Bielski Almanach Historyczny 2017
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bielski Almanach Historyczny 2017 pod redakcją Zbigniewa Romaniuka ~ 1 ~ Wydawca: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej Współpraca redakcyjna: Barbara Babulewicz, Janusz Porycki Korekta: Lucyna Sewastianowicz Projekt okładki: Agnieszka Babulewicz © Copyright by Fundacja Ochrony Dziedzictwa Ziemi Bielskiej, Bielsk Podlaski 2017 Wszelkie prawa autorskie i wydawnicze zastrzeżone Na okładce burmistrz W. Żarniewicz w swoim gabinecie w bielskim ratuszu, 1930 r. Fot. z albumu Janiny (Żarniewicz) Welento Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego ISBN 978-83-942307-3-9 ~ 2 ~ Spis treści Studia i rozprawy Emil Kalinowski, Pospolite ruszenie szlachty ziemi bielskiej – zarys problematyki ……………………………………………………………………… 5 Zbigniew Romaniuk, Epizody lotnicze i propaganda lotnicza na terenie powiatu bielskiego do 1939 roku (zarys problematyki) …………………….. 19 Zbigniew Romaniuk, Wojtkowski, Żarniewicz, Erdman – burmistrzowie Bielska Podlaskiego w latach 1922-1939 …………………………………….. 43 Wiesław Cieśla, Z przeszłości Miejskiej Biblioteki Publicznej w Bielsku Podlaskim w latach 1928-2016 ………………………………………………… 71 Jan Nikołajuk, Bielskie lotnisko „za Sowieta” ………………………………. 87 Wojciech Konończuk, „Krasnaja Zwiezda” – sowiecka gazeta powiatu Bielsk Podlaski (1939-1941) …………………………………………………… 101 Janusz Porycki, Pomoc mieszkańców Bielska Podlaskiego ludności żydowskiej podczas okupacji niemieckiej ……………………………………... 121 Biografie Zbigniew Rostkowski, Życie i działalność ks. Zachariasza Jana Szolca (1630-1692), prepozyta narewskiego i kustosza fromborskiego ………….. 133 Andrzej Weres, Rabin Arie Lejb Jelin i „Piękne Oczy”…………………….. 151 Zbigniew Romaniuk, Aptekarz Eugeniusz Szunejko ………………………… 157 Wspomnienia Dziecięce lata wspomina Janusz Parfjanowicz (opr. Z. Rzepniewski) …... 161 Witold Chomicki, Wspomnienia wojenne (fragment) ………………………. 171 Varia Zbigniew Romaniuk, Głos w sprawie początków cmentarza w Bielsku Podlskim przy ul. Wojska Polskiego……………………………………………. 211 Zbigniew Romaniuk, Esperantyści na terenie powiatu bielskiego do 1939 roku ………………………………………………………………………………… 213 Barbara Babulewicz, Janusz Porycki, Sprawozdanie z przebiegu prac renowacyjnych pomników nagrobnych na cmentarzu w Bielsku Podlaskim 217 Źródła Budowa organów w 1815 i 1816 r. w kościele farnym w Bielsku Podlas- kim (opr. ks. L. Olszewski) ………………………………………………….….. 221 Ilustracje archiwalne z terenu powiatu bielskiego………………………....... 246 ~ 3 ~ Klasztor i kościół pokarmelicki w Bielsku Podlaskim, z jeszcze zachowaną kopułą dodaną nad prezbiterium, w okresie użytkowania świątyni jako cerkwi prawosławnej do 1915 r. Fot. z 1937 r. (fot. z Archiwum Sióstr Sercanek w Nowym Mieście nad Pilicą) ~ 4 ~ Studia i rozprawy Emil Kalinowski Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny Pospolite ruszenie szlachty ziemi bielskiej – zarys problematyki W przedmowie do herbarza Ignacego Kapicy-Milewskiego, znany badacz Podlasia, Zygmunt Gloger, pisał następująco o drobnym rycerstwie mazowiec- kim i podlaskim: Szlachta ta, najstarsza może u nas, dostarczała w dawnych wiekach najwięcej ludzi do obrony granic Rzeczypospolitej, uważając służbę rycerską nie za zasługę, ale za obowiązek. Ubóstwa nigdy się nie wstydziła, szczycąc się, że dźwiga pług i miecz zarazem1. Przekonanie o znacznej liczebno- ści oraz bitności, a także o szczególnej przydatności do wojaczki Mazurów i Podlasian, mieli także m.in. Aleksander Gwagnin (a raczej Maciej Stryjkow- ski) w XVI i Szymon Starowolski w XVII wieku2. Charakterystyczne były też narzekania Litwinów na spadek ich siły militarnej po 1569 roku, zanotowane w kronice Marcina i Joachima Bielskich: pókichmy Wołyń i Podlasze mieli, póty- śmy się sami bronili; lecz teraz temu trudno podołać mamy3. Tematyką pospolitego ruszenia szlachty podlaskiej zajmowali się m.in.: Tadeusz Wasilewski4, Józef Maroszek5, Leszek Andrzej Wierzbicki6 i Karol Łopatecki7. Bardzo cenna dla badań nad tą problematyką jest też opatrzona 1 Z. Gloger, Wstęp, [w:] Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego, wyd. tenże, Kraków 1870, s. VII. 2 Por. E. Kalinowski, Ród Kalinowskich herbu Ślepowron w XVII wieku, Warszawa 2013, s. 21; idem, Aktywność polityczna szlachty podlaskiej podczas pierwszego bezkrólewia, „Kwartalnik Historyczny”, R. 123, 2016, z. 2, s. 270. 3 M. Bielski, [J. Bielski], Kronika, wyd. K.J. Turowski, t. 3, Sanok 1856, s. 1268. 4 T. Wasilewski, Pospolite ruszenie województwa podlaskiego i ziem zachodniej Litwy w XVI wieku, [w:] Drobna szlachta podlaska w XVI-XIX wieku. Materiały sympozjum w Hołnach Mejera (26-27 maja 1989 roku), red. S.K. Kuczyński, Białystok 1991, s. 9-12. 5 J. Maroszek, Struktura osadnictwa rycerskiego i drobnoszlacheckiego dawnej ziemi bielskiej do końca XVIII wieku, „Białostocczyzna”, 2002, nr 1-2, s. 66-152; idem, Dzieje województwa podlaskiego do 1795 roku, Białystok 2013, s. 426-429 (podrozdział: „Pospolite ruszenie”). 6 L.A. Wierzbicki, Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670-1672, Lublin 2011. 7 K. Łopatecki, Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013. ~ 5 ~ obszernym wstępem edycja popisów pospolitego ruszenia litewskiego autora Gediminasa Lesmaitisa8. Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie problematyki funkcjonowania pospolitego ruszenia szlachty z terenu ziemi bielskiej na Podlasiu w epoce przedrozbiorowej w XVI-XVII wieku9. Szkic ten oczywiście nie wyczerpuje tematu, a ma jedynie zasygnalizować potrzebę systematycznego zbadania, aby uściślić i uzupełnić informacje zawarte w dotychczasowej literaturze przedmio- tu. * Do pospolitego ruszenia w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim zo- bowiązani byli właściciele ziemscy w zamian za posiadane dobra ziemskie, stąd więc ta służba wojenna, była zwana też służbą ziemską (Litwa). U schyłku śre- dniowiecza pospolite ruszenie ustąpiło miejsca wojsku zaciężnemu i z podsta- wowych sił zbrojnych przekształciło się w formację pomocniczą, ciągle jednak ważną ideologicznie. Służba w pospolitym ruszeniu, do której zobligowani byli, w razie potrzeby, przedstawiciele różnych stanów, świadczyła o przynależności do stanu uprzywilejowanego, a więc uzasadniała pozycję społeczną szlachty jako „obrońców Ojczyzny”, sukcesorów tradycji rycerskiej. Szczególnie ważna była z punktu widzenia ubogiego rycerstwa podlaskiego, stale zagrożonego deklasacją. Ziemia bielska swą nazwę zawdzięcza Bielskowi, staremu grodowi poło- żonemu nad rzeką Białą. Ta jednostka terytorialna ostatecznie ukształtowała się i wyodrębniła z szeroko rozumianej ziemi drohickiej, późniejszego Podlasia, w drugiej połowie XV wieku (1444-1477). Stanowiła jego północną część, niejed- norodną etniczne, z głównymi ośrodkami w Bielsku, Brańsku, Surażu, Tykoci- nie, Goniądzu i Rajgrodzie. W drugiej połowie XVI wieku, gdy województwo podlaskie inkorporowano i „przywrócono” do Korony jako zagarniętą niegdyś część patrymonium książąt mazowieckich, Chodkiewiczowie oderwali od niej swe rozległe dobra, z ciągnącą się wzdłuż rzeki Supraśl (zwanej dawniej Sprzą- ślą) Puszczą Błudowską. Wtedy też (lata 1581-1588) ustalił się podział ziemi bielskiej na trzy powiaty: brański, suraski i tykociński, dawniejszy goniądzki. Zmagania Mazowszan z Litwinami, trwające na tym terenie do połowy XV wieku, miały decydujący wpływ na charakter osadnictwa rycerskiego na Podla- siu. Akcję masowego osadzania drobnych rycerzy z głębi Mazowsza na wylud- nionych i wyniszczonych wieloletnimi wojnami terenach, w znacznej mierze zarosłych puszczą, zainicjował książę Janusz I Mazowiecki około lat 8 Popisy wojskowe pospolitego ruszenia Wielkiego Księstwa Litewskiego, wstęp i oprac. G. Lesmaitis, tłum. B. Piasecka, red. K. Łopatecki, Białystok 2016. 9 Niniejszy artykuł powstał w związku z przygotowywaną rozprawą doktorską. Chcę jednocześnie podziękować osobom, bez których życzliwości i pomocy ten tekst nie ujrzałby światła dziennego: Tomaszowi Jaszczołtowi, Jerzemu Antoniemu Jamiołkowskiemu, Łukaszowi Lubiczowi- Łapińskiemu, Gediminasowi Lesmaitisowi, Karolowi Żojdziowi, memu mistrzowi Andrzejowi Tadeuszowi Karpińskiemu oraz – last but not least – mojej żonie Katarzynie Trofimowicz- Kalinowskiej. ~ 6 ~ 1390/1391-1404/1405. Kolonizowanie Podlasia polskimi rodami, również po odebraniu tych ziem Mazowszanom, kontynuowali książęta litewscy: Witold i Zygmunt Kiejstutowicze. Książęta litewscy, ze zrozumiałych względów, pre- ferowali zasiedlanie tych terenów szlachtą pochodzącą z innych ziem niż Ma- zowsze. Kolejna fala osadników z Mazowsza przybyła za krótkich rządów księ- cia Bolesława IV, wnuka Janusza, w latach 1440-1444. W rezultacie Podlasie, zwłaszcza zachodnia jego część, zostało pokryte gęstą siecią osad zamieszka- łych przez etniczne polskie rycerstwo, w znacznej mierze mazowieckie10. Osadnicy przynieśli z sobą oparte na prawie chełmińskim, mazowieckie rozwiązania w kwestii powinności wojskowych. Według tekstu nadania z 1401 roku dla Pretora z Brześci (dziś Skierdy pod Warszawą), jego beneficjent, w zamian za 30 włók ziemi w Korczewie pod Drohiczynem, miał wystawić na każde wezwanie księcia na wyprawę wojenną kopijnika na koniu o wartości co najmniej 12 kop groszy11. Obserwuje się tu swego rodzaju połączenie czy roz- winięcie zapisów art. 15 i 17 prawa chełmińskiego. Nie ma mowy o trzykon- nym poczcie, za to cena konia bojowego jest trzykrotnie wyższa niż wymagana z 10 włók. W dokumentach Janusza I z 1419 roku dla dziedziców dwóch wsi, znajdujących się przy samej granicy z ówczesną ziemią drohicką (przyszłym Podlasiem), książę wspominał o służbie ziemskiej z każdych 10 włók