą, a innym razem z liczbą mnogą;  kolejności przywoływanych i wymienionych ptaków obecnych w poszczególnie rozpatrywanych wersetach biblijnych;  ilości konkretnie zastosowanych reprezentantów awifauny w nie- których wersetach biblijnych;  mieszaniu podrzędnych i nadrzędnych jednostek leksykalnych (por. hiponimy i hiperonimy);

164 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

 stosowaniu bliskoznacznych lub synonimicznych nazw przedstawicieli kategorii pojęciowej ptactwa;  niewłaściwym zachowaniu taksonomii zoologicznej w procesie tłumaczenia faunistycznych przedstawicieli;  uhierarchizowaniu leksemów pod względem stopnia „ogólności” i „konkretności”;  pojawianiu się wariancji kategorii „ogół – szczegół”;  zmianie rodzaju gramatycznego;  użyciu różnych form danej nazwy;  opuszczaniu niektórych nazw ptaków – patrz błąd metatranslacyjny;  występowaniu frekwencji analizowanego leksemu;  wykorzystywaniu dowolności przekładozwawczej;  objaśnianiu etymologii nazwy;  weryfikacji formalno-estetycznej rekonstrukcji ekwiwalencji orni- tologicznej;  różnorodności odnotowanych zapisów graficznych;  wariancjach fonetycznych i obocznościach leksykalnych;  czynnikach kulturologicznych dotyczących kompetencji tłumacza;  egzotyzacji i udomowieniu – por. przekład formalny i funkcjonalny;  przybliżeniu aproksymacyjnej i formalno-estetycznej ekwiwalencji nazw ptaków;  pokazaniu obrazowego urozmaicenia tekstu dzięki zastosowanym innowacjom językowym;  budowaniu wzajemnego zrozumienia między uczestnikami kultury wyjściowej i docelowej;  odkodowaniu zjawisk kulturowo-przekładowo-językowych;  obecności znamion inwencji twórczej, spowodowanej swobodną interpretacją.

Wszystkie wyżej wymienione elementy pokazują nam, jak na przestrzeni wieków kształtował się język oraz jak tłumacze radzili sobie z przekładanymi terminami awifaunistycznymi w czeskich i polskich tekstach biblijnych. Świadczy to także o różnorodnym podejściu stra-

Zakończenie 165 tegicznym i odmiennych metodach translacyjnych. Zaprezentowane w niniejszej monografii nadmienione problemy dotyczą wyłącznie wąskiego wycinka języka przekładów Biblii – więc zdecydowanie uważam, że powinny one stać się dobrą zachętą do podejmowania w najbliższej przyszłości dalszych badań nad opisywanymi kwestiami językoznawczymi, by poszerzyć zapoczątkowane badania lingwistyczne nad czeskimi i polskimi przekładami Pisma Świętego.

Bibliografia źródłowa – bibliografické prameny – primární literatura:

Bible česká – díl prvý: Knihy Starého zákona. Svazek I Genesis–Judit. Dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvod předeslal a výkladem provází Jan Hejčl. Redigoval Antonín Podlaha. Nákladem Dědictví sv. Jana Nepomuckého, tiskem Cyrillo-Methodějské knihtiskárny V. Kotrby, Praha 1917. (BČ1) Bible česká – díl prvý: Knihy Starého zákona, Svazek II. Ester – Sirachovcova. Dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvody předeslal a výkladem provází Jan Hejčl. Redigoval Antonín Podlaha. Nákladem Dědictví sv. Jana Nepomuckého. Tiskem Cyrillo-Methodejské knihtiskárny V. Kotrby, Praha 1921. (BČ2) Bible česká. Díl prvý: Knihy Starého zákona, Svazek III. Isajáš – Knihy Machabejské. Dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvody předeslal a výkladem provází Jan Hejčl. Redigoval Antonín Podlaha. Nákladem Dědictví sv. Jana Nepomuckého. Tiskem Cyrillo-Methodejské knihtiskárny V. Kotrby, Praha 1925. (BČ3) Bible – Český studijní překlad. Stará a Nová smlouva přeložené z původních jazyků, Nakl. KMS, první souborné vydání, Praha 2009. (ČSP) Bible – Pavlíkův studijní překlad, přel. Miloš Pavlík, Vyd. Kvartus Media, první vydání, Kroměříž 2014. (PSP) Bible – Písmo svaté Starého a Nového zákona, Ekumenický překlad, přel. Ekumenické komise pro Starý a Nový zákon, Vyd. Ekumenická Rada církví v ČSR v Praze ve spolupráci se spojenými biblickými společnostmi v Londýně, vydání druhé, Praha 1984.

168 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Bible – Písmo svaté Starého a Nového zákona (včetně deuterokanonických knih). Český ekumenický překlad, přel. Ekumenické komise pro Starý a Nový zákon, Nakl. Česká biblická společnost, 16. (7. opravené vydání), Praha 2008. (ČEP) Bible – Překlad 21. století. Přeloženo z hebrejštiny, aramejštiny, řečtiny. Vyd. nakl. Babilon, vydání první, Praha 2009. (B21) Bible – Slovo na cestu s ilustracemi. Nakl. Česká biblická společnost, první vydání, Praha 2011. (SNC) Bible Svatá – Písmo svaté Starého a Nového zákona podle posledního vydání Kralického z roku 1613. Nakl. Česká biblická společnost, třetí vydání, Praha 2009. (BK) Biblia Brzeska 1563. Wyd. Kalwin Publishing i Collegium Columbinum, Clifton – Kraków 2003. (BBrz) Biblia Jerozolimska. Wyd. Pallottinum, wydanie pierwsze, Poznań 2006. (BJ) Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii. Wydali Urbańczyk Stanisław i Kyas Vladimír. Część I: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri. Komitet językoznawstwa PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1965. (BKZ) Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii. Wydali Urbańczyk Stanisław i Kyas Vladimír. Część II: Numeri, Deuteronomium, Iosue, Iudicum, Ruth, I regum, III Regum, IV Regum. Komitet językoznawstwa PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1967. (BKZ) Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem Biblii. Wydali Urbańczyk Stanisław i Kyas Vladimír. Część III: I Paralipomenon, II Paralipomenon, I Esdrae, Nehemiae, II Esdrae, Tobiae, Iudith, Fragmenty Isaiae, Ieramiae, Danielis, Nahum i I Machabaeorum. Komitet językoznawstwa PAN Wrocław,

Bibliografia 169

Warszawa, Kraków, Gdańsk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1971. (BKZ) Biblia – slovenský ekumenický preklad s deuterokánonickými knihami. Vyd. Slovenská biblická spoločnosť, Banská Bystrica 2008. Biblia święta to jest Całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, z hebrajskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłómaczona, Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1971. Biblia. To iest księgi starego y nowego przymierza znowu z ięzyka Ebreyskiego, Greckiego, Łacińskiego na polski przełożone, Wyd. Daniel z Łęczycy i Kawęczyński Maciej, Nieśwież 1572. (BB) Biblia to jest Całe Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu z hebrajskiego i greckiego języka na polski pilnie i wiernie przetłómaczona. Warszawa 1964, PBSCR-1573E10. (BG) Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego opracowany przez Komisję Przekładu Pisma Świętego. Towarzystwo Biblijne w Polsce, Warszawa 2001. (BW) Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu „B” oryginalnego tekstu z XVI w. Prymasowska Seria Biblijna, Oficyna Wydawnicza Vocatio, wydanie piąte, Warszawa 2000. (BJW) Jeruzalémská Bible – Písmo svaté vydané jeruzalémskou biblickou školou. Přel. František a Dagmar Halasovi, Nakl. Krystal OP a Karmelitánské nakladatelství, první české vydání, Praha//Kostelní Vydří 2009. (JB) Koran z arabskiego przełożył i komentarzem opatrzył Józef Bielawski. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986. Nový zákon. Ekumenický překlad s barevnými fotografiemi, úvody a vysvětlivkami k dobovému pozadí. Ekumenická rada církví ČSSR 1987, Dom Słowa Polskiego, Warszawa. Nový zákon. Evanjelium podľa Lukáša. Spolok svätého Vojtecha, Trnava 2004.

170 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Pět knih Mojžíšových s renomovaným překladem rabínů Dr. Gustava Sichera a Dr. Isidora Hirsche. Vydal svaz Pražských náboženských obcí židovských péčí Nejvyšší rady Svazů náboženských obcí židovských v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Tiskl L. Ballenbergr, Praha 1932. (ČRP) Pět Knih Mojžíšových včetně Haftarot s českým překladem rabína Efraima Sidona. Nakladatelství Sefer, Praha 2012. (PKM) Písmo Sväté Starého Zákona. Spolok Sv. Vojtecha, Trnava v Církevnom nakladateľstve Bratislava 1955. Pismo Święte – Nowa Biblia Gdańska – Stare i Nowe Przymierze. Wyd. Szaron, Śląskie Towarzystwo Biblijne, wydanie trzecie 2016. (NBG) Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy Przekład Ekumeniczny z języków oryginalnych, wydanie drugie, Wyd. Towarzystwo Biblijne w Polsce, Warszawa 2001. (PE) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem. Opracował Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Świętego Pawła. Wydawnictwo Święty Paweł, Częstochowa 2008. (BPaul) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakóba Wujka T.J. Tekst poprawili oraz wstępami i krótkim komentarzem opatrzyli: ST Stanisław Styś; NT Jan Rostworowski. Wydawnictwo Księży Jezuitów, Kraków 1935. Pismo Święte Starego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakuba Wujka T.J. Tekst poprawił oraz wstępami i krótkim komentarzem opatrzył: ks. Stanisław Styś T.J. Wydanie drugie poprawione – Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1956. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakuba Wujka S.J. Tekst poprawili oraz wstępami i krótkim komentarzem opatrzyli: ST Stanisław Styś S.J.; NT Władysław Lohn S.J. Wydanie trzecie poprawione – Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1962.

Bibliografia 171

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych opracował Zespół biblistów polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich. Wydawnictwo Pallottinum, wydanie czwarte, Poznań–Warszawa 1989. (BT) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu „Biblia Warszawsko-Praska”. W przekładzie z języków oryginalnych opracował Kazimierz Romaniuk, Pierwszy Biskup Warszawsko-Praski. Towarzystwo biblijne w Polsce, Warszawa 1997. (BWP) Pismo Święte Stary i Nowy Testament w przekładzie z języków oryginalnych opracował zespół pod red. ks. Michała Petera (ST) i ks. Mariana Wolniewicza (NT). Wydawnictwo Święty Wojciech, wydanie pierwsze – dodruk, Poznań 2012. (BP) Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata. Przetłumaczono z New World Translation of Holy Sciptures z uwzględnieniem języków oryginału. Strażnica – Towarzystwo biblijne i traktatowe 1997. (PNŚ) Staročeská bible drážďanská a olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. I Evangelia. Vydal Vladimír Kyas. Academia nakl. ČSAV, Praha 1981. (BO) Staročeská bible drážďanská a olomoucká s částmi Bible litoměřicko- třeboňské. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. II Epištoly, Skutky apoštolů, Apokalypsa. Vydal Vladimír Kyas, vydání první, Academia nakl. ČSAV, Praha 1985. (BO) Staročeská bible drážďanská a olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. III Genesis–Esdráš. Vydal Vladimír Kyas, vydání první, Academia nakl. ČSAV, Praha 1988. (BO) Staročeská bible drážďanská a olomoucká. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. IV Tobiáš–Sirachovec. Vydali Kyas Vladimír † a Kyasová Věra, edici dokončila Pečírková Jaroslava. Nakl. Ferdinand Schöningh. Paderborn 1996. (BO)

172 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Staročeská bible drážďanská a olomoucká s částmi Proroků rožmberských a Bible litoměřicko-třeboňské. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. V/1 Izaiáš–Daniel. Vydání první, Nakl. Academia, středisko společných činností AV ČR, Praha 2009. (BO) Staročeská bible drážďanská a olomoucká s částmi Bible litoměřicko- třeboňské. Kritické vydání nejstaršího českého překladu bible ze 14. století. V/2 Ozeáš–2. Makabejská. Vydání první, Nakl. Academia, středisko společných činností AV ČR, Praha 2009. (BO) Svaté Písmo – Překlad nového světa [on-line: https://wol.jw.org/cs/] (PNS).

Bibliografia opracowań – sekundární literatura:

S.O. Abogunrin, Ewangelia według św. Łukasza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1239–1301. J. Abramowska, Pisarze w zwierzyńcu, Poznań 2010. P.J. Achtemeier, Encyklopedia biblijna, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie trzecie poprawione, Warszawa 2004. J. Ackerman, Geniusz ptaków, przeł. B. Gutowska-Nowak, Seria#Nauka, Kraków 2017. S. Adalberg, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa 1889–1894, przedruk fotooffsetowy, Kraków 1994. I. Aharoni, Animals mentioned in the Bible, „Osiris” 1938, Vol. 5, s. 461–478. W.F. Albright, C.S. Mann, Matthew. Introduction, Translation and Notes, Series: The Anchor Bible, Volume 26, Doubleday & Company, Garden City, New York 1978. D. Alighieri, Boska komedia, przeł. E. Porębowicz, posłowie i przypisy M. Maślanka-Soro, Kraków 2005. J.J. Allmen (kol.), Biblický slovník, przeł. J. Miřejovský, Praha 1991.

Bibliografia 173

Ambroży z Mediolanu, Hexaemeron, przeł. W. Szołdrski, wstęp A. Bogucki, „Pisma starochrześcijańskich pisarzy”, t. IV, Warszawa 1969. Ambroży, Wykład Ewangelii według św. Łukasza, przeł. W. Szołdrski, oprac. i wstęp A. Bogucki, „Pisma starochrześcijańskich pisarzy”, t. XVI, Warszawa 1977. K. Amerling, Fauna čili zvířena česká I. Popsání ssavců, ptáků, plazů, obojživelníků a ryb všech, jenž zemi českou obývají, Praha 1852. F. Andersen, D.N. Freedman, Amos, A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible, Volume 24, Doubleday, New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1989. P.R. Andiñach, Księga Zachariasza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1062–1073. J. André, Les noms d’oiseaux en latin, Paris 1967. S. Andres S., 1969: Velký příběh bible, przeł. z niem. R. Černý, Praha 1969. L. Antonín, Bestiář. Bájná zvířata, živlové bytosti, monstra, obludy a nestvůry v knižní ilustraci konce středověké Evropy, Praha 2003. J. Anusiewicz, Lingwistyka kulturowa. Zarys problematyki, Wrocław 1995. J.D. Apresjan, Naiwny obraz świata a leksykografia, „Etnolingwistyka” 1994, nr 6, s. 5–12. J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przeł. Z. Kozłowska i A. Markowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, wydanie drugie poprawione i uzupełnione, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995. O. Artus, Księga Liczb, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 386–397. Arystoteles, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt (De animalium incessu), przeł., wstęp, komentarz i skorowidz P. Siwek, Warszawa 1975. Arystoteles, O częściach zwierząt (De partibus animalium), przeł., wstęp, komentarz i skorowidz P. Siwek, Warszawa 1977.

174 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Arystoteles, O rodzeniu się zwierząt (De generatione animalium), przeł., wstęp, komentarz i skorowidz P. Siwek, Warszawa 1979. Arystoteles, Zoologia (Historia animalium), przeł., wstęp, komentarz i skorowidz P. Siwek, Warszawa 1982. Augustyn, Objaśnienia Psalmów, przeł. J. Sulowski, „Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy“ t. XXXVIII–XLII, Warszawa 1986. Augustyn, Państwo Boże, przeł. W. Kubicki, wstęp J. Salij, wydanie drugie, Kęty 1998. S. Ausín, Księga Nahuma, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1041–1044. J. Bailey, Minikompendium Ptaki, Warszawa 2004. M. Balabán, Kralický komentář k Písni písní. Aktuální teologický význam kralických poznámek k Bibli, w: Česká bible v dějinách evropské kultury, uspořádali H. Pavlincová a D. Papoušek, Brno 1994, s. 49–56. M. Balabán Nejkrásnější píseň Šalomounova, w: Píseň písní v českých překladech 15.–21. století, Praha-Litomyšl 2003, s. 165–197. M. Balabán, O. Nytrová, Biblický třpyt v české poezii XX. století. Ohlasy Nového zákona, Davle 2007. B. Balcar, Tajemství potopy, Praha 1991. J. Baldock, Kobiety w Biblii, przeł. K. Lossman, Warszawa 2008. K. Banka (red.), Słownik wiedzy o religiach, Warszawa–Bielsko-Biała 2010. M. Bańko, Inny słownik języka polskiego PWN Ia...Ó, Warszawa 2000. M. Bańko, Inny słownik języka polskiego PWN Ip...Ż, Warszawa 2000. M. Bańko, (red.), Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych PWN, Warszawa 2007. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego A–K, tom I, Warszawa 2000. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego L–P, tom II, Warszawa 2000. K. Bardski, W kręgu symboli biblijnych, Kraków 2010. K. Bardski, Alegoryczno-symboliczna interpretacja Biblii, Kraków 2016. J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001.

Bibliografia 175

J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin 2006. J. Bartmiński, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2007. H. Bartwicka, Od dwutekstu do słownika przekładowego (z praktyki leksykografa), w: Na tropach translatów. W poszukiwaniu odpowiedników przekładowych, red. W. Chlebda, Opole 2011, s. 145–151. J. Baum, Starý seznam Fričovy sbírky ptáků, „Časopis Národního musea“ 1938, CXII, s. 151–154. J. Baum, Náš nejstarší ornithologický spis, „Časopis Národního musea“ 1946, CXV, s. 53–60. F. Bayer, Naši ptáci, Nakladatel F. Tempský, Praha 1888. Bazyli Wielki, Wybór homilij i kazań, przeł. i wstęp T. Sinko, Kraków 1947. S. Bąba, G. Dziamska, J. Liberek, Podręczny słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 1995. G.R. Beasley-Murray, John, Word Biblical Commentary, Volume 36, Word Books, Publisher, Waco, Texas 1987. M. Beaumont, ABC Bible, przeł. R. Brahová, Praha 2007. U. Becker, Slovník symbolů, przeł. z niem. P. Patočka, Praha 2002. A. Bednarczyk, W poszukiwaniu dominanty translatorskiej, Warszawa 2008. J. Bělič, A. Kamiš, K. Kučera, Malý staročeský slovník, Praha 1978. O. Belova, Slavianskij bestiarij: slovar nazvanij i simvoliki, Moskwa 2001. Белова О.В. 2001: Славянский бестиарий: Словарь названий и символики, Мoсква 2001. J. Beneš, O českých příjmeních, Praha 1962. J. Beneš, Německá příjmení u Čechů, Ústí nad Labem 1998. A. Berlin, Zephaniah, A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible, Volume 25, Doubleday, New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1994. A. Berman, Przekład jako doświadczenie obcego, przeł. U. Hrehorowicz, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski i M. Heydel, Kraków 2009, s. 247–264.

176 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J.A. Bewer, The Literature of the Old Testament in its Historical Development, New York 1933. E. Bezzel, Ptáci. Klíč ke spolehlivému určování 3 znaky, przeł. T. Kapic, Dobřejovice 2004. Biblická konkordance k textu kralické bible. Liberec 1993. M. Bič, Ze světa Starého zákona II, Praha 1989. M. Bič, Výklady V ke Starému zákonu. Knihy deuterokanonické: Tóbijáš, Júdit, Ester, Moudrost, Sírachovec, Báruk, Přídavky k Danielovi, I. Makabejská, II. Makabejská, Kostelní Vydří 1996. M. Bič, P. Pokorný, Co nevíš o Bibli. Úvod do studia Starého a Nového zákona, Praha 1997. H. Biedermann, Leksykon symboli, przeł. J. Bubinowicz, Warszawa 2001. E. Bińczyk, Socjologia wiedzy w Biblii, Kraków 2003. D. Bittnerová, F. Schindler, Česká přísloví. Soudobý stav konce 20. století, Nakl. Karolinum, Praha 2003. L. Boadt, Księga Rodzaju, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 264–310. M. Bocian, Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w judaizmie, chrześcijaństwie, islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych, przeł. J. Zychowicz, Kraków 1995. V. Bogner, Starý zákon, Knihy prorocké II – Jeremiáš, Pláč, Baruch, Jeremiášův list, Praha 1979. M. Borkowska, Twarze Ojców Pustyni, Kraków 2013. S. Bortnowski, Scenariusze półwariackie, czyli poezja współczesna w szkole, Warszawa 1997. W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny. Dzieje – kultura – religia – ludzie, tom pierwszy, Warszawa 2003. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, Polski słownik judaistyczny. Dzieje – kultura – religia – ludzie, tom 2, Warszawa 2003. S. Botheroyd, P.F. Botheroyd, Słownik mitologii celtyckiej, przeł. z niem. P. Latko, Katowice 2006.

Bibliografia 177

J. Bowker, Bible – ilustrovaný průvodce Starým a Novým zákonem, przeł. i odpovědný red. M. Janata, české vydání první, Praha 2005. B. Bozak, Księga Jeremiasza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 882–920. R. Brandstaetter, Cztery Poematy. Przekłady biblijne z języka hebrajskiego. Kaznodzieja, Hiob, Treny Jeremiasza i Pieśń nad Pieśniami, Warszawa 1984. J. Briend, Biblia i kosmogonie starożytnego Wschodu, w: Świat Biblii, red. A. Lemaire, przeł. B. Panek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2001, s. 65–67. J. Bright, Jeremiah, A New Translation with introdiction and commentary, The Anchor Bible, Volume 21, Doubleday & Company Inc., Garden City, New York 1965/1986. P. Briks, Podręczny słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie trzecie, Warszawa 2000. R.E. Brown, The Birth of the Messiah, A Commentary on the Infancy Narratives in the Gospels of Matthew and Luke, The Anchor Bible Reference Library, Doubleday New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1993. R.E. Brown, Ježíš v pohledu Nového zákona – úvod do chrystologie, przeł. J. a V. Voskovcovi, Praha 1998. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Katolicki komentarz biblijny, red. pol. nauk. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927/1993. T. Brzegowy, Księga Izajasza rozdz. 1–12, Nowy komentarz biblijny, Stary Testament, wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom XXII, część 1, Częstochowa 2010. T. Brzegowy, Księga Izajasza rozdz. 13–39, Nowy komentarz biblijny, Stary Testament, wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom XXII, część 2, Częstochowa 2014.

178 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J. Brzozowski, Stanąć po stronie tłumacza. Zarys poetyki opisowej przekładu, Kraków 2011. P.J. Budd, Numbers, World Biblical Commentary, Volume 5, Word Books Publisher, Waco Texas 1984. I.T. Budil, Mýtus, jazyk a kulturní antropologie, Praha 2003. L.A. Bułachowski, Obščeslavjanskie nazvanija ptic, Izvestija Akademii Nauk SSSR, Otdelenie Literatury i Jazyka, t. VII, Moskwa 1948, s. 97–124. M. Butterworth, A. Motyer, Proroci od Izajáše k Malachiášovi, w: Průvodce Biblí revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, Praha 2004, s. 408–514. W. Carter, Matthew and the Margins: A Socio-political and Religious Reading, Journal for the study of the New Testament, Supplement series 204, Sheffield Academic Press, Sheffield 2000. M. Cetwiński, M. Derwich, Herby, legendy, dawne mity, Wrocław 1989. P. Chaloupský, Svatý Tomáš Akvinský a hudba, „Psalterium folia“ 2011, ročník 5, číslo 2/2011a, s. 8–9, Praha. P. Chaloupský, Svatý Tomáš Akvinský a hudba, „Opusculum“ 2011, Měsíčník České dominikánské rodiny, číslo 3/2011b, s. 13–15, Praha. P. Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots, A-K, Paris 1968. W. Chlebda, 1999: Dzisiejszy język polski a biblizmy (glosa leksykograficzna), w: Od Biblii Wujka do współczesnego języka religijnego: z okazji 400-lecia wydania Biblii ks. Jakuba Wujka, red. Z. Adamek i S. Koziara, Tarnów 1999, s. 145–149. W. Chlebda, Ekwiwalencja i ekwiwalenty: między słownikiem i tekstami, w: Na tropach translatów. W poszukiwaniu odpowiedników przekładowych, red. W. Chlebda, Opole 2011, s. 21–43. J. Chmiel, Biblia a reklama, w: Język Biblii a język współczesny, praca zbiorowa, Kraków 2006, s. 86–93. W. Chrostowski, Status zwierząt w świetle Biblii, w: Babilońskie deportacje mieszkańców Jerozolimy i Judy oraz inne studia, tom 34, rozdz. XIII, Warszawa 2009, s. 301–320.

Bibliografia 179

W. Chrostowski, Dobroć wobec zwierząt w świetle Biblii, w: Babilońskie deportacje mieszkańców Jerozolimy i Judy oraz inne studia, Rozprawy i Studia Biblijne, tom 34, rozdz. XIV, Warszawa 2009, s. 321–341. W. Chrostowski, Przedmowa, w: Babilońskie deportacje mieszkańców Jerozolimy i Judy oraz inne studia, Rozprawy i Studia Biblijne, tom 34, Warszawa 2009, s. 7–11. J.E. Cirlot, Słownik symboli, przeł. I. Kania, Kraków 2012. A. Ciucci, P. Sartor, 2015: W kuchni ze świętymi. Błogosławione i smaczne przepisy dla każdego, przeł. A. Zielińska, Kraków 2015. R.J. Clifford, Psalms 73–150, Abingdon Old Testament commentaries, Nashville 2003. R.J. Clifford, Księga Wyjścia, w: Katolicki komentarz biblijny, R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie drugie, Warszawa 2004, s. 72–99. R.J. Clifford, R.E. Murphy, Księga Rodzaju, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001/2004, s. 11–71. A. Cody, Ksiega Zachariasza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie drugie, Warszawa 2004, s. 872–883. J.C. Cooper, Zwierzęta symboliczne i mityczne, przeł. A. Kozłowska-Ryś i L. Ryś, Poznań 1998. J.C. Cooperová, Ilustrovaná encyklopedie tradičních symbolů, przeł. A. Plzák, Praha 1999. C. Corsato, Biblia w interpretacji Ojców Kościoła, przeł. z włos. K. Kubis, Kraków 2007. G.P. Couturier, Księga Jeremiasza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie drugie, Warszawa 2004, s. 677–725. J.F. Craghan, Księga Wyjścia, przeł. T. Mieszkowski, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, W.R. Farmer (red.); red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 311–358.

180 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J.C. Cruz, Tajemnice, cuda i osobliwości w życiu świętych, przeł. W. Turek i D. Sikorska, Gdańsk 2004. J. Czech, Biblické příběhy v proměnách času, Nakl. Portál, Praha 2006. F. Čermák, Překládání lexikografie, w: Manuál lexikografie, edit. F. Čermák a R. Blatná, Jinočany 1995, s. 230–248. J. Černý, J. Holeš, Sémiotika, Praha 2004. M. Dahood, Psalms II 51–100, Introduction, translation, and notes, The Anchor Bible. Volume 17, Garden City, New York 1983. M. Dahood, Psalms III 101–150, Introduction, translation, and notes with an appendix the grammar of the Psalter, The Anchor Bible. Volume 17, Garden City, New York 1984. J. Damborský, Nazwy własne w ujęciu konfrontatywnym. Slawistyka I, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Powstańców Śląskich w Opolu, Opole 1994, s. 21–24. T.M. Dąbek, Czy rozumiesz, co czytasz?, w: Język Biblii a język współczesny, praca zbiorowa, Kraków 2006, s. 23–31. E. Dąbrowski, Życie Jezusa Chrystusa w opisie ewangelistów, wydanie czwarte ilustrowane i poszerzone, Poznań 1957. A. Dąbrówka, E. Geller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 1998. De Capoa Ch., Stary Testament postacie i epizody. Leksykon, historia, sztuka, ikonografia, przeł. E. Morka, Warszawa 2007. W. Decyk-Zięba, S. Dubisz (red. nauk.), Glosariusz staropolski. Dydatkyczny słownik Etymologiczny, Warszawa 2008. M. Degl’Innocenti, S. Marinone, Biblia w historiach i obrazach, przeł. K. Burski, Częstochowa 2011. A. De Pury, Člověk a zvíře – stvoření Boží. Starý zákon o zvířatech, przeł. L. a D. Antalíkovi, Praha 1999. E. Dereń, E. Polański, Słownik języka polskiego z frazeologizmami, Chorzów 2009. E. Dereń, E. Polański, Wielki słownik języka polskiego, Kraków 2012. M. Derwojedowa, H. Karaś, D. Kopczyńska (red.), Język polski – kompendium, Warszawa 2005. S.F. De Vries Manuelszoon, Obrzędy i symbole Żydów, przeł. z niderlandzkiego i oprac. A. Borowski, Kraków 1999.

Bibliografia 181

S.F. De Vries, Židovské obřady a symboly, przeł. M. Holá, Praha 2008. B. Dillard Raymond, Longman III Tremper, Úvod do Starého zákona, przeł. V. Schneeberger, P. Jartym, P. Štička, Praha 2003. R. Dittmann Místní jména v českých překladech Starého zákona, Refugium Velehrad-Roma, Olomouc 2009. K. Długosz-Kurczabowa, Szkice z dziejów języka religijnego, Warszawa 2007. J. Dobraczyński, Manna i chleb, wydanie czwarte, Warszawa 1963. M. Dobríková, M. Kyseľ, Fauna we frazeologii starotestamentowych przypowieści, w: Životinje u frazeološkom ruhu, Zbornik radova s međunarodnog znanstvenog skupa Animalistički frazemi u slavenskim jezicima održanog 21. i 22. III. 2014. na Filozofskom fakultetu Sveučilišta u Zagrebu. Vidović Bolt, Ivana (red.). Zagreb: FF press. /mrežno izdanje/ (online) http://www.animalisticki- frazemi.eu/index.php/kazalo-radovi Ch. Dohmen, G. Stemberger, Hermeneutika židovské Bible a Starého zákona, przeł. Š. Zbytovský, Praha 2007. J.R. Donahue, D.J. Harrington (edit.), Evangelium podle Marka, Sacra Pagina, Kostelní Vydří 2005. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. I, A–Ć, Warszawa 1958. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. II, D–G, Warszawa 1965. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. III, H–K, Warszawa 1964. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. VI, P–Prę, Warszawa 1964. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. VIII, S–Ś, Warszawa 1966. W. Doroszewski, Słownik języka polskiego, t. IX, T–Wyf, Warszawa 1967. J.D. Douglas, Nový biblický slovník, przeł. A. Koželuhová, H. Nezbedová, B. Procházka, J. Štifter, R. Matulík, Praha 1996. S.R. Driver, An Introduction to the Literature of the Old Testament, Edinburg 1909. G.R. Driver, Birds in the Old Testament, „Palestine Exploration Quarterly” 1955, nr 87, s. 5–20. G.R. Driver, Once again: birds in the Bible, „Palestine Exploration Quarterly” 1958, nr 90, s. 55–58. T. Dubinová, Ženy v bibli, ženy dnes, Praha 2008.

182 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. I, A–J, Warszawa 2003. S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. III, P–Ś, Warszawa 2003. S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t IV, T–Ż, Warszawa 2003. P. Dubovský (edit.), Genezis. Komentáre k Starému zákonu, I zväzok, Teologická fakulta Trnavskej univerzity, Bratislava, Trnava 2008. P. Dubovský (edit.), Marek. Komentáre k Novému zákonu, 1. zväzok, Teologická fakulta Trnavskej univerzity, Bratislava, Trnava 2013. P. Dubovský, H. Panczová, J. Tiňo (edit.), Ozeáš, Joel, Amos. Komentáre k Starému zákonu, 4 zväzok, Teologická fakulta Trnavskej univerzity, Bratislava, Kežmarok 2015. B. Dunaj (red.), Popularny słownik języka polskiego, Warszawa 2001. J. Dungel, K. Hudec, Atlas ptáků České a Slovenské republiky, Praha 2001/2005. M. Durrani, L. Kalaugher, Kudłata nauka. Mądrość w świecie zwierząt, przeł. J. Mikos, Kraków 2017. J. Ďurica, Komentáre a marginálie Jeruzalemskiej Biblie k Pentateuchu, przeł. A. Botek, Bratislava 1998. J. Dybiec-Gajer, Zmierzyć Przekład. Z metodologii oceniania w dydaktyce przekładu pisemnego, Kraków 2013. W. Dyniak, Łowy, łowcy i zwierzyna w przysłowiach polskich, Wrocław 1993. U. Dzika, Krytyka przekładu jako klucz do poznania Biblii, w: Studia o przekładzie, red. P. Fast nr 9, Katowice 1999, s. 147–158. A.F. Dziuba, Kosciół katolicki w Polsce. Informator, Warszawa 1993. P. Eisner, Rady Čechům jak se hravě přiučiti češtině, Praha 2002. M.T. Elliott, Pieśń nad Pieśniami, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 781–795. Encyklopedia Katolicka, t. I, A–Baptyści, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułkowski, Lublin 1995.

Bibliografia 183

Encyklopedia Katolicka, tom III C–Dob., red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1995. Encyklopedia Katolicka, tom V Fabbri–Górzyński, red. L. Bieńkowski, P. Hemperek, S. Kamiński, J. Misiurek, K. Stawecka, Lublin 1989. Encyklopedia Katolicka, tom XV, red. E. Gigilewicz, Lublin 2011. Encyklopedia Katolicka, tom XVI Porpora-Reptowski red. E. Gigilewicz, Lublin 2012. Encyklopedia Katolicka, tom XVII Rep.–Ser., Lublin 2012. Encyklopedia Katolicka, tom XX Vác–Żywy różaniec, Lublin 2014. R.J. Faley, Księga Kapłańska, w: Katolicki komentarz biblijny, red. pol. nauk. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 100–129. S. Falimirz, Nazwy przyrodnicze z dzieła Stafana Falimirza O ziołach i mocy ich z r. 1534, wyd. J. Rostafiński, Symbola ad historiam naturalem medii aevii, t. II, Kraków 1534/1900, s. 287–288. G. Fankhauser, Příběhy dosud živé, Praha 1980. K. Farmer, Księga druga (Ps 42-72) i trzecia (Ps 73-89), w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 715–731. W.R. Farmer (red.), Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000. V.M. Fernandez, Lamentacje, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 921–926. J. Filipec, Česká synonyma z hlediska stylistiky a lexikologie (příspěvěk k poznání systému v slovní zásobě), Praha 1961. J. Filipec, F. Daneš, V. Mejstřík (red.), Slovník spisovné češtiny pro školu a veřejnost, čtvtré vydání, Praha 2005. P. Filipi, Pozvání k naději. Kapitoly o homiletické hermeneutice a exegesi, Praha 2006. Filon Aleksandryjski, O dekalogu, przeł. L. Joachymowicz, w: Pisma, t. I, Warszawa 1986.

184 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) A. Fitzgerald, Księga Barucha, w: Katolicki komentarz biblijny pod. red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 733–739. J. Fitzmyer, The Gospel According to Luke (I-IX), Introduction, Translation and Notes, Series: The Anchor Bible, Volume 28, Doubleday, New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1981. V. Flajšhans, Klaret a jeho družina I–II, Praha 1926/1928. V. Flajšhans, Naše řeč – ptačí, „Naše řeč“ 1940, ročník 24, číslo 2, s. 33–43. V. Flajšhans, Slovanská jména našeho ptactva, „Slavia“ 1940, roč. XVIII, s. 23–30. D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Tyrzyński, Warszawa 1990. M.F. Fortin, Jeremiasz, prorok. Pielgrzymowanie po wierze, przeł. K. Wierzchosławska, Kijów 1996. D. Fouilloux, Slovník biblické kultury, Praha 1992. A. Frič, České ptactvo, „Časopis českého museum“ 1851, č. XXV, s. 147–154. F. Hjalmar, Etymologisches Wörterbuch des Griechischen, Heidelberg 1960–1972. B. Fučík, J. Pokorný, Zakopaný pes, Praha 2009. R. Fučíková, Obrazy ze Starého zákona, Praha 2014. J. Fuksová, Isidor ze Sevilly – Etymologiae XII, Praha 2004. J. Fuksová, Hildegarda z Bingen – Ptačí medicína, Praha 2013. T. Gadacz, B. Milerski (red. nauk.), Religia Encyklopedia PWN, t. 6, Warszawa 2002. M. Gaszyńska-Magiera, Przekład literacki jako spotkanie międzykulturowe, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka- Wojtasik, Warszawa 2011, s. 137–144. J. Gebauer, Slovník staročeský, díl I [A–J]; díl II [K–N], druhé nezměněné vydání, Praha 1970. G. Gesce, H. Horváth, Malý lexikon bible, przeł. K. Košková, Bratislava 1990. W. Gesenius, F. Buhl, Hebräisches und Aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament (wyd. 17). F. C. W. Vogel, Leipzig 1915.

Bibliografia 185

W. Gitt, K.H. Vanheiden, Kdyby zvířata mohla mluvit, przeł. J. Potoček, Ostrava 2009. B.L. Goddard, Animals & Birds of the Bible, Sovereign Grace Publishers Inc., Lafayette 2007. J. Godyń, Mały słownik biblizmów języka polskiego, wydanie drugie poprawione, uzup. i rozszerzone, Warszawa, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, Kraków 2006. G. Gorgulbo, A.F. Anderson, Księga Przysłów, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 749–770. A.W. Góra, (Гура А.В.), Символика животных в славанской народной традиции, Moskwa 1997. A. Grabner-Haider, Praktyczny słownik biblijny, przeł. i oprac. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1994. E. Gruszczyńska, Wpływ gramatyki na literaturę w kontekście Przekładu, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 165–174. F. Gryglewicz, Ewangelia według św. Łukasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Nowego Testamentu, tom III, część 3, Poznań–Warszawa 1974. B. Grygová, Překlad odborného textu, w: Překlad a překládání, Olomouc 2010, s. 203–214. Grzegorz Wielki, Moralia Komentarz do Księgi Hioba, t. 4, księgi XVII– XXII, seria: źródła monastyczne nr 63, przeł. E. Buszewicz, ks. A. Wilczyński, Kraków 2013. Grzegorz Wielki, Dialogi, seria: źródła monastyczne nr 23, przeł. E. Czerny, A. Świderkówna, Kraków 2000. Grzegorz z Nyssy, Homilie do Pieśni nad Pieśniami, wstęp, tłum. i przypisy M. Przyszychowska, Kraków 2007. E.A. Gutt, Dystans kulturowy a przekład, przeł. A. Pokojska, Kraków 2004. A. Haber, Atlas ptaków leśnych, Warszawa 1961.

186 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) A. Hadravová, Kniha dvacatera umění mistra Pavla Žídka část přírodovědná, Praha 2008. M. Hagen Realia biblica geographica, naturalia, archaeologica, quibus compendium introductionis Biblicae completur et illustratur, auctore M.H., Parisiis 1914. V. Hájek, M. Hájek, Biblická dějeprava, Praha 1988. F.X. Halas, D. Halasová, Jeruzalémská bible, Kostelní Vydří 2009. J. Haller, Český slovník věcný a synonymický I., Praha 1969. L. Hampl: Zróżnicowanie polskiego i czeskiego języka mówionego, w: Człowiek w świecie kultury, języka, edukacji. Oświata i kultura na Podbeskidziu, tom III, red. D. Pluta-Wojciechowska i W. Adamczyk, Bielsko-Biała 2006, s. 231-236. L. Hampl: Problemy przekładalności frazeologicznych jednostek leksykalnych (na materiale polskim i czeskim), w: Pamięć kulturowa i pamięć lingwistyczna w przekładzie, red. W. Gorczycza i E. Michalska, Bielsko-Biała 2008, s. 77–86. L. Hampl, Rola profilowania w tłumaczeniu jednostek leksykalnych (na przykładach czeskich i polskich frazeologizmów), w: Odborová didaktika v príprave a ďalšom vzdelávaní učiteľa materinského jazyka a literatury, Ružomberok 2010, s. 127–138. L. Hampl, Předpověď počasí a ročního období podle lidových tradicí s využitím domény zvířecích//ptačích lexikálních ekvivalentů používaných v českých a polských frazeologizmech, w: Parémie národů slovanských V , Ostrava 2010, s. 29–39. L. Hampl, Skonwencjonalizowane jednostki leksykalne z bazowym członem liczbowym w czeskiej i polskiej frazeologii, „Opera Slavica – Slavistické rozhledy, jazykovědný sešit“ 2011, ročník XXI, číslo 2, s. 19–33. L. Hampl, 2011: Najistotniejsze podobieństwa i różnice przetłumaczonych hiperonimicznych i hiponimicznych wyrazów leksykalnych w przekładach czeskich i polskich wersetów biblijnych na wybranym przykładzie „ptak– wróbel”, „Studia Slavica” 2011, č. XV, s. 241–255. L. Hampl, Ptactwo we frazeologii czeskiej i polskiej. Konceptualizacja – obraz – odzwierciedlenie, Bielsko-Biała 2012.

Bibliografia 187

L. Hampl, Rozbor lexikálních jednotek biblického textu na materiálu polských a českých překladů Svatého písma, w: Dotknąć słowiańszczyzny. Języki, literatura i kultura krajów słowiańskich, Bielsko-Biała/Poznań 2012, s. 33–42. L. Hampl, Przekład tekstów biblijnych jako źródło badań językoznawczych. Analiza leksykalna z uwzględnieniem dominanty semantycznej, „Między Oryginałem a Przekładem” 2012, tom XVIII, s. 135–147. L. Hampl, Innowacyjność w języku czy anomalia w przekładzie, w: Filologie, areál a praxe. Inovativnost v současných filologických oborech, sv. II., red. L. Pavera, I. Pospíšil, Praha 2012, s. 68–81. L. Hampl, Analiza porównawcza różnic i podobieństw w tłumaczeniu czeskich i polskich wersetów biblijnych (na wybranym materiale przekładów Pisma Świętego) z domeny somatyzmów, w: Ediční řada Inovativnost ve vědě a v praxi, sv. III, Przekraczanie granic I, red. K. Feruga, A. Ostrowska-Knapik, R. Wojtoń a kol, Praha 2012, s. 25–42. L. Hampl, Świat awifauny w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (sowy i jaskółki), Bielsko-Biała 2013. L. Hampl, Przygody „wróbla”. Czeskie i polskie przekłady nazw środków płatniczych w tekstach biblijnych, w: Studia o Przekładzie nr 35, Przekład – kolonizacja czy szansa, red. P. Fast, Katowice, s. 225–244. L. Hampl, Świat awifauny II w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (ptactwo czyste i nieczyste), Rozprawy Naukowe nr 53, Wymiary Humanistyki, Bielsko-Biała 2014. L. Hampl, Onomastyczna refleksja z zakresu używalności, występowania i frekwencji przedstawicieli PTACTWA w czeskich i polskich nazwiskach, „Świat Słowian” 2014, t. III, s. 9–19. L. Hampl: Odraz anglické lexikální jednotky blue v českých neologizmech a počeštěném názvosloví s využitím bázové modré barvy, „Bohemistyka“ 2014, nr 1, s. 78–86. L. Hampl, Lexikálny rozbor biblického textu na materiáloch poľských a českých prekladov Svätého písma ako zdroj rozšírenia jazykových skúmaní, „Disputationes Scientificae“ 2014, roč. XIV, č. 2/2014, s. 184–193.

188 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) L. Hampl, Strategia tłumaczenia biblijnych jednostek leksykalno- frazeologicznych z bazowym komponentem somatycznym „ząb” na język czeski i polski, w: Studia o przekładzie nr 37, Strategie translatorskie od modernizmu do (post)postmodernizmu, red. P. Fast, Katowice 2014, s. 281–301. L. Hampl, Strategia synonimii w przekazie biblijnym na materiale czeskim i polskim, Z badań nad Biblią 18. Wiara i jej przekaz w Piśmie Świętym, praca zbiorowa red. ks. R. Bogacz, Kraków 2014, s. 101–119. L. Hampl: Tożsamość narodowościowa i jej profilowane stereotypy obecne w języku – na materiale czeskim i polskim, w: Beskidzkie dziedzictwo III, red. S. Cader i S. Ciupka. Katolickie Stowarzyszenie, Beskidzki Instytut Civitas Christiana. Kraków 2014, s. 31–44. L. Hampl: Etnonymické autostereotypy Čechů a Poláků ve filmě, písních a široce chápaných frazeologizmech, „Disputationes Scientificae“ 2015, roč. XV, č. 1/2015, s. 138-150. L. Hampl, Procesy przekładu i metody translacyjne na materiale czeskim i polskim – ekwiwalencja realiów biblijnych, „Między Oryginałem a Przekładem” 2015, tom XXVII, s. 89–110. L. Hampl, Říše ptáků v každodenní komunikaci. České a polské biblické frazeologizmy s ptačím názvoslovím, Doświadczenie codzienności w języku i w literaturze czeskiej, red. nauk. M. Balowski, Bohemica Posnaniensia fasc. 12, Poznań 2015, s. 357–373. L. Hampl, Tłumacz jako identyfikator i interpretator przekładanego tekstu (na materiale czeskim i polskim), w: Studia o przekładzie nr 38, Tłumacz i zdrada, red. P. Fast, Katowice 2015, s. 231–245. L. Hampl: Kategoria pojęciowa ptactwa w czeskiej i polskiej kulturze, języku oraz w przekładzie, w: Ptaki przeploty, red. B. Mytych-Forajtej i K. Jaglarz, Biblioteka „Opcji” nr 24, Katowice 2015, s. 83–97. L. Hampl, Aspekty przekładoznawcze wokół biblijnej przepiórki w czeskich i polskich tłumaczeniach Pisma Świętego Lb 11,31–35, w: Beskidzkie dziedzictwo IV, red. S. Cader i S. Ciupka, Kraków 2015, s. 43–59.

Bibliografia 189

L. Hampl, Heterostereotypy Čechů a Poláků s vyprofilovaným národnostním komponentem zaznamenané v kinematografii, muzikologii a frazeologii, „Disputationes Scientificae“ 2016, roč. XVI, č. 1/2016, s. 120–131. L. Hampl, Czeskie i polskie różnice terminologiczne w przekładach tekstów pisemnych, w: Współczesny świat słowiański, red. K. Feruga, A. Ostrowska-Knapik a kol., Praha 2016, s. 19–31. (online; ePub.) L. Hampl, Czesław Miłosz jako tłumacz tekstów biblijnych (analiza tekstologiczna wybranych przykładów), w: Miłosz. Dyskursy, red. M. Bernacki i A. Matuszek, Bielsko-Biała 2016, s. 274–289. L. Hampl, Interpretacja PTACTWA w czeskich i polskich związkach frazeologicznych z zakresu tradycji ludowej przepowiadania pogody i pór roku (z wykorzystaniem zwierzęcych//ptasich nazw), „Język a Kultura” 2015, t. 25, s. 103–119. L. Hampl, Z etnicznych autostereotypów, czyli jak się Czesi wzajemnie postrzegają w literaturze i kinematografii, w: Trans-fuzje. Spotkania polskiej i czeskiej kultury w XX i XXI wieku, red. D. Siwor, Bielsko- Biała 2016, s. 53–75. L. Hampl, Czy pelikan może być kawką lub sójką, a kruk gawronem? Zawiłości przekładoznawcze na materiale czeskich i polskich przekładów Księgi Sofoniasza, w: Współczesny świat słowiański II, red. K. Feruga, A. Ostrowska-Knapik a kol., Praha 2016, s. 127–138. (online; ePub.) L. Hampl, Tłumaczenie i odbiór frazeologizmów na przykładzie czeskich, polskich i rosyjskich idiomów, w: Studia o przekładzie nr 43, Reguły gier. Między normatywizmem a dowolnością w przekładzie, red. P. Fast, Katowice 2016, s. 263–276. L. Hampl, Převzaté kladné a záporné národnostní stereotypy Čechů a Poláků ve verbální komunikaci, w: Chaos i ład w języku i w literaturze czeskiej, red. nauk. M. Balowski, Bohemica Posnaniensia fasc. 14, Poznań 2016, s. 305–316. L. Hampl, Obraz a odraz etnických autostereotypů – jak se Češi vnímají v literatuře a kinematografii, „Disputationes Scientificae“ 2017, roč. XVII, č. 1/2017, s. 15–27.

190 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) L. Hampl, Muzyka świata biblijnego – instrumenty muzyczne. Wejście przez chrzest do Polski, w: Beskidzkie dziedzictwo V, red. S. Cader i S. Ciupka, Kraków 2017, s. 27–39. L. Hampl, Szir Haszirim w czeskich i polskich przekładach (czy istnieje synonimia absolutna), „Świat Słowian” 2015, t. IV, s. 113–135. L. Hampl, Próba językoznawczej analizy z punktu widzenia wyprofilowanych słowiańskich etnonimów, w: W kręgu języka, literatury i nauczania, Księga pamiątkowa z okazji jubileuszu 70-lecia urodzin profesora Wojciecha Gorczycy, red. L. Pavera, Bielsko-Biała 2017, s. 53–65. L. Hampl: Překlad a pojmová recepce slovanských frazeologizmů z oblasti zkoumaných kolokací a idiomů, w: Aspekty lirerárnovedné a jazykovedné III, red. Dana Baláková a Viera Kováčová, Ružomberok 2017, s. 161–174. ajjâh w czeskich’ ַא ָיּה L. Hampl: Glosa nad tłumaczeniem hebr. leksemu i polskich przekładach Pisma Świętego, w: Przestrzenie przekładu II, red. J. Lubocha-Kruglik i O. Małysa, Prace Naukowe UŚ nr 3644, Katowice 2017, s. 231–246. L. Hampl: Współczesna recepcja myśli Komeńskiego w Czechach na podstawie przykładu jego słynnej sentencji dotyczącej narodu i wizji lepszej przyszłości, w: Siedleckie Zeszyty Komeniologiczne, t. IV, Współczesne recepcje Jana Amosa Komeńskiego, red. nauk. B. Sitarska, Siedlce 2017, s. 179–190. L. Hampl: Finspongski rękopis Jana Amosa Komeńskiego – kontrowersje i sprzeczności w / wokół jego twórczości, w: Siedleckie Zeszyty Komeniologiczne, t. IV, Współczesne recepcje Jana Amosa Komeńskiego red. nauk. B. Sitarska, Siedlce 2017, s. 191–198. L. Hampl: Czy istnieje „etyczny ład“ czy „społeczny chaos“ podczas przekładania różnych jednostek leksykalnych. Próba analizy językoznawczej, „Polonia Journal, Przegląd Polsko-Polonijny“ 5–6/2017, s. 147–171.

Bibliografia 191

L. Hampl: Obraz pelikana w starotestamentowej Księdze Psalmów na materiale czeskich i polskich przekładów biblijnych, w: Współczesny świat słowiański III, red. K. Feruga, A. Ostrowska-Knapik a kol., Praha 2018, s. 69–78. (online; ePub.) L. Hampl: Jak je český národ charakterizován v kinematografii. (Glosa s využitým etnonymickým názvoslovím), „Bohemistyka“ 2018, rocznik XVIII, nr 1, s. 30–45. L. Hampl: Instrumenty muzyczne w Biblii. (Glosa dotycząca czeskich i polskich przekładów Psalmu 150), Wrocław 2018, s. 16 – [w druku]. J. Hanuš a kol., Boží slovo a slovo lidské. Čtení, překlad a výklad posvátných textů v křesťanství, židovství a islámu, Nakl. Centrum pro studium demokracie a kultury, Brno 2012. J. Hanzák, M. Bouchner, K. Hudec, Světem zvířat. Ptáci, II díl – 2 část, Praha 1974. J. Hanzák, K. Hudec, Světem zvířat. Ptáci, II díl – 1 část, Praha 1974. Y.N. Harari, Sapiens. Od zwierząt do bogów, przeł. J. Hunia, Warszawa 2017. D.J. Harrington, Ewangelia według świętego Marka, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001/2004, s. 981–1033. D.J. Harrington, Mądrość Syracha, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 810–836. D.J. Harrington (edit.), Evangelium podle Matouše, Sacra Pagina, przeł. P. Jartym, Kostelní Vydří 2003. S. Hastingsová, Ilustrovaná biblia, przeł. A. Kováčová (SZ) a A. Ujlakyová (NZ), Vyd. Príroda, Bratislava 1997. D. Heaster, Biblické základy. Studijní příručka, odkrývající radostný a pokojný charakter pravého křesťanství, Birmingham 2002. W. Heflik, A. Mrozek, L. Natkaniec-Nowak, B. Szczepanowicz, Atlas biblijnych kamieni szlachetnych i ozdobnych. Pochodzenie, miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2005.

192 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J. Hejčl, Bible česká. Díl prvý: Knihy Starého zákona, Svazek I. Genesis – Judit, dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvod předeslal a výkladem provází J. Hejčl. Redigoval A. Podlaha, Praha 1917. J. Hejčl, Bible česká. Díl prvý: Knihy Starého zákona, Svazek II. Ester – Sirachovcova, dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvody předeslal a výkladem provází J. Hejčl. Redigoval A. Podlaha, Praha 1921. J. Hejčl, Bible česká. Díl prvý: Knihy Starého zákona, Svazek III. Isajáš – Knihy Machabejské, dle obecného znění latinského se stálým kritickým zřetelem k původním textům přeložil, úvody předeslal a výkladem provází J. Hejčl. Redigoval A. Podlaha, Praha 1925. J. Hejčl, Eucharistická četba bible, Praha 1933. J. Hejčl, Čtení z Písma Svatého Starý zákon, texty Písma sv. SZ s úvahami a výkladem. Vše pro katolickou akci, Praha 1939. K. Hejwowski, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, Warszawa 2006. K. Hejwowski, Klasyfikacja błędów tłumaczeniowych – teoria i praktyka, w: Jakość i ocena tłumaczenia, red. A. Kopczyński i M. Kizeweter, Warszawa 2009, s. 141–161. K. Hejwowski, Nazwy własne w tekście literackim – techniki tłumaczenia, w: Przekład – język – kultura III, red. R. Lewicki, Lublin 2012, s. 11–22. K. Hejwowski, Iluzja przekładu, przekładoznawstwo w ujęciu konstruktywnym, Studia o przekładzie nr 41, red. P. Fast, Katowice 2015. J. Heller, Vocabularium biblicum septen linguarum – Biblický slovník sedmi jazyků hebrejsko-řecko-latinsko-anglicko-německo-maďarsko- český, Praha 2000. J. Heller, Výkladový slovník biblických jmen, Centrum biblických studií AV ČR a UK. Praha 2003. J. Heller, Na čem mi záleží. Rozhovory nad Biblí, Praha 2009. G. Hertzka, Cudowna medycyna św. Hildegardy z Bingen Doktora Kościoła. Bóg leczy poprzez naturę, przeł. E. Panek, Kraków 2012. Hildegarda z Bingen, Ptačí medicína, przeł. z łac. J. Fuksová, Praha 2013. J. Hoblík, Proroci, jejich slova a jejich svět, Praha 2009.

Bibliografia 193

W.L. Holladay, Jeremiah 1, A commentary on the Book of the Prophet Jeremiah Chapters 1-25, Hermeneia – A Critical and Historical Commentary on the Bible, Fortress Press, Minneapolis 1986. W.L. Holladay, Jeremiah 2, A commentary on the Book of the Prophet Jeremiah Chapters 26-52, Hermeneia – A Critical and Historical Commentary on the Bible, Augsburg Fortress Press, Minneapolis 1989. J. Holub, F. Kopečný, Etymologický slovník jazyka českého, Praha 1952. J. Holub, S. Lyer, Stručný etymologický slovník jazyka českého se zvláštním zřetelem k slovům kulturním a cizím, vyd. druhé a třetí, Praha 1978 i 1982. J. Homerski, Księga Zachariasza, wstęp – przekład – komentarz, w: Księgi Proroków Mniejszych, Pismo Święte Starego Testamentu, tom XII, część 2, Poznań 1968, s. 237–459. J. Homerski, Ewangelia według św. Mateusza, wstęp – przekład z oryginału – komentarz, Pismo Święte Starego Testamentu, tom III, część 1, Poznań 1979/2004. V. Howard, D.B. Peabody, Ewangelia według św. Marka, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1206–1238. J. Hrbata, Klíč ke Starému zákonu, Brno 1993. M. Hrdlička (red.), K verbální a neverbální komunikaci. Výběr z prací českých a slovenských autorů, Ostrava 2004. M. Hrdlička, E. Gromová, Antologie teorie uměleckého překladu. Výběr prací českých a slovenských autorů, Ostrava 2004. F. Hrnčíř, Přírodopis ptactva, Praha 1923. J. Hubáček, Výběrový slovník českých slangů, Ostrava 2003. J. Hubáček, Metaforizace v sociolektech, „Bohemistyka“ 2008, nr 1–4, s. 229–264. K. Hudec, Slovník historických českých názvů ptáků, Praha 2012, s. 1–9, viz: http://bigfiles.birdlife.cz/Historicke_nazvy_ptaku.pdf K. Hudec, Ptáci v českém životě a kultuře, Praha 2017.

194 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J. Hugo (edit.) a kol., Slovník nespisovné češtiny. Argot, slangy a obecná mluva od nejstarších dob po současnost, historie a původ slov, Praha 2006. B. Ilek, Překlad jako zrcadlo stylu, w: Antologie teorie uměleckého překladu (Výběr z prací českých a slovenských autorů), red. M. Hrdlička, E. Gromová, Ostrava 2004, s. 179–190. L. Impelluso, Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta. Leksykon historia, sztuka, ikonografia, przeł. H. Cieśla, Warszawa 2006. Isidor ze Sevilly: Etymologie XII, przeł. a poznámky J. Fuksová, Praha 2004. C. Jakubiec, Pismo Święte Starego Testamentu. Księga Hioba, wstęp, przekład z oryginału, komentarz, ekskursy, tom VII, część 1, Poznań– Warszawa 1974. Jan Chryzostom, Homilie na Ewangelię według św. Mateusza część druga: homilie 41–90, przeł. z jęz. gr. A. Baron i J. Krystyniacki, Źródła myśli teologicznej nr 23, Kraków 2001. J. Janikowska, Bartosz Wierzbięta – tłumacz świadomy, w: Wielcy tłumacze – Studia o przekładzie nr 33, red. P. Fast. Katowice 2012, s. 279–302. P. Janikowski, Obrazy religijności. Odmienność religijna w przekładzie, w: Odmienność kulturowa w przekładzie, red. P. Fast, P. Janikowski, A. Olszta, Studia o przekładzie nr 25, Katowice–Częstochowa 2008, s. 53–66. M. Janiszewska, R. Włodarczyk, Atlas Ptaków Polski, część 1, Warszawa 2017. M. Janiszewska, R. Włodarczyk, Atlas Ptaków Polski, część 2, Warszawa 2017. T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu, Kraków 2007. T. Jelonek, Biblia w kulturze świata, Kraków 2007. T. Jelonek, Repetytorium biblijne, Kraków 2009. J. Jensen, Irwin William H., Księga Izajasza Proto-Izajasz (Iz 1-39), w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 614–643.

Bibliografia 195

J. Jirsík, Seznam slovenského ptactva, Sborník vysoké školy zemědělské, Brno 1927 J. Jirsík, Naši pěvci, Vyd. Československá akademie věd, Praha 1955. L.T. Johnson, D.J. Harrington (edit.), The Gospel of Luke, Sacra Pagina, Vol. III, The Liturgial Press, Collegeville, Minnesota 1991. L.T. Johnson, D.J. Harrington (edit.), Evangelium podle Lukáše, Sacra Pagina, przeł. M. Mikulicová, Kostelní Vydří 2005. B.S. Jundziłł, Zoologia krótko zebrana, cz. II, Ptastwo. Wilno 1807. J. Jungmann, Slovník česko-německý, díl I, A-J, edit. J. Petr, Praha 1989. J. Jungmann, Slovník česko-německý, díl II, K-O, edit. J. Petr, Praha 1836/1990. H.W. Jüngling, Księga Psalmów – wprowadzenie, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 676–780. W.C. Kaiser, P.H. Davids, F.F. Bruce, M.T. Brauch, Trudne fragmenty Biblii, konsultacja nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2011. Z. Kaleta, Ewolucja nazwisk słowiańskich: studium teoretyczno- porównawcze, Kraków 1991. Z. Kaleta, Nazwisko w kulturze polskiej, Prace Slawistyczne nr 107, Warszawa 1998. A. Kamieńska, Bestiarium biblijne, w: W Drodze, nr 11 (87), rok 8 (1980), s. 60–72, Miesięcznik poświęcony życiu chrześcijańskiemu, Poznań, Gdańsk, Wrocław. A. Kamieńska, Twarze Księgi, Warszawa 1990. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom I, A–G, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1900/1952. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom II, H–M, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1902/1952. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom III, N–Ó, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1904/1952. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom IV, P–Prożyszcze, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1908/1952.

196 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom V, Próba–R, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1912/1952. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom VI, S–Ś, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1915/1952. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom, VII T–Y, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1919/1953. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiecki, Słownik języka polskiego, tom VIII, Z–Ż, wydanie fotooffsetowe, Warszawa 1927/1953. R.J. Karris, Ewangelia według świętego Łukasza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 1034–1107. Z. Kempf , Gołębica czy gołąb? „Język polski” 1984, LXIV, zeszyt 5, s. 335–341. D. Kępa-Figura, Kategoryzacja w komunikacji językowej na przykładzie leksemu ptak, Lublin 2007. D. Kidner, Knihy poetické a mudroslovné. Od Joba k Písni písní, w: Průvodce Biblí 2004, revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, Praha 2004, s. 344–407. A. Kiklewicz, Znaczenie w języku – znaczenie w umyśle. Krytyczna analiza współczesnych teorii semantyki lingwistycznej, Olsztyn 2012. M. Kita, E. Polański, Słownik paronimów czyli wyrazów mylonych, Warszawa 2004. M. Kita, E. Polański, Słownik tematyczny języka polskiego, Warszawa 2002. A. Klęczar, G. Franczak, Katallus poezje wszystkie, Kraków 2013. L. Klimeš, Slovník cizích slov, šesté přepracované a doplněné vydání, Praha 1998. J. Klinkowski, Analiza dramatyczna Ewangelii św. Jana, Seria Biblioteka Diecezji Legnickiej 30, Biblioteka im. Jana Pawła II Wyższego Seminarium Duchowego, Legnica 2007. M. Klӧcker, M. Tworuschka, U. Tworuschka, 2002: Etyka wielkich religii. Mały słownik, przeł. M. Dziekan, M. Mejor, P. Pachciarek, Warszawa 2002.

Bibliografia 197

K. Kluk, Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych historyj naturalnej początki i gospodarstwo, t. II, O ptastwie, Warszawa 1779. Z. Klůz, Naše ptactvo v lidovém názvosloví a vědecké terminoligii, Praha 1977. S. Kłosiewicz, Ptaki święte, przeklęte i inne, Warszawa 1998. Kłosińska A., Sobol E., Stankiewicz A., Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Warszawa 2005. K. Kłosińska, Skąd się biorą słowa. Warszawa 2005. E. Knap, Poznámky k Příručnému slovníku jazyka českého „Naše řeč“ 1940, ročník 24, číslo 9–10, s. 277–281. M. Knappová, Jak se budeme jmenovat? Malá jazyková knižnice, Praha 1978. M. Knappová, Rodné jméno v jazyce a společnosti, Praha 1989. M. Knappová, Příjmení v současné češtině, AZ Kort, Liberec 1992. G. Knapski, Thesaurus polono-latino-graecus, Kraków 1621. K. Kněžourek, Velký přírodopis ptáků I–II se zvláštním zřetelem ku ptactvu zemí českých a rakouských, Praha 1911/1912. D. Knittlová a kol., Překlad a překládání, Olomouc 2010. S. Kobielus, 1997: Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza. Warszawa. S. Kobielus, Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002. S. Kobielus, Fizjologi i Aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt, Kraków 2005. S. Kobielus, Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory, wydanie drugie, Kraków 2011. S. Kobielus, Lapidarium christianum. Symbolika drogich kamieni. Wczesne chrześcijaństwo i średniowiecze, Tyniec 2012. S. Kobielus, Floriarium christianum. Symbolika roślin – chrześcijańska starożytność i średniowiecze, wydanie drugie, Tyniec 2012. S. Kobielus, Wskrzeszenie Łazarza w teologii i ikonografii średniowiecza, Kraków 2016. L. Koehler, W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros, Leiden 1958.

198 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski .red. nauk. wyd. pol ,ע-א ,i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. I P. Dec, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2008. L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm, Wielki słownik hebrajsko-polski .red. nauk. wyd. pol ,ת-פ ,i aramejsko-polski Starego Testamentu, t. II P. Dec, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2008. W. Kolak, J. Marecki, Leksykon godeł zakonnych, rysunek K. Wiśniak, Łódź 1994. K. Komárek, Osobní jména v českých biblích, Olomouc 2000. S. Komárek, Ptáci v Čechách v letech 1360–1890 aneb tajemství rytíře von Sacher-Masocha, Praha 2007. S. Komárek, Obraz člověka a přírody v zrcadle biologie, Praha 2008. S. Komárek, Ochlupení bližní – zvířata v kultutních kontextech, vydání druhé, Praha 2012. J.A. Komenský,: Píseň písní Šalomounových, doslov Z. Tichá, čtvrté vydání, Praha 1659/1987. J.A. Komenský, Obecná porada o nápravě věcí lidských, Praha 1992. (I, II, III svazek). W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1988. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 2000. W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001. W. Kopaliński, Opowieści o rzeczach powszednich, Warszawa 2004. F. Kopečný, Čtení o jménech, Prostějov 1988. F. Kopečný, Průvodce našimi jmény, Praha 1991. J. Koppová, Starý zákon – kniha pro dnešní dobu. Cesty k dějepisným knihám Izreale, przeł. J. Veselá, Kostelní Vydří 2003. Z. Kosidowski, Opowieści biblijne, Warszawa 1983. M. Kossowska, Biblia w języku polskim, Poznań 1968. V. Kostyálová, Antické bohyně – jejich metamorfózy a atributy ze živočišné říše zachycené ve výtvarném umění [bakalářská diplomová práce], Masarykova Univerzita, Brno 2014. http://is.muni.cz/th/ 399235/ff_b/Anticke_bohyne_-_Bakalarska_diplomova_prace_-_text. pdf

Bibliografia 199

Kovacheva A., 2008: Odmienność kulturowa w nazwach własnych na przykładzie polskich tłumaczeń Radiczkowa, w: Odmienność kulturowa w przekładzie, red. P. Fast, P. Janikowski, A. Olszta, Studia o przekładzie nr 25, Katowice-Częstochowa, s. 199–210. S. Koziara, Losy frazeologizmów biblijnych z nazwami ptaków w języku polskim, w: Z problemów przekładu i stosunków międzyjęzykowych, t. II, red. T. Żeberek i T. Borucki, Kraków 2002, s. 191–203. S. Koziara, Frazeologia biblijna w języku polskim. Kompedium frazeologa, Łask 2001. J. Kraus a kol., Nový akademický slovník cizích slov A–Ž, Praha 2007. H. Krauss, Skrzydlate słowa biblijne. Słownik zwrotów biblijnych, przeł. i oprac. P. Pachciarek, Warszawa 2001. J. Kronenberg, M. Bocheński, P.T. Dołata, L. Jerzak, P. Profus, M. Tobółka, P. Tryjanowski, Znaczenie bociana białego Ciconia ciconia dla społeczeństwa: analiza z perspektywy koncepcji usług ekosystemów, „Chrońmy Przyrodę Ojczystą” 2013, rocznik 69, zeszyt 3, s. 179–203. A.G. Kruszewicz, Ptaki Polski – Mała encyklopedia ilustrowana, Warszawa 2017. M. Kruszona, Kulturalny atlas ptaków, Poznań 2008. J. Krzyżanowski (red.), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–IV, Warszawa 1969–1978. J.S. Kselmann, M.L. Barré, Księga Psalmów, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 481–524. Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa 1998. G. Kubski, Teoria komentarza biblijnego, t. XVI. Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Poznań 2000. Z. Kufnerová, Čeština a překládání, Jinočany 2009. A. Kukułka-Wojtasik (red. nauk.), Translatio i literatura, Warszawa 2011. D. Kulczycka, O symbolice ptaków w twórczości Juliusza Słowackiego, Zielona Góra 2004. R. Kuleszewicz, Słownik symboli, Mińsk 2009.

200 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) A. Kuśmirek, Hebrajsko-polski Stary Testament Pięcioksiąg. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją oraz indeksem rdzeni, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2003. A. Kuśmirek, Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem słów hebrajskich, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2008. A. Kuśmirek, Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją i indeksem rdzeni hebrajskich i aramejskich, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2009. E. Kuťáková, V. Marek, J. Zachová, Moudrost věků. Lexikon latinských výroků, přísloví a rčení, Voznice 2002. K. Kwaśna, Potworne czy nienazwane? O przekładzie opowiadań Howarda Phillipsa Lovecrafta, w: Studia o Przekładzie nr 36, red. P. Fast, Katowice 2013, s. 117–148. I. Kwilecka, Ze studiów nad staropolskimi przekładami Biblii. Problem tłumaczenia realiów biblijnych, w: Studia z filologii polskiej i Słowiańskiej, tom X, 1972, s. 59–89. I. Kwilecka, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań 2003. V. Kyas, Česká bible v dějinách národního písemnictví, Praha 1997. J. Kyselica, Úvod do Pentateuchu, Bratislava 1997. G. Lakoff, Semantyka kognitywna, przeł. K. Korżyk, Kraków 1986. G. Lakoff, Women, Fire and Dangerous Things. What Categories Reval About the Mind, Chicago 1987. G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, przeł. T.P. Krzeszowski, Warszawa 1988. A. Lamprecht, Význam slovní zásoby při určování specifičnosti jazyka, w: Studie ze slovanské jazykovědy – sborník k 70. narozeninám akademika Františka Trávníčka, Praha 1958, s. 365–369. A. Lancellotti, Salmi, Roma 1980. Z. Landowski, K. Woś, Słownik cytatów łacińskich. Wyrażenia – sentencje – przysłowia, Kraków 2002. R. Langacker, Foundations of Cognitive Grammar, vol. I, Stanford 1987. R. Langacker, Wykłady z gramatyki kognitywnej: Kazimierz nad Wisłą, grudzień 1993, Lublin 1995.

Bibliografia 201

R.W. Langacker, Model dynamiczny oparty na uzusie językowym, w: Akwizycja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego, red. E. Dąbrowska i W. Kubiński, Kraków 2003, s. 30–117. H. Langkammer, Ewangelia według Św. Marka. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Nowego Testamentu, tom III, część 2, Poznań–Warszawa 1977. H. Langkammer, Ewangelia według Św. Marka, tłumaczenie, wstęp i komentarz – Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych – Biblia Lubelska, Lublin 1997. H. Langkammer, Znaczenie religijne ofiary w Izraelu, w: Życie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1999, s. 225–237. H. Langkammer, Mały słownik biblijny, Wrocław 2001. H. Langkammer Ewangelia według św. Łukasza. Tłumaczenie – Wstęp – Komentarz – Eksursy, Radom 2005. R. Lapko, Rodina a manželstvo v knihe Tobiáš. Sociologické a antropologické aspeky, Svit 2011. R. Lebda, Nowy słownik frazeologiczny, red. A. Latusek, Kraków 2005. H. Lebiedziński, Elementy przekładoznawstwa ogólnego, Warszawa 1981. T. Lehr-Spławiński, Element prasłowiański w dzisiejszym słownictwie polskim, Studia historyczne ku czci St. Kutrzeby, t. II, Kraków 1938, s. 469–581. J. Leibowitz, Úvahy nad Tórou, przeł. L. Pavlát, Praha 2011. A. Lemaire, (red.), Świat Biblii, przeł. B. Panek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2001. J. Lemański, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002. J. Lemański, Księga Wyjścia, Nowy komentarz biblijny, Stary Testament, tom II, Częstochowa 2009. J. Lemański, Księga Rodzaju rozdz. 1 – 11, Nowy komentarz biblijny, Stary Testament. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom I, część 1, Częstochowa 2013. J. Lemański, Księga Rodzaju rozdz. 11,27 – 36,43. Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom I, część 2, Częstochowa 2014.

202 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) A. Leske, Ewangelia według św. Mateusza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1133–1205. J. Leščinský, Dynamická antropológia Biblie, Košice 2004. A.J. Levoratti, Księga Kapłańska, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 359–385. A.J. Levoratti, Interpretacja Pisma Świętego, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 10–34. J. Levý, Umění překladu, čtvrté upravené vydání, Praha 1963/2012. J. Levý, Tři fáze překladatelovy práce, w: Antologie teorie uměleckého překladu. Výběr z prací českých a slovenských autorů, red. M. Hrdlička a E. Gromová, Ostrava 2004, s. 17–29. R. Lewicki, Między adaptacją i egzotyzacją: The Pickwick Papers w przekładzie polskim i rosyjskim, w: Przekładając nieprzekładalne, red. W. Kubiński, O. Kubińska, T.Z. Wolański, Gdańsk 2000, s. 191–200. C.E. L’Heureux, Księga Liczb, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2004, s. 130–150. M. Limbeck, Evangelium sv. Matouše. Malý stuttgartský komentář, Nový zákon sv. 1, przeł. z niem. P. Bezručová, Kostelní Vydří 1996. M. Limbeck, Evangelium sv. Marka. Malý stuttgartský komentář, Nový zákon sv. 2, przeł. z niem. J. Vokoun, Kostelní Vydří 1997. S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I, A–F, Lwów w drukarni zakładu Ossolińskich, wydanie fotooffsetowe, 1854/1951. S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. II, G–L, Lwów w drukarni zakładu Ossolińskich, wydanie fotooffsetowe, Państwowy Instytut Wydawniczy 1855/1951. S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. IV, P, Lwów w drukarni zakładu Ossolińskich, wydanie fotooffsetowe, Państwowy Instytut Wydawniczy 1858/1951.

Bibliografia 203

S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. IV, P, Lwów w drukarni zakładu Ossolińskich, Warszawa 1858/1995. S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. VI, U–W, Lwów w drukarni zakładu Ossolińskich, Warszawa 1860/1995. A. Linzey, Teologia zwierząt, przeł. W. Kostrzewski, Kraków 2010. A. Lipiński, Archeologia Biblijna, Warszawa 1911. K. Lipiński, Mity przekładoznawstwa, Kraków 2004. K. Lipiński, Vademecum tłumacza, Kraków 2006. J. Lipowski, Ewolucja nazwisk w południowej części Śląska Cieszyńskiego w czasach austriackich. Analiza słowotwórczo-statystyczna i graficzna, Acta Universitatis Wratislaviensis No 3058, Wrocław 2008. T. Loska, Ewangelia według św. Łukasza. Tajemnica Chrystusa pośród nas, Katowice 1996. E. Lotko, Slovník lingvistických termínů pro filology, Olomouc 2003. K. Lukas, Jungowska wizja archetypów i artysty w prozie Brunona Schulza i jej przekładzie na język niemiecki, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 215–223. Lukrecjusz, Titus Lucretius Carus (De rerum natura), O naturze rzeczy, przeł. G. Żurek, Warszawa 1994. M. Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. bp K. Romaniuk, Poznań 1989. M. Lurker, Slovník biblických obrazů a symbolů, przeł. R. Dostálová, J.A. Dus, H. Friedrichová, J. Hoblík, R. Hošek, J. Slabý, Praha 1999. J. Łach, Księgi Samuela. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom IV, część 1, Poznań– Warszawa 1973. J.B. Łach, Księgi 1–2 Królów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, red. nauk. S. Łach, L. Stachowiak, R.W. Rubinkiewicz, KUL tom IV, część 2, Poznań 2007. J. Łach, Dziecie się nam narodziło – w kręgu teologii dziecięctwa Jezusa, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2001. S. Łach, Księga Rodzaju. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Starego Testamentu, tom I, część 1, Poznań 1962.

204 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) S. Łach, Księga Kapłańska. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom II, część 1, Poznań– Warszawa 1970. S. Łach, Księga Liczb. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom II, część 1, Poznań– Warszawa. S. Łach, Księga Powtórzonego Prawa. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom II, część 3, Poznań–Warszawa 1971. S. Łach, Księga Psalmów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom VII, część 2, Poznań 1990. X. Ładowski, Dykcyonarz służący do poznania historyi naturalney y rożnych osobliwszych starożytności, ktore ciekawi w gabinetach znayduią, Drukarnia Ignacego Grebla, Kraków 1783. J. MacArthur, Nový zákon – Komentář verš po verši, przeł. L. Titěrová, M. Černíková, L. Markovička, J. Janča, Kroměříž 2013. J. MacArthur, Starý zákon – Komentář verš po verši, przeł. L. Titěrová, M. Černíková, L. Markovička, M. Marková, J. Kopová, Kroměříž 2015. W. MacDonald, Biblický komentář k Novému zákonu, przeł. M. Černíková, P. Jartym, M. Krchňák, K. Ouzký, M. Tekielová, J. Vopalecký, Brno 2015. R.A.F. MacKenzie, R.E. Murphy, Księga Hioba, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 445–480. A. Macurová, Překlad jako první interpretace textu, w: Antologie teorie uměleckého překladu (Výběr z prací českých a slovenských autorů), red. M. Hrdlička, E. Gromová, Ostrava 2004, s. 238–242. V. Machek, Etymologický slovník jazyka českého, Praha 1997. W.A. Maier, The Book of Nahum. A Commentary, Saint Louis Missouri 1959. A. Majkiewicz, Intertekstualność – implikacje dla teorii przekładu. Wczesna proza Elfriede Jelinek, Warszawa 2008. A. Majkiewicz, Styl, kontekst kulturowy, gender, Studia o przekładzie nr 30, Katowice 2011.

Bibliografia 205

J. Malicki, Nazwy miejscowe Śląska w języku czeskim, Wrocław 2002. I. Malmor, 2010: Etymologiczny słownik języka polskiego, wydanie drugie, Warszawa – Bielsko-Biała 2010. J. Małek, Paremiologia familijna – językowy obraz relacji zachodzących między żoną a mężem, w: Parémie národů slovanských IV , Ostrava 2012, s. 116–127. C.S. Mann, Mark, A New Translation with Introduction and Commentary, Series: The Anchor Bible, Volume 27, Doubleday & Company, Garden City, New York 1986. D. Marchowski, Ptaki Polski – kompletna lista 450 stwierdzonych gatunków, Warszawa 2015. J. Marecki, Symbolika biblijno-zoologiczna w godłach zakonnych, w: Interpretacja i symbolika, red. T. Jelonek i L. Rotter, z serii Biblia w kulturze świata, Kraków 2006, s. 55–88. A. Markowski, Nowy słownik poprawnej polszczyzny, wydanie drugie, 4 dodruk, Warszawa 2003. A. Markowski, Wykłady z leksykologii, Warszawa 2012. I.H. Marshall, Evangelia a Ježíš Kristus, w: Průvodce Biblí, revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, první vydání, Praha 2004, s. 538–673. J.S. Mařík, Pohledy do tajemství Bible, Praha 1994. V. Mates, Jména tajemství zbavená. Malá encyklopedie 250 nejčastějších příjmení, Praha 2002. T. McCreesh, Księga Przysłów, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 525–537. F. McCulloch 1962: Mediaeval Latin and French Bestiaries. Studies in the Romance Languages and Litaratures, No 33. Chapel Hill, University of North Carolina Press, revised edition. M.F. McDonald, 1960: Phoenix redivivus [w:] The Phoenix. The Journal of the Classical Association of Canada, Vol. 14 No. 4, s. 187–206. W. McKane, Proverbs, Old Testament Library, A New Approach, SCM Press Ltd., London 1980.

206 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) B.M. Metzger, M.D. Coogan, Słownik wiedzy biblijnej, red. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2004. R. Meynet, Język przypowieści biblijnych, przeł. A. Wałęcki, Kraków 2005. R. Meynet, Binarność, podstawowa cecha języka biblijnego, w: Język Biblii a język współczesny, Kraków 2006, s. 11–22. S. Mędala, Ewangelia według św. Jana, rozdz. 1–12. Nowy komentarz biblijny, Nowy Testament. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom IV, część 1, Częstochowa 2010. S. Mędala, Ewangelia według św. Jana, rozdz. 13–21. Nowy komentarz biblijny, Nowy Testament. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom IV, część 2, Częstochowa 2010. F. Mickiewicz, Ewangelia według św. Łukasza, rozdz. 1–11. Nowy komentarz biblijny, Nowy Testament. Wstęp, przekład z oryginału i komentarz, tom III, część 1, Częstochowa 2011. F. Mickiewicz, Ewangelia według św. Łukasza, rozdz. 12–24. Nowy komentarz biblijny, Nowy Testament, tom III, część 2, Częstochowa 2012. E. Michálek, Česká slovní zásoba v Klaretových slovnících, Praha 1989. J. Miklík, Příručka k biblické dějepravě pro školy obecné a občanské. Starý zákon, druhé, opravené a rozmnožené vydání, Praha 1925. J. Milgrom, Leviticus 1–16, A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible, Doubleday New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1991. C. Miłosz, Księga Psalmów, Éditions du Dialogue, Paris 1981. C. Miłosz, Księgi Pięciu Megilot, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1984. K.H. Miskotte, Biblická abeceda, przeł. M. Hájek a J.A. Dus, Edice Bibliotheca Bohemica Batavica sv. č. 1, Heršpice 1996. J. Mlíkovský, Evidence for hawking in early Medieval Czechia, „Buteo“ 2005 (14), s. 53–56. J. Mlíkovský, Ptactvo Zbirožska v díle Jana Jiráska z roku 1786, „Holýšovský ornitologický klub Sluka“ 2007, č. 4, s. 81–90.

Bibliografia 207

J. Mlíkovský, Úvod do historické ornitologie, „Ornitologický časopis Sylvia“ 2009, č. 45, s. 39–50. V. Mokienko, A. Wurm, Česko-ruský frazeologický slovník, Olomouc 2002. D. Moldanová, Naše příjmení, Malá encyklopedie svazek 16, Praha 1983. F.J. Moloney, D.J. Harrington (edit.), Evangelium podle Jana, Sacra Pagina sv. 4, przeł. D. Hofmann, Kostelní Vydří 2009. S. Montgomery, Ptakologia, przeł. A. Pluszka, Warszawa 2018. K. Morta, Świat egzotycznych zwierząt u Solinusa, Wrocław 2004. K. Moszyński, Skąd poszła nazwa gołąb? „Język Polski“ XXXV, 1955, s. 189–193. L. Moszyński, Staroczeskie Kuřátka – Staropolskie Baby (z historii astronimów w słowiańskich przekładach Księgi Hioba), w: Studia z frazeologii słowiańskiej ofiarowane prof. T.Z. Orłoś, red. H. Wróbel, Kraków 2000, s. 183–190. J. Mrázek, Evangelium podle Matouše, Český ekumenický komentář k Novému zákonu, Praha 2011. E. Mrhačová, Názvy zvířat v české frazeologii a idiomatice, Spisy číslo 124, Ostrava 1999. E. Mrhačová, Parémie se zooapelativem jako bázovým slovem v češtině a polštině, w: Parémie národů slovanských, Ostrava 2003, s. 107–115. E. Mrhačová, Česko-polské jazykovědné studie, Racibórz 2013. E. Mrhačová, M. Balowski, Česko-polský frazeologický slovník, Ostrava 2009. E. Mrhačová, R. Ponczová, Zvířata v české a polské frazeologii a idiomatice. Česko-polský a polsko-český slovník, Šenov u Ostravy 2003. R. Mrózek, Nazwy miejscowe dawnego Śląska Cieszyńskiego, Katowice 1984. Multiprzewodnik Poznań, Ilustrowany przewodnik z mapami do Poznania osobiście, odkrywamy Wielkopolskę, Jelenia Góra 2014/2015. R.E. Murphy, Księga Hioba, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 656–675. R.E. Murphy, Žalmy a iné Spisy. 101 otázok a odpovedí, przeł. J. Rindoš, Trnava 2001.

208 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) A. Musil, Od stvoření do potopy, Biblické universitní extense, Cyrillo- Methodějská knihtiskárna a nakladatelství V. Kotrba, Praha 1905. J. Musset, Odkrývanie sveta biblie – Starý zákon, przeł. M. Gálová, Bratislava 2002. Z. Muszyński, O podmiotowym, społecznym i formalnym wymiarze języka, czyli o trzech aspektach znaczenia komunikacyjnego, w: O definicjach i definiowaniu, red. J. Bartmiński, R. Tokarski, Lublin 1993, s. 181–194. D. Müglová, Komunikace, tlumočení, překlad aneb proč spadla Babylonská věž? Nitra 2013. P. Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2003. Müller Paul-Gerhard, Evangelium sv. Lukáše. Malý stuttgartský komentář, Nový zákon sv. 3, przeł. z niem. J. Vokoun, Kostelní Vydří 1998. Myers Jacob M., 1965: II Chronicles, Translation and notes, The Anchor Bible, Volume 24. Doubleday & Company Inc., Garden City, New York. A. Nagórko, M. Łaziński, H. Burkhardt, Dystynktywny słownik synonimów, Kraków 2004. K. Nandrásky, 1996: Jeremiáš I exegéza, druhé nezmenené vydánie, Bratislava 1996. Názvosloví, České názvosloví evropského ptactva, Praha 1931. W. Nehring, Wpływ języka i literatury staroczeskiej na język i literaturę staropolską, przeł. J. Siatkowski, Poznań 2017. J. Nechutová, Ptačí zahrádka, Brno 1991. F. Nekut, Brehmův život zvířat, przeł. F. Nekut, Praha 1890. Neseme vám dobré zprávy – sbírka kázání. Český Těšín. R.P. Nettelhorst, Sto postav z Bible. Příběhy ze Starého a Nového zákona, przeł. K. Hladká, Praha 2008. E. Nida, Toward a Science of Translating, with Special Reference to Principles and Procedures Involved in Bible Translating.: E.J. Brill, Leiden 1964. E.A. Nida, Ch.R. Taber, The Theory and Practice of Translation. E.J. Brill, Leiden 1969.

Bibliografia 209

J. Nolland, Luke 1–9:20, Word Biblical Commentary, Volume 35A, Word Books, Publisher, Dallas, Texas 1989. A. Novotný, Biblický slovník A–P, Praha 1956/1992. A. Novotný, Biblický slovník R–Ž, Praha 1956/1992. J. Novotný, Basil Veliký a jeho doba. Moralia, Velehrad 1999. M. Novotný, Zákulisí slov do třetice, Praha 2006. T. Novotný, O Bibli. Vznik, dobové pozadí, exegeze, třetí vydání, Praha 2004. Nowa encyklopedia powszechna A–C, tom 1, Warszawa 1995. Nowa encyklopedia powszechna D–H, tom 2, Warszawa 1995. Nowa encyklopedia powszechna I–Ł, tom 3, Warszawa 1995. Nowa encyklopedia powszechna P–S, tom 5, Warszawa 1996. Nowa encyklopedia powszechna S–Z, tom 6, Warszawa 1996. I. Nowell, T. Craven, D. Dumm, Księga Tobiasza, Judy i Estery, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 365–382. M. Nowicki, Zoologia dla szkół niższych gimnazjalnych i realnych, cz. II, Ptaki, ryby, płazy. Kraków 1868. M. O’Brien, A. Campbell, Pierwsza i Druga Księga Królewska, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 514–548. M. O’Connor, Księga Sędziów, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 213–234. Od agamy po žraloka, Velký ilustrovaný slovník zvířat, przeł. R. Obrtel, Praha 1974. K. Oliva, Polsko-český slovník I A–Ó, Praha 1994. K. Oliva, Polsko-český slovník II P–Ż, Praha 1995. P.M. Opiz, Beiträge zur čechischen Nomenclatur der Vögel. Allgemeines Forst- und Seidenbau- Journal 7, č. 9, Praha 1837, s. 65–67 i č. 11. s. 84–86. T. Orłoś, Nazwy ptaków w Serbskim słowniku Vuka Karadžicia, w: Slavia – časopis pro slovanskou filologii, Československá Akademie Věd, ročník 56, šešit 4, Praha 1987, s. 375–382. T.Z. Orłoś (red.), Velký česko-polský frazeologický slovník, Kraków 2009.

210 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Orygenes, Komentarz do pieśni nad pieśniami. Homilie o pieśni nad pieśniami, przeł. i przypisami opatrzył St. Kalinkowski, Kraków 1994. Orygenes, Homilie o Ewangelii św. Łukasza, przeł. i oprac. S. Kalinkowski, wstęp M. Starowieyski, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. XXXVI, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986. Orygenes, Komentarz do Ewangelii według Mateusza, przeł. K. Augustyniak, wstęp i oprac. E. Stanula, Źródła myśli teologicznej nr 10, Kraków 1998. Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, przeł. S. Kalinkowski, Źródła myśli teologicznej nr 32, Kraków 2004. Y. Osumi, Księga Powtórzonego Prawa, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 398–425. J. Otter, Jen jedenkrát v bibli. Průzkum řeckých hapaxlegomen a dalších nesnadných textů Nového Zákona, Praha 2007. Ottův průvodce přírodou Ptáci, przeł. z niem. A. Červená, Praha. 2015. P. Ouředník, Aniž jest co nového pod sluncem, Praha 1994. P. Ouředník, Šmírbuch jazyka českého. Slovník nekonvenční češtiny, Praha 2005. P. Ouředník, Aniž jest co nového pod sluncem, Praha 2011. J.I. Packer, M.C. Tenney, Słownik tła Biblii, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2007. K. Pala, J. Všianský, Slovník českých synonym, Praha 2001. A. Palliardi, Systematische Übersicht der Vögel Böhmens mit Ausgabe ihres Vorkommens, Strichzeit, Brühtens und einer Lateinischen, Deutschen und Böhmischen Synonimie, Carl Wilhelm Medau, Leitmeritz 1852. Z. Pasek (red.), Bogowie, demoni, herosi, Kraków 1996. U. Paz, Y. Eshbol, Birds in the Land of the Bible, 2004. J. Pečírka, Vypsání živočichův, Praha 1849. V. Pech, Velký slovník cizích slov, rčení a zkratek v psané a mluvené češtině ze všech oborů lidského vědomí a konání, Praha 1948. A.M. Pelletier, Księga Izajasza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 843–881.

Bibliografia 211

P. Perkins, Ewangelia według świętego Jana, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 1108–1176. M. Peter, Wykład Pisma Świętego Starego Testamentu, Poznań–Warszawa 1978. L. Petráňová, Domovní znamení staré Prahy, vydání třetí doplněné, aktualizované, Praha 2008. M. Piela, Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu, Kraków 2003. J. Pieńkos, Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, Warszawa 1993. B. Pípal, Hebrejsko-český slovník ke Starému zákonu, Praha 2006. Písmo Sväté Starého Zákona, Spolok Sv. Vojtecha, Trnava v Církevnom nakladateľstve, Bratislava 1955. J. Plachetka, Velký slovník citátů a přísloví, Praha 1996. S.J. Płatek, Wybrane zagadnienia z historii i duchowieństwa Paulinów, Częstochowa 2009. J. Pokorný, Lingvistická antropologie jazyk, mysl a kultura, Praha 2010. P. Pokorný, Literární a teologický úvod do Nového zákona, Praha 1993. P. Pokorný, Hermeneutika jako teorie porozumění, Praha 2006. E. Polański (red.), Wielki słownik języka polskiego, Kraków 2012. B. Połuszyński, Strategie tłumaczeniowe stosowane podczas przekładu nazw własnych, „Języki obce w szkole“ 2012, nr 4, s. 42–50. Warszawa 2012. B. Poniży, Księga Mądrości. Nowy komentarz biblijny. Stary Testament, tom XX, Częstochowa 2012. M.H. Pope, Job. Introduction, translation and notes, Series: The Anchor Bible, Volume 15, Garden City, New York 1973. M.H. Pope, Song of Songs. A New Translation with Introduction and Commentary, Series: The Anchor Bible, Volume 7, Garden City, New York 1977. A. Popławska, E. Białek, D. Lech, Słownik symboli, Kraków 2012. A. Popławska, W. Rzehak, Antologia tragedii greckiej, przeł. K. Morawski i J. Kasprowicz, Kraków 2004. A. Popovič, Teória umeleckého prekladu, Bratislava 1975.

212 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) R. Popowski, M. Wojciechowski, Grecko-polski Nowy Testament – wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie piąte, Warszawa 1995. R. Popowski, Septuaginta czyli Biblia Starego Testamentu wraz z księgami deuterokanonicznymi i apokryfami, Prymasowska Seria Biblijna, wydanie drugie, Warszawa 2014. F. Porsch, Evangelium sv. Jana. Malý stuttgartský komentář, Nový zákon, sv. 4, przeł. z niem. J. Veselá, Kostelní Vydří 1998. S. Potocki, Księgi Sofoniasza. Wstęp – przekład – komentarz, w: Księgi proroków mniejszych, red. S. Łach, tom XII, część 2, Poznań 1968, s. 135–201. S. Potocki, Księga Przysłów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, red. nauk. R.W. Rubinkiewicz, KUL t. VIII, część 1, Poznań 2008. O. Povshednaya, Symbolika zwierząt w judaizmie biblijnym na przykładzie Księgi Mądrości Syracha, „Bielańskie Studia Teologiczne” 2016, nr 2, s. 78–88. A. Poznańska, Wybrane problemy translatorskie na podstawie tłumaczeń twórczości Doroty Masłowskiej na język angielski, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 279–288. J.S. Presl, Ptactvo, w: Zeměpis Království českého J.A. Dunder, Praha 1832, s. 67–74. A. Pronzato, Święte pawie i baranki Boże. Folwark ewangeliczny, wstęp Paolo De Benedetti, przeł. B. Żurowska, Kraków 2011. Průvodce Biblí, revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, první/druhé vydání, Praha 2004/2009. Przewodnik Collinsa: PTAKI. Najpełniejszy przewodnik do rozpoznawania ptaków Europy i obszaru śródziemnomorskiego, przeł. i adaptacja D. Graszka-Petrykowski, Warszawa 2012. A. Przybyłowicz, Ł. Przybyłowicz, Atlas ptaków – ptaki pól, lasów i miast, część 1, Bielsko-Biała 2016.

Bibliografia 213

A. Przybyłowicz, Ł. Przybyłowicz, Atlas ptaków – ptaki drapieżne i wodne, część 2, Bielsko-Biała 2016. Ptaki Polski 2011: odc. 1–15, bezpłatny dodatek do Gazety Wyborczej. B. Půtová, Havran jako kulturní fenomén, „Anthropologia integra časopis pro obecnou antropologii a příbuzné obory“ 2010, Vol. 1 No 1/2010, s. 43–56. J. Puzynina, Język wartości, Warszawa 1992. A. Pym, Method in Translation History, Manchester 1998. A. Radvanovský, J. Kašová, Polsko-český technický slovník A-Ż, Praha 2004. G. Ravasi, Il Libro dei Salmi commento e attualizzazione, volume II (51- 100), Bologna 1986. G. Ravasi, Il Libro dei Salmi commento e attualizzazione, volume III (101–150), Bologna 1988. G. Ravasi, Księga Rodzaju (1–11), przeł. M. Brzezinka, red. nauk. T. Dąbek, Kraków 1997. G. Ravasi, Księga Rodzaju (12–50), przeł. M. Brzezinka, red. nauk. T. Dąbek, Kraków 1998. G. Ravasi, Księga czwatra (Ps 90-106) i piąta (Ps 107–150), w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 731–748. G. Ravasi G, Pieśń nad pieśniami ... jak pieczęć na twoim sercu, posłowie D.M. Turoldo, przeł. K. Stopa, Kraków 2005. G. Ravasi, Hiob. Dramat Boga i człowieka, część 2, przeł. K. Stopa, Kraków 2005. G. Ravasi, Psalmy 104–123 (wybór) część 4, przeł. K. Stopa, Kraków 2009. G. Ravasi, Psalmy 128–150 (wybór) część 5, przeł. K. Stopa, Kraków 2009. G. Rączyński, Auctuarium historiae naturalis Regni Poloniae, Gdańsk 1745. G. Rączyński, Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Sandomierz 1721. D.K. Reidová, M. Manser, Malé biblické kompedium, Praha 2011. J. Rejzek, Český etymologický slovník, Voznice 2001.

214 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Religia Encyklopedia PWN, t. 6. (red. nauk.) T. Gadacz i B. Milerski, Warszawa 2002. B. Renaud, Prorocy Izraela i Judy w obliczu zamętu, w: Świat Biblii, red. A. Lemaire’a, Wrocław 2001, s. 424–429. R. Rendtorff, Hebrejská bible a dějiny. Úvod do starozákonní literatury, przeł. J. Hoblík, Praha 1996. F. Rienecker, Wuppertálská študijná biblia – Nový zákon – Evanjelium podľa Marka, przeł. M. Rychterová, Bratislava 1993. F. Rienecker, Wuppertálská študijná biblia – Nový zákon – Evanjelium podľa Matúša, przeł. M. Rychterová, Bratislava 1992. K. Romaniuk, Biblia Warszawsko-Praska, Warszawa 1997. D. Rops, Biblia a jej ľud, Trnava 1991. S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich, część I, A–F, Wrocław–Warszawa– Kraków 1967. S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich, część II, G–K, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk 1973. S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź 1984. J. Royt, H. Šedinová, Slovník symbolů kosmos, příroda a člověk v křesťanské ikonografii, Praha 1998. J. Royt, Slovník biblické ikonografie, Vyd. Univerzita Karlova, Praha 2006. B. Ryba, Několik nejasných latinsko-českých dvojic jmen ptáků v Klaretově Glossáři, „Listy filologické“ 1940, ročník 67, sešit 1–2, s. 320–335. L. Ryken, J.C. Wilhoit, T. Longman, Słownik symboliki biblijnej Obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne i gatunki literackie w Piśmie Świętym, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 1998. K. Rymut, Słownik imion współcześnie w Polsce używanych, Kraków 1995. K. Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, t. I, A–K, Kraków 1999. J. Salij, Gwiazdy, ludzie i zwierzęta. O godności człowieka i godności materii, Poznań 2009. Z. Saloni, 2005: O kodyfikacji polskiej ortografii – historia i współczesność, w: Nauka Kwartalnik PAN nr 4, Poznań, s. 71–96.

Bibliografia 215

L. Santucci, S. Klimaszewski, Legendy chreścijańskie, antologia, przeł. z wł. A. Szymanowski, Warszawa 1988. F. Sauer, Leksykon przyrodniczy. Ptaki lądowe, przeł. z niem. i adaptacja E. Turyn i B. Urbańska, Warszawa 1995. J. Sawicka, Feniks. Chrześcijańska interpretacja mitu u Laktancjusza, Warszawa 2000. T. Schäfer, Vize. Život, dílo a hudba Hildegardy von Bingen. przeł. V. Čadský, Praha 2003. F. Schleiermacher, O różnych metodach tłumaczenia, przeł. P. Bukowski, „Przekładaniec” 2010, nr 21, s. 8–29. A. Schökel, J.L. Scire Diaz, Giobbe, commento teologico e litteratio, Roma 1985. H. Schürmann, Herders theologischer Kommentar zum Neuen Testament – Das Lukasevangelium, Band III, Kap. 1,1 – 9,50, Herder Freiburg – Basel – Wien 1969. J. Schwarz, Tajemné dveře do domu Bible, Praha 2010. J. Seibert, Leksykon sztuki chrześcijańskiej. Tematy, postacie, symbole, przeł. z niem. D. Petruk, Kielce 2007. F.J. Sheen, Život Kristusa, przeł. V. Repka, B. Škripek, Ľ. Holická, Trnava 1998. J. Siatkowski, M. Basaj, Česko-polský slovník, Praha // Warszawa 1991. E. Sidon, Pět knih Mojžíšových. Praha 2012. K. Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu. Systematyzacja zapisu biblijnych nazw własnych, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2009. R.A. Sikora, Rytuał składania ofiar w Starym Testamencie, w: Życie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1999, s. 193–203. P. Siwek, Arystoteles – Zoologia (Historia animalium), Warszawa 1982. Skibińska-Charyło Z., 2004: O polskich przekładach poematu Janki Kupały Ona i ja [w:] Recepcja – Transfer – Przekład pod. red. Jana Koźbiała, Warszawa, s. 101–107. S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego R-Ż, Warszawa 1985. S. Skorupka, H. Auderska, Z. Łempicka (red.), Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1968.

216 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Z. Skoumalová, Jaké druhy překladu známe, w: Překládání a čeština, red. Z. Kufnerová, M. Poláčková, J. Povejšil, V. Straková, Jinočany 2003, s. 22–38. P. Sláma, Tanu rabanan. Antologie rabínské literatury, Praha 2010. Slovník českých synonym a antonym správně česky, autorský kolektiv pracovníků, Brno 2007. Slovník současné češtiny správně česky, Brno 2011. F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, A–J, Towarzystwo miłośników języka polskiego, Kraków 1952–1956. F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. II, K–Kot, Towarzystwo miłośników języka polskiego, Kraków 1958–1965. Słownik Staropolski, red. S. Urbańczyk, t. I, z. 2, ba–boleść, Warszawa 1953. Słownik współczesnego języka polskiego, red. nauk. B. Dunaj, t. II, F–M, Kraków 2000. Słownik współczesnego języka polskiego, t. IV, P–S, Kraków 2000. Słownik współczesnego języka polskiego, t. V, Ś–Ż, Kraków 2000. E. Sobol, Słownik frazeologiczny PWN z Bralczykiem. Edycja specjalna, Warszawa 2008. E. Sobol (red.), Nowy słownik języka polskiego, Warszawa 2002. J. Sokołowski, Ptaki ziem polskich, tom 1–2, wydanie drugie, Warszawa 1972. L. Sonntag, Zwierzęta świata, przeł. P. Jastzrębiec, Warszawa 2003. E.A. Speiser, Genesis, Introduction, translation and notes,The Anchor Bible, Garden City, New York 1964. F. Srdínko, Schusterův biblický dějepis Starého i Nového zákona pro školy obecné, Praha 1927. F. Srdínko, K. Borový, Biblí česká, čili Písmo Svaté Starého a Nového Zákona podlé obecného latinského, od sv. církve římské schváleného výkladu přeložené, poznovu s pilností přehlédnuté a výkladem opatřené. Praha 1889. S. Stabryła, Antologia tragedii greckiej. Ajschylos, Sofokles, Eurypides, przeł. S. Srebrny, K. Morawski i J. Łanowski, Kraków 1975.

Bibliografia 217

L. Stachowiak, Księga Jeremiasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Starego Testamentu, tom X, część 1, Poznań 1967. L. Stachowiak, Lamentacje i Księga Barucha. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Starego Testamentu. tom X, część 2, Poznań 1968. L. Stachowiak, Księga Izajasza I; 1–39. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom IX, część 1, Poznań 1996. L. Stachowiak, Księga Izajasza II–III; 40–66. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy. Pismo Święte Starego Testamentu, tom IX, część 2, Poznań 1996. L. Stachowiak, Potop biblijny, tworzywo literackie, treść opowiadania, teologia, Lublin 1996. L. Stachowiak, Księga Jeremiasza, tłumaczenie, wstęp i komentarz. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Lublin 1997. M. Stanislav, Žaltár, preklad z pôvodiny s obšírnejším výkladom, Trnava 1948. G. Steiner, Po Bábelu. Otázky jazyka a překladu, przeł. Š. Grauová, Praha 2010. G. Steiner, Po wieży Babel. Problemy języka i przekładu, przeł. O. i W. Kubińscy, Kraków 2000. L. Stěpanova, Frazémy biblického původu (na materiále slovenštiny, češtiny a ruštiny), w: Aspekty literárnovedné a jazykovedné II, editorky V. Kováčová, D. Baláková, J. Šindelářová, Ružomberok 2009, s. 107–119. D.H. Stern, Komentarz żydowski do Nowego Testamentu. Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2004. A. Stich, Jazyk bible u nás, w: P. Ouředník Aniž jest co nového pod sluncem, Praha 2011, s. 7–13. V. Straková, Překládání a vlastní jména, w: Překládání a čeština, red. Z. Kufnerová, M. Poláčková, J. Povejšil, Z. Skoumalová, V. Straková, Jinočany 2003, s. 172–176. R. Stránský, Sborník k sedmdesátinám Milana Balabána, Praha 1999.

218 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) W. Strehlow, Żywność, która leczy. Terapia żywieniowa św. Hildegardy z Bingen, przepisy, lekarstwa, diety, przeł. E. Panek, Kraków 2011. W. Strehlow, Kuchnia św. Hildegardy z Bingen, przeł. E. Panek, Kraków 2015. A. Strus, J. Warzecha, J. Frankowski, Pieśni Izraela 7, Pieśń nad Pieśniami, Psalmy, Lamentacje, Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1988. J. Strutyński, Polskie nazwy ptaków krajowych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1972. N. Strycker, Rzeczy o ptakach. Ptaki powiedzą nam wiele o nas samych, przeł. M. Radziszewski, Warszawa 2017. V. Styblík, Tajemství slov, Praha 2006. H. Suzo, Księga prawdy i inne pisma, przeł. i oprac. W. Szymona, Poznań 1989. Sväté Písmo Starého i Nového Zákona , Trnava 1998. L. Svensson, Przewodnik Collinsa PTAKI. Najpełniejszy przewodnik do rozpoznawania ptaków Europy i obszaru śródziemnomorskiego, przeł. i adaptacja D. Graszka-Petrykowski, Warszawa 2012. J. Svoboda, Staročeská osobní jména a naše příjmení. Nakladatelství ČSAV, Praha 1964. Z. Svoboda, Přírodopisné motivy na českých komunálních vlajkách a praporech, „Živa“ 2011, č. 59 (3), s. 145–148. A. Swoboda, Biblijna egzegeza alegoryczna w listach Paulina z Noli, w: Opuscula Mariano Wolniewicz octogenario dedicata, Scriptura Sacra Posnaniensis 3, Poznań 2002, s. 129–135. J.S. Synowiec, Izrael opowiada swoje dzieje. Wprowadzenie do Ksiąg: Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskich, Kraków 1998. J.S. Synowiec, Pięcioksiąg. Wprowadzenie do Ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa, Kraków 2000. B. Szczepanowicz, Ptaki Ziemi Świętej. Wróbel i kruk, „Ziemia Święta” 2004, rocznik X, nr 4 (40), s. 40–44. Kraków 2004. B. Szczepanowicz, Ptaki Ziemi Świętej. Gołąb, „Ziemia Święta” 2004, rocznik X, nr 3 (39), s. 36–39, Kraków 2004.

Bibliografia 219

B. Szczepanowicz, Ptaki Ziemi Świętej. Bocian, „Ziemia Święta” 2005, rocznik XI, nr 1 (41), s. 40–43, Kraków 2005. B. Szczepanowicz, A. Mrozek, Atlas zwierząt biblijnych. Miejsce w Biblii i symbolika, Kraków 2007. B. Szczepanowicz, Zwierzęta i rośliny w życiu świętych oraz jako ich atrybuty, Kraków 2007 B. Szczepanowicz, Kuchnia biblijna czyli co, jak i kiedy spożywano w czasach biblijnych, jak ucztowano, Kraków 2008. P. Szefler, Księga Nahuma. Wstęp – przekład – komentarz, w: Księgi Proroków Mniejszych Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz. Pismo Święte Starego Testamentu, tom XII, część 2, Poznań 1968. S. Szober, Słownik poprawnej polszczyzny, wydanie 6, Warszawa 1966. K. Szymańska, Rola tłumacza wobec iluzji Przekładu, w: Studia o Przekładzie nr 36, red. P. Fast, Katowice 2013, s. 183–196. M. Szymczak, Słownik języka polskiego, tom pierwszy A–K, Warszawa 1978. M. Szymczak, Słownik języka polskiego, tom drugi L–P, Warszawa 1979. M. Szymczak, Słownik języka polskiego, t. trzeci R–Ż, Warszawa 1981. K. Szypelt, Staro-cerkiewno-ruskie teksty na warsztacie polskiego tłumacza, w: Przekład – język – kultura II, red. R. Lewicki, Lublin 2010, s. 253–258. H. Šedinová, Lstivá, prostopášná a bojechtivá koroptev podle Aristotela a raněkřesťanského Physiologu, w: „Avriga – zprávy Jednoty klasických filologů“, 2014, svaz. 56 (1), Praha, s. 44–61. K. Šiman, Česká mluva myslivecká, Praha 1946. F. Šimek, Slovníček staré češtiny, Praha 1947. D. Šlosar, Otisky, Praha 2006. V. Šmilauer, Česká jména ptáků v Klaretově Fysiologiáři, „Listy filologické“ 1940, ročník 67, sešit 1–2, s. 383–394. V. Šmilauer, Nové české názvosloví zoologické, „Naše řeč“ 1956, ročník 39, číslo 3–4, s. 84–92. V. Šmilauer, Osídlení Čech ve světě místních jmen, Praha 1960. V. Šmilauer, Úvod do toponomastiky, Praha 1963.

220 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) R. Šrámek, Onomastická lexikografie, w: Manuál lexikografie, edit. F. Čermák a R. Blatná, Jinočany 1995, s. 158–181. R. Šrámek, Úvod do obecné onomastiky, Brno 1999. J. Šulc, Klíč k určování ptactva Čech, Moravy a Slezska, Praha 1904. A. Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002. E. Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, Kraków 1995. E. Tabakowska, Językoznawstwo kognitywne a poetyka przekładu, przeł. A. Pokojska, Kraków 2001. E. Tabakowska, O przekładzie na przykładzie, Kraków 2008. E. Tabakowska, Tłumacząc się z tłumaczenia, Kraków 2009. J.R. Taylor, Kategoryzacja w języku, prototypy w teorii językoznawczej, przeł. A. Skucińska, Kraków 2001. J. Taylor, Pět knih Mojžíšových od Genesis po Deuteronomium, w: Průvodce Biblí revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, Praha 2004, s. 108–219. J. Taylor, Dějiny Izraele od Jozua k Ester, w: Průvodce Biblí revidované a rozšířené vydání třímilionového bestselleru, przeł. z ang. The New Lion Handbook of the Bible R. Matulík a J. Hus, red. R. Řehák, Praha 2004, s. 220–343. J.R. Taylor, Gramatyka kognitywna, przeł. M. Buchta i Ł. Wiraszka, Kraków 2007. J. Tiňo (edit.), Exodus. Komentáre k Starému zákonu, 3. zväzok, Trnava 2013. R. Tokarski, Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu, „Etnolingwistyka” 1998, t. 9/10, s. 7–24. R. Tokarski, Językowy obraz świata w metaforach potocznych, w: Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1999, s. 68–81. R. Tokarski, Słownictwo jako interpretacja świata, w: Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001, s. 343–370. R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004. F. Trávníček, Slovník jazyka českého, Praha 1952.

Bibliografia 221

J. Treder, Nazwy ptaków we frazeologii i inne studia z frazeologii i paremiologii polskiej, Gdańsk 2005. A. Trepka, Osobliwości świata zwierząt, w serii Fantastyczna fauna, Poznań 2001. A. Trepka, Encyklopedia zwierząt – ptaki, Racibórz 2002. U. Treu, Physiologus. Naturkunde in Fruhchristlicher Deutung, Hanau 1998. A. Tronina, Księga Kapłańska. Nowy komentarz biblijny. Stary Testament, tom III, Częstochowa 2006. A. Tronina, Księga Hioba. Nowy komentarz biblijny. Stary Testament. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, tom XV, Częstochowa 2013. M. Tryuk, Ile teorii przekładu w polskich tekstach translatorycznych, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 327–340. W. Tyloch, Odkrycia w Ugarit a Stary Testament, Warszawa 1980. M. Tymoczko, Literatura postkolonialna i przekład literacki, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski i M. Heydel, Kraków 2009, s. 430–447. K. Tyzenhauz, Ornitologia powszechna, t. I–III, Wilno 1842–1846. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, przeł. z ang. O. Zienkiewicz, Warszawa 1994. D. Urbanek, Przekład tekstu kulturoznawczego jako rekonstrukcja językowego obrazu świata, w: Przekład – język – kultura II, red. R. Lewicki, Lublin 2010, s. 87–95. D. Urbanek, Dialektyka przekładu: między wtórnością a oryginalnością, w: Translatio i literatura, red. nauk. A. Kukułka-Wojtasik, Warszawa 2011, s. 341–348. S. Urbańczyk, 1984: Zarys dialektologii polskiej, wydanie siódme, Warszawa 1984. I. Vaňková, Mienić się różnymi kolorami. Zabarwienie skóry jako symbolizacja cech i stanów psychofizycznych człowieka, w: Studia z semantyki porównawczej, nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, red. R. Grzegorczykowa, Warszawa 2000, s. 105–123. I. Vaňková I. (red.), Obraz světa v jazyce, Praha 2001.

222 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) M. Varšo, P. Dubovský (edit.), Abdiáš, Jonáš, Micheáš. Komentáre k Starému zákonu, II zväzok, Trnava 2010. R. Vaux, Instytucje Starego Testamentu, tom I i II, przeł. z fr. i bibliografię uzup. T. Brzegowy, Poznań 2004. D.A. Veleslavín, Nomenclator quadrilinguis bohemico latino germanicus, Praha 1598. L. Venuti, The Translator’s Invisibility: A History of Translation, London–New York 1995. L. Venuti, Przekład, wspólnota, utopia, przekł. M. Heydel, w: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. P. Bukowski i M. Heydel, Kraków 2009, s. 265–293. K. Veverková (ed.), Bible a etika v kontextu doby myšlení, Praha 2014. B.T. Viviano, Ewangelia według świętego Mateusza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 911–980. G.I. Vlková, Slovo Boží a slovo lidské. Všeobecný úvod do Písma svatého, Olomouc 2004. W. Vogels, Księga Sofonoasza, w: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Warszawa 2000, s. 1051–1056. J. Vokoun, Číst Bibli zase jako Bibli. Úvod do teologické interpretace Písma, Praha 2011. Š. Vragaš, Teologický a náboženský slovník, I diel A–K, Trnava 2006. Výklady I ke Starému zákonu. I Zákon: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Kostelní Vydří 1991. Výklady II ke Starému zákonu. Knihy výpravné: Jozue, Soudců, Rút, I. Samuelova, II. Samuelova, I. Královská, II. Královská, I. Paralipomenon, II. Paralipomenon, Ezdráš, Nehemjáš, Ester, Kostelní Vydří 1996. Výklady III ke Starému zákonu. Kniky naučné: Job, Žalmy, Přísloví, Kazatel, Píseň písní, Kostelní Vydří 1998. Výklady IV ke Starému zákonu. Kniky prorocké: Izajáš, Jeremjáš, Pláč, Ezechiel, Daniel, Ozeáš, Jóel, Ámos, Abdijáš, Jonáš, Micheáš, Nahum, Abakuk, Sofonjáš, Ageus, Zacharjáš, Malachiáš, Kostelní Vydří 1998.

Bibliografia 223

Výklady V ke Starému zákonu. Kniky deuterokanonické: Tóbijáš, Júdit, Ester, Moudrost, Sírachovec, Báruk, Přídavky k Danielovi, I. Makabejská, II. Makabejská, Kostelní Vydří 1996. A. Waga, Widok polskich nazwisk ptaków, w: Miślistwo ptasze, dzieło z XVI wieku, teraz na nowo przedrukowane z dodatkiem przedmowy, objasnień i przypisów, Warszawa 1842, s. 303–318. A.M. Wajda, Szkice z biblijnego zwierzyńca, Kraków 2016. T. Wahl, Księga Sofoniasza, w: Katolicki komentarz biblijny, red. nauk. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 863–867. J.T. Walsh, Ch.T. Begg, Pierwsza i Druga Księga Królewska, w: Katolicki komentarz biblijny R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2004, s. 264–301. J.H. Walton, V.H. Matthews, M.W. Chavalas, Komentarz historyczno- kulturowy do Biblii Hebrajskiej, red. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2005. S. Warchoł, Słownik etymologiczno-motywacyjny słowiańskiej zoonimii ludowej, t. I., Lublin 2007. S. Warchoł, Słownik etymologiczno-motywacyjny słowiańskiej zoonimii ludowej, t. IV, Ssaki domowe, ptactwo domowe, zwierzęta hodowlane w klatkach, udomowione zwierzęta dzikie, Lublin 2014. J.D.W. Watts, Isaiah 34-66, Word Biblical Commentary, Volume 25, Word Books, Texas 1987. A. Weiser, Das Buch des Propheten Jeremia, (ATD) Altes Testament Deutsch, t. 20-21, Göttingen 1960. A. Weiser, Das Buch Jeremia Kapitel 1-25,14 (ATD) Das Alte Testament Deutsch, Neues Göttinger Biblewerk, t. 20, VandenHoeck & Ruprecht in Göttingen 1976. G.J. Wenham, Genesis 1–15, Word Biblical Commentary, Volume 1, Word Incorporated, Dallas, Texas. Word UK Edition 1991. Z. Węclewski, Słownik grecko-polski, wydanie piąte, Warszawa 1905. E.G. Whiteová, Drama věků. Část druhá Proroci a Králové, Praha 1993. E.G. Whiteová, Od slávy k úpadku. Proroci a králové dávného Izraele, przeł. R. Daniel, Praha 2007.

224 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) M. Wideł-Ignaszczak, Kontekst kulturowy w przekładzie leksyki religijnej (na materiale polsko-rosyjskim), w: Przekład – język – kultura III, red. R. Lewicki, Lublin 2012, s. 145–154. B. Widła, Słownik antropologii Nowego Testamentu, red. nauk. serii W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2003. Wielcy malarze ich życie, inspiracje i dzieło. Diego Valázquez 1999, nr 66, tygodnik, Siechnice. Wielka encyklopedia zwierząt Ptaki nr 12 – siewkowe, gołębiowe, stepówki. Poznań. Wielkie tajemnice Biblii nr 1–36, Poznań. A. Wierzbicka, Nazwy zwierząt, w: O definicjach i definiowaniu, red. J. Bartmiński, R. Tokarski, Lublin 1993, s. 251–267. A. Wierzbicka, Język – Umysł – Kultura, wybór prac red. J. Bartmiński, Warszawa 1999. A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, Lublin 2006. A. Wierzbicka, Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, przeł. I. Duraj- Nowosielska, Warszawa 2007. Wilhelm z Lorris i Jan z Meun, Powieść o róży, przeł. M. Frankowska- Terlecka, T. Giermak-Zielińska, Seria: Bibliotheca Mundi, Warszawa 1997. G. Witaszek, Myśl społeczna proroków, Lublin 1998. P. Wohlleben, Duchowe życie zwierząt – edycja ilustrowana, wydanie drugie, Kraków 2017. M. Wojciechowski, Hermeneutyka Biblijna – współczesna metoda ustalania sensu dosłownego, w: Katolicki komentarz biblijny, red. pol. wyd. W. Chrostowski, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2001, s. 1814–1817. O. Wojtasiewicz, Wstęp do teorii tłumaczenia, wydanie piąte, Warszawa 2007. K. Wojtyła, Psałterz – Księga Słowiańska, Kraków 1996. A.G. Wrighd, Księga Mądrości, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna, Warszawa 2004, s. 553–572.

Bibliografia 225

S. Wypych, Pięcioksiąg. Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych 1, praca zespoł. red. J. Frankowski, Warszawa 1987. B. Záborský, Malý Brehm, Ptáci, svazek II, Praha 1985. V. Zamarovský, Encyklopedia mitologii antycznej, przeł. J. Illg, L. Spyrka, J. Wania, wydanie klubowe drugie, Warszawa 2006. J. Zaorálek, Lidová rčení, Praha 2000. A. Zawadzki, Fauna der galizisch-bukowinisch Wirbelthiere. Stuttgard 1840. J.M. Zawadzki, 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce, Warszawa 2002. J. Zehnalová, Překlad a hodnocení jeho kvality, w: Překlad a překládání, Olomouc 2010, s. 220–272. H. Zgółkowa, (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, tom 14, Poznań 1998. H. Zgółkowa, (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, tom 16, Poznań 1998. H. Zgółkowa, (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, tom 28, Poznań 2000. Z. Ziółkowski, Spotkania z Biblią, Poznań 1969. Z. Ziółkowski, Nejtěžší stránky Bible, przeł. O. Bastl, Kostelní Vydří 2001. F. Zorell, Lexicon hebraicum et aramaicum Veteris Testamenti, Roma 1962. M. Zrostlíková, Bestiální zvířata ve středověku, „Živá historie“ 2008, číslo červenec–srpen, s. 47–49, http://www.epublishing.cz/sites/default/ files/knahlednuti/3._vydani_ziva_historie_07-08_2008.pdf J. Zubatý, Kmochta pták, „Naše řeč“ 1929, ročník 13, číslo 7, s. 145–146. P. Zych, W. Vargas, Bestiariusz słowiański, Olszanica 2013.

226 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Źródła internetowe: http://bc.dominikanie.pl/dlibra/plain-content?id=536 http://www.biblecsp.cz/ http://bibleencyclopedia.com http://www.bible-online.cz/ http://www.bibleserver.com http://biblest.com.pl/glowna.html http://www.bible21.cz/texty http://biblia.apologetyka.com http://www.biblia.info.pl http://biblia-online.pl/biblia http://biblos.com http://www.biolib.cz/ http://www.blueletterbible.org www.cb.cz/praha2/bib_slovnik http://cs.wikisource.org/wiki/Božská_komedie/Peklo/Zpěv_dvacátý_čtvrtý http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=4263&from=pubstats http://detektory.hantec.cz/download/maly-starocesky-slovnik.pdf http://www.dumbible.cz/ http://www.epublishing.cz/sites/default/files/knahlednuti/3._vydani_ziva_ historie_07-08_2008.pdf https://www.evangnet.cz/prmladez/download/ruzne/Slovn_ek_krali/slovni cek_tisk.pdf http://fkcso.cz/fk/ptacicr.html http://www.hildegarda.edu.pl/biblia-o-zdrowiu-i-zywnosci/ http://www.ifauna.cz/okrasne-ptactvo/clanky/r/detail/4162/ibisove https://www.ijp-pan.krakow.pl/images/publikacje_ elektroniczne/korpus_ tekstow_staropolskich /Fl.pdf http://www.jewish.org.pl http://www.jw.org/cs/publikace/bible-online/ http://kott.ujc.cas.cz/index http://ktf.cuni.cz/~mohelnik/Seminar08-09Texty/13-Adorote.pd https://www.lf2.cuni.cz/fakulta/clanky/rozhovory/legenda-o-pelikanovi http://librinostri.catholica.cz

Bibliografia 227 http://www.obohu.cz/bible/ http://parasaurolofus.txt.cz/clanky/101625/symbolika-zvirat#ibis http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=25487 http://www.polona.pl/item/127798/123/ http://www.rckik.wroclaw.pl/krwiodawstwo-PELIKANsymbol- ofiarnosci-i-poswiecenia-45-1.html http://vokabular.ujc.cas.cz/hledani.aspx http://wbiblii.pl/ http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/boska-komedia-pieklo.html http://ziva.avcr.cz/files/ziva/pdf/prirodopisne-motivy-na-ceskych- komunalnich-vlajkac.pdf

SPIS TABEL

Tabela 1. Wykaz nazw bociana w analizowanych księgach biblijnych 72 Tabela 2. Ilościowy wykaz nazw terminologii Ciconiidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych 75 Tabela 3. Wykaz nazw ibisa w analizowanych księgach biblijnych 108 Tabela 4. Ilościowy wykaz nazw terminologii Threskiornithidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych. 111 Tabela 5. Wykaz nazw pelikana w analizowanych księgach biblijnych 157 Tabela 6. Ilościowy wykaz nazw terminologii Pelecanidae wraz z innymi ptakami w analizowanych czeskich i polskich księgach biblijnych 161

Indeks osobowy (nazwisk) – jmenný rejetřík

Abramowska Janina – 42 Achtemeier Paul J. – 92, 133 Aharoni I. – 133 Albert Wielki (św.) – 88, 22 Alighieri Dante – 39, 130 Ambroży z Mediolanu (św.) – 22, 35 Amerling Karel Slavoj – 32, 87 Andiñach Pablo R. – 66 André Jacques – 139 Arystoteles – 22, 35, 36, 86, 123 Auderska Halina (red.) – 25, 84 Augustyn (św.) – 122, 125, 139

Bailey Jill 2004 – 29 Balbín Bohuslav (Balbinus) – 120 Bańko Mirosław – 85 Bańkowski Andrzej – 30, 118 Bardski Krzysztof – 66 Barré Michael L. – 140 Baumgartner Walter – 35, 40, 92, 102, 132 Bazyli Wielki (św.) – 22, 34, 35 Becker Udo – 37, 123, 131 Berlin Adele – 149 Bezzel Einhard – 26, 29

230 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Bocheński Marcin – 39 Bogner Václav – 60 Boryś Wiesław – 30, 31 Bowker John – 24, 59, 82 Bozak Barbara – 60 Bright John – 60 Briks Piotr – 24, 40, 41, 67, 91, 102, 132 Brückner Aleksander – 30 Brzegowy Tadeusz – 93, 106 Budil Ivo T. – 84 Budny Szymon – 74, 104, 111, 135, 152, 159

Chaloupský Petr – 122 Chavalas Mark W. – 64, 65, 82, 105, 144 Chrostowski Waldemar – 19 Cirlot Juan Eduardo – 37, 82, 89, 123 Claretus (Mistr Klaret – Bartoloměj z Chlumce) – 22, 34, 120 Cody Aelred – 67 Coogan Michael David – 82, 104 Cooper Jean Campbell – 37, 38, 90 Cooperová Jean Campbell – 37, 82, 90, 123 Couturier Guy P. – 60 Cruz Joan Carroll – 37 Černý Jiří – 30

Dahood Mitchell – 52 Daneš František (red.) – 26, 85, 87, 115 Dąbrowski Eugeniusz – 122, 124

Indeks osobowy 231

De Mura Francesco – 129 De Pury Albert – 84, 148 Dereń Ewa – 85 Dillard Raymond B. – 104 Długosz-Kurczabowa Krystyna – 19 Dołata Paweł – 39 Doroszewski Witold – 26, 33, 85, 87, 115 Driver Godfrey Rolles – 24, 133 Dubisz Stanisław (red.) – 25, 31, 85, 115 Dunaj Bogusław (red.) – 25, 85, 115, 138 Dungel Jan – 29, 116

Epifaniusz – 22, 35, 122, 123 Eshbol Yossi – 132

Faley Roland J. – 82 Falimirz Stefan – 39 Filip Štěpán – 127 Filipec Josef – 26, 85, 87, 115 Filon Aleksandryjski – 34 Forstner Dorothea – 34, 35, 122, 123 Fortin Marie-France – 60 Fouilloux Danielle – 138 Frič Antonín – 119 Fuksová Jana – 87, 99, 121, 122, 139

232 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Gebauer Jan – 29, 120 Gertruda (św.) – 128 Golovanov Jurij – 142 Grabner-Haider Anton – 82, 123

Hadravová Alena – 26, 89, 91, 119, 122, 124 Halas František Xaver – 40, 143 Halasová Dagmar – 40, 143 Haller Jiří – 26, 31, 32, 85 Hampl Lubomír – 40, 42, 60, 82, 94, 135, 147, 155 Hanzák Jan – 26, 29, 85 Hejčl Jan – 21, 46, 50, 65, 74, 92, 94, 97, 104, 105, 134, 144, 152, 154, 158 Hejwowski Krzysztof – 147 Heller Jan – 19, 24, 40, 41, 54, 67, 132 Herodot z Halikarnasu – 89 Hieronim (św.) – 66, 137, 154 Hildegarda z Bingen – 22, 39, 121, 122 Hipokrates – 90 Holeš Jan – 30 Holub Josef – 87, 115, 118, 119 Homerski Józef – 65, 67 Horapolon – 22, 35 Horodecka Anna – 142 Hubáček Jaroslav – 32 Hudec Karel – 24, 26, 29, 37, 38, 82, 85, 90, 116 Hugo de Saint-Victor – 125

Indeks osobowy 233

Impelluso Lucia – 122 Irwin William H. – 143 Iuvenalis Decimius Iunius (Juwenalis z Akwinum) – 22, 36 Izydor z Sewilli (św.) – 22, 36, 87, 88, 138, 139

Jakubiec Czesław – 101 Janiszewska Magdalena – 29 Janota – 40 Jelonek Tomasz – 19 Jensen Joseph – 143 Jerzak Leszek – 39 Jundziłł Bonifacy Stanisław – 121 Jungmann Josef – 29, 31, 32

Kamieńska Anna – 131, 132 Karłowicz Jan – 25, 31–33, 87, 95, 119, 121 Kašová Jitka – 33 Kidd Colin – 84 Kita Małgorzata – 85 Klaret – 120, 155 Klaudiusz Elian – 89 Kluk Jan Krzysztof – 39, 89 Klůz Zdeněk – 31, 32, 88, 120 Kłosiewicz Stefan – 25 Kněžourek Karel – 32, 87 Kobielus Stanisław – 34, 35, 37, 82, 89, 91, 122, 124, 126

234 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Koehler Ludwig – 35, 40, 92, 102, 132 Kolak Wacław – 124 Komárek Stanislav – 32, 79, 80, 82, 88, 119, 120 Konopnicka Maria – 39 Kopaliński Władysaw – 34, 36, 37, 80, 82, 85, 122, 123, 125, 131 Kopečný František – 118 Kott František Štěpán – 87 Kraus Jiří – 80 Kronenberg Jakub – 39 Kryński Adam – 25, 31, 32, 33, 87, 95, 119, 121 Kselmann John S. – 140 Kulczycka Dorota – 38 Kuśmirek Anna – 67, 92, 93, 103, 142 Kwilecka Irena – 19, 155 Kyas Vladimír – 19

Laertes – 130 Latini Brunetto – 91, 122 Lancellotti Angelo – 51 Leśmian Bolesław – 39 Levoratti Armando Jorge – 24 Linde Samuel Bogunił – 31, 88, 119, 121, 123 Linneusz Karol (Carl von Linné) – 87 Lipiński Aleksander – 36, 42, 124 Lipowski Jaroslav – 30, 31, 115 Longman Tremper – 67, 104 Lurker Manfred – 54, 82 Lyer Stanislav – 87, 115, 118, 119

Indeks osobowy 235

Łach Stanisław – 24, 40, 42, 82, 143 Ładowski Remigiusz – 89 Łempicka Zofia (red.) – 25, 84

MacArthur John – 24, 40, 51, 64, 65, 67, 105, 139, 144 MacDonald William – 24 Machek Václav – 118 MacKenzie R.A.F. – 102, 104 Manser Martin – 24 Marchowski Dominik – 26, 29, 85 Marecki Józef – 124 Mates Vladimír – 30, 31 Matthews Victor H. – 64, 65, 82, 105, 144 Mejstřík Vladimír (red.) – 26, 85, 87, 115 Metzger Bruce M. – 82, 104 Mickiewicz Adam – 39 Milgrom Jacob – 133 Miłosz Czesław – 142 Mrhačová Eva – 30 Mrozek Andrzej – 40, 99, 144 Mrózek Robert – 31 Murphy Roland E. – 102, 104 Musset Jaques – 138

Nathan Józef Martin (bp) – 124 Nechutová Jana – 34, 115, 122

236 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Nehring Władysław – 118 Nekut František – 87 Niedźwiecki Władysław – 25, 31–33, 87, 95, 119, 121 Norwid Cyprian Kamil – 39 Novotný Tomáš – 19

Orzeszkowa Eliza – 39 Osumi Yuichi – 82 Ouředník Patrik – 33 Owidiusz Publius – 91

Packer James I. – 33, 40, 41, 66, 92, 116, 129 Palliardi Anton – 32, 87 Partyka Tadeusz – 131 Pasek Zbigniew (red.) – 89 Paulin z Noli – 125, 139 Pavlík Miloš – 21, 44, 50, 67, 74, 93, 94, 97, 102, 106, 134, 135, 137, 138, 141, 152, 154 Paz Uzi – 132 Pech Vilém – 85 Pelletier Anne-Marie – 55, 105 Peregryn z Opola – 123 Petráňová Lydia – 37, 38, 122, 124, 130 Petroniusz Gajusz – 34 Pípal Blahoslav – 40, 41, 67, 102, 132, 153 Pitagoras – 36 Pliniusz Starszy – 22, 35, 36, 91 Plutarch z Cheronei – 36

Indeks osobowy 237

Pol Wincenty – 39 Polański Edward (red.) – 85 Poniży Bogdan – 81 Pope Marvin H. – 40, 103 Potocki Stanisław – 133, 153 Povshednaya Oksana – 81 Profus Piotr – 39

Raban Maur – 22, 35, 91, 128 Radvanovský Antonín – 33 Ravasi Gianfranco – 34, 51, 52 Reidová Debora – 24 Rejčka Alžběta (Ryksa Elżbieta) – 124 Rejzek Jiří – 29, 85, 87, 118 Remigiusz z Auxerre – 125 Romaniuk Kazimierz (ks. bp) – 21, 153 Rospond Stanisław – 30 Rostafiński Józef – 39 Royt Jan – 35, 37, 128, 130 Różewicz Tadeusz – 39 Rufin z Akwilei – 139 Ryken Leland – 67 Rzączyński Gabriel – 39

Salezy Franciszek (św.) – 125 Schökel Luis Alonso – 102 Scire José L. Diaz – 102 Seneca – 36

238 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) Sidon Efraim – 94 Sienkiewicz Henryk – 39 Siwek Paweł – 86 Skorupka Stanisław – 25, 84 Sławski Franciszek – 30, 31 Słowacki Juliusz – 38, 39 Soliniusz (Solinius Gaius Iulius) – 22, 36, 91 Stachowiak Lech – 59, 60, 92, 148 Staff Leopold – 39 Stamm Johann Jakob – 35, 40, 92, 102, 132 Stanislav Mikuláš – 143 Stanko Jan – 120 Stasiak Sławomir – 93 Stocking George – 84 Strutyński Janusz – 31, 32, 87, 88, 121 Styblík Vlastimil – 29, 31, 32, 85, 87, 116, 118 Svensson Lars – 28 Svoboda Zbyšek – 38 Swoboda Antoni – 125, 139 Szczepanowicz Barbara – 35, 37, 40, 41, 85, 89, 99, 144 Szekspir William – 130 Szymczak Mieczysław – 26, 31, 33, 85, 87, 115 Šedinová Hana – 35, 37, 128, 130 Šmilauer Vladimír – 120, 155 Šrámek Vladimír – 99 Świderkówna Anna – 19

Tenney Merrill C. – 33, 40, 41, 66, 92, 116, 129 Tobółka Marcin – 39 Tomasz z Akwinu (św.) – 23, 126 Trautmann Thomas – 84

Indeks osobowy 239

Trávníček František – 29, 85, 115, 119 Trepka Andrzej – 26, 28, 29, 31 Tronina Antoni – 24, 103 Tryjanowski Piotr – 39

Veverková Kamila – 83 Vogels Walter – 149 Vokoun Jaroslav – 19 Vraštil Josef – 62

Wajda Anna Maria – 24, 41, 51, 92, 132 Wahl Thomas – 149 Walton John H. – 64, 65, 82, 105, 144 Warchoł Stefan – 33 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) – 22, 36 Węclewski Zygmunt – 35, 87, 118 Widła Bogusław – 81, 84 Wilhoit James C. – 67 Witaszek Gabriel – 60, 149 Włodarczyk Radosław – 29 Wohlleben Peter – 35 Wojtyła Karol – 127 Wujek Jakub (ks.) – 20, 45, 62, 65-67, 77, 93–95, 97, 106, 109, 113, 134, 135, 147, 153, 154, 160

240 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

Zgółkowa Halina (red.) – 85, 87, 118

Žídek Pavel – 22, 88, 89, 91, 119, 155

POSTACI BIBLIJNE

Azazel – 148 Baal – 64, 80 Hiob – 48, 49, 93, 99, 100, 104, 105, 110 Isztar – 65 Izajasz – 55–57, 60, 93, 105–107, 110, 143, 144, 146 Jeremiasz – 42, 59, 60, 61, 62 Jezus Chrystus – 37, 83, 123–126, 128–130, 138 Lilit – 148 Mojżesz – 42-48, 74, 81, 84, 95-98, 110, 134-136 Sofoniasz – 148-151 Zachariasz – 41, 64, 68, 69

ANALIZOWANE PTAKI (BOCIAN, IBIS I PELIKAN) W ŻYCIU ŚWIĘTYCH JAKO ICH ATRYBUTY

św. Agrikolus – 22, 37 św. Florian – 39 Hugon z opactwa św. Wiktora w Paryżu – 125

Indeks osobowy 241

PRZEDSTAWICIELE Z MITOLOGII ANTYCZNEJ (greckiej, rzymskiej, egipskiej, indyjskiej, skandynawskiej, celtyckiej, sumeryjsko-akadyjskiej, mezopotamskiej i azteckiej)

Aah – 90 Junona – 34, 37 Amon – 80 Leda – 82 Anansi – 80 Marabut – 36 Anat – 64 Meretseger – 80 Anubis – 80 Musso Koroni – 80 Anzu – 80 Nekbet – 81 Apis – 80 Ningiszzida – 80 Atena – 82 Nut – 80 Baslet – 80 Oannes – 80 Benu – 80 Pietas – 34 Chnum – 80 Prythiwi – 80 Chuen – 80 Quetzalcoatl – 80 Dhwti – 89 Re – 80 Disani – 80 Sachmet – 80 Ganesia – 80 Simurug – 80 Hanuman – 80 Sobek // Sebek – 80 Harachte – 80 Taranis – 80 Hathor – 80 Tarhuna – 80 Heket – 80 Tefnut – 80 Hera – 34, 82 Thot // Tot – 80, 89, 90, 99, 101–103 Horus – 80, 81 Zeus – 82

SVĚT AVIFAUNY IV V POLSKÝCH A ČESKÝCH PŘEKLADECH PÍSMA SVATÉHO (ČÁP, IBIS, PELIKÁN)

SHRNUTÍ

Základním zdrojem zkoumaného materiálu, jaký byl využit v této monografii, bylo šestnáct biblických překladů. Znamená to, že důkladně prostudováno osm českých biblických „bázových“ překladů – včetně dvou staročeských: jedná se o nejznámější protestantskou Bibli kralickou z 1613 roku a katolickou Bibli olomouckou z 1417 roku, a také šest současných českých biblických překladů, které reprezentují různé církevní kánony a náboženskou příslušnost: Český ekumenický překlad, Český studijní překlad, Bibli překlad 21. století, Překlad nového světa, Jeruzalémskou bibli, Slovo na cestu. Ohledně polskojazyčných překladů byly také dodržovány stejné časové standardy a hledisková kritéria srovnávaných církevních kánonů, jaká byla přijata v souvislosti s českojazyčnými edicemi Písma svatého. Prozkoumáno rovněž osm polských „bázových“ kodexů – včetně dvou staropolských: protestantskou Biblii gdaňskou z 1632 roku a katolický překlad Bible kněze Jakuba Wujka z 1599 roku a také šest současných překladů: Novou bibli gdaňskou (Nową Biblię Gdańską), Bibli tisíciletí (Biblię Tysiąclecia) nazývanou všeobecně Tyněckou, Bibli varšavsko-pražskou (Biblię Warszawsko-Praską) překládanou jednou osobou biskupem Kazimierzem Romaniukem, Bibli varšavskou (Biblię Warszawską) nazývanou obecně Britskou [pol. Brytyjką], Bibli poznaňskou (Biblię Poznańską) i Překlad nového světa (Przekład Nowego Świata) svědků Jehovových. Dodatečně využito také jiné edice Biblí, srov. např. Pavlíkův

244 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) studijní překlad, Bibli českou Jana Hejčla, polskou kalvinskou Bibli brestskou (Biblia Brzeska) a polskojazyčné vydání Jeruzalémské bible (Biblia Jerozolimska) atp. Tato monografie se skládá ze tří kapitol. Kompoziční stránka popisu analizovaných zástupců světa avifauny probíhá v celé monografii přesně podle vymezeného postupu a stanoveného pořadí. První kapitola této monografie se začíná od taxonomického rozdělení jedné předmětně analyzované čeledi ptáků (viz. hlavně tzv. binominální názvosloví) Ciconiidae – čeleď čápovití. Hned dále jsou vysvětlovány různorodé definice pocházející ne jenom z monolingvistických slovníků, ale i z atlasů, průvodců, encyklopedií a jiných lexikonů. Později je prezentována symbolika a hodnocení popisovaného čápa, tedy uváděny jsou kulturní, obyčejově-zvykové, etymologické, symbolické, konotační, hodnotící i výkladově-komentářní informace1 (včetně s příklady týkajícími se např. architektury, heraldiky a literatury) – započítávanými do široce chápaného proudu interdisciplinárních humanistických zkoumání a také textologické analýzy. Po představení a vysvětlení těchto záležitostí autor přichází už k přímému rozboru ptáka čápa, tedy jak je on v uskutečňovaném translačním procesu lexikálně ztvárňován na stránkách Písma svatého. Přeanalyzováno devět biblických veršů, zlokalizovaných pouze v Starém zákonu (viz. Lv 11,18, Lv 11,19; Dt 14,16; Dt 14,18; Jb 39,13; Ž 104,17; Iz 34,11; Jr 8,7 i Za 5,9), ve kterých byl přímo vyjmenován tento popisovaný reprezentant avifauny (samozřejmě závisí to na druhu překladu). Je však nutné výrazně zdůraznit, že v tomto konfrontativním rozboru se setkáváme ve třech biblických verších (Lv 11,18; Dt 14,16 a Iz

1 V této kapitole, ale i v celé monografii byly využity rovněž tzv. „pomocné” informační prameny, které se týkaly zvířat. Jednalo se o díla Arystotela, Plinia Staršího, Horapolona, Isidora ze Sevilly, řeckého a latinského Physiologa, Ambrože z Milánu, Basila Velikého, Rabana Maura, Alberta Velkého, Vergilia, Soliniuse, Iuvenalia, Agrikoluse, Claretuse (Mistra Bartoloměje z Chlumce řečeného Klaret), Pavla Žídka (Paulusa de Praga), a také nápomocné byly různorodé traktáty o zvířecí symbolice, např. Aviarium (Kniha o ptácích) augustiniána Hugona de Folieto. V některých příkladech je citována středověká benediktinská řeholní uzdravovatelka Hildegarda z Bingen, která vlastnila botaté přírodopisné znalosti a měla obšírnou vědu ohledně ptačí tématiky v medicíně.

Shrnutí 245

34,11) s marginálním výskytem popisovaného ptáka (viz. staročeský překlad Bible olomoucké a staropolské vydání Bible gdaňské). Ve zbývajících šesti verších (Lv 11,19; Dt 14,18; Jb 39,13; Ž 104,17; Jr 8,7 a Za 5,9) konceptualizovaný čáp pol. bocian (občas čápice – změna mluvnického rodu – viz. PSP) objevuje se rozhodně častěji, rozšiřujíc frekvenci výskytu tohoto ptáka. Kvůli tomu, že další analyzovaný pták – a konkrétně ibis – je dobrým příkladem tzv. náboženského kultu uctívání zvířat, proto nejdříve ve druhé kapitole poukázáno na pojmy spojené s animalizmem, zoolatrií, teriomorfizmem a zoomorfizmem. V další části autor seznamuje čtenáře, jak je tento pták vnímán v českém a polském jazykovém prostředí, majíc hlavně na zřeteli jeho symboliku. Jak již bylo výše uvedeno, druhá kapitola se soustřeďuje na avifaunistickém lexikálním komponentu, tedy na ibisovi, který se nachází v pěti uvedených místech Bible (srov. Lv 11,17; Lv 11,18; Dt 14,16; Jb 38,36 i Iz 34,11). Obdobně jako čáp, popisovaný v této kapitole ibis, byl textologicky nalezen jenom ve Starém zákonu. Zde také v posledním analyzovaném příkladu Iz 34,11 se setkáváme s marginálním výskytem tohoto ptáka, srov. obzvlášť následující překlady: Bibli Jakuba Wujka, Pavlíkův studijní překlad a Bibli českou autorství Jana Hejčla (BJW, PSP i BČ). Třetí kapitola se soustřeďuje na reprezentantě světa avifauny – pelikánu. Nejdříve byly prezentovány různé definice a taxonomické rozdělení předmětně popisované čeledi Pelecanidae – čeleď pelikánovití. V další části upoutáno pozornost na symboliku a hodnocení analyzovaného ptáka včetně s hymnyckým chvalozpěvem Adoro te devote – Klaním se Ti vroucně, složený svatým Tomášem Akvinským ohledně uctívání oltářní svátosti (uváděny jsou různé českojazyčné a polskojazyčné verze). Ve druhé části třetí kapitoly (viz. 1.2–1.3.2.) pozornost byla soustředěna na tom, jak je název analyzovaného pelikána využíván v biblických překladech. Tento konkrétně sprecizovaný druh ornitofauny se vyskytuje v Bibli pětkrát (srov. Lv 11,18; Dt 14,17; Ž 102,7; Iz 34,11 a Sf 2,14), výlučně ve Starém zákonu – tak jak výše uvedený čáp a ibis. Vždy na konci každé kapitoly byly zhotoveny tabulky (celkově v celé práci je jich šest), které nám precizně, přehledně a obrazně

246 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…) dovedou nejlépe ukázat, s jakým avifaunistickým názvoslovím se setkáváme v analyzovaných biblických textech, v konkrétně vyexponovaných úryvcích Písma svatého. Tato práce se věnovala konfrontativně-srovnávacímu rozboru avifaunistického názvosloví, kde byly prozkumány tři druhy ptactva. Potvrdila zjištěné jevy z dřívějších tří mojich monografií SA I (sovy a vlaštovky), SA II (ptactvo čisté a nešisté) a SA III (čeleď krkavcovití – kavka, vrána, krkavec, havran, sojka), ve kterých bylo zjištěno, že překladatelé Písma svatého používají příliš široký vějíř ptačí terminologie ve zkoumaných českých a polských biblických verších, a v některých případech dochází dokonce k nesprávné identifikaci (včetně s interpretací), co je výstižně pociťováno v používaném lexiku ne jenom mateřského jazyka, ale i v jazyce dobře naučeném. Je to jeden z mnoha nahmatatelných příkladů, díky kterému se můžeme přesvědčit o různorodě přizpůsobovaných ptácích (jaké jsou používány překladateli biblických textů) v prezentovaných českých a polských překladech Písma svatého. Všechny uváděné příklady byly podrobeny důkladné analýze, hlavně z lexikálního hlediska. Tutu problematiku (především odhalené rozdíly) nazývám pojmově-terminologickou a aproximativně-lexikální variantou překladu, která se v analyzovaných českých a polských biblických překladech soustřeďovala na předmětné avifaunistické nomenklatuře, a konkretně na čápu, ibisovi a pelikánu.

МИР АВИФАУНЫ IV В ПОЛЬСКОМ И ЧЕШСКОМ ПЕРЕВОДАХ БИБЛИИ (AИСТ, ИБИС И ПЕЛИКАН)

РЕЗЮМЕ

В этой монографии внимательно сопоставлено восемь чешских переводов Библии, в том числе два старочешских, а именно – протестантскую Кралицку Библию (Kralická bible) последнего издания 1613-го года и католическую Оломунецкую Библию (Olomoucká bible) 1417 года, а также шесть современных чешских переводов Библии (репрезентирующих различные каноны и религиозную принадлежность), это: Чешский Экуменический Перевод (Český ekumenický překlad), Чешский Студийный Перевод (Český studijní překlad), Перевод Библии XXI века (Bibli překlad 21 století), Перевод Нового Света (Překlad nového světa), Иерусалимскaя Библия (Jeruzalémská bible), Слово для путешествия (Slovo na cestu). Из польскоязычных изданий также изучил восемь кодексов, в том числе два старопольских – протестантскую Гданьскую Библию (Biblię Gdańską) 1632 года и католическую версию Библию кс. Якуба Вуйка (Biblię ks. Jakuba Wujka) 1599 года, а также шесть современных переводов, а именно: Новую Гданьскую Библию (Nową Biblię Gdańską), Библию Тысялечетия (Biblię Tysiąclecia), называемую в народе Тынецкой (Tyniecką), Варшавско-пражскую Библию (Biblię Warszawsko-Praską) в пересказе епископа Казимежа Романюка, Варшавскую Библию, именуемую в народе Британкой (Brytyjką), Познаньскую Библию (Biblię Poznańską) и Перевод Нового Мира // Света (Przekład Nowego Świata). Кроме того, использовались

248 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

другие издания Библии, ср. например: Перевод исследования Павлика (Pavlíkův studijní překlad), Библия Чешскaя (Bible česká) в переводе Яна Хейцла, польская кальвинистская Библия Бжеская (Biblia Brzeska) и польскоязычное издание Иерусалимской Библии (Biblia Jerozolimska) и т.п. Настоящая монография состоит из трех глав. Во всей монографии структура описания анализированных представителей мира авифауны производится по четко установленной схеме. Первая глава настоящей монографии начинается от таксономического разделения птиц (так называемой ономатологии биноминальной) из семейства аистовых. После этово всегда подается общая информация о конкретной птице (также информация1, связанная с культурой, обычаями, этимологией, символизме, коннотации, дающие оценку и комментарии), т.е. важным фактором является близкий контакт с монолингвистическими, билингвальными или многоязычными словарями, глоссариями, бестиариями, лексиконами, атласами и библейскими комментариями, а также с корпусными базами данных (включая примеры архитектуры, геральдики и литературы). Oни все включены в широко понимаемую междисциплинарную область гуманистических исследований. После представления и пояснения автором представленных проблем, автор переходит непосредственно к уже анализированной птице аист, то есть к тому как он преподносится в фактическом процессе перевода на страницах Библии. С этой целью упоминаются девять библейских строф, исключительно из Ветхого Завета (ср. Лев. 11,18; Лев. 11,19; Втор. 14,16; Втор. 14,18; Иов 39,13; Пс.

1 В монографии используются также так называемые „вспомогательные” источники информации, которые касаются животных. Речь идет о произведения Аристотеля, Плиния Старшего, Исидор Сивильский, Физиология Эпифания, Физиолог BIs, Амвросий медиоланского, Альберта Великого, Рабана Мавра, Вергилия Павла Жидка (Paulusa de Praga), полезными также оказались различные трактаты о звериной символике, напр. Aviarium (Книга о птицах). В некоторых случаях автор опирался на средневековую бенедиктинскую целительницу Хильдегарду Бингенскую, которая обладала различными богатыми знаниями на тему птиц в медицине.

Резюме 249

104,17; Ис. 34,11; Иер. 8,7 и Зах. 5,9), в которых непосредственно упоминался данный представитель пернатых (конечно, в зависимости от типа перевода). Следует отметить, однако, что в этом сравнительном анализе мы встречаемся в трех библейских строфах (Лев. 11,18; Втор. 14,16 и Ис. 34,11), с маргинальным появлением описанной птицы (ср. старочешский перевод Оломоуцкой Библии, а также старопольское издание Гданьской Библии). В оставшихся шести строфах (Лев. 11,19; Втор. 14,18; Иов 39,13; Пс. 104,17; Иер. 8,7 и Зах. 5,9), концептуализироватнный аист (иногда аист женского рода – изменение грамматического типа – см. Перевод исследования Павлика) появляется гораздо чаще, увеличивая тем самым частоту появления (упрминания) этой птицы. В связи с тем, что следующая рассматриваемая птица – это ибис – являющаяся субъектом анализа второй главы, а также ярким представителем, так называемого религиозного поклонения животным – поэтому сначала были названы понятия, связанные с анимализмом, зоолатрией, териоморфизмом и зооморфизмом. В дальнейшем автор представил, как эта птица понимается в чешской и польской языковых областях, особенно с учетом ее символизма. Как уже упоминалось, вторая глава посвящена лексическому авифаунистическому компоненту, т.е. ибису – чешское название ibis, в то же время указывая пять примеров со страниц Священного Писания (Лев. 11:17; Лев. 11,18; Втор. 14,16; Иов 38,36 и Ис. 34,11), в которых эта птица рассматривается очень предметно. Так же как и аист, описуемый в этой главе ибис, текстологически присутствует только в Ветхом Завете. Здесь, также в последнем проанализированном примере Ис. 34,11, мы сталкиваемся с маргинальным появлением этой птицы, ср. в частности, переводы: Библия отца Якуба Вуйка, Перевод исследования Павлика и Библия Чешскaя. В третьей главе автор сосредоточился надругом представителе авифауны – пеликане. Сначала, были представлены различные определения и таксономические подразделения семейства пеликановых – Pelecanidae – чеш. čeleď pelikánovití,

250 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

а в дальнейшей части автор уделил внимание символике и оценке анализируемой птицы, в том числе ее значения в христианской иконографии. Также вспоминается гимн в честь Евхаристии Adoro te devote, посвященный святому Фоме Аквинскому (цитируя также различные чешские и польские версии его перевода). Во второй части третьей главы (см. 1.2-1.3.2.) основное внимание уделяется тому, как название анализируемого пеликана используется в библейских переводах. Конкретно этот определенный вид орнитофауны появляется в Библии пять раз, исключительно в Ветхом Завете, как и упомянутый выше аист и ибис (ср. Лев. 11,18; Втор. 14,17; Пс. 102,7; Ис. 34,11, а так же Соф. 2,14). В конце каждой главы всегда помещена таблица (всего в работе их шесть), чтобы лучше и нагляднее показать, с какими фаунистическими названиями приходится иметь дело в анализируемых библейских текстах, что дает возможность четкого представления используемой терминологии в конкретных фрагментах Священного Писания. Данная работа, сфокусированная на сравнительно- сопоставительном анализе ономатологии мира авифауны, где проанализированo три птицы. Подтвердила oнa наблюдаемые явления из более ранних монографий автора МА I (совы и ласточки), МА II (птицы чистые и нечистые) и МА III (галка, ворона, ворон // грач, сойка), в которых было выявлено, что переводчики Библии используют широкую палитру птичьей терминологии в проанализированных чешских и польских библейских текстах, а иногда имеет место даже неправильная идентификация, что отражается на восприятии используемой лексики, что ощутимо не только в случае с родным языком, но и в случае с хорoшо выученным языком. Это один из многих явных примеров, благодаря которому можно убедиться в том, как разнообразно подгоняются виды птиц (выбираемые переводчиками библейских текстов) в представленных чешских и польских переводах Библии, которые подверглись основательному анализу, в особенности лексическому. Эту проблему (в основном замеченные различия) автор определяет как понятийно-терминологическую

Резюме 251

и аппроксимативно-лексическую вариантность перевода, которая в представленных и проанализированных чешских и польских библейских переводах сосредотачивается на предметной номенклатуре авифауны, a конкретно на aистe, ибисe и пеликанe.

THE WORLD OF BIRD LIFE IV IN POLISH AND CZECH TRANSLATIONS OF THE HOLY BIBLE (STORK, IBIS, PELICAN)

SUMMARY

In my work I concentrated not only on the interlingual translational differences, but I also focused on the observed intralingual differences by studying mainly sixteen underlying translations of the Scriptures, which served as the primary source of research material. A great care was taken to trace the eight “core” that is essential from the point of view of the analysis, Czech translations of the Bible, including the Old Bohemian two translations, which is the best-known Protestant Bible Kralická according to the latest edition dated 1613 and the Catholic Olomouc Bible dated 1417 as well as six contemporary Czech translations of the Bible (representing various canons and religious affiliation): Český ekumenický překlad, Český Studijní překlad, Bible překlad 21. století, Překlad nového světa, Jeruzalémská bible, Slovo cestu. However, in the case of the Polish-language edition of the Bible similarly same standards and spatiotemporal criteria of belonging to religious canons were sought to be maintained.as those which were adopted with regard to the Czech language editions of the Scriptures. Eight „core” codes were also examined, including two old Polish editions: the Protestant Gdansk Bible dated 1632 and the translation of the rev. Jakub Wujek Bible from 1599 and six contemporary translations: New Gdańsk Millennium Bible also known as The Tyniecka Bible, the Warsaw-Prague Bible translated by rev. Bp. Kazimierz Romaniuk, the Warsaw Bible, known colloquially

Summary 253 as Briton Warsaw-Poznan Bible and the New World Translation of Jehovah's Witnesses. In addition, other editions of the Bible have been used in the study, for example Pavlíkův studijní překlad, Bibli českou by Jan Hejčla, Polish Protestant (Calvinist) Brest Bible and the Polish language edition of the Bible of Jerusalem, etc. This monograph consists of three chapters. The composition of the analyzed description of the representatives of the avifauna proceeds according to the established order. The first chapter of this dissertation begins with a taxonomic division of the ciconiidae family – čeleď čápovití in Czech, and is immediately followed by an explanation on a variety of definitions taken from both the monolingual dictionaries, atlases, guide books, encyclopedias, and other glossaries. Then the symbolism and valuating of the Stork in question is mentioned, which involves a search for necessary and useful cultural, moral, etymological, symbolic, connotational, evaluative and comment information1 (including examples relating to architecture, heraldry and literature), which all fall in the broad mainstream of interdisciplinary research. After the presentation and explanation of the issues suggested, the author proceeds to a direct presentation of the bird in question – the stork, that is how it is present all throughout the translation process of the Holy Scripture. To this end, he recalls the nine biblical verses, all coming only from the Old Testament (cf. Lev 11.18; Lev 11.19; Deut 14.16; Deut 14.18; Job 39.13; Ps 104.17; Isa 34.11; Jer 8.7 and Zech 5.9), where the discussed representative of the avifauna was directly mentioned (depending on the translation, of course). It must, however, be clearly indicated that in this type of confrontative analysis we meet in three biblical verses (Lev 11.18; Deut 14.16 and Isa

1 In this chapter, as well as in the entire monograph also used the so-called. „ancillary” sources of information on the animals. These included the works of Aristotle, Pliny the Elder, Harapollo, Isidore of Seville, Epiphanius – the physiologist, physiologist BIs, Ambrose of Milan, Basil of Caesarea, Rabanus Maurus, Albert the Great, Virgil, Solinus, Juvenal, Agricolus, Claretus (master of Chlumec, aka Klaret), Pavel Žídek (Paulus de Prague), as well as a number of various treatises on animal symbolism were found helpful, for example Aviarium. In some situations, a medieval Benedictine healer Hildegard of Bingen was referenced, who had a wealth of knowledge about birds in medicine.

254 Świat awifauny IV w polskich i czeskich przekładach Pisma Świętego (…)

34.11) with a marginal presence of this bird, (cf. old Bohemian Bible translation of the Olomouc and the Polish edition of the Gdansk Bible). In the remaining six verses (Lev 11.19; Deut 14.18; Job 39.13; Ps 104.17; Jer 8.7 and Zech 5.9) the conceptualized stork (sometimes it is a feminine gender stork – a change of gender – see PSP) appears by far more frequently, adding to the frequency of occurrence of this bird across the text. Due to the fact that the next considered bird known by the name ibis – which is the subject of analysis in the second chapter – is a good representative of the so-called religious worship of animals, which is why the concepts of animalism, zoolatry, teriomorphism and zoomorphism. Further, the author presented how the bird is associated in Czech and Polish speaking area, taking into account in particular its symbolism. As it has already been addressed, in the second chapter the study focuses on the lexical component of the avifauna, namely the Ibis – ibis in Czech, indicating at the same time, the five examples from the Scripture (Lev 11.17; Lev 11.18; Deut 14.16; Job 38.36 and Isa 34.11) where the analyzed bird occurs. Similarly to the stork, the ibis presented in this chapter has been identified only in the Old Testament. It is also in the last examined example Isa 34.11 where we meet with the marginal presence of this bird, especially translations of BJW, PSP and BČ. The third chapter focuses on a different representative of bird life – the pelican. First, the various definitions and the breakdown of the family Pelecanidae – čeleď pelikánovití in Czech – has been made, and later the work focuses on symbolism and values attributed to the bird, including its importance in Christian iconography. There also appears a fragment mentioning a hymn in honor of the Blessed Sacrament – Adoro te devote, attributed to Thomas Aquinas (with its various Czech and Polish translations examples cited). The second part of the third chapter (see 1.2– 1.3.2.) focuses on how the name pelican is used in the translations of the Bible translations. This very specified genre of avifauna appears across the Bible five times, exclusively in the Old Testament, similarly to the previously mentioned stork and ibis (cf. Lev 11.18; Deut 14.17; Ps 102.7; Isa 34.11 and Zeph 2.14). Each chapter finishes with a table (a total of six

Summary 255 such tables can be found in the study) to better and more clearly show the names of the avifauna as present in the biblical texts, which gives us an accurate picture of the terminology in the different passages of the Holy Scripture. This work, focusing on confrontational-comparative analysis of naming lexical items found in avifauna, this time exploring three species of birds, has confirmed the observed phenomenon of my three earlier monographs: World of Avifauna I (owls and swallows), World of Avifauna II (birds clean and unclean) and World of Avifauna III (the corvidae family – jackdaws, crows, ravens, rooks, jays), which claimed that interpreters of the Holly Bible have used a wide range of avian terminology in the examined Czech and Polish translations of the biblical verses, and in some cases they identified them incorrectly, which resulted in various reception of the lexical items, not only in any native language, but also in the language of higher scholarly standard. This, in turn, is one of the many tangible examples, making us realize of the high volatility of matching of the name s of various birds (selected by the translators of the Bible) as noted in the presented Czech and Polish translations of the Holy Scriptures, which have been subjected to thorough analysis, especially of a lexical type. All throughout the work, I have referred to this issue (mainly the observed differences) as to a conceptually- terminological and approximating-lexical variation of translation, which, in the analyzed Czech and Polish translations of the Bible, focuses on the terminology of avifauna, narrowed down to the stork, ibis and pelican.