Reşad Ekrem Koçu'nun Eserlerinde Istanbul Folkloru

T. C. Đstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

RE AD EKREM KOÇU’NUN ESERLER ĐNDE ĐSTANBUL FOLKLORU

Sezin OKTAY 2501060128

Tez Danı manı Prof. Dr. eyma GÜNGÖR

Đstanbul 2009

ÖZ

Re ad Ekrem Koçu, tarihçi oldu ğu kadar folklorist olarak da tanınmı ve yüze yakla an sayıda kitabı bulunan bir yazardır. Koçu’nun eserlerinin odak noktası olan Đstanbul, fetih öncesinden ya adı ğı ça ğa kadar tarihiyle; saraydan sokak çetelerine kadar sosyal hayatıyla onun çalı malarında yer bulmu tur. Đstanbul Ansiklopedisi ba ta olmak üzere her yayımında Đstanbul folklorunun canlı olarak i lendi ği görülmektedir. Bu çalı mada, Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde yer verdi ği Đstanbul folkloruyla ilgili unsurlar tespit edilip örneklendirilmeye çalı ılmı tır.

ABSTRACT

Re ad Ekrem Koçu, is a writer who is also known by his folklorism as much as being a historian an has given about a hundred works. The focus in his works is Đstanbul. Đstanbul is in his Works with a large range with the social life from the palace to the street gangs before the conquest up to his age. Đt is clearly seen that in his each work, especially Đstanbul Ansiclopedia , folklore is employed by Re ad Ekrem Koçu in his works has been tried to be explanied and studyied.

iii

ÖN SÖZ

Yüzyıllar boyunca birçok medeniyete ev sahipli ği yapmı olan Đstanbul, gerek maddî ve gerekse manevî kültür unsurlarıyla her zaman dikkati çekmi tir. Kültür, davranı lardan alı kanlıklara, gelenek ve göreneklerden ya ayı ekillerine, e ğitim hayatından yerle me mekânlarına, ula ım ve haberle meden e ğlenme biçimlerine, konu ma ve anlatma tarzlarına kadar sürekli geli en ve de ğien günlük ya amın tamamını dolduran tüm folklor unsurlarının ortak adıdır.

Bir imparatorluk ba kenti olması sebebiyle farklı etnik grupların kültürlerini aynı potada eriten Đstanbul’un folklorunu ortaya çıkarmak, kültürel kimli ğimizi belirlemek açısından önemlidir.

Bu çalı manın amacı, tarihçi, edebiyatçı ve folklorist kimli ğiyle tanının Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde kültürel kimli ği olu turan Đstanbul’un folklor unsurlarını tespit etmektir.

XI ciltten olu an Đstanbul Ansiklopedisi yle beraber ula abildi ğimiz 92 eseri çalı mamızın devam etti ği iki yıl boyunca kütüphane kataloglarından ( Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Atatürk Kitaplı ğı, Đslam Ara tırmaları Merkezi Kütüphanesi, Đstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Edebiyat Fakültesi Genel Kitaplı ğı, Tarih ile Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri Seminer Kitaplıkları ) taranarak ve bir kısmı satın alma yoluyla temin edilerek i lenmi tir.

Re ad Ekrem Koçu’nun ya adı ğı devir ve eserlerini olu tururken beslendi ği sözlü ve yazılı kaynaklar büyük ölçüde XIX. yüzyıla tanıklık eder. Dolayısıyla çalı mamızda tespit edilmi olan folklor unsurları da a ğırlıklı olarak XIX. yüzyılı yansıtmaktadır.

Çalı mamız “Giri ” dı ında yedi bölümden olu maktadır. Birinci bölümde “Re ad Ekrem Koçu’nun Hayatı ve Eserleri”, ikinci bölümde “Anonim Halk Edebiyatı Unsurları”, üçüncü bölümde “Âık Edebiyatı Unsurları”, dördüncü bölümde “Geleneksel Türk Tiyatrosu Unsurları”, be inci bölümde “Hayatın Geçi Dönemleriyle Đlgili Folklor Unsurları”, altıncı bölümde “Sosyal Hayatla Đlgili Folklor Unsurları”, yedinci ve son bölümde “Eğlence Hayatı Đle Đlgili Folklor Unsurları” ilenmeye çalı ılmı , elde edilen neticeler “Sonuç” kısmında de ğerlendirilmi ve faydalanılan kaynaklar, “Kaynakça”da gösterilmi tir.

Yardımları sayesinde güç kazanıp çalı mamızın tamamlanmasına vesile olan Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir Emeksiz’e, ö ğrencilik hayatımız boyunca bizi Đstanbul ara tırmalarına yönlendiren ve bu çalı manın ortaya çıkmasında desteklerini esirgemeyen de ğerli hocam Prof. Dr. eyma Güngör’e sonsuz te ekkürlerimi sunarım.

Sezin Oktay Đstanbul 2009

ĐÇĐNDEK ĐLER

ÖZ/ ABSTRACT ...... iii ÖN SÖZ …..……………………………………………………………………….. iv ĐÇĐNDEK ĐLER .………………………………………....………………...... …..…vi KISALTMALAR ..…………………………………………………...... ……...... x GĐRĐ ………………………………………………………………………………. 1

1. RE AD EKREM KOÇU’NUN HAYATI VE ESERLER Đ…………………….3

1. 1. RE AD EKREM KOÇU’NUN HAYATI ………….……...... 3 1. 2. RE AD EKREM KOÇU’NUN ESERLER Đ ……………………….…..………5 1. 2. 1. Eserlerinin Sınıflandırılması………………...……………………………..5 1. 2. 1. 1. Đlmî Çalı maları ……………………………………………...………5 1. 2. 1. 2. Đstanbul Ansiklopedisi …………………………………………….…5 1. 2. 1. 3. Monografik Denemeleri ……………………………………………...7 1. 2. 1. 4. Derleme, Đnceleme ve Aktarma eserleri …………………………...…7 1. 2. 1. 5. Çeviri Eserleri……………………………………………………...…8 1. 2. 1. 6. Halk Kitapları…………………………………………………………8 1. 2. 1. 7. Çocuk Kitapları……………………………………………………….9 1. 2. 2. Re ad Ekrem Koçu’nun Eserlerinin Tanıtımı……………………………...9

2. ANON ĐM HALK EDEB ĐYATI UNSURLARI………………………………..59

2. 1. KONU MALIK TÜRLER…………………………………………………….59 2. 1. 1. Atasözleri…………………………………………………………………59 2. 1. 2. Deyimler………………………………………………………………….63 2. 1. 2. 1. Açıklamalarıyla Deyimler ………………………………………..…67 2. 1. 3. Argo Kelime ve Tabirler …………………………………………………73 2. 1. 4. Bilmeceler………………………………………………………………...81

vi 2. 1. 5. Tekerlemeler……………………………………………………………...83 2. 1. 6. Fıkralar……………………………………………………………………86 2. 1. 6. 1. Fıkra Tipleri ………………………………………………………...87 2. 1. 7. Dualar ve Beddualar……………………………………………………...89 2. 1. 7. 1. Dualar ………………………………………………………………89 2. 1. 7. 2. Beddualar …………………………………………………………...89 2. 2. SÖYLEMEL ĐK TÜRLER…………………………………………………..…89 2. 2. 1. Mâniler …………………………………………………………………...89 2. 2. 1. 1. Düz Mâniler ………………………………………………………...90 2. 2. 1. 2. Ayaklı Mâniler ……………………………………………………...93 2. 2. 1. 3. Mâni Fasılları ……………………………………………………….93 2. 2. 2. Mâniciler …………………………………………………………………97 2. 2. 3. Türküler …………………………………………………………………..99

3. Â IK EDEB ĐYATI UNSURLARI …………...………………………………113

3. 1. ÂIK EDEB ĐYATI ………………………………..…………………………113 3. 1. 1. Â ıklar ………………………………………………..…………………113 3. 1. 2. Â ıklar ve Â ıklarla Đlgili Tabirler………………………………………122 3. 2. DESTANLAR ………………………………………………………………..125 3. 2. 1. Destan Konuları …………………………………………………...... 127 3. 2. 2. Destan Yazanlar ………………………………………………………...127 3. 2. 3. Destan Đsimleri ………………………………………………………….137

4. GELENEKSEL TÜRK T ĐYATROSU UNSURLARI………...... 152

4. 1. MEDDAH H ĐKÂYELER Đ VE MEDDAHLAR……..………………………152 4. 1. 1. Meddah Hikâyeleri ………………………………..……………………153 4. 1. 2. Meddah Đsimleri …………………………………………..……………160 4. 1. 3. Meddahların Rekabetleri ………………………………………….……162 4. 1. 4. Meddah Hikâyelerinin Yasaklanması …………………………………..163 4. 2. KARAGÖZ …………………………………………………………………..163

vii 4. 2. 1. Karagöz Tipleri …………………………………………………………163 4. 2. 2. Karagözcü Đsimleri ……………………………………………………...164 4. 3. ORTA OYUNU ……………………………………………………………...166 4. 3. 1. Orta Oyunu Kolları …………..………………………………………. ..166 4. 3. 2. Orta Oyuncular ………………………………………………………….168 4. 3. 3. Zenneler ………………………………………………………………...169 4. 4. TULUAT ……………………………………………………………………..170 4. 4. 1. Tuluat Oyuncuları ………………………………………………………170 4. 5. KUKLA ………………………………………………………………………173 4. 5. 1. Kuklacılar …………………………………………………...... 173 4. 6. MUKALL ĐTLER, HOKKABAZLAR ……………………………………….174 4. 7. GELENEKSEL TÜRK T ĐYATROSUYLA ĐLG ĐLĐ TAB ĐRLER …………...174

5. HAYATIN GEÇ Đ DÖNEMLER ĐYLE ĐLG ĐLĐ FOLKLOR UNSURLARI…………………………………………………..…175

5. 1. DO ĞUMLA ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR ………..………………175 5. 2. SÜNNET DÜ ĞÜNLER ĐYLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR ..…….177 5. 2. 1. Saray’ın Sünnet Dü ğünleri ……………………………………………...177 5. 2. 2. Tulumbacıların Sünnet Dü ğünleri ………………………………………180 5. 3. E ĞĐ TĐM VE Ö ĞRET ĐMLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR ………..181 5. 3. 1. Okul E ğitimi……………………………………………………………..181 5. 3. 2. Okul Dı ı E ğitim ………………………………………………………..183 5. 4. EVLENMEYLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR ………………….. 184 5. 4. 1. Saray Dü ğünleriyle Đlgili Âdet ve Uygulamalar ………………………184 5. 4. 2. Halk Dü ğünleriyle Đlgili Âdet ve Uygulamalar ………………………..185

6. SOSYAL HAYATLA ĐLG ĐLĐ FOLKLOR UNSURLARI ………………...188

6. 1. MESLEKLER VE MESLEKLERLE ĐLG ĐLĐ ÂDETLER VE UYGULAMALAR ……………………………………….…188 6. 1. 1. Meslek Dalları ..……..…………………...………………………….189

viii 6. 1. 2. Esnaflar ve Alı veri le Đlgili Tâbirler ……………………………….202 6. 2. ULA IM……………………………………………………………………..207 6. 2. 1. Kara Ula ımı …………………………………………………………....207 6. 2. 2. Deniz Ula ımı ………………………………………………………….208 6. 3. HABERLE ME, ĐLET ĐĐ M ………………………………………………...210 6. 3. 1. Kadın- Erkek Arası Đleti im …………………………………………….211 6. 3. 1. 1. A k Haberle meleri………………………………………………..212 6. 4. ĐSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BAZI T ĐPLER …………………………….…217 6. 4. 1. Tulumbacılar……………………………………………………….……217 6. 4. 1. 1. Yangın Tulumbası Sandıkları……………………………………...218 6. 4. 1. 2. Tulumbacıların Sandık Naraları…………………………………...222 6. 4. 1. 3. Tulumbacı Đsimleri…………………………………………………222 6. 4. 1. 4. Tulumbacılıkla Đlgili Tabirler…………………………………...... 232 6. 4. 2. Kabadayılar ve Külhanbeyleri …………………………………………234 6. 4. 2. 1. Kabadayılar ……………………………………………………...... 235 6. 4. 2. 2. Külhanbeyleri ……………………………………………………...239 6. 5. G ĐYĐM- KU AM- SÜSLENME …………………………………………….240 6. 6. HALK HEK ĐML ĐĞĐ …………………………………………………………248 6. 7. HALK TAKV ĐMĐ ……………………………………………………………249 6. 8. ĐNANI LAR …………………………………………………………………251 6.9. BÜYÜ ………………………………………………………………………...253 6. 10. YATIRLAR ………… ……………………………………………………..254

7. E ĞLENCE HAYATI ĐLE ĐLG ĐLĐ FOLKLOR UNSURLARI…………….258

7. 1. D ĐNÎ BAYRAMLARLA ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR …………..258 7. 1. 1. Ramazan ve Bayramla Đlgili Tabirler……………………………………259 7. 1. 2. Direklerarası E ğlenceleri ……………………………………………….261 7. 1. 3. Ramazan Sergileri ………………………………………………………262 7. 2. AÇIK E ĞLENCE MEKÂNLARI ……………………………………………262 7. 2. 1. Mesire Alanları …………………………………………………………262 7. 2. 2. Panayırlar, Festivaller, Kutlamalar ……………………………………..270

ix 7. 3. KAPALI E ĞLENCE MEKÂNLARI ………………………………………...272 7. 3. 1. Kahvehaneler, Kıraathaneler ……………………………………………272 7. 3. 1. 1. Çalgılı Kahvehaneler………………………………………………275 7. 3. 2. Çayhaneler ……………………………………………………………...281 7. 3. 3. Meyhaneler ……………………………………………………………. 281 7. 3. 3. 1. Meyhanede Hizmet Verenler ……………………………………...289 7. 3. 3. 2. Đçki ve Meze Çe itleri ……………………………………………..290 7. 3. 3. 3. Meyhane Kültürü ile Đlgili Adetler ve Tabirler ……………………291 7. 3. 4. Me hur Birahaneler ……………………………………………………..292 7. 3. 5. Me hur Gazinolar ……………………………………………………….293

SONUÇ ...... ……………………….…………………………………………….297 KAYNAKÇA ……………………………………………………………………..304

KISALTMALAR

A.e. : aynı eser bkz. : bakınız bs. : baskı, basım C. : cilt çev. : çeviren DB ĐA : Dünden Bugüne Đstanbul Ansiklopedisi Dr. : Doktor haz. : hazırlayan, hazırlayanlar Hz. : Hazreti M. : Miladi mec. : mecaz nr. : numara Prof. : Profesör s. : sayfa TFAD : Türk Folklor Ara tırmaları Dergisi t.y. : basım tarihi yok vb. : ve benzeri v.s. : vesaire y.y. : basım yeri yok

xi Kitap Adı Kısaltmaları

Kısaltma Kitap Adı

1786’da : 1786’da Türkiye

Âık : Âık ve âir Padi ahlar

AY ĐNO : Ak Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu

Binbirdirek : Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan

EĐMMK : Eski Đstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri

Giyim : Türk Giyim Ku am ve Süslenme Sözlü ğü

Đ A : Đstanbul Ansiklopedisi

Đ C : Đstanbul Camileri

Đ K : Đstanbul Konu maları Kabakçı : Kabakçı Mustafa ( Bir Serserinin Romanlatırılmı Hayatı )

Osmanlı : Osmanlı Padi ahları

PH : Patrona Halil

Seyahatname : Evliya Çelebi Seyahatnamesi

Sûr : Sûrnâme

TBEA : Tanzimattan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi

TGV : Tarihimizde Garip Vakalar

TK : Tarihimizde Kahramanlar

THHSRM : Tarihten Hikâyeler Hatice Sultan ile Ressam Melling

Tulumbacılar : Đstanbul Tulumbacıları

Yasaklar : Osmanlı Tarihinde Yasaklar

xii

GĐRĐ

Folklor, sosyal bir varlık olan insanın hayatının bütün evrelerini inceleyen bir bilim dalıdır. Folklor, bireyin geçmi iyle gelece ği arasındaki kültürel de ğiimlerin bütünüyle ilgilidir. Monografik çalı malarla, alan ara tırmalarıyla maddi ve manevi kültürel kimli ğe ait olan unsurları ortaya çıkarır. Geli en yeni teorilerle bunları i le- yerek gelecek nesillere fayda sa ğlamayı amaçlar.

Her birey küçük ya da büyük bir toplumsal grup içerisinde ya ar, toplumun ortak de ğerlerinden beslenir, böylece kendine ve ait oldu ğu gruba dair bir kültürel kimli ğe sahip olur.

Bireylerin oldu ğu gibi ehirlerin de kültürü ve kültürel kimli ği vardır. Đstan- bul, köklü tarihi, geni ticaret hacmi, nüfus yo ğunlu ğu, do ğal güzellikleri, e ğitim merkezi olu u gibi nedenlerle çok zengin bir kültüre sahip olagelmi tir.

Đstanbul folklorunun tespit edilmesi bir tek millete ait unsurların, sınırlı bir dönemin, dar bir co ğrafyanın folklorunun belirlenmesinden öte bir eydir. Çünkü Đstanbul medeniyetler ba kentidir. Farklı milletleri, ırkları, dinleri, dilleri çe itli gaye- lerle aynı co ğrafyada bulu turur. Đstanbul’un kültür zenginli ği bu farklılıklardan olu mu tur.

Büyük bir çe itlili ğe sahip Đstanbul folklorunun bütün devirlerini kapsayan bir çalı ma ortaya koymak zordur. Đstanbul üzerine eser vermi bütün ara tırmacıların, yazarların eserlerinin Đstanbul folkloru açısından incelenmesi de neredeyse imkân- sızdır. Ancak, belirli devirler ve yazarlar üzerinde parça parça yapılan ya da yapıla- cak olan çalı malar Đstanbul folklorunun bütününü ortaya koymaya yarayacaktır. Biz de bu amaçla Re ad Ekrem Koçu’nun bakı açısıyla Đstanbul folkloru unsurlarını tespit etmeye çalı tık.

1 Çalı mamız, Re ad Ekrem Koçu’nun süreli yayınlardaki yazıları hariç tutula- rak kitap halinde basılmı yüze yakın eserini kapsamaktadır. Tarihçi, edebiyatçı ve folklorist kimli ğiyle dikkat çeken Koçu’nun bu eserlerlerinde akademik olmaktan ziyade popülerli ği tercih etti ği anla ımaktadır. Çünkü Koçu, kimisi belgelere, notlara da dayansa eserlerini kendine ait üslubuyla kaleme almı tır. Biz de onun üslubunu yansıtabilmek amacıyla tezimizde yer yer alıntılar yapma yoluna gittik.

Koçu, çok farklı kaynaklardan beslenen bir yazar olarak kar ımıza çıkmakta- dır. Bu kaynaklar yazılı ve sözlüdür. Eserlerinde olaylara kendi dünya algısıyla, merak alanlarıyla yakla tı ğı açıkça fark edilmektedir. Örne ğin destanları, meddah hikâ- yelerini, tulumbacıları, e ğlence hayatını merkeze alarak di ğer folklor unsurlarını an- latmı tır.

Re ad Ekrem Koçu, ba ta Đstanbul Ansiklopedisi olmak üzere eserlerinde “ayrıntı” yazarı denilebilecek bir özellik göstermektedir. Sıradan insanlar onun yazı- larında “kahraman” olmu lardır. Pek çok kimsenin fark etmedi ği ya da önemsemedi- ği konular onun renkli üslubuyla de ğerlenmi ve göz önüne çıkmı tır. Koçu’nun, Đstanbul ara tırmalarında vaz geçilemez ba vuru kaynakları arasında yer almasının ba lıca sebeplerinden birisi de budur.

1. RE AD EKREM KOÇU’NUN HAYATI VE ESERLER Đ

1. 1. RE AD EKREM KOÇU’NUN HAYATI

Asıl adı Mehmet Re ad Ekrem Koçu’dur. Gazeteci yazar Ekrem Re ad Bey ile Hacı Fatma Hanım’ın o ğlu olarak 1905 yılında Đstanbul’da dünyaya gelir. Đstan- bul’da çıkan Tarik , Mâlûmat , Cerîde-i Havâdis gazetelerinde çalı an babası Ekrem Re ad Bey, Konya Sanayi Mektebi Müdürlü ğüne atanmı ve Kurtulu Sava ının sonuna kadar burada kalmı tır. Đstanbul’a döndü ğünde, 1925’ten ölümüne ( 1933 ) kadar Cumhuriyet gazetesinin memleket haberleri servisinin ba ında bulunmu tur ( Eyice, 1976: 7641 ).

Re ad Ekrem, babasının görevi dolayısıyla bulundu ğu Konya’da, Konya Anadolu Đntibah Mektebi (1918) ve Bursa’da Bursa Erkek Lisesi’nde (1927) okumu tur. Đstanbul Dârülfünûnu Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden mezun olmu - tur (1931). Mezuniyetinin ardından tarihçi Ahmet Refik Bey’in (1880- 1937) kürsü- sünde bir süre asistan olarak çalı mı ; ancak, 1933’te yapılan üniversite reform hare- ketiyle pek çok ö ğretim üyesi ve yardımcısı Dârülfünûn dı ında bırakılınca, o da ho- cası Ahmet Refik [Altınay] Bey ile birlikte üniversiteden ayrılmı tır. Đstanbul’un çe itli okullarında, Kuleli Askeri Lisesi, Pertevniyal ve Vefa Liselerinde tarih ö ğret- menli ği yapmı tır.

“Re ad Ekrem Koçu, hiç evlenmemi ti. Bu bakımdan oldukça derbeder bir ya amı vardı. Son yıllarda Mehmet adındaki Anadolulu bir çocu ğu resmen evlat edinmi , onun kız ve erkek iki karde ini de yanına getirmi ti. Ölümünden sonra Mehmet Koçu, ansiklopedinin bir depoda duran fasiküllerini tasfiye etti. Arkasından da evde toplanan not ve dokümanları Niyazi Ahmet Bano ğlu aracılı ğıyla Tercüman gazetesi ar ivine sattı. Bu ar iv de da ğıtılıp satıldı ğına göre bugün ne oldu ğu bilinmez. Zaten az sonra Mehmet Koçu’nun da öldü ğü duyuldu. Böylece Re ad Ekrem Koçu’nun bıraktı ğı her ey karanlıklarda kaldı. O’nun XIX. yüzyıl gazetelerinden büyük bir sabırla toplayarak defterlere geçirdi ği, inanılmaz bazı polis olayları vardı;

3 hamamlara dair zengin bir ar iv olu turmu , hatta bunu özet olarak bir konferans halinde takdim etmi ti. Bunların imdi nerede ve kimlerin ellerinde oldu ğu bilinmez” ( Eyice, 1994: 43 ).

Re ad Ekrem Koçu’nun yeti mesinde, Osmanlı devletinin son yılları ile Cumhuriyet’in ilk dönemi arasında ya amı olan babası Ekrem Re ad Bey ile Đstan- bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden hocası Ahmet Refik’in ( 1880- 1937 ) önemli etkileri vardır ( Eyice, 1976: 7642 ). Osmanlı devri Türk for- masyonu gören Re ad Ekrem Koçu, tarihi gerçekleri titizlikle göz önünde bulundu- ran, tarihin meraklı olaylarını büyük bir dikkat ve sabırla yazılı belgelerden ayıkla- yan, olayları zevkli bir anlatım halinde, herkesin kolaylıkla anlayabilece ği, akıcı bir üslûp içinde sunmasını bilen bir tarihçi-edebiyatçı olarak sayısız esere imza atmı tır. Eserlerinde büyük ölçüde Đstanbul tarihini ve eski Đstanbul’un sosyal hayatını ele almı tır.

Yüzlerce yazısı gazete sayfaları arasında saklı kalan, bir kısım çalı maları ise yayınlanamamı olan Re ad Ekrem Koçu, 6 Temmuz 1975’te Đstanbul’da Gözte- pe’deki evinde vefat etmi tir ( Đ K, 17- 20 ). Sahrayıcedit Mezarlı ğına defnedilmi tir (Eyice, 1994: 41; TBEA, 2003: 612 ).

Yazılarında “Ahmet Bülent Koçu” ve “Re ad Ekrem” imzalarını da kullanan Re ad Ekrem Koçu, aynı zamanda iire, resme ve foto ğrafçılı ğa da meraklıydı. ( Yurt Ansiklopedisi, 1982- 1983: 4112) .

Tarihçi, edebiyatçı ve folklorist olarak tanınan Koçu, ele aldı ğı bir konuyu i - lerken kendi kalemini i e katar, her hangi bir kaynaktan aldı ğı olayı üslûba çeker, hikâyele tirir, kurgular, ele tirir, kendile tirir diyebiliriz. Re ad Ekrem Koçu’nun adeta sınırı yoktur, eline geçen her bilgi, gördü ğü, duydu ğu her ey, bir iir ya da düz yazıdan çıkardı ğı anekdot, eserlerinde konu olarak kar ımıza çıkabilir. Koçu’nun kalıp ifadeleri vardır. Belli konulardan belli kelimeler ya da kalıplarla bahseder, yalın ama kuru olmayan ifade tarzına sahiptir. Koçu’nun üslûbu renklidir.

4 Konu çe itlili ğine sahip olan Re ad Ekrem’in eserlerinden padi ahlardan ca- riyelere, selâtin câmilerden meyhane kö elerine, tarihi kahramanlardan sokak çocuk- larına kadar pek çok konu tekrar edilerek anlatılabilmi tir.

Ele aldı ğı konuları hikâyele tiren hatta roman formuna ula tıran Koçu’ya dair Ya ar Nabi’nin de ğerlendirmesi öyledir: “Sait Faik, bize onun bir “Grand Meoulnes” verebilece ğinden emin oldu ğunu söylüyor. Ben sadece, Re ad Ekrem’in, isterse büyük bir Türk romancısı olabilece ğini kaydetmekle iktifa edeceğim 1.”

1. 2. RE AD EKREM KOÇU’NUN ESERLER Đ

1. 2. 1. Eserlerinin Sınıflandırılması

Yüze yakın yayımlanmı kitabı bulunan Re ad Ekrem Koçu’nun ayrıca Akbaba , Amcabey , Hafta , Hayat Tarih , Hergün , Đslâm Ansiklopedisi , Đstanbul Enstitüsü Dergisi , Milliyet, Son Posta , Tef , Tercüman , Türk Dü ünce Mecmua- sı , Türk Folklor Ara tırmaları , 20. Asır gibi ansiklopedi, gazete, ve dergilerde yazıları, bilhassa tefrikaları yayımlanmı tır. Çalı mamızda süreli yayımlardaki yazı- larını de ğil, kitaplarını de ğerlendirdik Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerini u ekilde sınıflandırmak mümkündür:

1. 2. 1. 1. Đlmî Çalı maları

Đslâm ansiklopedisine yazdı ğı “Hekimo ğlu Ali Pa a” ve “Sürmeli Ali Pa a” maddeleri ile Osmanlı Muahedeleri ve Bostancıba ı Defterleri eserleri di ğer eserlerine nispetle daha ilmî muhtevalı çalı malardır ( Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklope- disi, 1982: 382 ).

1. 2. 1. 2. Đstanbul Ansiklopedisi

1 Craven, Elisabeth, 1876’da Türkiye (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Sertel Matbaası, 1939, s. 46.

Koçu’nun en önemli eseri, maddi nedenlerden dolayı “Gökçınar” maddesiyle sona eren Đstanbul Ansiklopedisi ’dir. Bu ansiklopedi 1944 yılında yayın hayatına girmi ve 1973 yılına kadar aralıklarla ansiklopedinin 173 fasikülü yayımlanabilmi - tir. Maddelerinin büyük ço ğunlu ğu Re ad Ekrem Koçu tarafından yazılmı tır.

Re ad Ekrem Koçu’nun bütün eserleri içinde Đstanbul Ansiklopedisi ’nin ayrı ve özel bir yeri vardır. Eserlerinde ele aldı ğı pek çok konunun ansiklopedi maddesi olarak da yer aldı ğı görülmektedir.

Klasik ansiklopedi düzeninde kolay kolay yer alamayacak maddelere Đstan- bul Ansiklopedisi nde rastlamak mümkündür. A ağıdaki madde ba lıkları bu konuda fikir vermek için seçilmi tir:

“Bafralı Çetin” ( Demir mide), Đ A VII, 3882, “Buz, Đstanbul Bo ğazının ve Đstanbul Limanının Buz Kitleleriyle Kaplanıp Örtülme- si” Đ A VI, 3158, “Cerrahpa a’daki Sokak Köpe ği”, Đ A VII, 3505, “Çekirge Ya ğmuru”, Đ A VII, 3804, “Çengelci” ( Hırsız ) , Đ A VII, 3822, “Dut A ğacı Yapra ğı Kurusu Đlanı” Đ A IX, 4787- 4788, “Erenköy’ün Sivrisinekleri” Đ A IX, 5167, “Tavukkaldıran Ay e” Đ A III, 1634- 1635.

XI. cilde ve sadece G harfine kadar olan kısmı basılabilen ansiklopedide madde ba ı olarak dikkat çeken konular unlardır:

Adalar, A ğızlıkçılar, Ansiklopediler, Antikacılar, Arabacılar, Arap bacılar, Arap halayıklar, Arinacılar, Arkeologlar, Artistler, Arzuhalciler, Askerler, A çılar, Atlı hamallar, Avukatlar, Ayazmalar, Ayazmalar, Bahçıvanlık, Balıkçı dalyanları, Balık- lar, balıkçılar, Basımevleri, Basın münaka aları, Baskınlar, Bentler, Berberler, Bes- tekârlar, Caddeler, Câmiler, Ciltçilik, Cinayetler, Çe meler, Çeteler, Çıkmaz sokak-

6 lar, Çiçekçiler, Çiftlikler, Çingeneler, Dervi ler, Devlet adamları, Dilbilimciler, Di- lenciler, Divanlar, Dökümcüler, Ebeler, Enstitüler, Evliyalar, Foto ğrafhaneler, Fut- bol takımları, Gazeteciler, Gazeteler, Hafızlar, Hamamcılar, Hamamlar, Hanendeler, Hanlar, Hattatlar, Hisarlar, Đlkler, Đnanı lar, Đ adamları, Kabzımallar, Kalyonlar, Kamplar, Kaptanlar, Kasırlar, Kâtipler, Kemanke ler, Kıyafetler, Kilise bestekârları, Kiliseler, Kitapçılar, Konaklar, Köprüler, Kö kler, Köyler, Kuleler, Kumarbazlar, Kunduracılar, Kuçular, Kuyumcular, Kütüphaneler, Maliyeciler, Matbaacılar, Mecmualar, Meczuplar, Medreseler, Mezarlıklar, Mimarlar, Muallimler, Muvakkit- haneler, Müderrisler, Müzeler, Müzik âletleri, Nakliyat irketleri, Nevcivanlar, Ok- çular, Okullar, Ölçü birimleri, Padiahlar, Panayırlar, Patrikler, Pehlivanlar, Profesör- ler, Rahipler, Remmaller, Renkler, Ressamlar, Ritüeller, Romanlar, Rü diyeler, Sa- raçlar, Sarraflar, Sazendeler, Sergiler, Seyyahlar, Sinemalar, Sokaklar, Su isimleri, Su kemerleri, Suyolları, airler, Tabipler, Tamburacılar, Tarihçiler, Terziler ( erkek ve kadın terzileri ), Tiyatrocular, Tulumbacılar, Tüccarlar, Türbeler, Vapurlar, Vezir- ler, Yalılar, Yangınlar, Yatırlar, Yazarlar, Yiyecek çe itleri, Yortular, Zabıtalar, Zen- ginler, Zindanlar, Zorbalar.

1. 2. 1. 3. Monografik Denemeleri

Ahmet Rasim Hayatı , Seçme iir ve Yazıları , Ahmet Refik Hayatı , Seçme iir ve Yazıları , Fatih Sultan Mehmed , Osman Gazi’den Atatürk’e: 600 Yılın Panoraması , Osmanlı Padi ahları, Sokullu Mehmet Pa a, Türk Tarihinin 50 Büyük Adamı.

1. 2. 1. 4. Derleme, Đnceleme ve Aktarma Eserleri

Büyük ölçüde tarihi belgeleri tarayarak meydana getirdi ği tarih, kültür, sanat ve folklor konuları içeren, derleme, inceleme, ara tırma ve yazma eserlerden Latin harfli Türkçe olarak tekrar ele alınıp düzenlenmi olan yayımları unlardır: Açı De- de’nin Hatıraları , Bostancıba ı Defterleri , Büyük Deniz Ke ifleri: XV. ve XVI. Asırlarda , Da ğ Padi ahları , Darülaceze ( 1895- 1974 ), Evliya Çelebi Seyahatna-

7 mesi , Hatice Sultan ve Ressam Melling: Tarihten Hikâyeler, Đstanbul Camileri, Osmanlı Muahedeleri , Osmanlı Tarihi’nin Panoraması , Seyid Vehbi: Surnâme (III. Ahmed’in O ğullarının Sünnet Dü ğünü ), Topkapı Sarayı , Türk Giyim Ku- am ve Süslenme Sözlü ğü, Türk Zaferleri , Yangın Var: Đstanbul Tulumbacıları , Yeniçeriler, Vilâdetnâme.

1. 2. 1. 5. Çeviri Eserleri

1588’de Anadolu’nun Bir Kö esi : Đzmit-Geyve-Torbalı-Mudurnu- Nallıhan-Beypazarı-Sivrihisar-Gemlik (J. E. Dauzats), 1655-1656’da Đstanbul ve Türkiye (Jean De Thevenot), 1717-1718’de Lale Devri Ba larında Türkiye (Marry Monteque), 1786’da Türkiye (Elisabeth Craven), 1874’te Đstanbul (Edmonde De Amicis) eserleri Koçu’nun seyahatname tarzındaki eserleri tercüme ederek Türk- çe’ye kazandırdı ğı yayımlardır. Bunlar dı ında çocuk kitabı olarak dilimize çevirisi yapılan eserler de vardır: Çocuklar Cumhuriyeti (Jules Verne), Define Adası, Ge- mici Sinbad’ın Harikulâde Maceraları.

1. 2. 1. 6. Halk Kitapları

Esirciba ı, Forsa Halil , Gizli Yol gibi tarihi romanları; Fatih Sultan Mehmed, Kabakçı Mustafa Pa a, Kösem Sultan, Murad Reis’in O ğlu, Patrona Halil, Son Yeniçeri gibi romanla tırılmı tarihi ahsiyetleri anlatan kitapları ve bilhassa Erkek Kızlar , Ha metli Yosmalar , Haydut A kları , Đstanbul Cenginde Fatih Sultan Mehmed’in On Fedaisi , Đstanbul Masallarının Güzel Kadınları , Kanuni Sultan Süleyman’ın Be Fedaisi , Kızlar A ğasının Piçi , Milli Hikâyeler: Đlk Kur un , Sihirli amdan , Tarihimizde Garip Vakalar , Tarihimizde Kahra- manlar , Tarihteki Güzel Kadınlar : Taçlı Fahi eler tarzındaki kitapları tarihe sosyal bakı ını yansıtan, tarih bilgisi vermenin dı ında tarih bilinci a ılamayı amaç edinmi , tarihin kronolojiden ibaret olmadı ğını, kanıyla canıyla insanla ili kili bulundu ğunu gösteren halk kitapları hüviyetinde olan yayımlarıdır.

8 1. 2. 1. 7. Çocuk Kitapları

Ayrıca çocuklarda tarih bilincini geli tirmek ve tarihi sevdirmek maksadıyla hazırladı ğı kitapları da Re ad Ekrem Koçu’nun ülkemiz e ğitim ve kültür hayatına arma ğan etti ği eserler arasında önemli bir yekûn tutar: Ba ğdat Kervanı , Balaban- cık , Kara Korsan Pe inde 248 Çocuk gibi tarihi romanlar yanında Đlkokulda Ta- rihe Giri , En Eski Zamanlardan Bugüne Kadar Türk Tarih Bilgisi, Atilla ve Hunlar , Bizans Tarihi: arkî Roma Đmparatorlu ğu (395- 1453) , Cengiz ve Türk Mo ğol Đmparatorlu ğu, Çocuklar: Hatıralar ve Hikâyeler , Selçuk Đmparatorlu- ğu: Alparslan ve Bizanslılar , Sümer Türkleri: Eski Zaman Medeniyetlerinin Đlk Oca ğını Kuran Türk Ustalar , Tarihin Ön Ça ğları , Tarihten Evvelki Zamanlar , Timur ve O ğulları çocuklara tarih bilgisi vermek amacıyla yazdı ğı kitaplarıdır.

1. 2. 2. Re ad Ekrem Koçu’nun Eserlerinin Tanıtımı

Re ad Ekrem Koçu’nun eserleri tanıtılırken kronolojik sıra takip edilmi tir. Basım tarihi kaydedilmemi ve belirlenememi olan kitaplar ile aynı tarihte yayım- lanmı olanlar, kitap adına göre alfabetik sıra ile verilmi tir.

Bir eser tanıtılırken önce bibliyografik künyesi, ardından bir ya da birkaç cümle ile kitabın konusu, içeri ği ve son olarak da ara tırmacılara kolaylık sa ğlayabi- lece ği dü üncesi ile içindekiler kısmı nakledilmi tir. Đçindekiler kısmı bulunmayan – pek az kitapta içindekiler kısmı bulunmaktadır- ve hazırlaması mümkün olan yayın- larda bu kısım tarafımızdan olu turulmu tur.

1. Dauzats, J. E., 1588’de Anadolu’nun Bir Kö esi (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, ty., 47 s.

Re ad Ekrem’in Fransızca’dan çevirisini yaptı ğı bu kitabın sonunda ek olarak ( s. 29- 47) Nafizâde Ahmed Fuad’ın 1897’de yapmı oldu ğu “Bursa Seyahati Notla-

9 rı” da yer almaktadır. Kırım Harbi sırasında müttefik Fransız ordusuyla Türkiye’ye gelen M. J. E. Dauzats’ın Excurs on agricole dans le nord de l’Anatolie en 1855 adlı seyahatnâ- mesini 1885 de Anadolunun Bir Kö esi adı ile tercüme etti ğini belirtir. 1

Đçindekiler : Geyve ve Ilıca s.7, Taraklı, Torbalı, Mudurnu s.10, Nallıhan, Çayırhan s.14, Beypazarı s.17, Kapalıhamam, Çiftlikbiçer s.20, Anadolu’da Ziraat s.22, Sivri- hisar ve Gemlik s.26, Bursa Seyahatnamesi : Đstanbul’dan Hareket Edremit Vapuru s.31, Mudanya, Tren s.33, Bursa’da Nazlıyan Misafirhanesi s.37, Bursa s.39, Dönü s.45.

2. Deyrolle, Théophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a (çev. : Re ad Ekrem Ko- çu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, ty., 56s.

Fransa Hükümeti tarafından Türkiye’nin do ğu illerinde bir ara tırma gezisine gönderilen Théophile Deyrolle adındaki natüralist bir ara tırmacı 1869 yılında Trab- zon’dan ba layarak do ğu illerini dola mı , seyahat notlarını yaptı ğı resimlerle des- tekleyerek 1875’te Le Tour du Monde adlı seyahat dergisinde Voyage Dans le Lazistan et l’Arménie adı ile yayınlamı tır. Koçu, bu notların “dikkate de ğer” dedi- ği kısımlarını Türkçe’ye çevirerek yayınlamı tır.

Đçindekiler : Trabzon s. 7, Cevizlik s.13, Karaçukur s. 21, Gümü hane s. 27, Bayburd s. 35, Tortum s. 41, Hamsiköy s. 45, Zigana Da ğı s. 47, Kopda ğı s. 50, Erzurum s. 53.

3. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 1, Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, ty., 176 s.

Evliya Çelebi Seyahatnanesi ’nin hazırlanma sebebi Koçu tarafından öyle izah edilir: “Büyük bir kısmı umumi kütüphanelerimizde el yazması olarak durmaktadır; bir

1 Çeviriye esas olan kitabın adı, Koçu’nun kitabın sunu unda verdi ği ad ve iç kapakta verilen ad fark- lıdır.

10 kısmı Arap harfleriyle, pek azı da yeni Türk harfleriyle basılmı tır ki Maarif Vekâle- ti’nin ilmî vesika ve kaynak ne riyatı arasında bulanan bu sonuncular, gençlik tara- fından metni anla ılmadan, ancak okunmaktadır. Gayemiz her okur yazar vatanda ın geçmi asırlardaki Türk hayatının birer aynası olan eserleri kütüphanesine koyabil- mesini temin etmektir. “Türkiye Tarihleri Serisi” hazırlanırken; geçmi asırlardaki Osmanlı lehçesi, müellifin üslubu ve ifadesi bozulmadan, bugünkü yazı dilimize çev- rilecektir. Metinler, orijinal kıymetlerinden en ufak bir ey kaybetmeyecektir.”

Koçu, seyahatnamenin tamamını de ğil, seçmelerini yayınlamı tır. Bunu yaparken tarihi inceleme yapacak olanları ilgilendiren ayrıntılara yer vermeyi tercih etmi tir.

Đçindekiler : Türk Tarihleri Serisi s. 3, Evliya Çelebi ve Eseri s. 4, Seyahatname Đs- tanbul s. 15, Đstanbul s. 20, Đstanbul Đçinde ve Dı ındaki Madenler s. 22, Fatih Sultan Mehmed’in Đstanbul’u Muhasarası ve Zaptı Beyanındadır s. 23, Eski Saray ile Yeni Saray’ın Binalarını Beyan Eder s. 27, Eski Saray s.28, Fetholundu ğu Zaman Đstan- bul’a Hâkim Nasbolunanlar s. 30, Đstanbul’daki Selâtin Camiler s. 32, Ayasofya s. 32, Fatih Camii s. 33, Bayezid Camii s. 34, Sultanselim Camii s. 35, Süleymaniye s. 35, ehzade Camii s.39, Haseki Camii s. 40, Mihrimah Camii s. 40, Sultanahmed Camii s. 40, Dördüncü Sultan Mehmed’in Validesi Camii (Yeni Cami) s. 41, Đstanbul Đçre Bina Olunan Vüzera, Vükela ve Âyan Camileri s. 42, Mahmutpa a Camii s. 42, Molla Hayreddin Camii s. 42, Kocamustafapa a Camii s.42, Firuza ğa Camii s. 42, Mehmeta ğa Camii s. 42, Đbrahimpa a Camii s. 43, Dra ğman Camii s. 43,Üç Ba Ca- mii s. 43, Sun’ullah Efendi Camii s. 43, Kürkçüba ı Camii s.43, Balat Camii s. 43, Sivasi Efendi Camii s. 43, Ak emseddin Camii s. 43, Azaplar Camii s. 43, A ıkpa a Camii s. 43, Altı Bo ğaça Camii s. 43, Kara Piri Pa a Camii s. 44, Atpazarı Camii s.44, Emirahur Camii s. 44, Hadım Đbrahim Pa a Camii s. 44, Davud Pa a Camii s. 44, Cerrah Mehmed Pa a Camii s. 44, Eski Hüsrev Pa a Camii s. 44, Eski Ali Pa a Camii s. 44, Nakilbend Camii s. 44, Koca Mehmed Pa a Camii s.44, Ni ancı Pa a Camii s. 44, Vezir Ahmed Pa a Camii s. 44, Bayrampa a Camii s. 44, Ni ancı Pa a Camii s. 45, Hafız Pa a Camii s.45, Halil Pa a Camii s. 45, Sarıgez Camii s. 45, Tava i Mesih Pa a Camii s.45, Bali Pa a Camii s. 45, Rüstem Pa a Camii s. 45, Ya-

11 vuz Er Camii s. 45, Unkapanı Camii s. 45, Kemal Mimar Camii s. 45, Osman ah Vadidesi Camii s. 45, Abdurrahman Efendi Camii s. 45, Hacı Evhad Camii s. 46, Hadım Mahmud Pa a Camii s. 46, Odaba ı Camii s. 46, Koca Hüsrev Pa a Camii s. 46, Hatun Camii s. 46, Defterdar Süleyman Çelebi Camii s. 46, Hürrem Çavu Camii s. 46, Sinan A ğa Camii s. 46, Ahi Çelebi Camii s. 46, Đstanbul’da Bulunan Mescitler s. 46, Đstanbul’daki Medreseler ve Pâyeler s. 48, Đstanbul’da Bulunan Darülkuralar s. 50, Đstanbul’daki Sibyan Mektepleri s. 50, Đstanbul’daki Darülhadisler s. 51, Đstan- bul’daki Tekkeler s. 51, Đstanbul’daki Đmaretler s. 51, Đstanbul’daki Hastane ve Tı- marhaneler s. 52, Đstanbul’da Bulunan Vüzera, Ulema, Âyan, Kibar ve Gayrilerinin Saraylarının Me hurları s. 52, Đstanbul’daki Hanlar, Kervansaraylar ve Bekâr Odaları s. 54, Đstanbul’daki Misafirhane ve Kervansaraylar s. 55, Đstanbul’daki Bekâr Odaları s. 55, Đstanbul’daki Çe meler ve Sebiller s. 56, Galata, Üsküdar, Eyüp ve Đstanbul’un Hamamları s. 57, Hamamların Tevzii Hakir Üzre Beyanı s. 58, Evliyayı Hakirin Ha- yatında Ellerini Öpüp Dualarını Aldı ğı Meczuplar s. 60, Đstanbul Haricindeki Üç Kadılık Yerde ve Tâ Karadeniz Bo ğazına Kadar Mamur Olan Yerler s. 64, Yedikule Dı ı s. 64, Yenikapu Kasabası s. 64, Topçular Mahallesi s. 65, Otakçılar s. 65, Ni- ancı s. 65, Çömlekçiler Mahallesi s. 65, Eyüp s. 66, Eyüp Mesiresi s. 67, Sütlüce s. 69, Pîri Pa a s. 70, Hasköy s. 71, Tersane Bahçesi s. 71, Kasımpa a s. 72, Galata s. 75, Tophane s. 79, Be ikta s. 83, Ortaköy s. 85, Kuruçe me s. 85, Arnavutköyü s. 86, Rumelihisarı s. 86, Đstinye s. 87, Yeniköy s. 87, Tarabya s. 88, Büyükdere s. 88, Sarıyar s. 89, Rumeli Kilidülbahir Kalesi s. 89, Fener s. 89, Anadolu Kilidülbahir Kalesi s. 90, Kavak Kasabası s.90, Yoroz Kalesi s. 90, Beykoz s.91, Kılıç Balı ğı Dalyanı s. 91, Tokat Bahçesi s. 91, Sultaniye Bahçesi s. 92, Đncirli s. 92, Çubuklu Bahçesi s. 92, Kanlıca s. 92, Anadoluhisarı s. 92, Göksu Mesiresi s. 93, Kandilli Hasbahçesi s. 93, Kuleli Bahçesi s. 93, Çengelköyü s. 94, Đstavroz s. 94, Kuzguncuk s. 94, Üsküdar s. 94, Kadıköy s. 98, Đstanbulun Dört Bir Tarafında Padi ahlara Mah- sus Ba ğ ve Bahçeler s. 98, Đstanbul Civarında Bulunan Asker ve Esnaf Hicrî 1048 (Miladi 1638) Ordu Alayı s.103, Çıra ğı Ne Yol ile Meydanı Muhabbete Getirirler Anı Beyan Eder s. 104, Evsafı Kostantiniyye s. 106, Đstanbul ve Tevabiinde Bulunan Asker ve Esnaf s. 109, Alay Çavu ları s. 109, Hanendeler, Matrablar, Rakkaslar Es- nafı s. 166, Yeni Zuhur Etmi Hanendeler s. 167, Sazendeler Esnafı s. 167, Ordu Alayının Sonu s.175.

12 4. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 2, Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, ty, 143 s.

Đçindekiler : Bin Elli Tarihinde Đstanbul’dan Bursa’ya Seyahat s.3, Heybeli, Mudanya, Nilüfer Nehri s.4, Bursa ve Bursa Kalesi s. 5, Bursa’nın Camileri, Mescidleri, Medreseleri, Tekkeleri, Đmaretleri s.7, Bursa’nın Hanları, Çe meleri, Su De ğirmenleri s. 10, Bursa’nın Hamamları, Bursa’nın Kaplıcaları s. 11, Bursa’nın Çar ıları, Kahveleri s.13, Bursa’nın Teferrüçgâhları, Mesireleri s. 15, Ke i Da ğı s.16, Bursalıların Đ i Gücü, Dilleri, Kıyafetleri, Bursa’nın Me hur eyleri s. 17, Đs- tanbul’a Dönü s. 18, Đstanbul’dan Đzmit’e Seyahat s.22, Đstanbul’dan Trabzon’a Se- yahat s. 27, Trabzon Kalesi, Trabzon’un Camileri, Mescitleri, Trabzon Ahalisi, Đ i Gücü, Trabzon’un Me hur Sanayii, Trabzon’un Yiyecek Đçece ği, Trabzon’un Mesi- releri s. 37, Gürcistan ve Mikrilistan’a Seyahatimiz s. 42, Anapa Limanı’ndan Azak Gazabına Azîmet s. 47, Azak Muhasarası s. 49, Azak Gazası’ndan Fetihsiz Kırım Diyarı’na Azîmet s. 53, Karadeniz s. 55, Vatanı Aslimiz Olan Đstanbul’a Revan Ol- du ğumuzu Beyan Eder s.60, Bin Elli Be Senesinde Girid Gazası’na Gitti ğimizi Be- yan Eder s. 61, Hanya Kalesi’nin Muhasarası ve Fethi s. 66, Karadan Erzurum’a Gi- derken Seyretti ğimiz Menziller ve Kasabalar s. 70, Erzurum s. 86, Erzurum’dan Pa- di ah’ın Emirleri ile Bayburd, Tortum, Akçakale’ye Gitti ğimiz s. 92,1057 Senesi Zilkadesinin On Sekizinci Günü Erzurum’dan iddetli Kı ta Đstanbul’a Hareket s. 97, Kı ın Erzincan’dan Vardar Ali Pa a’nın Đmdadına Gitti ğimiz s.101, Karahaydaro ğlu ve Katırcıo ğlu Belâları s. 110, Vardar Ali Pa a’ya Gitti ğimiz s. 117, Vardar Ali Pa- a’nın Akıbeti s. S.127, Erzurum, Beypazarı’ndan Đstanbul’a s. 131, Defterdarzâde Mehmet Pa a Efendimizin Mevlevi Vezirle Münaka ası s.133, Mürteza Pa a ile am’a Gitti ğimiz s.135, Karahaydaro ğlu’nun Hasan A ğa Eli ile Tutulup Dersaadet’e Getirildi ği s. 137.

5. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 3, Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, 1944, 165 s. Đçindekiler : Đstanbul’dan am’a Seyahat s. 5, 1058 ubatının Sonunda Üsküdar’dan am’a Giderken Kondu ğumuz Menziller s. 5, Đznik s. 5, Lefke s. 6, Eski ehir s. 6, Ak ehir s. 7, Ilgın s. 7, Konya s. 7, Konya Ere ğlisi s. 9, Ulukı lak s. 9, Kölek Kalesi

13 s. 9, Payas s. 10, Đskenderun s. 11, Beylân s. 11, Antakya s. 11, Hama s. 12, Humus s. 13, am s. 13, am’dan Đstanbul’a Seyahat s. 16, am’dan Ulaklık ile Đstanbul’a Giti ğimiz s. 16, Celâliler s. 16, Katırcıo ğlu s. 21, am’a Dönü s. 22, Çomar Bölük- ba ı s. 22, am’dan Dürzistan’a Seyahat s. 25, Sayda ve Safed Bakayası Malı Tahsil Đçin am Askeri ile Dürzistan’a Gitti ğimiz s. 25, Akkâ s. 266, Cezâyerli’nin Cengi s. 26, Vadii Limon s. 27, Yafa s. 28, Lût Denizi s. 28, Remle s.29, Gazze s. 29, am’dan Sivas’a Seyahat s. 31, 1059 Senesinde am’dan Sivas’a Gitti ğimiz s. 31, eyh Bekâr Üryan s. 31, Büyüklerin Ho landıkları Adamlar s. 32, Fırat Nehri s. 34, Urfa s. 35, Raka s. 37, Siverek s. 38, Çermik s. 38, Türkmen A iretleri s. 39, Göksun Yaylası s. 40, Kayseri’ye s. 41, Bor s. 44, Aksaray s. 45, Sivas s. 46, Sivas’tan Mu ’a Seyahat s. 49, Divri ği s. 49, E ğin s. 50, Arapkir s. 50, Harput s. 50, Garibe s. 51, Palo s. 51, Genç s. 52, Çanlı Kilise s. 53, Bingöl s. 54, Murtaza Pa a’nın Azli s. 55, Si- vas’tan Đstanbul’a Seyahat s. 57, 1060 Senesinde Sivas’tan Đstanbul’a Geldi ğimiz s. 57, Zile s. 57, Đskilip s. 58, Sergüze t s. 58, Mudurnu s. 63, Melek Ahmet Pa a Sada- reti Zamanında Đstanbul s. 69, Melek Ahmet Pa a’nın Sadaretindeki Güzel Tedbirler s. 67, Melek Pa a’nın Kötü Tedbirleri s. 70, Zulüm ve U ğursuzluk s. 72, Đhtilâl s. 77, Telhisî Hüseyin A ğa s. 79, Melek Ahmet Pa a’nın Azli s. 82, Đstanbul’dan Özü’ye Seyahat s. 84, Küçükçekmece Denizi s. 84, Büyük Çekmece s. 84, Silivri s. 85, Çorlu s. 85, Burgaz s. 86, Pravadi s. 87, umnu s. 88, Hezargrat s. 89, Rusçuk s. 90, Yerköyü s. 90, Niybolu s. 91, Tuna Irma ğı s. 92, Gadde Kethüda Đçin Đstanbul’a Git- ti ğim s. 93, Evsaf-ı Dari Gazyan Yani Silistre-i Seddi Îman s. 94, Özü Eyaletinden Rumeli Eyaletine s. 99, 1062 Rebiülevvelinde Özü Eyaletinde Seyahat s. 99, Dobruca’nın Çıtak Lisanı s. 101, Đslimye s. 102, Eski Za ğra s. 102, Filibe s.103, Ta- tar Pazarcı ğı s. 104, Sofya s. 104, Dabba ğolu Vak’ası s. 106, Sofya’dan Đstanbul’a Seyahat s. 108, Cersi Mustafa Pa a s. 108, Edirne s. 108, Camileri s. 110, Medresele- ri s. 112, Tekkeleri s. 113, Güre çiler Tekkesi s. 114, Çe meleri, Sebilleri s. 115, Sarayları s. 115, Kervansaray ve Misafirhaneleri s. 117, Çar ı Pazarı s. 117, Köprüle- ri s. 118, Hamamları s. 119, Ahalisi s. 119, Maarif Erbabı s. 119, Havası s. 120, Mahsulleri s. 120, Yiyecek Đçece ği s. 120, Sanayi s. 120, Ahalinin Lehçesi, Bostanla- rı s. 120, Bayezid Han Bimarhanesi s. 120, Edirne’nin Yolları s. 122, Edirne’den Đstanbul’a s. 124, Kâ ğıthane Mesiresi s. 126, ecaati Melek Ahmet Pa a s. 146, Der Beyanı Reyi Gafil Đbir Pa a ve Nasihati Melek Ahmet Pa a s. 148, Sitayi i Alâyi

14 Azîm Sadrıâzam Đbir Pa a s. 150, Melek Ahmet Pa a’nın Rüyasının Hakikat Olu u s. 153, Der Beyanı Münaka ai Melek Pa a ve Đbir Pa a s. 156, Kaya Sultan’ın Vefa- tı s. 159, Gadda Kethüda s. 162.

6. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 4, Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, 1949, 87 s.

Đçindekiler : Ba ğdat’tan Đstanbul’a Seyahat s. 3, Ba ğdat’tan Van’a Dönü s.3, Erzu- rum Üzerinden Ulaklıkla Rûm’a Gitti ğimiz s. 5, Van’dan Bitlis’e Gitti ğimiz s. 10, Erci ’ten Đstanbul’a Seyahat s. 23, 1066 Senesi Erci Kalesi’nden Đstanbul’a Do ğru Yola Dü tü ğümüz s. 23, Tokat s. 25, Đstanbul’dan Özü’ye Seyahat s. 30, 1066 Senesi Đstanbul’dan Özü’ye Gitti ğimiz s. 30, Kırkkilise s. 32, Varna Kalesi s. 33, Melek Ahmed Pa a’nın Hastalı ğı s. 34, Leh Memleketine ve Rakokçi Kral Üzerine Sefere Gitti ğimiz s.39, Yılan Adası s. 39, Đsmail s. 40, Akkirman s. 40, Bender s. 41, Benderden Leh Vilâyetine Gitti ğimiz s. 43, Hotin s. 45, Prut Palangası s. 47, Nureddin Sultan ile Mülâkat s. 47, Akkirman’dan Özü’ye Seyahat s. 54, Han’ın Me- lek Ahmed Pa a’ya Hediyeleri s. 56, Akkirman’dan Özü Kalesi’ne Bozcaada Fetih- nâmesini Götürdü ğümüz s. 57, Özü s. 57, Kılburun s. 58, Silistre’den Đstanbul’a Git- ti ğimiz s. 58, Dördüncü Mehmed ile Beraber Anadolu Seyahati s. 61, 1069 Recebin- de Padi ah ile Beraber Anadolu’ya Celâli Üzerine Sefere Gitti ğimiz s. 61, Kaya Sul- tan s. 65, Sergüze t s. 66, Anadolu’ya Celâli Üzerine Sefere Gitti ğimiz s. 68, Gemlik s. 69, Bursa s. 70, Bursa’dan Bo ğazhisarlarına s. 71, Erdek s. 71, Aydıncık s. 72, Manyas Gölü s. 72, Gönen s. 73, Karabiga s. 73, Çardak Kasabası s. 73, Lapseki Ka- sabası s. 74, Kilidülbahir Kalesi s. 74, Kalei Sultaniye s. 76, Bozcaada s. 77, Hakaniye Kalesi s. 78, Maydos Kasabası s. 79, Gelibolu s. 79, Bolayır Kasabası s. 80, Ke an s. 81, Malkara ehri s. 81.

7. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 5 , Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, ty., 87s.

Đçindekiler : Mardin ve Sencar Kalelerine Seyahat s. 18, Diyarbekir’den Van’a Seya- hat s. 21, Van Kalesi’nden Bitlis Hanı Üzerine Seferimiz s. 48,Van’dan Elçilikle

15 Đran’a Seyahat s. 68, Tebriz, Erdebil Hemedan, Girman ah s. 76, Đran Dönü ünde Ba ğdat Seyahati s. 84.

8. Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 6, Đstanbul, Se- mih Lûtfi Kitabevi, ty., 83 s.

Đçindekiler : Tame var Sahrası’ndan Erdel Gazasına Gitti ğimizde Seyir ve Tema a Etti ğimiz Kal’alar ve Muazzam ehirler s. 3, Gazada Đlk Çeteye Gitti ğim s. 4, Nehri Tise’den Orta Macar Diyarına Çapula Gitti ğimiz s. 14, Görenin Aklı Gider Özge Tema adır Bu s. 20, 1072 Muharrem’i Ba ında Tise Nehri Kenarı ile Sikel Diyarına Gitti ğimiz s. 22, Kralın Askere Ziyafeti s. 23, Sikel Vilayetine Gitti ğimiz s. 24, Sikel Kalesi s.27, Küçük Mehmet Pa a s. 28, Havadis-i Muvahhi s. 30, Fu ğra Kal’ası s. 31, Erdel Kralına Biat s. 34, Arnavutlu ğa Seyahat Hicrî 1072 Belgrad’dan Arnavut- lu ğa s. 37, Sofiya’dan Đstanbul’a s. 42, Macaristan’ Gaza Niyeti ile Seyahat Hicrî 1073 Senesi abanının Ba ında O iddetli itada Diyar-ı Alaman Gazasına ve Engürüz Kızıl Elmasına Gitti ğimiz s. 48, Budin Kalesi s. 61, Budin Altından Uyvar Gazasına Gitti ğimiz Ci ğerdelen Cengi s. 68.

9. Ha met, Vilâdetnâme ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ), Đstanbul, Çı ğın Kitabevi, ty., 40 s.

XVIII. yüzyılın ortalarında ya amı Ha met adındaki airin III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın do ğumu için düzenlenen donanma ve enlikleri anlatan bir bölüm ile Selânikli Mustafa ve Peçevili Đbrahim tarafından III. Murat’ın o ğlu III. Mehmet’in sünnet dü ğünü için yazdıkları bir bölüm olmak üzere iki bölümden olu - maktadır. Koçu, saray dü ğünleri veya padi ah o ğullarının sünnet dü ğünleri üzerine yazılan Surnâmelerin ve padi ah çocuklarının dünyaya gelmesiyle kaleme alınan Vilâdetnâmelerin geçmi yüzyıllardaki Türk adet ve an’anelerini göstermek bakı- mından tarih kaynakları arasında önemli bir yeri oldu ğu dü üncesiyle bu eseri hazır- lamı tır.

Đçindekiler : [Sunu ] s. 5, Donanma Hazırlıkları s. 9, Sultan’ın Do ğdu ğu Gece s. 13,

16 ehrayin s. 15, Donanma Günlerinde Đstanbul Külhânileri s. 17, Be ik Alayı s. 22, Esnaf Alayı s. 25, ehrâyin’in Sonu s. 28, Selânikli Mustafa- Üçüncü Murad’ın O ğlu ehzâde Mehmed’in ( III. ) Sünnet Dü ğünü s. 31, Peçevili Đbrahim – Üçüncü Murad’ın O ğlu ehzâde Mehmed’in Sünnet Dü ğünü s. 37.

10. Đstanbul Câmileri 1. cilt, Fasikül 1 , yy., yy., ty.

Ayvansaraylı Hüseyin Efendi’nin Hadîkatü’l –Cevâmî adlı eseri esas alına- rak ilaveler yapılarak ve notlar konularak tekrar hazırlanmı tır. Bu ekler ve notlarda caminin mevcut olup olmadı ğı, resim ve planları yer alır. Đki cilt olarak hazırlanması planlanmı , iki formalık fasiküller halinde ba lanmı yayının ilk cildinin ilk fasikülü- dür.

Đçindekiler : Abacı Mescidi s.3, Abayi Mescidi s.3, Abbasa ğa Camii s.4, Abdi Çelebi Camii s.7, Abdi Süba ı Camii s.9, Abdullah A ğa Camii s.10, Abdülbaki Efendi Ca- mii s.12, Abdülvedud Camii s.14, Abdüsselam Mescidi s.16, Abid Çelebi Mescidi s.17, Abide-i Hürriyet Altındaki Namazgâh s.18, Acemio ğlanlar Kı lası Mescidi s.20, Acıbâdem Camii s.21, Acımusluk Mescidi s.22, Adliye Camii s.22, A ğa Camii s.23, A ğa Camii s.25, A ğa Camii s.27, A ğa Çayırı Mescidi s.29, A ğaçkakan Mescidi s.30, A ğakapusu Mescidi s.32, A ğalar Camii s.32.

11. Osman Gazi’den Atatürk’e, 600 Yılın Tarih Panoroması , [ Đstanbul], Cumhu- riyet Gazetesi, ty, 160 s.

Osman Gazi’den Atatürk’e kadar altı yüzyıllık devrin panaroması halinde ya- zılmı bir eserdir. Kronolojik olarak kahramanlar ve kahramanlık hikâyeleri tarihi fıkralar, zafer destanları, eski devlet te kilatı ve sosyal kurumlar sohbet diliyle anla- tılmaktadır.

Đçindekiler : Osman Gazi s.2, Orhan Gazi s.6, Birinci Sultan Murad s.6, Yeniçeriler s. 9, Yıldırım Beyazıd s. 14, Emir Süleyman s. 18, Musa Çelebi s.18, Güzelcehisar s.19, Osmanlı Padi ahı s.21, Çelebi Sultan Mehmed s. 22, Osman O ğulları s. 23, Sadırazam s.25, Đkinci Sultan Murad s. 26, Mara Sultan 27, Osmanlı ehzadesi s.29,

17 Fatih Sultan Mehmed s.30, Đkinci Sultan Beyazıd s. 34, Fatihin Talihsiz O ğlu Sultan Cem s.35, Kaptan Pa a s.37, Tozkoparan Đskender s. 39, Reisülküttâb Efendi s.41, ehzade Korkud s. 42, ehzade Murad s. 42, Yavuz Selim s. 42, Kanuni Sultan Sü- leyman s.46, Sokollu Mehmed Pa a s.47, Sibyan Mektebleri s. 49, Ba ını Vermeyen ehid s. 50, Kalem ve Kalem Efendileri s.53, Đskender Çelebi s.54, Kahve s.54, De- mirba Hasan s. 55, Dilsiz Mehmedcikler s. 55, Mimar Koca Sinan A ğa s.57, Süley- maniye Camiini Nasıl Yapdım s. 58, Topkapı Sarayında Yalı Kö kü s.61, Barbaros Hayreddin Pa a s.62, Seyyidi Ali Reisin Macerası s. 65, Đkinci Sultan Selim s.66, Sumatra Seferi s. 67, Kapitülasyonlar s. 69, III. Sultan Murad s. 70, Büyük Sadrazam Sokullu Mehmed Pa a ve Ölümü s.70, Akıncılar s. 72, III. Sultan Mehmed s. 74, Tiryaki Hasan Pa a s.74, Kanije Kalesinin Esir Mehmedci ği s. 75, Atlas Okyanusun- da Deniz Akıncıları s. 77, I. Sultan Ahmed s.78, Mimar Mehmed A ğa s. 78, Sultanahmed Camii s. 79, Anadoluda Celaliler s. 81, Birinci Sultan Mustafa s. 83, Đkinci Sultan Osman s. 83, Celladlar ve Đdam Cezaları s. 85, Dördüncü Sultan Murad s. 86, Bekir Süba ı Vakası s. 87, Evliya Çelebi s.89, Sultan Đbrahim s. 90, Beylerbeyi ve Sancak Beyleri s.92, Dördüncü Sultan Mehmed s.94, Kösem Mahpeyker Valide Sultan s.94, Kadıasker Efendiler s. 97, Köprülüler s. 98, Hatice Turhan Sultan s.99, Medreseler s. 101, Budin Kalesinin Mehmed Çocu ğu s. 103, Topkapı Sarayı s. 105, Karlo ça Muahedeleri s. 109, Merzifonlu Kara Mustafa Pa a s. 110, Üçüncü Sultan Süleyman s. 110, Budinin Son Günleri s.111, Kâtip Çelebi s.113, Đkinci Sultan Ahmed s. 114, Đkinci Sultan Mustafa s. 114, XVII. Asrın Muhte em Đstanbul’u ve Onu Mahfeden Yangınlar s. 115, El Yazması Kitaplar s. 117, Me hur Hattatlar s. 118, Đbrahim Müteferrika ve Đlk Türk Matbaası s. 119, Esnaf ve Zanaat Ehli Ordu- Esnaf Alayları s. 121, Üçüncü Sultan Ahmed s. 122, Nev ehirli Damad Đbrahim Pa a s. 123, air Nedim s. 125, Bir Sünnet Dü ğünü s.125, Hamam U ağı Patrona Halil s. 127, Yeniçeri Kahvehaneleri Ni an Alayı s.129, Birinci Sultan Mahmud s. 130, Üçüncü Sultan Osman s.131, Üçüncü Sultan Mustafa s. 131, Geçmi Asırlardan Ha- yat Sahneleri s. 123, Birinci Sultan Abdülhamid s. 134, Büyük Dede Efendi s. 137, Üçüncü Sultan Selim s. 138, Osmanlı Borçları s. 143, Dördüncü Sultan Mustafa s. 145, Đkinci Sultan Mahmud s.146, Sultan Abdülmecid s. 147, Gazi Osman Pa a s.149, Sultan Abdülaziz s. 150, Be inci Sultan Murad s.150, Đkinci Sultan Abdülhamid s.150, Ni ğdeli Edhem Onbaı s.152, Çanakkale ehidleri s. 153, Be inci

18 Sultan M. Re ad s. 154, Altıncı Sultan Vahdettin s. 155, Menfur Sevr Muahedesi s. 157, Gazi Mustafa Kemal Atatürk s.159.

12. Timur ve O ğulları 1, Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, ty., 64 s.

Kronolojik bir ekilde Timur’u Türk tarihindeki ve medeniyetindeki rolü çer- çevesinde ele alıp anlatan bir eserdir.

Đçindekiler :Timur’un Do ğdu ğu Memleket Ailesi, Çocuklu ğu ve Gençli ği s. 3, Emîr Kazagan ve Timur; Timur’un Olcay Türkân ile Evlenmesi s. 7, Kar ılık ve Türkistan Đmparatoru Tu ğluk Hanın Maveraünnehir’e Gelmesi s. 10, Timur’a Bir Suikast Te- ebbüsü ve Yeni Karı ıklıklar s. 12, Ya ğmur, Fırtına ve Bir Müthi Meydan Muha- rebesi s. 22, Emir Timur s. 28, Türkistan Emirli ği ile Kom uları s. 31, Altınordu’ya Sefer s. 32, Ba ğdat s. 38, Ankara Meydan Muharebesi’nden Sonra s. 54, Timur’un Çin Yollarında Ölümü s. 55, Timur ve Timur O ğullarının Türk Medeniyetine Hiz- metleri A- Fikir ve Sanat Hayatı s. 60, B- Ordu s. 62.

13. Halk ve Çocuklar Đçin En Eski Zamanlardan Bugüne Türk Tarih Bilgisi , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930, 87 s.

Türklerin meydana getirdi ği medeniyeti asır asır önemli ahsiyet ve eserleriy- le anlatan bir kitaptır. Eser, halka ve çocuklara en eski zamanlardan içinde ya anılan zamana kadar Türk tarih, medeniyet ve sanatı hakkında bilgi kazandırmayı hedefle- mektedir.

Đçindekiler : Destan Hayatı s. 5, Milattan Evvel Türkler s.8, Miladın VI. Asrına Kadar Türkler s. 10, VII. ve VIII. Asırlarda Türkler s. 12, IX. Asırda Türkler s. 13, X, XI, XII, XIII. Asırlarda Türkler s.14, XIV. Asırda Türkiye s. 21, XV. Asırda Türkiye s. 25, XVII. Asırda Türkiye s. 27, XVIII. Asırda Türkiye s. 31, XIX. Asırda Türkiye s.37, XX. Asırda Türkiye s.42, Türk Sanatı s.51, XIV. Asırdan Đtibaren Türk Mede- niyeti s. 71.

1 Kitapta, “ Đçindekiler” kısmı bulunmamaktadır. Bu kısım eksiksiz ekilde olu turulamamı tır. Çünkü, u sayfalar kitaptan koparılmı tır: 13, 14, 19, 20, 22, 25, 26, 29, 30, 32, 35, 36, 41, 42, 49, 50, 57, 58.

14. Attilâ ve Hunlar , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1933, 48 s.

Çocuklar için hazırlanmı tarih kitapları serisinden bir eserdir. Orta Asya’daki göçlerden sonra dahi o bölgede kalmaya devam etmi Türkler tarafından kurulmu bir imparatorlu ğu anlatır. Attilâ’nın ahsiyeti ve tarihteki yeri çocuklara kavratılarak tarih bilgi ve sevgisi kazanmalarına çalı ılır.

Đçindekiler : Asya’da Türk Hun Đmparatorlu ğu ve Mete s. 3, Büyük Türk Denizi s. 6, Devletin Bünyesi s. 8, Tanrıkut Mete s. 8, Hun Đmparatorlu ğu’nun Đkiye Bölünmesi s. 11, Hun Đmparatorlu ğunun Yıkılması ve Hunların Parçalanması s.11, Çinde Hunla- rın Hakimiyeti s. 14, Medeniyet s. 14, Garp Hunları ve Attilâ s. 17, Garbî Hun Dev- leti s. 19, Hunların Tazyiki ve Cermenler s. 20, Hunlar Panonyada ( Macaristan’da ) Yerle iyorlar s. 24, Attilâ ve Attilâ’nın Büyük Planı s. 26, Attilâ ve Bizans; Margus Muahedesi s. 27, Attilâ ve Garbî Roma; Orlean Seferi ve alon Meydan Harbi s. 29, Đtalya Seferi ve Attilâ’nın Ölümü s. 33, Attilâ’nın Portresi ve ahsiyeti s. 34, Attilâ’nın Ölümünden Sonra Hun Đmparatorlu ğunun Parçalanması s.42, Hun Đmpara- torlu ğu’nun Parçalanmasından Sonra Garbî Roma’nın Đnkırazı s. 43, Medeniyet s. 45, Askerlik s. 47, Akhunların Devlet Kurdukları Yerler s. 47, Akhun Devleti s. 48.

15. XV. ve XVI. Asırlarda Büyük Deniz Ke ifleri , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1933, 64s.

XIII. yüzyıldan itibaren Avrupalıların co ğrafya bilgilerinin artarak ticaret için yeni yollar ke fetmeye ba ladıklarını ve ke ifleri a ama a ama nasıl gerçekle tirdik- lerini anlatan, Kolomb’dan daha önce Amerika kıtasını görenlerin Norman Türkleri- nin oldu ğunu söyleyerek çocuklara tarih uuru vermeyi hedefleyen bir kitaptır.

Đçindekiler : Büyük Deniz Ke ifleri s.3, Portekizlilerin Deniz Ke ifleri s. 20, Đspan- yolların Ke ifleri s.31.

20 16. Bizans Tarihi ( arkî Roma Đmparatorlu ğu ) 395- 1453 , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934, 80 s.

Kitapta öncelikle, Đstanbul’un kurulu undan 395 taksimine kadar ( Roma Đm- paratorlu ğu) tarihini, imparatorluk merkezinin Đstanbul’a ta ınana kadar olan bölümü anlatılır. Đdare merkezinin neden Đstanbul’a ta ındı ğının ele alındı ğı eserde 395 yılına kadar Roma Đmparatorlu ğu’nda ya anan dini ve siyasi olaylar, taht mücadeleleri ve devletlerarası ili kiler i lenir. 1453’e kadar gelen Roma Tarihi, Hanedanları, siyasi, dini çeki meleri ve mücadeleleriyle ele alınır. Đstanbul’un Türkler tarafından fethe- dilmesinden kısaca bahsedilir ve Bizans medeniyeti hakkında bilgiler verilir.

Đçindekiler : Đstanbul’un Kurulu undan 395 Taksimine Kadar Roma Đmparatorlu ğu, I. arkî Roma Đmparatorlu ğun Devamı Sebepleri, arkî Roma Đmparatorlu ğu, Mülki Taksimat ve Đdare, Askeri Đdare, arkî Roma Đmparatorlu ğu, Orta Zamanların Bütün Devamınca Mevcudiyetini Nasıl Muhafaza Edebildi?, II. Teodos ve Trakya Hane- danları 395- 518, Teodos Hanedanı, Trakya Hanedanı, Bu Devirde ark Kilisesi, III. Jüstinyen ( Yustinyanus ) Hanedanı 518- 610, Birinci Jütsen ( 518- 527 ), Birinci Jüstinyen ( 527- 565 ), Altıncı Miladi Asırda Đstanbul, Teodora, Nika Đhtilali, Fütuhat Muhabereleri, Korunma Harpleri; Đranlılar, Hunlar, Bulgarlar, Slâvlar, Kanunlar, Đdare, Dini Siyaset, Ticaret ve Sanayi Güzel San’atlar, Jüstinyen’in Ölümü, Jüstinyen Hanedanının Son Đmparatorları, IV. Herakliyüs Hanedanı 610- 717, Herakliyüs; Đran- lıları Kar ı Muharebe; Đslam Fütuhatı, Anar i Devri ( 641- 717 ), Yedinci Asırda arkî Roma Đmparatorlu ğu Bünyesinde Büyük De ğiiklikler e Sekizinci Asır Ba la- rında Bizans Đmparatorluğu, V. Đzavriya Hanedanı ( 717- 867 ), Đzavriya Hanedanının Cülusu, Tasvir Kırıcılar Kavgaları, Leon III. ( 717- 740 ), Đrtica; Đznik Konsili, Đrini, Nikoforos ( 802- 811 ), Tasvir Kırıcılar Kavgaları Sonu, VI. Makedonya Hanedanı 867- 1057, Makedonyalı Đmparatorlar, ark ve Garp Kiliselerinin Kat’i Ayrılı ı, VII. Komnenos ve Angeros ( Anj ) Hanedanları 1057- 1204, Đmparatorlu ğun Đnhitatı, Kommenoslar, Angelos ( Anj ) Hanedanı, VIII. Đstanbul’da Lâtin Đmparatorlu ğu 1204- 1261, Latinler Đstanbul’da, Đstanbul Lâtin Đmparatorlu ğunun Kurulu u, Latin Đmparatorlar, IX. Paleologos Hanedanı 1204- 1453 Đstanbul’un Türkler Tarafından

21 Zaptı 29 Mayıs 1453, Salı Günü, Đznik Đmparatorlu ğu; Mihail VIII Paleologos, Son Paleologoslar Zamanında Bizans Đmparatorlu ğu, Đstanbul’un Türkler Tarafından Zap- tı, X. Bizans Medeniyeti, Đmparator ve Đmparatoriçe, Bizans, Senato ve Büyük Me- murlar, Manastırlar, Ordu ve Harf Usulleri, Donanma, Fikir Hayatı, Güzel Sanatlar, Đktisadi Hayatç

17. Cengiz ve Türk Mo ğol Đmparatorlu ğu, Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934, 64 s.

Kitabın ba langıcında Mo ğollar ve Mo ğolistan hakkında bilgi verilir, Eserde Cengiz Han, ataları, Cengiz Han’ın ülke topraklarını geni letmesi ve dört o ğlu ara- sında taksim etmesi, devletin farklı co ğrafyalarda devam eden tarihi, dini, siyasi mü- cadeleleri anlatılmı tır, medeniyetleri bakımından Türk Mo ğol Đmparatorlu ğu ele alınmı tır.

Đçindekiler : I. Cengiz ve Türk Mo ğol Đmparatorlu ğu ( 1147- 1259 ), Mo ğolistan, I ık Oğulları- Temuçin ve Temuçin’in Çocuklu ğu, Cengiz Han ve Fütuhatı, Cebe ve Subutay, Prens Cuci’nin Ölümü, Cengiz Han’ın Ölümü, Oktay, Volga’nın Garbında Cuci O ğlu Prens Batu- Bulgar, Kıpçak, Cenubî Rusya, imalî Kafkas Memleketleri- nin Fethi; Lehistan, Silezya Moravya, Macaristan ve Dalmaçya Đstilâsı, Küyük, Mengü, II. Türk Mo ğol Đmparatorlu ğunun Dört Büyük Đmparatorlu ğa Parçalanması, Kubilay Sülalesi ve Çin Đmparatorlu ğu ( 1260- 1370 ), Ça ğatay Sülalesi ve Türkistan Đmparatorlu ğu ( 1260- 1369), Batu Sülâlesi ve Đran Đmparatorlu ğu Altın Ordu ( 1223- 1613, Hülâgû Sülalesi ve Đran Đmparatorlu ğu- Đlhanlılar ( 1258- 1355 ), III. Türk – Mo ğol Devri Medeniyeti, Türk Mo ğol Đmparatorlu ğunun Cihan Tarihindeki Mevkii, Türk – Mo ğol Đmparatorlu ğunda Dini Siyaset ve Đslamiyetin Galebesi, Fikir ve Sanat Hayatı, Lisan ve Edebiyat.

18. Mimar Sinan , Đstanbul, Matbaacılık ve Ne riyat Türk Anonim irketi, 1936, 24 s.

Cumhuriyet gazetesinin eki olarak verilmi bir çalı madır. Mimar Sinan’ın

22 ahsiyeti ve vücuda getirdi ği eserler anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Sinan’ın Hayatı s.3, ehzade Camisi s. 6, Süleymaniye’de s. 7, Edirne’de Sultan Selim s. 9, Sinan’ın Teknik ve Sanatı s. 11, Köprüler, Kervansaraylar, Su Kemerleri s. 18, Sinan’ın Bütün Eserleri s.21.

19. Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar 1300- 1920 ve Lozan Muahedesi 24 Temmuz 1923 , Đstanbul, Muallim Ahmed Halit Kitaphanesi / Türkiye Matbaası, 1934, 482 s.

Osmanlı Muahedelerinin kronolojik bir tasnif ile toplanması ve metinlerin özetle- rinin verilmesiyle olu mu bir eserdir. Kitapta ayrıca tarihi hadiselerle ilgili bir takım notlar da yer almaktadır.

Đçindekiler : MUAHEDELER Birinci Kısım: Osmano ğullarının Ba langıcından Đs- tanbul’un Zaptına Kadar (1300- 1453) s.5, Đkinci Kısım: Đstanbul’un Zaptından Zitvatorok Muahedesine Kadar (1453- 1606) s.23, Üçüncü Kısım: Zitvatorok Mua- hedesinden Karlofça Muahedesine Kadar (1606- 1699) s.55, Dördüncü Kısım: Karlofça Muahedesinden Paris Muahedesine Kadar (1699- 1856) s.75, Be inci Kı- sım: Paris Muahedesinden Sevr Muahedesine Kadar (1856- 1920) s.193, Lozan Kon- feransı ve Lozan Muahedenâmesi s.323, Lozan’dan Cumhuriyetin Đlanına Kadar s.395, KAP ĐTÜLASYONLAR / Kapitülasyon Ahitnâmeleri s.401, Zeyil: Büyük Mil- let Meclisi Bütçe Encümeni Reisi Hasan Fehmi Beyefendi Tarafından Borçlar Mese- lesi ve Tarihi Safahatı Hakkında Büyük Millet Meclisinde Verilen Đzahat s.439, BĐBL ĐYOGRAFYA s.459, ĐNDEKS s.465.

20. Tarihten Evvelki Zamanlar , Đstanbul, Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934, 60 s.

Yeryüzünde hayat nasıl ba lamı tır, insanın ba langıcı nasıl olmu tur, ceddi- miz kimdir, yeryüzünün ilk insanları tahminî olarak yeryüzünde ne zaman görünmü - lerdir? sorularından yola çıkarak yazının insanlar tarafından icadına kadar geçen devirleri anlatmaktadır.

Đçindekiler : Tarihten Evvelki Zamanlar s. 3, I- Đnsanlı ğın Ba langıcı s. 6, II- Yontmata Devri s. 11, III- Cilalıta Devri s.36, IV- Orta Asyalı Madencilerin Büyük Güçleri ve Maden Devirleri s. 51.

21. Tarihten Hikâyeler Hatice Sultan ile Ressam Melling , Đstanbul, Türkiye Mat- baası, 1934, 50 s.

III. Selim’in üç kız karde inden birisi olan Hatice Sultan’ın, ayrıca Hibetullah Sultan’ın hayatlarından, Osmanlı saray dü ğünlerinden bahseden bir eserdir. Koçu, kitabın sonunda Ahmet Refik’in XII. Hicri Asırda Đstanbul Hayatı adlı eserinden aldı ğı tarihi vesikayı “Manav Güzeli Yusuf” eklinde hikâyele tirmi tir.

Đçindekiler : Hatice Sultan ile Ressam Melling, s.3, Hibetullah Sultan, s.12, Dördüncü Mehmed’in Sünnet Dü ğünü, s.19, Üçüncü Murad’ın Saray Dü ğünleri, s.25, Üçüncü Süleyman Cülusu s.31, Manav Güzeli Yusuf, s.39.

22. Ahmed Rasim Hayatı, Seçme iir ve Yazıları (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đs- tanbul, Semih Lûtfi Erciyas Sühulet Kitabevi, 1938, 127 s.

Kitap, sırasıyla Ahmed Râsim’in hayatı, yazılarından gerçekle tirilen seçmeler, iirlerinden yapılmı seçmeler ve sıra numarası verilerek 99 eserinin tanıtımından olu maktadır.

Đçindekiler : Ahmed Rasim’in Hayatı s.3, Seçme Yazıları / Falaka Envaı ve Davacılar s.29, Kâ ğıthane Sularında s.33, Arkada ım Faiz s.39, Sünnet Çocu ğu s.46, Varna’ya Kadar s.48, A ğlayın Çocuklar s.55, Bir Portre s.57, Bir Sahne s.58, Ah! …Efendim Dügâh! s.59, Ufak Bir Monolog s.62, El-mâzi lâ yüzker …ama s.64, Kıyak 67, Ko- puk s.69, Mahalle Aralarında Eksilen Sesler s.71, Đki Seciye Bir Arada s.72, Kopuk- lar, Sokak Çocukları s.74, Tuluatçılık s.78, Çıkan Bir Yüz Karası s.87, Bir (Öhö!)’ye Kurtuldu s.88, iirlerinden Seçme Parçalar s.91, Ahmed Rasim’in Eserleri I Roman ve Hikâyeler s.96, II Tercümeler s.105, III Hatıralar s.108, IV Makaleler s.110, V

24 Tarihler s.113, VI Muhtelif Kitaplar s.116, VII Mektep Kitapları s.121.

23. Ahmed Refik Hayatı, Seçme iir ve Yazıları (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đs- tanbul, Semih Lûtfi Erciyas Sühulet Kitabevi, 1938, 116 s.

Kitap, Ahmed Refik’in hayatı ve eserlerinin anlatımından, yazılarından ve iirlerinden yapılmı seçmelerden olu maktadır.

Đçindekiler : Ahmed Refik’in Hayatı s.3, Ahmed Refik’in Eserleri s. 10, Ölümünden Sonra Đstanbul Gazetelerinde Akisler s.18, Bazı Eserlerinden Seçme Parçalar s.35, iirlerinden Seçme Bazı Parçalar s.107.

24. Amicis, Edmondo de, 1874’te Đstanbul (çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı- ğır Kitabevi, 1938, 51s.

Đtalyan yazar Edmondo de Amicis, 1874 yılında Đstanbul’a gelmi ve gördük- lerini, Đstanbul’daki duygularını Constantinople adı ile yayınlamı tır. Koçu, bu eserin bazı kısımlarını Cumhuriyet gazetesinde 1936 yılında ne retmi ve daha sonra da bunları toplayarak bir kitap haline getirmi tir.

Đçindekiler : Köprü Üstü s.7, A çılar s.10, Galata s.17, Tatavla’da Bir Meyhane ve Kasımpa a Sırtında bir Kahve s. 20, Kıyafet s. 25, Çar ı s. 30, Kayık s. 37, Kâ ğıthane ve Göksu s. 42, Yangın s. 45, Sokak Köpekleri s. 49.

25. Çocuklar , Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1938, 94s.

Görüp tanıdı ğı çocuklar hakkında yazdı ğı hatıralardır. Đçindekiler : Ali Pa a Avlusunda s. 7, Hayri s. 11, Küçük Emine ile Küçük Havva s. 15, Tay s. 18, Hatice s. 21, Deli Salih s.23, Tazı s. 29, Çocuk Hırsızı: Çocuk Hırsız s. 53.

25 26. Sümer Türkleri, Eski Zaman Medeniyetlerinin Đlk Oca ğını Kuran Türk Us- talar , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1938, 56 s.

M. Ö. 6000- 5000 yıllarında Sümerler ve Sümerlerin anayurtlarından ayrılma- larını Ege Medeniyetinin temellerini, Girit ve Hint medeniyetlerine Sümer medeniyetinin etkilerini konu edinen bir eserdir.

Đçindekiler : I- Sümer Türkleri s. 3, II- Đki Irmak Arası Medeniyeti s. 13, III- Sümerli- ler s. 18, Sümer Medeniyeti s. 32, Sonsöz s. 55.

27. Tarihin Ön Ça ğları , Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1938, 64 s.

Çocuklara tarih bilgi ve sevgisi kazandırmak üzere yazılmı bir kitaptır. Bu kitap adeta Tarihten Evvelki Zamanlar kitabının çocuklara yönelik ekli gibidir.

Đçindekiler : Birinci Bölüm: Dünya Nasıl Var Oldu? s. 5, Đkinci Bölüm: Yontma Ta Devri s. 13, Üçüncü Bölüm: Cilalı Ta Devri s. 35, Dördüncü Bölüm: Maden Devir- leri s.52.

28. Türk Tarihi ( Birinci Kitap ), Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1938, 58 s.

Türklerin ana yurdu Asya hakkında co ğrafi bilgiler, Türkler hakkında medeniyet tarihi bakımından bilgiler içeren bir kitaptır. Kitapta binlerce yıl öncesinde Türkler tarafından Asya’da bulunan iç denizlere ba ğlı olarak geli tirilen ve zamanla buradan dünyaya yayılan medeniyet anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Giri s. 5, Büyük Göçler s. 6, Göçler ve Türk Medeniyetinin Đlk Filizleri s. 11, Ön Asya’da Eski Zamanlar Medeniyetinin Đlk Oca ğını Kuran Ustalar: Sümerli- ler s. 15, Anadolu’da Eti Türkleri: Bugün Öz Yurdumuz Olan Bu Topraklarda En Eski ve Parlak Bir Medeniyetin Kurulu u s. 27, Orta Asya’da Türk Hun Đmparatorlu- ğu s. 34, Đtil ile Tuna Arasında Đskit Đmparatorlu ğu s. 38, Avrupa’da Türk Hun Đmpa- ratorlu ğu s. 39, Batı Türk Đli ve Kuzey Afganistan’da Ak Hunlar Devleti s. 44, Avru-

26 pa’da Avar Đmparatorlu ğu s. 44, Orta Asya’da Göktürk Đmparatorlu ğu ve Kutluk Devleti s. 46, Karadeniz’in Kuzeyinde Hazar Devleti s. 50, Do ğu Bulgar Devleti s.51, Tuna Bulgarları ve Batı Bulgar Devleti s. 51, Macarlar s. 52, Peçenekler s. 52, Oğuzlar s. 54, Kumanlar s. 54, Orta Asya’da Türke , Karluk, Uygur Devletleri; Tür- ke Devleti s. 56, Karluk Devleti s. 56, Uygurlar s. 57.

29. Craven, Elisabeth, 1876’da Türkiye (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Sertel Matbaası, 1939, 48 s.

Elisabeth Craven’in ilk kocasından ayrılmadan önce gerçekle tirdi ği uzun seya- hatlerinden biri Türkiye’ye olmu tur. 1785 Haziran’ından 1786 A ğustos sonlarına kadar geçen zaman içinde Lion, Marsilya, Polonya, Venedik, Var ova gibi pek çok yere seyahatler düzenleyen Craven, Moskova üzerinden Kırım’a ve Đstanbul’a gelmi tir. Craven, gezdi ği yerler hakkında edindi ği intibalarını içeren mektuplar yazmı - tır. Re ad Ekrem Koçu’nun bu mektuplar arasından seçme yaparak Türkçe’ye çevir- dikleri de bu kitabı olu turmu tur.

Đçindekiler : Kırımdan Đstanbul’a s.9, Đstanbul s.13, Đstanbul’dan Paros Adası’na s.19, Atina s.24, Yunandan Đstanbul’a s.27, Belgrad Ormanı s.30, Đstanbul’dan Varna’ya s.34, Varna’dan Silistre’ye, s.37, Eflak s.39.

30. Montague, Mary, 1717- 1718’de ( Lâle Devri Ba larında) Türkiye , ( çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939, 45s.

Koçu’nun, Lady Montague’nun mektuplarının daha önceden Ahmet Refik tarafından yapılan tercümesinden farklı olarak Paul Boiteau’nun Fransızca eserini temel aldı ğını söyledi ği bir çevirisidir. Tercümede mektup tarzı muhafaza edilmemi ve mektuplardan seçilmi parçalar de ğerlendirilmi tir.

Đçindekiler : Sofya Ilıcası’ndan s. 7, Üçüncü Ahmed s. 11, Türk Kadını ve Kıyafeti s. 13, Çiçek A ısı s. 18, Edirne Çar ısı ve Yahudiler s. 20, Edirne’de Ordu Alayı s. 23, Hafize Sultan s. 28, Güzel Fatma s. 34, Bir Muhabbetnâme s. 36, Gelin Hamamı s.

27 39, ehid Ali Pa a’nın Sarayı s. 44.

31. Seyyid Vehbi, Sûrnâme ( Üçüncü Ahmed’in O ğullarının Sünnet Dü ğünü ), (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939, 38 s.

XVIII. yüzyılın ilk yarısında ya amı ve devrinde öhret bulmu air Seyyid Vehbi’nin eseri Koçu tarafından hazırlanmı tır. Kitapta Sultan III. Ahmed’in (1703- 1730) o ğulları için yapılan, on be gün, on be gece devam sünnet dü ğünü, hazırlık- larından sonuna kadar anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Dü ğün hazırlıkları s.7, Dü ğünden birkaç gün evvel s.11, Dü ğünün birinci günü s.14, Sünnet dü ğünün ikinci ve üçüncü günleri s.18, Sünnet dü ğünün dördüncü ve be inci günleri s.22, Sünnet dü ğününün altıncı ve yedinci günleri s.25, Sünnet dü ğününün sekizinci ve dokuzuncu günleri s.28, Sünnet dü ğününün onuncu ve on birinci günleri s.31, Dü ğünün son günleri s.35.

32. Thevenot, D. Jean, 1655- 1656’da Đstanbul ve Türkiye (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939, 56 s.

Thevenot, 1655’te yirmi ya ında bir genç iken IV. Mehmed ( 1648- 1687), yani Đstanbul’un oldukça karı ık bir devrinde Đstanbul’a gelmi ve dönemi yansıtan iyi notlar toplamı tır. Đstanbul dı ında Bursa, Đzmir, Sakız, Rodos, Suriye, Filistin, Mısır ve Cezair’i de gezmi tir.

Yabancı yazarlar tarafından meydana getirilen seyahatnamelerin büyük kıymet ta ıdı ğını belirten Koçu, bu seyahatnamelerin ilmî tenkitlerini yaparak Türk kaynak- larıyla kar ıla tırılıp notlar ilave edilerek dilimize aktarılması gerekti ğini söyler. Re ad Ekrem Koçu, bu i i üniversite otoritesine bıraktı ğını, kendisinin ise seyahat- nâmeler üzerine daha yo ğun bir halk ilgisi toplamak üzere bu eserlerin cazip ve dikkate de ğer yerlerini seçerek Türkçe’ye aktardı ğını söyler.

Đçindekiler : Çanakkale Bo ğazı ve Gelibolu s. 7, Saray 12, Saraylar, Hanlar, Evler ve

28 Yangınlar s.15, Galata, Üsküdar ve Kızkulesi s. 20, Ramazan ve Bayram s. 23, Ha- mamlar ve Kahvehaneler s. 29, Đstanbul’da bir Hint Elçisi s. 33, IV. Mehmet s. 36, Bazı Vakayi ve 1655 Đhtilali s. 39, Rus Kenan Pa a’nın Bo ğaz Bozgunu s. 46, Bursa ve Đzmir’e Seyahat s.51, Sakız Adası s. 54.

33. Stevenson, Robert Louis, Define Adası (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1942, 88s.

Dünyanın me hur çocuk romanlarından biri olan bu eser Re ad Ekrem Koçu tarafından Türkçe’ye kazandırılmı tır.

Đçindekiler : Define Adası s.3, Define Adası’na Do ğru s. 25, Đstihkâm s.45, Denizdeki Maceram s. 66, Kaptan Silver s. 76.

34. Gemici Sinbad’ın Harikulâde Maceraları , Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1942, 61 s.

Dünyanın me hur çocuk masallarındandır. Re ad Ekrem Koçu tarafından Türkçe’ye çevrilmi tir.

Đçindekiler : Sinbad s.3, Gemici Sinbad’ın Birinci Seyahati s.8, Gemici Sinbad’ın Đkinci Seyahati s. 17, Gemici Sinbad’ın Üçüncü Seyahati s.25, Gemici Sinbad’ın Dördüncü Seyahati s.38, Gemici Sinbad’ın Be inci Seyahati s. 51, Gemici Sinbad’ın Altıncı Seyahati s.55.

35. Sokullu , Đstanbul,Vakıt Matbaası, 1943, 15 s.

Sokullu Mehmed Pa a’nın hayatını ve onun döneminde yapılan sava ları ve önemli olayları anlatan bir kitaptır.

Đçindekiler : Sokullu s.3, Bir Azamet ve Ha met Devri s.4, Sigetvar Seferi s.5,

29 Simatra ve Cava Müslümanları, Türkiye Đmparatorlu ğuna Đltihaklarını Đlan Ediyorlar! s.7, Don- Volga Kanalı s.9, Kıbrıs ve Đnebahtı s.10, Tunus, Polonya, Fas s.11, Selim II, Murad III s. 12, Sokullu’nun Ölümü s. 14, Sokullu’nun Hayır Eserleri s. 15.

36. Esirciba ı ( Lâle Devrinde Bir A k Romanı ), Đstanbul, Net Kitabevi, 1944, 86s.

Zevk ve safaya dü kün bir sadrazamın hayatı anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Esirciba ı, Muhsin Çelebi s. 3, Mu karalı Đbrahim s. 10, Kanlıca ehbazları s. 13, Fıstıklı Sofa s. 17, Er Meydanında Nam, Pa a Kesesinden Bah i s.22, Canfes emsiyeli Kadın s. 25, Acı Yüzünde Bir Cennet s. 32, Lâleler Açarken s. 35, Salgın ve Yangın s. 39, Kahveci Güzeli Saraç Ali Bey s. 45, Kambur Felek s. 52, Civelek Mustafa s. 58, Ku u Kaçmı Kafes s. 63, Gümü Tekerlekli Araba s. 67, Zülâlizade’nin Kona ğı s. 71, Hindli Köle s. 76, Yarım Kalan Sabah Kahvesi s. 80, Siyah Lâle s.84.

37. Đlkokulda: Tarihe Giri , Đstanbul, Net Kitabevi, 1944, 31 s.

Đlkokul üçüncü sınıf seviyesindeki çocuklara Cumhuriyet devri a ğırlıklı olmak üzere Türk tarihi hakkında genel bilgilerin verildi ği, Türklük duygusu ve tarih bilinci olu turmayı hedefleyen bir kitaptır.

Đçindekiler : Büyük Türk Milleti s. 3, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti s. 4, Đstiklâl s. 5, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti Ne Zaman ve Nasıl Kuruldu? S. 6, 1386…Kosova Yılı s. 8, 1396…Nikbolu Yılı s. 9, Yıldırım Beyazıt Đle Korkusuz Jan s. 9, 1430…Fatih Mehmed Devri s. 10, 1453… Đstanbul Yılı s. 12, 1485…Tozkoparan Yılı s.13, 1490…Mimar Sinan Yılı s. 14, Süleymaniye Camii s.15, 1526…Mohaç Yılı s.17, 1529…Akıncılar Yılı s.18, 1538…Preveze Yılı s.19, Türk Gemicilerinin Atlas Okyanusuna Akınları s.20, 1877…Pilevne Yılı s.20, Pilevnenin Ahmet Onba ı- sı s. 21, 1880…Atatürk Yılı s. 22, 1884…Đsmet Yılı s.23, Đnönü’nün Türk Çocu ğuna

30 Öğütleri s. 23, 1912…Kara Yıl s.24, Ni ğdeli Ethem Onba ı s. 24, 1915… Çanakkale Yılı s. 25, Çanakkale ehitleri s.26, Hain Kur un, Fedakâr Saat, Kahraman Yürek s. 26, 1919…Samsun Yılı s. 27, Samsundaki Mehmetçik s. 28, 1921…Đnönü Yılı s. 29, Đnönü ehitleri s. 30, 1922…Sakarya Yılı s.30, Sakarya Yolunda Bir Mehmetçik s.31.

38. Tarihteki Güzel Kadınlar Taçlı Fahi eler , Đstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1944, 56 s. 1

Koçu, bu eseri öyle tanıtır: “ Đnsanlı ğın tercüme-i hâlini karı tırırsak, gözle- rimiz önünde canlanan kan dalgaları, barut dumanları, hançer parıltıları ve altın kül- çeler arasında bir kadın hayalinin belirdi ğini görürüz. Onun muhtelif adları vardır. Güzel Helen, Mesalin, Kleopatra, Zui, Lükresya, Borjiya, Markiz Dö Pompadur vesaire. Tarih boyunca ordular ordularla, onun için çarpı tılar. Ülkeler onun için fethedildi. Veliahtlar babalarını, hükümdarlar çocuklarını onun için öldürttüler. Hazineler onun u ğruna ya ğma edildi. ehirler onun u ğrunda yakıldı. Milletler onun u ğrunda kılıçtan geçirildi. Bu eser i te bu kadınlardan bahsediyor.”

Đçindekiler : Afrodit Firini s.2, Zoi s.8, Teodora s.12, Güzel Helen s. 16, Messalina s. 20, Kleopatra s. 25, Lukrekya Borjiya s.30, Yüz Kocalı Đmparatoriçe Katrerina s. 34, Deli Petroya A kı Ö ğreten Kadın Katerina s. 39, Margerit s. 44, Markiz De Pompadur s. 48, Lola Montez s. 55.

39. Yusuf’un Borcu , Đstanbul, Kenan Matbaası, 1947, 54 s.

Bir çocuk kitabıdır. Dürüst hayatıyla okuyan çocuklara örnek te kil edecek bir kimse olan Yusuf’un, Nadin’den alınıp Đstanbul’a getirili ini ve Kaptanba ılı ğa kadar yükseli ini anlatılmaktadır.

1 Bu eserde sayfa numaralandırması tarafımızdan yapılmı tır.

31 Đçindekiler : Kapucuba ı’nın Atı s.3, Đki Altın Bah i s.5, Altın Yerine Dayak s. 7, Rüya mı, Hakikat mi? s. 10, Elveda Nadin s. 11, Kaptan Pa a’nın Hediyesi s. 12, Gemici Yusuf s. 14, Ate Mehmet s. 23, Forsaların Batırdı ğı Kadırga s. 29, Biz Can Pazarından Geliriz… Vallah Yakarız!.. s. 34, Üsküdar Topra ğı s. 39, Kara Mahmud Bey’in Akıncıları s. 46, Kara Rahman s. 50, Mahmut Kaptan ve Arkada ları s. 52.

40. Altın Destan , y.y., Tan Matbaası, 1947, 37s.

Đstanbul’un fethinden Kırım Harbi’ne, Đstiklal Sava ı’na kadar pek çok sava- ın kahramanları, ok atıcı pehlivanları, adına destan yazılmı kahramanlar tarihi bilgiler verilerek i lenmi tir.

Đçindekiler : Tozkoparan Đskender s.5, Ulubatlı Hasan s.5, Deli Mehmed ile Deli Hüsrev s.6, Estonibelgrad’ın Dokuz Fedaisi s. 11, Demirba Hasan s. 11, Dilsiz Mehmetçikler s. 12, Budin Kalesi’nin Çocu ğu s.17, Kanije’nin Esir Mehmedçi ği s.18, Gemici Kara Mehmed s. 23, Giresunlu Abdullah Onba ı s. 24, Plevne’nin Ahmed Çavu u s.25, Ni ğdeli Ahmed Onba ı s. 25, Urfalı Fahreddin Çavu s. 27, Çallı Hüseyin Çavu s.27, Koçhisarlı Kadiro ğlu Sadık s.28, Yozgatlı Durmu oğlu Veli s. 28, Sakarya Yolunun Mehmedçi ği s. 33, Ödemi li Haznedaro ğlu Karabıyık Mustafa s.33, Kavakdere Köylü Fatma s.34, Ahmed Kaptan ve Arkada ları s.37.

41. Â ık ve âir Padi ahlar , Đstanbul, aka Matbaası, 1950, 42s.

Tarih Dünyası dergisinin özel sayısı olarak ayrı yayımlanmı bir kitapçıktır.

Đçindekiler : Osman Gazi, s.5, Orhan Gazi, s.5, 1. Sultan Bayezit s.7, Birinci Süley- man s.8, Đkinci Sultan Murat s.9, Fatih Sultan Mehmet s.10, Đkinci Sultan Bayezid s. 11,Yavuz Sultan Selim s. 11, Kanuni Sultan Süleyman s. 12, Đkinci Sultan Selim s. 17, Üçüncü Sultan Murad s. 17, Üçüncü Sultan Mehmet s. 19, Birinci Sultan Ahmet s.19, Đkinci Sultan Osman s. 21, Dördüncü Sultan Murad s. 21, Sultan Đbrahim s. 23, Dördüncü Sultan Mehmed s. 26, Đkinci Sultan Mustafa s. 27, Üçüncü Sultan Ahmed s. 29, Birinci Sultan Mahmud s. 30, Üçüncü Sultan Mustafa s. 31, Üçüncü Sultan

32 Osman s.32, Birinci Sultan Abdülhamid s. 32, Đkinci Sultan Mahmud s. 34, Abdülmecid s. 36, Abdülaziz s. 39, Đkinci Abdülhamid s. 40, Be inci Sultan Mehmed s.42.

42. Osmanlı Tarihinde Yasaklar , Đstanbul, aka Matbaası, 1950, 42s.

Tarih Dünyası dergisinin özel sayısı olarak ayrı yayımlanmı bir kitapçıktır.

Đçindekiler : Esir Pazarları ve Gayri Müslimlere Cariye Satma Yasa ğı s.5, Tütün Ya- sa ğı s.6, Kahve Yasa ğı s. 11, Đçki Yasa ğı s. 17, Geceleri Ezanla Yatsı Arası Soka ğa Çıkma Yasa ğı ve Evlerde I ık Yakma Yasa ğı s. 24, Afyon ve Esrar Kullanma Yasa ğı s. 25, Kadınların Kayıklara Erkeklerle Binme Yasa ğı s. 27, Kadınların Eyüp’te Kay- makçı Dükkânına Girme Yasa ğı s. 27, Kadınların Açık Saçık Gezmesi Yasa ğı s. 28, Kadınlara Mesire Yasa ğı s. 30, Đstanbul’a Bekâr U ağı Girme Yasa ğı s. 30, Hamama Giden Gayri Müslimlere Nalın Giyme Yasa ğı s. 32, Saçak, ahni in, Çardak Yasa ğı s. 33, Arabaya ve Ata Binme Yasa ğı s. 34, Arnavutlara Hamam Tella ğı Olma Yasağı s. 35, Umumi Yerlerde ve Bilhassa Kahvehanelerde Devlet Sohbeti Yasa ğı s. 36, Kiliselerde Çan Çalma Yasa ğı s. 36, ehirdeki Konaklardan Yalılara, Yalılardan Ko- naklara Ta ınma Yasa ğı s. 37, Silah Ta ıma Yasa ğı s. 38, Surların Üzerine Ev Yap- ma Yasa ğı s. 39, Evlerde Yemek Çe idi Yasa ğı s. 40, Hicrî 1227 Yılında “Sure-i Ahkaf” Tilâveti ile Geceleri Bekçilere Davul Çalma Yasa ğı ve Kahvelerde Saz, Söz ve Meddah Yasa ğı s. 41, Erkeklere Sefihane Kıyafet Yasa ğı s. 42.

43. Đlk Kur un , Đstanbul, Akın Kitabevi, 1952, 63 s.

Çocuk kitabıdır. Millî hikâyelerden Đlk Kur un’u anlatır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde milletimiz ve devletimiz üzerinde oynanan oyunları ve bunları bertaraf etmek için canını veren kahramanlar, hikâyele tirerek canlı bir üslupla ço- cuklara anlatılmı tır.

Đçindekiler : Đlk Kur un s.3, Ni ğdeli Etem Onba ının Kahramanlık Destanı s. 10, Yozgatlı Ahmet Çavu ’un Mertlik Destanı s. 14, Koçhisarlı Kadiro ğlu Sadık’ın Des- tanı s. 19, Đlk Kur un s. 24, Grijgal Palangası Yolunda s. 31, Çifte Kavakların Hikâ- yesi Filek Kalesinin Hikâyesi s. 43, Ba ını Vermeyen ehid s. 49, anlı Tarihimizin Dört Kahramanlık Destanı- Ulubatlı Hasan s. 52, Estonibelgrad’ın Dokuz Fedaisi s. 54, Kanije’nin Esir Mehmedçi ği s. 58, Topçu Kara Mehmed s. 61.

44. Tarihimizde Garip Vakalar , Đstanbul, Varlık Yayınları, 1952, 115 s.

Tarihimizdeki büyük kahramanlık ve hamaset vakalarının merak uyandıran, garip, hatta yadırganacak cinsten olanları hikâye edilerek anlatılmaktadır. Koçu bu eserinde, geçmi in kahramanlarını ve kahramanlıklarını roman üslubu ile nakletmek- tedir.

Đçindekiler : Dalkavuklar s.3, Tırnava Cadıları s.6, Ka ıkçı Elması s.8, Maa Yerine Gemi Enkazı s. 9, Tersane Mandaları s. 10, Ate Đstidası s. 11, Yalıya Çıkma Nizamı s. 12, Ata Binme Yasa ğı s. 13, Eski Zaman A çıları s. 14, Silahlanma ve Silah Yasa- ğı s. 15, Veba Salgını s.17, Yeniçeri Rezalet ve Zorbalıkları s. 18, Cellatlar ve Đdam Cezaları s. 23, Eski Zaman Kahveleri s. 29, Bir Zamanların Bobstilleri s.34, Esrar ve Afyon Tiryakileri s.36, Tütün Yasa ğı s. 39, Esirciler s. 44, Eski Meyhaneler s. 46, Köçekler s. 58, Büyük Bir Çingene Dü ğünü s. 59, Eski Đstanbul’da Kadın s. 62, Ge- celeri Fenersiz Çıkma Yasa ğı s. 66, Esnaf Cezaları s. 68, Yemek Çe idi Yasa ğı s. 70, Çar ı Hamamlarında Gayri Müslimler s. 71, Arnavut Dellaklar s. 73, Tellak Kılı ğı s.74, Bir Muhte em Sünnet Dü ğünü s. 75, Yavuz’un 1000 Altını s. 83, Mezarında Ba ı Kesilen ehzade s.84, Da ğ Ba ındaki Garip Mezarlar s. 85, Đki Yusuf’un Hikâ- yesi s. 86, Büyük Bir Maceraperest s. 88, Ba ıyla Oynayan Vezir s. 92, Lokma Lok- ma Do ğranan Vezir s. 93, Hasan Pa a’nın Cennet Ba ğı s. 93, Küçük Notlar s. 95.

34 45. Fâtih Sultan Mehmed (1430- 1481) , Đstanbul, Ahmed Halit Ya aro ğlu Kitapçı- lık, 1953, 271 s.

Đstanbul’un fethinin 500. yılı dolayısıyla hazırlanmı bir kitaptır.

Đçindekiler : Baba, o ğluna sa ğlam bir taht hazırlıyor, s.7, Baba sa ğlı ğında o ğlunun padi ahlı ğını görmek istiyor, s.27, Genç be kumandan, Bo ğazkesen Hisarı ve toplar s.42, Konstantıniyye s. 59, Đstanbul cengi s.76, Muhasaranın 1., 2., 3., 4., 5., 6. günle- ri s.83, Muhasaranın 7. günü, 84, Muhasaranın 8-12. günleri s.85, Muhasaranın 13. günü s.87, Muhasaranın 14. günü, 89, Muhasaranın 15. günü s.90, Muhasaranın 16.- 17. günleri s.94, Muhasaranın 18. günü s.97, Muhasaranın 19. günü s.99, Muhasara- nın 20., 21., 22., 23. günleri s.100, Muhasaranın 24., 25., 26., 27., 28., 29., 30. gün- leri s.102, Muhasaranın 31., 32, 33., 34., 35., 36. günleri s.104, Muhasaranın 37. gü- nü s.105, Muhasaranın 39., 40. günleri s.106, Muhasaranın 41. ve 42. günleri s.107, Muhasaranın 43. günü s.108, Muhasaranın 44., 45. ve 46. günleri s.110, Muhasaranın 47. ve 48. günleri s.111, Muhasaranın 49. ve 50. günleri s.112, Muhasaranın 51. gü- nü s.114, Muhasaranın 52. günü s.116, Muhasaranın 53. günü s.119, Đstanbul’un fethi s.127, Fâtih Sultan Mehmed Đstanbul’da s.142, Đstanbul fethinden Edirne dü ğününe kadar s.157, Elimdeki kılıç Đslam kılıcıdır s.170, Đmparatorluk kurulur iken (devam) s.192, Son yıllar s.205, Anı beyan eder kim sultanül mücahidin sultan Mehmed Han Allah rahmetine vardı s.218, Hatıralar s.227, air Avnî ve divanı s.233, Son hatıralar s.244, Fâtih Sultan Mehmed divanından seçme parçalar s.259.

46. Fatih Sultan Mehmed’in On Fedaisi , Đstanbul, Tan Matbaası, 1953, 64 s.

Çocuk kitabıdır. Fatih Sultan Mehmed’in daima yanında olup ona gönülden ba ğlı çocukları anlatır. Aynı zamanda Fatih Sultan Mehmed’in hayatından kesitler sunar. Öncesi ve sonrasıyla Đstanbul’un fethi anlatılır.

Đçindekiler : Fatih Sultan Mehmed’in 10 Fedaisi s. 5, ehitler Tepesi s. 38, Büyük

35 Fatih s. 45, Đstanbul’un Alını ına Kadar Türk Osmanlı Devletinin Tarihi s. 47, Fatih Sultan Mehmed’in Babası s. 54, Fatih Sultan Mehmed’in Çocuklu ğu ve Gençli ği s. 56.

47. Türk Đstanbul, [y, y.], Cumhuriyet Gazetesi Yayını, [1953], 54 s.

Cumhuriyet Gazetesi tarafından 500. fetih yılı arma ğanı olarak hazırlanmı bir eserdir. Eser, camileri, efsaneleri, masalları, kahvehaneleri ve günlük ya ayı ıyla "Türk istanbul"u anlatan, Đstanbul masalları ve halk iirinin de i lendi ği yazılardan olu maktadır.

Đçindekiler : Türk Đstanbul'un en kuvvetli damgası: Camiler, s. 2, Türk Đstanbul, s. 3, Ravzai Murad’da bir güli Muhammedî açtı, s. 5, Bo ğazkesen kalesi, s. 9, Bo ğazkesen kalesinin üç kulesi, s. 12, Toplar, s. 14, Đstanbul önünde Türk ordusu, s. 15, 5 Nisan 1453 - Đstanbul surları, s. 16, Đstanbul muhasarası, s. 17, Yeniçeri Murad, s. 20, Ulubatlı Hasan, s. 21, Fâtih'in iirleri, s. 23, Bir gülzârdan Đstanbul, s. 25, Lâle devrinde Đstanbul a ığı ve Türklerin dostu bir Đngiliz edîbesi: Lady Montague, s. 30, âir Nedim'in Đstanbul'u, s. 32. Geçen asırda Đstanbul'dan çizgiler, s. 33, 19uncu asırda Đtalyan edibi Edmondo de Amicis'in görü üyle Türk Đstanbul, s. 34, Đstanbul ressam- larından Thomas Allom, s. 36, Đstanbul masalları, s. 38, Đstanbul kahvehaneleri, s. 41, Đstanbul'da tulumbacılık, s. 42, Đstanbul meyhaneleri, s. 45, Büyük Đstanbullu Ahmet Rasim, s. 46, Đstanbul'un heykeli dikilecek hem erisi, s. 47, Đstanbul ve Atatürk, s. 49, Đstanbul'un müzeleri, s. 50.

48. Türk Tarihinin 50 Büyük Adamı , Đstanbul, Rafet Zaimler Yayınevi, 1953, 103 s.

Türk milletinin tarihinden seçilmi elli büyük ahsiyet ve onların hayat hikâ- yeleri anlatılmaktadır. Türk tarihinden kahramanlar seçilirken Büyük Selçuklu, Os-

36 manlı ve Türkiye Cumhuriyeti devletleri dönemlerinde ya amı olanlara yer verildi ği görülmektedir.

Đçindekiler : Önsöz s.1, Atatürk s.2, Alparslan s. 4, Birinci Sultan Kılıçarslan s.6, Mevlâna Celâleddin Rûmî s. 8, Osman Gazi s.10, Murad Hüdavendigâr s. 12, Yıldı- rım Bayazıd s.14, Fatih Sultan Mehmed s. 16, Yavuz Sultan Selim s.18, Zenbilli Ali Efendi s. 20, Kanuni Sultan Süleyman s.22, Fuzuli s.24, Bakî s.26, Mimar Koca Si- nan A ğa s.28, Barbaros Hayreddin Pa a s.30, Sokullu Mehmed Pa a s. 32, Koca Murad Reis s.34, Tiryaki Hasan Pa a s. 36, Peçevili Đbrahim Efendi s.38, Nef’i s. 40, Kâtip Çelebi s.42, Köprülü Mehmed Pa a s. 44, Köprülüzâde Fazıl Ahmed Pa a s. 46, Evliya Çelebi s. 48, Mimar Mehmed A ğa s. 50, Naimâ s. 52, Nev ehirli Đbrahim Pa a s. 54, Nedim s. 56, Đbrahim Müteferrika s. 58, Mustafa Itrî Çelebi s. 60, eyh Galib s. 62, Üçüncü Sultan Selim s. 64, Büyük Dede Efendi s. 66, Mustafa Re id Pa a s. 68, Keçecizâde Fuad Pa a s.74, Ahmed Cevdet Pa a s.76, Mithat Pa a s. 78, Đbrahim inasi Efendi s. 80, Gazi Osman Pa a s. 82, Namık Kemal s. 84, Osman Hamdi Bey s. 86, Abdülhak Hâmid s.88, Ahmed Mithat Efendi s. 90, Tevfik Fikret s.92, Halit Ziya U aklıgil s.94, Mehmed Âkif s.96, Ziya Gökalp s. 98, Ahmed Rasim s.100.

49. Bostancıba ı Defterleri , Đstanbul Enstitüsü Mecmuası sayı: 4’ten ayrı basım, Đstanbul, 1958, 90s.

ehrin tarihi topografyası bakımından son derece önemli olan defterlerin ya- yımıdır. Görevleri Đstanbul sahillerindeki bütün mîrî sahilsarayları, kasırları, bahçele- ri, koruları, av ve inziva kasırlarını muhafaza etmek olan Bostancılar Oca ğı, Đstan- bul’a gelmi bekâr u aklarının bostancıba ıya ba ğlı hareket etmeleri gibi konular ilenmektedir.

37 Đçindekiler : Bostancıba ı Defterleri s. 39, Yalı Kasrı – Bahariye s. 53, Karaa ğaç Kas- rı – Rumeli Kava ğı s. 63, Anadolu Kava ğı – Haydarpa a s. 83.

50. Đstanbul Ansiklopedisi I. cilt, Aba, Abacılar-Alafranga Baloz, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1958, 576 s.

Đstanbul Ansiklopedisi ’nde, Đstanbul’un cami, mescid, medrese, mekteb, kütüp- hane, tekke, kilise, ayazma, çe me, sebil, saray, yalı, konak ve kö ke kadar yapıları; Devlet adamı, âlim, âir, sanatkâr, i adamı, hekim, ayya , tulumbacı, kabadayı ve katile kadar bütün öhretleri, tabiat güzellikleri ve co ğrafyası, sokakları, mahalleleri, Đstanbul halkının devir devir âdet, an’ane, giyim ve ku amı, Đstanbul argosu, Đstan- bul’a ait resimler, iirler, kitaplar ve Đstanbul’a gelmi yabancı öhretler gibi konular ilenmektedir.

51. Đstanbul Ansiklopedisi II. cilt: Alageyik Soka ğı-Airetlerin Kütüphanesi, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1959, s. 577- 1156.

52. Đstanbul Ansiklopedisi III. cilt, A iret Mektebi-Baba, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1960, s., 1157- 1732.

53. Đstanbul Ansiklopedisi IV. cilt, Baba-Bayrampa a, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat irketi, 1960, s. 1733- 2308.

38 54. Tarihimizde Kahramanlar , Đstanbul, Yücetürk Yayınları, 1960, 159 s.

Türk tarihinin kahramanları Koçu’nun ifadesiyle u ekilde ele alınmı tır: “Tarih kaynaklarımızın sayfaları arasında unutulmu kahramanların isimleri üstün- deki tozu gözyalarımla sildim ve onları büyük, parlak öhretlerin yanında alfabe sırasına koydum; mare allerden neferlere, hiçbir rütbe, kademe gözetmedim.”

Đçindekiler : Abdi Pa a s.7, Abdi Reis s.8, Abdullah ( Giresunlu) s.9, Abdülezel Pa a s.9, Adil Toca s. 10, Ahmed ( Yeniçeri Uzun) s. 11, Ahmed A ğa ( E ğrili) s.11, Ahmed A ğa ( Đnce Kara) s. 12, Ahmed Çavu s. 12, Ahmed Pa a ( Çerkes) s. 13, Ahmed Pa a ( Gedik) s. 14, Ahmed Pa a ( Herseko ğlu) s. 14, Ahmed Pa a ( Kara) s.14, Ahmed Pehlivan ( Kanca) s. 15, Ahmed Reis ( Kemanke ) s. 15, Ahmed Tevfik Efendi s.15, Akçakoca s.17, Ali (Baba), Ali Bey (Buhurlu) s.17, Ali Bey Kaptan (Đmamo ğlu) s. 18, Ali Bey (Kara) s. 18, Ali Bey (Mihalo ğlu) s.19, Ali Bey (Sarı) s.19, Ali Efe (Yörük) s.20, Ali Gazi s.21, Ali Pa a (Çandarlıo ğlu) s. 21, Ali Pa a (Hadım) s.21, Ali Pa a (Kılınç) s.22, Ali Pa a ( ehid) s. 25, Arslan (Deli) s.25, Aslan Pa a (Deli) s. 26, Atatürk 27, Aydın Reis s. 29, Aydo ğdu Bey s. 29, Baba Pa a s. 31, Balaban (Deli) s. 31, Balabancık s. 33, Bâli Bey ( Küçük) s.33, Bâli Bey (Malkoço ğlu) s. 33, Barbaros Hayreddin Pa a s.34, Bayezid (Yıldırım Sultan) s. 37, Bayezid Pa a s. 38, Bekta Voyvoda s. 38, Burak Reis s. 39, Câfer Pa a (Hadım) s. 42, Câni A ğa s. 42, Celâl Pa a s. 43, Çakmak ( Mare al Fevzi) s.43, Çavu , Memi , Bodur Cafer ve Süleyman Reisler s. 44, Davud Pa a s. 46, Demirta Pa a s. 46, Do- ğan Bey s. 47, Edhem Pa a (Gazi) s. 49, Edhem Onba ı (Ni ğdeli) s. 50, Emir Ali Gazi s.51, Evranos Bey (Gazi) s. 51, Faik Bey (Deli) s. 53, Faik Pa a s. 53, Fâzıl (Gazi) s. 54, Fâzıl Bey (Tayyareci) s. 54, Fâzıl Ahmed Pa a (Köprülüzâde) s.55, Fâ- zıl Mustafapa a (Köprlüzâde) s.57, Fâzıl Pa a (Mehmed) s.57, Fedai Bey s. 58, Fethi Bey (Yüzba ı) s.58, Firuz Bey s.59, Fuad Bey (Yüzba ı) s. 59, Gazi Giray Han s. 60, Geyikli Baba s.61, Gözcü Baba s. 62, Đbrahim A ğa s. 63, Đbrahim A ğa (Haseki) s.63, Đbrahim Pa a ( eytan) s.65, Đshak Bey (Timurta oğlu) s.66, Đskender Pehlivan (Toz- koparan) s. 66, Đskender Çavu (Farfara) s. 67, Hacı Đl Bey s. 68, Hacı Reis s. 68, Hamza Bey s.69, Hamza Be e s. 69, Hasan ( Ulubadlı) s. 70, Hasan Ali s. 70, Hasan Pa a ( Tiryaki) s. 70, Hasan Ali s. 70, Hasan Pa a ( Uluç) s. 71, Hasan Pehlivan

39 (Demirba ) s. 71, Hasan Rıza Pa a 78, Hızır (Yeniçeri) s. 78, Hızır Efendi (Yayaba ıo ğlu eyh) s. 78, Hızır Reis (Kurdo ğlu) s. 79, Hüseyin Pa a (Deli) s.83, Kasım Pa a (Güzelce) s. 84, Kasım Pa a (Gazi) s. 84, Kasım Voyvoda s.85, Kenan Bey (Karslı) s.85, Kiraz Đlyas s.86, Konur Alp s. 86, Mehmed Pa a (Bosnalı Lala) s. 88, Mahmud (Saçlı) s. 88, Mahmud Pa a s. 89, Mahmud Reis s. 89, Mehmed (Deli) ile Hüsrev Bey (Deli) s. 90, Mehmed (Gemici Kara) s. 96, Fatih Sultan Mehmed s.97, Mehmed Bey (Zehrimâr) s. 101, Mehmed Çocuk (Budinli) s. 102, Mehmed Çocuk (Gaziantepli) s. 104, Mehmed Efe (Demirci) s.104, Mehmed Pa a (Ate ) s.105, Mehmed Pa a (Bıyıklı) s.105, Mehmed Pa a (Elmas) s. 106, Mehmed Pa a (Yahyalı) s. 107, Mihal Gazi s. 107, Murad (Yeniçeri) s. 108, Murad Bey (Gazi) s. 108, Birinci Sultan Murad s. 109, Murad Reis (Koca) s.112, Murad Reis (Akıncı) s. 114, Mustafa Karabıyık (Haznedaro ğlu) s. 119, Muzaffer Bey s. 119, Mürsel (Gazi) s. 120, Müstecib Onba ı s. 120, Orhan Gazi s. 121,Osman (Deli) s. 122, Osman Gazi s. 122, Gazi Osman Pa a s. 123, Osman Pa a s. 125, Osman Pa a ( Özdemiro ğlu) s. 126, Ömer Bey ( Sancaktar) s. 126, Özdemir Pa a s. 127, Piri Reis s. 128, Piyale Pa- a s. 130, Piyale Pa a (Uzun) s. 130, Rahmancık s. 131, Rifat Pa a (Serdâr-ı Ekrem) s. 137, Sadedin Efendi (Mülâzım) s. 138, Sadık Bey (Mülâzım) s. 138, Salih Reis s. 139, Samsa Çavu s. 139, Sarı Yatı s. 140, Seyyidi Ali Reis s. 140, Yavuz Sultan Selim s. 141, Sinan (Mimar) s. 143, Sinaneddin Yusuf Pa a s. 145, Sinan Pa a (Ha- dım s. 145, Sultan Süleyman (Kanuni) s. 145, Süleyman Pa a ( ehzade) s. 149, Sü- leyman Reis s. 149, aban Bey s. 150, ahin Pa a (Lala) s. 150, ükrü Pa a (Mehmed) s. 151, Tahir Pa a (Çengelo ğlu) s. 152, Turgud Ali s. 153, Turgud Reis s. 153, Ulama Pa a s. 154, Umur Bey (Aydınlı) s. 155, Veli Bey (Dalkılıç) s. 155, Yah- i Bey s. 158, Yunus Bey (Demirkazık) s. 158, Za ğnos Pa a s. 158, Zeynel Bey s. 159.

55. Đstanbul Ansiklopedisi V. cilt, Bayrampa a Medresesi-Bo ğaziçi Deniz Ha- mamları , Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedi- si ve Ne riyat Kollektif irketi, 1961, s. 2309- 2884.

40 56. Da ğ Padi ahları , Đstanbul, Mehmed Koçu Koçu Yayınları, 1962, 224s.

Kitabın tamamlayıcı adı “Tarihimizdeki Büyük ekavet ve Đsyanlar”dır. A a- ğıda “ Đçindekiler” kısmında isimleri bulunan ahıslar etrafından Osmanlı tarihinde görülmü karga a, isyan, çete faaliyetleri Koçu’nun üslubuyla anlatılmı tır. Kitapta Sabiha Bozcalı’nın resimleri de vardır.

Đçindekiler : Karayazıcı Abdülhalim Bey s. 7, Deli Hasan Pa a s.20, Canbulado ğlu Ali Pa a s.32, Kalendero ğlu Mehmed s.43, Deli Đlahi Bey s.51, Đlyas Pa a s.56, Karahaydaro ğlu Mehmed Bey s.68, Gürcü Abdünnebi s.87, Katırcıo ğlu Mehmed s.97, Sakarya eyhi s.103, Vardar Ali Pa a s.107, Çomar Bölükba ı s.117, Abaza Hasan Pa a s.122, Đbir Mustafa Pa a s.157, Ye ğen Osman Pa a s.200,

57. Erkek Kızlar , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1962, 98.

Aslen kız olan ama erkek gibi yeti tirilmi ve erkeklerin bulundu ğu ortamlar- da bulunmu kızları anlatan bir eserdir.

Đçindekiler : Kısmeti Çıkmayan Güzel Kız s. 8, De ğirmenci Đbrahim ile Pa a O ğlu Câfer Bey, Kilissa Fâciası s. 12, Kan Davası s.15, Đbrahim Voyvoda s. 17, Đhbar, Takip, Tenkil s. 19, E kıya Güzeli s.21, Çengel s. 24, Çöl Emiri s. 30, ûf Da ğında Nemrud Ate i s. 32, Hazreti Koç s. 34, Diyârıbekir Civanları s. 36, Bakırı Altın Ya- pan Delikanlı s. 39, eyhe Altın Ne Lâzımdır s. 41, Davulcu Ahmed s. 43, Sitti Züh- re s. 45, Uygunsuz Yolda Tutulmu Genç Nefer s. 50, Pervâsız Đtiraflar s. 52, Bir Fâhi e mi idi? s. 55, Emine Bir Deli idi s. 57, Emine’nin Yalnız Kendisi için Hakikat Olan Yalanlar s. 59, Vak’ayı Aydınlatan ahit s. 61, Niçin Murada Ermesin, Niçin Gülmesin?! s. 63, Çamurda Bulunan Elmas s. 70, Oyuncu Kolları, Kolba ları, Kö- çekler s. 72, Yeni Bir Yıldız Parladı s. 75, Kolba ılar Köçek Đbo’nun Aya ğına Dü tü- ler s. 77, Uçurum Kenarında Açmı Bir Çiçek s. 80, Güllü Fatma s.82, Bostancıba ı Ferhat A ğa s. 88, Zehir Ali ile Civele ği Mustafa s. 90, Namus Davası s. 93, Ferhad Ağa’nın Havan Topu s. 95.

41 58. Forsa Halil , Đstanbul, Mehmed Koçu, 1962, 99s.

Sultan III. Murad devrinde (1574- 1595) ya anmı olaylara ba ğlı olarak kur- gulanmı bir romandır.

Đçindekiler : Gülya ğcının Zübeyde Hanım s.7, Sır Đçinde Esrar s.9, Kara Hüsam Efen- di s.11, Zümrüt Gözlü Kız s.14, Kaybolan Kadı Efendi s.16, Kör Dü ğüm s.18, Hacı Takiyyüddin Zenbûr s.21, U ğursuz Araba s.23, Bodrumlu Bâlı Kaptan s.26, Đki Esra- rengiz Cinayet s.28, Bir Veraset Davası s.31, Forsa Halil A ğa s.33, Aynî’nin Evi s.35, Batakhane s.38, Kandehar ehzadesi s.40, Varan Đki s.45, Toledolu Đsak Çelebi s.47, Süvey Kanalı Meselesi s.50, Üç Çifte Kayık s.52, Hasta Arabası s.54, Rıdvan Beyin Đdamı s.57, Gece Gelen Ulak s.59, Adem Yolcuları s. 62, Deli Bekir Sahnede s. 64, Altı Parmaklı Ayak s.67, Kanlı Zincir s.69, Deli Bekir Đ Ba ında s. 72, Hâtem Tay s.74, îvekâr ile Piyale s. 76, Đlk Đtiraflar s. 79, Koltuk Altındaki Haç s.82, Zevk Odaları ve Đ kence Mahzeni s.84, Çardaklı Konak s.87, Üsküdar’a Geçerken s. 89, Deveyi Gördün mü? s. 91, Gaflet s. 94, Ate Her eyi Temizler s.96.

59. Ha metli Yosmalar , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1963, 80 s.

Daha önce Taçlı Fahi eler adıyla yayımlanmı ve “ünlü birkaç a k kadınının kısa hal tercümelerini” içeren kitabının geni letilmi ve ismi de ğitirilerek basılmı halidir.

Đçindekiler : Bir Hatıra s.9, Potifar’ın Karısı s.11, Helen s.14, Safo s. 18, Firini s. 21, Kleopatra s.25, Messalina s. 30, Teodora s.34, Zoi s. 37, Burgondiyalı Margerit s.42, Lukveçya Borjiya s. 46, Diyan Dö Puatiye s. 50, Katerina Lavuazen s. 55, Birinci Katerina s. 58, Đkinci Katerina s. 62, Markiz Dö Pompadur s. 66, Leydi Hamilton s.71, Madam Rekamiye s. 75, Lola Montez s.78.

42 60. Đstanbul Ansiklopedisi VI. cilt, Bo ğaziçindeki Đskele, Kayık ve Sandalları- Cemil , Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1963, s. 2885- 3459.

61. Kanuni Süleymanın Be Fedaisi , 4.bs., Đstanbul, Tahir Yücetürk Çoçuk Kitabevi, 1963, 56s.

Tahir Yücetürk Çocuk Kitabevi’nin on üçüncü kitabı olarak yayımlanmı bir eserdir.

Đçindekiler : Kanuni Süleymanın Be Fedaisi s.3, Budin Kalesinin Çocu ğu, s.12, De- nize Dü en Mermi, s.37, Durak Reisin O ğlu, s.42, Porsuk Köprüsünün Çoçu ğu s.50.

62. Osmanlı Tarihinin Panoraması , Đstanbul, Ak Kitabevi, 1964, 390 s.

Osmanlı tarihini kronolojik olarak ço ğunlukla ahıslara ba ğlı olarak ele alan bir eserdir.

Đçindekiler : 600 Yıl Üzerine Bir Ku bakı ı s. 7, Osmanlı Padi ahı s. 12, Osman Oğulları s. 18, Osmanlı ehzâdesi s. 23, Sadrazam s. 30, Kaptanpa a s. 34, Ni ancı s. 40, Kalem ve Efendileri s. 42, Reisü’l- Küttap Efendi s. 44, Bir Divan Kâtibi s. 46, Kadıasker Efendiler s. 47, Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi’nin Muhte em Hayatı s. 50, Beylerbeyi ve Sancakbeyleri s. 51, Yeniçeriler s. 59, Kapitülasyonlar s. 79, Men- fur Sevr Muahedesi s.94, Kronoloji s. 99, Đkinci cilt: Osman Gazi’nin Rüyası s. 247, Murad Hüdavendigâr’ın Duası s. 249, Akıncılar s. 251, Atlas Okyanusu’nda Deniz Akıncıları s. 256, Cezayirli Deniz Akıncılarına Esir Dü en Đspanyol Prensi s. 257, Bir Deniz Kurdu Hacı Reis s. 259, Sumatra Seferi s. 259, Bir Gemici Gazeli s. 263, Celâliler ve Đdam Cezaları s. 276, Cellâd Mezarı s. 279, Esnaf ve Zanaat Ehli Ordu- Esnaf Alayları s. 282, Đstanbul’da Bekâr U akları Nizamı s. 292, Bir Sünnet Dü ğünü s. 295, Eski Donanma Soytarıları s. 297, Kadınlara Açık Saçık Gezme Yasa ğı s. 300, On Sekizinci Asırda Bir Vezir Sarayı s. 302, Bir On Altıncı Asır Vezirinin Serveti Ne Đdi? s. 304, Esir Pazarları ve Esirci Rezaletleri s. 306, Matbaadan Evvel Kitab ve

43 Kütüphaneler s. 308, Đbrahim Müteferrika s. 318, Medreseler s. 324, Sibyan Mektep- leri s. 327, Sibyan Mektebi Gülbanki s. 330, Đlâhiler s. 330, Fakir Çocukların Mektebde Himayesi s. 331, Sibyan Mekteblerinin Bahar Gezintisi s. 332, Bir Sibyan Mektebi s. 332, Koca Mimar Sinan A ğa s. 333, Süleymaniye Camii’ni Nasıl Yaptım? S. 337, Mimar Sinan’ın Eserleri s. 342, Evliya Çelebi s. 355, Sokullu Mehmed Pa a s. 363, Büyük Vezir Sokullu Mehmed Pa a Devlet Kapısına Bir Dev irme O ğlan Olarak Nasıl Geldi? S. 366, Đskender Çelebi s. 371, Ta lıcalı Yahya Bey s. 372, Ka- dırga Mimarı Mustafa A ğa s. 373, Bekir Süba ı ve Hain O ğul s. 374, Hamam U ağı Patrona Halil s. 379, Cem s. 383, Korkud s. 385, Murad s. 389.

63. Türk Zaferleri , Đstanbul, Nebio ğlu Yayınevi, 1964?, 201 s.

Kitap, kronoloji takip edilerek Osmanlı Türklerinin Rumeli’ye geçi lerinden Cumhuriyet Türkiyesi’nin Kore Sava larına varıncaya kadar Türklerin karada ve denizde gösterdikleri ba arıların tarihini anlatmaktadır.

Đçindekiler : Yayınevinin Önsözü s.5, Yazarın Önsüzü s. 7, Türklerin Rumeli’ye Ge- çi leri s.8, Kosova Meydan Muharebesi s. 12, Ni ğbolu Meydan Sava ı s. 18, Varna Meydan Sava ı s. 24, Đkinci Kosova Meydan Sava ı s.31, Đstanbul’un Ku atılması ve Fethi s. 34, Cihan Tarihinde Yeni Bir Ça ğ Açan Büyük Vak’anın Takvimi s. 42, Bu- rak Adası Deniz Muharebesi s.52, Tozkoparan Destanı s.54, Çaldıran Zaferi s. 56, Mercidabık Meydan Sava ı s. 65, Ridaniye Meydan Sava ı s.70, Belgrad’ın Fethi s. 73, Rodos’un Fethi s. 77, Mohaç Meydan Sava ı s. 86, Akıncılar, Serhad Gazileri s.92, Viyana Seferi s. 96, Girijgal Palangası Sava ı s. 100, Alaman Seferi s. 105, Ka- nuni Azerbaycan ve Irak’ta; Ba ğdat’ın Fethi s.107, Barbaros Akdeniz’de s. 114, Preveze Zaferi s. 120, Filek Kalesi Destanı s. 122, Sultan Süleyman’ın Budin Seferi s.124, Barbaros Hayreddin Pa a’nın Provans Seferi s. 129, Estergon ve Estonibelgrad’ın Fethi s. 134, Hint Deniz Seferi s. 136, Kıbrıs Adasının Fethi s. 140, Haçova Meydan Sava ı s. 147, anlı Kanije Savunması s. 153, Atlas Okyanusu’nda Türk Deniz Akıncıları s. 161, Girit Sava ı s. 166, Kandiye Kalesinin Fethi s. 172,

44 anlı Çanakkale Zaferi s. 177, Çanakkale ehitleri Đçin s. 186, Đstiklal Sava ı s. 187, Mehmetçik Korede s. 195.

64. Yeniçeriler , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1964, 336 s.

Kurulu undan ba layarak Yeniçeri te kilatı, Ocakları, dev irme usülleri, kı - ladaki hayatları ve sosyal hayattaki durumlarıyla ele alınmakta, ihtilalleri ba ta olmak üzere Osmanlı tarihindeki yeriyle yeniçeriler anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Yeniçeriler s.7, Ocak Niçin ve Nasıl Kuruldu? s.9 Acemi O ğlanları Oca- ğı, Pençik O ğlanları, Dev irme O ğlanlar s. 13, Ocak s. 55, Kı la Hayatı s.81, Gaza Yollarında 125, Yeniçeri airler s. 135, Yeniçeri Đhtilalleri s. 141, Son Yeniçeriler s. 287.

65. Acı Su , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1965, 40 s.

Kitap Re ad Ekrem Koçu’nun iirlerinden olu maktadır.

Đçindekiler : Deniz Türküleri s. 7, Külhani Türküleri s. 13, Bir Portre s. 23, Üç A ğıd s. 26, Po adlar s. 30, Olker Đçin s. 34.

66. Đstanbul Ansiklopedisi VII. cilt, Cemil Bey (Tanburi) - Çiray (Hacer) , Đstan- bul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1965, s. 3461- 4036.

67. Đstanbul Ansiklopedisi VIII. cilt, Çiroz-Di bu ğdaycılar Soka ğı, Đstanbul, Ko- çu Yayınları, Mehmed Koçu, 1966, s. 4037- 4609.

45 68. Patrona Halil , Đstanbul, Yaylacık Matbaası, 1967, 176 s.

Tarihi bir romandır. Patrona Halil Đsyanı’nı ve bu çerçevede dönemi anlatan bir eserdir.

Đçindekiler : Deve Dikeni ile Gül Goncası s. 7, Đçgüveyi Ça ğ ırcı Hoca s. 10, Ate li ve Vah i Bakı lı Gözler s. 12, Kolba ı Rahime s. 15, Devrekânili Seyyid s. 18, Bir Çiçekle Bahar Olmaz s. 21, Mu rakalı Đbrahim s. 24, Sırmalı Makreme s. 27, Ok- meydanı Dü ğünü s. 30, âir s. 32, Dekor s. 35, Sâdâbâd s.38, Büyük Đ ler s. 41, Pa a s. 43, Patrona Halil s. 46, Sicil Defteri s. 48, Külhanî Layhar s. 50, Külhan Beyleri s. 54, Lâyharın Kefeni s. 56, Külhanbeyi Argosu s. 60, Bir Gazelin Hikâyesi s.63, Ev- ren’in Hikâyesi s. 67, Arslan’ın Hikâyesi s. 70, Đspirîzâde Efendi s. 72, Gümü endâze Vak’ası s. 75, Zülâli Hasan Efendi s. 78, Destanlı Hanım s.81, Manav Muslu Be e s. 84, Kahvâne Ni anı Alayı s. 86, Çardak Yeniçeri Kahvehânesi s.90, Bayrak s. 94, Dokuz Yılın Hikâyesi s. 96, Samanyolu Seyahati s. 99, Manav Sala ı, Kahvâne Pey- kesi ve Hamamda Göbekta ı Dedikoduları s. 102, Dü manın Küçü ğü Yoktur s. 105, Fitne Tohumu Ye erirken s. 108, Kalyoncu Kurnası Konu ması s. 111, Kir Kesesi ile Altın Kesesi s. 114, Tersâne Zindanı s. 117, Balat Yangını s. 120, Ballı Penbe s. 123, 25 Eylül 1730 Çardak Kahvehanesi Toplantısı s. 126, Çıplak Ayaklılar s. 128, 28 Eylül 1730 Đhtilâlin Đlk Günü s. 132, Etmeydanı Gecesi s. 134, Hacıbekta Kazanları s. 138, Yarım Kalan Sabah Kahvesi s. 141, Padi ah 143, Deli Kadı ile Zindan Âzadlıları s. 146, Derin Đlim s. 150, Çe me Vezir, Çomar s. 153, Büyük Tehlike s. 158, Gelin Kız Sırmalı Hanım s. 161, Đki Servi Boylu Đle Đkiz Serviler s. 165, Açık ve Iıklı Gözler s. 168, Son Satırlar s. 170, Kara Lâle s. 173.

69. Türk Giyim Ku am ve Süslenme Sözlü ğü, Ankara, Sümerbank Kültür Yayınla- rı, 1967, 255 s.

Eserin ön sözünde, bu konuda ortaya konulan ilk çalı ma oldu ğu belirtilir. Giyim ku am ve süslenme konusunda divanların da kaynaklar arasında de ğerlendi- rilmesi gerekti ği dü üncesiyle halk iirleri, türküler, ko malar, semaîler ve destanla- rın hazine de ğerinde oldu ğu belirtilmi , sözlü ğün hazırlanılmasında da bu kaynaklar-

46 dan faydalanılmı tır.

Đçindekiler : Giyim ku am ve süslenmeyi ilgilendiren konular alfabetik düzende madde ba lıklarıyla verilmektedir.

70. Đstanbul Ansiklopedisi IX. cilt, Di ci-Eri teci Soka ğı1, Đstanbul, Koçu Yayınla- rı, Mehmed Koçu, 1968, s. 4613- 5188.

71. Kabakçı Mustafa ( Bir Serserinin Romanla tırılmı Hayatı ), Đstanbul, Koçu Yayınları, 1968, 100 s.

“Devlet gücünü zedelemi bir serserinin romanla tırılmı hayatıdır. Kabakçı Mustafa’nın idamına kadar giden o devrin karma ık ve gulguleli olaylarını anlatır.”

Đçindekiler : Tahtını Örümcek A ğları Sarmı Bir Genç Hükümdar s. 7, Yeni Nizam s. 9, Benli Halime s. 12, Đngiliz Donanması ve Đstanbul Dalkılıçları s. 15, Yine Büyük Gaflet s. 17, Acı Hakikatler s. 20, Karadeniz Bo ğazı Kaleleri Yamakları s.23, Rumeli Kava ğı ve Büyükdere Cinayetleri s. 26, Büyükdere Çayırı Yemini s. 28, Kabakçı s. 31, Bir Anda Hiç Olan Emekler s. 33, Kan Defteri s. 36, Soygun s. 39, Devlet ve Memleket Sultan Mustafa’nındır s. 42, Kabakçı’nın Meydan Divanı s. 45, A ğlanacak Durum s. 48, Orduda Đhtilâl s. 51, Bir Orta Oyunu: Đstanbul Satıldı s. 54, Mar an’ın Kızları s. 56, Đstanbul Vak’aları s. 59, eytan Emin Efendi ile Bursalı Emin Efendi s. 62, Su Destisi Su Yolunda Kırılır s. 66, Bulanık Günler s. 69, Laz Softa Vak’ası s. 72, Zincirleme Entrikalar s. 76, Yamakların Baskını s. 79, Arab Saçı s. 83, Đstanbul Yolunda s. 85, U ak Eli ve Hanım Eli s. 88, Zifaf Gecesi s. 91, Son Satırlar s. 95, Garib, Esrârengiz Tesadüf s. 97,

72. Đstanbul Ansiklopedisi X. cilt, Eritmek-Fırın, Đstanbul, Koçu Yayınları, Mehmed Koçu, 1971, s. 5189- 5760.

1 Đstanbul Ansiklopedisi IX. ciltte sayfa numaralandırmasında hata vardır. 4999. sayfadan sonra sayfa numarası 5000 yerine 4500 olarak verilmi tir. Biz, karı ıklı ğa sebebiyet vermemek için ansiklopedinin sayfa numaralarını esas aldık.

47 73. Đstanbul Ansiklopedisi XI. cilt, Fırın, Fırın U akları-Gökçınar (Mehmed) 1, Đstanbul, Koçu Yayınları, Mehmed Koçu, 1971, s. 5761- 7076.

74. Kösem Sultan , Đstanbul, Kervan Yayınları, 1972, 432 s.

Kösem Sultan’ın saraya geli hikâyesi, I. Ahmed ile evlili ği, çocukları, Valide Sultan olu u, IV. Murat, padi ahlı ğı ve ölümü, kaynaklara dayalı olarak roman doku- su içinde anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Afro s. 7, Zeytincinin O ğlu Yeniçeri Neferi ve Keçi Çobanı s. 11, “Ken- din Gibi Adın da Güzel…” s. 15, Deli Mariya s. 19, Pikâdis’in Falı s.23, Kız Satı ı Pazarlı ğı s. 27, Kız Kaçırma Planı s. 31, Zeytincinin Keçileri s. 35, Zıpkın Deniz Arslanı, Salyangoz s. 39, Belalı A ıklar s.43, Yeniçeri Ali s. 47, Bir A k Ula ğı Daha s. 51, Afro’nun “Evet”leri s. 55, Uzun Gün s. 59, Afro’nun Falı s. 63, Küçük Adriya’nın Getirdi ği Son Haber s. 67, Son Keyif s. 71, Son Pazarlık s. 75, Son Gece s. 79, eytan Kayası s. 83, Hatice s. 87, “Baba!...Denizde Can Var!...” s. 89, Bir Gü- lümseme ile Ba layan Yeni Hayat s. 93, Hatice s. 97, Kasımpa a’daki Ev s. 101, Çar ı Hamamı s. 105, U ak Câfer s. 109, Saray’da Đlk Gece s. 113, “Sen Kimsin Gü- zel Kız?...” s. 118, Çevre s. 122, Kösem s. 126, Kösem Haseki Sultan (Birinci Sultan Ahmed’in Karısı) s. 131, Kıskanç Cariyeler s. 133, “Ben Afro De ğilim…” O Deniz- de Bo ğuldu! S. 137, Zindan Meyhanesi s. 141, Gürcü Hüsrev s. 145, Sahneye Ko- yulmayan Gürcü Oyunu s. 149, Gemi Levendlerinin Bıçak Oyunu s. 153, Zabıta Vak’aları Raporu s. 158, Gönül Ate i Kurulmu Dârül Aman s. 162, Dervi Süley- man ve Hafız Kumral s. 167, Elma A ğacı s. 171, Kösem’i Evlâda Kavu turan Hasta- lık s. 175, Tadımlık A k s. 179, Dul Kösem Sultan ( Eski Sarayda Sürgün Yılları ) s. 183, A k, Nümayi Hikâyesi s. 189, Osmanlı Tahtında Bir Deli s. 193, “Devlet ve Memleket Sultan Osmanındır…” s. 197, Sultan Osman’ın Çiçekleri s. 201, Osman Çelebi s. 205, Ayakları U ğursuz Padi ah s. 209, Müthi Rüya s. 213, Đhtilal s. 217, Trajedi Ba larken s. 221, Trajedinin Rezil Figüranları s. 225, Trajedinin Kanlı Sah-

1 Đstanbul Ansiklopedisi XI. ciltte sayfa numaralandırmasında hata vardır. 6099. sayfadan sonra sayfa numarası 7000 olarak verilmi ve sonraki sayfalarda da numaralandırma, olması gerekenden 900 sayfa ileride devam etmi tir. Biz, karı ıklı ğa sebebiyet vermemek için ansiklopedinin sayfa numaralarını esas aldık.

48 nesi Zindanda Oynandı s. 229, Kösem Valde Sultan ( Dördüncü Sultan Murad’ın Anası) s. 233, Kösem Sultan’a Gelen Mektuplar s. 234, Otuz Ya ındaki Güzel Valdesultan s. 238, Ana- O ğul s. 242, Gürcü Güzeli Ay e Narver s. 246, Musa Melek Çelebi ve Hasan Halife s. 251, Ba ğdat’ta Me ale Gibi Yakılan Đnsanlar s. 256, Çıplak Tabanlarına Katır Nalı Çakılan Yeniçeriler s. 260, Yerin Kula ğı s. 264, Fitne Tohum- ları s. 268, Büyük Fitne s. 272, Kanlı Ayak Divanı s. 276, Bir Kahraman’ın Ölümü s. 284, Mart Đhtilali s. 288, Bir Ba lı, Bir Ba sız Đki Çıplak Cesed s. 292, “Yoksa Yolda Yol mu atı?” s. 296, Đncili Kö kte Padi ahın Ayak Divanı s. 300, “Abdest Al Zorba ı…” s.304, Kanlı Đstibdat Bir Ate Afeti ile Ba ladı s. 308, Önce Tütün Yasa ğı s. 312, Kul Hakkı s. 316, “Artık Kocam ve Evladlarım, A kım…Hepsi Bunlar…” s.320, Đstanbul Sokaklarında Dola an Tanrı Misafiri s. 324, De ğirmenin Suyu Nere- den? S.328, Kanlı Đz s.332, Bir Ziyafetin Felaketi s. 336, eyhi Efendinin Hikâyesi s. 340, Kösem’in Üsküdar’daki Hayır Eserleri Yapılırken s. 344, Bir Perdelik Çinili Kö k Oyunu s. 348, Ve Oyun Bir Cezayir Havası ile Bitti s. 352, Büyük air ve Nankör Nedim’in Hikâyesi s. 374, Kaleden Kıymetli Đran Nedim s. 378, Đstanbul Sarayı’nda Halktan Gizlenmi Đki Cinayetin Hikâyesi s.382, Đhtisas Sahibi Has Ne- dim Hikâyesi s. 386, Habis Ruh s.390, “Ersiz Avret Kı Görmü Yılan Gibidir…” s. 394, Hekim Ba ının Zehirleri s. 398, ehzâde Kasım Fâciası s. 402, Ba ğdat Yolunun Hikâyeleri s. 406, Amansız Sultan Murad’ın Amansız Hastalı ğı s. 410, Büyük He- kim’in Ölümü s.414, Kemer Hikâyesi s. 418, Kapanmak Üzere Olan Bir Devirden Son Hikâyeler s. 422, Son E ğlenceler s.426, Çıplak Osman’ın Hikâyesi s.430.

75. Ba ğdat Kervanı , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973, 93s.

Üç yüz yıl öncesinin Đstanbul hayatını, Anadolu kervanlarını, e kıya baskınla- rını anlatır. Çocuk kitabıdır.

Đçindekiler : Bir Rüya, s.5, Ba ğdat Yolu ve Mustafa s.13, Yolda s.23, E kiyalar s.25, Ma ğara s.31, Kaçı s.36, Esir Çocuklar s.41, Ba ğdat’ın Zenginleri Toplanmı tı s.51, Sihirli amdan s.59, Dervi Baba s.64.

49 76. Balabancık , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973, 90s.

Bir çocuk kitabıdır. Koçu, Đstanbul’un ta ı topra ğı altın sözüne binaen Anado- lu insanının derdine ifayı hep Đstanbul’da aradı ğını ifade etmi , bu arayı ın sonunda buldu ğunun onu mutlu kılıp kılmadı ğını ortaya koymak için bu kitabın yazıldı ğı belirtmi tir.

Đçindekiler : Balabancık s.5, Yol Hazırlı ğı, s.9, Ormanda ilk Gece s.13, Haydutlar s.16, Balaban’ın Baskını s. 21, Sı ğırtmaç Ahmed s.25, Haydutların Sonu s.27, Zalim De ğirmenci s.31, Bal Cezası s. 38, Bir Pusu s. 46, Kerim’in Annesi s. 48, Gemi s. 52, Altın Saat s.61, Gümü Araba s. 65, Yusuf’un Kaçırılması s. 70, Bir Yudum Suyun Kar ılı ğı s. 74, Saray s. 79, Đki Kat Çuha Esvap s. 84, Ba ğlama s. 88.

77. Gizli Yol , Deniz Yayınları, Đstanbul, 1973, 89 s.

Eser, bir çocuk romandır. Romanda anlatıldı ğına göre; Oyun oynarken bir mahzene dü en çocuklar orada macera dolu vakitler geçirirler. Đçerde bir hazine olabilece ği dü üncesiyle gerçekle tirdikleri aramalar sonuç verir ve gerçekten hazineyi bulurlar.

Đçindekiler : Barbaros s. 5, Sı ğınak s. 9, Mahzen s 15, Đlk Ke if s. 20, Ayazma s. 25, Hasan Can’ın Evinde s. 29, Toplantı s. 33, Kurultay s. 38, Liste s. 42, Gizli Oda s.46, Đlk Hücum s. 52, Yeni Dü manlar s. 57, Hırsızlar s. 63, Ölüm Tehlikesi s. 66, oförle Đzmitli s. 70, Ta Merdiven s. 73, Bo alan Havuz s. 77, Hazine s.81, Sıra Daya ğı s. 89.

78. Murat Reis , Deniz Yayınları, Đstanbul, 1973., 94 s.

Çocuk romanıdır. “Akdeniz’i titreten Murat Reis…Yiğit, korkusuz…Fakat içinde hiç durmadan kanayan bir yara var: O ğlu çok küçük ya ta çalınmı ve kayıpla- ra karı mı tır” eklinde anlatılan Murat Reis’in o ğlunu arayı ı ve bunun üzerine se- rüvenler anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Karagöz s.9, Tay s. 19, Deli Birader s.25, Đlk Gece s. 32, Đnal ile Karagöz s. 40, Gemide Bir Casus Var! s. 48, Murat Reis’in Çadırında s. 56, Murat Reis’in Oğlu s.64, Murat Reis’in O ğlunun Nerede Bulundu ğunu Bilen Adam s. 70.

79. Murat Reis’in O ğlu , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973, 95 s.

Akdeniz’in korkusuz arslanı olarak nitelendirilen Murat Reis’in yitik o ğlunu aramasını roman kurgusu içinde anlatan bir kitaptır. Bir babanın evladına kar ı olan ilgisi ve hassasiyeti i lenmektedir. Bu eser, Murat Reis kitabının devamı niteli ğin- dedir.

Đçindekiler : Tepeli’nin Sırrı s. 5, Đstanbul Yolunda s. 12, Duman Muslu ve Arkada - ları s. 17, Hızır Bey’in Öldürülece ği Gece s. 26, Ölüm Tehlikesi Kar ısında s. 34, Çopur Dayı, Narin Ahmet ve Sünbüllü Han Baskını s. 43, Baba Rossi s. 56, Atlas Denizi s.63, Üstat Re ad Ekrem Koçu’dan Di ğer Kahramanlık Öyküleri / Đlk Kur un s. 67, Ni ğdeli Edhem Onba ı s. 72, Yozgatlı Ahmet Çavu s. 74, Koçhisarlı Kadir Oğlu Sadık s. 77, Yetim Mehmet s. 80, Gri gal Palangası Yolunda s. 84, Çifte Ka- vaklar s. 89.

80. Son Yeniçeri , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973, 93 s.

Eser Koçu’nun telifi olan bir romandır. Fırtına Hasan’ın o ğlu olan Ali’nin macerasını anlatır. Fırtına Hasan, Yeniçeri Asker Oca ğı’nın kavgacılı ğı ile tanınmı yi ğitlerindendir, ancak ailesine kar ı son derece merhametlidir. O ğlunun da kendisi gibi bir yeniçeri olmasını istedi ğinden onu on be ine basınca yeniçeri oca ğına yazdı- rır. Fırtına Hasan, Yeniçerililerle birlikte kazan kaldırır, öldürülür. O ğlu ve çıra ğı da, babasının izni olmadan onları takip ederler. Fırtına Hasan’ın çıra ğı olan Ahmet de bu takip sırasında ölür. Yeniçerilerin kesilmesine ahit olan Ali, ne yapaca ğını bilmez halde sokaklarda dola ır. Sultan II. Mahmut, tebdil-i kıyafet dola tı ğı bir gün Ali’yi görür, yeniçeri ni anına sahip olmasına ra ğmen onu korur, gözetir, saraya alır. Babası dâhil olmak üzere yeniçerilerin neden öldürüldükleri izah eder ve anlatılanlardan

51 sonra Ali de Sultan’a hak verir.

Đçindekiler : Fırtına Hasan’ın O ğlu s. 5, Etmeydanı’na Do ğru s. 8, Küçük Yeniçerile- rin Đlk Esirleri s. 12, Ni an Talimi s. 16, Bursalı Kebapçı Bekir s. 19, Yeniçerilerin Đlk Saldırısı s. 22, Yeniçerilere Saldırı s.25, Keskin Ni ancı s. 29, Kara Cehennem s. 30, Bozgun s. 35, Davul Zurna s. 39, Tellâl s. 41, Ana O ğul s. 44, Cuma Sabahı s. 46, Mudanya Kayı ğı s. 51, Bakırcılardaki Berber Dükkânı s. 55, Çırak Ali s. 59, Yiyecek Çıkını s. 63, Ustadan Gizlenen Sır s. 67, Kara Cehennemle Kar ıla ma s. 70, Ali Ko maz, Uçardı s. 73, Dervi Baba s. 77, Yeniçeri Ni anı s. 81, Elmaslı Tabanca, Elmaslı Hançer s. 85, Mahmut A ğa s. 88, Sonuç s. 91.

81. Verne, Jules, Çocuklar Cumhuriyeti ( çev. : Re ad Ekrem Koçu ) , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1974, 94s.

Çocuk romanıdır. Jules Verne’nin do ğruluk, birlik ve çalı kanlık ile insanın zafere ula abilece ği mesajı veren eseri Koçu tarafından Türkçe’ye çevrilmi tir.

Đçindekiler : Okyanus Fırtınası s. 5, “Kara! Kara!” s. 11, “Nasıl Çıkaca ğız?” s. 16, Đlk gün s. 22, Đlk Ara tırma s. 29, Đlk So ğuklar…Đlk Ya ğmurlar s. 31, Ke if Kolu s. 33, Bir Ma ğara ve Sahibi s. 39, F. B. 1807 s.40, Son Đnsanlık Ödevi s. 43, Denize Atılan Salla Göç s. 46, Geven ve Birlik s. 50, Yeni Türkiye s. 52, Cumhurba kanı’nın Ça- lı ma Programı s. 57, Kuzey Đnceleme Gezisi s. 60, Barbaros’un Suçu s. 63, Yeni Seçim s. 66, Tehlikeli Bir Ördek Avı s. 68, Çocuklar Arasında Đkilik s. 72, Do ğu Kı- yısındaki Ölüler s. 74, Haydutlar s. 75, Tehlikeli Bir Giri im s. 79, Kim Uçacak s. 80, Gece Yarısı Đmdat Sesleri s. 83, Haydutlardan Alınan Đlk Tutsak s. 85, Ana Vatan Yolunda s. 92.

82. Dârülaceze ( 1895- 1974 ), Đstanbul, Đnkılâp ve Aka Basımevi, 1974, 199s.

Dârülaceze’ye Yardım Derne ği Ba kanı Đffet Halim Oruz tarafından bu mües- sesenin tarihçesini yazması Koçu’dan istenir ve sonuçta bu eser meydana gelir.

52 Đçindekiler : Önsöz s.7, I- Tarihçe s. 19, II- Dârülaceze Hakkında Yayınlanmı Bazı Đrade ve Talimatnâme Suretler s. 54, III- Dârülacezeye Sı ğınanlar Đsimler ve Hatıra- lar s.89, IV- Binaların Krokisi s. 103, V- Kurulu undan Zamanımıza Kadar Dârüla- ceze’yi Đdare Etmi Müdürler s. 109, VI- Bugünkü Dârülaceze s. 151, VII- Dârülace- zeye Yardım Derne ği s. 183.

83. Karakorsan Pe inde 248 Çocuk , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1975, 95 s.

Çocuk romanıdır. Kara Korsan’ın definesini ele geçirmek isteyen 248 çocu- ğun serüvenini anlatır.

Đçindekiler : Pamum Nine’nin Torunu s. 5, Kayıp Çocuk s. 12, Beler Çetesi s. 19, Zengin Fakat Cimri Yahudi s. 27, Yahudi’nin Kafasındakiler s. 31, Mi on Đ Ba ında s. 36, Đkinci Kar ılama s. 41, “Gemi Hazır!” s. 45, Geminin Ele Geçirili i s. 60, “Ya- asın Ahmet Reis” s. 63, Çocuklar Gemisi ve Mi on’un Sonu s. 69, Fırtına s. 73, Is- sız Ada s. 81, “Uzakta Bir Yelkenli” s. 86, Zindancı Kaptan s.90.

84. Haydut A kları , Đstanbul, Ana Yayınevi, 1981, 173 s.

“Da ğ haydudu ve ehir e kiyası, kellelerini koltukları altına alıp cemiyetin günlük hayat huzurunu bozan dikenler, çalılar, acıma bilmeyen o zehir misali insanlar sevgiden de nasiplerini almamı lardır…Çılgın haydut sevgisi bir gün olmu onları mâ ukalarına kar ı da bir canavar yapıvermi tir.” diyen Koçu, haydut a kları üzerine birkaç vak’a nakledece ğini söyler eserinde. Bunları pitoresk dekorları ile, kıyafetleri ve tuvaletleriyle tarihi bir a k ve macera romanı olarak derleyip nakleder.

Đçindekiler : Sı ğıncılı Veli ile Voyvoda Kızı s. 7, Bulgar Balaban ile Dört Yosması ve Đki ıkırdımı s.29, De ğirmenci Đskender ile A ifteleri s.95, Haydut Mekkâreci Musta- fa ile Pa a Kızı s.119, Kadın Korsan Despina ve O ğlanları s.136.

53 85. Osmanlı Padi ahları , Đstanbul, Ana Yayınevi, 1981, 444s.

Osmanlı Padi ahlarının kronolojik olarak hayat hikâyeleri, a kları, macerala- rı, zaferleri anlatılmaktadır.

Đçindekiler : Önsöz s.7, Osman Gazi s.11, Orhan Gazi s.17, Murad Hüdavendigâr s.27, Yıldırım Bayazıd s.35, Emir Süleyman s.48, Musa Çelebi s. 51, Çelebi Sultan Mehmed s.54, Đkinci Sultan Murad s.59, Fatih Sultan Mehmed s.73, Đkinci Sultan Bayazıd s.89, Yavuz Sultan Selim s.107, Kanuni Sultan Süleyman s.123, Đkinci Sul- tan Selim s.152, Üçüncü Sultan Murad s.158, Üçüncü Sultan Mehmed s.168, Birinci Sultan Ahmed s.177, Birinci Sultan Mustafa s.183, Đkinci Sultan Osman s.191, Dör- düncü Sultan Murad s.205, Sultan Đbrahim s.224, Dördüncü Sultan Mehmed s.243, Üçüncü Sultan Süleyman s.269, Đkinci Sultan Ahmed s.275, Đkinci Sultan Mustafa s.278, Üçüncü Sultan Ahmed s.286, Birinci Sultan Mahmud s.305, Üçüncü Sultan Osman s.311, Üçüncü Sultan Mustafa s. 314, Birinci Sultan Abdülhamid s.319, Üçüncü Sultan Selim s.324, Dördüncü Sultan Mustafa s.356, Đkinci Sultan Mahmud s. 371, Sultan Abdülmecid s.393, Sultan Abdülaziz s.403, Birinci Sultan Murad s.417, Đkinci Sultan Abdülhamid s.420, Be inci Sultan Mehmed Vahidettin s. 437, Yıllar ve Ba lıca Hadiseler s.442.

86. Yangın Var!., Đstanbul Tulumbacıları, Đstanbul, Ana, 1981, 503 s.

Kitap; te kilatları, kıyafetleri, ya ayı ları, seçkin sîmaları, âirlikleri ve hayat hi- kâyeleriyle Đstanbul tulumbacılarını anlatıyor.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s.7 Yangın Tulumbalarından Önce Türk Đstanbul’un 270 Yılı, s. 13, Ah ap Đstanbul, s. 17, Yeniçeri Oca ğı’na Ba ğlı Yangın Tulumbacıları Oca ğı, s. 21, Yeniçeri Yangın Tulumbacılarından Portreler, s. 41, Belediye ve Ma- halle Tulumbacılı ğı Te kilatı s.67, Sandık Kadrolarının Tespitinde Zor bir Deneme s.127, Edebiyatımızda Tulumbacılık Üzerine Yazılar, s. 379, Perakende Notlar s.399, Đtfâiye, s. 423, Đstanbul Yangınları, s. 451, Sözlük s.493.

54 87. A k Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu , Đstanbul, Do ğan Kitap, 2002, 149s.

Koçu’nun dört eski meddah hikâyesini kendi üslûbuyla kaleme alarak yazdı ğı bir eserdir.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s.7, Çerkez Rıdvan’ın Dolabı s.13, Atinalı Cevad s.33, Hammal Kızı s.55, Bursalının Kahvehanesi s.109, Sözlük s.141.

88. Eski Đstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri, Đstanbul, Do ğan Kitap, 2002, 158s.

Kitap, eski Đstanbul’un meyhanelerini ve meyhane köçeklerini anlatıyor. Kitapta, mü terisinden mezesine kadar meyhaneler, türlü yönleriyle ele alınırken Bekrî Mus- tafa’ya dair fıkralar da bulunuyor.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s.7, Đstanbul’da Meyhane Kalmadı, s.11, Gedikliler, Koltuklar ve Ayaklı Meyhaneler s.15, Çaylak Tevfik Bey’in Kitapçı ğı, s.21, Bekri Mustafa, Ni ancı Firuz Bey ve air Melihi s.25, airin Hayatını Kurtaran Gazel s.29, Gedikli Meyhaneler s.33, Barba, Mastori, Saki-Mu ğbeçe, Palikarlar ve Ate O ğlanla- rı Pedimular s.37, Đçki ve Meze Çe itleri Üzerine Bir Manzume s.41, Unutma Bizi Dolması s.45, Vezir Hanı Meyhanesi s.49, Karakulak Hanı Meyhanesi, Leskofçalı Galip Bey s.53, Saraç Hanı Meyhanesi s.57. Meyhane Köçekleri s.61, Loncalı Köçek Đsmail’in Hikâyesi s.67, Đstanbul’u Aya ğa Kaldıran Çingene Dü ğünü s.71, Köçek Đbo’nun Romanla tırılmı Hayatı s.75, Trabzonlu Nebil Bey’in Divanı ve Kel Vasil’in Meyhanesi s.97, Ahmed Rasim’in Kalemiyle Đki Meyhane Tasviri s.101, Çaylak Tevfik Bey’in Kalemiyle Muhayyel Bir Meyhane Âlemi s.105, Ahmed Mit- hat Efendi’nin Kalemiyle Bir Meyhane s.113, Üsküdarlı Vasıf Hoca’nın Kalemiyle Eftalipos s.117, Küplü 121, Büyük Kuleli s.125, Gambrinos Birahanesi s.129, Sirke- ci’de Kafkas Birahanesi s.133, Đçki Yasakları s.137, Sözlük s.141.

55 89. Kızlar A ğası’nın Piçi , Đstanbul, Do ğan Kitap, 2002, 70 s.

Tarihi bir hikâyedir. Koçu’nun ifadesiyle: “Bunlar, tarihten çıkarılmı küçük küçük sahneler, portrelerdir. Modeller hakikidir, ahıslar uydurma de ğildir. Hadiseler yazdı ğım gibi cereyan etmi tir. Fakat bunlar, bir foto ğrafla çekilmi de ğil, fırça ve boya veyahut kalemle yapılmı resimlerdir. Öyle zannediyorum ki, bu resimler genç- ler ve halk için faydalı olabilece ği gibi ‘cemiyet ilmi’nin de i ine yarayabilecektir.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s. 7, Tarihten Hikâyeler s. 11, Kızlara ğasının Piçi s. 13, Bir Saray Bostancısının Hazin Macerası s.23, Abaza Mehmed Pa a I s.27, Abaza Mehmed Pa a II s. 37, Deli Hüseyin Pa a s. 41, Ester Kira s. 51, Buraya Kaptan Pa a Karı ır s. 57, Sözlük s. 61.

90. Tarihte Đstanbul Esnafı , Đstanbul, Do ğan Kitap, 2002, 296 s.

Đstanbul esnafı hakkında tarihi bilgiler veren bir eserdir. Kitapta yerle ik ve seyyar esnaflar, sosyal hayattaki durumları, hukuki ve ahlaki yönleri de dahil olmak üzere pek çok yönden de ğerlendirilmektedirler.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s. 7, Gedik Tarik, Lonca, Pir s. 11, Tarik-i Fütüvvet, Hirfet eyh, Nakip Duacı, Çavu Kâhya s. 15, Lonca Sandık, Han ve Çar ılar s. 19, Lonca Vakıfları ve Esnaf Kıyafeti s. 23, Eski Müslüman Türk Esnafının Makbul Ah- lakı s. 27, Mehterler ve Çökürcüler s. 31, Çengiler s. 39, Berberler s. 47, Çiçek ve Çiçekçiler s.61, Esirler ve Esirciler s. 71, Bakkallar s.83, Çöp ve Çöpçüler s.93, Di- lenciler s. 101, Araba ve Arabacılar s. 111, Bekçiler s. 123, Ahlak Zabıtası s. 133, Cellatlar s. 145, Dayak s. 153, Bekâr U aklar s. 161, Đstanbul’a Çalı maya Gelen Đ çilere Dair s. 187, Yalın Ayaklılar s. 197, Đ çi Statüsü s. 205, Esnaf Nizamı s. 211,

56 Çırak Çıkarma s. 215, Narh Defterleri s. 221, Esnaf Tefti i ve Cezaları s. 227, Ordu Esnafı s. 231, Saray Dü ğünlerinde Esnaf Alayları ve Esnafın Dü ğün Hediyeleri s. 237, Esnafın Yeniçeri Civanları ve ehrengizler s. 247, Esnaf Türküleri s. 251, Esnaf Kantoları s. 259, ahane Bir Fıkra s. 263, Yeniçeri Taslakçısı Đki Esnaf Gencinin Hikâyesi 267, Do ğramacı Çıra ğının Altın Saat Hikâyesi s. 271, Sözlük s. 275, Đçin- dekiler s. 295.

91. Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan , Đstanbul, Do ğan Kitap, 2003, 233 s.

Cevahirli Hanım Sultan, onun ki ili ği ve sarayı çerçevesinde ya anan olayları hikâye eden bir eserdir.

Đçindekiler : Re ad Ekrem Koçu s. 7, Zeref an s. 11, U ak Bihruz ve Gece Hırsızı Yandım Ali s. 14, Kavas Veysel’in Ölümünden Sonra s. 17, Cellatba ı Kara Ali s. 20, Çardak Đskelesi Kahvehanesi Cinayeti s. 24, Atmeydanı Cinayeti s. 28, Arnavut Sinan s. 32, Hamamcı Hur id s. 35, A k Kandili Gözler s. 38, Esma Hanım Sultan s. 41, Đp Kaçkını s. 44, Dökmeciler Hamamı Me vereti s. 47, Geysudar Mehmed Efendi s. 51, ehremini’nde Kemani Osman Dede’nin Kahvehanesi s. 54, Kaptanzade Ahmed ve Mısırçar ılı Hacı Osman Efendi Vakaları s. 57, Tayyarzade Mehmed s. 60, Gümrükçü Hüseyin Efendi s. 64, Bir Gazel ve Đlahi s. 68, Çubukdar s. 71, Bay- ram Bohçası s. 75, Sahba Kalfa s. 79, A k Namesi s. 82, Tayyarzade’nin Evinde s. 85, Hanımsultan Bohçası s. 88, Bayram Sabahı s. 91, Tayyarzade’nin Anası ile Bal Mehmed A ğa, Ka Yapayım Derken Göz Çıkardılar s. 94, Mor Feraceli Kamer Ha- tun s.97, Ki i Azmayınca Ba ına Kaza Gelmez s. 101, Vakitsiz Öten Horoz s.104, Tütün Bah ii s.108, Sakız ve Kına Parası s. 111, Varan Üç s. 114, Sadizade’nin Gü- vercinleri s. 147, Japon Güvercinleri s. 120, Varan Dört s. 123, Esrarengiz Yangın s. 129, Küçük Ulak s. 132, Gül Bahçesindeki Keçi Yavrusu s. 135, Sahba Kalfanın Dolabı s. 138, Benli Yusuf’un Papucunun Dama Atılması s. 144, Çubukdar Türküsü

57 s. 147, Yandım Ali Đ Ba ında s. 150, Yandım Ali Gümrükçünün Kona ğında s. 153, Varan Be s. 156, Altın Balık Dalyan A ğında s. 159, Đkinci Mektuba Kadar Geçen Be Gün s. 162, Đkinci Mektup s. 165, Beklenmedik Kar ıla ma s. 168, Batakhanenin Ke fi Yolunda Đlk I ık s. 171, Tayyarzade Batakhane Yolunda s. 174, Tayyarzade Batakhanede s. 177, Kıvılcım s. 180, Batakhane Melikesi s. 183, Altın Taht Üstünde Çıplak Ayaklı ehzade s. 186, Nevcivanlara Mestaelik Yakı ır s. 189, Gökyüzünde Dola ır, Yıldızlar Arasında Uçar Gibi s. 192, Sahba Kalfa’nın Đtirafları s. 195, Sahba’nın Anlattı ğı Müthi eyler Ne Dereceye Kadar Do ğruydu s. 198, Sahba Bir Fahi e miydi? s. 201, Geyik Sultan s. 204, Çakıl Ta larını Cevahir Yapan Dervi s. 207, A kın Kilitledi ği A ğız s. 216, Tayyarzade Padi ah Huzurunda s. 213, Cevahirli Dervi Fazlıpa a Sarayı’nda s.216, Kaybolan Kabir ve Unutulmayan Türkü s. 219, Sözlük s. 223, Đçindekiler s. 235.

92. Đstanbul Konu maları (haz. : Süleyman enel), Đstanbul, Đstanbul Büyük ehir Belediyesi Kültür A. . Yayınları, 2005, 55 s.

Sadi Yâver Ataman ile Re ad Ekrem Koçu’nun bir teyp kasetine kaydedilen konu malarını içermektedir. 1970’li yıllarda gerçekle tirilen bu mülakatta Re ad Ekrem Koçu, Sadi Yaver Bey’e eski Đstanbul hayatını anlatmı tır. Đçindekiler : Ön Söz / Kadir Topba s.5, Sunu / Nevzat Bayhan s.7, Bir Ho Sadâ Misâli / Süleyman e- nel s.9, Re ad Ekrem Koçu Kimdir? s.17, Sadi Yaver Ataman Kimdir? s.23, Kâtibim Türküsü s.29, Đstanbul Folkloru – Đstanbul A ğzı s.33, Âdetler s.35, Giyim – Ku am s.36, Külhanbeyleri – Hamamlar ve Patrona Halil s.39, Külhanbeylik – Tulumbacılık – Esnaf Loncaları s.42, Galata – Kahvehaneler - Meyhaneler – Çe meler s.44, Oy- na lar – Hovardalar – Đ marlar s.48, Folklor – Folklorcu – Đstanbul Folkloru s.51, Buhûrîzâde Mustafa Itrî ve Yahya Kemal Beyatlı s.53.

2. ANON ĐM HALK EDEB ĐYATI UNSURLARI

58 2. 1. KONU MALIK TÜRLER

Bu kısımda konu ma içinde anlatıma güç katan atasözü, deyim, argo kelime ve tabirler, bilmeceler, tekerlemeler ve fıkralar ele alınmaktadır.

2. 1. 1. Atasözleri

Koçu’nun müstakil bir konu olarak atasözlerini incelemedi ğini görmekteyiz. Đstanbul Ansiklopedisi ’nin “Bo ” , “Can” , “Çam” , “Çivi” , “Çocuk” , “Davul” , “Deli” , “Deve”, “Dil” , “Dilenci” , “Dü ğün” , “Ekmek” , “El” ,“E ek” ve “Ev” maddelerinde atasözlerine yer verilmi tir:

“Bo ” ile ilgili atasözleri:

Bo attı dolu tuttu. Bo ite menzil olmaz. Bo duval dik durmaz. Bo torba ile at tutulmaz. Bo una tela , dikine tra . Bo a koysam dolmaz, doluya koysam almaz. Bo ambar, dipsiz kile ( Đ A VI, 3019).

“Can” ile ilgili atasözleri:

Can bo ğazdan gelir. Can cefadan da usanır, safadan da. Can cömertli ği lakırdı ile olmaz. Can cümleden aziz. Can çıkmayınca huy çıkmaz. Can gitmeyince canan ele girmez. Can , bostanda bitmez. Can , can a; ba , ba a.

59 Can , can ın yolda ıdır. Can dan ahbap kandan arap olmaz. Can ı yanan e ek attan yü ğrük olur. Can ı, can a ölçmeli. Can sız koyundan süt sa ğar. Çıkmadık can da ümit vardır. Evvela can , sonra canan. Huy can ın altında ( Đ A VI, 3359- 3360).

“Çam” ile ilgili atasözleri:

Zayıf çam ın kozala ğı çok olur. Bir dalda bir budak bir çam da bir kozak. Çam , buda ğı ile güzeldir. Çam a ğacından a ğıl, el o ğlundan o ğul olmaz. Çam ın közü olmaz, yalancının sözü olmaz ( Đ A VII, 3695).

“Çivi” ile ilgili atasözleri:

Çivi çivi yi söker. Çivi siz tahtayı rüzgâr alır ( Đ A VIII, 4039 ).

“Çocuk” ile ilgili atasözleri:

Çocu ğa i buyuran ardınca kendi gider. Çocu ğum yok a ğlayacak, çorbam yok ta acak. Çocu ğun yedi ği helal, giydi ği haram. Çocu ğunu dövmeyen dizini döver. Çocuk büyür, deli uslanmaz. Çocuk , dü e kalka büyür. Çocuk la yola çıkılmaz. Çocuk suz kadın, yemi siz a ğaç.

60 Çocuk tan al haberi ( Đ A VIII, 4057).

“Davul” ile ilgili atasözü:

Davu lun sesi uzaktan ho gelir ( Đ A VIII, 4314).

“Deli” ile ilgili atasözleri:

Deli a ğlamaz, akıllı gülmez. Deli ak amdan sonra azar. Deli arlanmaz, soyu arlanır. Deli balkaba ğından olmaz. Deli ba ına devlet ku u. Deli deli den ho lanır, imam ölüden. Deli ile devletli bildi ğini yapar. Deli ile sarho un meydanı birdir. Deli kız deli gelin olur. Deli sözü kaleme gelmez. Deli ye ta anma, ba ına atar ( Đ A VIII, 4352).

“Deve” ile ilgili atasözleri:

Deve adını satar, e ek odunu. ( Gösteri in muvaffakiyet yolunda çok önemli oldu ğu) Deve a ğır gider, ama yol alır. Deve bir akçeye, git öte; deve bin akçeye, gel beri ( Đnsanın ancak kudreti oldu ğu zaman ihtiyaçlarını temin edebildi ği) Deve , boynuz ararken kulaksız kalmı . ( Kâr umarken zarar görme) Deve den büyük fil var. Deve ler gelir Mardin’den, neler çıkar bak ardından ( Fert ve toplum hayatında huzur- suzluk alâmetlerinin belirmesi) Deve yi yardan uçuran bir tutam ottur ( Đ A VIII, 4530).

61 “Dil” ile ilgili atasözleri :

Ağzı var dil i yok. Bülbülün çekti ği dil i belâsı. Dil kılıçtan keskindir. Dil yarası tımar olmaz. Dil de niyaz, elde piyaz. Dil den gelen elden gelse her fukara padi ah olur ( Đ A VIII, 4557).

“Dilenci” ile ilgili atasözleri :

Dilenci ye hıyar vermi ler, e ğri diye be ğenmemi Dilenci bir olsa ekerle beslenir. Dilenci den evvel asası gider. Dilenci nin yüzü kara, torbası dolu. Dilenci nin torbası dolmaz! Dilenci selam almaz! ( Đ AVIII, 4572- 4573)

“Dü ğün” ile ilgili atasözleri:

Deliye hergün dü ğün bayram. Dü ğün dernek, hep bir örnek. Dü ğün görmemi ev olur, ölüm görmemi ev yoktur. Dü ğün de Fatmacı ğı kim bilir. Dü ğün de zurnaya, hamamda kurnaya ( Đ A IX, 4806)

“Ekmek” ile ilgili atasözleri:

Ekmek , çi ğnenmeyince yutulmaz ( Ekmeksiz, gayretsiz kazanç olmaz) Koca ekme ği meydan ekme ği, o ğul ekme ği zindan ekme ği ( Đ A IX, 4971)

“El” ile ilgili atasözleri:

Alet i ler el ö ğünür. El elden üstündür ar a çıkıncaya. El el i yıkar el ler de döner yüzü yıkar. El ile el lenmeyen elli yıl durur. El inle ver ayayı ğınla ara ( Đ A IX, 4992).

“E ek” ile ilgili atasözleri:

Eeği dü ğüne ça ğırmı lar, ya oduna ya suya demi . ( kendisinden bir menfaat umul- du ğu zaman iltifat, ilgi görme anlamında) Eeğin canı yanında attan yü ğrük olur. Sırmalı palan vursan, eek yine eek tir ( Đ A X, 5369 ).

“Ev” ile ilgili atasözleri:

Ev alma, kom u al. Ev deki pazar çar ıya uymaz. Ev i yapan kadın, yuvayı yapan di i ku . Gelin girmedik ev vardır, ölü çıkmadık yok ( Đ A X, 5400) .

2. 1. 2. Deyimler

Re ad Ekrem Koçu, müstakil bir konu olarak deyimleri ilememi tir. Đstanbul An- siklopedisi ’nin “Çene” , “Çivi” , “Davul” , “Dayı” , “Deve”, “Dil” , “Dilenci” , “Ekmek” , “El” ve “E ek” maddelerinde u deyimlere yer verdi ği görülmektedir:

“Çene” ile igili deyimler:

Çal çene

63 Çene çalmak Çene kavafı Çene oynatmak Çene yarı tırmak Çene yormak Çene baz Çene si dü ük Çene si kilitlenmek Çene si tutulmak Çene sini bıçak açmıyor Çene ye kuvvet, keseye bereket ( Đ A VII, 3821).

“Çivi” ile igili deyimler:

Çivi gibi Çivi kakmak Çivi lenmek ( Đ A VIII, 4039 ).

“Davul” ile igili deyimler:

Bir davul çalmadı ğı kaldı. Davul zurna hırsız arar. Kafam davul a döndü ( Đ A VIII, 4314).

“Dayı” ile igili deyim:

Köprüyü geçene kadar ayıya dayı denilir! ( Đ A VIII, 4323).

“Deve” ile igili deyimler:

Deve gitmi , o yularını arar. ( Gaflet içinde, fırsatın kaçtı ğını görmemek) Deve hamuru ( Đyi hazırlanmamı hamur i i yemekler için kullanılır)

64 Deve kini Deve si hacı ( Hacca gidip de hacılı ğın ahlak vecibelerini idrak edememi olanlar için kullanılır) Deve ye hendek atlatmak Deve yi gördün mü! ( ahit oldu ğu bir olayı sır olarak saklayaca ğına dair bir kimseden yemin ile söz istenirken kullanılır) Deve yi hamuduyla yutar (Yiyicilikte, rü vet almada amansız olanlar için kullanılır) Deve yi görür de üstündeki hacıyı görmez. ( Asıl tehlikeyi görmemek) ( Đ A VIII, 4530).

“Dil” ile ilgili deyimler :

Dil dökmek Dil kürek gibi Dil uzatmak Dil e dolamak Dil e dü mek Dil e gelmek Dil i a ğzına çıkmı Dil i dola mak Dil i tutulmak Dil inde tüy bitmek Dil ini tutmak ( Đ A VIII, 4557)

“Dilenci” ile ilgili deyimler :

Dilenci çana ğından para çalar. Dilenci de ğne ğine dönmü Dilenci ye dönmek ( Đ AVIII, 4572- 4573)

“Ekmek” ile igili deyimler:

65 Ekme ğine ya ğ sürmek Er olan ekme ğini ta tan çıkarır. Tuz ekmek hakkı ( Đ A IX, 4971)

“El” ile igili deyimler:

Dört el le sarılmak El altından El çabuklu ğu El çektirmek El de ğmek El etek çekmek El kiri El de bir El e bakmak El i açık El i bö ğründe kalmak El i içinde El i kırılmak El i koynunda El i kula ğında El i sıkı El i uzun El i yatmak El inden tutmak Đki el i yanına gelmek ( Đ A IX, 4902)

“E ek” ile igili deyimler:

Eek bile makamla anınır ( münasebetsiz konu anlar için ) Eek sudan gelinceye kadar ( uzunca bir zaman anlamında )

66 Ölme eeğim ölme, yaz gelince sana tirfil biçeyim ( uzak ümitler için ) ( Đ A X, 5369- 5370)

2. 1. 2. 1. Açıklamalarıyla Deyimler

Koçu, ço ğu günümüzde kullanılmayan ve pek azı bilinen deyimlere eserlerinde yer vermi tir. Ayrıca bu kısımda verdi ğimiz deyimlerin ço ğunlu ğu ortaya çıkı sebebi ve anlamlarının da açıklandı ğı görülmektedir. Bunları alfabetik olarak naklediyoruz:

Ali Pa a Narhı : Tamamen unutulmu eski bir halk a ğzı tabiridir. Yıldırım Bayezid’in sadrazamı mahbup dostlu ğu ile me hur olan Çandarlı Ali Pa a’nın hâtıra- sına nispetle söylenmi tir. Bu zât Osmanlı Sarayı’nda iço ğlanları te kilatını kurmu - tur. Đstanbul’un külhani kalenderleri bu namlı vezirin merebinden kinâye, nevcivanların â ıklarına kar ı lütufkârlıklarına “Ali Pa a narhı” demi lerdir ( Đ A II, 699).

Ali Pa a Vergisi : Tamamen unutulmu eski bir halk a ğzı tabiridir. Buradaki “vergi” devlet hazinesine ödenen para anlamında de ğil, “atiye, ihsan, ba ğı” mânâsındadır. Kanunî Sultan Süleyman’ın (1520- 1566) sadrazamlarından Semiz Ali Pa a adına nispetle söylenmi tir. Kendisine herhangi bir istekle müracaatta bulunanları asla geri çevirmeyen, istediklerinden fazlasını bol bol vaat eden fakat vaatlerinin hiçbirini yerine getirmeyen biridir. Bundan ötürü, birisi bol vaatlerde bulundu ğunda kar ısın- daki üphe ve tereddüdünü: −Sakın Ali Pa a vergisi olmasın!... diye açıkladı ğı anlatılmaktadır ( Đ A II, 699- 700).

Alyon Kadar Zengin : Đmparatorlu ğun son devrinde halk a ğzında bir ki inin zenginli ğini anlatmak için kullanılmı bir tâbirdi. Antoine Alion adlı bir ecnebî banker aile- sinin adından ortaya çıkmı tır ( Đ A II, 756).

67 An Mim Âmed, An Tı Âmed : Acemio ğlanlar sicil kütü ğünde kullanılan bir tabirdir. Âmed, Farsça “gelmek” mânâsındadır. “mim” kısaltılmı Rumeli, “tı” da kısaltılmı Anadolu yerine kullanılırdı. Acemio ğlanlar Oca ğının kütü ğüne kaydedilen ki i için Rumeli’den getirilmi se adının yanına “An mim âmed”−Rumeli’den geldi. Vatanı Anadolu ise “An tı âmed”−Anadolu’dan geldi, diye yazılırmı ( Đ A II, 875).

Âyende Nümâ : Eski Đstanbul evlerinde sokak kapısının tokma ğı vurulu ğu zaman, kapıya gelenin kim oldu ğunu göstermesi için alt katta, sokak kapısı yanındaki pence- renin uygun bir yerine konulan aynanın adıdır ( Đ A III, 1527).

Ayın son çar ambası : U ğursuz gün anlamındadır ( Đ A VII, 3761).

Bâb-ı Âli Efendisi gibi : Halk a ğzında gayet terbiyeli, dürüst gençtir manasına kul- lanılır ( Đ A IV, 1761).

Ba a Hasır Yakmak : Bir haksızlık kar ısında her türlü tehlikeyi göze alarak ve bü- tün engelleri yıkarak en son, en büyük makama ba vurmak manasında söylenirdi ( Đ A IV, 2166).

Ba ına Fesle ğen Takmak : Sevinç duyma anlamında kullanılır ( Đ A X, 5705 ).

Ba ı Nâre Yakmak, Ba Nâre Yanmak : Bilerek bilmeyerek sonu belalı, tehlikeli, felaketli, hatta ölümlü bir i e girmek, sürüklenmek ( Đ A IV, 2188).

Ba Ko mak : Candan arkada olmak ( Đ A IV, 2192).

Bıyı ğını balta kesmez : Avami gurur, azamet, i i yolunda esnafın cakalı benlik hâli. Örne ğin söz aya ğa dü tü. Yeniçerilerin bıyı ğını balta kesmez oldu ( Đ A V, 2758).

Bir Tahtada Saymak, Vermek : Büyük bir parayı tam ve toplu olarak ödemek. Tan- zimat’a kadar her tüccarın, esnafın vezne kasası, gi esi yerine akçe tahtası vardı. Bir

68 dükkândan mal alan veya çar ı hamamında yıkanan kimse, ödeyece ği parayı (Altın, gümü , bakır, madeni para) akçe tahtası üzerine sayardı ( Đ A V, 2815- 2816).

Bo ğaziçi’nde Kavga Var : Yemek yemekten kinayedir. Her zaman her yerde kulla- nılmaz. Ne eli kalabalık aile sofralarında, toplu kır gezileri, mesire yerleri sofraların- da kullanılır. Meselâ bir pa a yalısında verdi ği mükellef ziyafette: - Umûr-ı devleti mesâil-i hükumeti bırakalım efendim, imdi Bo ğaziçi’nde kavga var! diyebilirdi ( Đ A VI, 2885).

Bol Paça : Giyini ine dikkat etmeyen ki i ( Đ A VI, 2955).

Boynu ba ğlı kul olmak : Bir eyhe, bir güzele bir fikre sonsuz bir inanç ve a k ile ba ğlanmaya, bu ba ğlanmayı kendi iradesiyle azat kabul etmez bir esaret haline ge- tirmeye denir. Ali Çamiç’in bu deyimle ilgili bir dörtlü ğü vardır:

Boynu ba ğlı kul oldum Hâk-i pâyin zerreyim Binek ta ı ne lazım Ba ım dururken beyim ( Đ A VI, 3041). Bulgurlu’ya gelin mi gidiyorsun? : Her hangi bir i te gereksiz yere acele edenlere, tela lanıp etrafındakileri aırtanlara söylenir. Vasıf Hoca’dan aldı ğı bilgilerle Re ad Ekrem deyimin ortaya çıkı ını öyle anlatır: “Bulgurlu Köyü, suyu, havası gayet latif bir köydür. Ayrıca eskiden beri pehlivan yata ğıdır. Delikanlılarının güzelli ği dillere destandır. Civar köylerin kızları, bu köyün erkekleriyle evlenmek için can atarlardı. Ayrıca köyün dokuz gün boyunca süren gelin kızın bir sultan gibi oldu ğu dü ğünleri de pek me hurdu. E ğer Bulgurlu’dan görücü gelip kızı be ğenerek ni an taktıysa ni- anın bozulmaması için bir an önce nikâh kıyılırdı” ( Đ A VI, 3117).

69 Cin çarpmak : Đnme inmek, felç geçirmek. Halk arasındaki inanı a göre gece soka ğa, bahçeye destur demeden, ı ıksız, fenersiz çıkılmaz ve tek ba ına hamama girip yıka- nılmaz, gece soka ğa pis su dökülmez, pis sudan atlanırken destur denilir ( Đ A VII, 3581).

Çar amba karısı : Koçu, bu deyimin anlamını ve kar ılı ğını vermemi tir ama olumsuz anlam içerdi ğini belirtmi tir ( Đ A VII, 3761).

Çeki ta ı: Zıpırın aksi, a ğır ba lı adam ( Đ A VII, 3804).

Çıkmaz ayın son çar ambası : Bir i in asla olmayaca ğını anlatmak üzere kullanılır ( Đ A VII, 3761).

Çıra ğ edinmek, Çırak edilmek, çıra ğ olmak : 1. Bir cariyenin, halayı ğın efendileri tarafından çeyizi düzülüp ve ba ını sokacak bir ev verilerek evlendirilmesi. 2. Bir gencin kalem deniler devlet dairesine maa sız olarak alınmasından sonra kabiliyeti ve ahlak ile terbiyesiyle tecrübe edildikten sonra maa a ba ğlanması. 3. Esnaf haya- tında bir i e giren çocuklar için kullanılır ( Đ A VII, 3938).

Çil akçe : Darphaneden yeni çıkmı pırıl pırıl madeni para. “Çil atın”, “Çil kuru ” isimleri ile de halk ve esnaf arasında tanınmı tır ( Đ A VII, 3979).

Çömlek bankası : Paralı ve aynı zamanda gayet tutumlu kimse. Parasını bir bankaya vermeyip eski usulde evin muhtelif kö elerinde gizleyen kimse ( Đ A VIII, 4118).

Dayısı dümende : Đ leri yolunda gidenler için kullanılan bir deyimdir.

Demir âsâ demir çarık : Đstanbul a ğzında a k ve muhabbet yolunda murada çok geç kavu ulacak macerayı anlatmak için kullanılır. Masallarda ise yârini elinden kaçırmı âıkların hâli bu deyimle anlatılır: “Bir çift demir çarık yaptırıp ve eline bir demir âsâ alıp yollara dü tü…” denilir ( Đ A VII, 3753).

70 Dokuz ayın çar ambası bir araya geldi : U ğursuz gün anlamında kullanılır ( Đ A VII, 3761).

Dolap beygiri : Günlük hayatı türlü zevk ve e ğlenceden mahrum, belli bir i in ba ın- da vaktini monoton geçirenler için kullanılır ( Đ A IX, 4661).

Dral Dedenin Düdü ğü gibi : Kı ın, yazlık kıyafetle dola ma anlamında kullanılır. Mesela baba zıpır o ğluna çıkı ır: - O ğlum! Paltonu giysene, atkını alsana bu havada Dıral Dedenin Düdü ğü gibi soka ğa çıkılır mı? ( Giyim, 96; Đ A IX, 4739).

Dut Yemi Bülbül : 1. Kabahatli suçlu durumda konu amamak. 2. Haklı ithamlar kar ısında susmak. 3. A ırı hayranlık ve â ıklık halinde dili tutulup konu mamak ( Đ A IX, 4791).

Duvak Dü künü : Herhangi bir sebeple genç ya ta dul kalmı kadın için kullanılan bir deyimdir ( Đ A IX, 4792).

Dü ğün evi : Her a ğızdan bir laf çıkan, herkesin konu tu ğu, fakat kimsenin dinleme- di ği, amatalı, kalabalık yer için kullanılan bir deyimdir ( Đ A IX, 4807).

Elmasım : “Eski Đstanbul kadınlar âleminde yukarıdan a ağıya muhabbetli bir hitap; hizmetçi, halayık, cariye hariç, ya lılar, genç kız ve kadınlara kibar hanımefendiler esnaf tabakasından kadınlara, kendi tabakalarından gençlere “Elmasım” diye hitab ederlerdi ( Đ A IX, 4526 ).

Eref saat : “Yümünlü, u ğurlu an, saat, gün, zaman için kullanılmı bir deyimdir. yıldızların, burçların, seyyarelerin, ayın ve güne in mevki ve hareketlerinden insanla- rın hayatı üzerine bazı hükümler çıkarıldı ğı “ Đlm-i nücûm”un ( Yıldızlar Đlmi’nin) ra ğbette oldu ğu devirlerde “E ref saat”e inananlar pek çoktu; o devirlerde bu hüküm- ler, ilm-i nücûm ile u ğra an, bu ilimde mütehassıs bilinen “müneccim”ler tarafından çıkarılır, verilir idi… Tanzimat devrine kadar Osmanlı’da Müneccimba ılık adı veri-

71 len büyük bir memuriyet vardı; “E ref saat”, bilhassa bir i e ba lar iken aranır, devlet ilerinde e ref saati de müneccim ba ılar tespit ederdi ( Đ A X, 5348).

Ev danası : “ Đstanbul a ğzı eski bir deyimdir. Çok küçük ya ta alınmı , evlat gibi sevilmi , haremde büyütülmü , ımartılmı , bıyıkları terledikten sonra haremden se- lamlı ğa çıkarılmı , fakat kendisini bir hizmetkâr olarak göremeyen, ba ına buyruk hareket eden, hiçbir i e yaramasa da kovulamayan, genç u aklara ve kölelere denilir ( Đ A X, 5409 ).

Eyyam Ola : “Eski gemicilerimiz, kürek ve yelken devirlerinde bilhassa Đstanbul’da tersaneliler, bahriyeliler tarafından el bocurgadları ile a ğır gemi çıpalarını, lengerle- rini yola çıkmak üzere denizden çekip alırken yüksek sesle ve bir a ğızdan söylenen deyimdir ( Đ A X, 5440 ).

Kapıya çıkma : Acemi O ğlanlarının Yeniçeri Oca ğı kütük defterine kaydedilerek yeniçeri yapılmasına “Çıkma” veya “Kapıya Çıkma” denir. Yeniçeri Oca ğının en küçük birli ği ortadır. Orta, taburun dengidir. Bu birli ğin zabitine da “Çorbacı” adı verilir. Çorbacılar kendi ortalarının nefer ihtiyacını tespit edip yeniçeri kethüdasına verirler. Kapıya çıkacak Acemio ğlanlarının kütük defterindeki isimlerinin yanına “Kapıya çıktı” kaydı konulur. Böylelikle Aksaray’daki Yeniodalar’a götürülüp Yeni- çeri Oca ğı’nın kütük defterine kaydedilirler ( Đ A VII, 3896- 3898).

Yaka akçesi, yaka parası : “Kapukulu Asker Ocakları efrâdına ( Osmanlı Devle- ti’nin ücretli dâimi asker ocakları efrâdına) esvabları devlet tarafından kesilip biçil- memi kuma lar da ğıtılarak temin edilir ve terzi parası da ayrıca nakid olarak verilirdi. Yaka Akçesi ( Yaka Parası) i te bu terzi ücreti kar ılı ğı kullanılmı bir deyimdir” ( Giyim, 239).

Yem borusu : Kı la hayatından alınmı bir deyimdir. Bir zümrenin, bir sınıfın veya millet olarak toplumun menfaatini, refahını sa ğlayacak fakat yerine getirilmesi üp- heli vaat ( Đ A VI, 2963- 2964).

2. 1. 3. Argo Kelime ve Tabirler

Koçu’nun eserlerinde yer verdi ği argo kelime ve tabirlerin ço ğunlukla “alan argosu”na dahil edilebilece ği görülmektedir. “Kendi sosyal çevreleriyle sınırlı ya ayan ve genel olarak toplumun, özel olarak da içinde bulundukları toplulu ğun geri kalan kesiminden ayrılmak ya da korun- mak isteyen ya ama ortam ve biçimleri birbirine yakın ki ilerce yaratılıp benimsen- mi sözcükler, deyimler bütünü; bu sözcükler bütününe dayalı konu ma biçimi.” ( Aktunç, 2000: 16) eklinde tanımlanan “alan argosu” kapsamındaki argo kelime ve tabirleri alfabetik olarak veriyoruz:

Allah Kerim Yeri : Eski Đstanbul argosunda kahvehanelerde meteliksiz takımının kahveciye para vermeden oturdukları, geceleri de üstünde sıra sıra uzanıp büzülüp yattıkları, barındıkları yer, sayvan, peyke ( Đ A II, 724).

Amorf olmak : Đstanbul argosunda mahçup olmak, mat olmak, yine argo tabiriyle bozulmak, bozum olmak anlamına gelir. Dayak yeme manasına da kullanılır ( Đ A II, 792).

Amorti, Amorti Çıkmak, Çarpmak : Sinemada, ehrin nakil vasıtalarında yanına ya lı bir kadının oturması anlamında kullanılır ( Đ A II, 792).

Ampes : Esrar. “Ampesin rengini bilirsem, ampes gibi sapsarı olayım” ( Đ A II, 792).

Anzarot : Đstanbul argosunda rakı ( Đ A II, 883).

Ana Avrat Asfalta Ko uyor : Toptan sövüp sayma manasına kullanılır. “Herif bir ağzını açtı görme, ana avrat asfalta ko uyor” ( Đ A II, 800).

Anafor : Emek ve zahmet çekmeksizin elde edilen ey, hak edilmeden kazanılan menfaat, para ( Đ A II, 834-835).

Anlamak : Ba kasının elindekinden faydalanma, pay isteme mânâsında kullanılır. “Geceki vurgundan anlayalım..” ( Đ A II, 875).

Apiko : ık, süslü anlamında kullanılır ( Đ A II, 885).

Apdest Almak, Aldırmak : Suya, denize dü mek; bir adamı suya, denize atmak, itmek anlamında kullanılır ( Đ A II, 891).

Arab Uyandı : Eski halk masallarında bahtı aydın ve açık olanların koruyucu perisi güzeller güzeli bir nevcivan, bahtı kara ve kapalı olanların da uyuyan bir araptır. Đs- tanbul halkının a ğzında, türlü mihnet ve me akkat içinde ya ayanların yüzü bir ara gülerse “Arap uyandı!...” denirmi ( Đ A II, 958).

Arma : 1. Yakı ıklılık, güzellikle beraber caka ve gurur. 2. Haysiyet, eref. 3. atafat- lı, parlak sözlerle oyalama. 4. Altın saat ve köstek, elmas yüzük ( Đ A II, 1036).

Armut : A ırı saf, aptal adam ( Đ A II, 1037).

Arpa, Arpacı : Ufaklık para, para kesesi; arpacı, içi madeni para dolu keseleri a ır- mada usta yankesici ( Đ A II, 1049).

Asma Sakal, Takma Bıyık : Yalan, dolan, palavra kar ılı ğı olarak kullanılır ( Đ A II, 1129).

Ayaz : Kesat, i sizlik, i durgunlu ğu anlamındadır ( Đ A III, 1504).

Babalık : Ya lılara kar ı kullanılan bir hitap, saygı ifade etmez, azarlama yerinde kullanılır ( Đ A IV, 1744).

Babana Yuttur : Đnanmam, kimi kandırıyorsun yerine bir deyimdir ( Đ A IV, 1745).

74 Babuk : Mahbupperest anlamına gelir ( Đ A IV, 1774).

Balık tutmak : Bilgisi ve hüneri olmadı ğı halde i leri sırf ans eseri yolunda giden kimseye denir ( Đ A IV, 2036).

Balon : Etrafı heyecana, meraka ve endi eye dü ürecek uydurma haber ( Đ A IV, 2062).

Balta asmak : Yeniçeri argosunda bir yeniçeri zorbasının, yandalarıyla beraber in- sanları yata ğan, bıçak kuvvetine dayanarak ölümle tehdit edip mensup oldukları ye- niçeri ortasının ni anını bir levha eklinde resmettirmeleri ve haraç alacakları yerlere ( büyük yapılar, Đstanbul limanına, iskelelere tüccar malı getirmi gemiler) asmaları- dır. Bu nianlar; kılıç, top, mızrak, balta, gemi çapası, kayık, çadır, minare, cami, arslan, deve, at, ku , balık, çiçek, a ğaç, merdiven, süpürge vb. ni anlardı ve her yeni- çeri ortasının bir ni anı vardı. Yeniçerili ğin bozuldu ğu ve kaldırılmasına yakın zamanlarda balta asmak tarzında i lere giri ilmi tir ( Đ A IV, 2067- 2068).

Baltaladı : Enderunlu bir a ğanın ko ğu arkada ları veya zabiti hakkında daha büyük amirlere ihbarda bulunması ( Đ A IV, 2076).

Balta olmak : 1. Kötü niyetlerle bir güzelin pe ine dü mek, konu ma fırsatları hazır- layıp emeline râm etmek için ısrar ile ikna etmeye çalı mak. 2. Ba ba a kalmak isteyen iki ki iye musallat olmak. 3. Davet edilmedi ği sofraya oturmakta, götürülmek istenilmeyen yere gidilmekte, huzuru a ğırlık verir görülen yerde durmakta ısrar etmek. Yeniçeri argosundaki “balta asma” ve “balta verme” deyimlerinin halk a ğzına ve külhani argosuna intikal etmi de ğiik söyleni idir. Zorbalı ğı temsil eden yeniçeri oca ğı ni anlarının bir yapıya veya gemiye asılan yahut hâkimiyet altına alınmak iste- nen bir kadına veya o ğlana verilen balta yoktur, fakat tahakküm edenler ve etmek isteyenler her zaman bulundu ğundan, bu tipteki kimseler için benzer tabirler de kul- lanılagelmi tir. ( Đ A IV, 2084- 2085).

75 Balta verme : Yeniçeri zorbasının bir hakimiyeti altına aldı ğı bir kadın ya da erke ğe mensubu oldu ğu oca ğın ni anını i letti ği kıymetli bir çevreyi, pe kiri, destmâli o kimselere vermesi ve onların da balta adı verilen çevreyi soka ğa çıktıkları zaman sa ğ omuz ba larına görülecek biçimde ili tirip dola maları ( Đ A IV, 2085- 2086).

Bamburuklarını sökmek : Birini döverek adam akıllı hırpalamak ( Đ A IV, 2098).

Bamya : Sabilik ça ğından henüz çıkmı erkek çocuklar için kullanılan bir kelimedir ( Đ A IV, 2099).

Bamya tarlası : Mezarlık ( Đ A IV, 2099-2100).

Banka : Genelev ( Đ A IV, 2102).

Barbunya : Tek parça halinde on liralık kâ ğıt para. Bir tarafı kırmızı on liralık bank- notlar için kullanılırken, zamanla rengine bakmaksızın bütün on liralık kâ ğıt paralar için kullanılır oldu. Ö ğrenci a ğzında da on puan kar ılı ğı olarak kullanılmı ( Đ A IV, 2115).

Ba ba ğı: Sevgili, yavuklu ( Đ A IV, 2174).

Ba ı açık : Kötü yola dü mü kadın ( Đ A IV, 2181).

Ba ıbozuk : Asker olmayan, sivil ( Đ A IV, 2182).

Ba ka : Çingene kar ılı ğı olarak kullanılır ( Đ A IV, 2191).

Bekta i: Đstanbul argosunda rind, kalender, her hâli ho görür, pervasız, laubali, ayya tipler için kullanılır ( Đ A V, 2442- 2443).

Berber : Çok konu an, geveze adam ( Đ A V, 2514).

76 Beton: Sa ğlam, sıhhatli, tok ( Đ A V, 2604).

Beyaz : Uyu turucu madde, eroin ( beyaz zehir) ( Đ A V, 2622).

Bıçak Altından Geçirme : Zorbalık, kabadayılık yolunda hasmını, rakibini yıldırma, pes ettirme. Koçu, bu tabirle ilgili olarak u bilgiyi de verir: “Yeniçerili ğin son devrinde Yeniçeri zorbaları tarafından tüccarın haraca ba ğlanması yüzünden çıkan it dala ında kullanılan bir tabirdir. Haraç kesimini ba kasına kaptırmama, yahut ba ka- sından kapma anlayı ıdır” ( Đ A V, 2742).

Bıldırcın : Körpe kadın, kız anlamında kullanılır ( Đ A V, 2754).

Bıyı ğı Yelli : Ma ğrur, kibirli, benlik davasında olan kimse ( Đ A V, 2758).

Biçim : eref, haysiyet ( Đ A V, 2761).

Biçimlemek : Utandırmak ( Đ A V, 2761).

Bitirim yeri : Gizlice kumar oynatılan yer. ( Đ A V, 2825).

Bitirmi : Tecrübeli, bilgili, açık göz kimse ( Đ A V, 2825- 2826).

Bo ğmak : Hile ve düzenbazlıkla birinin parasını, de ğerli bir e yasını elinden almak ( Đ A VI, 2844).

Boncuk : Erkek ve kız, küçük Arap-zenci çocuklar ( Đ A VI, 2958).

Bulut : Kendini bilmeyecek hale gelmi veya uyu turucu madde ile kendinden geç- mi kimse için kullanılırdı ( Đ A VI, 3129- 3130).

Cıllık : “Cıllı ğı çıkmı ”, yahut “Cıllı ğını çıkarmı lar” ekillerinde kullanılır. Çok yıp- ranmı , çok eskimi , kullanılmayacak hâle gelmi anlamındadır ( Đ A VII, 3546).

Cura : “ Đçilen cıgaranın bitimine yakın son bir iki nefeslik yeri”( Đ A VII, 3631).

Çarık : Đçi dolgun para kesesi, para cüzdanı. öför argosunda da “Otomobilin dı lastiği” anlamında kullanılır ( Đ A VII, 3753).

Çıfıt : Yahudi, Musevi, bazen de mecazen son derece inatçı anlamlarında kullanılır ( Đ A VII, 3889).

Çıfıt Çar ısı : Đçi nifak, fesat dolu, dolayısıyla hain olan kimseler hakkında kullanılır ( Đ A VII, 3889).

Çıngar çıkarmak : Bir yerin, bir muhitin huzurunu bozacak, kavga gürültü çıkarmak ( Đ A VII, 3922).

Çırnık : Çirkin anlamında kullanılır ( Đ A VII, 3948).

Çiçek : Taze ve körpe güzel kız veya o ğlan anlamında kullanılır ( Đ A VII, 3958).

Çifte kavrulmu : Kara kuru, çirkin anlamında kullanılır. Ayrıca Ferit Devellio ğlu, Türk Argosu adlı eserinde bu deyimi talebe argosuna mâl ederek, deyimin bir sınıfta ikinci yılını okuyan ö ğrenci anlamına geldi ğini belirtir. Ahmed Rasim, bu deyimin “Đki kavrulmu ” eklinde tulumbacı argosuna mâl oldu ğunu “ Đki defa yangında ölümden kurtulmu anlamında lakap olarak kullanıldı ğını söyler ( Đ A VII, 3972- 3973).

Çilingir harcı : Rü vet anlamında kullanılır ( Đ A VII, 3984).

Çingene borcu : Aslında her biri önemsiz, ayrı ayrı ödenmesi kolay, küçük miktarda fakat dallı budaklı pek çok yere takılmı borçların tümüne verilen isim ( Đ A VII, 4001).

78 Çivilemek : Bıçakla vurmak, yaralamak ( Đ A VIII, 4040).

Dayı : Đstanbul’un haneberdu ları ve serserilerinin argosunda hâmi ve polis anlamın- da kullanılırdı. Özellikle polise sı ğınma durumunda kalanlar üniformolı polise hitaben “Dayı” derlerdi ( Đ A VIII, 4323).

Deniz Palas : Sirkeci’de Ah ap kısmı at nalı eklindeki eski Araba Vapuru Đskele- si’nin haneberdu lar argosundaki adıdır ( Đ A VIII, 4460).

Di : Esrar, esrar kırıntısı ( Đ A IX, 4613).

Dolma : 1.Yalan, 2. Kumar oynarken yapılan hile, 3. Gayet dolgun sarılmı esrarlı sigara ( Đ A IX, 4670).

Dolu zar : Kumarbazların dilinde hileli, civalı zar anlamında kullanılır ( Đ A IX, 4684).

Duman : Kötü, fena hal anlamında kullanılır. “Baba, haylaz o ğluna hitap ederek: - Ben öldükten sonra senin halin duman evladım.!” ( Đ A IX, 4760).

Duvarcı : Duvar delerek i gören hırsız anlamında kullanılır. Ayrıca hırsızlara lakap olmu tur: Duvarcı Ali, Duvarcı Mehmet gibi ( Đ A IX, 4793).

Ekmeklik : Bilhassa kumar oyunlarında elinden parası kolay alınır enayi, saf, bön adam. Örnek: Bir ekmeklik dü tü, do ğrulturuz otuz kırk kâ ğıdı ( Đ A IX, 4980).

Ek imek : “ Đstanbul’un haneberdu pırpırı argosunda 1- Kendi yalanı, palavrası, dü- zeni, herhangi bir münasebetsizli ği yüzünden utanmak, kızarmak mat olmak; Sıkıntı vermek, sırna mak” ( Đ A IX, 4990).

Elâdo etmek : Çekip almak. Örnek: - “Ulan bu de ğirmeni ( saati ) hangi hıyardan elâdo ettin?...” ( Đ A IX, 4993 ).

Elemek : Külhanbeyi argosunda; uygun bir yere çekip pazu pençe kuvveti ile bir adamı birkaç ki i üstüne çullanarak soymak ( Đ A IX, 4503 ).

Elma : Eski külhanbeyi argosunda o ğlan, delikanlı topu ğu ( Đ A IX, 4522 ).

Emmek : Herhangi bir vesile ile yakla tı ğı ki iden gördü ğü i in, hizmetin kar ılı ğının kat kat üzerinde uzun zaman faydalanmak, yakla tı ğı paralı kimseyi antaj yapmadan kurnazlık ve mûnislikle uzun zaman istismar etmek ( Đ A IX, 5104).

Esmayı üstüne sıçratmak: Halk a ğzında kullanılan eski bir argo deyimdir. “Kendi söz veya hareketleri ile fenalı ğı davet etmek, taarruz ve tecavüze meydan vermek, kötü ki iyi, mütecavizi tahrik etmek” anlamında kullanılır ( Đ A X, 5311).

Esrar ile ilgili argo tabirler:

Duman, esrar Di , esrar Nefes, esrar Paspal, esrar ın kötüsü Fino, esrar ın iyisi Sarıkız, esrar ın daha iyisi Gonca, esrar ın en iyisi ( Đ A X, 5356).

Ezmek : “Haneberdu pırpırı argosunda “Para harcamak, günlük zaruri ihtiyacın dı- ında para harcamak” ( Đ A X, 5476 )

Faça : Đstanbul a ğzında argo bir kelimedir. Đskambil kâğıdı destesinin en altındaki kâ ğıt ( Đ A X, 5478 ).

80 Farmason : “ Đstanbul’da, bilhassa mahalle karıları a ğzında, karısının kızının ahlaki ahvaline kayıtsız adamlar hakkında kullanılırdı; misâl: “Ana sürtük, kız fingirdek, oğlan apiko, ne olacaklardı ki evin erke ği farmoson” ( Đ A X, 5510 ).

Fasafiso : Halk a ğzında kullanılan argo bir kelimedir. Önemsiz, faydasız i , geveze- lik, bol lâf anlamlarında kullanılır ( Đ A X, 5515 ).

Ferti ği çekmek : “Yakın geçmi te dilimize Almanca’dan girmi ve zamanımızda artık unutulmak üzere olan halk a ğzı bir deyimdir. “Gitmek”, “Kaçmak”, “Sava - mak”, “Ölmek” anlamlarında kullanılırdı” ( Đ A X, 5697 ).

Fosforlu : Halk a ğzında kullanılan argo bir deyimdir. “Gayetle yakı ıklı”, “Çalımı göz alıcı”, “Nümayi i çekici” anlamlarında kullanılır ( Đ A XI, 5818 ).

Gelin alıcılar : “ Đstanbul’un hâneberdu ları argosunda “Polis”, fakat yalnız bitirimyeri denilen kumarhane, Tekke denilen esrar kahvehanesi ve fahi elerle cinsî sapık kötü gençleri toplayarak muayeneye sevk etmek üzere sâir uygunsuz yata ğı yerlere yapılan baskınlarda kullanılırdı ( Đ A XI, 6085 ).

Ku Yuvası : Külhanbeylerinin kullandıkları bir deyimdir. “Bazen fesin ön tarafında hâsıl olan çukura Yar Tekmesi denilir. Lisân-ı zerafetin yar tekmesi dedi ği bu çuku- run kopuklar arasındaki nâmı Ku Yuvasıdır” ( Giyim, 161).

2. 1. 4. Bilmeceler

Bir eyi, bir hali ve manâyı ba kasına buldurmak ve bir zihnî yatkınlık olu - turmak için açık olmayan tabirlerle buldurmaya bilmece denir. Đstanbul’un günlük hayatında e ğlence yerlerinin bol ve çe itli olmadı ğı ve nakil vasıtalarının bulunmadı- ğı devirlerde fetihten bu yana I. Cihan Harbi’ne kadar, ev ve kahvehane sohbetleri arasında bilmecenin önemli bir yeri vardır.

81 Konakların, harem ve selamlık kısımlarında tek vazifesi masalcılık ve bilmececilik olan kadınlar ve erkekler vardır. Masalcılığın yanında bilmececilik geçim yolu olmu tur. Kahvehanelerde evlerde, konaklarda, yalılarda bilmece sorup çözme- nin bir âdâbı vardır. Bilmeceyi önceden bilenler hemen atılmaz, bildi ğini tatlı bir tebessümle ifade eder, bilmeyene fırsat tanırlardı. Çözülemeyen bilmecelerde sorana “Kayık, gemi, da ğ, bayır, Beyazıt Kulesi, Galata Kulesi, Kız Kulesi, Çinili Hamam, Kapalıçar ı…” gibi sembolik mülkler verilirdi, o da bu ba ğılardan birini kabul ederek bilmeceyi çözerdi.

Bilmeceler genellikle secili bir cümle, yahut bir beyit ve kıt’a halinde manzum olurdu. Bazı bilmeceler alay yollu olarak; bazıları edîbâne olu turulmu olabilir. Aağıdaki kıt’a edîbâne olarak, “Buz” üzerine yazılmı tır.

Bir acaib kal’a gördüm Hapis olunmu ande ab Vurdu zerrin topların Fetheyledi âfitâb

Bilmecelere örnekler :

Bilmece Cevabı Kırmızı çanak kıllıya kapak Fes

Küçücük arabacık, ba ında tablacık Nalın çivisi

Alçacık boylu, kadife donlu Patlıcan

Çınçınlı hamam, kubbesi tamam Saat

Küçücük fıçıcık, içi dolu tur ucuk Limon

82 Ol nedir kim hem küçüktür hem büyük Gönül Arkasında var onun bir özge yük

Ol nedir kim daima uryandır Minare Tâcı ba ında acâib sultandır Canı yok iken gıdası oldu can Bülbül eyler âdemi bazı zaman

Ol nedir kim bir güzel esmer civan Kahve Rahât-i ruh, hayat efza-yi cihan Anın içün meyledüb erbâb-ı dil Đy ü nu eyler ânınla her zaman

Üç biraderler Cemreler Kevâkipzâdeler Biri havada gezer, biri suda yüzer Biri hâk-i pâye yüz sürer ( Đ A V, 2781- 2782).

2. 1. 5. Tekerlemeler

Koçu’nun yer verdi ği tekerlemelerin manzum oldu ğu ve çocuklarla sınırlı olmadı ğı anla ılmaktadır.

Koçu, davetlerde, dü ğün sofralarında börek hakkında söylenmi tekerlemeler do ğdu ğunu belirtir ve örnekler verir:

Baklava börek Ben orda gerek ∗ Nerde börek Ben orda gerek

83 ∗ Tarhana tartar Bo ğazı yırtar Baklava börek Gel beni kurtar ( Đ A VI, 3085).

Re ad Ekrem Koçu, gazete satıcısı çocukların tekerlemelerinden bahsederken ön bilgiler verir: “ Đstanbul a ğzında taze, körpe sesleriyle konu an gençlere, çıngıraklı kız, çıngıraklı o ğlan denirdi. Bilhassa yazın yalın ayaklı, tülü ba lı gazete satıcısı çocuklar çıngıraklı sesleriyle meydanların süsü olmu lardır. Đstanbul a ğzında eski bir oyundan kalma pek irin bir tekerleme…” anlatımının ardından tekerleme metni verir:

- Seke seke ben geldim! - Çıngıra ğım ho geldin! ( Đ A VII, 3922)

Türk Giyim Ku am ve Süslenme Sözlü ğü’nde “Çizme” maddesi içinde kendini be ğenmi , ımarık ve kaba türediler hakkında kullanıldı ğı belirtilerek bir tekerlemeye yer verilmi tir:

Çizmeden bozma katır Ne gönül bilir, ne hatır

Bu tekerlemede geçen katır kelimesi öyle izah edilmi tir: “Çe itli isimler altındaki eski pabuçlar, ayakkabılar arasında çizmelerden bozma (konçları kesilip alınmı ) ayakkabılara “katır”, “katır kundura” denilirdi” ( Giyim, 77- 78).

Över kızım över, kendini över Hotozu büyük, tavanı döver

Tekerlemesi de kendini be ğenmi ler için kullanılırdı ( Giyim, 132).

84 Đstanbul Ansiklopedisi ’nde “Çırak”, “Duvar, Duvarcılar” “Esrar ve Esrar- ke lik, Esrarke ler” maddelerinde tekerlemelere ba vuruldu ğu görülür, örnekler:

Kara kiraz dıra ğnı Usta sever çıra ğnı ( Đ A VII, 3939) ∗ Kahvenin köpüklüsü Çıra ğın topuklusu ( Đ A VII, 3940) ∗ Âık etrafın kör sanır Dört yanını duvar sanır ( Đ A IX, 4792)

Aağıdaki tekerleme, esrar kahvehanesi ocakçısı tarafından nargile alı tırılır- ken mutlaka ve yüksek sesle okunmu bir tekerlemedir:

Nargilemin altı derya, üstü ate Cümlemiz karde iz karde Hepimiz birbirimize e ( Đ A X, 5352- 5353).

Kahveci Nusret’in zindan hatıraları arasında nakletti ğine göre esrarke mahkumlar kendilerine pir olarak Haçı Bekta ’ı kabul etmi lerdir. “…fakat biz onlara Bekta i diyemeyece ğiz, “Bekta i Taslakçısı” demek daha do ğru olur, u tekerlemeyi de o hatıralar arasından naklediyoruz”:

Aere kimden kaldı ? Pirimiz Hacı Bekta Veli’den Kabak kimden kaldı? Serendibli eyh Üryani’den Dalga kimden kaldı? Kal’ai Kahkaha’da Dalyan Baba Zindani’den Duman kimden kaldı?

85 O dahi eyh Zindani’den orolo yar kimden kaldı? Eflatuni Đlahiden Kavga kimden kaldı? Hâbil ile Kâbil’den ( Đ A X, 5360).

Karagöz’de geçen tekerlemelere örnekler:

Aya bak yıldıza bak u kar ıki kıza bak tekerlemesi, “yıldız” kelimesinin Yıldız Sarayı ile ilgisinin kurulabilece ği dü üncesi ve Encümeni Tefti ve Muayene’nin dikkat ve iddetle üzerinde durdu ğu kelimeler- den olduğu için, oyun sırasında u ekle gelmi tir:

Aya bak havaya bak u kar ıki tavaya bak ( Đ A IX, 5113)

2. 1. 6. Fıkralar

“Fıkra, malzemesi dile dayanan sözlü edebiyat mahsülleri arasında ekil ve muhteva bakımından kendine has karaktere sahip müstakil edebî bir türdür” ( Yıldı- rım, 1999: 1). Re ad Ekrem Koçu’nun, fıkra türüne pek yer vermedi ği, bazı fıkra tiplerine dayalı anlatımlarının oldu ğu görülür.

Attar Fıkrası: Son derece zeki bir Đstanbul külhanisi olan Sırrı bir gün, ehzâdeba ı Camii civarındaki çar ıda attar Đmad Çelebi’nin dükkânına gider. Đmad Çelebi para canlısı bir adamdır. Sırrı, dükkâna girer girmez: - Hay, Đmad Çelebi, u anda burnumda Karaman Çar ısı Fırını’nın çöre ği tüttü. Hani biri gitse de alıp getirse, kırk para veririm!... Đmad Çelebi:

86 - Đhtiyarım ama hatırın ho olsun, o kırk para ile çörek parasını ver, alıp ge- tireyim. Đhtiyar adam, ehzadeba ı’ndan Karaman’a gidip gelinceye kadar Sırrı birkaç yüz zarfın içindeki maddeyi de ğitirmi ; çörek gelip birkaç lokma yedikten sonra fazla kalmayıp gitmi , kar ı tarafta bir dükkâna girerek ne olaca ğını görmek için münasip bir yere gizlenmi . Attara bir mü teri gelmi , parasını vererek, faraza “Ayrık kökü” istemi . Đmad Çelebi yaftasına bakıp zarfı almı , içinden “Ayva yapra ğı” çıkmı : - Her halde yanlı lıkla koydum!. diyerek “ Ayva yapra ğı” zarfını indirmi . Onun içinde de “Karanfil”; Karanfil zarfını almı “Ak mazı” çıkmı ; o zarfa el atmı içinde “Darü’l-fülfül!...” öyle bir dü ündükten sonra, aldı- ğı parayı mü teriye iade ederek: - Var Müslüman bir ba ka aktara git, burası bir veled-i zina errine u ğra- mı !... demi ve Sırrı’nın bir saat içinde yaptı ğı kepazeli ği düzeltmek için tam üç gün u ğra mı ( Đ A III, 1334- 1335).

2. 1. 6. 1. Fıkra Tipleri

Ağa Merhum: II. Mahmud devrinde (1808 – 1839), Đncili Çavu vâri nükteleri ile me hur bir zat olarak tanıtılır. Koçu, A ğa Merhum’un kendisinden menkul pek çok fıkra ve menkıbe oldu ğunu söyler ( Đ A I, 248).

Bekrî Mustafa: IV. Murad devrinde (1623- 1640) içkiye dü künlü ğü ile tanınmı ve fıkra tipi olmu bir ahıstır. Zamanla Bekri Mustafa, ayya lara verilen bir isim olmu tur. Meselâ bir dü ğün evinde iki kadın konu ur: - Damat pek güzel ma allah - Güzel ama Bekri Mustafaymı … ( Đ A V, 2436). Koçu, Bekri Mustafa’nın en güzel fıkralarından biridir diyerek a ağıdaki fıkrayı nakleder:

87 Üsküdar Đskelesi’nde kayıkçılık yapıyormu , arap testisi kayı ğın içinde, bir gün Sultan IV. Murad ile Sadrazam Bayram Pa a, kıyafetlerini tebdil etmi ler, iske- leye gelip Mustafa’nın kayı ğına binmi ler. “Çek!” demi ler, “ Đstanbul’a”. Kızkulesi açıklarına geldiklerinde ya lı kayıkçı, çıplak aya ğının yanında duran testiyi alıp birkaç yudum içmi . Biraz daha yol alınca yine dikmi testiyi… Sultan Murad, - Babalık nedir içti ğin? diye sormu . Bekri Mustafa pervasız, - Bade! Demi … Ve konu mu lar: - Bize de birer cur’a versene. - Vazgeçin… Ben kırk yıllık Bekri Mustafa’yım, içerim ama belli etmem, siz ise çaktırırsınız, hem kendinizi hem beni yakarsınız… - Fakat çok yakı ıklı delikanlı olan padi ahın ısrarına da dayanamamı , tes- tisini onlara da uzatmı , Sultan Murad ile Bayram Pa a da birkaç yudum içmi ler. Padi ah, - Bre babalık… Sen padi ah yasa ğından korkmaz mısın? demi . - Deniz ortasında bade içti ğimi padi ah nerden duyacak? - Bayram Pa a karı mı söze: - Ya u a ğa, padi ahımız Sultan Murad Han ve ben de onun veziri Bayram Pa a isem! - Bekri Mustafa kürekleri bırakıp kahkahayı atmı : - Ben size içmeyin, yüzünüze gözünüze bula tırırsınız demedim mi? Daha ilk yudumda biriniz padi ah oldu, biriniz vezir!... (E ĐMMK, 25- 26)

Bu örnek dı ında da Koçu’nun Bekri Mustafa ile ilgili fıkraları anlattı ğı görmekteyiz (E ĐMMK, 35- 36).

Çokyedi Reis: XVI. yüzyıl mukallit ve mudhiklerindendir. II. Selim’in ( 1566- 1574) nedimlerindendir. Latife ve taklitleriyle ölüyü güldürecek derecede ba arılı oldu ğu kaydedilmi tir ( Đ A VIII, 4095).

2. 1. 7. Dualar ve Beddualar

2. 1. 7. 1. Dualar

Allah canını ba ğılasın! Ölmü lerinin canına de ğsin! Ölmü lerinin canına rahmet! ( Đ A VI, 3360)

2. 1. 7. 2. Beddualar

Allah canını alsın! Canı cehenneme! Canı çıkasıca! Canı çıksın! ( Đ A VI, 3360) Efendiler götürsün! : Cenazeleri imam efendilerin kaldırıp götürdüklerinden kinâye: “Öl, geber, ölsün, gebersin…” yerine, bilhassa eski mahalle karıları tarafından söyle- nirdi. Örnek : Hayırsız o ğlan, evin bir eyini satıp ak ama rakı parası yapacaktır, anasına: - Anne.. bu duvar saati kalk gidelim diyor bana! - Seni de efendiler götürsün!.. ( Đ A IX, 4944)

2. 2. SÖYLEMEL ĐK TÜRLER

Bu kısımda anonim halk edebiyatı ürünlerinden olan mâniler ve türküler yer almaktadır. Çok farklı icra ortamlarında söylenebilen her iki türün de Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde yo ğun olarak yer aldı ğı görülmektedir.

2. 2. 1. Mâniler

“Mâni, Türkçe’nin konu uldu ğu her co ğrafyada farklı adlarla da olsa yaygın- la mı , kimi zaman söyleyicisinin bilindi ği, ço ğu kere anonim olarak de ğerlendirile-

89 bilecek belirli bir makam ya da ezgiyle söylenen, genellikle sözlü olarak do ğup bi- reysel olarak icra edilen, Türk edebiyatına özgü nazım ekli ve türünün adıdır. Đstan- bul mânileri gösterdi ği yapı ve içerik özelli ğine göre “düz mâni”, “ayaklı mâni” ve “mâni faslı” olmak üzere aç ayrı kısımda de ğerlendirilebilir ( Emeksiz, 2007: 154 )

2. 2. 1. 1. Düz Mâniler

Đstanbul Ansiklopedisi ’nin “Çam” ve “Çınar” maddelerinde yedi heceli, “Dö ek” maddesinde de sekiz heceli düz mâni örnekleri yer alır:

Çamla Đlgili Mâniler:

Kar ıda sıra çam lar Akar sakızı damlar Evli gider evine Bekâr nerde ak amlar ∗ Çam larda me elerde Kolonya ielerde Herkes almı yârini Ben kaldım kö elerde ∗ Dala çıkma çam a çık Bu ğdaylar karakılçık Kız bana geleceksen Terli ğinle yola çık ∗ Evleri çam altında Yata ğı dam altında Varıp koynuna girsem Gecenin gam altında ( Đ A VII, 3695)

Çınarla Đlgili Mâniler:

Kuyunun kapakları Çınar ın yaprakları Sıladaki yârimin Çınlasın kulakları ∗ Çınar dibi e mem ben Güzel çirkin seçmem ben Nazlı yârin üstüne So ğuk sular içmem ben ( Đ A VII, 3908)

Koçu, Đstanbul Ansiklopedisi ’nin “Dama ğası” maddesinde Kahveci Nusret’in “Zindan iirleri” adıyla kaleme aldı ğı antolojisinin sonuna eklenmi mâni- lerden örnekler verir. Burada sekizli hece ile yazılmı , bazı mısralarında hece sayı- sında farklılık olan on dört mâni yer alır. Biz de bu mânilerden dört tanesini kaydedi- yoruz:

Damağası ile Đlgili Mâniler:

Dama ğası nın hayal dü ü Delikte sibyan ko ğuu Đçinde tam elli tünek Telli pullu turna ku u ∗ Hey dama ğası hey dama ğası Sil gözünden çapak pası orolular kırıkların Kurarlar bıçkın kumpası ∗

91 Külah ku ak cepken alvar Turfa yapuk kılı ğı var Dama ğaları katil gerek Gülmez yüzü ta tan duvar ∗ Her ko ğuta fener yanar Mangalda cezveler kaynar Dama ğası nın keyfi tamam orolu kıvırıp oynar ( Đ A VIII, 4225)

Ayrıca “Dö ek” maddesinde de Kahveci Nusret’e ait sekiz heceli mâni örnekleri yer alır. Biz burada yer verilen sekiz mâniden ikisinin metnini veriyoruz:

Tazesin tazeden taze Nazlı boyun üç endaze Mestane mahmur gözlerin Doyamamı hâb-ı naze ∗ Dö eklerimiz bak yan yana Bir dön de bak yârim bana Sen uyurken mı ıl mı ıl Kıyasım geliyor cana ( Đ A IX, 4732- 4733)

Koçu’nun yer verdi ği mâniler arasında söyleyeninin bilindi ği mâni örnekleri- nin daha fazla oldu ğu dikkat çekmektedir. A ağıdaki mâniler de Â ık Đbrahim’indir:

Đstanbul’un kayıkları Kayıkları kayıkları Gece gündüz gezdiriyor Sarho ları ayıkları ∗

92 Kâ ğıdhâne, Göksu, Fener Sarho beyin ba ı döner Üfleyince deli poyraz Kayıkdaki fener söner ( Đ A X, 5616 )

2. 2. 1. 2. Ayaklı Mâniler

Özellikle çalgılı kahvehanelerde ayaklı mânilerin icra edilmesi hakkındaki bilgiler Vâsıf Hiç’in notlarından aktarılarak Koçu tarafından verilmi tir. Buna göre çalgılı kahvehaneyi i letecek olan kimse sürre alayının ertesi günü hazırlanmaya ba - lardı. Kahvehane süslenir, çalgı takımlarına bir köe hazırlanırdı, klarinet, darbuka ve çifte nekkâre ba ta olmak üzere çalgılar için duvara çiviler çakılır, bunların etrafı kâ ğıttan yapılmı rengârenk güllerle, çiçeklerle donatılırdı. Çalgıcılarla gecelik olarak anla ıldı ğından, çalgıcılar çekip gitmesinler, kahvecinin emeği ve sermayesi ka- yıp olmasın, mü teriler çalgısız kalmasın diye fasıllar bittikten sonra çalgılar kahvehanenin duvarına asılırdı ( Yasaklar, 14).

Çalgılı kahvehanelerde mânilerden önce oyun havaları, arkı ve türküler olurdu. Mü teriler hemen her kesimden olabilmekle beraber tulumbacılar, arabacı ve sandalcılar ba ta gelirdi. Vasıf Hiç’in bildirdi ğine göre “O zamanlar, görenek icabı, Đstanbul’da binlerce mânici vardı. Mektep çocukları arasında bile iki semai ve mâni bilmeyen, hatta semai ve mâni düzmeye özenmiyen yok gibiydi ( Yasaklar, 15).

2. 2. 1. 3. Mâni Fasılları

Mâni fasılları için Koçu, destan ve mani katarları ifadelerini kullanılır. Muh- tar Yahya Da ğlı’nın Đstanbul Mahalle Bekçilerinin Destan ve Mâni Katarları eserinden aktardı ğı bilgilerle bekçilerin söyledikleri mânileri anlatır, örnekler verir. Biz de mâni fasılları için bu örneklerden birine yer veriyoruz:

93 Bekçinin Bezirgânlı ğı

Bekçi baba buna sözün nedir? Daim kazandı ğın yedir Varın veren yâd olmamı Ahvâli âlem böyledir

Sözlerim râyegân ettim Âleme dâsıtân ettim Sizlere hikâyetim var Bekçiyi bezirgân ettim

Veda ediyor dostane Gitmiyor ba ğı bostane Kim bilür gelir ya gelmez Gidiyor Arabistane

Bekçiye dua eyleyin Yolun açık olsun deyin Deryadan Mısır’a gidecek Bir kalyonun verdim peyin

Gitti ği yolu bildirdim Bekçinin benzin soldurdum Alıp cümle metaların Kalyon içine doldurdum

Bana ederseniz sual Nedir Mısır’a gidecek mal Minare gölgesiyle Davul tozu elli çuval

94 Giderken yolda katar Lodosu kim alır satar Poyraz geçermi orada Yolladım kırk elli kantar

Bekçi a ğır yüktür kur un Yo ğurt al kırk elli ar ın Her ne götürsen satılır Dilerim en ola çar ın

Her ne istersen alayım Ben seni sadık bulayım Öteden getirece ğin eyi sipari kılayım

Göz ya ı alma bekçi gel Akçe etmez tûl-i emel Bin kuru luk çanak çömlek Var imdi al itme kesel

Sakınıp deryaye dalma Ba ına gavgaye salma Bir akçeye de verseler Kimsenin âhını alma

Lodostan al vafir yedek Elde bulunsun sakla pek Bir ey al ki fayda olsun Kuru yere çekme emek

Zü ğürtlü ğü alma sakın Gelmesin bu yere yakın

95 Devlet ku unu ara tır Sa ğına soluna bakın

Nedir dersen devlet ku u Devlet ku udur bah iin Dilerim ki bekçi senin Devlet ku un yarsın ba ın

Bekçi sakalını tarar Fikrinden ba ını yarar Ey benim a ğa efendim Sözlerimiz buldu karar ( Đ A V, 2417- 2419 ).

Koçu, kar ılanmasından u ğurlanmasına kadar, özellikle Ramazan ayındaki fonksiyonlarıyla mânileri anlatmak için Đstanbul Ansiklopedisi ’nin “Davul” maddesinde Ru en E ref’ten aktarmalarda bulunur: “Davullar, toplar ve kandillerle kar ıla- nan ramazan, davullar, kandiller, toplarla yürütülür, davullar, kandiller ve toplarla uğurlanır…A ğabani sarıklı ve poturlu bekçi, elinde mu amba fener kapuya dikildi. Sopasını ta a vurdu. Mânici, bu günlere pek uygun dü en titrek bir sesle dedi ki:

Besmeleyle çıktım yola Selam verdim sa ğa sola A benim devletli beyim Vakti erif hayır ola Dambır dadan dan, dambır dadan Dambır dadan dan, dambır dadan

Ayrıca bu maddede, çocukların mânicilerin yolunu nasıl bekledikleri, hicivle- ri, medhiyeleri ve türlü tavırlarıyla, bah i istemedeki ustalıklarıyla, Türk ruhunu yansıttıkları belirtilerek bekçiler anlatılır, ba kaca mâni örnekleri verilir ( Đ A VIII, 4314- 4315).

96 2. 2. 2. Mâniciler

Koçu, Vâsıf Hiç’in notlarından aktararak mânicilerle ilgili u bilgileri verir:

“Benim tanıdı ğım en namlı mânici ve semaicilerin bazıları unlardır: Mek- tebi Harbiyeli Emin ah, Üsküdarlı Ketebeden Hakkı Bey, Tıbbiyeli Đsmail Hakkı, Haddehane’den Kulaksızlı Mustafa Refik, Haddehane’den Unkapanlı Bodur Tevfik ve karde i Bodur evki, yine Haddehane’den Yusuf ile Balatlı Ethem, Sıbyan Taburunundan Arap erafeddin, Balatlı Ha met, Defterdarlı tulumbacı Çiroz Ali, Zeytinburunlu Zil Đzzet, Mustafa Razi, Üsküdarlı Arap Hüsnü, Be ikta lı Muammer, Beykozlu Kâtip Salih…

Mektep görmemi ezberci mânicilerin me hurları:Harabat Halil, Üsküdarlı Arap ükrü Reis, Kayıkçı Đbrahim, Đshak A ğa, Bekçi Ahmed, Kulaksızlı Tulumbacı Çıtak, Ermeni Hasköylü Hampar,Üsküdarlı Karabet,Balat Hamamından Andon ( Yasaklar, 15).

Koçu’nun belirli ahıslar hakkında ayrıca bilgiler verebildi ği görülmektedir. Mânicilerin ço ğu tulumbacılık mesle ğindendirler. Çalı mamızda “Tulumbacılar” kısmında yer alan isimlerin hemen hepsinin mânici sayılabilece ğine dikkat çekerek aağıda tulumbacılık mesleğinin dı ında olan mânicilere örnek veriyoruz.

Balıkçı Agop: Koçu, hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi olamadı ğı Balıkçı Agop’un, II. Abdülhamid devri (1876 -1909) sonlarında ya amı ve tulumbacı ol- madı ğı halde “çalgılı kahve” yahut “semaî kahvehanesi” denilen tulumbacı kahvelerinde en iyi mâni, semaî, destan ve kalenderî söyleyenlerden bir Ermeni genci oldu- ğunu belirtir ( Đ A I, 255).

Merdivenköylü Tevfik Karkan: Üsküdar’da bulunan “Çiçekçi Kahvehanesi”nde çalı an Haddehaneli Cemil için söyledi ği mâniler vardır ( Đ A VII, 3961- 3962). Ko maları da bulunmaktadır ( Đ A IX, 4666). Ebuzziya Matbaası’nın tarihçesini anlatan destan yazmı tır ( Đ A, IX, 4873).

Merdivenköylü Tevfik Karkan’ın ayaklı mânileri:

Adam aman… “fe”si var! Altın ba ak perçeme yara mı al fesi var Adam aman… “fe”si var! Çiçekçi kahvesinin bir çapkın dal fesi var ∗∗∗ Adam aman… “mil”i var! Kaçmı Haddehâne’ye kızgın ii mili var Adam aman “mil”i var! Tevfik’in gözlerinde tüter bir Cemil’i var ( Đ A VII, 3961- 3962)

Vasıf Hiç, “Cibali Kahvehanesi’ni Harun A ğa adında bir kimse ile ortak olarak 1896 yılının Ramazaman ayında Çalgılı Kahvehane olarak i letmi tir. Bu kahvehanede söylenmi olan ayaklı mânileri de nakledilmi tir. Kar ılıklı olarak söylendi ği anla ılan bu mânilere örnekler veriyoruz:

Adam aman…ide bak Aya ğında kamerçini, ahin ba ta dalfesi Levendâne reftâr ile u Gürcü Re id’e bak ∗∗∗ Adam aman…ide bak Efendime bir köpüklü taze Yemen Kahvesi Diyen bülbül gibi sesi, kulak ver i ide bak ( Đ A VIII, 4566)

Re ad Ekrem Koçu, Đstanbul Ansiklopedisi ’nde “Dost Gecesi, Dost Sofrası” maddesinde de ayaklı mânilere yer vermi tir. Burada metni verilen mâniler Merdivenköylü Bitli Tevfik ile Üsküdarlı Vâsıf Hoca tarafından kar ılıklı olarak söy- lenmi tir ( Đ A IX, 4715):

98 Adam aman ârife Bir i âret kâfidir hak inâsan ârife Vâkıf olmaz her ki i hakkiyle maarife (Yasaklar, 15) ∗ Adam aman…içimi… Gayetle ho geldi bana u tütünün içimi Böyle hazin bir sese nasıl çekmem içimi ( Tulumbacılar, 121) ∗ Geç gönül…e meli geç gönül Ate i a k küllenince yâr eliyle e meli Yangıncılar kayı ğında hamlacıdır E meli ( Tulumbacılar, 406) ∗ Geç gönül…yâr emin geç gönül Yangıncılar kayı ğında varsa bana yâr emin Tema ayı hüsni canan merhemidir yâremin ( Tulumbacılar, 406) ∗ Adam aman a kı var Habibinin yüzünden kıldı Allah a kı var Feryad ider ben gibi kimin dilde a kı var (Yasaklar, 16) ∗

2. 2. 3. Türküler

Türküler, gündelik hayatın heyecanlarını, sevinç ve hüzünlerini, barı maları da kavgaları da konu edinebilirler. Mesela eskiden beri Đstanbul sokaklarında yaz günlerinde mahalle halkının ayaküstü sohbet ve dedikodu yeri olan çe me ba larında ya ananlar türkülerde i lenmi tir. Bazen su nöbeti ve bazen de ba ka sebepler yü- zünden çıkan kavgalar unutulmu ama türküler ya amı tır. Kavgalardan ziyade sev- dalara mekân olan çe me ba larında çok a k maceraları da ya anmı tır. A ağıda ör- nek olarak aldı ğımız türkü on üç ya ındaki bir kız ile bir saka arasında çe me ba ında geçen gönül macerasını anlatır:

Kız kaptırmı gönlünü Aman civan sakaya Sakaya aman Oğlanın da bakı ı Aman pek yaman ∗ Kızın elinde kına Sırma saçı topukta Aman topukta Akıl fikir kalır mı ehbaz kopukta ∗ Çakır gözler u akta Gamze ucundan bakar Bakar mestane Bin sakanın içinde Oğlan bir tane ∗ Kız vurur takunyayı Tıkır tıkır fingirdek On üç ya ında Saka çıkar çileden Çe me ba ında ∗ Oğlan ka ın üstüne Dökmü kâküllerini Top deste sümbül Kızın hicabını gör Ruhinde gül gül ∗

100 Oğlan te ne kız te ne Zülali muhabbete Oynaa aman Ate görmese de Tütüyor duman ( Đ A VII, 3877)

Aağıda bir dörtlü ğü verilen türkü, Sultan IV. Murad’a (1623- 1640) aittir. “1041 (M.1632) ihtilâlinde Topal Recep Pa a’nın gadir ve ihanetine kurban olarak öldürülen Musa Melek Çelebi için Sultan IV. Murad’ın bir türkü yazmı ve bu türkü Dervi Ömer tarafından bestelenmi tir” ( Â ık, 22; Đ A VI, 3274, Osmanlı, 208, Đ A X, 5423).

Yola dü üb giden dilber Musam e ğlendi gelmedi Yoksa yolda yol mu atı Musam e ğlendi gelmedi

Aağıdaki türkü de bir a ğıttır ve Sultan Abdülaziz’in ölümü üzerine söylen- mi tir, kime aittir bilinmez, kahvehanelerde ve kı lalarda gözya larıyla okunmu oldu ğu Re ad Ekrem Koçu tarafından nakledilir:

Seni tahttan indirdiler Üç çifteye bindirdiler Topkapı’ya gönderdiler Uyan Sultan Aziz uyan Kan a ğlıyor bütün cihan ( Osmanlı, 416)

Adalı Türküsü: Koçu, “Adalı Türküsü” maddesinde sürgüne gönderilmi bir bahri- yelinin a ğzından söylenmi türkünün metnini ve kahramanlarının hikâyesini anlat- maktadır. Türkü metni udur:

101 Yakası çifte de çapalı Adalım aman Sen kime yandın? Fizana gideni, gideni, aziyem aman Gelmez mi sandın? Sana da yaptırayım aziyem aman Fildi i tarak Tara da kaküllerini aziyem aman Bir yana bırak Sana da yaptırayım aziyem aman Bin dallı fistan Üstüne yazdırayım aziyem aman Bir yanık destan... ( Đ A I, 210).

Benli Hasan Türküsü: 1651 yılında Yeniçeri Oca ğı a ğalarının adamı olan Benli Hasan diye tanınan Canpuladlı Hasan A ğa hakkında Đstanbul’da alay yollu çıkarılmı bir türküdür. A ğalara kar ı isyan eden Abaza Hasan A ğa ile birle en ve Bolu’da ba kaldıran Köle O ğlu’na karı Benli Hasan Üsküdar’da ota ğ kurup asker toplamaya ba lamı tır. Bir gece, bir iki adamı Sancak Beyli ği tu ğlarını kaldırarak Abaza’nın tarafına kaçmı lardır. Đstanbul halkı da:

A Benli Hasan tu ğlar nice oldu diye bir türkü çıkararak bu durumu alaya almı tır.

Yalnız bu mısraı bilinen türkü ile ilgili kayıtlar, Naima Efendi’den aktarılarak verilmi tir ( Đ A V, 2508).

Bostancı Türküsü: Re ad Ekrem Koçu, Sadi Yaver Ataman’ın Esnaf Türküleri adlı eserinden Bostancı güzeli için yazılmı türküden bahseder ve bir kıtası ile ondan ayrı olarak türkünün güftesini aktarır.

102 Kıta: Bostancı güzeli alır ele ği Taze kavun diye satar kele ği Topraktan bereket Hak’tan dile ği Hıyarın fiyatı çıksın bahâya

Güftesi: Ey bostancı bir bostan ver Hastam var amman amman Hastam da de ğil Adalarda modalarda dostum var Üç dü manı aman da öldürmeye Kastım var amman amman Ba ğdat Basra çöllerinde an verir gezer Yaftası boynunda Sallanır gezer

Ey bahçıvan ba ğın bahçen Var mıdır amman amman Bahçendeki ayva mıdır nar mıdır Bu güzellik sülalende Var mıdır amman amman Ba ğdat Basra çöllerinde an verir gezer Yaftası boynunda Sallanır gezer ( Đ A VI, 3005- 3006).

Boyacı Türküsü: Bu türkünün, Sadi Yaver Ataman tarafından derlenmi , boyacı güzelini anlatan esnaf türküsü oldu ğunu belirten Koçu, türkünün bir bendini vermi - tir:

Boyacı güzeli takar oyayı Cilanın üstüne sürer boyayı

103 Gece uyur gündüz görür rüyayı Sıkılınca canı bakar aynaya ( Đ A VI, 3028).

Ataman’ın derlemesinin dı ında da boyacı esnafı için yazılmı türküler vardır. Bunlardan biri Ali Çamiç A ğa tarafından yazılmı tır ( Đ A VI, 3028- 3029). Bir ba ka boyacı türküsü daha vardır ve Edirne boyacılarını anlatır ( Đ A IX, 4937).

Bursalı Türküsü: 1885- 1890 arasında Đstanbul’da bilhassa ayaktakımı arasında çok sevilmi bir türküdür. Yalnız iki mısraı tespit edilebilmi tir. Koçu, Üsküdarlı Vasıf Hoca’dan aldığı bilgilere dayanarak bu türkü hakkındaki notları yazmı tır. Türkünün tespit edilen mısraları unlardır:

Bursalı Bursalı Gel bana sen bu Salı ( Đ A VI, 3147).

Çavu Türküsü: Re ad Ekrem Koçu’ya göre Kırım Harbi yıllarında ( 1853- 1855) bestelenip söylenmi bir türküdür. Türkü’nün ilk bendi ve nakaratı öyledir:

Đstanbul’dan Üsküdar’a yol gider Yol gider çavu yol gider Hanımlara deste deste gül gider Gül gider çavu gül gider Yandım çavu yandım senin elinden Elinden çavu elinden Çok sallama kasatura da fırlar belinden Belinden çavu belinden ( Đ A VII, 3794)

Çavu Türküsü: Koçu’nun bir türkü mecmuasında gördü ğünü söyleyip nakletti ği bir türküdür. Bu türkünün ilk bendini veriyoruz:

Aman çavu kaçılır mı â ıktan Ala gözün selvi boyun vurgunu

104 Top ibri im kâkülleri saç savur Civanlıkta çapkınlı ğın kanunu ( Đ A VII, 3794- 3795)

Çubukdar Türküsü: Koçu’nun bildirdi ğine göre XVII. yüzyılın ilk yarısında ehremini’de Tayyarzâde Mehmed adındaki güzel bir delikanlı için ortaya çıkmı bir türküdür. Tayyarzâde Mehmed, Gümrükçü Hüseyin Efendi adında çok zengin bir adamın çubukdarı, sonradan da IV. Murad’ın ( 1623- 1640) has nedimlerinden biri olmu tur. Genç ya ında ölen Tayyarzâde’nin hatırası unutulmamı , XVIII. yüzyılın usta meddahları tarafından maceraları anlatılmı tır. Koçu, Tayyarzâde için söylenmi türkünün metnini de verir: Yenibahçe Kona ğı’nın gülleri Gülleri aman gülleri Çubukdarın nazlı nazik elleri Elleri aman elleri Mehmed gelir vura vura topu ğu Topu ğu aman topu ğu Dü mü elden efendinin çubu ğu Çubu ğu aman çubu ğu

Efendiden gelir bayram bohçası Aman bayram bohçası Rezil olur âleme gül goncası Aman o gül goncası Mehmed gelir vura vura topu ğu Topu ğu aman topu ğu Dü mü elden efendinin çubu ğu Çubu ğu aman çubu ğu

Bayramlı ğı kıl poturla bez gömlek Olur mu hiç bez gömlek Ayvaz mıydı seyis miydi o melek Tayyarzâdem o melek

105 Mehmed gelir vura vura topu ğu Topu ğu aman topu ğu Dü mü elden efendinin çubu ğu Çubu ğu aman çubu ğu

Yandım Mehmed yandım senin elinden Elinden Mehmedim elinden Çok sallanma hançer fırlar belinden Belinden Mehmedim belimden Mehmed gelir vura vura topu ğu Topu ğu aman topu ğu Dü mü elden efendinin çubu ğu Çubu ğu aman çubu ğu

Gümrükçü üç mum aldırmı yakmaya Yakmaya Mehmedim yakmaya Yakıp yakıp yar yüzüne bakmaya Mehmed gelir vura vura topu ğu Topu ğu aman topu ğu Dü mü elden efendinin çubu ğu Çubu ğu aman çubu ğu ( Đ A VIII, 4139- 4140; Binbirdirek, 148).

Dırama Köprüsü / Debreli Hasan: Tırnavalı Hırıstiyan çingenelerinden bir köçek oğlan olarak Đstanbul’a gelen ardından zamanla usta bir tanburi olan, hayatının sonla- rında Đslâmı seçerek yetmi dört ya ında vefat eden Tırnavalı Karao ğlan Dimitri tara- fından nazmedilip bestelendi ği ifade edilen bir türküdür. “Debreli Hasan”ın a k ma- cerasını, istedi ği kızı alamayıp i ledi ği cinayeti dinleyip olaydan çok etkilenen Dimitri’nin bu olaylar üzerine a ağıda örne ğine yer verdi ğimiz türküyü nazma çekti- ği ve besteledi ğini türkü söylenip yayıldıktan çok sonra kendisi anlatmı tır. Đstanbul ansiklopedisi ’nin “Dimitri ( Tırnavalı Karao ğlan)” maddesinde bu türkünün notası da yer almaktadır:

106

Drama Köprüsün Hasan gece mi geçtin, Bre Hasan gece mi geçtin? Ecel erbetini Hasan ölmeden içtin, Bre Hasan ölmeden içtin Anandan babandan Hasan sen vaz mı geçtin, Bre Hasan sen vaz mı geçtin?

At martini Debreli Hasan Da ğlar inlesin Drama mahbesinde Hasan Nâmın söylensin! ( Đ A VIII, 4589- 4590)

“Düzgün” ile Đlgili bir Türkü: XIX. yüzyılda ortaya çıktı ğı söylenen, Đstanbul tür- küsüdür diye ifade edilen ve de ğiime, modaya kar ı tenkitlerin dile geldi ği türküde kadınların eski usûl makyajda yüzlerine sürdükleri beyaz ve kırmızı boyalar kar ılı ğı olarak kullanılan “düzgün”e yer verilmi tir:

Ak amdan sahaba kadar düzgünü düzme Gündüz ak amlara kadar sokakda gezme Efendi hazretlerinin gönlünü üzme Canımdan usandım dime bu da mı moda ( Giyim, 99).

Ebru Hanım Türküsü: II. Sultan Abdülhamid devrinde ( 1876- 1909) ya amı kibar bir yosma hanım hakkında ortaya çıkarılmı bir türküdür. Bir bendini veriyoruz:

Ebru’nun ebruleri, o hançer ebruleri Çileden çıkarıyor, toy u aklar beyleri Aman Ebru, canım Ebru Bir bakı baktın aman O ate li bakı la beni de yaktın aman ( Đ A IX, 4848)

107 Elâdo Türküsü: XIX. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkmı bir Đstanbul türküsüdür. Hicaz faslından bestelenmi tir. “Elâ do” Rumca “Buraya gel, beri gel” anlamındadır. Türkünün metni udur:

Dü dü çâre nedir gönül o yâre Tabibler idemez bu derde çâre Çekdi ğim söyleyin o zâlim yâre Elâdo dedim ben sana Bir eftali ver bana

Fele ğin elinden aman bulamam Gönlüm e ğleyecek civan bulamam Yüzünü görme ğe zaman bulamam Elâdo dedim ben sana Bir eftali ver bana ( Đ A IX, 4993)

Esnaf türküleri: Sadi Yaver Ataman’ın , Memleket Havaları eserinden yapılan aktarmalarda esnaf türküleri ele alınmaktadır. “Halk, zanaat ve meslekleri ile i haya- tının hususiyetlerini, açık ve samimi bir mizah ifadesi, üslubu, temposu ve ahengi ile bu türkülere geçirmi tir. Esnaf türkülerinin belli ba lı vasıflarından biri de dramatik unsurları ihtiva eden temsili bir mahiyet arz etmesidir. Mesela “Keçeci”, “Demirci”, “Kalaycı”, “Hamamcı”, “Sobacı”, “Arabacı”, “Helvacı”, “Balıkçı” türkülerindeki ritm, ahenk ve hareketler bu zanaat ubelerinin i kuvvetini karakterize edici bir üs- lup ta ıdıkları cihetle söylenmeleri, i in ekline ve icaplarına uydurulmaktadır.” Esnaf türkülerinden “Arabacı Türküsü”nün metnini veriyoruz:

Arabacı arabacı Đ te sana ben kiracı Arabacı da arabanı çeeek - Nereye? - Kâtâneye! - Arabacı da arabanı süüür

108 - Nereye? - Beyo ğlu’na! Haydindi paldır küldür yallah yallah Haydindi tıngır mıngır yallah yallah ( Đ A X, 5349 5350).

Fes ile Đlgili bir Türkü: Đnsan hayatındaki de ğiimler türkülere de yansımı tır. Fes çıktıktan sonra adına pek çok arkı ve türkü de çıkmı tır. Fes ile ilgili bir türküden örnek veriyoruz:

... Tulumbacıdır hevesli Aman al fesli dal fesli Mâvi püskül al fesli Đpek kâkül dal fesli ( Giyim, 115)

Aynı türkünün bir ba ka çe itlemesi de Đstanbul Ansiklopedisi ’nde verilmi - tir ( Đ A X, 5701).

Đstanbul Güzeli’nin Tarifi: airlerin güzellik tarifinde en çok kullandıkları kelime- lerden birinin bel olduğunu, “ Đnce belli” sıfatı söylendikten sonra güzeli tarif için ba ka söze hacet kalmadı ğını “Bel” maddesinde etraflıca anlatan Re ad Ekrem, ince bel ile ilgili bir halk türküsünün metnini verir:

Sevdi gönül bir püseri Sanatı terzi güzeli u Đstanbul’un içinde Güzellerin bî- bedeli Neylemeli ne lemeli Bu yazı da burda yazlamalı

Diki diker naz ile Bir gümü endaze ile

109 Dü ürmeyüb namın dile Ölçmeli ol ince beli Neylemeli ne lemeli Bu kı ı da burda kı lamalı ( Đ A V, 2450).

Kara Tahsin Türküsü: Çe memeydanı Yangın Tulumbası sandığının u aklarından Kara Tahsin’in Arap Abdullah’ı öldürmesi üzerine Merdivenköylü Bitli Tevfik tara- fından yazılmı bir türküdür ( Đ A IX, 4542).

Kâtibim Türküsü: Re ad Ekrem Koçu “Kâtibim Türküsü”nün ortaya çıkı hikâye- sini öyle nakleder: …Kırım Harbi sıralarında çıkmı tır (1854- 1855). Sultan II. Mahmut (1808- 1839) kıyafet inkılâbını yaparken orduya, ordu mensuplarına ceket, pantolon, o devrin tabiriyle “setre pantolon” giydirmi ti. Fakat, halk ayak diredi, giymedi. Kırım Harbi’nde Sardunyalılar, Fransızlar, Đngilizler müttefiklerimizdi. Kırım’a sevkedilecek orduları Đstanbul’a geldi. Biz onlara geçici kı la ve hastane olarak, halk a ğzında “Üsküdar Kı lası” denilen Selimiye Kı lası’nı verdik. Oraya yerle tiler ve oradan parça parça, kafile kafile Kırım’a sevkedildiler. Kırım’daki has- taları ve yaralıları da oradan getirttik, ondan sonra da memleketlerine gönderdik. Đ te o sıradadır ki devrin padi ahı Abdülmecid (1823- 1861) sivil halka, resmi dairelerde- ki kâtiplerden ba layarak pantolon giydirdi. Sultan Mahmut zamanında sivil halk ayak diremi ti, dedim ama, tahmin edersiniz ki burada vüzerâyı, küberâyı yüksek tabakayı, yüksek memurları hedef tutmuyordu, küçük kâtipler bu kisveyi mecburen giydiler, fakat halk yine de onların giyini lerini ho kar ılamadı. O günün pantolonla- rı gayet dardı, bunu ho kar ılamayan ve ayak direyen bir çapkın da devrin pantolon giyen kâtipleriyle alay yollu, a ağılayıcı bir türkü yazmı . “Üsküdar Türküsü” odur. Kız a ğzından genç ve güzel kâtibe a k na ğmeleri de ğildir ( ĐK, 29- 30).

Bu türkünün bestesi Đngiliz askerlerinin Đskoç alayının Đstanbul’a gelirken söyledikleri mar tır. Bu mar ın bestesi türkünün bestesi olmu tur ( ĐK, 31).

Koçu, türkünün yayılması ile ilgili olarak u bilgiyi verir: Bir saat fabrikası- nın Đstanbul’daki acentası, türkünün yaygın ra ğbetini görünce sattı ğı bir saate Kâti-

110 bim Türküsü’nü koymu lar, halk çıldırasıya ilgi göstermi , zamanla Đstanbul’un kenar mahallelerinde içinde bu türkü bulunan bir çalar olmayan ev kalmamı tır ( ĐK, 31- 32). Kâtibim türküsünden:

Üsküdar’a gider iken aldı da bir ya ğmur Kâtibimde setire uzun ete ği çamur Kâtibim uykudan uyanmı gözleri mahmur Kâtip benim ben kâtibin el ne karı ır Kâtibime setire pantol ne güzel yara ır ( Giyim, 187)

Poyraz Đsmail Türküsü: Galatalı Hüseyin A ğa’nın Destan Mecmuası ’nda “Poyraz Đsmail Destanı”nın kenarına kaydedilmi “Kıpti Kızı Benli Behiye’nin Macerası”nda Benli Behiye’nin a ğzından nakledilmi bir türküdür ( Tulumbacılar, 50- 57).

Tûti Dilli’yi Anlatan Türkü: I. Dünya Sava ı’nın son yıllarında yaygınla mı bir Đstanbul türküsüdür:

Darıldın mı gülüm bana Hiç bakmıyorsun bu yana Darıldınsa barı alım Kumru gibi kokla alım Esmerim güzelim tûti dillim Ben yanıyorum çok seviyorum

Bir gün nâdim olacaksın Beni çok arayacaksın Ben âh a ğladıkça Sen Allah’dan bulacaksın Esmerim güzelim tûti dillim Ben yanıyorum çok seviyorum

111

Her zaman üzersin beni Yaramaz çapkın seni Benim hiç günahım yok Ba tan sen çıkardın beni Esmerim güzelim tûti dillim Ben yanıyorum çok seviyorum ( Đ A IX, 4746)

Yavuz Geliyor Türküsü: Bestekârı, Birinci Dünya Sava ı yıllarında Balat Đskelesi kayıkçılar kâhyası olan Balatlı Mehmed Emin Reis’tir. Kısa zamanda çok sevilerek imparatorlu ğun hemen her yanına yayılmı olan bu türkü, saray sazendelerinden Mehmed evki Bey tarafından notaya alınmı tır. Đlk bendi öyledir:

Yavuz geliyor Yavuz denizi yara yara Kız seni alaca ğum ba ına vura vura Hop tiri ninna disunlar seni bana virsunlar Kaymakamın kar usunda kız oynattı disunlar ( Đ A IX, 5083)

112

3. Â IK EDEB ĐYATI UNSURLARI

3. 1. ÂIK EDEB ĐYATI

“Â ık; sazlı ( telden ), sazsız ( dilden ), do ğaçlama yoluyla, kalemle ( yazarak ) veya bu özelliklerin birkaçını birden ta ıyan ve â ıklık gelene ğine ba ğlı olarak iir söyleyen halk sanatçısıdır” ( Artun, 2008: 1 ) Koçu’nun eserlerinde yer verdi ği â ık- ların ço ğunlukla yazarak eser veren sanatçılar oldukları tespit edilmektedir.

Aağıda alfabetik olarak yer verilen â ıkların kimisi Đstanbullu’dur, kimisi de Đstanbul’da bir müddet bulunmu ya da hayatının bir dönemini Đstanbul’da geçirmi - tir. Koçu, eserlerinde, bu â ıkların destan türündeki eserlerine daha çok önem ve yer vermi tir.

3. 1. 1. Âıklar

Ahmed Doruk: Aslen Tokatlı’dır. Koçu’nun ifadesine göre Đstanbul a ğzını çok düz- gün konuan bir air imi . 1943- 1945 yılları arasında Göztepe Fırını’nda piiricilik yapmı tır. iirlerinin tamamı müsvedde halindedir ( Đ A IX, 4709- 4710).

Âık Ali Huzurî Co kun: 1887’de Artvin’in Yusufeli Kazası’nın Zor köyünde do ğmu tur. Bu köyün ileri gelenlerinden Kavaso ğulları ailesindendir. Â ık yaratılı lı oldu ğu için memleketini terk edip diyar diyar dola maya ba lamı , fakat her gitti ği yerde köyünü evini özleyip geri dönmü , dinlenmi sonra yine gurbet yollarına dü - mü tür.

Đstanbul’da nasıl bir hayat sürdü ğü tam olarak bilinmemektedir. Ba ından Đstanbul’da bazı maceralar geçti ği iirlerinden anla ılmaktadır. Bazı iirleri Đstanbul ile ilgili yergi mahiyetinde ve zamandan ikâyet konuludur ( Đ A VII, 3611- 3612).

113 Âık Çakır Çavu : Hayatı hakkında fazla bilgimiz yoktur. 1950 yılında Đstanbul’a gelmi , bir ay kadar Đstanbul’da kalmı , ço ğunlukla Balıkpazarı, Cibali, Balat, Ayvansaray taraflarında dola mı , Đstanbul’dan ayrılırken yanına Cibali’li bir dilberi alıp götürmü tür. Cibali üzerine yazdı ğı iirle tanınmı tır ( Đ A VII, 3548).

Âık Dursun Cevlanî: 1900’de Sarıkamı ’ta do ğmu tur. Hayatında ya adı ğı acıları sazıyla terennüm ederek dola mı ve 1945’te Đstanbul’a gelmi tir. Be ikta ’ta Kilise Meydanı’nda bir kahvehanede saz çalıp söyleyerek nafakasını çıkarmaya çalı mı tır. Amacı plak doldurmak, yol parasını tedarik ederek memleketine dönmek imi . 1960’lı yılların sonlarında Ankara’da bulunmu tur ( Đ A IX, 4774- 4775).

Âık Garib: “XIX. yüzylın sonlarında ya amı kalender me rep bir air; Bekta i fukarasından olup ömrünün büyük bir kısmı seyahat ile geçmi , nihayet Merdivenköyü’ndeki ahkulu Tekkesi’nde karar kılmı tır” ( Đ A XI, 5998 ).

Âık Đbrahim: XIX. yüzyılın sonlarında Đstanbul’da derbederâne ve kalenderâne bir hayat sürmü tür. Destanlarıyla tanınmı tır. Bunlardan biri “Balıkpazarı Destanı”dır. Aslen Sivaslı olan Â ık Đbrahim, bu destanda on sekiz meyhanenin ismini sıralamı - tır ( Đ A IV, 2029). Â ık Đbrahim, bir dönem Üsküdarlı Â ık Razi ile yakın bir arkada lık kurmu , ehrengiz tarzındaki manzumelerinden birini Razi’nin balıkçı güzelle- ri için yazdı ğı manzumesine nazire olarak yazmı tır.

Âık Đbrahim’in bu manzumesini veriyoruz:

Mevlamı unuttum belamı buldum Efendim bir vah i yare tutuldum

Dinleyin yaranım kıssadan hisse Ba ın derde nasıl sokar bir kimse

Kasdim çayır çemen seyr ü tema a Sarıyar’a gittim ne geldi ba a

114

Dalyan kar ısında bir kahvehane Gönül ahbap arar kahve bahane

Bir mahbup suretli melek siretli Vechine münasip aya ğı eli

Aıkane nazik sohbet muhabbet Didim bir ekerleb bulurum elbet

Leb-i deryada ol kahveye girdim Cümleye â ıklar selamın verdim

Balıkçılar imi kahve sükkânı A meremmet ider pir ü civanı

Gördüler fakirin elinde sazı Bildiler Köro ğlu arar Ayvaz’ı

Pâ bürehne sineleri kü âde Hem ehl-i ibadet hem ehl-i bâde

Pırpırı civanlar cümlesi dal fes Birbirinden güzel cümlesine pes

Derya arslanları çabük ü çâlâk Pençesine dü en oluyor helâk

Cebîn-i pâkinde çatılmı ka lar Fırtına güne i o ahin ba lar

Đsm-i erifini idemem beyan

115 Đçlerinde yârim oldu bir civan

Karagül misali ruyinin rengi Ruy-i arz üzre bulunmaz dengi

Reftarı üçleme dalga o uhun Ak köpükleri zenciri cünunun

Yarimin emriyle girdim dalyana Dünya bir yana o yarim bir yana

O yazı orada yazlattı devran Kı ı da kı ladık halimiz duman

Bend itdi kendüye beni o nev hat Ne sıla dü ündüm ne de seyahat

Kılardık be vakit namazı bile Dü medik bir gûna ayb ile dile

Elinden kaçan kim bade içerdim Đçüb içüb de kendimden geçerdim

Varsa ger bu Đbrahim’in günahı Sürerdim payine ruy-i siyahı

Üç yıl sürdü bende bu cinnet hali Âıklı ğı pesend etti ehali

O yarimin ba ı ba ğlandı bir gün Sarıyar’da oldu mükellef dü ğün

116 ehbazım açarken gelin duva ğı Bu â ık topladım tası tara ğı

Đhsan itsün o aha Rabb-i Celil Sıhhat ü selamet hem ömr-i tavil ( Đ A IV, 2002- 2003)

Âık Sıvacı Kalust ( Dedeyan ):

Aslen Ermeni olan bir airdir. 1810 yılında Kayseri’nin Talas kasabasında do ğmu tur. Gençli ğinde boyacılık, marangozluk yapmı tır. Genç ya ında Đstanbul’a gelerek hayatını sıvacılık ile kazanmı ve 1910 yılında Đstanbul’da ölm tür. Aağıdaya bir dörtlüğünü örnek olarak alıyoruz:

Canan beni handan bilir âd olanlar âdan bilir Dertli miyim âdan mıyım Muhabbette meydan bilir ( Đ A VIII, 4330).

Aznavuro ğlu: XVII. yüzyıl ortalarında ya amı , Đstanbullu Ermeni saz airidir. Türkçe olarak yazdı ğı iki yangın destanı ile tanınmı tır ( Đ A III, 1728- 1729).

Bozyörük O ğlan: XIX. yüzyılın ortalarında ya amı aslen Urfalı bir airdir. A k sebebiyle memleketinden çıkmı ve Üsküdar’a gelmi tir. Balaban Đskelesi Bekâr odalarında kalmı tır. Â ık Razi’nin vefatından sonra “Esnaf Civanları” adlı destanı Vasıf Hoca 54 kıtadan 90 kıtaya ula tırmı tır. Bozyörük O ğlan da bu destana 13 nefer esnaftan bahseden ilaveler yapmı tır ( Đ A VI, 3075- 3077).

Çevkânî: Koçu, XIX. yüzyılın sonlarında ya amı Hamzavî tarikatından halk airi bir kalender olarak tanıtır. Rumeli’de Kızanlık’ta do ğmu tur, oranın terzi esnafın- dandır. 1876’da Rumeli bozgunundan bir müddet sonra, otuz ya larında Đstanbul’a gelmi tir. “Bergüzâr-ı Çevkânî” adını verdi ği bir risalede iirleri yer almı tır ( Đ A VII, 3884- 3885).

117

Derdli: Asıl adı Đbrahim olan Bolu’nun Gerede Kazasının, ahnalar Köyünde 1772 yılında do ğmu ve 1846’da Ankara ölmü olan me hur Derdli’dir. Derdli’nin hayat hikâyesi ve eserleri incelendi ğinde Đstanbul kahvehanelerinin eserlerine etki etti ği görülmektedir. Bunu “Derdli” maddesinin yazarı Hüsnü Kınaylı u ekilde ifade et- mektedir : “Bu büyük airin yeti mesinde eski Đstanbulun en a ağı halk tabakasına kadar sinmi kültür atmosferinin tesiri çok büyükdür” ( Đ A VIII, 4471).

Derdli: XIX. yüzyılın sonlarında ya amı çulha esnafından Đstanbullu bir halk airidir. Asıl adı Mustafa’dır. Derdli ismi hem mahlası hem de lakabıdır ( Đ A VIII, 4471).

Erzurumlu Emrah: XIX. yüzyılın ikinci yarısında ya amı bir saz airidir. Đstan- bul’da uzunca bir müddet oturmu tur. Beyazıt’ta Büyük Çatal Han’da bir oda tutmu ve odasını saz me khanesi haline getirerek Đstanbul’un esnaf gençlerine saz dersleri vermi tir. airin etrafında saz, türkü, divan, ko ma, semâî, mâni heveslisi talebeleri, terzi, kunduracı, terlikçi, yorgancı, marangoz gibi esnaf çırak ve kalfaları ba ta olmak üzere pek çok kimse toplanmı tır. Saz ve i ret meclislerinin sabahlara kadar devam etmesi neticesinde hafilerin ikâyetleriyle Emrahın me khanesi kapatılmı ve kendisi de Đstanbul’dan ayrılmı tır ( Đ A IX, 5107- 5108).

Eref Dayı: XIX. yüzyılın sonlarında ya amı Tophane Đskelesi kayıkçılarından ümmi bir saz airidir. Đstanbul kayıkçılarının hayatı üzerine üç ko ması bilinmektedir. Đstanbul’da kırk sene kadar denize kürek çalarak ya amı tır. Bir ko masından örnek dörtlükler veriyoruz:

Güzel sevmek bizim me rebimizden Yalı u ağıyız kayıkçı dayı Rûz ü eb çıkmayız kayık denizden Çekeriz âgu e bir mehlikayı … ikârı görünce i mar çakarız Heman yelken kürek kapıp kaçarız

118 Anafor akıntı yoldan saparız Süreriz kayıkta zevk u safâyı ( Đ A X, 5380 )

Feryâdî: XIX. yüzyılın sonlarında ya amı Bekta i airidir. Đstanbul’a bir vali pa a- nın u ağı olarak gelmi , kona ğın harem halkı için tehlikeli görülmü ve i inden ay- rılmak zorunda kalmı tır. Fakat cazibesine kapıldı ğı Đstanbul’dan ayrılamamı tır. Tophane’de kahvehane çıraklı ğı yapmı tır ( Đ A X, 5697 ).

Hasankaleli Â ık Dursun: 1886- 1888 yılları arasında Đstanbul’a gelmi bir halk airidir. Koçu, Karao ğlan diye maruf tulumbacı bıçkın ânında Đstanbul semtlerini iaretle yazdı ğı bir manzumesinin oldu ğunu söyler ve metnini verir. Biz de bu manzumeye örnek veriyoruz:

Karao ğlan, Karao ğlan Ba ğ bahçe bostan dolan Bıçkınların ahısın sen Akıl fikir gönül çalan Tahtakale Küçükpazar Oğlana de ğmesin nazar ∗ Karaperçem pür tumturak Savruluyor yaprak yaprak Tulumbacı Karao ğlan Topuk vurur tırak tırak Taksim Galata Be ikta Tam on dokuz o ğlanda ya ( Đ A IX, 4770- 4771)

Kahveci Nusret: Sinop Zindanı’nda bulunan mahkûmların iirleri toplayarak “Zin- dan iirleri” adıyla bir antoloji düzenlemi tir ( Đ A VII, 3502). Safranbolu’lu Ebu Zer adındaki bir hırsız anında semai yazmı tır ( Đ A IX, 4859).

119 Karapınarlı Dilaver A ğa: Konya Karapınarlı olup 1870’li yılların ba larına 14- 15 ya ında iken Đstanbul’a gelmi tir. Ayasofya Hamamı’nda natır yamaklı ğı, devrin ünlü veziri Münif Pa a Konağı’nda u aklık yapmı , daha sonra yıllarca meyhane meyhane dola mı , kahvehane ve hamam peykelerinde yatmı tır. Meyhaneler ve meyhane miçoları üzerine yedi ko ması vardır ( Đ A VIII, 4567- 4568).

Kemahlı Â ık Ferhâdî: XIX. yüzyılın ikinci yarısında ya amı Ermeni saz airidir. Asıl adı bilinmemektedir. Ermeni harfleri ile Türkçe olarak kaleme aldı ğı Hûbân-ı Canım Đstanbul adlı 28 varaklık bir eseri vardır. Đstanbul’un esnaf civanlarını anlatır ( Đ A X, 5665- 5666).

Minas Ceranyan: 1730 yıllarında Harput’ta do ğmu bir halk airidir. Çocukluk dev- resini do ğdu ğu ehirde geçirip muhtemelen XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Đstan- bul’a gelmi tir. “Geçid” mahlasıyla Ermenice ve Türkçe birçok arkı, destan, dini iir ve mezar ta ı kitâbeleri yazmı tır ( Đ A VII, 3495).

Mustafa Durugönül: 1880’de Đstanbul’da Kocamustafapa a’da do ğmu tur. Kocamustafa Askeri Rü tiyesi’de okumu tur. On altı on yedi ya larındayken tulum- bacılı ğa heves etmi , yapılan tembih ve ihbarlarla, verilen dayak ve hapis cezalarıyla uslanmamı , üzerinde üniforması oldu ğu halde ıpıtık Recep adında bir tulumbacı ile Kâ ğıthane’de bir i ret meclisinde yalakalanıp askeriyeden tardedilmi tir. Bir defter dolusu arkı, türkü, ko ma, semaî ve destanı oldu ğu, ancak bu defterin bir hırsız tara- fından çalındı ğı Koçu tarafından anlatılır ve Bilmen en’in güftesini kendisinden alarak besteledi ği “Bandırmalı” arkısına bakılarak ortanın üstünde bir air oldu ğu de ğerlendirilmesinde bulunulur ( Đ A IX, 4781- 4782).

Nebil Kaptan: Gedikpa alı Berber Ethem için yazdı ğı muammalar sebebiyle Re ad Ekrem Koçu’nun bahsetti ği bir airdir. Hayatı hakkında bilgi verilmemi tir ( Đ A IX, 4899).

Otakçılarlı Cevad: Re ad Ekrem Koçu, esnaf tabakasından oldu ğunu tahmin ederek Osman Cemal Kaygılı’dan aktararak Otakçılarlı Cevad’ın Çalgılı Kahve yahut Semaî

120 Kahvesi denilen tulumbacı kahvelerinde en iyi mâni, semaî, ko ma, destan, kalenderi söyleyenlerden biri oldu ğunu kaydeder ( Đ A VII, 3512).

Sıtkı Bulut: Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Mevcut isminin bile takma olabilece ği ifade edilir. “Oku Beni” adı altında ne retti ği birkaç risalenin üstünde saz ve söz sahibi olarak ismi yazılıdır. Koçu, onun risalesine ba ğlı olarak sefil bir hayat sürdü ğü yorumunda bulunur, hayattan ikâyet etmenin iirinin ana konusu oldu ğunu söyler ( Đ A VI, 3130).

Tektelli Saz airi Â ık Cemal: XIX. yüzyılın sonlarında Đstanbul’da do ğmu tur. Sa- za ve â ıklı ğa hevesi olan Cemal, kendisine hediye edilen be telli sazın biri dı ında- ki bütün tellerini “Gönül bir, dost bir, Allah bir” deyip koparmı , tek teliyle kalmı , tek telli lâkabını almı ve hırpani vaziyette sokak sokak dola mı tır Halk arasında Âık Cemal olarak tanınmı , lâkabını soyadı olarak tescil ettirmi tir. ( Đ A II, 1146- 1147).

Tokatlı Â ık Fahri: XIX. yüzyılın sonlarında Đstanbul’a gelmi kalender me rep bir halk airidir ( Đ A X, 5487 ).

Saka Aziz Baba: Aslen Rum olup ihtida eden ve Kasımpa a Đskelesi Kayıkçılar Kâhyası olması Mora Đhtilalinde gösterdi ği yararlılıkla gerçekle mi olan Köle Yusuf Ağa’nın o ğludur. Babasının ölümünden sonra dayısının yanında kahveci çıra ğı olmu tur, berberlik ö ğrenmi , gemide tayfa olmu , okur - yazar oldu ğu için çavu lu ğa yükselmi , gençli ğinde ya adı ğı bir a k neticesinde tımarhaneye gönderilmi , ifa bulup çıkınca kalenderâne ya amı tır. Sokaklarda su satmaya ba lamı saka olmu - tur. Cinayet i lemi , bir tulumbacıyı öldürüp Đstanbul’dan Sinop’a sürülmü tür. Zin- dandaki iken de semailer yazmı tır ( Đ A III, 1697- 1699).

Sivaslı Veli: Aslen Sivaslı olan Â ık, Küçükpazar’da Hacı Kadın Hamamı’nda dellâklık yapmı tır. 1806 yılında çalı tı ğı hamamın kar ısındaki bir berber dükkânın- da bulunan bir berber civanını övgü için söylemi oldu ğu 26 kıtalık bir destanı vardır ( Đ A V, 2522- 2523).

121

3. 1. 2. Âıklar ve Â ıklarla Đlgili Tabirler

Askı, Muamma: Âıkların devam ettikleri kahvehanelerde tertip edilen manzum muamma müsabakasını kazananlara kılıç, tabanca, al, elbiselik kuma vb. hediye ve mükâfatlar verilirdi. Bu hediyeler ve mükâfatlar, çözülmesi istenilen manzume ile beraber kahvehanenin duvarına asılırdı. Muammayı çözen ve muamma sahibini mat eden askıyı alabilirdi. Demirkapı ve Çemberlita ’taki kahvehaneler muamma kahvehanelerinin ba ında gelirdi. Bazen askı, e ya yerine mü terilerden toplanan para olurdu. Muamma örnekleri:

At “alem”in “mim”ini Getir “Yâhu” ba ına Adı çıkar â ıkın “Âhu” kaçar da ğ ba ına.

çözümünün Ali oldu ğunu araba sürücülü ğü yapan tulumbacı-mânici Peri an Ali bulmu tur:

Bir garibim ada ım Askı almak muradım Civan zülfü boynumda Âık Ali’dir adım ( Đ A II, 1117- 1118). ∗ Edhem adına Nebil Kaptan tarafından yazılmı muammalar:

Üftâdesi oldum uh bir berberin Elde bıçak delikanlı hizberin “Dal” kâmetim “Âhım” ile cem olup Nâmı çıkar çapkınım ol dilberin ∗

122 Alub “Bâd”ın ba ını, “Hümâ”nın kes kuyru ğun Nak olur levh-i dile nâmı bıçkın kopu ğun ∗ Bir kû ede mescid bir yanda hamam Çar ısunda cümle nümayi tamam

Sine bülbülleri akır dururlar Namaz kıldıramaz müezzin imam

Gedikpa a dirler bıçkın çapkını Kadimden beridur me hur-i enâm

Germabesi dolar dolar bo alur Dilberânı olur u akına râm

Kevser-i muhabbet olmu selsebil Âıklar ma uklar, elif ile lâm

Hoblerin serveri bir uh berberi Đdem â ıklara öylece ilâm

“Bâd”den “Himmet” ile çıktı gör ol “Büt” Salınur meydanda ol uh-i benâm ( Đ A IX, 4900)

Ayak: Eski Çalgılı Kahvehanelerde, Semai Kahvelerinde irticalen söyledikleri sema- ilerle boy ölçü en halk airleri arasında kafiyenin adıdır. Kafiye vermeye “Ayak aç- mak”, verilen kafiyeye göre hemen söylenen mısralara “Ayak bulma”, “Ayak uydurma” denilirdi. Bu atı malarda cinasa çok önem verilirdi. Ona “Aya ğı aya ğına getirmek” denilirdi.

123 Đstanbul’un eski bir Semai Kahvehanesinde ayak açanı “A”, açılan aya ğa, ayak uyduran airi “B” ve aya ğı aya ğına getiren airi “C” harfiyle göstererek bir semai örne ği verilmi tir, naklediyoruz: A- Adam aman … “Çe midir” B- Nefesin gül kokuyor, içerin ba ğ “çe midir?” C- Beni ba tan çıkaran yârimin per “çemidir!” ( Đ A III, 1370)

Âık Razi, Çiroz Ali, Destancı Behçet ve Vasıf tarafından Hançerli Bos- tan’da, Bostancıo ğlu diye nam salmı güzel için aynı ayakla birer kıta söylerler. Biz de bunları aktarıyoruz:

Âık Razi: u Bostancıo ğlu tazeden tâze Đnce narin boyu tam üç endâze Hançerli Bostanda o misli melek Yalın aya ğına gel dü niyâze

Çiroz Ali: u Bostancıo ğlu tazeden tâze Elde mısır püskülünden yelpâze Kavun karpuz bahanedir sultanım Kastımız tekarrüb o mest-i nâze

Vasıf : u Bostancıo ğlu tazeden tâze Hünkâr görmü gönül vermi ehbâze Kanarya kafeste dallarda bülbül Re k ider andaki bülend âvâze

Destancı Behçet: u Bostancıo ğlu tazeden tâze Satar kendisini bin kantar nâze Hele duman duman hattı gelicek Nakd-i cânın ver o hümâ pervâze ( Đ A VI, 3005).

124 Çö ğür: Saz airleri tarafından yüzyıllardan beridir kullanılagelmi bir Türk sazıdır. Đstanbul’da da asker ocakları kı lalarında, â ık kahvehanelerinde, bekâr hanları oda- larında çalınmı tır ( Đ A VIII, 4111).

3. 2. DESTANLAR

Âık edebiyatında destan, â ıkların sevgilerini, kahramanlık olaylarını, gün- lük olaylarla ilgili kimi durumları ve bazı acıklı olayları anlattıkları, dörtlük sayısı 4 ile 120 arasında olabilen bir biçimdir (Artun; 2008:129).

Destanlar hemen her konuda söylenebilir ve yazılabilir, ama ço ğunlukla insa- nın günlük hayatını derinden etkileyen olaylar destan konusu olurlar. Destan, bir ola- yı manzum olarak anlatan bir nazım biçimidir.

Destanlar olayları hikâye eder. Bu hikâye etme i inde â ık belirleyicidir. Âıklar, olayın önemli buldukları kesitini ön plana çıkararak destanlarını söyler ya da yazarlar (Artun; 2008: 129).

Âıklar ya da klasik anlamda â ık sayılmayacak destancı-airler yazdıkları destanlar ile halka tercüman olurlar ve halkın bilgilenme ihtiyacı ba ta olmak üzere pek çok ihtiyaçlarına cevap verirler. Đstanbul halkının ya adı ğı olaylar, Đstanbullu olan veya Đstanbul’a gelmi airler tarafından destanlarla anlatılmı tır. Bu destanlarda Đstanbul’un gündelik hayatına ait önemli ayrıntılar kar ımıza çıkmaktadır. Đstanbul üzerine halk airlerince ya da halk airi, â ık a ğzı ile yazılmı destanlar bulundu ğunu ifade eden Koçu, destanların o dönemde halkın hangi ihtiyaçlarını, nasıl kar ıladı ğını öyle anlatır: “Destanlar, gazetenin bulunmadı ğı devirde, olaylar kar ısında be eri tecessüsün ihtiyacından do ğmu tur. Bundan ötürüdür ki edebi kıymetleri üzerinde durulmadan yazılmı , yayılmı ve daima büyük ra ğbetle kar ılanmı lardı. Zamanı- mızda avama hitap eden, günlük gazetelerin… bilhassa cinai vak’alara ayırdıkları geni yerler, aynı tecessüsü tatmin içindir. Gazetenin bulunmadı ğı devirlerde halkı

125 heyecana dü ürüp halkı hükumete, padi aha kar ı ayaklandırmak, siyasi nifak ve fesadı, bir ihtilali körüklemek için de destanlardan faydalanılmı .” ( Đ A VIII, 4521).

Đstanbul’da destancılı ğın en fazla ra ğbet gördü ğü devir, XIX. yüzyılın ikinci yarısıdır. Gazeteler yayınlanmaya ba ladıktan sonra da, heyecanlı olaylar, “vukuat-ı zabıta” sütunlarında birkaç satırla geçildi ği için bu bo lu ğu öncesinden beri doldurmu olan destanlara olan ilgi azalmamı tır. Geni tepkilere yol açan olaylarla ilgili olarak yerinde bilgi alan airlerin kalemiyle destanlar olu turulmu tur. Müstakil va- raklar halinde basılan veya bastırılan bu destanlar, o zamanlar bir gazete için hayal baskı olan 1000 nüsha destan, bir günde tükenmi tir ( Đ A VIII, 4521).

Ücret kar ılı ğında yazılan, ço ğunlu ğu cinayetleri anlatan destanlar, yazan airin menfaatine gazete satıcıları vasıtasıyla satılırdı. Matbaa ve kâ ğıt masrafları desta- nı sipari edenler tarafından ödenirdi. E ğer air, destanı kendili ğinden yazmı sa bu masrafları ödeyecek bir hevesli daima bulunurdu, yani air her iki durumda da desta- nı bedavaya mâl ederdi. Bu takdirde 500- 1000 nüsha basılan destandan 1000 ile 5000 kuru arasında bir kazanç temin edilirdi ki bu da destancı airi ihya ederdi. Ba- zen de destan, airine iki lira ile be lira kadar bir para ödenerek yazdırıldıktan sonra, destanın satı ından kazanılan para ile öldürülen kimsenin kabir ta ı yaptırılırdı ( Đ A VII, 3576).

Koçu’nun eserlerinde bazı destanlar ve destancılar hakkında etraflıca bilgi bu- lunurken, bazı destanlar da haklarında bilgi olmaması bir yana yarım halde, hatta birkaç dörtlü ğü verilmi , bazen de bir tek dörtlü ğü bulunan destanlara rastlamak mümkündür. Bu iki sebepten kaynaklanabilmektedir. Birinci sebep olarak destanı söyleyenin, yazanın bilinmemesi, destanın tamamanın Koçu’nun da elinde bulun- mamasıdır. Đkinci sebep ise anlatılan konuya açıklık getirmek ya da metin örnekleriy- le konuyu zenginle tirmek için destanın bir bölü ğüne yer vermek olarak görünmek- tedir. Mesela “Deniz Hastaneleri” anlatılırken sadece be kıtası bilinen bir destan örnek olarak kullanılmı tır ( Đ A VIII, 4442). Bunun gibi “Dönme Dolap” maddesinde bir pa a kızının güzel bir u ağa a ık olması ve evden kaçmasını anlatan ve kimin oldu ğu belli olmayan bir destandan iki kıta nakledilmi tir ( Đ A IX, 4722).

126

Re ad Ekrem Koçu’nun destan konuları ile ilgili tasnifini ve ardından destan- cılar ile destanları alfabetik olarak veriyoruz.

3. 2. 1. Destan Konuları

1. ehri harap etmi büyük depremler, büyük yangınlar, hastalık salgınları gibi âfetler, 2. Đstanbul’da geçim sıkıntıları yaratmı harpler, ihtilaller, 3. Sonu kızın veya o ğlanın ölümüne kadar varmı hazin a k maceraları, veremden ölmü güzel o ğlan ve kızlar, 4. Muhitini ve belki de bütün Đstanbul’u üzmü , heyecana dü ürmü cinayetler, intiharlar, kazalar, 5. Büyük ehrin çar ıları, hamamları, deniz hamamları, mesireleri, bostanları, bahçeleri, kahvehaneleri, me hur meyhaneleri ve oralardaki âlemler, 6. Yatılı mektep hayatı, kı la hayatı, 7. Tulumbacılık hayatı, yangın tulumbaları sandıklarının ve u aklarının medhi, 8. Türlü cilveleri ile evlilik, karı koca hayatı, bekârlık hayatı, 9. Gençlere nasihat, 10. Mahbup veya nigâr ile oyna ma yolunda usuller, i marlar, 11. Nazenin hanım evinde zampara baskını vak’aları, 12. Dedikodusu ehre yayılan büyük rezâletler, 13. Türlü sanatlar ve esnaf hayatı, 14. Namlı kabadayılar, namlı bıçkınlar, güzellikleri öhret olmu nevcivanlar, 15. Liman vapurları, tramvaylar, köprüler.

3. 2. 2. Destan Yazanlar

Afif Efendi: 1786- 1796 yılları arasında Đstanbul’un bir mahalle mektebindeki hoca- lardan biridir. Celal Efendi için yazdı ğı bir destanı vardır ( Đ A VI, 3414).

127 Âık Dervi Figâni: Esirci Hanı üzerine yazılmı destanı vardır. Dokuz dörtlükten olu an destanda esirler, esirci pazarı anlatılır ( Đ A X, 5277 )

Âık Rûzî: XX. yüzyılın ilk yarısında yazdı ğı destanlarla tanınmı tır. Esnaf Güzelle- rini anlattı ğı destanı vardır. Destanda ilk kıtanın mukaddime mahiyetinde oldu ğunu ve geri kalan her bir kıtanın bir esnaf güzeli için söylendi ğini ifade eder. Sahaf, Kâ- ğıtçı, Bakkal, Balıkçı, Ahçı, Fırıncı, Berber, Mutaf, Yemi çi, Halıcı, Tulumbacı, Hakkâk, Tütüncü, Mahallebici, Saatçi, Kasap, Kalaycı, Dülger esnafı destanda anla- tılmı tır. Bu destanda balıkçı güzeliyle ilgili olan kıta udur:

Balıkçı güzeli salıvirir a ğı Görenin erir yüre ğinin ya ğı Yıpratır deniz pek tez geçer ça ğı Yem ider a ıkı takar oltaya… ( Đ A IV, 2001; Đ A X, 5340- 5342)

Âık Turabi: Esnaf güzellerini anlatan bir destanı Koçu tarafından on sekiz dörtlük halinde Đstanbul Ansiklopedisinde yayımlanmı tır. Destanın terzi güzelini anlatan dörtü ğü:

Terzi güzelinin i ğne elinde Kemendi cangüdâz zülüf telinde Aldanma sen anın bülbül diline Gizlidir hançeri nazlı belinde ( Đ A X, 5342)

Âık Veysel: XIX. yüzyılda ya amı tır. Destancılıkta Â ık Razi’ye ustalık etmi olabileceği Koçu tarafından dile getirilir. Üsküdar’ın en büyük hamamı üzerine bir destan yazmı tır. ( Đ A VI, 3281- 3284). Bunun dı ında Kazda ğlı Cafer’i öven 22 kıtalık bir destanı daha bilinmektedir ( Đ A VI, 3330- 3331).

Be ikta lı Gedaî: Be ikta lı Gedaî, eski Đstanbul hayatının önemli yeri olan bir konusunu, bekâr u aklarının evlenmesini “Bekâr U ağının Evlenmesi Destanı”nda an- latmı tır. ( Đ A V, 2404- 2405). Be ikta lı Gedaî’nin 23 dörtlükten olu an bir baskın

128 destanı vardır. ( Đ A, IV, 2141). Gedaî, boyun ba ğlı ( kravatlı ) bir Đstanbul civanını, Đmroz Adalı bir Rum genci olan Galata’nın me hur selâtin meyhanelerinden Eftalipos’ta sâkilik yapmı Pandeli Çakalo ğlu’nu bir ko masında tarif etmi tir ( Đ A VI, 3043; Đ A VII, 3660- 3661).

Bitlisli Ali Çamiç A ğa: 20 Temmuz 1864’te do ğmu tur. Aslen Bitlisli’dir. 1883 ile 1959 yılları arasında Đstanbul Uzunçar ı’da Silahtar Hanı ba ta olmak üzere pek çok handa, mesirelerde, kır kahvelerinde ve daha pek çok yerde kahvecilik yapmı tır. Koçu’nun bildirdi ğine göre Đstanbul a ğzını bülbül gibi ahenkle konu an biridir. Türkçe, Kürtçe, Arapça, Farsça, Ermenice, Rumca bilmektedir. Đstanbul hayatını anlatan manzumeleriyle tanınmı tır. Kimi mâni, kimi destan tarzında iirler yazarak tulumbacı gençlerini tanıtır ( Đ M, 73 ). Ca ğalo ğlu Hamamı için yazdı ğı bir destan vardır ( Đ A VI, 3341; Đ A VII, 3700- 3703), “Çıplak” üzerine destanı vardır ( Đ A VII, 3925), Demir adındaki, bir zaman kendisine hizmette bulunmu Kıptî genç için yazdı ğı bir ko ması bulunmaktadır ( Đ A VIII, 4375).

Destancı Behçet: II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) ya amı tulumbacı airdir ( Đ A V, 2379). Meslekler destanı mahiyetindeki destanını naklediyoruz:

Sergüze tnâme-i Behcet

Sergüze tim size beyan ideyim Bilin maharetim ilancılıkta Acâib bir tuhaf destan söyleyim Bakın ne erbâbım yalancılıkda

Pederle mâderim ittiler kelâm Oğlana i lazım dir idi anam Bir gün oldu tutup rahmetli babam Beni çırak yaptı yorgancılıkda

129 Yorgan i ğnesiyle elimi deldim Bu i i yapamam anladım bildim Kaçdım oradan terzi yanına girdim imdi kalfa oldum mintancılıkda

Hazırcılık bozdu diki dikeni Geldi bir Yahudi aldattı beni Ko benimle ortak ideyim seni Hayırlı ticaret kaytancılıkda

Tulumbacılı ğa uygundu ça ğım Hem gayetle ko arlıdır aya ğım Reis dedi gel ol benim u ağım Tepi dim bir eyyam tabancılıkda

Đ can sıkılır içerim rakı Sardım musikiye meyl ü merakı Çalgı ile dola tım amı Irak’ı Haylı nam kazandım kemancılıkda

Fenni musikide kemali buldum Since artık yirmi ya ına doldum Silah kullanmaya heveskâr oldum Merakım var idi kalkancılıkda

Bakdım ki anın da yok eski öhreti Aradım kendime göre hizmeti Geldi Kumba ğlılar verdi gayreti Tutduk biz ticaret so ğancılıkda

Gördüm ki so ğanlar çürüyüp gider Didim bu i de ğil sermâye ister

130 Muytablı ğı koydum zihnimde ezber Vardık biz soyunduk kolancılıkda

Kazıl bükmesinden tâkat kesildi Geri gitmesinden belim büküldü Otculuk itme ğe gözüm dikildi Serdik postu biz samancılıkda

Yok bir gelen giden bekle dükkânı Do ğrusu insanın sıkılır canı Mevsim de iri di bahar zamanı Verdik biz molayı bostancılıkda

Bostancılık hem i hem de zevk idi Geçirdik yazı basdırdı çün kı Yana dım hamama istedim bir i Dediler var çalı külhancılıkda

… Külhanda dumandan bıkdım bo ğuldum Kaçdım oradan bakırcı oldum Çok tokmak salladım kazancılıkda

Be gün kadar da bu hizmeti ittim Kesildi tâkatım vücuddan bittim Köylere rencberlikle nâçâr gittim Çalı dım tarlada harmancılıkda

Çift sürer nadasa tohum saçardım Eski orakları yapar satardım Ağaçlar yontardım düven yapardım Marangoz sayıldım sapancılıkda

131

Dünyada her i in tadını tatdım Para kazanmadım daim aç yatdım Tüccara sana esnafa çattım Diki tutturamadım dükkâncılıkda

Kayıkcı oldum ben açdım yelkeni Anafor dalgaya tuttum dümeni Fırtına denize atınca beni Nasibim yok dedim kaptancılıkda

Hâsılı her eyden gördüm hasârı Artık dervi li ğe kıldım karârı Tutub bir mür idden aldım ikrârı Yerle dim tekkede meydancılıkda

Ahbabın reyine eylerim hizmet Alsun e ’arımdan dinleyen lezzet Disünler bir dânedir elbet Behcet iir içinde destancılıkda ( Đ A V, 2380).

Fehim Kaptan: Aslen Trabzonludur. Memleketinde medrese okurken bir a k sebebiyle tahsilini terk etmi ve gemicilik hayatına atılarak Đstanbul’a gelmi , Salıpaza- rı’nda bir kahvehâne üstündeki odada kalmı tır. Elimizde bulunan on kıt’alık desta- nının son dörtlü ğü öyledir: Bir kalender kaptansın Đstanbul’un garibi Yokdur ummânı a kın ucu buca ğı dibi Yelken açdın velâkin delik geminin dibi Göze aldın ey Fehim ol ummanda batmayı ( Đ A X, 5602 )

Galatalı Hüseyin A ğa: Son yeniçerilerden halk airi ve Çardak Yeniçeri Kollu ğu Çorbacısıdır. Re ad Ekrem Koçu’nun özellikle destan konusundaki ba lıca kaynakla-

132 rından biri olmu tur. ehrengiz tarzında yazdı ğı destan mecmuası ile tanınmı tır ( Đ A II, 1141). Bu destan mecmuasında “Samatya Meygedeleri Destanı”, “Tulumbacı Destanı”, “Merdivenli Tekkesi Destanı”, “Elif Bey Destanı II” gibi destanlar bulun- maktadır.

Galatalı Hüseyin A ğa’nın yazdı ğı destanlara örnekler: “Kalyoncu Behram”, XIX. yüzyılın ba ında güzelli ğiyle öhret bulmu bir tersane ehbazı için yazılmı bir destandır ( Đ A V, 2386- 2387), ustası Kurdo ğlu Cafer için yazdı ğı “Serencâm” isimli bir destan ( Đ A V, 2400- 2401, Đ A VI, 3328- 3329), Đ mar Destanı ( Đ A V, 2452), “Acem Bihruz Destanı” ( Đ A V, 2763 ). Defterhane kâtiplerinden Osman Bey için yazdı ğı 70 kıtalık uzun bir destan ( Đ A VI, 2937- 2938). Đstanbul Ansiklopedisi’nin “Bürüncük” maddesinde, ham ipekten dokunan Bürüncük adlı dokumaya da dolaylı olarak temas eden bir destan ( Đ A VI, 3183- 3185), “Do ğamacı Ali Destanı” adlı, on yedi kıtalık bir destan ( Đ A VII, 3768), Mısır Çar ısı’nda bir dükkânda çıraklık eden Attar Benli Ömer hakkında yazdı ğı, dayak konusunu i leyen bir destan ( Đ A VIII, 4316- 4317), “Benlime” hitabı ve “Definin zilleri altundandır altundan” nakaratı ile yazılmı be kıtalık bir destan ( Đ A VIII, 4330), “Poyraz Đsmail’in Destanı” ( Tulum- bacılar, 50- 53).

Galatalı Hüseyin A ğa’nın destan mecmuasında, destanların dı ında hal ter- cümelerine rastlamak mümkündür. “Karagümrüklü Berber Đsmail’in Destanı”nın kenarında Tırnavalı Benli Behiye adlı bir Kıpti kızın hal tercümesi kaydedilmi tir ( Đ A V, 2384- 2386).

Merdivenli Tekkesi Destanı’ndan örnek:

Sırma saç kız misal görmemi mikras Omuzdan topu ğa dökmü i vebaz Atmı dört baltalı nevhat servinaz Koç ba lıdır Hacıbekta köçe ği ( Đ A IV, 2086).

Đ mar Destanı’ndan örnek:

133

Yar peyledim u çapkın gonce gülü Ba ı kavak yelli saçı sünbülü Olmadan efendim sinem bülbülü Ba ıma olmu dur bela püskülü ( Đ A V, 2452).

Harabat Haçik: Ermeni saz airlerindendir. Son günlerini Çemberlita ’taki Vezir Hanı Meyhanesi’nde geçirmi ve orada bir peykenin üzerinde ölmü tür. Hatırasına binaen sazı, bu meyhanenin duvarına asılmı tır. Ayrıca Pandeli adındaki bir mu ğbeçe için yazdı ğı destan da talik hat ile yazdırılıp, camlatılıp çerçeveletilip sazının yanına asılmı tır ( Đ A VII, 3817).

Hamlacı Kurdo ğlu Cafer: Galatalı Hüseyin A ğa’nın destancılıkta ustası ve koruyu- cusu olmu bir saz airidir ( Đ A V, 2400; Đ A VI, 3328- 3329).

Kalender: Hayatı hakkında bilgimiz yoktur. Çardak Đskelesi Kahvehanesi üzerine yazdığı yirmi kıtalık bir destanı vardır ( Đ A VII, 3746; Đ A VIII, 4439; PH, 91- 93). “Kara Çocuk” dedi ği esmer bir kayıkçı delikanlı için yazdı ğı destanı vardır ( Đ A IX, 4518).

Kemal Bülbül Kavaklıo ğlu: Hayatı hakkında bilgi yoktur. 15 Temmuz 1949 tarihinde yazdı ğı “Çorum Vapuru Yangını Faciasının Destanı”nı Koçu’nun aktarmasıyla kendisinden haberdar olmaktayız ( Đ A VIII, 4110).

Lütfi: Haddehane sıbyanlarındandır. Tulumbacılı ğa yeni ba lamı olabilece ği tahmi- ni Koçu tarafından dile getirilir. Haddehane sıbyanlarının ya ayı larını anlatan on yedi dörtlükten müte ekkil bir destanı vardır ( Đ A VIII, 4405- 4406).

Mustafa Dutipek: Defterdar Đskelesi’nde kayıkçı bir airdir. Aslen Đneboluludur. Ailesine memleketinde Dutipeko ğulları derlermi , bunu kısaltarak kendisine “Dutipek” diye mahlas yapmı tır. Dokuz dörtlükten olu an “Kayıkçı Destanı” vardır,

134 bu sayede kendisinden Koçu’nun bahsetmesiyle haberdar oldu ğumuz bir airdir ( Đ A IX, 4789- 4790).

Nebil Kaptan: Hayatı hakkında fazla bilgi verilmemi tir. Â ık Razi’nin yakın dost- larından bir gemi mühendisi oldu ğu nakledilir. Süphanda ğlı Dilaver adındaki bir kahveci çıra ğı için destan formunda sekiz dörtlükten olu an bir manzumesi vardır ( Đ A VIII, 4566- 4567).

Remzi: Kafesçi Ahmed Bedri için yazdı ğı destan sayesinden kendisinden haberdar olunmu tur. XIX. yüzyılda Gedikpa a Sandı ğı’nın u aklarından Ahmed Bedri’nin arkada ıdır ve 32 kıtalık destanı da arkada ının intiharı ile ilgilidir ( Đ A V, 2375- 2377).

Samsunlu Â ık Hâkî: Me rutiyetin ilk yıllarında güzelli ğiyle me hur tulumbacı Bedri adına destan yazmı bir â ıktır ( Đ A V, 2373).

Segâhî: “Đstanbul Çar ısı Kalpakçılarba ı Destanı” dolayısıyla Koçu’nun bahsetti ği bir airdir. Ne zaman yazıldı ğı tespit edilememi bu destanda, otuz altı kıtada Kalpakçılarba ı Çar ısı çe itli bakımlardan anlatılır ( Đ A VII, 3766- 3768).

Tutuk Fevzi: Tutuk Fevzi’yi görüp tanıyan Vâsıf Hiç öyle anlatıyor: “1943 yılının yazında Üsküdar’da gemilerden kum bo altan hamal amelelerden 23- 25 ya ında bir genç adam. Tokatlı imi , ortaokul talebesi iken ba ından geçen bir vak’anın deh eti altında dili tutulmu , bir daha da konu amamı . Güler yüzlü, ressamlara ve heykeltı- ra lara model olacak bir vucut yapısına sahipti. Kulakları duyuyor, bir ey söylemek istedi ği zaman da yazıp okutuyordu. Ayakda ları : “Bu Fevzi dilsizdir ama â ıktır, destan, türkü yazar, saz da çalar..dedesi de â ıkmı .” Dediler. Bana da Üsküdarlı Destancı Vâsıf derler.” dedi ğimde Tutuk Fevzi defterime u dört kıtalık destanınını yazdı.” Bu destanın ilk dörtlü ğü öyledir:

Canavar pençesinde tutulmu benim dilim On yıldan fazla oldu koptu sazda söz telim

135 Đntikama ahdim var gebertmeye kâfiri Silah bile istemem yeter u iki elim ( Đ A X, 5722 ).

Üsküdarlı Â ık Razi: Destancılık’ta Â ık Veysel’in kendisine ustalık etmi olabilece ği Koçu tarafından dile getirilir ( Đ A VI, 3281). Razi, babasından dinledi ği bir cinayet hikâyesini destan ekline sokmu tur. Kahveci Güzeli Tophaneli Basri Destanı eklinde düzenlemi tir. Üsküdar’da Vasıf Hoca’ya okumu tur ( Đ A IV, 2156).

Ahmet Cevdet Efendi adındaki “Nevâdirü’l- Âsar” ve “Zînetü’l- Mecâlis” ad- lı eserleri ve bir divançesi olan aire nazire yazmı tır ( Đ A VII, 3520). Cibali’deki bir meyhaneyle ( kuvvetle muhtemel Haleplio ğlu Meyhanesi için yazılmı ) manzumesi vardır ( Đ A VII, 3552). Laz Dilaver ile Çeçen Pa a kızının ya adı ğı macerayı anlatan hezel yollu bir semaisi vardır ( Đ A VIII, 4563). Âık Razi, Sultan II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) Tersaneli delikanlılarından Dimetokalı diye tanınan bir deli- kanlı için altı bentlik arkı yazmı tır. ( Đ A VIII, 4585), Dârülacezede kalanların diliyle yazılmı “Dârülaceze Mar ı” adlı ve redifli iiri vardır ( Dârülaceze, 1974: 11), Bir Mevlevi dervi inin ölümü üzerine, onun ( Dervi Gıyas ) a ğzından yazdı ğı a ğıt vardır ( Đ A XI, 7033 ).

Yazdı ğı destanlara, manzumelere örnekler: Tulumbacı Bahaeddin Destanı ( Đ A IV, 1827- 1830), Tulumbacı Bahriye Destanı ( Đ A IV, 1863- 1864), Baskın Des- tanları (tamamlanmamı ) ( Đ A IV, 2149), Bandırmalı Ta çı Bayram adındaki bir genç için yazdı ğı destan ( Đ A IV, 2289- 2291), Su ehirli Bayram A ğa Destanı ( Đ A IV, 2292), Bedesten Güzelleri ( Đ A V, 2362- 2363), Uzunçar ılı Terlikçi Be ir’in ahvalini bildiren bir destan ( Đ A V, 2598- 2599), Bigalı diye bilinen balıkçı genç için yazdı ğı destan ( Đ A V, 2762- 2763), Yorgancı Bilal için yazılmı destan ( Đ A V, 2766- 2767), Telli Binnaz Hanım Destanı ( Đ A V, 2803- 2804), Gürcü David Destanı ( Đ A VIII, 4277- 4278), Zenane Ke i Destanı ( Đ A VIII, 4324), tamamlanamamı bir iir olan “Deli Laz”ın manzum hayat hikâyesi ( Đ A VIII, 4357- 4358), Tırnavalı Destanı ( Đ A VIII, 4524- 4526), Dilaver Çavu Destanı ( Đ A VIII, 4569- 4570), XIX. yüzyılın ilk yarısında Galata’nın me hur meyhanelerinden biri olan “Dimo’nun Meyhanesi” üzerine 150 kıtalık bir destan ( Đ A VIII, 4596- 4598), “Dramalı Destanı”

136 ( Đ A IX, 4739- 4740), Tulumbacılar için yazılan ve tamamlanmamı ya da tamamı bulunamayan ( be kıtası elimizde olan) bir destan ( Tulumbacılar, 125- 126), “Oyacı Dürdâne Destanı” ( Đ A IX, 4826- 4827), “Hâfız Fatma Hanım Destanı” ( Đ A X, 5574 ), “Fenerli Beyzâde Destanı” ( Đ A X, 5638 ), “Fındıklı Destanı” ( Đ A X, 5749- 5750), “Yorgancı Galip Destanı” ( Đ A XI, 5960 ), “Galata Hamamları Destanı” ( Đ A XI, 5897 ).

Vâsıf Hoca: Koçu’nun Đstanbul Ansiklopedisini olu tururken çok faydalandı ğı ve kendisinden fazlaca alıntı yaptı ğı bir destancı airdir. Aslen Üsküdarlı olan Vasıf Hiç, ansiklopedi için maddeler de yazmı tır.

Vâsıf Hoca’nın yazdı ğı destanlar: “Altın varak, Altın varakçılar” maddesinde 36 kıtalık destanından be dörtlük yer alır ( Đ A II, 749- 750), ilk yazdı ğı destanlardan birisi olan “Beyo ğlu Destanı” ( Đ A V, 2710- 2711), “Sergüze tnâme-i Behçet”, ( Đ A V, 2380), “Küpeli Beyo ğlu Destanı” ( Đ A V, 2711- 2712), Yedi kıtalık “Bo nak A ğa Destanı” ( Đ A VI, 3021- 3022), “Boyacıo ğlu Đkizler Destanı” ( Đ A VI, 3034), “Hacer’in Destanı” ( Đ A VI, 3099- 3102), Üsküdar Sandıkları Destanı ( Tulumbacı- lar, 104- 107), Sakızlı Edhem Kâhya’nın iste ği üzerine Arhavili bir genç için yazıl- mı bir destanı ( Đ A IX, 4912- 4913).

Vasıf Hiç’in ço ğunlukla destan yazdı ğı görülmektedir. Destan türünden ba ka iirleri de bulunur. Dilaver Mestan’ın ölümü üzerine yazmı oldu ğu a ğıt vardır ( Đ A VIII, 4564).

Yetim Ali: Aydos Kalesinin Fethi Destanı vardır. Bu destan 36 dörtlükten olu mak- tadır ( TK, 131- 137) .

3. 2. 3. Destan Đsimleri

Koçu’nun eserlerinde yer alan destanları alfabetik olarak sıralıyoruz. Bu des- tanların bazılarının isimleri, destanda anlatılan ve Koçu’nun da nakletti ği hikâyeye ve olay örgüsüne uygun olarak verilmi tir.

137

Acem Bihruz Destanı: Acem Bihruz, Tepedelenli Ali Pa a’nın hizmetkârıdır. Pa a- nın hı mına u ğrayıp katli istenmi tir. Katledilmeyip kurtulmu tur. Galatalı Hüseyin Ağa tarafından hakkında yazılan destanın iki kıt’ası Koçu tarafından ansiklopediye alınmı tır ( Đ A V, 2763).

Alemdar Mustafa Pa a Destanı: Đstanbul’da halkı heyecana dü üren vakalar üzeri- ne yazılmı destanların eskicelerinden biri oldu ğu Alemdar Mustafa Pa a’nın ölümü- ne varan yeniçeri ihtilâlini ve pa a ile yâranının ahvâlini ve pa anın ölümünü nakletti ği anlatılır. Koçu, destanın Dervi Osman adındaki halk airi bir yeniçeri tarafından kaleme alınmı on sekiz kıtalık bir destan oldu ğunu nakleder ( Đ A II, 595).

Açı Güzeli Destanı: Son yeniçerilerden halk airi ve Çardak Yeniçeri Kollu ğu Çor- bacısı Galatalı Hüseyin A ğa’nın ehrengîz tarzında yazdı ğı destan mecmuasında gü- zelli ğini övdü ğü bir esnaf civanıdır. A çı Güzeli hakkında 24 kıtalık bir destan ya- zılmı tır ( Đ A II, 1141).

Aydos Kalesinin Fethi Destanı: Yetim Ali tarafından yazılmı , 36 dörtlükten olu an bir destandır ( TK, 131-137).

Baskın Destanları: Đstanbul’un günlük hayatındaki baskınlar üzeri pek çok destan yazılmı tır. Gizli fuhu yapanlar ya da üpheliler ba ta mahalle imamı ve mahalleli- ler tarafından basılırdı. Bu baskınlar devletçe halkın hakkı olarak tanınmı tı. Be ikta lı Gedaî’nin 23 dörtlükten olu an bir baskın destanı vardır. Â ık Razi’nin de ta- mamlanmamı baskın destanı vardır ( Đ A, IV 2141).

Bedesten Güzelleri Destanı: Đstanbul’un esnaf güzelleri, civanları anında yazılmı bir destandır. Â ık Razi tarafından kaleme alınmı tır ( Đ A V, 2362- 2363).

Bekâr U ağının Evlenmesi Destanı: Đstanbul’da bir i tutmaya, para kazanmaya gelmi bekâr u ağının büyük ehirdeki bekâr nizamı denilen göz hapsinden kurtul- ması, bekâr hanlarından veya odalarından çıkıp mahalle içerisine girebilmesi için

138 muhakkak evlenmesi gerekirdi. Be ikta lı Gedaî, eski Đstanbul hayatının bu konusu üzerine bir destan yazmı tır. Gedaî destanında, Đstanbul’dan kız bulup evlenen deli- kanlıyı mesut etmemi , kadınların cehlini, bu cehlin neticesi türlü edepsizliklerini, erke ği daima istismar ettiklerini göstermek istemi tir ( Đ A V, 2404- 2405).

Bekçi Destanları: Mahalle bekçileri için yazılmı destanlar vardır. Bu destanlardan kimin tarafından yazıldı ğı belli olmayan bir destanı Üsküdarlı Vâsıf Hoca, Đstanbul Ansiklopedisi için Re ad Ekrem Koçu’ya vermi tir. Bu destandan sekiz dörtlü ğü Koçu yayınlamı tır ( Đ A V, 2412).

Benli Halime’nin Destanı: Fransızlar tarafından Mısır’ın i galinden Sultan III. Se- lim’i (1789- 1807) sorumlu tutan bir metindir, padiah destan metninde tac ve tahtını terk etmeye davet edilir. Koçu, Đstanbul’da hanlarda, kahvehanelerde yıllarca söy- lenmi oldu ğu ifade edilen bu destanda geçen “Benli Halime”nin takma bir isim ve böyle bir destanın söylenip yayılmasının da padi aha kar ı sinsi bir te ebbüsün eseri olduğunu anlatır. Destanın ilk dörtlü ğü öyledir:

Suçumuz ne idi bilmedik kusur Kız gelin kalmadı çekildi esir Fransa elinde kaldıysa Mısır Tac ve tahtını terk et gel padi ahım ( Kabakçı, 13; Osmanlı, 329- 330)

Benli Ömer Destanı: Galatalı Hüseyin A ğa’nın bir destanıdır, destan mecmuası def- terinde 30 kıta olarak kaydedilmi tir. Bu destanın, kapkaç yaparak öte beri çalan hır- sızlara uygulanan e eğe ters bindirilerek te hir cezasını konu edinen üç kıtalık bir kısmı, Koçu tarafından yayımlanmı tır ( Đ A X, 5368).

Berber Destanı: Küçükpazar’da Hacı Kadın Hamamı’nda dellâklık etmi Sivaslı Veli adında bir â ık tarafından 1806 yılında çalı tı ğı hamamın kar ısındaki bir berber dükkânında bulunan bir berber civanını övgü için söylenmi bir destandır. 26 kıtalık destanın metninin tamamı verilmi tir ( Đ A V, 2522- 2523).

139

Beyo ğlu Destanı: 1882 Temmuz’unda Galata Palikaryalarından Pandeli adında ayya bir erire attığı tokat yüzünden, tokat attı ğı adam tarafından bıçaklanarak öldü- rülmü , Tophane Đskelesi kayıkçılarından bir delikanlıya yazılmı bir destandır. Deli- kanlının asıl adı tespit edilememi tir. 23 dörtlükten olu an destanı Üsküdarlı Vâsıf Hoca ücret kar ılığında yazmı tır ( Đ A V, 2710- 2711).

Bigalı Destanı: Balıkpazarı balık madrabazı esnafından bir delikanlıyı övmek için Âık Razi tarafından yazılmı bir destandır. Yarım kalmı tır veya Koçu’nun eline ancak dört kıt’ası geçmi tir ( Đ A V, 2762- 2763).

Boyacıo ğlu Đkizler Destanı: Vasıf Hoca tarafından yazılmı tır, sekiz dörtlük olarak bu destan yer alır ( Đ A VI, 3034).

Büyük Ada Cinayeti Destanı: Büyükada’daki me hur meyhaneye bazı bostancıba ılar da gelirmi . Meyhanenin sâkilerinden Saçlı Yuvan adındaki nevcivân, Bostancıba ı Ahmed’e bâde sunarken hançerini çekerek Bostancı neferini öldürmü tür. Bunun üzerine Saçlı Yuvan’ı Bostancılar Kollu ğunda idam ederler. Bu olayı anlatan, kimin tarafından yazıldı ğı, söylendi ği belli olmayan, Koçu’nun tah- minlerine göre Galatalı Hüseyin A ğa’ya ait olabilecek, 14 dörtlükten olu an bir des- tandır ( Đ A VI, 3203- 3204).

Büyükhamam Destanı: Üsküdar’ın en büyük hamamı üzerine XIX. yüzyıl saz âir- lerinden A ık Veysel’in bir destanıdır. Vasıf Hoca, Â ık Razi’nin evraklarının ara- sında bu destanı bulmu tur, kendisi de ilaveler yaparak destanı 20 kıtaya ula tırmı - tır. Gazetenin yaygın olmadığı, belki de bulunmadı ğı bir dönemde bir müddet kapalı kalan hamamlar ilan mahiyetinde böyle destanlar yazdırılarak ve bastırılarak halka bildirilirdi ( Đ A VI, 3281- 3284).

Büyük Hareket-i Arz Destanı: Hâlid adındaki bir air tarafından 10 Temmuz 1894 depremi üzerine yazılmı bir destandır, 22 dörtlükten olu maktadır. Bu destandan örnek dörtlükler aktarıyoruz:

140

Dinleyin ahvâli ba tan ibtidâ Đstanbul ehrinde olan kazayı Karalar giymekte ahali hâlâ Nice babayi ğit gitti ziyâne

Muharrem ayında bir Salı günü Saat de heman geçmi ti dördü Ahâli heman bir zulüm gördü Cihan bulanmı tı toz u dumâne … Yıkıldı cümle hâneler hanlar Kalmadı asla sa ğlam duvarlar Ahâlinin göz ya ı sel gibi damlar Çok dua ettiler ulu Yezdâne … Nasıl hareket desem bu bir zulümdür Söz laf anlamaz böyle bir zalimdir Kimi “Babacı ğım” kimi “Evladım” dir Yeniden gelmi ti sanki cihâne

Sene bin üç yüz on iki tamam Takdir bu, hâli eyledim beyan Söylesem çoktur hâsılı kelâm Gayret et Hâlid i bu destâne ( Đ A VI, 3285 )

Câmedan Destanı: Eskiden giyilen kısa ve kolsuz, ön tarafı çapraz kavu an bir ye- lek hakkındaki bir destandır. Đstanbul civanlarını manzumelerle övmü airler, bu civanların kıyafetlerine de ilgisiz kalmamı , hatta destanlarına bunları konu etmi lerdir. Galatalı Hüseyin A ğa’nın Destan Mecmuası ’nda bunun pek çok örne ği vardır ( Đ A VI, 3349).

141 Celal Efendi Destanı: Afif Efendi tarafından Kalfa Celal Efendi’yi övmek maksa- dıyla yazdı ğı dokuz dörtlükten olu an bir destandır ( Đ A VI, 3414).

Cellat Çe mesi Yangını Destanı: Đstanbul’da semt tulumbacılı ğı üzerine yazılmı ve 1897 yılında Kurban Bayramı’nda Aksaray Cellat Çe mesi’nde çıkan yangını da konu edinen bir destandır. Destan, Kanlıca Sandı ğı u ağı Hüseyin Reis tarafından 18 kıta olarak kaleme alınmı tır. Yangında üzerlerine duvar yıkılarak ölen omuzda lar Hidayet ile Kürt Bahadır ve Galata Mengene Sandı ğı u ağı Đnce Arap da bu destanda Đnce Arap’ın a ğzından anlatılmı tır ( Đ A VI, 3428).

Cinayet Destanları: 1908 Me rutiyeti’ne gelene kadar Đstanbul halkını heyecanlan- dıran cinayetler ba ta olmak üzere, günün önemli olaylarını anlatan destan yazmak bir an’ane olarak devam etmi tir. Halk airleri arasında destancılık ayrı bir ihtisas olmu tur. Üsküdarlı Vasıf Hoca, Tophane Ketebesinden Â ık Razi, Destancı Behçet bunların en me hurlarındandır.

Ölüm veya cinayetler üzerine yazılan destanlarda olay, mutlaka ölenin a ğzın- dan nakledilir. Cinayet destanları bazen do ğrudan halk airi tarafından yazılır, bazen de halk airine ölenin yakınları, bilhassa samimi arkada ları tarafından bir ücret kar- ılı ğında sipari üzerine yazdırılır. En az yirmi yirmi be kıt’a olarak kaleme alınır, büyükçe bir kâ ğıdın bir yüzüne bastırılır. Öldüren kimsenin adına nispetle “Komiser Hüsamettin Destanı”, “Hacı Rıza’nın Destanı”, “Tayyarlı Rıza’nın Destanı” gibi isimlendirilir. Cinayet destanları nadiren de vak’aya nispetle kullanılır: “Kalaycı Bahçesi Cinayeti Destanı”, “Muratpa a Cinayeti Destanı”, “Sabunhane Arsası Cina- yeti Destanı” ( Đ A VII, 3575- 3576).

Çakır Bey Destanı: II. Mahmud’un (1808- 1839) ilk saltanat yıllarında Tophane hamamlarında külhanbeylik yapmı olan Çakır Bey hakkında yazılmı bir destandır. Koçu’nun tahminine göre Â ık Razi tarafından yazılmı olan bu destanı Dervi Vah- det’in yazmı olma ihtimali de vardır. Destan yedi dörtlüktür ( Đ A VII, 3673).

142 Çardak Đskelesi Kahvehanesi Destanı: Kalender adında bir air tarafından yazıl- mı , kahvehaneyi tasvir eden yirmi kıtalık bir destandır. Ne zaman kaleme alındı ğı belli de ğildir. Yeniçeri Oca ğı 1826’da kaldırıldıktan sonra, Đstanbul’daki yeniçeri kahvehaneleri ya yıktırılmı ya da bozdurulmu tur, fakat hatıraları halk a ğzında uzun zaman ya atılmı tır. Re ad Ekrem Koçu, bu destanın da 1826’dan çok sonra kahvehane hakkında anlatılanlardan yola çıkılarak yazılmı bir destan oldu ğu tahmininde bulunur ( Đ A VII, 3746; Đ A VIII, 4439; PH, 91- 93).

Çe memeydanı Destanı: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) sonlarında ya amı Tatar Đsmail isimli bir tulumbacının Galata’daki Çe memeydanı’nı anlatan bir desta- nıdır. Yirmi yedi dörtlükten olu maktadır ( Đ A VII, 3878- 3879).

Çorum Vapuru Yangını Faciasının Destanı: Đstanbul’un büyük olayları üzerine destan yazma gelene ğine uyularak 15 Temmuz 1949 tarihinde Kemal Bülbül Kavaklıo ğlu tarafından kaleme alınmı yedi kıtalık bir destandır ( Đ A VIII, 4110).

Çulha Bekta Destanı: Çulha esnafından güzelli ğiyle me hur bir delikanlının hırsız- lı ğı yüzünden kovdu ğu Hakkı adındaki çıra ğı tarafından öldürülmesi üzerine annesi ağzından kime ait oldu ğu bilinmeyen bir destan yazılmı tır ( Đ A V, 2436- 2437).

Dayak Destanları: Galatalı Hüseyin A ğa’nın, Mısır Ça ısı’nda Kuleli Dükkânının bir çıra ğı ile ilgili olarak yazdı ğı, dayak faslını anlatan bir destanın altı kıtası nakledilmi tir ( Đ A VIII, 4316- 4317). Üsküdarlı Â ık Razi’nin evrakı arasından çıkan ve kime ait oldu ğu bilinmeyen bir destanda da genç bir helvacıya atılan dayak anlatıl- maktadır ( Đ A X, 5325).

Deli Despina Destanı: XIX. yüzyılın sonlarında Beyo ğlu’nun en dilber ve en ık kaldırım yosmalarından biri olarak tanıtılan Despina hakkında yazılmı , kim tarafın- dan yazıldı ğı belli olmayan bir destandan dört dörtlük naklediliyor ( Đ A VIII, 4517).

Destan-ı Sıbyan: Haddehane sıbyanlarından Lutfi adında, tulumbacılı ğa yeni ba la- mı olabilece ği ifade edilen bir air tarafından kaleme alınmı , haddehane

143 sıbyanlarının ya ayı larını dile getiren on yedi dörtlükten müte ekkil bir destandır ( Đ A VIII, 4405- 4406).

Destanlı Hanım Destanı: Tulumbacı a ğzı ile yazılmı bir destandır. Asıl adı Zibâ Hanım olan bir kadın için yazılmı tır. Kadının adı zamanla unutulmu ve hakkında destan yazılmı oldu ğu için “Destanlı Hanım” diye anılmı tır ( PH, 82- 83).

Dikran Çulhayan Destanı: 1880’de Kumkapı’da bir meyhanede üç balıkçıyı taban- cayla yaraladıktan sonra balıkçı reislerinden birini katledip Sinop Zindanı’na gönde- rilmi olan Dikran ismindeki genç balıkçıya hitaben yazılmı bir destandır. Kimin tarafından yazıldı ğı belli olmayan bu destan, Koçu’nun ifadesine göre Â ık Razi’nin evrakları arasından çıkmı tır ( Đ A VIII, 4179- 4181).

Dilaver Çavu Destanı: Âık Razi tarafından yazılmı bir destandır. Danimarkalı bir mühtedi olan Mehmed Dilaver Çavu ’u anlatan bir iirdir ( Đ A VIII, 4569- 4570).

Do ğramacı Destanı: Uzunçar ı do ğramacılarından üç delikanlının birkaç ay arayla üç cinayet i lemeleri sebebiyle yazılmı bir destandır. Vasıf Hiç tarafından yazılmı destanın dokuz dörtlü ğü verilmi tir ( Đ A IX, 4648- 4650).

Dördüncü Sultan Mehmed Destanı: Sultan IV. Murad’ın ölümü üzerine en sevdi ği kadınlarından Afife Sultan tarafından destan formunda yedi dörtlükten olu an bir a ğıt yazılmı tır. Son dörtlü ğü öyledir:

Afife Sultan bunu böyle söyledi Đnip a kın deryasını boyladı Tacını tahtını viran eyledi Bana hayf de ğil mi der Sultan Mehmed ( Osmanlı, 267- 268)

Dramalı Destanı: Âık Razi tarafından yazılmı bir destandır. Havlucu ve pe temalci esnafından Bursalı Tahir Efendi, Dramalı diye tanınan genci kendisine bir cemal a ıkı yapmı , fakat Dramalı, Tahir Efendi’yi terk etmi tir. Birkaç ay sonra

144 pi man olup geldi ğinde affolunmamı tır. Dokuz dörtlükten ibaret olan Dramalı Des- tanı, bu olayı anlatmak için Tahir Efendi a ğzından kaleme alınmı tır ( Đ A IX, 4740).

Esirci Hanı Destanları: Sultan II. Mahmud devrinde (1808- 1839) Đstanbul esir pa- zarı kaldırılmı . Esir pazarının yapıldı ğı hanlar ve burada bulunanlar hakkında ya- zılmı destanlar vardır. Bunlardan birisi Â ık Dervi Figâni’ye aittir. Aynı konuda yazılmı nâzımı bilinmeyen on kıtalık bir destan daha vardır, Vâsıf Hiç tarafından Koçu’ya verilmi ve Đstanbul Ansiklopedisi’nde yayımlanmı tır ( Đ A X, 5277-5278 ).

Esnaf Güzelleri Destanları: Âık Rûzi’nin 34 dörtlükten olu an ve esnaf güzellerini anlatan bir destanı vardır, Â ık Turâbî’nin de yine esnaf güzellerini konu edinen 18 dörtlükten müte ekkil destanı bulunmaktadır. ( Đ A X, 5340- 5342)

Esrarke lerin Destanı: Osman Cemal Kaygılı’nın, Đstanbul’da Semaî Kahvehane- leri ve Meydan airleri isimli eserinde bahsinin geçti ği ama metninin verildi ği kaydedilmi tir ( Đ A X, 5365).

Fenerli Beyzâde Destanı: Evinden kaçarak tulumbacı olan ve Fethiye Tulumbası Sandı ğında fener çeken bir Rum genci için Â ık Razi tarafından yazılmı be kıtalık bir destandır ( Đ A X, 5638 ).

Fındıklı Destanı: Fındıklı’nın delikanlılarını ve yosma hanımlarını anlatan bir des- tandır ( Đ A X, 5749- 5750 ).

Hareket- i Arz Destanı: 10 Temmuz 1894 tarihinde meydana gelen büyük depremle ilgili olarak Hâlid adında bir genç tarafından yazılmı tır. Yirmi bir dörtlükten meydana gelmektedir, destan metninin tamamı verilmi tir ( Đ A VIII, 4467- 4471).

Hacer’in Destanı: Vasıf Hoca tarafından yazılmı tır. Buhara Tekkesi denilen binada 14 ya ında Hacer adında güzel bir mektepli kızın 45 ya ındaki â ığı Yusuf tarafından on yedi yerinden bıçaklanarak öldürülmesini anlatır. 28 dörtlükten ibaret bir destan- dır ( Đ A VI, 3099- 3102).

145

Hâfız Fatma Hanım Destanı: XIX. yüzyılın son çeyre ğinde Üsküdar’da Çinili semtinde oturan ulemâdan bir zatın güzel kızı olan Fatma Hanım hakkında kaleme alın- mı bir destandır. Üsküdarlı Â ık Râzi’ye ait olan destanda Hâfız Fatma Hanım’ın ak macerası anlatılmı tır. Destanda i lenen macera kısaca öyledir: Semtlerinde çıkan bir yangına gelen tulumbacılar arasında Bülbüldereli Altınba Mustafa adında bir delikanlıya gönül veren Fatma Hanım, bir yolunu bulurak Mustafa ile konu ur, fakat konu kom u arasında bunlar duyulunca kızın adı kötüye çıkar, ana babasından yataklara dü ecek derecede dayak yiyince bir sabah gün a ğarmadan hasta yata ğından kalkar ve intihar edece ğini bildiren bir mektup bırakarak evden kaçar. Yüzlerce kuyu aransa da cesedi bulunamaz ve izine rastlamak mümkün olmaz, kendisini denize at- mı olabilece ği dü ünülür. Olay sonrasında Tulumbacı Altınba Mustafa karakolda dayaklar yemesine ra ğmen, kız ile bulu up konu tu ğunu inkâr ederek, hanımın kendisini sevdi ğinden bile haberdar olmadı ğını söyler. bu olay üzerine yazılan destandan iki dörtlük alıyoruz.

Saç safâdan uzar tırnak cefâdan Sevilenler geçmez semti vefâdan Bir bıçkının nâri a kına yandım Lokman hekim ümid kesdi ifâdan … Nerden gördüm yâ Rab ben ol fetâyı Tulumbacı civan bürehne pâyı Âhûyi vah i püsküllü belâyı Dâd ü feryâd Altunba Mustafadan ( Đ A X, 5574 )

Galata Hamamları Destanı: Âık Râzi’nin destanıdır. 44 kıtadan olu an destanda yedi hamam anlatılmı tır ( Đ A XI, 5897 ).

Gürcü David Destanı: 1880 ile 1885 arasında Đstanbul’a gelmi Fransız sirkinde çalı mı Gürcü asıllı bir gencin güzelli ğini anlatmak için Üsküdarlı Â ık Razi tara- fından yazılmı be dörtlükten olu an bir destandır ( Đ A VIII, 4277- 4278).

146

Đbrahim Pa a Destanı: Sultan III. Ahmed’in damadı, Nev ehirli Damat Đbrahim Pa a’nın, Patrona Halil Đsyanı sırasında öldürülmesi üzerine söylenmi bir destan formunda bir a ğıttır. Kimin eseri oldu ğu bilinmemektedir. Bir dörtlü ğünü naklediyoruz: … Onüç yıldır ben de ittim vezâret Bunca evkaf yapdım ittim akâret Layık mıdır bana bunca haraket Hakaretle öldü ğüme a ğlarım ( Osmanlı, 302- 304)

Đstanbul Çar ısı Kalpakçılarba ı Destanı: Segâhî isimli bir airin, ne zaman yazıl- dı ğı tespit edilememi , otuz altı kıtada Kalpakçılarba ı Çar ısı’nı türlü yönleriyle anlatan bir destandır ( Đ A VII, 3766- 3768).

Kafesçi Ahmed Bedri’nin Destanı: XIX. yüzyılda Gedikpa a Sandı ğı’nın u akla- rından olan Kafesçi Ahmed Bedri’nin Kasap’ın Meyhanesi’nde kendisini bıçaklaya- rak intihar etmesi üzerine Remzi adlı bir air tarafından yazılmı 32 kıtalık bir des- tandır. Bu destan Halk Bilgisi Haberleri ’nde yayınlanmı tır ( Đ A V, 2375- 2377).

Kahveci Güzeli Tophaneli Basri Destanı: Kırım Harbi yıllarında esrarengiz bir cinayetin kurbanı olmu on yedi ya ındaki tulumbacı genç için yazılmı tır ( Đ A IV, 2156).

Kalyoncu Behram Destanı: XIX. yüzyılın ba ında güzelli ğiyle öhret bulmu tersane ehbazı Kalyoncu Behram için Galatalı Hüseyin A ğa tarafından yazılmı bir des- tandır ( Đ A V, 2386- 2387)

Kavaso ğlu Balaban Destanı: Đstanbul’da 1889- 1895 yıllarında öhret sahibi olmu Karada ğlı bir delikanlı hakkında Â ık Kâtip Razi tarafından yazılmı bir destandır ( Đ A IV, 1944- 1945).

147

Kayıkçı Destanı: Defterdar Đskelesi’nde kayıkçı bir air olan Mustafa Dutipek tara- fından yazılmı tır. Dokuz dörtlükten olu maktadır. Đki dörtlü ğünü örnek olarak alıyo- ruz.

Evler dükkânlar kat kat Hasköy kar ısı Balat Yalnızlık cana yitti Bir güzeli al da yat … Eyüp Defterdar Yemi Kürek çalmak zorca i Kayıkçılık ne imi Đnce tarafın anlat ( Đ A IX, 4789- 4790).

Kazda ğlı Cafer Destanı: Âık Veysel tarafından bir tersane neferi olan Kazda ğlı Cafer’i övmek için 22 kıta olarak düzenlenmi destandır ( Đ A VI, 3330- 3331).

Kız Artin Destanı: Hüsnü Kınaylı tarafından balıkçı Kız Artin’in ölümü üzerine yazılmı bir destandır. 25 -30 kıta oldu ğu söylenen destanın ansiklopedide on altı kıtası kayıtlıdır ( Đ A II, 1067- 1068).

Küpeli Beyo ğlu Destanı: Küpeli Beyo ğlu’nun Rum arkada ı tarafından üç mecidiye kar ılı ğında Üsküdarlı Vâsıf Hoca’ya yazdırılmı bir destandır. Destan Rum harfleriyle Türkçe olarak basılmı tır. Küpeli Beyo ğlu’nun gençlik zamanını anlatan 19 kıtadan olu maktadır ( Đ A V, 2711- 2712).

Oyacı Dürdâne Destanı: 1876 Türk- Rus harbinin Bulgaristan muhacirlerinden Kı- zanlıklı, hem kendi güzelli ği hem de i ledi ği oyalarla Đstanbul’da öhret bulmu bir kız olan Dürdâne’nin Tersane Çavu larından Himmet adında güzel bir delikanlı ile evlenmesi sonucu Üsküdarlı Â ık Razi tarafından yazılmı bir destandır ( Đ A IX, 4826- 4827).

148

Poyrazlı Elif Destanı: XIX. yüzyılın sonlarında Çardak Đskelesi kayıkçılarından olan Poyrazlı Elif yahut destanı yazan Kalender’in kendisine hitabıyla “Kara çocuk” için yazılmı bir destandır ( Đ A IX, 4517- 4518 ).

Poyraz Đsmail’in Destanı: Galatalı Hüseyin A ğa’nın, Karagümrük’te berber kalfası bir tulumbacı olan Poyraz Đsmail için yazdı ğı ve 9 dörtlükten olu an bir destandır ( Tulumbacılar, 50- 53).

Su ehirli Bayram A ğa Destanı: Tophane serserilerinden mirasyedi bir gencin a ğ- zından o devrin Tophane hayatını tasvir eden, Â ık Razi tarafından yazılmı bir des- tandır ( Đ A IV, 2291- 2292).

Süphanda ğlı Dilaver Destanı: Âık Razi’nin yakın dostlarından bir gemi mühendisi olan Nebil Kaptan tarafından Süphanda ğlı Dilaver adındaki bir kahveci çıra ğı için sekiz dörtlük halinde yazılmı bir destandır ( Đ A VIII, 4566- 4567).

engül Hamamı Destanı: Sivaslı dellâkların methedildi ği bir destandır. Destan metni verilmeden önce u bilgi kayıtlıdır: “ Đstanbul hamamlarından Arnavutların ayakları kesildikten sonra onların yerini Anadolu uakları, bilhassa Hafikliler, Ko- yulhisarlılar, Re âdiyeliler, Dadaylılar, Araçlılar, Çerke liler ve Sivaslılar almı tır.” “engül Hamamı Destanı”nın metninin ardından yukarıda adı geçen Anadolu u akla- rının zikredildi ği bir destan metni daha bulunmaktadır ( Đ A VIII, 4366- 4367).

Telli Binnaz Hanım Destanı: Âık Razi, dayısının kızı olan Telli Binnaz Hanım’ın zengin ve ya lı e i vefat ettikten sonra, onu tanıdı ğı fakir ama güzel gençlerden biriyle evlendirir ve bunun üzerine bir 23 dörtlükten olu an bir destan yazar ( Đ A V, 2803- 2804)

Tırnavalı Destanı: 1895 ile 1900 yılları arasında Tophane Kapıiçi Hamamı’nda ça- lı an Tırnavalı bir Çingene gencinin Çopur lakaplı bir yük arabacısı tarafından bıçak- lanarak öldürülmesi ve meyhaneci Barba Đstelyo’nun da bir balta ile Çopur’u katlet-

149 mesi üzerine, bu olaylara bizzat ahit olan Â ık Razi tarafından yazılmı bir destandır ( Đ A VIII, 4524- 4526).

Tulumbacı Bahaeddin’in Destanı: Bahaeddin, bir cinayetin kurbanı olmu kahveci berberidir. Üsküdarlı Â ık Razi tarafından o devrin âdetince Bahaeddin’in ağzından 50 kıt’alık uzun bir destan yazılmı tır. Bu destan, Üsküdarlı Vâsıf Hiç tarafından Koçu’ya ula tırılmı tır. Sarı saman kâ ğıdında kur un kalemle yazılmı destanın son yaprakları tamamen çürümü , yazıları okunmaz hale gelmi tir ( Đ A IV, 1827- 1830).

Tulumbacı Bahriye Destanı: Üsküdarlı Â ık Razi tarafından kadın tulumbacı Bah- riye için yazılmı bir destandır ( Đ A IV, 1863- 1864).

Tulumbacı Dikran Destanı: Kimin tarafından yazıldı ğı belli olmayan bir destandır. Tulumbacı bir Ermeni genci olan Dikran Barutçuo ğlu’nu anlatır ( Đ A IV, 2128).

Üsküdar Sandıkları Destanı: Vasıf Hiç’e ait bir destandır. Kendi ifadesine göre Toygarlı Rıza’nın iste ği üzerine on dört kıtalık bu destanı kaleme almı tır. Son dört- lü ğü öyledir:

Vukuatı cihan Hak’tan tecelli Yapma etme demek kuldan teselli Vâsıfâ kalınmaz bunda temelli Uçana kaçana son ko ğu mezar ( Tulumbacılar, 104- 107).

Yorgancı Bilâl Destanı: Be ikta konaklarına, saraylarına gayet a ğır, incili, sırmalı, gelin, lohusa, sünnet dö ekleri diken bir yorgancı kalfasıdır. Bir defasında dikti ği yorganları teslim ederken evin kızı kafes ardından bu gence â ık olmu tur. Yorgancı Bilal iç güveyi olarak kona ğa girmi tir. Â ık Razi de Bilal’in güzelli ğini bir destanla övmü tür. Koçu, ansiklopedide 9 dörtlü ğü verilen bu destanın yarım olabilece ğini belirtir. ( Đ A V, 2766- 2767).

150 Yorgancı Galip Destanı: Âık Râzi’nin bir destanı, altı dörtlükte Yorgancı Galip anlatılır ( Đ A XI, 5960 ).

Yosma Nigâr Destanı: Koçu’nun, Đstanbul Ansiklopedisi ’nin “Er, Erkek” maddesinde bir dörtlü ğünü vermesiyle haberdar oldu ğumuz destandır. Kime ait oldu ğu kaydedilmeyen destandan alınmı dörtlük udur:

Çâr ebrû kâtibi nevhat çavu u Tulumbacı ehbaz gaytan bıyı ğı Çetelerle dolmu er canlısıdır Hanımın kaç nefer bilmem kırı ğı ( Đ A X, 5191)

Zenane Ke i Destanı: Âık Razi’nin bir destanıdır. Koçu bu destandan üç dörtlü ğe yer vermi tir ( Đ A VIII, 4324).

151

4. GELENEKSEL TÜRK T ĐYATROSU UNSURLARI

4. 1. MEDDAH H ĐKÂYELER Đ VE MEDDAHLAR

Arapça “öven, övücü” anlamına gelen meddah kelimesi, zamanla açık mekân- larda, kahvehanelerde, evlerde, e raf konaklarında, sarayda her sınıf insana hikâye- ler, nükteler anlatan sanatkârlara ad olmu tur. Meddahların özellikle XVII-XIX. yüzyıllar arasında anlattıkları, kendilerine mahsus özellikleri olan hikâyelere meddah hikâyeleri denilmektedir (Güngör; 2006: 19). Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde yer alan hikâyelerin ço ğunlu ğu XVII. yüzyılda olmak üzere XVII- XIX. yüzyıl arasında ya anmı olayların hikâye edilmesiyle olu mu anlatmalara dayanmaktadır.

Koçu’nun eserlerinin ikisi do ğrudan do ğruya meddah hikâyelerine dayanmak- tadır: Ak Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu , Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan . Re ad Ekrem Koçu , A k Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu kitabı- nı, meddah defterlerinden aldı ğı konuları geni letmek suretiyle, dört meddah hikâye- sini yeniden yazarak olu turmu tur. Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan ise, bir meddah hikâyesinin oldukça geni letilerek tekrar ele alınmasıyla meydana gelmi tir. Bunların dı ında Đstanbul Ansiklopedisi, meddahlıkla ilgili olarak en fazla malzeme edinilen eser olarak dikkat çekmektedir. Biz önce meddahların eserlerini olu turmalarında ve sanatlarını icra etmelerinde rekabet ortamını anlataca- ğız. Ardından, “Meddahlar” ba lı ğı ile Koçu’nun yer verdi ği meddahları kısaca tanı- tıp “Meddah Hikâyeleri” ba lı ğı altında, eserlerinde geçen hikâyelerden ve “Meddah Hikâyesi Kahramanları” kısmında da kimisi müstakil ansiklopedi maddesi olarak yer verilen kimisi de ba ka maddeler içinde kendilerinden bahsedilen “kahraman”ları alfabetik olarak verece ğiz.

152 4. 1. 1. Meddah Hikâyeleri

Re ad Ekrem Koçu’nun , A k Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu ve Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan kitaplarının bütünüyle meddah hikâyelerine ayrılmı oldu ğu görülmektedir. Bu iki eseri daha etraflıca olarak ele alıp, ardından di ğer eserlerinde yer alan meddah hikâyelerini alfabetik olarak de ğer- lendirece ğiz.

Koçu, Ak Yolunda Đstanbul Neler Olmu kitabını, meddah defterlerinden aldı ğı konuları geni leterek, kendi üslûbuyla dört meddah hikâyesini tekrar yazmı - tır: “Çerkez Rıdvan’ın Dolabı”, (AY ĐNO, 33- 53), “Atinalı Cevad” (AY ĐNO, 33- 53), “Hammal Kızı” (AY ĐNO, 55- 108), “Bursalı’nın Kahvehanesi” (AY ĐNO, 109- 139).

Koçu, meddahların, sanatlarını nasıl icra ettikleri ve hikâye anlatmalarının nasıl oldu ğunu öyle dile getirmi tir: “ O defterlerdeki hikâyeler, onları bir kahvehanede veya bir konakta, sinema ve tiyatronun, gazetenin ve dolayısıyla tefrika yazıla- rının bulunmadı ğı devirde birkaç gece boyunca anlatacak meddahlara basit bir not eklinde kaydedilmi lerdir. Üst tarafı meddahın hünerine, bilgisine kalır” (AY ĐNO, 12)

Koçu, bu hikâyelerin meddah defterlerindeki ekline bir örnek vermi tir. Edebiyat tarihi bakımından ta ıdı ğı önemi dikkate alarak, meddahların hikâyelerin kurgu tekni ği, süresi ve hacmindeki etkilerini anlamaya yarayabilece ğini dü ünerek biz de meddah defterinden aktarılan örne ği, oldu ğu gibi veriyoruz:

Çerkez Rıdvan’ın Dolabı

“Yemenici güzeli Mustafa, Kasımpa a çar ısı, kendi güzel ve hem sesi güzel” “Tahsili maarife heveskâr, Eyüpsultan’da cami dersine devam, dolmu kayı- ğıyla” “Refiki azizi vardır Müstecib Çelebi, tabiptir.”

153 “Defterdar’da yalıda Cevahirciba ı’nın kızı Đncili Hanım yemenici güzeline âık. Kendini kafes altından gösterir, o ğlan dahi kıza vurulur.” “Nameler, a ğız haberleri, Dudu kadın eli ve a ğzıyla.” “Ali Bey’in mahbub kölesi Çerkez Rıdvan, Đncili Hanım’ı Ali Bey o kölesine vermek niyetindedir. (Belli ki Ali Bey kızın babasıdır.)” “Cariye Çerkez kızı Rıdvan’a â ık.” “Đncili Hanım Rıdvan’ı sevmez, Rıdvan dahi Çerkez cariyeyi sevmez.” “Rıdvan yemenici güzelini görür, üphe, üphesi do ğrudur, hanımı elden uçu- racak.” “Rıdvan’ın dolabı. Sahte name hanım a ğzından, yemenici o ğlanı gece yalıya davet.” “Baskın. Yemenici güzelini derdest. Cariye Rıdvan’ın bâziçesidir.” “Mustafa Tersane Zindanı’na, cariye Babacafer’e” “Sultan Muradı Rabi hasta. Müstecib Çelebi padi ahı aya ğa kaldırır. Yemeni- ci Mustafa için efaat niyaz eder.” “Hakikat iyan. Mustafa ile Đncili’nin yalıda zifafı” (AY ĐNO, 13-14)

Hikâyenin olayları IV. Murat devrinde (1623- 1640) geçer. Bu hikâyenin öze- ti öyledir: Kasımpa alı Yemenici Mustafa 18- 19 yalarında yakı ıklı bir esnaf gencidir. Her pazartesi ve Per embe günü Kasımpa a’dan kayıklı Eyüp’e geçerek Eyüp Sultan’da cami derslerine devam eder, sesi de güzeldir. Mahalle mescidinde sabah ezanları okur, namazın ardından çalı tı ğı dükkânı açar. Eyüp Sultan’daki arkada la- rından biri Müstecib Çelebi adında bir mirasyedi delikanlıdır. Bu ki i Mısır tüccarı babasından kalmı serveti saz, söz ve i ret meclislerinde, çengiler köçeklerle ba ğlar- da, bahçelerde, meyhanelerde meclis kurup harcamamıtır. Tıp ilmine meraklıdır, altınlarını tıp kitaplarına ve tıbbi malzemelerine vermi tir.

Defterdar’da yalıda ya ayan on dört, on be ya larında olan Cevahirciba ı’nın kızı Đncili Hanım, Yemenici Mustafa’yı Defterdar Đskelesi’nden geçerken görür ve ona â ık olur. Yalıda ya ayan Ebekızı Ay e Dudu aracı olur ve Mustafa’nın da Đncili Hanım’ı görmesini sa ğlar. Yemenici Mustafa da a kından camideki derslerinde a- ırmaya ve mesle ğinde hünerini gösterememeye ba lar. Ebekızı kar ılıklı tatlı haber-

154 ler ta ırken Cevahirciba ı Ali Bey’in Rıdvan adındaki Çerkez kölesi durumdan haberdar olur. Bey’in erkek evladı gibi büyütülmü Rıdvan âzat olmayı ve Đncili Ha- nımla evlenmeyi planladı ğından bir dolap tertip ederek â ıklara mâni olmak ister. Çerkez Rıdvan, kendisine deli gibi â ık olan Nak igül’ü evlenme vaadiyle kandırarak tuza ğına alet eder. Đncili Hanım adına yazdı ğı nâmeyi Yemenici Mustafa’ya ula tırır ve Mustafa’nın bir gece yalıya gelmesini sa ğlar. Đncili Hanım yerine Nak igül, Mus- tafa’yı kar ılar, odasına alır. Baskın yapılır ve Mustafa Tersane Zindanı’na Nak igül de Babacafer Zindanı’na atılır. Aracı kadın Nak igül’ü ziyarete gider ve meselenin aslını ö ğrenmeye çalı ır.

Bu olaylar ya anırken Mustafa’nın arkada ı Müstecip Çelebi, Sultan dördün- cü Murad’ın hizmetinde bulunmaktadır. Sultan hastalanmı tır. Karaci ğere ba ğlı has- talı ğının te hisini elindeki nâdir tıp kitaplarından bulup, tedavisini kendisinde bulunan anberiyeden sa ğlayan genç hekim, padi ahtan Yemenici Mustafa’nın davasına bizzat bakması talebinde bulunur. Sultan davayı görür. Mesele aydınlı ğa, Yemenici Mustafa ile Cevahirciba ı’nın kızı Đncili Hanım birbirlerine kavu ur (AY ĐNO, 13- 31).

Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sultan

“XVIII. yüzyılın ikinci yarısında ilk defa bir meddah a ğzından dinlenmi tir.” “Tayyarzâde” adını ta ıyan hikâyede olay, IV. Murad zamanında ( 1623- 1640) ge- çer. Hikâye kahramanlarından Fazlı Pa a’nın kızı Gevherli ( Mücevherli Hanım ), Binbirdirek Sarnıcı’nın üzerindeki Fazlı Pa a Sarayı’nı bir batakhane haline sokmu , buraya türlü hilelerle dü ürdü ğü Đstanbul zenginlerini soyduktan sonra âki olan uaklarına öldürtmü tür. Pençesine dü en bedbahtları da öldürtünceye kadar cezahâne adı verilen, sarayın altındaki büyük, susuz sarnıçta hapsetmi tir. Bu meddah hikâyesi Koçu tarafından tekrar kaleme alınmı ve ifade etti ğine göre roman formunda i lenmi tir ( Đ A V, 2789- 2792).

Bu hikâyenin Koçu tarafından i lenmi eklinin özeti: IV. Murad devrinde Vefa’da oturan Kavas Veysel A ğa adındaki 65 ya ını a kın, Fazlı Pa a’nın hizmetin-

155 de bulunan bir ki i vardır, 65 ya ına kadar evlenmemi tir. Veysel A ğa, Fazlı Pa a’nın Binbirdirek’teki sarayına yatar kalkar, barınırmı . Kavas Veysel A ğa’nın hizmetinde 10- 11 ya larında Bihruz adında bir u ağı vardır.

1623 yılında IV. Murad’ın cülus enliklerinde “Cevâhirli Hanım Sultan” la- kabıyla me hur Esma Hanım Sultan, bu emektar kavası Zeref an adında bir Çerkez kızıyla evlendirmek istedi ğini belirtir. Cevahirli Hanım o sırada 60’ını a mı ve pa a koca eskitmi azametli, hatta ha metli bir duldur. Cevahirli denilmesinin sebebi mü- cevherlerinin hünkâr hazinesinde dahi bulunmamasındandır. Zeref an on sekiz ya- ındadır. Zamanla Bihruz ile Zeref an mânâlı bakı maya ba larlar. Ancak Kavas Ağa, Bihruz ile Zeref an’ı hiçbir zaman yalnız bırakmaz. Ancak Zeref an bir gece evlerine giren gece hırsızı Yandım Ali’ye tutulur. Bundan sonra haftada iki gece bulu urlar. Zeref an, Yandım Ali’ye para, altın, yüzük vs. verir. Zeref an, Yandım Ali’den hamile kalır. Bir süre sonra Kavas A ğa ölür.

Bihruz, memleketine dönmek için izin ister, ancak Bihruz’u Cevahirli Ha- nım’ın Binbirdirek’teki sarayına Veysel A ğa’nın yerine kavas yaparlar. Bir süre sonra Zeref an’ın hayatına Cellat Ali A ğa karı ır. Bu adam hırsız güruhunu yakalayıp ba larını kesmektedir. Zeref an’ın amacı bu adamı kafalayarak Yandım Ali’ye zarar gelmesine engel olmaktır. Yandım Ali, bir gün bir sipahiyi kalbinden bıçaklar ve kaçarken Arnavut Sinan’a yakalanır, ancak Arnavut Sinan, onu vermez. Bu adam Hacı Osman A ğa’nın bostanında çalı maktadır. Bu bostanın özelli ği içinde Bizans devrinden kalma küçük bir mahzen olmasıdır. Bu mahzenden Binbirdirek’e, Fazlı Pa a Sarayı’na uzanan bir yeraltı yolu vardır. Arnavut Zeref an’ın gerçek durumu Yandım Ali’ye açıklanır: Zeref an, Batakhane i leten çetenin dı arıdakı ellerinden biridir. Yandım Ali’yi de bu batakhanenin i lerine ko mu lardır.

Cevahirli Hanım’ın ba ından geçen üç evlilik olmu tur. Babasından ve koca- larından çok büyük bir mirasa konmu tur. Kadın, genç ve pırpırı delikanlıların hemen hepsini aya ğına getirmi biridir. Benli Yusuf, IV. Murad’ı tebdil gezerken bı- çaklamı , ancak Cevahir Sultan tarafından kurtarılmı tır. Dökmeciler Hanı’nda toplanan bir grup insan, zengin ailelerin mücevherlerini kaldırmak için anla ırlar.

156

Tayyarzâde, ismini okumu bir olduktan sonra almı tır. Arapça ve Farsça’yı ana dili gibi bilir. Tayyarzâde, hocasıyla birlikte Anadolu’ya gidemeyince Đstan- bul’un serseri güruhuna karı mı tır. Gümrükçü Hüseyin Efendi’nin hizmetine girer. Hüseyin Efendi’nin Tayyarzâde’ye olan güveni günden güne artmaktadır. Onu evlat edinmeyi dü ünür. Tayyarzâdeye hazırlanan bayram bohçası karı tırılır.

Cevahirli Sultan bir a k nâmesi yazıp Tayyarzâdeyi gönderir. Bu esnada yan- lı bohça gelir ve Tayyarzâde, Gümrükçünün kona ğına dönmemeye karar verir. Bu arada Yandım Ali ve yandaları, zenginleri ortadan kaldırmaya ba larlar, bunun üze- rine Cevahirli Sultan, Benli Sultan Hikâyesi’ni bitirip Tayyarzâde hikâyesine hikâye- sine ba lar.

Gümrükçü Hüseyin, her yerde Tayyarzâde’yi arar. Olayın aslını sonunda ö ğ- renir ve Cevahirli Hanım Sultan’dan Tayyarzâde’yi almaya niyetlenir. Yandım Ali, ona ulaklık yapacaktır. Onu yanına alır. Yandım Ali, zamanla, batakhaneden ba ka uakları da Gümrükçü’nün kona ğına sokar amaçları hazinesini elinden almaktır. Yandım Ali, Gümrükçü’yü Fazlı Pa a Sarayı’na götürür ve onun imzasıyla bir mek- tubu, hazinesini almak üzere Hazinedar Đbrahim A ğa’ya getirir. Birkaç gün geçer Gümrükçü Ali, kona ğa dönmez, sonra ba ka bir adam gelir ve Hüseyin A ğa’nın dört torba altın istedi ğini söyler, hazineyi Yandım Ali’ye teslim etmesini ister.

Đbrahim A ğa, memleketine dönmeye karar verir, ancak kervanın yola koyul- masına on gün vardır. Üsküdar’da dola ırken yolda Tayyarzâde ile kar ıla ır. Tayyarzâde, konaktan ayrıldıktan sonra efendisinin yüzünü hiç görmedi ğini söyler, ya anan olayları ba ından sonuna kadar nakleder ve Tayyarzâde, Hüseyin Efendi’yi kurtarmak için Fazlı Pa a Sarayı’na girmeye karar verir. Orada Hanım Sultan’ın gü- venini kazanır. Hanım Sultan, onu Sahba Kalfa’ya emanet eder. Sahba Kalfa, Tayyarzâde’ye â ıktır. Onunla birlikte geçirdi ği bir gece sonrasında Hanım Sultan’ın bir batakhane i letti ğini ve bu sarayın gizli kö elerini bir bir anlatır. Tayyarzâde, Sahba Kalfa’ya Gümrükçünün nerede oldu ğunu sorar, nasıl kandırıldı ğını ö ğrenir.

157 Esma Sultan, Tayyarzâde’nin elindeki yüzü ğü be ğenir. Tayyarzâde, bakırı al- tın, kalayı gümü yapan bir tanıdı ğı oldu ğunu söyler, kadın akına döner. Tayyarzâde, bu yolla dı arı ve hatta padi ahın huzuruna kadar çıkar, her eyi anlatır. Padi ah kılık de ğitirip ta ları altın yapan Dede Sultan olur. Fazlı Pa a Sarayı’na giderler.

Hanım Sultan, Dede Sultan ile i ret etmek ister. Hanım Sultan, Tayyarzâdeye kızarak parma ğındaki yüzüklerden birinin içinde saklı toz zehiri yutarak intihar eder. Saray, bin yeniçeri ve be yüz bostancı ile sarılmı tır. Tayyarzâde’nin pencereden salladı ğı çevreyle saray basılır. Tayyarzâde, IV. Murad’ın has nedimlerinden olur, Sahba ile evlenip Üsküdar’a yerle ir kalır, pek genç ya ında ölür.

Müstakil olarak meddah hikâyelerini konu edinmi olan Ak Yolunda Đstan- bul’da Neler Olmu kitabının ve Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım Sul- tan adlı eserin dı ında Đstanbul Ansiklopesi ’nin konuya en fazla yer veren eserlerden oldu ğu görülmektedir. Koçu’nun eserlerinde geçen meddah hikâyelerini alfabetik olarak veriyoruz.

Arabacı Güzeli: “Đlk olarak XVIII. asrın meddahlarından Sükkerî Salih Çelebi’den dinlenmi eski bir Đstanbul masalıdır” ( Đ A II, 919).

Âyine Yusuf Đle Attarzâde Mehmet Hikâyesi: XVIII. asır Đstanbul hayatını i leyen bir meddah hikâyesidir ( Đ A III, 1557- 1561).

Ay e Reis Hikâyesi: Đlk defa kim tarafından ve ne zaman söylendi ği tespit edilememi bir meddah hikâyesidir ( Đ A III, 1636- 1638).

Ba makçı Güzeli Ali Yahut Kadının Fendi Erke ği Yendi: Tanzim ve nakledenin adı ile tarihi tespit edilememi bir meddah hikâyesidir. 1953 yılında Koçu tarafından Hafta Mecmuası nda “ Đstanbul Masallarının Güzel Kadınları” ba lı ğı altında bir seri yazı olarak yayımlanmı tır ( Đ A IV, 2197- 2199).

158 Benli Binnaz Masalı: “Đlk önce bir meddah a ğzından dinlenmi , daha sonra a ğızdan ağza yayılarak eski Đstanbul’un evlerinde kı geceleri sohbetlerinde söylenmi bir masaldır” diye bu anlatmadan bahseden Koçu, kaynak da verir. Đstanbul Üniversitesi tedris heyetinden Bay Recaî’nin büyük validesi eski Zagralı Fatma Hanım’dan derlenmi bir anlatmadır. Koçu’nun üslubuyla tekrar kaleme alınmı ve Hafta Mecmua- sı ’nda yayımlanmı tır. Mecmuadaki ekliyle “Benli Binnaz Masalı” ansiklopediye de alınmı tır ( Đ A V, 2506- 2508).

Benli Yusuf Hikâyesi: Kim tarafından söylendi ği belli olmayan, XIX. yüzyıl meddah hikâyelerinden biridir. Koçu, meddah hikâyesini Üsküdar’da Topta ı’nda oturan eski Zagralı Mehmed Bey zevcesi Fatma Hanım’dan derlemi tir ( Đ A V, 2511- 2512).

Bozacı Güzeli Karagöz Mustafa ile Serendibli’nin Kızı Dürdâne Hanım Hikâye- si: 1930’lu yılların sonunda Bulgaristan’ın eski Zagra kasabasında vefat etmi Đstan- bullu Gülmen Hanım’ın a ğzından derlenmi bir meddah hikâyedir. Koçu bu hikâyeyi de nakletmi tir ( Đ A VI, 3046- 3050).

Bursalı Tanburî Ahmed Çelebi Hikâyesi: XVIII. yüzyılın namlı meddahlarından Sükkeri Salih Çelebi’nin anlattı ğı bir hikâyedir. Olayları II. Sultan Osman zamanında (1618- 1622 ) Đstanbul’da geçer. Hikâyenin Đstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde Türkçe Yazmalar arasında bir risaledeki kısa nottan çıkarıldı ğı söylenir ve hikâyenin özeti verilir ( Đ A VI, 3146- 3147).

Cemal ve Celal Hikâyesi: XVIII. yüzyılın ortalarında yazılmı ve söylenmeye ba - lanmı bir meddah hikâyesidir ( Đ A VI, 3442- 3444).

Cevrî Çelebi Hikâyesi: XVIII. yüzyılda yazılmı meddah hikâyelerindendir ( Đ A VII, 3522).

Gül Fatma ile Kürkçüzade Hasan Çelebi Hikâyesi: XVIII. yüzyılın sonlarında ya amı olan namlı meddahlardan Galatalı Sükkerî Salih Çelebi’nin anlattı ğı bir hi-

159 kâyedir. Hikâyenin kahramanlarından olan Bülbül Đsmail, bir tulumbacı tipidir ve Koçu da tulumbacıları anlatırken bu hikâyeden bahseder. Bülbül Đsmail’in XVII. yüzyıl ortalarında ya atılmı olmasının tarihi gerçeklikle ters dü tü ğünü, henüz yan- gın tulumbasının icat edilmedi ği bir devirde yangın tulumbasından ve tulumbacı ti- pinden bahsedilmesinin do ğru olmadı ğını ifade eden Koçu, bu hikâyenin özetini de verir ( Tulumbacılar, 41).

Tayyarzâde Hikâyesi: Tayyarzâde hikâyesi hakkında müstakil olarak bilgi vermemi olan Koçu, Đstanbul Ansiklopedisi ’nde “Çama ır” maddesini anlatırken bu meddah hikâyesinden bahseder. Çama ır bohçalarını önemini i lerken hikâyedeki fonksiyonunu da dile getirir ( Đ A VII, 3696).

Topuklu Çakal Bey Hikâyesi: Koçu tarafından “Bir Đstanbul bıçkını tipi” olarak tarif edilen Çakal Bey, konusu tamamen kayboldu ğu ifade edilen meddah hikâyele- rinden biridir ( Đ A VII, 3658- 3659).

4. 1. 2. Meddah Đsimleri

Bursalı Mustafa Cenânî: XVI. yüzyılın sonlarında ya amı me hur bir meddah, kıssahandır. Cenânî, anlattıklarını oradan buradan nakil ile anlatmaz, kendisi söyler- di. Bu nedenle ilgi oda ğı olurdu. Kıssahanlar, genellikle Đslam tarihinden “Battal Gazi Menakıbı”, “Ebu Muslimi Horasani Menakıbı”, “Haccac-ı Zalim Fıkraları”, “Binbir Gece Masalları” gibi eserlerden nakiller yaparlarmı . Mustafa Cenânî Çelebi orijinal mevzularını Đstanbul’un günlük hayatından seçermi : Meyhane, mesire âlem- leri, zanparalık maceraları gibi. Anlattı ğı olaylar içine eski ark masallarının cin, peri, tılsım, büyü motiflerini kullanarak XVII. ve XVIII. yüzyılda yeti ecek meddahlara öncü olmu tur ( Đ A VII, 3489- 3490).

Dervi E ğlence: XVI. yüzyılın sonlarında ya amı bir meddahtır. III. Murad devrinde ( 1574- 1595) kıssahanlık yapmı tır ( Đ A VIII, 4504).

160 Emir Çelebi: XVII. yüzyılın ilk yarısında ya amı namlı bir meddahtır, aslen Bursa- lı’dır ( Đ A IX, 5090).

Galatalı Ahmed Çavu : Hayatı hakkında adından ba ka hiçbir kayda rastlamadı ğını söyleyen Koçu, Galatalı Ahmed Çavu ’u XVIII. asrın namlı meddahlarından biri olarak tanıtır ( Đ A I, 343 ).

Galatalı Sükkerî Salih Çelebi: XVIII. yüzyılın sonlarında ya amı olan namlı med- dahlardandır. “Gül Fatma ile Kürkçüba ızade Hasan Çelebi” hikâyesi kendisine aittir ( Tulumbacılar, 41).

Kız Ahmed: II. Mahmud devrinde (1808- 1839) ya amı , Đstanbul’un namlı med- dahlarından; Musahib Meddah Nuri Efendi’nin çıra ğı ve Müsahib Meddah Piç Emin Ağa’nın da arkada ı, Meddah Camcı Đsmail’in de ustası oldu ğu yolunda bilgi verilmi tir ( Đ A I, 315).

Meddah A kî Efendi: XIX. asrın son meddah ve orta oyuncularındandır. Koçu’nun Sermet Muhtar Alus’tan nakletti ğine göre kı geceleri Divan Yolu’ndaki Ârif, Beya- zıt’taki Merkez, Veznecilerdeki ems, Direklerarası’ndaki Fevziye Kıraathanelerinin kâh birinde kâh ötekinde meddahlık eder, yazın Kavuklu Hamdi’nin orta oyunlarında ve mesirelerde Acem taklidine çıkarmı . Eski meddahları dinlemi olanlar A kî Efendi’yi be ğenmezler ( Đ A III, 1171).

Piç Emin A ğa: XIX. yüzyılın ba larında, Đkinci Sultan Mahmud devrinde ( 1808- 1839 ) Đstanbul’un ünlü meddahlarından biri idi. Müsahiplik ünvanı vardır. Keçecizâde Đzzet Molla’nın bir kıt’asında da Kız Ahmed ile birlikte adı geçer:

Bahsü temyîzi iki meddahın Etdi efsânei bezmi mümted Dedi nâgeh zürafadan birisi Piç Emin’i do ğurur Kız Ahmed ( Đ A IX, 4546 )

161

4. 1. 3. Meddahların Rekabetleri

Meddahlar ve kıssahanların anlattıkları hikâyelerde özgünlük beklenirdi, ama ço ğunlukla böyle de ğildi. Özgün olanlar, yeni hikâyeler anlatanlar, duyulmamı olayları nakledenler, ya da anlatımı çok farklı olanlar, dinleyenler nezdinde daha fazla itibar görürdü. III. Murad devrinde ( 1574- 1595) ya anmı bir meddah rekabe- tini bu durumu açıklamak üzere Koçu’nun, Refik Ahmed Sevengil’den aktardı ğını söyledi ği bilgileri naklediyoruz: “ O zamanlar meddahların, kıssahanların anlattıkları hikâyeler öteden beri nakledilen, çok defa söylenilmi , dinlenilmi fıkralar, latifeler- di. Cenânî Çelebi kıssalarında ise bir seçkinlik vardı, onları uradan buradan nakil ile anlatmaz, iddia ederdi; bu da kendisine ra ğbeti mucib olurdu. III. Murad, bir gün ondan, hiç i itilmemi hikâyelerden mürekkep bir kitap yazıp vermesini istedi. Böyle bir sipari in kar ılı ğında mühim bir ihsan alaca ğını bilen Cenânî, uzun müddet çalı- arak böyle bir eser hazırladı, bir hattata güzelce yazdırdı ve padi aha arz edilmek üzere bir müzehhibe verdi, tezhip ettirip ciltlettirdikten sonra saraya götürüp takdim edecekti. Sultan Murad’ın Dervi E ğlence adında bir kıssahanı vardı; fakat onun anlat- tıkları hep eski hikâyelerden ibaretti. Padi ahın Bursalı Mustafa Cenânî’ye bir hikâ- yeler kitabı sipari etti ğini haber alınca, fevkalade tela a dü tü ve hemen kitabı tezhi- be ba lamı olan müzehhibe ko tu, bu adamla uyu tu, eseri okudu, içindeki hikâyele- rin hepsini ezberledi ve gidip padi aha birer birer anlattı. Cenânî, kitabın tezhip ve cilt i i bitince, onu büyük bir ümid ile saraya götür- dü ve Kapıa ğası Gazanfer A ğa vasıtasıyla Sultan Murad’a takdim etti. Padi ah, kitabı öyle bir karı tırdı, her hikâyesini evvelce Dervi E ğlence’den dinlemi oldu ğunu görünce: - Biz ondan imdiye kadar i itilmemi eyler istemi tik, bunlar bizim Dervi E ğlence’nin anlattı ğı eyler!.. diyerek kitabı elinden attı. Gazanfer A ğa tarafından ufak bir ihsan ile hatırı ho edilmek istenilen Musta- fa Cenânî, neye u ğradı ğını bilemedi, meselenin aslı sonra meydana çıktı ( Đ A VII, 3489).

162 4. 1. 4. Meddah Hikâyelerinin Yasaklanması

Hicrî 1227 yılında ( M. 1812) Đstanbul’da büyük veba salgını gerçekle mi tir. Bir buçuk ay içinde her gün 850- 900 ki i hayatını kaybetmi tir. Bu sayı ramazan ayında 1200’e kadar, bayram ve bayramla ma sonrasında da 3000’e kadar yüksel- mi tir. Đnsanların toplu olarak bulundukları mekânların en önde gelenlerinden biri de kahvehanelerdi ve veba salgını yılında bekçilerin davul çalması, mâni, türkü okuma- ları yasa ğı ile birlikte kahvehanelerde tavla, dama ve satranç ve di ğer oyunların oy- nanması, meddahların hikâye nakletmesi yasak edilmiti ( Yasaklar, 41- 42). Bu ya- sakların içinde özellikle meddahlardan bahsedilmesi, XIX. yüzyılın ba larında meddah hikâyelerinin insanların ilgisini çekti ği ve meddahları dinlemek için kahvehanelere pek çok kimsenin geldi ği anlaılmaktadır.

4. 2. KARAGÖZ

Geleneksel Türk Tiyatrosu’nun gölge oyunu olan Karagöz’ün ço ğunlukla Đstanbulla ilgili olan birkaç tipine Koçu’nun eserlerinde rastlanmaktadır.

4. 2. 1. Karagöz Tipleri:

Arab Hacı Fitil: “Yalova Sefâsı” oyununun sûretlerindendir ( Đ A II, 954).

Arnavud: Karagöz’de ve Orta Oyununda Arnavud tipi celep, bozacı, bahçıvan yahut kır bekçisi, korucu olur. Orta ya ın üstünde pos bıyıklı, kır sakallıdır. Gayet saf, son derece cahil, nazik olmaya çalı tı ğı halde kaba, daima vurmadan kırmadan, kesip biçmeden bahseden, her sözünün sonunda elini altı patlar pi tovunun kabzasına atarak kar ısındakini tehdide kalkan, bu hareketlerinden ötürü alaya alınan bir tiptir. Türkçe’nin kaba Arnavud a ğzında telaffuz taklidi hüneridir ( Đ A II, 1037).

Beberuhi: Karagöz oyunlarında bir tipin adıdır. Kambur ve cüce, gayet iri ve gaga burun, büyük a ğızlı ve di lek; bazen elinde ve bazen de uzun sivri külahının tepesine

163 asılmı bir kâ ğıt veya mu amba fenerle dola ır. Bu tip, Đstanbul mahallelerinde daima rastlanan, ımarık, saf, meraklı, her i e burnunu sokan, her söze karı an bir aptal o ğ- lan, ne kadar ya lansa da çocuk kalmı sakallı bir bebektir. Bozuk düzen bâb-ı âli ağzıyla konu ur, bazen u ak olur, bazen nazenin nigârların sayısı zamparalarından biri olur. Karagöz’ü çileden çıkarmak için Hacivat tarafından iler sürülmü olur, oyununa göre Karagöz’den, Bekri Mustafa’dan, Tuzsuz Deli Bekir’den dayak yer, cüceli ğine kinaye “Altı Kulaç Beberuhi diye de isimlendirilir ( Đ A V, 2341- 2342).

Tuzsuz Deli Bekir: Karagöz ve orta oyunu tiplerindendir. Semtin, mahallenin sarho , gazaplı, celalli, korku ve deh et saçan kabadayısı “Tuzsuz Deli” lakabı olunca Bekrîli ğini hatırlatmak için de adı “Bekir” olmu tur. Tuzsuz Deli Bekir’in Karagöz ile orta oyununda bir yeniçeriyi yahut tersane levendini temsil etti ği söylenir. Bazıla- rı da onu bu iki oyuna girmi Bekrî Mustafa olarak görür. Koçu’ya göre bu tip bunla- rın hiç birisi de ğildir. Đstanbul mahallelerindeki gerçek benzerlerinin mübala ğalı bir temsilidir. Sahneye daima nara atarak çıkar, konu urken gürler, sa ğ elinde yalın pala, yata ğan; sol elinde arap testisi vardır, mahallenin uygunsuzlarını cezalandırır, mahalle namusunu korur gözetir. Zenneye sarkıntılık eden çapkınları da ğıtır. Kanlı Nigârın soyduğu toy delikanlıların e yasını kurtarır. Yakaladı ğı suçlulara amansız cezasını vermeden önce nasihatte bulunur. Özellikle keserim biçerimle ba layan celal ve gazabının sonu affetmek olur. Karagöz’de Tuzsuz Deli Bekir’e kar ı kimse aksi cevap veremez, yalnız Karagöz onunla sert konu abilir, hatta ona tokat atabilir ( Đ A V, 2423- 2424).

Uzun Efe: Karagöz’de “Karagöz’ün Evlenmesi” oyununda bir tiptir. Aydın a ğzıyla konu ur ( Đ A IX, 4940).

4. 2. 2. Karagözcü Đsimleri

Abdullah Efendi: Hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi olamadı ğı Abdullah Efendi (Yorgancı)’yi Koçu, Đstanbul’un son Karagözcülerinden olarak tanıtır ( Đ A I, 48).

164 Aktör Fahri Bey: “Tiyatromuzun tulûat devri aktörlerinden ve son hayalcilerden, karagözcülerden. Karagözü “ air Ömer” takma adı ile oynatırdı ( Đ A X, 5487 ).

Ali A ğa: Koçu’nun Ahmed Rasim’den nakline göre III. Selim (1789 – 1807) zama- nında tımarhanede oynayan orta oyunu kolunun ba ıdır. Sultan Abdülaziz’in (1861 - 1876) karagözcüsü me hur Rıza Efendi, bu Ali A ğa’nın o ğludur( Đ A II, 618).

Arap Cemal Efendi: XX. yüzyıl ba ındaki Karagözcü ve hayâlbazlardandır ( Đ A VI, 3439).

Arsen Efendi: XIX. asrın me hur Ermeni Karagözcülerindendir ( Đ A II, 1055).

Berber Ahmed Efendi: Koçu, hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi olamadı ğını söyledi ği Berber Ahmed Efendi’yi 1930’lara kadar ya amı en son Karagözcülerden diye anlatır ( Đ A I, 354).

Hayâlî Ali Bey: Re ad Ekrem Koçu’nun, Selim Nüzhet Gerçek’ten nakline göre tasvir yapımında ve hayal oyununda usta bir Karagözcüdür ( Đ A II, 630).

Hayâlküpü Emin A ğa: XIX. yüzyılın namlı Karagözcülerindendi. Özellikle Beyazıt kahvehanelerinde perde kurardı ( Đ A IX, 4545).

Kıbrıslı Agâh Efendi: Hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi olamadı ğı Agâh Efen- di’nin son devir Karagözcülerinden oldu ğunu belirten Koçu, orta oyununda da ka- vukluya çıktı ğını anlatır ( Đ A I, 245).

Mevlevihânekapılı Ahmed Efendi: 1930’a kadar hayatta olan son Karagözcüler- dendir ( Đ A I, 358).

erbetçi Emin: XIX. yüzyılın ikinci yarısında ya amı , Đstanbul’un namlı Karagöz- cülerindendir. Sürûrî tarafından ölümüne tarih dü ülmü tür ( Đ A IX, 4543).

165 eyh Fehmi Efendi: XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın ba larında ya amı nam- lı bir hayalci, Karagözcü’dür. Sultanahmet kahvehanelerinde Karagöz oynatmı tır ( Đ A X, 5607 ).

Uzundudak Ahmed Efendi: 1930’a kadar ya amı olan en son Karagözcülerdendir (Đ A I, 361).

Yemenici Andon: Abdülmecid devri (1839- 1861) sonlarıyla Abdülaziz zamanında (1861- 1876) Kadıköy ve civarı kahvehanelerinde hüner göstermi olan bir Karagöz- cüdür ( Đ A II, 847).

4. 3. ORTA OYUNU

Geleneksel Türk Tiyatrosu’nun canlı oyunculara dayalı icra alanı bulan sanat- larından orta oyunu ve oyun kollarıyla ilgili olarak Koçu ço ğunlukla Evliya Çele- bi’ye ba ğlı kalarak bilgiler vermi tir. Re ad Ekrem Koçu’da yer alan orta oyuncu isimlerine bakıldı ğında ise hemen hepsinin XIX. yüzyılda ya amı oyunculardan meydana geldi ği anla ılmaktadır.

4. 3. 1. Orta Oyunu Kolları

Re ad Ekrem Koçu, Đstanbul’un bayram yeri olan Atmeydanı’ndan bahsederken oyuncu kolları hakkında da bilgi verir: Bayramlarda dört büyük oyuncu kolu, dört büyük çadır kurar. Türlü türlü ve rengârenk bayraklarla çadırlarını süslerler, kapılarında hokkabazlar, soytarılar ve davullu zurnalı çığırtkan dellallar ile hünerle- rini gösterirler. Bunlar; Pehlivan Eyüp Kolu, Zümrüt ah’ın Cevahir Kolu, Çelebi Kolu, Pehlivan Ahmed Kolu’dur (E ĐMMK, 82).

Ahmed Kolu: XVII. asır ortalarında Đstanbul’un me hur oyuncu kollarından biri olarak tanıtılır. Saray dü ğünlerinde bu kolda üç yüz kadar oyuncu toplandı ğı söyle- nir. Kol sahibi Pehlivan Ahmed, Pi ekârları Dil enk Hasan ile Boynukısa Hacı’dır. Bu takımın köçekleri arasında Mazlûm ah, Küpeli Ayvaz ah, Saçlı Ramazan ah,

166 Küçük ahin ah, Memi ah karde i Bayram ah pek namlı gençlerdir.En parlak zamanını Sultan Đbrahim döneminde (1640 - 1648) ya amı olan bu oyuncu kolu IV. Murad devrinde (1623 - 1640) bir ara di ğer kollarla beraber da ğıtılmı , kol sahibi ve köçekler küre ğe atılmı tır( Đ A I, 387).

Akide Kolu: XVII. asır ortalarında Đstanbul’un namlı oyuncu kollarından biridir. Kol ba ı Pehlivan Eyüp, Koçu’nun Evliya Çelebi’den aktarmasına göre air, kâtip, arif, zarif, hanende ve seyyah bir zatmı . Sultan Đbrahim döneminde (1640- 1648) Đstanbul halkının oyuncu kollarına dü künlü ğünü görüp üç bin riyal harcayarak bir kol düz- mü . Đyi geçinmesini bilen ve nimeti bol bir adam oldu ğundan zamanın en üstün kolu olmu ( Đ A I, 521).

Baba Nazlı Kolu: XVII. asır ortalarında Đstanbul’un namlı oyuncu kollarından biridir. Kol sahibi Baba Nazlı, “Gemici Oyunu”nda eytan-ı cihan imi . O ğlu da Arnavut taklidinde e siz olup “Arnuvut Kasım” diye bir tip ortaya çıkarmı .

Baba Nazlı Kolu, zengin ve yüksek tabaka dü ğünlerinin hemen hepsinde bu- lunurmu ( Đ A IV, 1745).

Cevâhir Kolu: XVII. yüzyıl ortalarında Laskara ismindeki biri tarafından kurulmu , Đstanbul’un en büyük oyuncu kollarından biridir. Bütün oyuncuları Ermeniler ve Rumlardan olu ur ( Đ A VII, 3518).

Çelebi Kolu: XVII. yüzyılın me hur oyuncu kollarındandır ( Đ A VII, 3812; Đ A XI, 5807).

Çifte Kamburlar Kolu: XIX. yüzyılın ortalarında Đstanbul’daki dört büyük oyuncu kolundan biri olmu tur. Kolba ının adı Kambur Mehmet A ğa’dır. Di ğer üç kolun isimleri unlardır: Süpürge Kolu, Han Kolu, Zuhurî Kolu ( Đ A VII, 3971).

167 4. 3. 2. Orta Oyuncular

Acem Ali: Koçu’nun Vâsıf Hoca’dan nakletti ğine göre son orta oyunculardandır. Devrinin birinci sınıf öhretleri arasına girememi olmakla beraber ho sohbet, zarif bir adam olarak anlatılır ( Đ A II, 607).

Acem Ali Efendi: XIX. asrın son orta oyuncularından ve namlı mukallidlerden oldu ğu nakledilir ( Đ A II, 646).

Arap Ahmed: Üsküdar’da Selâmi Ali Efendi Mahallesi bekçilerinden olup son orta oyunculardan olarak tanıtılır. Orta oyununda ataret Kalfa tipini canlandırdı ğı söyle- nir. Kendisi beyaz tenli olmasına ra ğmen yüzünü, ellerini, kollarını karaya boyayarak oyuna çıkmasından ötürü “Arap” diye anıldı ğı rivâyet edilir. ( Đ A I, 299).

Âir Efendi: Son orta oyunculardandır. Zenneye çıkardı ( Đ A II, 1152).

Çavu Aziz Bey: II. Mahmud devrinin (1808- 1839) Enderun-u Hümüyûn a ğaların- dan; orta oyununda namlı bir mukallittir ( Đ A III, 1700).

Hafız Cemal Efendi: XX. yüzyılın ba ında ya amı son orta oyunculardır. Zenneye çıkardı ( Đ A VI, 3439).

Kavuklu Ali Bey: XIX. asır tulûat sahnesinin seçkinlerinden ve son orta oyuncuların en büyüklerinden biri olarak tanıtılır. “Kavuklu” lâkabını almadan evvel meddahlık da yapmı tır. Bu yüzden “Meddah Ali Bey” olarak da tanınır. Meddahlık zamanında söyledi ği en güzel hikâyelerinden biri: “Kadının fendi, erke ği yendi” dir( Đ A II, 630).

Mak’ad Esad: XIX. yüzyılın ikinci yarısında ya amı bir orta oyuncudur ( Đ A X, 5243 ).

168 Pehlivan Ahmed: Re ad Ekrem Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakletti ğine göre XVII. asır ortalarının namlı orta oyuncularındandır. Kendi adına nisbetle anılan Ahmed kolunu kurmu tur ve takımın da aynı zamanda Pi ekârıdır ( Đ A I, 316).

Terlikçi Ahmed Efendi: XIX. yüzyılın son orta oyuncularındandır, Pi ekar’dır ( Đ A I, 361).

Zenne Cevad Bey: XIX. yüzyılın sonlarında zenneye çıkan son orta oyunculardandır ( Đ A VII, 3513).

4. 3. 3. Zenneler

Orta oyununda “Zenne” ( kadın rolü oynayan erkek ) tipi her ya ta, her mi- zaçta, her sosyal seviyede, bazen kalabalık gruplar halinde, bazen bir iki ki iden ibaret olarak temsil olunur (Emeksiz, 2001: 60) . Re ad Ekrem Koçu, eserlerinde zenneye çıkmı olan bazı oyunculara yer vermi tir.

Bekçi Abdi: Son orta oyuncular içinde namlı bir sanatkâr olup zenneye çıkan Abdi (Bekçi) hakkında Koçu, unları söyler: “Selâmsız semti bekçilerinden idi. Yakı ıklı, zeki, hovarda bir gençti. Kavuklu Hamdi takımında oynardı; türlü i ve ve nâz ile Hamdi’yi epeyce sarar, ona halkı kırıp geçirten nükteler sarfettirirdi ( Đ A I, 21).

Çilingiro ğlu Ahmed A ğa: II. Mahmud devrinde (1808- 1839) Enderun-ı Hümayûn seferli odası a ğalarından oldu ğu ve saray kolunun namlı orta oyuncularından, zenneye çıkan biri olarak tanıtılır ( Đ A I,319).

Dellak Edhem: Abdürrezzak Abdi Efendi tarafından himaye edilerek sefaletten kur- tarılmı bir gençtir. Abdi Efendi, onu orta oyununu takımında zenne olarak de ğerlen- dirmi tir ( Đ A IX, 4898).

Ka ğıtçı Ahmed Efendi: Koçu, hayatı hakkında bilgi edinemedi ğini söyler ve zenneye çıkan son orta oyuncularından oldu ğunu söyler ( Đ A I, 357).

169

Kocakarı Âsım: Orta oyununda zenneye çıkan sanatkârlardan biridir. Kavuklu Hamdi ile birlikte oyunlarda yer almı tır ( Đ A II, 1102).

Mürekkepçi Ahmed: Re ad Ekrem Koçu, hakkındaki bilgiyi Ahmed Rasim’in, Muharrir Bu Ya isimli kitabından aldı ğını belirtir. Hayatı hakkında çok fazla bilgi- nin edinilemedi ği Mürekkebci Ahmed’in son seçkin orta oyunu sanatkârlarından, me hur zennelerden oldu ğu ifade edilir ( Đ A I, 315).

Tesbihçi Ahmed: Koçu’nun, Vâsıf Hoca’dan nakletti ğine göre son orta oyuncular arasında zenneye çıkan sanatkârlardandır. Uzun boylu, ablak çehreli, sakallı bir adammı . Ferace ve ya mak altında sakal ve bıyı ğını o kadar ustaca gizlermi . Ve sesini o kadar kadın sesine benzetirmi ki kendisini yakından tanımayan gerçekten kadın zannedermi , diye anlatılmaktadır ( Đ A I, 317).

4. 4. TULUAT

Geleneksel Türk Tiyatrosu tarihinde orta oyunundan sonra ve batı tiyatrosunun etkisine açık olarak geli mi tuluat sanatının Koçu’nun eserlerinde bazı oyuncular dolayısıyla yer buldu ğu görülmektedir.

4. 4. 1. Tuluat Oyuncuları Koçu, hayatları hakkında bilgi olmasa da pek çok tulûat sanatkârından bah- setmekten geri durmamı tır. Đstanbul folklorunun zenginli ğini yansıtmadaki faydası- nı dikkate alarak biz de bu sanatçıların isimlerini veriyoruz:

Abdürrezzak Abdi: Koçu, Abdürrezzak Abdi’nin, XIX. asrın son komiklerinden oldu ğunu söyler. Öncelikle mahalledeki kahveden bozma tiyatrolarda göründü ğünü daha sonra ise ehzadeba ı’nda Direklerarasındaki tiyatrosunu, “Handehane-i Osma- nî”yi kurdu ğunu belirtir ( Đ A I, 17). Abdürrezzak Abdi’nin yazın sanatını icra etti ği yerler olarak Koçu, Ku dili, Göksu ve Mama’nın sala tiyatrolarını sıralar. Kendi tiyatrosunun ise padi ahın do ğum ve yıl dönümü enliklerinde, bayramlarda, Rama-

170 zan gecelerinde Đstanbulluların gidilmesini art bildikleri bir yer olarak anlatır ( Đ A I, 18). Ayrıca Koçu, kendisinin reklâmını öylece yaptı ğını belirtir: “Hıdrellezdeki Kâ- ğıthane Safalarında Abdürrezzak Efendi bir sandala biner, dereyi dolduran mah erî kalabalı ğın arasına girer, kendisinin mevsimlik canlı reklâmını yapardı” ( Đ A I, 18).

Koçu, halk tarafından oldukça sevilen Abdürrezzak Efendi’nin 1895- 1896 yılları içinde saraya alıp Mızıka-i Hümayun kadrosuna dahil edildi ğini ancak Abdi efendi’nin mecburi bir üniforma giymekten yıllarca azap çekti ğini yazar ( Đ A I, 19).

Dönemin padi ahı ile Abdürrezzak Efendi arasında geçen öyle bir olayı nak- lederken Koçu, sanatkârların tenkitlerinin padi ah için ne derece ehemmiyetli oldu- ğunu göstermeye çalı ır: “Bir oyunda u ak olan Abdi, efendisinin çizmesini çeki- yormu , çizme de bir türlü çıkmıyormu , duda ğına gelen nükte, sanatkâra padi ah huzurunda oynadı ğını unutturmu : −Bu nasıl çizme… Memur maa ları gibi bir türlü çıkmıyor! deyivermi ! Rivayet edilir ki, Abdülhamid Maliye Nazırı’na derhal emir vererek ertesi gün memurlara birer maa da ğıttırmı . “Bu olaydan sonra Abdi Efendi’nin bir daha saray sahnesine çıkartılmadı ğını belirten Koçu, Abdürrezzak Abdi’nin Me rutiyet’in ilânıyla birlikte tamamen hürriyetine kavu tu ğunu ve kendi kumpanyasına geri dön- dü ğünü söyler. ( Đ A I, 19).

Halk tarafından ne derece sevildi ğinin ve özlendi ğinin göstergesi olarak da Koçu unları anlatır: “Devrin en çok satan mizah gazetesi “Karagöz” onun bu dönü- ünü Đstanbul halkına, çok irin bir resmini koyarak 17 Mayıs 1909 (Rumi 4 Mayıs 1325) tarih ve 84 numaralı nüshasında haber vermi tir:

“Bir zaman zor ile ortadan çekilen Abdimiz kendini meydana atmak üzere olmakla çoktan beri gözlerde tüten bu uhdûke ahlâk, bâ kemali kelle ve kulak orta oyunu icrasına ba layacakmı … Karagöz: −Đlk mü terisi benim… Hem de inat için Küçük Đsmail’in ta kar ı- sına geçip oturaca ğım…” ( Đ A I, 20 ).

171 Koçu, Me rutiyet devrinin politika gürültüleri, zincirleme giri ilen Đtalya, Balkan ve Birinci Cihan Harpleri’nin Đstanbul halkında a ğız tadı ve ne e bırakmadı- ğını, büyük komi ğin de bu insanlardan biri olarak ne eski co kun ra ğbetini yakalaya- bildi ğini ne de eski “Abdürrezzak-ı îrin mezzak” olabildi ğini belirtir. Sahneye sadece geçim kaygısıyla çıktı ğını hatta bir ara Kadıköy’de Altıyola ğzı’nda bir muhallebici dükkânı açıp i letemedi ğini anlatır ( Đ A I, 20 ).

Âsım Baba: Tuluat tiyatrosunun büyük öhretlerinden ve son orta oyunculardandır. Đlk defa me hur komiklerden Kambur Mehmed’in kumpanyasında sahneye çıktı. Đlk oyununu da Fındıksuyu’nda oynadı. Kavuklu Hamdi ile Merdivenköyü’nde orta oyununa çıktı, bir ara saraya alındı. Uzun yıllar Abdi, Kel Hasan, Nâ it ve Dümbüllü ile çalı tı ( Đ A II, 1103).

Bayzar Hanım: Abdürrezzak’ın, Kel Hasan’ın, Küçük Đsmail’in ve evki’nin kum- panyalarında oynamı , tuluatçılıkta bir e i daha bulunmadı ğı ifade edilen Ermeni aktristir ( Đ A V, 2324).

Eleni: Tuluat tiyatrolarının kantocularındandır ( Đ A V, 2505).

Elmas: Abdürrezzak Abdi’nin kumpanyasında çalı mı Ermeni asıllı bir oyuncudur ( Đ A IX, 4526 -4527)

Đsmail Dümbüllü: 1905 yılında Üsküdar’da do ğmu tur. Tuluat tiyatrosunun son temsilcilerinden ünlü halk sanatkârıdır. Baba tarafından Dimetokalı olup, Dümbüllü adı dedesinden kalmadır. Komedyen olu u bir heves ve tesadüften ibaret de ğildir. Yine dedesine ba ğlanan bir verasetten gelir. Dimetoka, tuhaf adam yeti tirmekle me hur bir yer olarak bilinir. Dede Dümbüllü, arkada larından Kumbüllü ile bir ikili olmu tur; tıpkı Pat ile Pata o, Lorel ile Hardi ve Hacivat ile Karagöz gibi Dümbüllü ile Kumbüllü eklinde birlikte anılmı lardır ( Đ A IX, 4818- 4120).

172 Kız Anastas: Tuluatın son devrinde ortaya çıkmı , oyuncu komiklerden ( Đ A II, 838).

Küçük Abdi: Tuluat sanatkârıdır, hayatı hakkında bilgi yoktur ( Đ A I, 21).

Virjini Hanım: II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) tuluatçılarındandır ( Đ A V, 2506).

4. 5. KUKLA

Đstanbul’da, Osmanlı devleti döneminde XVI. yüzyıl sonlarından itibaren gö- rülüp bugüne kadar devam ede gelen ve büyük ehirlerde, bilhassa Đtalyan oyuncula- rın etkisiyle geli tirilen bir tiyatro türü olan kukla ( Güzel-Torun, 2003: 230 ) hak- kında Koçu’nun eserlerinde kuklacılara ba ğlı olarak sınırlı bilgi bulunmaktadır.

4. 5. 1. Kuklacılar

Ahmed Husûsi: Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Anadolu Erme- nilerinden bir kuklacıdır. Önceleri Karagöz oynatırken sonra kuklacılı ğa ba lamı ; özellikle Üsküdar, Bo ğaziçi ve Kadıköy taraflarında ilk zamanlarında yanında lâter- na, zilli lâterna ve üç dört ki iyle dola ır, kukla perdesini mecidiyeden a ağıya kur- mazmı . Ancak i leri bozulunca yanında lâterna gezdiremez, kukla sandı ğını sırtında ta ır olmu , yüz paraya bile oyun oynatır hâle gelmi ( Đ A I, 373).

Dönme Ahmed

II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Ermeni’den dönme namlı bir kuklacı olarak tanıtılır. Bir gözünün aı oldu ğu ve huy olarak da sakin tabiatlı, her ne istenilse ba üstüne diyen bir ki idir. Bir oyununu bir çeyre ğe oynattı- ğı söylenir ( Đ A I, 307).

173

4. 6. Mukallitler, Hokkabazlar

Çiçekçio ğlu: XIX. yüzyılın sonlarında ya amı bir Musevi hokkabazdır. Yasef’in Oğlu adındaki hokkabazın yardaklı ğında yeti mi tir ( Đ A VII, 3963).

Deli Ahmed Efendi: Koçu, hayatı hakkında çok fazla bilgi sahibi olamadı ğını belirt- ti ği Deli Ahmed Efendi’nin son orta oyunculardan ve namlı mukallidlerden oldu ğu anlatılır ( Đ A I, 356).

Kanbur Esad: XIX. yüzyılın ba larında Sultan II. Mahmud devrinde (1808- 1839) namlı bir mukallit idi, sarayda hünkâr dalkavuklu ğu yapmı tır. Padi ahın huzurunda devlet ricalinin taklitlerini yapardı ( Đ A X, 5243 ).

Sûreta Ahmed Çelebi: Re ad Ekrem Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakline göre, XVII. asır ortalarında ya amı namlı bir mukallid ve hokkabazdır ( Đ A I, 347).

4. 7. GELENEKSEL TÜRK T ĐYATROSU ĐLE ĐLG ĐLĐ TAB ĐRLER

Antika Taylan: Ço ğunlukla tuluatta, oyun komedi veya dram olup da sahne bir kont veya baron atosunu tasvir ediyorsa o kont, baron, ahbapları, uakları Antika Taylan adı verilen kıyafete girerlerdi. ( Đ A II, 880).

Arabis: Tulûat tiyatrolarında feeri denilen oyunlarda bir arap–arklı tipinin de ğimez kıyafetine verilmi isimdir ( Đ A II, 954).

Dükkân: Orta oyununda dükkân, dört bacaklı bir bodur iskemle ile iki cepheli, ön tarafı açık ve üstü yarım daire eklinde bir tahta ile kapatılmı tezgâhçıktan ibarettir. Yenire göre bir dükkân veya çar ı boyunu temsil eder ( Đ A IX, 4810).

174 5. HAYATIN GEÇ Đ DÖNEMLER ĐYLE ĐLG ĐLĐ FOLKLOR UNSURLARI

5. 1. DO ĞUMLA ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR

Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde, hayatın geçi dönemlerinden olan “do- ğum” ile ilgili olarak sarayda ve saraya ba ğlı gerçekle en uygulamalar ço ğunlukla, Vilâdetnâme ’den aktarılan notlarla i lenmi tir.

XVIII. yüzyılın ortalarında ya amı Ha met adındaki airin III. Mustafa’nın (1757- 1773) kızı Hibetullah Sultan’ın do ğumu için düzenlenen donanma ve enlikleri Vilâdetnâme ’de öyle anlatılır: III. Mustafa’nın çocu ğunun do ğumu yakla ınca Bâb-ı Hümayun’un içi e siz kandillerle, aynalarla süslendi ve donatıldı. Sadrazam ve eyhülislam konakları ba tanba a donatıldı. Çar ı ve pazar dükkânları, kuma bedes- tenleri rengârenk kuma larla süslendi ( Vilâdetnâme, 9- 11). ehrâyin de aynı eserde öyle dile getirilmi tir: “ … kö e köe gönül kandırıcı köçekler ve yer yer hokkabazlar binlerce görülmemi eyler tertip ettiler… Geceleri sabaha kadar kandiller ve me- aleler yakıldı. Halk da kol kol sefasına baktı, hatıra zevkten ba ka bir ey gelmedi. Her bir esnaf sanatlarına mahsus ve uygun rengârenk elbiselerle nice garip ve gülünç eyler icad ettiler. De ğiik kıyafetlerle Alaykö kü tabir olunan kasrın altından geçti- ler. Sadrazam sarayında ip cambazları ve pehlivanlar çeng ü çi ğana, gecelerinde ha- yalciler saz ü söz ve mehterhane ile enlik ve gulgulesi gökyüzünü tutuyorlardı. Bu oyuncular, birbiri arkasından bilhassa sadrazamın önünden hünerler gösterip bah i- lerini alıp giderlerdi. Zamanın airleri tarihler tanzim edip sadrazama takdim ettiler ( Vilâdetnâme, 15- 16).

Koçu, do ğumla ilgili enlikler çerçevesinde donanma günlerinde Đstanbul külhanilerinin rolünü, farklı sahnelerle aktarır, bunlardan birisi öyledir:

“Donanma günlerinde latifeci bir adam, ba ında kocaman bir des- tar, sırtında binbir renkte ve yırtık bir ferace, yü ğrek bir e eği acaip nakı - larla ve semer dö emesiyle Deccal’in e eğine döndürüp üstüne binmi , on

175 be , yirmi kadar da uzun boylu, elleri de ğnekli kimseler, ba larında kâ ğıttan yapılmı Yeniçeri keçesine benzer külahlar ile iki er iki er önünde ve yanın- da yürüyorlardı. Önünde bir herif terazi çekerek arkasında da bir ba kası falaka de ğnek taıyarak bu adam “Donanma muhtesibiyim!” diye a ğır a ğır etrafa selam vererek gidiyor, Đstanbul sokaklarını taraf taraf gezip dola ı- yordu. bazı kalabalık olan dükkânlar önünde duruyor, arada bulunan seyircilere ek i bir surat ile hitap ediyordu: - Bakın adamlar, ben Donanma muhtesibiyim. Donanmanın muhtaç oldu ğu eylerin noksan ve kusurunu gözler, tefti e çalı ırım. Ben sizin için uyku ve rahatımı terk ettim. Gece ve gündüz at ve eek boynuna dü tüm. Ba- kayım zevk ve safanız tamam mı? Sakın ha zevklerinizden bir ey eksik i le- meyin, sonra pi man olursunuz ” ( Vilâdetnâme, 17- 18)

Lohusalık, Ana Gecesi: Yeni do ğum yapmı kadına lohusa, do ğumdan sonraki yedi veya kırk günlük döneme de lohusalık denir ( TDK, Türkçe Sözlük, 2005: 1313). Eski Đstanbul hayatında çocuk do ğumu ile aile mürüvvetinin akrabalar, ahbaplar ve komularla payla ıldı ğı, lohusanın yataktan kalktı ğı, yedinci günün gecesine “Ana Gecesi” denir. Toplantıya ça ğrılacaklara davetnâme yerine ieleri gaz boyamalarına sarılı gelin telleri ve kurdelelerle süslü kırmızı lohusa erbeti gönderilir. Sadece ka- dınlar tarafından kutlanır. Yakın akrabalar, dostlar, yüz görümlü ğü hediyeler getirip bebe ğin kunda ğına takarlar ( Đ A II, 835 ).

Be ik alayı: Padi ahların bir evladı dünyaya geldi ğinde çocu ğun be iği ve be ik ta- kımı, e ğer hayatta ise Vâlide Sultan, Vâlide Sultan yoksa padi ahın en büyük kız karde i, o da yoksa hânedanın en ya lı kadını tarafından hazırlanır ve tantanalı bir alayla taht, ehir halkına gösterilir ve lohusanın odasına götürülürdü. Bu uygulamaya be ik alayı denilirdi ( Đ A V, 2561- 2562).

Koçu’nun hazırlayıp yayınladı ğı Vilâdetnâme ’de “Be ik Alayı” hakkında u bilgiler verilir: Padi ahların çocu ğu do ğdu ğunda, doğumun yedinci günü çocu ğun be iğini Valde Sultanların göndermesi kadim saltanat kanunlarındandı. Do ğumun yedinci günü kadim adet üzere, be ik büyük bir alay tertip edilerek Saray-ı Hümâ- yûn’a götürülürdü.

176

Alayın ba ına Divan-ı Âli çavu ları, arkasından samur erkân kürkleri ile vezir ağaları, arkasından gedikli zâim a ğaları, onların arkasından sadrazamın silahtarı ile gedik a ğaları ve beraberlerinde yüz nefer atlı Enderun a ğaları, onların gerisinde hel- vacılar, kethüdalar, gerisinde bostancılar odaba ısı a ğa, Sadrazam’ın selâm a ğası, kapıcılar kethüdası a ğalar, onların pe inden sedaret mektupçusu, birinci ve ikinci tezkereci efendiler, sonra çavu ba ı a ğa ve reisü’lküttap efendi, ardınca iki yüz tabla miktarı meyveler, çiçekler, dilber duda ğından lezzetli helvalar ve türlü türlü ekerle- meler ile hademeler, sonra teker teker sultanın ba a ğaları, onların gerisinden de be- ik geliyordu.

Be iği dört nefer uzun boylu çuhadar, birer elleriyle balarının üstünde götürü- yorlardı. Sa ğında ve solunda da kırk nefer beli gümü kamçılı çuhadar yürüyordu. Be iğin arkasından bütün debdebe ve ihti amı ile sadaret kethüdası, onun arkasından mehterhâne takımı geliyordu ( Vilâdetnâme, 22- 24).

5. 2. SÜNNET DÜ ĞÜNLER ĐYLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR

Koçu’nun eserlerinde saray sünnet dü ğünlerinin hazırlık safhasından sonuna kadar pek çok ayrıntıya yer verildi ği, halkın sünnet dü ğünlerine ait uygulamaların da tulumbacılar vasıtasıyla nakledildi ği görülmektedir.

5. 2. 1. Saray’ın Sünnet Dü ğünleri

Re ad Ekrem Koçu, sünnet dü ğünleriyle ilgili olarak bazı eserlerinde çok az bilgi verirken hazırladı ğı bir eserinde konuyu etraflıca i lemi tir. Sünnet dü ğünleriyle ile verdi ği bilgiler ço ğunlukla ehzadeler için tertiplenen görkemli ve geceli gündüz- lü e ğlencelerin yapıldı ğı dü ğünler olmu tur. Saray hayatından sahneler de sünnet dü ğünlerinin anlatımı yoluyla okuyucuya verilmi tir.

IV. Mehmed’in (1648- 1687) sünnet dü ğünü, cülûsundan iki sene sonra ya- pılmı tır. Sultanı, dokuz ya ında iken Cerrah Dervi A ğa sünnet etmi tir. Hanende-

177 ler, sazendeler, türlü gösteriler yapmı , sünnet dü ğünü bir hafta sürmü tür (THHSRM, 21- 24).

III. Murad’ın (1574- 1595) o ğlu ehzade Mehmed için, ellibe gün devam eden bir dü ğün düzenlenmi tir. Đran ahından Özbekler padi ahına, Moskova Pren- sinden Fransa Kralına kadar pek çok devlet adamı sünnet dü ğününe davet edilmi tir. Hazırlıklar altı ay öncesinden ba lamı tır. Büyük ziyafetler verilmi tir. Ziyafetler ve gösteriler elli be gün boyunca devam etmi tir. ehzadeyi Vezir Mehmed Pa a sün- net etmi tir (THHSRM, 25- 26).

XVIII. yüzyılın ilk yarısında ya amı ve devrinde öhret bulmu air Seyyid Vehbi’nin Sûrnâme adlı eserine ba ğlı olarak Re ad Ekrem Koçu, Sultan III. Ahmed’in (1703- 1730) o ğulları için yapılan, on be gün, on be gece devam sünnet dü ğününü etraflıca anlatmaktadır.

Sultan Üçüncü Ahmed’in dört ehzadesinin sünnet edilmesi hazırlık safhasın- dan itibaren anlatılır. ehzade Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Beyazıd’ın dü ğünleri Okmeydanı’nda yapılmı tır. Sadrazam Nev ehirli Damat Đbrahim Pa a, iki ay önce- sinden hazırlıklara ba lamı tır. Sûr eminli ğine Halil Efendi tayin edilmi tir. ehzade- lerle birlikte 5000 fakir çocuk da sünnet ettirilmitir.

Sünnet dü ğünü hazırlıkları olarak, Eski Sarayın Beyazıt Camii avlusuna bakan bahçesinde çadırlar kurulmutur. Sünnet hediyelerinin te hir edilece ği alanlar düzen- lenmi tir. Usta ekercilere rengârenk ekerlerden yapılmı çiçeklerle çiçek bahçesi tanzim edilmi tir. Ziyafet ve gösteriler için, binlerce ördek, kaz, güvercin, tavuk ve hindi getirtilmi tir. 10.000 a ğaç sini ve eker ikramı için 100 tane büyük mevlit tab- lası yaptırılmı tır. Okmeydanı etrafına mahyalar kurmak için 15.000 kandil ve 10.000 kandil kutusu hazırlanmı tır. Sazende ve hanendelerden heyetler te kil edilmi tir. Nedim, Seyyid Vehbi, Taib ve Raid gibi airler arkılar, gazeller yazmı lar- dır. 5000 fakir çocuk için de elbiseler diktirilmi tir (Sûr, 7- 8).

178 Üçüncü Ahmed, o ğulları için yapılacak sünnet dü ğününde herkesin az veya çok getirece ği hediyeyi, onu sunacak olanın zevkine bırakmı tır. Osmanlı padi ahları kızlarını evlendirir ve o ğullarını sünnet ettirirken yaptıkları dü ğünlerde bütün devlet ricali, büyük memurlar, ecnebî sefirler hediyeler takdim ederlerdi. Dü ğünlerde “ordu alayı” denilen büyük esnaf alayları tertip edilir, her sınıf esnaf türlü kıyafetlerde ve hünerlerini, marifetlerini, sanatlarını göstererek padi ahın ve halkın önünden geçtik- ten sonra, geline yahut sünnet edilecek ehzadeye hediyelerini sunarlardı.

Sünnet hazırlıklarının önemli i lerinden olarak dü ğün enliklerinin yapılaca ğı yerler padi ah ve sadrazamın ota ğının, vezir çadırlarının yerleri belirlenmi tir. Kâ ğıt- hane’den su getirecek sakalar ayarlanmı tır.

Üçüncü Ahmed’in ota ğı, ayın on be inci günü on kurban kesilerek kurulmu tur. Aynı gün Đbrahim Pa a’nın çadırı, yedi kurban kesilerek kurulmu tur. Ardından da- vetliler için iki oba, onlara biti ik olarak kahveci, erbetçi, güllâbçı ve buhurdancı çadırları, sünnet çadırları, cerrah çadırları, tulumba çadırları, çengi ve köçek çadırları hazırlanmı tır (Sûr, 12- 13).

Sünnet günü sabahı Üçüncü Ahmed, muhte em bir alayla tersane sarayından Okmeydanı’ndaki ota ğına gitmi , sadrazam, vezirler ve di ğer devlet erkânı ve yeni- çeri oca ğının büyük rütbeli zabitleri tarafından kar ılanmı , ota ğa girdikten sonra, bayram divanlarında tatbik edilen te rifata göre, bütün zevatı huzuruna kabul etmi - tir. Bayram divanlarında oldu ğu gibi yeniçerilere bin tabla kadar pilav ve zerde da ğı- tılmı tır (Sûr, 15). Sadrazamın maiyetindeki askerlerden bir nefer ayak ciridi oyna- mı tır, kukla gösterileri gerçekle tirilmi tir. Cambazlar gösterilerde bulunmu lardır, padi ah, vezirlere ve devlet erkânına ziyafet vermi tir. Yemekten sonra kahveler, gülsuyu ve erbetler ikram edilmi tir.

Âdete uygun olarak ilk gün ziyafetten sonra hediyeler sunulmu tur. Đbrahim Paa’nın, padi aha sundu ğu sayısız ve kıymetli hediyeler arasında Bihzad tarzında minyatürleri bulunan müzehheb bir Yusuf ile Züleyhâ da vardı (Sûr, 15- 17).

179 Sünnetin ilk gününün gecesinde önce çadır fi eği, sonra fıskiye fi eği, ardından Çarkıfelek fi eği ve son olarak da birçok havai fi ek atılmı tır (Sûr, 17).

Sünnetin ikinci ve üçüncü gününde çengiler, kılıçlı parende atan cambazlar, kılıç köprüden yalın ayak geçen cambazlar, iebazlar hünerlerini sergilemi lerdir. Ulemaya ziyafet verilmi tir, hediye kabulleri devam etmi tir. Okmeydanı’nda kandil donanması boy göstermi tir (Sûr, 18- 21).

Sünnetin dördüncü ve be inci günleri saz fasılları olmu , cambaz ahin’in zenbil hüneri seyredilmi , ok müsabakası izlenmi , güvercinler uçurulmu , çarkıfe- lekli, sazlı köçekli sallarla, gece deniz donanması gerçekle tirilmi . Bekta i babası kılı ğında bir hokkabazın hünerleri takip edilmi tir. Sünnetler ve ziyafetler devam etmi tir (Sûr, 22- 24).

On be gün devam eden sünnet dü ğününün di ğer günlerinde de esnaf alayları geçit yapmı lar, müsabakalar, ziyafetler devam etmi , ya ğlı güre ler olmu , Bahçıvano ğlu ve Pehlivan Halil oyuncu kollarının oyunları seyredilmi , on be inci gün bütün Đstanbul halkına ziyafet verilmi , fi ek enlikleri, atlı cirit gösterileri, sün- net alayı olmu ve Yeni Saray’a getirilen ehzadelerin sünnet ettirilmesiyle enlikler son bulmu tur (Sûr, 28- 38).

5. 2. 2. Tulumbacıların Sünnet Dü ğünleri

Tulumbacılar, özellikle de Üsküdar tulumbacıları ba ka ba ka semtlerde sün- net dü ğünleri tertip ederlerdi.

Üsküdarlı Vasıf Hiç’in verdi ği bilgileri Re ad Ekrem Koçu öyle ifade etmi - tir: “Mahalleden sekiz on fakir çocuk bulunur, çocuklara birer kat esvap ile birer çift ayakkabı, bir kat çama ır, bir fes alınır, giydirilir, (çocuklar) iki er iki er faytonlara oturtulur, her faytonda bir ya lı tulumbacı çocukların kar ısına, bir genç tulumbacı da arabacının yanına oturur; davul, zurna, çifte nekkareden mürekkep bir

180 saz takımı ile iki Kıptî o ğlan da bu araba katarının önüne geçer, onların önünde bayramlık mintan-formalarını giymi , ba larında bayramlık fesleri, genç ve yakı ıklı dört tulumbacının omuzunda tulumba sandı ğı, daha önde fenerci, o da bayram gü- nüymü gibi giyimli bir alay düzülürdü. Davul zurna çalarak ve yolda köçek oynata- rak çocuklar Acıbadem, Ba ğlarba ı, Çamlıca gibi kibar ve rical kö klerinin, kâ âne- lerin bulundu ğu yerlerde dört be gün dola tırılır, bah i toplanırdı. Bir gün de aynı dizi üzerine kayıklarla bir deniz alayı tertip edilir ve aynı cümbü le ta Beykoz’a kadar Bo ğaz’a çıkılır, yalılardan bah i ve hediyeler alınırdı. Dü ğün yerine gelen halk da eli bo gelmezdi. Sünnet çocuklarına birer de sünnetlik entari yapıldıktan sonra her birinin eline azıcık da para verilir, toplanan bah ilerden dü ğünün sair masraf- ları çıktıktan sonra geri kalan bah i ve hediyeler sandı ğın omuzda ları arasında payla ılırdı (Tulumbacılar, 93- 94).

5. 3. EĞĐ TĐM VE Ö ĞRET ĐMLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR

Re ad Ekrem Koçu, e ğitime okul e ğitimi ve okul dı ı e ğitim diye sınıflandı- rabilece ğimiz iki ayrı ekilde yer vermi tir. Okul e ğitimi kapsamında mahalle mektebi anlatılmı , okul dı ı e ğitimde ise cami dersleri ve usta- çırak e ğitimi söz konusu edilmi tir.

5. 3. 1. Okul E ğitimi

Mahalle Mektebi

Koçu, mahalle mektebini anlatırken büyük ölçüde, Ahmed Râsim’in Falaka adlı eserinden faydalanmı tır. Biz de “Âmin ile Mektebe Ba lanı , Âmin Alayı” maddesini ve bu maddeye kaynak olan Falaka ’nın ilgili kısımlarını özetleyerek Os- manlı’da mahalle mekteplerinin durumunu vermeye çalı ıyoruz:

Osmanlı’da e ğitim mecburiyeti ilk olarak Đstanbul’da 1824 yılında yayımla- nan bir fermanla gerçekle tirilmi tir. Đstanbul’da e ğitime, resmen mecburi olmadan önce de önem verilirdi. Tahsil ve terbiyenin ilk maddesi “Hocaya hürmet etmeyen

181 zelil olur.” hikmetine ba ğlı olmaktı (Falaka, 145). Hoca, mahalleliden daima hürmet görürdü. Đstanbul’un en eski mahalle mekteplerinden Küçükpiyale’deki Abdulkadir Çavu Mektebi ve geceli mekteplerin ilklerinden biri olan Darü afaka mahalle mektepleri e ğitim için en gözde mekteplerdendi (Falaka, 144, Đ A I, 117 ).

Çocuk okula âdeta merasimlerle ba lardı. Bu merasimlerin biri evde yapılırdı, biri de alay halinde ve toplu olarak gerçekle tirilirdi. Evde yapılan merasim “bed’i besmele” idi. Çocu ğun okumaya ba latıldı ğı gün yapılan bir dua töreni idi. Çocu ğun velisi tarafından kudretinin yetti ği kadar, hoca efendiye uygun bir hediye, akrabaya, ahbaba, konu kom uya da bir ziyafet verilirdi. Eski konaklarda evin o ğlu okuma ça- ğına basıp da bir hoca tutuldu ğunda, “elif” diyerek ilk dersini aldı ğı gün hoca efendiye bir çama ır bohçası hediye edilirdi ( Đ A V, 2367- 2368; Đ A VI, 2937 ).

Bilhassa erkek evlat sahipleri için “bed’i besmele” sünnet dü ğünü gibi bir aile mürüvveti bilinirdi. Çocuk yeni elbiseler giydirilmi , ba ında nazarlıklı, elmaslı bir nefes veya külah, takke vb. uygun bir ba lıkla getirilir. Önce hocasının sonra babası- nın ve di ğer davetlilerin ellerini öper, hocanın önünde diz çöküp oturur. Hoca efendi tarafından çocu ğa zihin açıklı ğı dileyen kısa bir duadan sonra bir besleme çektirilir ve törene son verilir ( Đ A V, 2367- 2368).

Daha büyük co ku ve kalabalıkla, halkın birlikte katıldı ğı bir merasim alayı daha vardı. Buna “âmin alayı” denirdi. Çocuk mektebe ba lamadan çar ı’ya gidilip alı veri yapılır; yeni elbiseler, gıcır gıcır potinler alınır, altınlı, nazarlıklı fesler takı- lır, yan tarafına sırmalı cüz kesesi asılırdı. Çocuğun mektepte oturaca ğı minder de evden götürülürdü.

Âmin alayı yapılmadan bir gün önce çocu ğun ba layaca ğı mektebin hocasına haber verilirdi, yine bir gün önce çocuk, hamama götürülüp yıkanırdı. Âmin alayı yapılaca ğı gün mektepte de hazırlıklar yapılır, âmin alayı için çocuklar yeni ve güzel kıyafetlerini giyer, o gün cüzler ve cüz keseleri getirilmez, âmin alayından sonra mektep paydos edilirdi. Âmin alayı kalabalık olurdu. Ahmed Rasim, kendisi için yapılan

182 âmin alayına en az yüz ki inin katıldı ğını ifade eder. Âmin alayında önce kalfa ve beraberindeki ilahiciler ilahi okur sonra âminciler bir hengâme koparırdı.

Âmin alayında okunan ilahiler genellikle Yunus’tan veya Niyazi-i Mısrî’den seçilen sâde dili olan ilahiler olurdu. Bazı çocuklar da programa uymayıp, özellikle de Tanzimat’tan sonra belli ba lı harp veya halk arkısı özelli ği kazanmı

“Ey gaziler yol göründü yine garip serime ” veya “Sivastopol önünde yatan gemiler Atar nizam topunu yer, gök iniler ” gibi parçalar okurlardı.

Ardından hoca veya eyh efendi dua eder, çocuklar üç defa âmin derdi. Âmin alayı bir semtte o zaman için bir tema â hadisesiydi. Bu durum aynı zamanda kadınlar ve kızlar için de soka ğa çıkma bahanesiydi. Ayrıca insanlar hayırlı olacak çocukların âminlerinde meleklerin de bulunaca ğına ve âminde bulunmanın sevap oldu ğuna ina- nırlardı.

Mektebe yeni ba layan çocu ğa mektepte üç gün di ğer çocuklardan farklı dav- ranılırdı. Çocuk kalfanın yanında oturur, dersini verdikten sonra di ğer çocuklardan bir saat evvel ö ğle yeme ği ve ikindi azadı için eve gönderilirdi. Kabiliyet ve iste ğine göre eğitim hayatı mahalle mektebi sonrası da devam ederdi (Falaka, Đ A, II, 783- 790).

5. 3. 2. Okul Dı ı E ğitim

Câmi Dersleri

Büyük selâtin câmileri Đstanbul’da Đslâmi ilimler için birer yüksek okul olagelmi lerdir. Medreselerdeki derslere o medresenin talebelerinden ba ka kimse devam edemezken; câmi dersleri serbest kürsülerdir. Đsteyen herkes bu derslere katıla-

183 bilirdi. Câmi müderrisleri devrin en seçkin, derin ve geni bilgili simaları olurdu, çünkü medresede ders esnasında hocaya soru sorulmaz, mü killer için kendisine sonra müracaat edilirdi. O da bu sorulara istedi ği zaman cevap verirdi, ancak câmi derslerinde konu dı ına çıkmamak artıyla hoca soru ya ğmuruna tutulup âdeta imtihan edilirdi. Sorulara yeteri kadar cevap verilemez ise cemaat, câmiyi terk ederdi. Câmi dersleri sabah, ö ğle ve ikindi namazlarından sonra verilirdi ( Đ A VI, 3356- 3357).

Đstanbul’daki selâtin ve vüzera camilerinin hepsinde birer Sıbyan mektebi vardı ( Seyahatname I, 50).

Çıraklık E ğitimi

Koçu, eski Đstanbul’da imdikinin aksine çıra ğının hallerinden ustaların sorumlu tutuldu ğunu söyler, kendi devrindeki durumdan ikâyet eder ( ĐK, 43).

5. 4. EVLENMEYLE ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR

Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde evlenme merasimleri, hazırlık safhasın- dan ba lamak üzere etraflıca anlatılır. Hem sarayın hem halkın evlilikle ilgili âdet ve uygulamalarına yer verilirken hangi sosyal de ğiimlerin ya andı ğına da temas edilir.

5. 4. 1. Saray Dü ğünleriyle Đlgili Âdet ve Uygulamalar

Re ad Ekrem Koçu, saray dü ğünlerinin nasıl oldu ğunu kendine has üslubu ile Đstanbul Ansiklopedisi ’nde öyle anlatır:

“Osmanlı saray dü ğünleri bir gelenek olarak yedi gün yedi gece sürerdi. Ta- rih kaynaklarımızın kaydına göre bu dü ğünlerin en muhte emi Kanuni Sul- tan Süleyman’ın ( 1520- 1566) sadrazamı Damad Makbul Đbrahim Pa a’nın dü ğünü olmu tur. Padi ahlar ve ehzadeler cariyelerle yatmı lardır, cariyeler gebe kaldı ğı zaman da, do ğacak çocu ğun me ruiyeti için nikâh kıyılmı , cariye “Haseki” unvanını almı tır; nikâh merasimi de saray muhitinde kal-

184 mı tır. ehzâdelerin dü ğün mürüvveti, yedi gün yedi gece hatta onbe gün onbe gece süren tantanalı ve muhte em dü ğünler olmu tur. Osmanlı hane- danında tek sima olarak Sultan Đbrahim, Hümâ ah adındaki bir kızla dü ğün yaparak evlenmi , sevgilisini telli duvaklı gelin olarak görmü ve bundan ötürü de bu kadın tarihimizde “Telli Haseki” lâkabını almı tır. Osmanlı vak’anüvislerinin kaydettikleri saray evlenme dü ğünleri padi ah ve kız karde leri sultanların dü ğünleridir ” ( Đ A X, 5417).

Sultan Üçüncü Murad’ın Kızının Dü ğünü

Vezir Đbrahim Pa a ile Sultan Üçüncü Murad’ın (1574- 1595) kızının dü ğü- nünde Đbrahim Pa a’nın sa ğdıcı Kılıç Ali Pa a olmu tur. O zamana kadar sultan kız- larının nikâhı 1000 altına kıyılırken; Hoca Sadeddin Efendi, sultan kızının nikâhını 3000 altına kıymı tır. Nikâh kıyıldıktan sonra dü ğün ziyafetleri verilmi tir. Nikâhın üçüncü Per embe günü de gelin alma alayı yapılmı tır. Đbrahim Pa a Sarayı’nda ö ğle ziyafeti olmu tur (THHSRM, 26- 30).

Ay e Sultanın Dü ğünü

III. Mustafa’nın (1757- 1773) kız karde i Ay e Sultan ile devrin vezirlerinden Silahtar Mehmed Pa a’nın dü ğünü de Koçu tarafından nakledilen dü ğünlerdendir ( Đ A III, 1638- 1639).

5. 4. 2. Halk Dü ğünleriyle Đlgili Âdet ve Uygulamalar

Saray dü ğünlerinin dı ında Đstanbul Ansiklopedisi’ nde halkın dü ğün âdetle- riyle ilgili bilgilere de rastlamak mümkündür. Koçu, eski dü ğünlerde hazırlıkların haftalar öncesinden ba ladı ğını bildirir, salon dü ğünlerin nasıl yapıldı ğı hakkında etraflıca anlatımlarda bulunur ( Đ A X, 5413- 5415).

“Gelin Hamamı”, ansiklopedide öyle i lenmi tir: “Bilhassa Đstanbul’da artık terkedilmi gibidir çok eski bir milli gelenek idi; bir kızın, gelin olması münasebeti

185 ile ve bir törenle hamama götürülmesidir. Hamamda ayrıca, dü ğüne tekaddüm eden, kadınlar arası bir e ğlence tertip edilirdi. Gelin hamamı Salı günü olurdu, Per embe de zifaf, dü ğün olurdu. Gelin hamamına kız ve o ğlan taraflarını bütün akraba ve ah- bapları, mahalle ve semt kom uları davet edilir, kadın saz takımları, hanendeler, çen- giler tutulurdu. Gelin kız bir hala yahud teyze hanımın yanında önceden gider, hamamda davetlileri kar ılardı” ( Đ A XI, 6084 ).

Üsküdarlı Deli Mehmet Kaptan’ın dü ğünü evlenme merasimine örnek olarak anlatılmı tır. XIX. yüzyıl yeniçeri zorbalarından olan kalyon kaptanı Deli Mehmet ve zorbalıkla yaptı ğı dü ğün öyle olmu tur: “Esnaf ve tüccar haracı ile ba ğ bahçe, han, hamam, konak sahibi olmu ahlaksız bir adamdı. Üsküdar’da Bursalı Haraccızâde Esa Efendinin güzellikleri dillere destan olmu bir o ğlu ile bir kızı vardı. Deli Mehmed önce bu adamın o ğlunu ba tan çıkarıp oca ğa civelek yazdırdı ve yanına aldı. Sonra da kızına musallat oldu, bir gece yarısı haytalarını pe ine taktı, Esad Ağa’nın konağını bastı, güzel kızı pala zoru ile çıkarıp aldı, civardaki bir mescidi açtırarak evinden alınan imam efendiye yine bıçak zoru ile nikâh kıydırdı. Sonra Üs- küdar yeniçerileri ile eclafından mürekkep be yüz ki ilik bir kafile ile kayıklara dol- dular, gece yarısı, davullar, zurnalar, me alelerle denizde bir dü ğün alayı yaparak gelin kızı Kasımpa a’ya götürdüler ( Đ A X, 5415- 5416 ).

Meselâ Đstanbul’un Yalova Kazası’nın Kılıçlı Nahiyesi köylerinden Çukur Köyü a ağı mahallesine 1926’da Bulgaristan’ın Aydos Kasabası’ndan gelerek yerle- en Aydos’lu göçmenlerin dü ğün davetleri öyle anlatılır: “Yenge adı verilen bir ya - lı kadın kapı kapı dolaarak davetiye yerine üzümlü çöreklerle birkaç sap gelin teli da ğıtır. Bunları alanlar da telleri hemen ba ına ili tirir ve çörekten de bir parça kopa- rıp a ğzına atar” ( Đ A VIII, 4173, 4175).

“Evlenme Dü ğünleri” ansiklopedi maddesinde Đstanbul dü ğünlerinde meydana gelen de ğiimler dile getirilirken gelenek hakkında da bilgi verildi ği görülmekte- dir: “Memleketimizde ve bilhassa Đstanbul’da evlenme dü ğünleri, uzak ve hatta yakın geçmi e nazaran çok de ğimi tir. er’i nikâhın yerine medeni nikâhın kaim

186 olması, müslümün Türk kızının örtü altından çıkması, müstakil çatı aile meskenleri- nin yerlerini apartman dairelerine terk etmesi, günlük türlü ictima ve iktisadi de ği- iklikler evlenme dü ğünlerinde pek çok örf ve âdeti terk edilmesine sebep olmu tur. Artık bir sandık odası yoktur; dolayısı ile bir kız çocu ğunun dünyaya gelmesi ile o odaya konulan ve içi dü ğününe kadar geçecek on üç on be yıl boyunca çeyizle dol- durulacak olan bir çeyiz sandı ğı da yoktur; moda yenilikleri ayak takımına varınca takip edilmektedir, kuma ların renkleri, desenleri, hatta isimleri durmadan yenilen- mekte, de ğimektedir. Çeyiz bir ma ğazada satılamayarak kalmı “Tapon Kuma ” olacaktır. Artık kızla o ğlan tanı ıp, görü üp ve sevi ip evlenmektedir. Kıza koca, o ğ- lana zevce bulan kılavuz kadınlar, görücüler yoktur…zamanımda ev dü ğünleri Đs- tanbul civarındaki köyler ile Đstanbul içinde çok dar gelirli aielelerin muhitinde kal- mı tır ( Đ A X, 5413- 5414).

187

6. SOSYAL HAYATLA ĐLG ĐLĐ FOLKLOR UNSURLARI

6. 1. MESLEKLER VE MESLEKLERLE ĐLG ĐLĐ ÂDETLER VE UYGULAMALAR

Meslek gruplarına ait olan ayrıntılar ehrin kültürel kimli ğini ortaya çıkar- mamız açısından de ğerlidir. Çünkü meslekler para kazanmanın ötesinde insanların kimli ği haline gelir ve sosyal dokuyu ekillendirirler.

Esnaflar, Đstanbul’un sosyal hayatında zannedildi ğinden daha etkin rol oyna- mı lardır. Đnsanların ço ğu zaman farkında olmadıkları eksiklerini seyyar esnaf, kendilerine has tekerlemelerle, seslenmelerle halka duyurmu lardır. Berber esnafı berberlik dı ında di çekimi ba ta olmak üzere tedavi i lerini de üstlenmi tir. Mahalle bekçileri, güvenli ğin ötesinde mahallelinin ihtiyaçlarını kar ılamı lardır.

Ticaret hayatı sabit mekânlara ba ğlı olarak genellikle çar ılarda ekillenmi - tir. Đstanbul’da ticaret hayatının en canlı oldu ğu yerler çar ılardır. Bu çar ılardan bir çe idi bedestendir. Bedestenler genellikle üstü kapalı çar ılardır, ço ğunlukla satılacak mallar belli bölümlerde isimlendirilerek satılır, bez satılan bezzaz mahalli, kuma satılan yer, silah satılan yer, mücevher satılan yer ayrıdır. Đstanbul’da bedesten ismi altında üç büyük tarihi kapalı çar ı vardır: Cevâhir Bedesteni, Sandal Bedesteni, Ga- lata Bedesteni. Re ad Ekrem Koçu, bedestenlerin krokilerini vermi tir, her bedesten- de kaç dükkân oldu ğunu ve toplam metrekarelerinin ne kadar oldu ğunu belirtmi tir ( Đ A V, 2345- 2362).

“Eski toplum hayatımızda geçim yolunu devlet kapısı dı ında arayarak ticaret ve zanaat ile me gul olmak, bir dükkân açmak, imalathane kurmak serbest de ğildi. Gedik denilen bir sınırlamaya tâbi idi ve her sınıf esnaf ve sanat erbabı XVII. yüzyıl sonlarına kadar “Tarîki Fütüvvet” (Mertlik, yi ğitlik tarikati) yahut “Tarîki Hirfet” ( Esnaflık, zanaatkârlık tarikatı) kurmu lar XVII. yüzyıl ba ında da onların yerine

188 “Esnaf Loncaları” kurulmu tur. Fütüvvetnâmelerde herhangi bir i in ve zanaatın ön- ce kimin tarafından icra ve Peygamberimizin zamanında ilk Đslam toplumu içinde ilerin ve zanaatların eshabı kiramdan kimin tarafından i lendi ği yazılmı tır. Đ te eshaptan o kimseler memleketimizde “Pîr” olmu tur. Đstanbul’da Müslüman Türkle- rin dükkânlarında, atölyelerinde, dükkânın, atölyenin en erefli yerinde beyit bir levha halinde mutlaka bulunurdu. Meselâ berber dükkânlarında :

Her sabah beslemeyle açılır dükkânımız Hazreti Selman Pâkdir pîrimiz üstâdımız levhası olurdu ( Đ A X, 5314- 5315).

6. 1. 1. Meslek Dalları

Tarihte Đstanbul Esnafı, bütünüyle esnafları anlatan bir eserdir. Bu eserinde Koçu, u ba lıklar altında esnaflar hakkında bilgiler verir: Gedik Tarik, Lonca, Pir s. 11, Tarik-i Fütüvvet, Hirfet eyh, Nakip Duacı, Çavu Kâhya s. 15, Lonca Sandık, Han ve Çar ılar s. 19, Lonca Vakıfları ve Esnaf Kıyafeti s. 23, Eski Müslüman Türk Esnafının Makbul Ahlakı s. 27, Mehterler ve Çökürcüler s. 31, Çengiler s. 39, Ber- berler s. 47, Çiçek ve Çiçekçiler s.61, Esirler ve Esirciler s. 71, Bakkallar s.83, Çöp ve Çöpçüler s.93, Dilenciler s. 101, Araba ve Arabacılar s. 111, Bekçiler s. 123, Ah- lak Zabıtası s. 133, Cellatlar s. 145, Dayak s. 153, Bekâr U aklar s. 161, Đstanbul’a Çalı maya Gelen Đ çilere Dair s. 187, Yalın Ayaklılar s. 197, Đçi Statüsü s. 205, Es- naf Nizamı s. 211, Çırak Çıkarma s. 215, Narh Defterleri s. 221, Esnaf Tefti i ve Cezaları s. 227, Ordu Esnafı s. 231, Saray Dü ğünlerinde Esnaf Alayları ve Esnafın Dü ğün Hediyeleri s. 237, Esnafın Yeniçeri Civanları ve ehrengizler s. 247, Esnaf Türküleri s. 251, Esnaf Kantoları s. 259, ahane Bir Fıkra s. 263, Yeniçeri Taslakçısı Đki Esnaf Gencinin Hikâyesi 267, Do ğramacı Çıra ğının Altın Saat Hikâyesi s. 271.

Ayrıca Re ad Ekrem Koçu, hazırlamı oldu ğu Evliya Çelebi Seyahatname- si ’nin birinci cildinde “ Đstanbul ve Civarında Bulunan Asker ve Esnaf Hicri 1048 ( Miladi 1638 ) Ordu Alayı” ba lı ğı altında esnaflarla ilgili olarak ayrıntılı bilgiler verir ( Seyahatname I, 103- 176).

189

Biz bu eserlerinin dı ında kalan, esnaflarla ilgili da ğınık bilgileri alfabetik olarak verip bir bütünlük sa ğlanmasını amaçlıyoruz.

Alacacılar: Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakline göre XVII. asrı ortasında Đstan- bul’da 70 dükkânda 100 nefer alacacı yer alırmı . Esnaf alaylarında alaca dokuyucu- lar pe temalciler, dimiciler, bezciler arabalar üzerinde kurulmu tezgâhlarda alaca dokuyarak geçerlermi ( Đ A I, 570).

Asesler: Ases’in lügat mânâsı gece bekçisi, geceleyin kol gezendir. Đstanbul’un zabı- ta amirlerindendir. Aslında Yeniçeri Oca ğı’nın bölük ortalarından 28. ortanın çorba- cısıdır ( Đ A II, 1097).

Bakıcılar: Falcı, ceffar, remmal de ğildirler, Đstanbul’un günlük halk hayatında ara- nan, i leri yasaklandı ğı halde, aynaya, evlerindeki kuyunun ayna gibi yüzeyine, yak- tıkları tütsünün dumanına, içirdikleri kahvenin fincanda kalan telvesine, yaydıkları iskambil kâ ğıtlarının dizili ekillerine, serptikleri kuru baklaların yayılı ına bakarak gelecekten haber veren, kaybolmu ve çalınmı mücevherlerin, paraların yerini ve hırsızının e kâlini söyleyenlerdir ( Đ A IV, 1887).

Arziye Hocahanım: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarının bakıcılarındandır. Üfürükçülük ve büyücülü ğü yoktur, yalnız bakıcılık eder, çıkınından be yüzlük tesbihi, saplı tütsülü ğü ve küçük bir kutudaki dolama baharını andırır tütsüyü çıkarır, çanağa ate koyar, bakaca ğı ki iyi kar ısına oturtup adını, babasının anasının adlarını sorduktan sonra ate e bir tutam tütsü atarak tesbihi çeke çeke gözleri havada söyler dururmu ( Đ A II, 1078).

Aynalı Bakıcı: XX. yüzyılın ba larında Đstanbul’un me hur bakıcı ve büyücülerin- dendir. Kendisine müracaat edenlere bir karı boyunda bir aynaya bakarak istikbâl- den ve gaipten haber verirdi ( Đ A III, 1608- 1609).

190 Berberler: Kanuni Sultan Süleyman devrinde ( 1520- 1566) kahvelerin açılmasıyla birlikte berber esnafı bir kahveci yama ğı olarak kahvelerin bir kö esine yerle mi tir. IV Murad devrinde ( 1623- 1640) kahve içmek yasak edildi ğinden kahveler bir süre- li ğine kapatılınca berberler müstakil esnaf haline gelmi lerdir. II. Abdülhamid devrinden ( 1876- 1909) itibaren Avrupaî tarzda berber dükkânları açılmı tır. Bu yeni berberler kendilerini eski usul berberlerden ayırmak için “perûkâr” adını almı lardır.

Eski narh defterleri ile esnaf nizamnâmelerinde berberlerin berberlikle birlikte sünnetçi, di çi, hacamatçı oldukları belirtilir. Kellik, uyuz, sıraca, egzama gibi cilt hastalıklarına ilaçlar ve merhemler de yaparlarmı ( Đ A V, 2514- 2520).

Berber civanlarının güzellikleriyle dillere destan olduklarını Koçu, u fıkra yoluyla anlatır:

Mahbubdost bir adam Đstanbul’a gelir, çar ı ve pazar dola ırken bir berber dükkânında güzel bir çırak görür. Çocu ğu bir müddet yakından tema a için dükkâna girer. Ba tıra ı olur, saçlarını kazıtır. Oradan çıkıp be on adım atınca ba ka bir dük- kânda birincisini gölgede bırakan ba ka bir güzel görür. Oraya da girer sakalını kesti- rir. Kırk yıllık sakalı, be on dakikalık göz zevkine feda eder, fakat on adım sonra üçüncü dükkân, öbürlerinden dilber bir berber civanı, oraya da girer, bıyıkları gider. Dördüncü dükkânda ka larını kazıtır, fakat Đstanbul’da ne berber dükkânı biter, ne de berber güzeli. Nihayet bir be inci dükkânda bir peri peyker görür ki, gözleri kapıda mü teri bekler. Oraya da girer. Genç ve güzel berber buyurun der, peykeye oturur. Boynuna pe kiri ba ğlar, adamın ba ını dizine alıp tıra edecek, fakat görür ki ne saç, ne sakal, ne bıyık, ne ka var, cascavlak bir kelle. Adam zarif ki iymi . Gencin hay- retini görünce: -Oğul! Bu hâle sizin yüzünüzden geldim, kanım sana helal olsun, hazır ustura elindeyken, sen de boynumu vur, beni halâs eyle, der ( Đ A V, 2522).

Çömlekçiler: Topraktan çanak çömlek, desti, sürahi, bardak, kâse, küp, saksı satan esnaftır. Çömlekçi dükkânları Đstanbul’un büyük çar ı boylarında eskiden beri da ğı- nık durumdadır. Evliya Çelebi’nin nakline göre XVII. yüzyılın ortalarında

191 Ayvansaray ile Eyüp arasında “Çömlekçiler Mahallesi” vardır. Bu çömlekçiler Kâ- ğıthane ve Sarıyer’den getirdikleri çamur ile ma rapa, sürahi ve desti imal ederlermi . XVIII. yüzyılda Đstanbul’a gelmi olan P. Ğ. Đncicyan, [ 18. Asırda ] Đstanbul adlı eserinde bu çömlekçileri 40 imalathane olarak anlatır. Ayrıca bir dönem Beya- zıt’ta bir sıra çömlekçi dükkânı bulundu ğu söylenir ( Đ A VIII, 4119- 4120).

De ğirmenciler: Đstanbul’da elektrik motoru, mazot veya gaz motoru ile i leyen de- ğirmenler kurulmadan önce birkaç yel de ğirmeni dı ında bütün de ğirmenlerinin at ile döndürüldü ğü anlatılmaktadır. Su de ğirmenleri de hep ehir dı ındaydı. Đnsanların temel gıdası olan ekmek üretiminde çalı an de ğirmencilerin 9800 nefer oldu ğunu söyleyen Evliya Çelebi’ye göre XVII. yüzyılın ortalarında Đstanbul’da 925 at de ğir- meni bulunmaktaydı ( Đ A VIII, 4350).

Eğrekçiler: Eğrek, hayvan sulanan yer, gölcük anlamındadır, tarlada suyun akması için açılan çizgi, hendek anlamında da kullanılır. Evliya Çelebi, XVII. yüzyılın orta- larında Sultan IV. Murad zamanında ( 1623- 1640) Đstanbul’da 800 e ğrek oldu ğunu kaydeder, “E ğrekçi” adı verilen amele ve ırgat takımı hakkında bilgi verir ( Đ A IX, 4959).

Ekmekçiler: Đstanbul’un günlük ia esinde ekmek en ba ta gelen gıda maddesidir. Yüzyıllar boyunca Đstanbul’un bu ğdayı, unu ve dolayısıyla ekme ği hükûmetin üze- rinde dikkatle durdu ğu en önemli i lerden olmu tur. Evliya Çelebi’den Ekmekçi es- nafıyla ilgili olarak nakledildi ğine göre; “Pîrleri Hz. Adem’dir, yer yüzüne indiğinde Cibrili Emin’in tâlimi ile bu ğdayı un idüb hamur yapub ekmek pi irdi. Peygamberi- miz zamanında Amr bin Umran ekmekçilere ikinci pîr olmu tur…Ekmekçi esnafının dükkânaları 999 olup 10.000 neferdir.” Evliya Çelebi, ya adı ğı devirde Galata’nın has francala ekmeği ile Tophane’de Đsa Çelebi adında bir ekmekçinin çıkardı ğı ekmekleri övmektedir. Tophane ekme ği için: “Bu kârhânenin sahibi Đsâ Çelebi’ye ehli dilden dervi in biri dua idüb bir vefk ( tılsım) vermi , ondan sonra ekmeğinin öhreti cihana yayılmı , Acem ahlarına bu Tophâne somunundan götürülmü , Đstanbul’dan Isfahan’a üç ayda varabildi ği halde bozulmamı tır ( Đ A IX, 4973).

192 Eskiciler: Eski ayakkabı yamalayıp tamir eden kunduracılardır. Bir kısmı dükkân sahibidir, bir kısmı da çar ı boyu bir yerde kendisini ya ğmurdan ve güne ten koruya- cak münasip bir kö e bulup açıkta çalı ırlar. Bunlar, kunduracı sanatkârlarının en fakiridirler. Eskiden Đstanbul Çar ı Hamamlarının erkekler kısmının kapılarında muhakkak bir eskici bulunurdu, ayak takımından hamama gelenler sökük, delik papuçlarını eskiciye verirler, hamamdan yıkanıp çıkıncaya kadar papuç da tamir edilirdi ( Đ A X, 5282 ).

Falcılar: “Fal, Arapça asıllı bir kelime olup u ğur, güzel baht, iyi tâli anlamındadır; baht ve talii anlamak için bir takım garip vasıtalara müracaat etme, atılan boncuk ve baklaya, tesadüfen açılan bir kitabın bir satırına ve sair bunlar gibi eylere bakarak mâna çıkarma; falcı: Fal açan, fala bakan.” Fal çe itleri olarak Đstanbul Ansiklope- disi nde Kitap Falı, El Falı, Bakla ve Çakılta ı Falı hakkında bilgi verilir. “Falcı Çin- gene Karısı” ve “Çingene Kızı” tuluat sahnesinde kantolarda adları geçen tipler haline de gelmi lerdir ( Đ A X, 5506 ).

Kâğıthaneköylü Âfitab: II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) Đstanbul’un namlı falcılarından bir çingene karısı olarak tanıtılır. Koçu’nun nakline göre Âfitab, ehzade Abdülhamid’in Kâ ğıthane çayırındaki bir gezintisi sırasında falına bakmı : “Üç ay sonra tahta çıkacaksınız.” demi , dedi ği gibi de olmu , üç ay sonra, Abdülâziz, arka- sından Sultan Murad tahttan indirilip Abdülhamid padi ah olmu ( Đ A I, 227; Đ A X, 5506 ).

Fırıncılar: Koçu, Evliya Çelebi’den naklederek Sultan IV. Murad ( 1623- 1640) devrinde yapılmı ordu esnafı alayını anlatırken fırıncı esnafından öyle bahseder: Ekmekçi ( fırıncıların ) pîri Hazreti Âdemdir. Bu ğdayı un ve hamur yaparak pi irdi. Peygamberimiz zamanında Amr Đbni Umran bu esnafa ikinci pîr oldu, kabri Medi- ne’dedir. Đstanbul’da 999 fırın dükkânı vardır, neferâtı 10.000’dir. Esnaf alayında arabalar üzerinde dükkânların kurup kimi hamurkârlık yapar, kimi pi irir, seyircilere ekmek üle tirirler. Üstü çörekotlu hamam kubbesi kadar ekmekleri de arabalar üze- rinde camuslarla çeker götürürler, ama böyle büyük ekmekleri fırında pi irmek

193 mümkün olmayıp yeri hendek gibi yarıp üstüne kül döküp dört tarafına ate ederler, görmeye muhtaçtır ( Đ A X, 5758 ).

Mahyacılar: Mahya, Ramazan gecelerinde, camilerde iki minare arasına gerilen ipler üzerine kandil veya elektrik ampülleriyle yazılan yazı veya yapılan resimdir ( TDK, Türkçe Sözlük, 2005: 1329). Mahyacı da mahya yapan ki iye denilir.

Abdüllâtif Efendi: Eski mahyacılar arasında bu sanatı ıslah edip ilerleten bir sanat- kâr olarak me hurdur. Ya adı ğı devir tespit edilememi tir ( Đ A I, 123 ).

Kaymakçılar: Eyüp’te kadimden beri kaymak ve kaymakçı dükkânları me hurdu. Civarında pek çok mandıra bulunması dolayısıyla, buralardan sa ğlanan hâlis süt ile yapıldı ğından Eyüp Kayma ğı çok öhretli idi. “…bir XVI. asır vesikası Eyyubdaki kaymakçı dükkânlarının uygunsuz kadınlarla erkeklerin bulu ma yerine getirildi ğin- den bahsetmektedir.” Bu konunun halledilmesi ve kadınların bu dükkânlara girmek- ten men edilmeleri için Divan-ı Hümayun’dan Eyüp Kadılı ğı’na ferman gönderilmi - tir ( Đ A X, 5459 ).

Kebapçılar: Bilhassa Eyüp Sultan civarında sıralanmı kebapçılar me hurdu. Eyüp kebapçılarının bir a çılık oca ğı halinde kebap etini terbiye etmeyi bilmeleri, kebapla- rına öhret getirmi ti. Bu kebapçılarda mü teriye kebaplar tabak ile de ğil,bir gelenek olarak kapaklı yuvarlak bakır kebap lengerleri ile arz edilirdi ( Đ A X, 5459 ).

Mahalle Bekçileri: Đstanbul’un günlük hayatında çar ı ve mahalle bekçileri, genel hizmetler arasında dirlik ve güveni sa ğlarlardı. Anadolu’dan gelen, sa ğlam vücut yapısına sahip namusuna dü kün, mahallenin malı olmu ve mahalleye bir bekâr uağı olarak yerle mi , arada sılaya giden, yerine kefili olan birini bırakan, mahallenin besledi ği, malını, canını, ırzını kalp huzuruyla emanet ettikleri güvenilir kimse- lerden olurlardı. Ellerinde ucu demirli a ğır bekçi sopaları yegâne silahlarıydı. Yatsı- dan sonra mahalle mahalle büyük ehir onların olurdu. Kaba ta dö enmi sokaklarda sopalarını aralıklarla vura vura gezerlerdi, böylece ehre güven verirlerdi, bazen de gür sesleriyle yangını haber verirlerdi. Bunların dı ında matbaanın ve gazetelerin

194 bulunmadı ğı devirlerde hükümet emir ve yasaklarını mahalle halkına ilan etmek veya bu maksatla halkı mescide davet etmek, ölüm, do ğum, dü ğün olan evlerin hizmetle- rinde bulunmak, evlerin ve konakların kı odununu kesmek, sakalık, yazın sayfiyeye gidenlerin evlerini beklemek, kiralık evlere kiracı bulmak onların yaptıkları i ler ara- sındaydı.

Ramazanlarda davul çalıp mâni söyleyerek halkı sahura kaldırırlardı, ço ğun- lukla yanlarında bir yardımcıları olurdu. Đstanbul edebiyatında bekçi hatıraları pek çoktur ( Đ A V, 2411- 2412 ).

Oyuncakçılar: “Geçen asrın sonlarında Avrupa’nın fabrika yapısı pek çekici çocuk oyuncakları gelinceye kadar yüz yıllar boyunca Đstanbul’da çocuk oyuncakları el ile ileyen san’atkârlar tarafından, adeta bir i oca ğı halinde Eyyubda yapılmı tır ve Türkiyenin her tarafına “Eyyub Oyunca ğı” adı ile yayılmı dır.” Koçu, bu oyuncakla- rın neler oldu ğu konusundaki bilgileri Muallim Ahmet A ğa’dan aldı ğı notları yayım- larken verir: “…Küçücük çocuk destileri, desti eklinde sulu düdükler, küçücük davullar, çocuk trampetleri, tahtadan arabalar, tahtadan be ikler, küçük defler ve dar- bukalar, kaynana zırıltısı, fırıldak, dönme dolap, topaç, hacı yatmaz, çocuklar için yapılmı Hacivat ve Karagöz tasvirleri.” ( Đ A X, 5461- 5462 )

Eyüp oyuncakları yüzyıllar boyunca Eyüpte oyuncakçı dükkânlarında ve Đs- tanbul’un her semtinde attarlarda, ayrıca sokak sokak dola an ve ço ğunlu ğu “külhan- beyi döküntüsü” olan seyyar satıcılar tarafından satılmı tır.

Seyyar oyuncakçıların oyuncak satmaları öyle dile getirilmi tir: “Külhanbe- yi, bu düdü ğü ne güzel çalar, yeni türküleri ne de kıvrak ara na ğmelerine bo ğardı: Felek bana neler etti, nane suyu nane eker…gibi arkılar gırla giderdi… Çocuklar, marifet çalanda de ğil de, düdükte imi gibi ondan muhakkak alır, fakat ilk üfleyi te hayâl sukutuna u ğrarlardı.” ( Đ A X, 5462 )

195 Oyuncakçı Affan Efendi: Bir Mevlevi dervi i olan Affan Efendi, Đstanbul’un artık benzeri kalmamı bir mahalle attarı olarak tanıtılır ( Đ A I, 223).

Rüya Tabircileri: Rüyaları yorumlayan kimselere rüya tabircisi denilir, bu i i meslek haline getirenler olmu tur.

Hafız Ali Efendi: Abdülaziz devri ile II. Abdülhamid (1876- 1909)’in ilk yıllarında ya amı Đstanbul’un me hur muabbirlerinden olarak tanıtılır. Her gün Tophane’de Kılıçalipa a Camii avlusunda oturur ve mü terilerinin rüyâlarını dinleyerek yorum- larmı ( Đ A II, 648 ).

Sandalcılar: Đstanbul’da ula ımın ço ğu kere mecburi ve en çok ba vurulan yolların- dan biri deniz yoludur. Buna ba ğlı pek çok meslek grubu meydana gelmi tir, biri de sandalcılardır. Koçu’nun eserlerinde yer verdi ği sandalcılar:

Arap Abdurrahman: XIX. asır sonlarında Kanlıca Đskelesi’nin en namlı ve meraklı sandalcılarındandır ( Đ A I, 154 ).

Diyojen Ali Bey: 1914-1915’li yıllarda ya amı Moda ve Kalamı taraflarının öhret sahibi ayya ve kalender bir sandalcısıdır ( Đ A II, ).

Küçük Ahmed: XIX. asır sonlarında Kanlıca Đskelesi’nin en güzel piyadelerinden birine sahip namlı bir sandalcı olarak tanıtılır ( Đ A I, 315).

Sandalcı Ali: Re ad Ekrem’in Vâsıf Hoca’dan nakline göre; Birinci Cihan Har- bi’nden önceki on be , yirmi sene içinde Üsküdar Đskelesi’nin ehir u ağı sandalcıla- rının en namlılarındandır. Karde i Sandalcı Mustafa ve Üsküdar’ın ehir u ağı san- dalcılarından Bekir, Fevzi, Arab Salâhaddin, Bahri ve Sarı Muzaffer gibi öhretleriy- le beraber o zamanlar yapılan Moda deniz yarı larında Üsküdar’ın yüzünü a ğartan delikanlılardandır ( Đ A II, 615 ).

196 Seyyar Satıcılar: Koçu, ayak seyyar satıcıları için ayak esnafı tabirini kullanılır ve onları Đstanbul’un tuzu biberi olarak görür, bu esnafın seslerinin zengin bir edebiyat vücuda getirdi ğini belirtir. Koçu’nun ayak esnafı ile ilgili dü ünceleri öyledir: “Biz- leri çar ılarda, pazarlarda dükkân dükkân dola maktan kurtaran, dola mı olsak dahi kolaylıkla bulamayaca ğımız bin çe it her eyi yolumuzun üzerine seren hatta idrak edemedi ğimiz ihtiyaçlarımızı hatırlatan insanlardır. Bu giri ken, atılgan, yorulmak bilmeyen ve mü terisini kendisi arayıp bulan esnafa her büyük ehir muhtaç ve min- nettardır” ( Đ A III, 1387- 1388).

Meddahlar, hikâyelerine yer yer ayak esnafı ve satıcılarını sokarlar ve onların ağzından nükteler söylerlerdi. Satıcıların sesleri, halk nüktelerine, satıcı sözleri halk musikisine girmi , bazıları üzerine de kantolar yazılıp bestelenmi tir. Örnek:

Dondurmam ekerli kaymak Đnanmazsan tadına bak Mini mini hanımlara Çıtı pıtı beylere Parasını almadan tattırmam

Ayak satıcıları arasında günlük olayları takip ederek malını bu olaylarla alay ederek satanlar olmu tur. Meselâ, Me rutiyet’in ilanında bir ketenhelvacı:

Çama ıra koydum soda Yaptırdım iki oda Üfürükçüdür Ebü’l-Hüdâ Vay ne güzel keten helvam ( Đ A III, 1388- 1389).

Alcı – Balcılar: XIX. asırda tamamen yok olmu , Đstanbul’un kendine mahsus seyyar satıcıları olarak tanıtılır. Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakline göre; balmumunu bal ile ezerek macun kıvamına getirdikten sonra içine biraz ye il boya katarak tutuku u yaparlar, cami avlularında kurulan ramazan sergilerinde, bilhassa bayram yerlerinde, çocuklara “Alici ğim!.. Balçık!..” diye satarlarmı ( Đ A II, 585).

197

...Alıyorum!... : Đstanbul sokaklarındaki seyyar esnaftan eski ve hırdavat alıcılarının kendilerine ses olarak kabul ettikleri bir kelime oldu ğu anlatılır. Koçu, “alıyorum!” dan önce hemen akla gelen her ismin konulabilece ğini söyler ve sözünü öyle devam ettirir: −Eskiler alıyorum: −Eski paltolar, mantolar, elbiseler alıyorum! −Yün alıyorum, pamuk alıyorum! −ieler alıyorum!... ( Đ A II, 606).

Re ad Ekrem Koçu, eskiden sadece Yahudi olan bu alıcıların son zamanlarda Đstanbul’un yerlisi ayak takımı, memleketinin ayak takımı Antepli, Arabgirliler ve özellikle çok miktarda kıptîden oldu ğunu nakleder ( Đ A II, 606).

Đstanbul’un sıkıntılı günler geçiren ailelerinin, ellerinde avuçlarında kalmı son ufak tefe ği hiç insaf ve merhameti bulunmayan bu alıcılara sattıkları anlatılır( Đ A II, 606).

Re ad Ekrem, Đstanbul’da 1940’tan sonra ba layan ka ğıt buhranında, bu alıcı esnafının ehrin sokaklarına derhal: −Eski gazeteler, mecmualar, kitaplar alıyorum!... diye atıldıklarını söyler.

Yine Đkinci Cihan Harbi yıllarında, Đstanbul’da karaborsacılık ve vurgunculu- ğun bütün deh etiyle alıp yürüdü ğü zamanda yeni bir sınıf alıcı esnafının türedi ğini, bunların da serbest satı ı men edilen yalnız memurlara, dul ve yetimlere verilen erzak vesaire fi lerine el attıklarını, en faal merkezlerinin Mısır Çar ısı içi, Haseki Hamamı arkası, Yerli Mallar Pazarı önü oldu ğunu nakleder ( Đ A II, 607).

Aparak: XVII. asır ortalarında ya amı ünlü bir seyyar helvacı ve pidecidir ( Đ A II, 885 ).

198 Arayıcı Esnafı: Đstanbul esnafının ayaktakımındandır. Semt semt, sokak sokak, süp- rüntü yı ğınlarını, enkaz molozlarını, deniz kenarlarını, deniz kenarlarında la ğım a ğız- larını e eleyip ara tırarak bulabildikleri hırdavat ile geçimini sa ğlayan insanlardır ( Đ A II, 970 ).

Arinacılar: Arinacılar, Me rutiyetten önce, kapı tokmaklarını, bakır ve tunç mangal- ları, semaverleri ve sair madeni e yayı temizlemek için kül ve kum kullanan esnaf- lardandı ( Đ A III, 1390).

Ayak berberleri: Arkalarında takım taklavatlarının bulundu ğu zenbil, ellerinde kü- çük bir iskemle ile çar ı pazarları, selâtin cami avlularını, mahalle aralarını gezen esnaftır. ( Đ A III, 1391).

Bir çift ayakkabıcılar: Đstanbul’un tipik külhanileridir. Kunduraya bir çivi çakması- nı bilmedikleri halde, bellerine me in önlük ba ğlayıp bir kunduracı kalfası kılık ve kıyafetinde bilhassa ak amları ayak takımının u ğra ğı olan meyhanelerde ellerinde bir çift ayakkabı ile dola ırlar. “Ismarlama bunlar! Aya ğı sıktı, satıyorum!” diyerek ge- zerler ve ma ğaza fiyatından daha pahalıya ellerindeki ayakkabıları satmaya çalı ırlar (Đ A III, 1394).

Çerçiler: Attarların seyyar olanlarına verilen isimdir. Bunların bir kısmı tek ba ına dola ır, bir kısmı da sala tezgâhını her gün bir ba ka yerde kuran pazarcı attarlardır ( Đ A VII, 3849).

Denizin seyyar esnafları: Eski Đstanbul hayatında denize ba ğlı olarak ya ayan pek çok meslek grubu olu mu tur. Bu esnaf grubu, denizin sadece ula ımda, avlanmada de ğil, alı veri te de etkin olarak kullanıldığını gösterir.

Deniz a çıları: Limanda sandal ile dola an seyyar esnaftır. Biri patron-açı, öbürü çırak-kürekçi, mutlaka iki ki idir. Ustası da kürekçisi de istisnasız külhanbeyi me rep genç adamlardır. Müslüman Türklerdendirler. Kayı ğın içinde bir kara saç mangal içinde balık ve köfte kızartarak bunları satan deniz a çılarının mü terileri ço ğunlukla

199 vapurların ikinci mevki yolcuları, ayak takımından kimseler, askerler ve bazı avare gençlerdir ( Đ A VIII, 4411).

Deniz bakkalları: Hemen hepsi Rumlardan olurdu. Cumhuriyet’ten önce ya ayan deniz bakkalları, çe itli bayraklar çekmi gemiler arasında bir çifte veya iki çifte ka- yıklarla dolaır her nevi bakkaliye e yası satarlar bu arada Yunanlı, Đtalyan, Maltız, Fransız ve Đngiliz kaptanlarla, gemicilerle meyhanecilik ve muhabbet dellalı ğı hizmeti görürlerdi ( Đ A VIII, 4412).

Destan Satıcıları: Đstanbul’un seyyar gazete satıcılarının öncüleridir. Đstanbul’un ilk gazeteleri sucu ve tütüncü dükkânlarında satılırken destancılara Galata Köprüsü’nün üstü, köprünün iki ba ındaki meydanlar, Yenicami’nin arkası, Mahmutpa a Yoku u, Kapalıçar ı’da Bitpazarı kalmı tır. Destan satıcılarının nasıl satı yaptıklarıyla ilgili u örnekler verilebilir: “- Đmam efendiye gönül verip kırk yıllık karısından ayıran, Dızgallı’ya çatır çatır varan, dokuz kocadan arta kalmı yengemin destanı… on para!...”, “Üç otuzundan sonra, kom unun delikanlı o ğluna abayı yakan, kara sevda getirip kendini Kızkulesi’nden denize atan kaynanamın destanı… on para!” ( Đ AV III, 4523- 4524).

Gazete Da ğıtıcıları, Satıcıları: Gazete da ğıtıcı ve satıcıları genellikle çocuklardan olurdu. Đstanbul’da çocukların gazete satıcılı ğı yapması, Birinci Dünya Sava ı’ndan sonra Đstanbul’un i gal altında bulundu ğu yıllarda ( 1918- 1919) ba lamı tır. Bu yıl- larda çıkan Türk gazeteleri i gal kuvvetlerinin sansürü altında tutulmu tur. Yasak edilen haberleri ve makaleleri Đstanbul halkına duyurmak ve okutmak isteyen gazeteler kapanmaya göze alarak bunları yayınlamı lar ve cezaî ehliyeti olmayan çocuklara sattırmı lardır.

Bu çocukların bazıları büyük ana caddeler üzerinde bir kısmı ise gazete okuyan küçük semtlerde, meydanlarda, bir kısmı da günün her saatinde gazete alıcısı bulunan köprünün vapur iskelelerinde, Sirkeci, Haydarpa a Garları’nda ve Rumeli yakası ara trenin di ğer istasyonlarında dola ırlarmı ( Đ A VIII, 4075- 4076).

200 Gazete da ğıtıcısı ve satıcısı olan bazı çocuklar:

Bedri: 1944 senesinde Đstanbul sokaklarının yalın ayaklı gazete satıcılarından on dört, on be ya ında bir çocuktur ( Đ A V, 2374).

Tazı Ali: 1935 yılında henüz on dört ya larında bulunan her gün sabahın ilk saatle- rinden gece yarılarına kadar Đstanbul sokaklarını, meydanlarını, vapur iskelelerini, vapurları ve tramvayları çıngıraklı sesleriyle dolduran ve ço ğu yalın ayak, pırpırı kıyafet ko up çırpınan gazete satıcı çocuklardan biridir ( Đ A II, 615).

Varnalı Ali: II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) son yıllarıyla Me rutiyet devrinde Üsküdar’ın namlı gazete da ğıtıcılarından oldu ğu söylenmektedir. Atpazarı ve ci- varındaki evlerde birçok aboneleri vardır. Buralara sabah gazetelerini veresiye da ğı- tır, paralarını da ayba ında toplardı. Ayrıca Atpazarı’nda Kızlara ğası’nda Dutlu Kah- ve’nin yanında bir de küçük esrar kahvesi i letirdi; fakat esrarke leri kahvesinde oturtmaz: “Geldi, gitti!” diye ba ğırıp nargileyi çekene yol verirdi. Kendisi de esrar kullanır, doldurtulan nargilelerden birer nefes çeker ve: “Hizmete mukabil!” derdi ( Đ A II, 618).

Di ğer Seyyar Esnaflar: Koçu’nun eserlerinde kimisi hakkında ayrıntılı bilgi verilen, kiminin sadece adının geçti ği pek çok seyyar esnaf bulunmaktadır. Bu seyyar esnaf- ların isimlerini veriyoruz: Ağızlıkçılar ( Đ A III, 1390), A çılar, A ureciler ( Đ A III, 1391), Ayak Foto ğ- rafçıları / Dakikalıkçılar, Vesika Foto ğrafçıları ( Đ A III, 1391- 1392), Ayak Foto ğraf- çıları / ipakçılar, Aynacı, Tarakçı, Firketeciler ( Đ A III, 1392), Balıkçılar, ( Đ A III, 1393), Badanacılar ( Đ A IV, 1784- 1786), Baca Süpürücüler ( Đ A IV, 1784), Baharat- çılar ( Đ A, IV, 1841- 1842), Bakırcılar ( Đ A IV, 1888- 1891), Baltacı, Odun Yarıcılar ( Đ A IV, 2075- 2076), Basmacılar ( Đ A III, 1393), Ba çı Esnaf, Ba çılar ( Đ A IV, 2175- 2176), Bayram Tebrikçileri ( Đ A III, 1393), Bileyiciler ( Đ A III, 1394; Đ A V, 2770- 2771), Bohçacı Çocuklar, Bohçacı Kadınlar ( Đ A VI, 2938- 2942), Boyacılar, Kundura Boyacıları ( Đ A VI, 3026- 3029), Bozacılar ( Đ A III, 1394- 1395; Đ A VI, 3044- 3045), Börekçiler ( Đ A III, 1395; Đ A VI, 3085- 3087), Ci ğerciler, Paçacılar ( Đ

201 A III, 1395- 1396), Ci ğer Kebapçılar ( Đ A III, 1396), Çeyrekçi Kasaplar ( Đ A VII, 3887- 3888), Çıracılar, Çiçekçiler ( Đ A III, 1396; Đ A VII, 3930 3931, Đ A VII, 3954- 3958), Çorapçılar ( Đ A III, 1396- 1397), Defterciler, Zımbalı Defterciler, Kalemciler, Demirhindici ( Đ A III, 1397), Destancılar ( Đ A III, 1397- 1398; Dondurmacılar ( Đ A III, 1398; Đ A IX, 4702), Don Fanilacılar ( Đ A III, 1398), Dutçular ( Đ A III, 1398- 1399; Đ A IX, 4787), Ekmekçiler, Elma ekerciler, En’am-ı erifçiler, Yasin-i erif- çiler, Abdest Namaz Surecileri ( Đ A III, 1399), Eski Alıcılar ( Đ A III, 1399- 1400), Fodulacılar, Fodlacılar, Gözlemeciler, Halı Seccadeciler ( Đ A III, 1400), Hallaçlar ( Đ A III, 1400- 1401), Hassacı, Patiskacılar, “Hatıra Bunlar!”cılar ( Đ A III, 1401), Đzma- ritçiler ( Đ A III, 1401- 1402), Kadayıfçılar, Kâ ğıthelvacılar ( Đ A III, 1402), Kahveci- ler, ( Đ A III, 1402- 1403), Kasaplar, Kebap Kestaneciler, Unnabcılar, Kayıklı Satıcı- lar ( Đ A VI, 2885), Keten Helvacılar, Kınacılar, Damla ve Çam Sakızcılar ( Đ A III, 1403), Kokucular, Koz Helvacılar, Köfteciler ( Đ A III, 1404), Kömürcüler ( Đ A III, 1404- 1405), Ku Lokumcular, Revaniciler, Leblebiciler ( Đ A III, 1405), Macuncular (Đ A III, 1405- 1406), Mahallebiciler ( Đ A III, 1406- 1407), Makaracı, Đğ neciler ( Đ A III, 1407), Manavlar ( Đ A III, 1407- 1411), Mısır ve Kestaneciler ( Đ A III, 1411), Midye Dolmacıları, Midye Tavacıları ( Đ A III, 1411- 1412), Ocak Süpürücüler ( Đ A III, 1412), Oynar Oynar Balıkçılar ( Đ A III, 1412- 1413), Palamut ve Torik Tavacıla- rı, Pekmezciler, Tahin Pekmezciler, Peynirli Pideciler ( Đ A III, 1413), Pilavcılar, Kuskusçular ( Đ A III, 1413- 1414), Sakalar, Sakız Leblebiciler ( Đ A III, 1414), Simit- çiler, Pideciler ( Đ A III, 1414- 1415), Sucular ( Đ A III, 1415- 1416), Sülükçüler, Süt- çüler ( Đ A III, 1416), am Đ i Tatlıcı ve Kurabiyeciler ( Đ A III, 1416- 1417), arkı ve Kanto Satıcıları ( Đ A III, 1417), ekerciler ( Đ A III, 1417- 1418), emsiye Bastoncu- lar ( Đ A III, 1418), erbetçiler ( Đ A III, 1418- 1419), Tahin Helvacılar, Taze Cevizci- ler ( Đ A III, 1419), Tefarikçiler ( Đ A III, 1419- 1420), Tenekeciler, Tur ucular ( Đ A III, 1420), Yo ğurtçular ( Đ A III, 1420- 1421), Yumurtacılar, Zerzavatçılar ( Đ A III, 1421).

6. 1. 2. Esnaflar ve Alı Veri le Đlgili Tabirler

Alay Çavu ları : Re ad Ekrem Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakletti ğine göre Đstan- bul’da yapılan büyük esnaf ve ordu alaylarında, alayın düzeninden sorumlu alay ça- vu larıdır. Alay günleri, üzerine ziller dikilmi sırmalı kemerlerle süslenmi kühey-

202 lân atlara binerler, kendileri sırma i lemeli esvaplar giyerek alayın geçece ği yolların iki kenarına dizilirlermi . Önlerinden geçen esnafın çe itli güzel sözlerle gönlünü alırlar, onları alayda gösterdikleri hüner ve marifetlerinden ötürü te vik ederlermi ( Đ A II, 581).

Avarız Sandı ğı: Eski esnaf loncalarında bir kaza, bela ve yardım sandı ğı idi. Serme- yesi esnafın teberru ve adaklarından sa ğlanırdı. Herhangi bir i te ebbüsünde sermayesi yeti meyenler az bir faiz ve uzunca bir vadeyle avarız sandı ğından para alırdı. Günlük esnaf hayatında oynadı ğı rol o kadar büyüktü ki yalnız esnaf arasında kal- mamı , ayni isimle mahallelerde de birer sandık kurulmu tur. Avarız sandıkları 1877 Rus harbine kadar varlı ğını sürdürmü , bu dönemde ekonomik sıkıntılar sebebiyle hükümet esnaf loncalarının ve mahallelerin avarız sandıklarını el koymu tur ve bu müessese ortadan kalkmı tır ( Đ A III, 1343- 1344).

Bah i: Belli bir ücret kar ılı ğı görülen i ten ho nut kalınarak o i i görene gönülden verilen para demektir. Eski mahalle tulumbacıları, bayram bah ilerini güzel elbiselerini giyip çifte nekkâre, klarnet ve darbuka gibi bir çalgı ile mahallelerinin kapılarını dola ıp bah ilerini fenerin veya borunun içine toplarlarmı . Toplanan parayı arala- rında payla ırlarmı . Ramazan gecesi sahur vakti davulcular bah i ve hediyelerini kapı kapı dola arak mâni okuyarak toplarlarmı . Örnek:

Nâlesin gör cân ü tenin Bir bülbülüyüm gül enin Ben ne gedâyım sultanım Söyleten lütfundur senin

Metheylerim her dem seni Kıldım feda can ü teni Budur niyazım sultanım Bah ile mesrur et beni

Olalım bu söze kail

203 Lutf-u Hüdaya yok hail Bekçi kulun bekler beyi Olma ğa ihsana nail

Bekçi su gibi akıyor Fenere mumlar yakıyor Bah ii gelir daim Bekçi yollara bakıyor

Bekçinin a ğırdır ba ı Aya ğı görmüyor ta ı Bah i diye baka baka Bekçiniz de oldu aı

Gül en-i dehrin gülüdür Ba ğ-ı cihan sünbülüdür Lütfunu ümit eylemi Bekçiniz ihsan kuludur

Hane-i dil mamur olsun Daim gönül mesrur olsun Yarın otuz sohbet baki Bu kadarca mazur olsun ( Đ A IV, 1876- 1880)

Ayrıca, eski yaz Ramazanlarında küberâ ve ricâl, yalılarında bulundu ğu için Bo ğaziçi köylerini, ayak takımı delikanlılar, çocuklar iftardan sonra yaya veya kayık- larla dola ırlarmı . Ud, keman, kemençe, darbuka, def ile bir saz takımı düzüp içle- rinden güzel sesliler, arkılar, gazeller, mâniler, semaîler okurlar, yalı sahibiyle iftara gelmi misafirlerinden bah i toplarlarmı ( Đ A IV, 1879).

Balık kırgını : Kı ın iddetli zamanlarında gün do ğusu rüzgârı saniye on yirmi metre hızla eserse bo ğazın kanal cereyanı, düzenini kaybeder ve kanalın ılık dip sularına

204 sahillerin so ğuk suları karı ır; dip sularına çekilmi olan balıklar cansız bir halde denizin yüzeyine çıkar, boğaz balıkçıları buna balık kırgını derler ( Đ A IV, 2015).

Bozmacı : Eski palto ve pardösülerden ceket, büyük elbiselerden çocuk elbiseleri, artık kullanılmayacak elbiselerden yıpranmı yerlerini keserek kasketlik kuma ayı- ranlara, ayrıca kuyumcu esnafının en alt kademesinden olup tüccar kuyumculardan veya mezattan aldıkları modası geçmi mücevherlerin kıymetli ta larını çıkararak altını da eritip külçe haline getirenlere denilir ( Đ A VI, 3072).

Çı ğırtkan : Herhangi bir ey üzerine ilgi toplamak ve mü teri çekmek için yüksek sesle ba ğırtılan adam. Đstanbul’da en ba ta çar ı pazar boylarında esnaf, ma ğaza çı- ğırtkanları, balıkçı, manav ve çar ı içi lokantalarının çı ğırtkanları vardır. Bunların kendilerine mahsus cinaslı cümleleri, argo tabirleri ola gelmi tir ( Đ A VII, 3893- 3894).

Çırak : Bir sanat ö ğrenmesi için usta yanına verilen çocu ğa denilir. Kelimenin aslı Farsça olup “Çera ğ”dan bozmadır. Bir sanat ö ğrenmek için a k ile yanmak, o sanatın yolunda, mum gibi, kandil gibi yana yana tükenmek anlamından kullanılır. Esnaf gediklerinin ve loncalarının bulundu ğu devirde hangi i ve sanatta olursa olsun bir çırak o ğlan, i ve sanat ö ğrendikten sonra o camia içinde an’anevi bir imtihandan sonra kabul edilir ve diploma yerine merasim pe temali ku atılırdı. Đstanbul’da çırak çocuklar, sanatı ö ğreninceye, yani pe tamal ku anıncaya kadar çok küçük bir günde- lik ile genellikle bo ğaz toklu ğuna çalı mı lardır ( Đ A VII, 3939).

Dua Meydanı : Eskiden Müslüman esnaf, dükkânını bir dua okuyup öyle açarmı . Çar ı boylarında ise bu sabah duası esnaf tarafından toplu olarak yapılırmı . Duayı içlerinden salih kimse olarak tanınmı birine okuturlar ve ona “Duacı” derlermi . Kapalıçar ıdaki dua meydanı Zenneciler Soka ğı, Feraceciler Soka ğı, Fesciler Cadde- si ve Ya ğlıkçılar Caddesi’nin kav ak noktası olan yerdir ( Đ A IX, 4742).

Esnaf Alayı : Ordu sefere çıkaca ğı zaman, ehzadelerin do ğumlarında ya da sünnetle- rinde esnaf alayları tertip edilirdi. Vilâdetnâme ’de anlatılan esnaf alayını naklediyo-

205 ruz: “…evvelâ her bir esnafın dükkânının ziyneti ve kırmızı allar ve al mintanlarla ortalı ğı kızılca kıyamete döndürüp… Sultanahmet’te alay tertibi için toplandılar. O serv ü hıramanlar saf saf durdular. Ustaları da bayramlık esvaplarını giymi olarak önlerine dü tü. Diba ve zerbafttan bayraklar açıldı, telakatli duacılar tedarik edildi.

Her esnaf sınıfı, bir tahtı revan üzerinde san’at ve i lerini te hir etmi lerdi, her sınıfın sonunda bir mehter takımı bulunuyordu, bu suretle esnaf birbirinden ayırt olmu lardı. En önde çiftçiler bulunuyordu. Đçlerinde çiftçi eline dü mü do ğana ben- zeyen bir mehpare ziraat alât ve edevatını ta ıyordu…çiftçilerden sonra ekmekçiler geliyordu. Bir araba üzerine fırın kurmu lardı; önünde bir fırıncı dilberi ekmeklerini teraziye koymu tu. arkalarından kasap gürûhu geliyordu… öküz kadar koçları, altın teller ve mücevher sorguçlarıyla süsleyerek küçük kasap çıra ğı çocukların kimi kaval çalarak geliyordu. Arkalarından bakkallar geliyordu. Fıstık dudaklı, badem gözlü bakkal güzelleri, i ve satarak ayakda larıyla ya ğlı ballı sohbet ederek omuz omuza, mükemmel tertipli olarak geçtiler. Arkalarından berberlerin gümü sineli, âyine yüz- lü dilberleri geçtiler. Sonra okçular ve yaycılar esnafının kirpikleri ok, ka ları yay güzellik ve letafet meydanının tozkoparanları yaydan kurtulmu ok gibi geçtiler. Ar- kalarından simke lerin sırma perçemli ve gümü tenli, yasemin bedenli güzelleri… sonra meyvacılar ve çiçekçiler, arkasından kebapçılar, bunlar bitince ekercilerin tatlı dilli âkirdânı geçtiler. Arkasından mumcular esnafı, cevahir bedestanı sermayedarla- rı, sipahi pazarı esnafı, yorgancıların müsellah ve müzeyyen ehlevendleri Hind ve Đran kıyafetleriyle Valde hanı ve Vezir hanı tüccarları, mücellitler, kâ ğıtçılar, Mısır Çar ısı bezirgânları, ketenpazarı esnafı …vb. Her esnaf arkasından bir saz takımı geliyordu ( Vilâdetnâme, 25- 27).

Esnaf kâhyalıkları: Esnaf kâhyalıklarının bazı entellektüel adamları korumak için düzenlendi ğini belirten Koçu, esnaf loncasının zenginli ği nispetinde verilecek kâhya- lı ğa da o derece sevilen, hürmet edilen adam arandı ğını söyler. Örnek olarak da Buhûrizâde Itrî’ Efendi’ye Đstanbul’da esnaf loncaları içinde en zengin loncalardan birisi olan “Esirciler Loncası”, “Esirci Tüccarlar Loncası”nın kâhyalı ğının verildi ğini belirtir ( Đ K, 54 ).

206

6. 2. ULA IM

6. 2. 1. Kara Ula ımı

Develer: XX. yüzyıldan önce bilhassa tüccar kervanlarının en makbul nakil vasıtası develerdir. Ayrıca, Đstanbul civarında kömürcülükle geçinen köylerde deve beslenir ve kömürün hayvan yüküyle satıldı ğı devirde Đstanbul piyasasına kömürler, develerle getirilirdi. Koçu’nun ifadesiyle “Boyunlarında kocaman çanlarıyla kömürcü devele- rinin geçmesi, eski Đstanbul sokaklarının zamanımızda kaybolmu seslerindendir”. Ayrıca, Tanzimat’tan önce, ta ra defterdarlıklarından Đstanbul’a yollanan paralar, Đstanbul’dan da seferdeki ordulara gönderilen paralar, büyük me in torbalar içinde develere yüklenirmi , devlet parası ta ıyan bu develere “Hazine Devesi” denilirmi ( Đ A VIII, 4529- 4530).

Faytonlar: “Aslı Fransızca’dan, Phaeton ( Faeton ); körüklü açık binek arabası. Dört tekerlekli, ön tekerlekleri küçük, arka tekerlekleri büyük, tek oklu ve çift at ko ulur, öndeki arabacı yeri yüksektedir…dört ki ilik arabadır, iki ki i yüzleri gidi istikame- tinde arkaya sabit yere, iki ki i de onların kar ısına bakan bir yere oturur.

Fayton Sultan Abdülmecid devrinde (1839- 1861) önce konak ve saray araba- sı olarak girmi , Sultan Abdülaziz devrinde ( 1861- 1876), kira faytonları kullanıl- maya ba lanmı tır. O devirlerde Đstanbul’un tek nakil vasıtası atlı binek arabaları olup biri körüklü ve açık araba olan faytonlar, di ğer ikisi de kapalı arabalar olan “Lando”lar ile “Kupa”lardı ( Đ A X, 5585 ).

Kira Beygirleri: Đstanbul’da, 1908’den önceki nakil vasıtalarından biri kira beygirle- ridir. Halk arasında “Sürücü Beygiri” denilir. Beygir sürücüleri ço ğunlukla bekâr uaklarıdır. Bunun yanında bir sanata girememi , haylazlık yoluna sapmı , Đstan- bul’un ayak takımı gençleri de beygir sürücülü ğü yapmı lardır. Sürücü beygirlerinin Đstanbul’un muhtelif semtlerinde ahırları ve mü teri bekledikleri belli noktaları vardı. Bir yere çabuk gitmek isteyenler, kira arabası tutamazsa durak yerinden veya bir

207 ahırdan beygir tutardı. Sürücü, mü teriyi yerine ula tırınca yolda ba ka mü teri bu- lamazsa hayvana kendisi biner, durak yerine geri dönerdi. Son devirlerde beygir sü- rücülerinin en belli durak yerleri Unkapanı, Aksaray, Eminönü, Yenikapı, Balat, Ayvansaray, Eyüp, Edirnekapı, Yedikule, Samatya, Kumkapı, Galata’da Çe memeydanı, Salıpazarı, Tophane, Kuledibi, Kasımpa a, Hasköy, Be ikta , Be- yo ğlu’nda altıncı belediye dairesi civarı, Taksim, Üsküdar, Beykoz ve Kadıköy’dür. Bazı ahırlarda cins atlar beslenir, bunları da Kâ ğıthane’ye veya Çamlıca’ya gitmek için güzel takımlı atlar olarak kullanırlardı ( Đ A V, 2634- 2636).

Sedyeler: Bir kapısı, iki yanında penceresi bulunan bir koltuk odacık olup pehlivan yapılı iki u ak hamal tarafından ta ınan XIX. yüzyılda Đstanbul’da yalnızca Beyo ğ- lu’nda kullanılmı Avrupakârî binek sedyeleridir. Bu sedyeler, kira faytonlarının kupalarının kiralandıkları yerlerden peylenir, ücreti çorbacıya verilirmi . Koçu, sedyeleri ta ıyanları öyle anlatır: “Piyano hamalı kıyafetinde mosmor fesli, camadanlı, galibarda yün kuaklı, yumurta ökçe ipidikli palikarya uçarılarıdır. Ücrete gelince kısacık yüz adımlık mesafeye sarı lirayı koparırlarmı . Ayrıca bah i de isterlermi . Sedyeleri genellikle gayr-i Müslimler kullanmı tır ( Đ A V, 2717- 2720).

Dolmu Otomobiller: Taksimetre ile çalıan otomobillerden bazıları taksimetrelerini açmayarak semtler arasında tespit edilmi ücretlerle dolmu usulü yolcu ta ıyan oto- mobillerdir ( Đ A IX, 4683- 4684).

6. 2. 2. Deniz Ula ımı

XIX. yüzyılın ortalarına kadar Đstanbul’da deniz ula ımında tek nakil vasıtası kayıklardır. Tanzimat devrine kadar büyüklerin ve devlet adamlarının Bo ğaziçi’nde oturmaları bir nevi te rifattı ( Đ A VI, 2891). 1840’tan sonra ilk buharlı gemiler Bo- ğaziçi’nde kullanılmaya ba lanmı tır. Buharlı gemilerin ula ımda kullanılması kayık- ların varlı ğını ortadan kaldırmamı tır, hatta iyi havalarda vapurlar tenha olur, so ğuk havalarda tercih edilirlerdi ( Đ A VI, 2892). I. Dünya Sava ı yıllarında vapur seferle- rinde aksamalar olmu , Cumhuriyet’in ilanından sonra seferler eski canlılı ğına tekrar

208 kavu mu tur. Cumhuriyet devrinde karayollarının ıslahı, geni letilmesi ve yeni yollar açılmasıyla deniz yolu ula ımından bir miktar vazgeçilmi tir. ( Đ A VI, 2896).

Kayık Çe itleri

Kayıklar, “Piyâde” ve “Pereme” isimleriyle anılırlardı. Peremeler, piyadeler- den biraz daha kaba olup kira kayıkları ve bütün dolmu kayıkları pereme çe idin- dendir ( Đ A VI, 2889). Zamanla kayıklar bu adlarla anılmaktan vazgeçilmi ve kulla- nıldıkları yere ya da kullanan ki ilerin durumuna göre isimlendirilmi tir. Biz de bunları Koçu’da yer aldı ğı ekliyle veriyoruz.

Pazar Kayıkları: XVIII. yüzyılın ortalarına kadar Bo ğaziçi’nde yazlı kı lı oturanlar, Bo ğaziçi köylerinin balıkçı ve bahçıvan halkıdır. Tuttukları balıkları veya ba ğlarla bahçe ve bostanlarının meyvelerini sebzelerini Đstanbul pazarına kendi kayıklarıyla ve Bo ğaziçi köylerinin mescitlerinin vakfından olan Pazar kayıkları ile götürürlerdi. Pazar kayı ğı, köy mahsüllerini Đstanbul pazarlarına götüren kayık demektir. Bir kö- yün Pazar kayı ğı her sabah köyden kalkar, Đstanbul’a gider, köye dönerdi. ehirde i i olan köylüler de bu kayıkla gider gelirlerdi ( Đ A VI, 2888).

Özel Kayıklar: Yalı sahibi olan devlet ricali ya da Đstanbul zenginleri ilkbaharın ortalarında yalıya göç ederler, sonbaharın ortalarında da ehirdeki konaklarına döner- lerdi. Yalı sahiplerinin hemen hepsinin kayıkhanelerinde yalıda kaldıkları müddetçe Bo ğaz’da kullanabilecekleri birkaç tane kayıkları olurdu ( Đ A VI, 2888).

Kira Kayıkları: Bo ğazda yalısı bulunmayıp her hangi bir i için kayık kullanması gerekenler, Đstanbul Đskelelerinden kayık tutarlardı. Buna kira kayı ğı denirdi. Bu ka- yıklar aynı zamanda dolmu seferleri yaparlardı. Kira kayıklarını dolmu fiyatları Đstanbul Kadılı ğı’nca kayıkların büyüklü ğüne göre ayrı ayrı tespit edilirdi ( Đ A VI, 2888- 2889). Dolmu kayıklarını kadınlarla erkeklerin karı ık olarak binmeleri, tüy- süz o ğlanların yabancı erkeklerle kayı ğa binmeleri iddetle yasaktır. Görüldükleri zaman, bundan peremeciler sorumlu tutulurdu ( Đ A VI, 2889).

209 Çifteler, Çifte Kayıklar

Be Çifte Kayık: Đstanbul’da vapur i letmeleri kurulmadan önce büyük ehrin gün- lük hayatında denizin kayıklarla a ıldı ğı devirlerde be çifte kayık devlet erkân ve ricaline tahsis edilmi tir. Be çifte kayıkların hemen hepsi, altın yaldız bordürlü, çi- çek süslemeli birer ku ğu ku una benzetililerdi. Dö emeleri sırma i lemeli atlastan olurdu, her manâsıyla lükstür. Hamlacıları eli aya ğı düzgün, boylu poslu erkek güzeli gençlerden seçilirdi ( Đ A V, 2560- 2561).

Bini -i Hümâyun: Yaz ve bahar mevsimlerinde padi ahların Haliç ve Bo ğazi- çi’ndeki kasr-ı hümâyun veya has bahçelerden birine yahut me hur bir mesireye denizden saltanat kayı ğı ile günü birlik gidip gelmesine bini -i hümâyun denilirdi. Bi- ni -i hümâyunlar önde bostancıba ının “Kancaba ” denilen dokuz çifte kılavuz kayı- ğı, arkada padi ahın yüzer kasır halinde saltanat kayı ğı, onun arkasında dizi halinde maiyetini ta ıyan kayıklarla tantanalı bir görüntü verirdi ( Đ A V, 2798- 2799).

Deniz Dolmu Motorları: Đstanbul’da iskeleler arasında dolmu usulüyle yolcu ta ı- yan motorlardır. 9 ubat 1955’te düzenlenen bir protokol ile nelere riayet etmeleri gerekti ği kayıt altına alınmı tır. Re ad Ekrem Koçu, bu artların neler oldu ğu, sürat- leri, kat ettikleri mesafeler, sayıları ve yola göre alacakları ücretleri ayrıntılı olarak anlatmı tır ( Đ A VIII, 4432- 4433).

6. 3. HABERLE ME VE ĐLET ĐĐ M

Bu ba lık altında, bugün hemen hiçbirisi kullanımda olmayan haberle me, ileti im vasıta ve yollarından örnekler veriyoruz. Koçu’nun eserlerinde do ğrudan bir ba lık altında ele alınmasa da yer bulan ileti im vasıtaları, muhataba ula manın, onunla doğrudan ba ğlantı kurmanın zor veya imkânsız oldu ğu durumlarda çıkı yolunu bulduran vasıtalardır. Muhatap padi ah olabilir, halk olabilir, veya uzaktan uza- ğa sevilen, be ğenilen bir kimse olabilir. Đleti im kurulacak ki i ya da ki ilere göre kullanılan yöntemin de de ğiti ği görülmektedir.

210 Ate Đstidası: Görülen haksızlık ve zulümden bizzat padi aha ikâyet edebilmek için, huzura çıkamayanlar son çare olarak padi ahın sahilsaraylardan birinde pencere önünde oturmasını gözler ve hemen bir kayık ile denize açılarak içinde saman, tala , hasır parçaları ve ziftli paçavralar bulunan bir kabı ba üstüne koyup tutu tururlar. Bu, “Padi ahım, her taraftan gördü ğüm haksızlık ve zulüm ile artık ba ımda ate yanıyor. Son ümidim sendedir, sana sı ğınıyorum, fakat beni senin yanına sokmuyor- lar” demektir ( TGV, 11).

Cami Tembihi: XIX. yüzyılın ortalarına kadar camiler ve mescitler vasıtasıyla ibadet için toplanan halka hükümet emirlerinin ve önemli olaylar kar ısında hükümet açıklamalarının yapılmasına halk arasında “cami tembihi” denilirdi. Bir haberin halka bildirilmesinde mahalle imamları memur edilirdi, imam efendiler de ak amdan bekçileri çıkartırlar, bekçiler sokaklarda ucu demirli a ğır sopaları vura vura: -Kom ular… Kom ular!.. Bu gece camiye buyurun, tembih var diye ba ğırır- lardı. Halk cami ve mescitlerde toplanır, hükümet tebli ği imamlar tarafından okunur- du ( Đ A VI, 3358- 3359).

6. 3. 1. Kadın- Erkek Arası Đleti im

Re ad Ekrem Koçu, yer yer Ahmed Rasim’in hatıralarından aktarmalar yaparak Đstanbul’da telgraf, telefon, mektup vb. haberle me vasıtaları dı ında, canlı muhabbet vasıtalarından bahseder. Bunlar: Sütniniler, kalfalar, her eve girip çıkan boh- çacı kadınlar, hanende ve sazende kadınlar, bildik hamam ustaları, hamam natırları, evdeki beslemeler, dı ardan gelen kolacı, gömlekçi, terzi dudular, vaktiyle ba ından aynı haller geçmi muhibbeler, sır açılan hem ireler, siyah bacılar, i güzar kom u hanımlar, büyücü, okuyucu, kom u kadınlar, çar ı içinde bu i lerin ustası dükkân sahipleridir ( Đ A III, 1175).

Koçu’nun Esirciba ı eserinde de kadınların erkeklerle nasıl ileti im kurduk- ları öyle anlatılır:

211 “ Đstanbul’un hemen her semtinde be on tane gönül tellâlı, safa bezirgânı acûzeler vardı. Kaymakçı güzeli, helvacı güzeli, tur ucu güzeli, hamurkâr güzeli, ba- lıkçı güzeli, bahçıvan güzeli, berber güzeli, bir tüysüz nevcivan o ğlan görüp gönül ku unu yuvadan uçuran kadın, solu ğu ço ğu ye il ba örtülü bir hacı hatun olan bu kadınlardan birinin evinde alırdı. Kocasının kudretine göre hediyesini sunar, evini tarif eder, kocasının sokakta bulundu ğu zamanları söylerdi. Arası çok geçmez, gelir, feracesini arkasına alıp o sokaktan geçen hacı hatun’un sancıları tutar, güya rastgele bir kapı çalar, içeri dalardı. Gelin kızın feracesinden alı al moru mor bir helvacı güzeli çıkıverirdi” ( Esirciba ı, 1944: 37- 38).

Bohçacı Kadınlar: “Bohça” maddesinde verdi ği bilgilerle Koçu, haberle me vasıta- larından birinin de bohçacı kadınlar oldu ğunu söyler. Bohçacı kadınlar, kapı kapı dola arak satı yapmalarının dı ında her gittikleri evde, evlenecek ça ğda kız olup olmadı ğını anlamaya çalı ırlardı. O zamanın bohçacı kadınları bir evlenme vasıtası kabul edildi ğinden evlerin kızları da onlara gözükmeden edemezlerdi. Hatta bohçacı kadınların evler arasında a k mektupları getirip götürdükleri de bilinmektedir ( Đ A VI, 2941).

6. 3. 1. 1. Ak Haberle meleri

XVIII. yüzyıl ortalarında Đstanbul’da bulunmu Đngiliz elçisinin e i Lady Montagu, Londra’daki dostlarına gönderdi ği mektupta Osmanlı’da a k haberle melerinin nasıl oldu ğu ile ilgili renkli bilgiler verir. Bunlara örnekler:

Đnci : Sensin güzellerin genci

Karanfil : Karanfilsin kararın yok Gonca gülsün tımarın yok Ben seni çoktan severim Senin benden haberin yok

Pul : Derdime derman bul

212

Ka ğat : Bayılırım saat saat

Armut : Ver bana bir umut

Sabun : A kınla oldum zebun

Kömür : Ben öleyim size ömür

Gül : Ben a ğlayayım sen gül

Hasır : Olayım sana esir

Çuha : Üstüne bulunmaz baha

Tarçın : Sen gel, ben çekeyim senin harcın

Çıra : A kınla oldum çıra

Sırma : Gözünü benden ayırma

Saç : Ba ıma sensin taç

Üzüm : A benim iki gözüm

Tel : Ölüyorum tez gel

Biber : Bana yok mu bir haber (Montague, 1939: 36- 37; Đ A III, 1174).

Galatalı Hüseyin A ğa’nın Destan Mecmuası ’nda “ Đ mar” konusu i lenmi tir. Bura- dan örnekler aktarıyoruz:

213 Var ise ba ında anın çiçe ği Çevir gel yoldan o dilber köçe ği

Gül ise taktı ğı nazlıyım demek Yok ise altunun bo una emek

Oğlan ba ında ger kızıl karanfil Kanludur o afet yolundan çekil

Var ise ba ında bir saf sünbülü Bir tabur yi ğittir seven o gülü

ebbusu var gice gelirim demek Rakip ola gayetle dikkat gerek

Benevi li garip yetim u aktır Hediyesi filar nim ten ku aktır

Varsa ger mahbubun serinde fulya Aya ğın öpmeye bin altın saya

Varsa ger mahbubun serinde zerrin Manası mecliste bade isterin

Varsa ger serinde yasemin dalı Bil ki ol mahbubu ziba baltalı

Ger lale var ise mahbup ba ında Çak i marı bekle sokak ba ında ( Đ A IV, 2165)

Çapkınlık Đ aretleri

214 Đ mar üzerine zengin bir lûgatçe oldu ğunu söyleyen Koçu ( ĐK, 49), Đstanbul Ansiklopedisi ’nde “Çapkınlık Đ aretleri” maddesinde çapkınlı ğın nasıl yapıldı ğını ve iaretlerini örnekleriyle verir: “Türk ve Müslüman kadın ve kızlarının örtü altında bulundu ğu devirlerde de erkek ile kadınlar arasında gönül oyunları olagelmi tir… Bulu malardan önce kar ılıklı görüp be ğenme, be ğendikten sonra duyguları birbirine bildirme art oldu ğuna göre piyasa yerlerinde mesirelerde konu mak suretiyle anla - ma imkânı olmayınca uzaktan uza ğa manalı bir takım i aretler tespit edilmi tir. Bun- lar matbaa vasıtasıyla basılıp satılamayaca ğı için elden elden kopye edilerek da ğıtılır, kızlar, hafif me rep kadınlar, kız kadın pe inde dola an erkeklerle o vadilerde yeni yeni dola ma hevesinde toy delikanlılar tarafından bir pandomima dili olarak ezber- lenir, ö ğrenilirdi.

Gençler için bir mahrem arkada eliyle bir “Çapkınlık Đ aretleri” anahtarı, lügatçesi büyük muvaffakiyet sayılır, evde büyüklerin eline geçmemesi için dikkatle saklanır, gizlenir, geceleri yatakta okunarak ezberlenirdi” ( Đ A VII, 3740).

Koçu, çapkınlık i aretlerinin neler oldu ğuna örnekler de vermi tir. Bunların bir kısmının insan uzuvlarıyla gerçekle tirildi ği ve bir kısmının da kıyafet ya da ba - ka e yalara ba ğlı olarak kullanıldı ğı anla ılmaktadır. Đnsan uzuvlarının kullanılmasıy- la yapılan i aretle meler unlardır:

El ile Đ aret: Erkek, uzaktan i aret ederken ba ka bir kimsenin gördü ğünü hisseden kız, yüzünü siler. E ğer uzaktan erkek ve kız birbirleriyle i aretle irlerken bunlardan biri elini kalçasına koyarsa “Bana oyun ediyorsun.” demektir.

Göz ile Đ aret: Erkek yahut kadın ilk defa gördü ğünde hangisi i aret ederse, muhata- bından ho landı ğını bildirir. Bir kimse sa ğ gözüyle i aret ederse gözüne girdi ğini bildirir. Erkek veya kadın iki gözünü hafifçe kapayıp, ba ını da yukardan a ağıya hafifçe e ğerse, “Sevildi ğini anladım.” demektir ( Đ A VII, 3740).

215 Ba ile Đ aret: Erkek veya kadın birbirlerine bakarlarken büyükçe büyükçe nefes alırlarsa “Hiç aklımdan çıkmıyorsun.” demektir. Erkek veya kadın duda ğını ısırırsa “Senin için yanıyorum.” demektir ( Đ A VII, 3741).

Đ aretle melerin, insan uzuvlarının dı ında, e yalara ba ğlı olarak gerçekle mesine örnekler:

emsiye Đareti: Bir kız, emsiyesini kapayıp ona dayanırsa “Uzun zamandan beri verem hastalığına u ğradım ve senin için ölüyorum.” demi olur. Erkek yahut kadın, birlikte gezerken kadın emsiyesini soldan sa ğa do ğru çevirirse “Haydi gidelim.” demektir veya elin i aretine göre sa ğdan sola do ğru emsiyesini indirirse “Bir miktar daha oturalım.” demektir.

Tesbih Đ areti: Erkek veya kadın tesbih çevirirse “Seni parma ğa takmak kısmet olsun.” demektir. E ğer tesbihi koparır gibi bir harekette bulunursa “Sabır ve tahammü- lüm kalmadı.” demektir.

Mendil ile Đ aret: Erkek veya kadın, mendiliyle aya ğının yüzlerini silerse “Biraz bekle.” demektir. Bir erkek, aya ğını kadına kar ı uzatarak ayakkabısının tozunu mendil ile silecek olursa a ağılama anlamına gelir.

Peçe ile Đ aret: Eğer, kız peçesini düzeltirse temenna demektir. E ğer kadın peçesini kapayıp tekrar açarsa “Yatsıdan sonra gel.” demektir.

Fes ile Đ aret: Erkek, fesini tutup birkaç defa ba ına koyup çıkarırsa “A ğırlık veri- yorsun, bu kadar naz yeter.” demektir. Erkek, fesini yahut kâkülünü düzeltirse, temenna demektir.

Đskemle ile Đ aret: Erkek, iskemlede oturur da ellerini kenetleyip ba parma ğını dön- dürürse “Artık lutfetmeyecek misin?” demektir. Erkek otururken yanına bir iskemle daha alırsa ve kızın da yüzüne bakarsa “Beraber oturalım.” demektir ( Đ A VII, 3740).

216 6. 4. ĐSTANBUL KÜLTÜRÜNDE BAZI T ĐPLER

Đstanbul gençli ği üzerinde özendirici etkiye sahip tulumbacılık, bir meslek olmaktan daha ba ka fonksiyonlar göstermi ve o dönemin nesli üzerinde etkili olan tulumbacı tipini ortaya çıkarmı tır. Tulumbacılar, kıyafetleri, naraları, yangına gidi - leri, çalgılı kahvehanelerdeki, meyhanelerdeki etki ve tavırlarıyla gençli ği cezbetmi lerdir. Biz de bu sebeple tulumbacılara meslek grupları içinde de ğil; Đstan- bul folklorunda yer edinmi tiplerden külhanbeyleri ve kabadayılar arasında yer vermeyi uygun bulduk.

6. 4. 1. Tulumbacılar

Tulumbacılar, Đstanbul’un gündelik hayatında, sözlü ve yazılı edebiyatında çok etkin rol oynamı lardır. Yangın söndürme i lerinin dı ında çalgılı kahvehanelerde anonim edebiyat ürünleri ve âık edebiyatı eserlerini icra etmeleriyle de dikkat çekerler. Bu icraları ço ğunlukla mâni ve destan türlerindedir. Ayrıca tulumbacılık, ya adı ğı devirde en gözde sporlardan biri olarak da de ğerlendirilebilir.

Re ad Ekrem Koçu’nun Đstanbul Tulumbacıları adı ile konuyu etraflıca ele alan müstakil bir eseri vardır. Biz çalı mamızda bu eseri ve Đstanbul Ansiklopedi- si ’ni esas alarak ve Koçu’nun eserlerinde do ğrudan ya da dolaylı olarak kendilerinden bahsedilen tulumbacıları tanıtmaya çalı aca ğız.

Đstanbul, Türkler tarafından fethedildi ğinden Cumhuriyet devrinde Vali Hay- dar Bey tarafından itfaiye te kilatı kuruluncaya kadar ehri fazlasıyla tahrip eden yangınlara, afetlere maruz kalmı tır. XVIII. yüzyılın ortalarına do ğru Damat Đbrahim Pa a tarafından Yeniçeri Asker Oca ğı’na ba ğlı olarak kurulan “Yangın Tulumbacıları Oca ğı” yangınlara kar ı ilk koruyucu kurumsal tedbir olmu tur. Đstanbul’da yangınla- ra kar ı ilk yangın tulumbasını yapan ve bunu bir Tophane yangınında bizzat kullan- dıktan sonra büyük faydasını bilfiil gösterip ispat eden Davut Gerçek A ğa adında bir Fransız mühtedisidir. Damat Đbrahim Pa a da bu icat üzerinde emniyetle durmu ve Yeniçeri A ğalı ğı’na ba ğlı olarak Yangın Tulumbacıları Oca ğı’nı kurarak bu te kila-

217 tın ba ına da “a ğa” ünvanıyla Davut Gerçek A ğa’yı tayin etmi tir. 1826’da Yeniçeri Oca ğı kaldırılınca Đstanbul halkı tarafından her semte, mahalleye bir yangın tulumba- sı tedarik edilmi ve mahalle tulumbacılı ğı do ğmu tur ( Tulumbacılar, 13- 22).

Sandıklarda Takımlar ve Yangına Gidi : Đstanbul’da kullanılagelmi yangın tu- lumbaları, icadından kaldırıldı ğı zamana kadar daima dört ki inin omzunda ta ınmı - tır. Yangın tulumbası sandıklarında sandı ğı ta ıyan dört u ak bir takım olurdu ve her sandı ğın birkaç takımlık u ağı vardı. Dört takımlık bir sandık, kalabalık, büyük san- dık sayılırdı. Böyle bir tulumba birinci reis, ikinci reis, borucu, fenerci, hortumcu ve kökenci ile 22 tulumbacıya sahip demektir. Tulumba takımları isimlendirilmi ti ve Đstanbul’un bütün takımlarında bu isimler kabul edilmi ti. 1. takıma “beygirci”, 2. takıma “mu lu”, 3. takıma “karakaçan” ve 4. takıma da “zeybek” denilirdi ( Tulum- bacılar, 81- 82).

Tulumba sandı ğı, yangına yolda takım de ğitire de ğitire gider gelirdi. Birinci reis asla de ğimez, yangına mutlaka bir at üstünde üzerinde üniforması, elinde kırba- cı, takımların sağ tarafında giderdi. Yangın, kö klüler tarafından ko ğulara haber verildikten sonra u akların ko ğuta toplanması, soyunup fanila ve dizliklerini giyerek emre hazır olmaları en geç on dakika sürerdi. Đkinci reis takımları düzdükten sonra: - Fatiha!.. derdi. Herkes ölmü lerin ve ühedanın ruhlarına bir fatiha okur ve tulumba sandığı alınarak yola ko ğutan çıkılırdı. Takımları her yangına gidi te ikinci reis belirlerdi, her takı- mın sabit u akları yoktu (Tulumbacılar, 82- 83).

6. 4. 1. 1. Yangın Tulumbası Sandıkları

Balat Yangın Tulumbası Sandı ğı:

Eski mahalle ve semt tulumbacılı ğı âleminde Balat Sandı ğı ikinci sınıf takım- lardan sayılırdı. Balat Tulumbacılarının ekseriyetini Yahudiler te kil ederdi. Fıstıkçı Nesim, Davit Reis, Balat Tulumbacılarının me hurlarındandı ( Đ A IV, 1977- 1978).

218 Be ikta Daireliler: Đstanbul Belediye Daireleri Yangın Tulumbacı te kilatıdır ( Đ A V, 2579).

Beylerbeyi Yangın Tulumbası Sandı ğı: Bu tulumba sandı ğı çapraz iki top namlu- su, iki kılıç, iki er sancak süngüsü ve baltaları ve ortada üstte emsesi, göbe ğinde ay yıldızlı bir arması olan, askeri motiflerden olu an sarı pirinç tepeli ği bulunan bir san- dık idi. Biz buradan Beylerbeyi Sandı ğı’nın bir karakol sandı ğı oldu ğunu anlayabili- riz. Üsküdarlı Vâsıf Hoca, bu sandı ğın yeti tirdi ği birkaç ismi sayar: Çımacı Meh- met, Sandalcı Mehmet, Kazandibi tatlısını Đstanbul’a tanıtmı muhallebici Arnavut Nazif A ğa, Muammer Mümtazdır ( Đ A V, 2699).

Bo ğazkesen Tulumba Sandı ğı: Tophane ile Beyo ğlu arasında bu adı ta ıyan semtin mahalle yangın tulumbası sandı ğıdır. Bo ğazkesenliler, tulumbacılar arasında a ırı ha arılık ve haytalık ile kabadayılık taslamalarıyla tanınmı lardır ( Đ A VI, 2935- 2936).

Bülbüldereliler ( Üsküdar ) Tulumba Sandı ğı: Eski tulumbacılık âleminde Üskü- dar Yangın Tulumbası Sandı ğı ve takımlarından biri. Kâh kapanır, kâh açılır, hemen sadece bu mahallenin bekçisi gibi bir sandıktı. Reisleri Beygirci Arap Hançik Mehmed idi. Geçit yerlerinde nâralarını “Etrafı gül bülbül, bülbüldereli” diye atar- lardı ( Đ A VI, 3167- 3168).

Cibalikapusu Sandı ğı: Đstanbul’un ikinci sınıf yangın tulumbası sandıklarındandı. Osman Cemal Kaygılı’nın 1938’de Koçu’ya verdi ği nota göre Cibalikapılılar en parlak zamanlarını 1902- 1903 arasında Borucu Hasan’ın sandıkta bulundu ğu zamanda ya amı lardır. Reisleri de Arap Ziver’di. Cibalikapuluların nâraları: “Yıldızı bol Cibalikapulu” imi ( Đ A VII, 3551).

Çengelköyü Tulumbacıları: Çengelköyü’nde biri Türklerin, di ğeri Rumların olmak üzere iki yangın tulumbası sandı ğı vardır. Türkler “Çengel Camililer!”, Rumlar da “Çengelköy Kiliseliler!” diye nâra vurarak ko arlardı ( Đ A VII, 3838).

219 Çe memeydanı Yangın Tulumbası Sandı ğı: Đstanbul’un birinci sınıf sandıkların- dandır. Galata’nın en i lek yerlerinin hamallıklarını bu tulumba sandı ğı mensupları yapar. Gündelik kazançları altın para zamanı yarım lirayı bulurdu. Çe memeydanlıların nâraları “Er meydanı, Çe meydanı!...” ( Đ AVII, 3880).

Çiçekpazarı Yangın Tulumbası Sandı ğı: Tulumba te kilatının ikinci derece san- dıklarındandır. Tulumbacıları, Eminönü civarının, Balık Pazarı’nın esnaf gençleri ile hamalları ve kayıkçılarıdır ( Đ A VII, 3967).

Defterdar Yangın Tulumbası Sandı ğı: Đstanbul’un en öhretli tulumba sandıkların- dandı. Kâhya Đsmail’in reisli ği zamanında en parlak devrini ya amı tır. Yangın yolla- rındaki nâraları “Hak yolunda semender Defterdar Đskeleli” idi. Reisleri Kâhya Đsma- il, ikinci reisleri Đnekçi Asaf Bey idi. U aklarının bazıları unlardı: Tatar Süleyman, Makinist Tayyar, Tilki Hüseyin, Kara Hasan, Çiroz Ali, Kaptanın Çerkes Reyhan ( Đ A VIII, 4347).

Divitçiler Yangın Tulumbası Sandı ğı: Üsküdar sandık takımlarından biridir. Ma- hallenin namına izafetle “Kadıaskerli” diye nâra atarlardı. Reisleri “Yıkıcı Đshak” isminde seksenlik bir pirdi. Yangınlara gitmez, ko ğuta yatıp kalkardı. Sandı ğı deli- kanlılar idare ederlerdi ( Đ A IX, 4628).

Do ğancılar Yangın Tulumbası Sandı ğı: Üsküdar yangın tulumbası sandıklarından biridir. Semt halkı zengin oldu ğundan çocukları ve gençleri arasından tulumbacılı ğa hevesliler çıksa da, sandık reisleri onları kabul etmezlerdi. Gençler semtlerinin tu- lumbacı omuzda ı olup ailelerinin itibarını dü ürmezlerdi. Bundan dolayı semt halkı maddi olarak bu sandı ğa destek olmu lardır ( Đ A IX, 4645).

Edirnekapı Yangın Tulumbası Sandı ğı: Đstanbul’un ikinci sınıf yangın tulumbası sandıklarındandı. En parlak devirleri Arap Hüseyin Reis’in zamanı olmu tur. Nârala- rını “Zemini yüksek kapulu” diye atarlardı ( Đ A IX, 4937).

220 Eğrikapı Yangın Tulumbası Sandı ğı: Đkinci sınıf yangın tulumbası sandıklarından- dı. U akları mektepli, yarı mektepli bir sandıktı ( Đ A IX, 4967).

Fethiye Yangın Tulumbası Sandı ğı: Đkinci sınıf sandıklardan biriydi, en kalabalık oldu ğu devirde kadrosu iki takımı geçmemi tir. “Bayram bah ii üzerine en irin hatıra da bu sandıktadır. Türk dostu Fransız edibi Pierre Loti, Đstanbul’a geldi ğinde Birinci Belediye Dairesi yangın tulumbasının a ğası olan zatın Fethiye Camii civarın- daki evinde misafir olmu . Bir misafirli ği de bayram gecesine rastlamı . Fethiyeliler de bayram sabahı bah ie gelmi ler. Loti’nin misafir oldu ğunu bilen polisler Fransız edibini rahatsız ederler endi esi ile tulumacıları önlemi evin bulundu ğu soka ğa sokmak istememi . Fakat ev sahibinden tulumbacıların bah ie geleceklerini ö ğren- mi olan Pierre Loti bir pencere önünde merak ile beklemekte imi . Mütevazi bir Türk efendisinin laubali ev kıyafetiyle, ba ında gecelik takkesi, sırtında gecelik enta- risi, çıplak ayaklarında ıpıtık mercan terlikleri ile kapıya ko mu ve eliyle i aret ederek polislerden tulumbacılara engel olmamalarını reca etmi . Borunun içine de bah i olarak bir Fransız altını atmı . Fethiyeliler bu altını hatıra olarak tulumbaları- nın sandı ğına mıhlamı lar. Aynı sandı ğın u aklarından yorgancı kalfası Ayvaz Mus- tafa da bu Fransız edibinin on be gün kadar hizmetinde bulunmu ve hizmetindeki nezaket ve gayreti ile Pierre Loti’yi öyle memnun etmi ki ünlü muharrir memleketine döndükten sonra Fransa’ya davet edilecek kadar iltifata nail olmu ( Đ A X, 5719 ).

Firuza ğa Yangın Tulumbası Sandı ğı: Saraçhaneba ında, Kırkçe me Firûz A ğa Mahallesinin sandı ğı idi. iki takım u ağı olan küçük bir sandıktı ( Đ A XI, 5799 ).

Galata Sarayı Yangın Tulumbası Sandı ğı: “Đstanbul’un eski yangın tulumbacılı ğı âleminde Beyo ğlu tarafının namlı sandık ve takımlarından biriydi ( Đ A XI, 5950 ).

Gedikpa a Yangın Tulumbası Sandı ğı: Sandı ğın u aklarının ço ğu Ermeni gençle- riydi. Erzurumlu Â ık Đbrahim’in bu sandı ğın tulumbacılarından bir Ermeni genç için yazdı ğı iir vardır ( Đ A XI, 6080 ).

221 6. 4. 1. 2. Tulumbacıların Sandık Naraları

Tulumbacıların yangına gidi lerini Koçu, Üsküdarlı Vasıf Hiç’ten nakletmi - tir. Tulumbacılar arasında uzun zaman bulunmu olan Vasıf Hiç, tulumba sandıkları- nın yangına gidi leri ve naraları ile ilgili olarak u bilgileri verir: “Her naracı edep ve terbiye dairesinde seslenirdi. Tekrar edeyim, sandıkların bir kli e eklinde muayyen bir naraları yoktu. En namlı naracılardan i itip de hafızama nak etti ğim, bugün de onların arasından hatırlayabildi ğim tulumbacıların sandık naraları unlardır:

Zindanarkalılar : Dü mana kelepçe vuran minimini Zindanlı! Birinci Daireliler : Đstanbul bir, Daire bir! Fatihliler : Đstanbul bir, Daire iki! Cibalikapulular : Her yerde metin Cibalikapulu! Çe memeydanlılar : Er meydanı Çe memeydanı! Hasköy Musevîleri : Adı yaman Tersanekapulu! Üsküdar Daireliler : A k elinden dâd, i te Ba ğdad Daireli! Üsküdar Karakollular : Dü mana kan kusturan bahtiyar Karakollu! Üsküdar Mahkemeliler : Hakkına eriat kesen Mahkemeli! Do ğancılarlılar : Dillere destan yaldızı bol Karaku Tepeli! Toygartepeliler : Zemini yüksek Toygartepeli! Üsküdar Bülbüldereliler : Çevresi gül Bülbüldereli! Karacaahmetliler : Virdimiz Rahman Karacaahmet Sultan Türbeli! Üsküdar Yeniçe meliler : Gece gündüz hu çeken Bodrum Kaleli! Anadoluhisarlılar : Yıldırım Bayezid Kaleli! Yeldeğirmenliler : Zemini yüksek Yelde ğirmen Tepeli! Çengelköy Türkleri : Çengelköy Camii! Çengelköy Rumları : Çengelköy Kilisesi! ( Tulumbacılar, 89- 90)

6. 4. 1. 3. Tulumbacı Đsimleri

Re ad Ekrem Koçu, isimlerini verdi ği tulumbacıların varlı ğını ve onlar hak- kındaki bilgiyi ço ğunlukla sözlü kaynaklardan elde etmi tir. Kahveci Nusret’in Zin-

222 dan iirleri isimli antoloji-hatıra türündeki eser dı ındaki kaynaklar, ahıslardır: Vâsıf Hoca, Kâhya Đsmail, Merdivenköylü Kemal Reis, Bitlisli Ali Çamiç A ğa, Merdivenköylü Tevfik Karkan, Hacı eyho ğlu Ahmed Kemal Bey ve Saraç Kadri Bey. Tulumbacılarla ilgili olarak elde bulunan ve aktarılan bilgilerin “…mahalle ve belediye yangın sandıklarının yüz yıllık tarihçesinde bu isimler deryada bir katredir.” eklinde verildiğine dikkat çekmek isteriz (Tulumbacılar, 131).

Koçu, tespit edilebilmi tulumbacı isimlerini liste olarak vermi tir ( Tulum- bacılar, 132- 142). Bazı tulumbacılar, hayatları ve iirleri hakkında bilgiler verilerek daha etraflı olarak tanıtılmı tır. Bu isimler unlardır:

Ahmed ( Kazda ğlı), Ali (Çiroz); Defterdarlı, Ali (Martdokuzu), Ali (Yereba- tanlı); Do ğancılarlı, Anber Reis (Arap); Karacaahmetli, Angilidis (Deligâvur); Ayvansaraylı, Artin (Kız), Bahaeddin (Mahzun); Gedikpa alı, Basri (Mektepli Kız); Çememeydanlı, Bedri, Bedri (Kafesçi Ahmed); Gedikpa alı, Behçet (Destancı); ehreminili, Bekir (Kürt); Beyo ğlu Daireli, Bekir (Yelkenci Laz); Çe memeydanlı, Besim Ölü (Toygartepeli), Bilâl (Bülbül); Çe memeydanlı, Bilâl ( Yorgancı) Hayreddin Đskeleli), Cemal ( Köçek), Defterdarlı, Cemal (Topuklu) Galata Mengene- li, Cemil (Haddehaneli); Çe memeydanlı, Cevdet ( Çingene); Ayvansaraylı, Cezmi (Kara); Kadırgalı, Çuhaciyan (Vahan); Kadırgalı, Çulhayan (Dikran); Kumkapı Ki- liseli, Daniyal (Balıkçı); Çengelköylü, Daniyal (Kayıkçı Laz); Üsküdar Daireli, Davud (Arap); Kasımpa a Kaptanpa alı, Davud (Çatmacı); Üsküdar Karakollu, Dervi (Mızıkalı); Çe memeydanlı, Dilaver (Hamamcının); Divitçilerli, Dilaver (Ka- yıkçı Laz); Cibalili, Dimitri ( Đnce); Kuruçe meli, Dimitri (Trabzonlu Laz); Galata Hendekli, Edhem (Destancı), Emin (Çingene), Kadırgalı, Emin Bey (Tunuslu Pa a- zade); Gedikpa alı, Esad (Bahriyeli Arap); Hasköylü, E ref A ğa, Haçik (Benli), Ha- lil (Razgradlı); Mevlevîhanekapulu, Hasan (Arap); Zeytinburnulu, Hıdır (Poladhaneli); Davutpa a Đskeleli, Hidayet ( Đngiliz); Galata Mengeneli, Hristo (Sandalcı); Arnavutköylü, Hur id Reis (Çerkez); Üsküdar Karakollu, Hüseyin (Digo); Üsküdar Daireli, Hüseyin Reis (Eyüplü); Eyüp Camii Kebirli, Hüseyin Reis (Kanlıcalı), Hüsnü Reis (Arap), Đsmail (Kâhya); Defterdarlı, Đzzet (Zil); Zeytinbur- nulu, Küpeli Beyo ğlu; 6. Daireli, Mehmed (Benli); Zeytinburnulu, Mehmed ( Đnce Arap); Cihangirli, Mehmed ( Đncebacak); Üsküdar Pa akapulu, Mehmed (Kabalak), Mehmed (Pançik); 1. Daireli, Mehmed (Sivri); Merdivenköylü, Mehmed (Susurluk-

223 lu); Gedikpa alı, Mehmed (Topuklu); Toygartepeli, Mıstık Reis (Beygirci); Do ğancılarlı, Murad (Faytoncu); Merdivenköylü, Mustafa (Edirneli Boyacı); Üskü- dar Yeniçe meli, Mustafa (Hopalı Çakır), Mustafa (Rizeli); Gedikpa alı, Mustafa (Yangıncı); Eyüp Camii Kebirli, Numan (Sorguççu); Kasımpa alı, Nusret (Kahveci Gürcü); Hasköylü, Ramazan (Borucu); Davutpa a Đskeleli, Rasim (Terlikçi); Çe memeydanlı, Re id (Gürcü); Cibalili, Reyhan (Çerkez); Defterdarlı, Sadık (Arap); Vezirtekkeli, Saffet (Sarı), Salih Reis (Kopan); Üsküdar Yeniçe meli, Sami (Balıkçı); Vezirtekkeli, Selim (Edirneli Helvacı), Sırrı Bey; Galatasaraylı, Süleyman (Karabiber); Kazlıçe meli, ahin Bey (Barutçuzade); Gedikpa alı, ahbulad (Canbaz); Çe memeydanlı, Tahir (Kozlucalı), Üsküdar Bülbüldereli, Tufan (Kara), Veysel (Arabacı Deli), Yusuf ah ( Tulumbacılar, 142- 377).

Biz de, bazıları yukarıdaki listede bulunmayıp Koçu’nun di ğer eserlerinde yer alan isimlerin de yer aldı ğı tulumbacılara örnekler veriyoruz:

Ahmed Reis: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Üsküdar’ın namlı tu- lumbacılarındandır ( Đ A I, 461).

Ali Bey: Abdülaziz devrinde (1861- 1876) ve II. Abdülhamid (1876- 1909)’in ilk yıllarında ya amı Üsküdar’ın namlı tulumbacı kabadayılarındandır ( Đ A II, 626).

Arap Abdi: Koçu, son tulumbacılardan olan Arap Abdi’yi öyle tanıtır: “Cihan Har- bi arifesinde esmer yakı ıklı bir çocuktu, çok güzel nâra atardı. Bir ara ayaklı mâni söylemeye merak sarmı , kendisini çekemeyen ayakda ları da hakkında u mâniyi düzmü lerdi: Đki tekerlek bir dingil olur mu araba ık Đki mâni söylemekle olur mu Arab â ık ( Đ A I, 20- 21)

Arap Ahmed: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Galata’nın namlı kabadayı tulumbacılarındandır ( Đ A I, 299).

Arap Anber Reis: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı tır. Đhtiyar- lı ğında Üsküdar’ın Karacaahmet Tulumbacı Oca ğı’na reis olmu tur ( Đ A II, 842).

224

Bahriye: II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) ilk yıllarında ya amı , Langalı bir kadındır. Ayya ve i siz güçsüz bir babanın kızı, hırsızlık yapan bir erkek çocu ğunun karde i idi. On yedi on sekiz ya larına kadar tulumbacılık yapmı tır. Anadolu’dan gelen bir saka ile evlendikten sonra evine kapanmı tır ( Đ A IV, 1863).

Bahriyeli Arap Esad: XIX. yüzyılın sonlarında ya amı okur yazar tulumbacılar- dandır. Üçüncü sınıf sandıklardan Hasköy Sandı ğı’nın u aklarındandır. Vâsıf Hiç’in, kendisinden almı oldu ğu, destan tarzındaki yedi dörtlükten olu an iir, ansiklopedide yayımlanmı tır. Đlk dörtlü ğü öyledir:

Geceler ah gecer, geceler ah geceler Saati dakikası yâr adını heceler Uyku haram gözüme girdikde dö eğime Ben kıvranım durayım yârime e ğlenceler ( Đ A X, 5242 )

Borucu Ayı Ferhad: XIX. yüzyılın sonlarınının namlı tulumbacılarındandı, Üçüncü Daire Sandı ğı uaklarındandı ( Đ A X, 5662 ).

Bülbül Bilal: 1860’ta Sürmene’de do ğmu , 1946’da Üsküdar’da ölmü tür. Büyük ehrin ayak takımından bir sima idi. Gençli ğinde sesinin ve yüzünün güzelli ği ile muhitinin öhretlerinden idi. 1875’te on be ya ında kimsesiz bir çocuk iken memleketinde bir kahvecinin çıra ğı olmu , kahvehanede yatar, barınır ve bo ğazı toklu ğuna çalıır iken Kara Mehmet Kaptan adında bir gemici tarafından kandırılarak bir köle muamelesi görmü , hatta kaçmaması için ba altı ambarına zincirle ba ğlanıp kapa- tılmı tır. Bir gün kendisini denize atmayı ba armı , bir temmuz gecesi bo ğazdan Ka- radeniz’e çıkarken ölümle pençele mi ve sonunda bo ğazın Rumeli yakası a ğzında öreke ta ı denilen kayaya çıkmayı ba armı tır. Balıkçı tayfalı ğı, kahvehane çıraklı ğı yapmı , u aklar arasına katılmı , tulumbacılık âleminin türlü cilveleri arasında mâni, semaî, ko ma ve divan okumaya heves etmi tir.

225 Sesinin güzelli ğinden dolayı bülbül, vücut yapısının düzgünlü ğü ve yüzünün güzelli ği sebebiyle de kahveci güzeli lakabını almı tır. Alman ressam Hubert tarafın- dan ba ında fesi, mintan ve yele ğiyle resmedilmi tir ( Đ A VI, 3166).

Çe memeydanlı Bekir: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) tulumbacılarındandır. Üsküdarlı Vâsıf Hoca, bu genç anında Huriye isminde bir kadının a ğzından bir divan yazdırmı tır. Bu divan, eski tulumbacılık hayatı üzerine kıymetli bir vesikadır ( Đ A V, 2421).

Çiroz Ali: XIX. asır sonlarında Đstanbul’un tulumbacılık âleminde en büyük öhret- lerden biri olarak tanıtılır. Yanık sesiyle semai ve mani okumada e sizdir. Cesur ve mert, tatlı dilli, güler yüzlü, güzel bir gençtir. Henüz on sekiz ya ında bir nevcivan iken veremden ölmü tür. Babasından birkaç aylık iken yetim kalmı , on, on iki ya la- rında da annesini kaybettikten sonra kendisinden on ya kadar büyük bir mahalle delikanlısının, Saraç Đsmail’in kahvesine çırak olmu tur. Đsmail, o tarihte Defterdar sandı ğının reisi namlı bir tulumbacı, Defterdar kayıkçılarının da kâhyasıdır. Kâhya Đsmail, çıra ğı Ali’yi kahvehanesinin üstündeki odalardan birine yerle tirir. Böylece Çiroz Ali’nin tulumbacılık hayatı da hemen bu ya larda ba lar. Bir ara kayıkçılı ğa heves eder. Dedesinden kalma malı satarak yirmi iki altına iki çifte, beyaz boyalı ve altın yaldızlı bir kayık yaptırır. Ali, Çiroz lâkabını bilmeyen Đstanbullular arasında “Defterdarlı Kayıkçıgüzeli” diye tanınır ( Đ A II, 610- 611).

Çuhacıyan: Koçu’nun ifadesiyle; 1875 ve 1880 yılları arasında güzelli ğiyle Đstan- bul’da öhret bulmu bir Ermeni gencidir, Kadırga Meydanı Sandı ğı’nın u akların- dandır. Â ık Razi’nin her biri onar beyit halinde ayrı ayrı be olay çerçevesinde Çuhacıyan’ı anlattığı bir manzumesi vardır. Be inci bölümü yarım bırakılmı olan bu manzumeye de Đstanbul Ansiklopedisi ’nde yer verilmi tir ( Đ A VIII, 4157- 4158).

Davud Gerçek A ğa: Đstanbul yangın tulumbacılarının pîridir. Aslen Fransız’dır, sonradan Müslüman olmu tur. Lale Devri diye de anılan, Nev ehirli Damat Đbrahim Pa a’nın sadrazamlı ğı zamanda Yeniçeri Yangın Tulumbacıları Oca ğı’nın kurucusu- dur. Osmanlı’da ilk tulumbayı o yapmı tır. Çıkan yangınlara bu tulumba ile birlikte

226 kendi ba ına gitmi tir. Tophane yangınındaki müdahalesi sayesinde Sadrazam Đbra- him Pa a’nın dikkatini çekmi tir. Đbrahim Pa a da Yeniçeri Oca ğı’nda acemi o ğlanla- rına yamak olmak üzere bir Yangın Tulumbacıları Ocağı’nın kurulmasını padi ahtan istemi tir, müsaade alınınca Davud A ğa, tulumbacılara a ğa tayin edilmi tir ( Đ A VIII, 4287- 4289).

Derunî Ahmed: Re ad Ekrem Koçu’nun, Osman Cemal Kaygılı’nın Semaî Kahve- leriyle ilgili eserini kaynak göstererek hakkında bilgi verdi ği Derunî Ahmed, Đstan- bul’un namlı semaicilerinden ve tulumbacılarındandır. Balat’ta kahvecilik eden semai ve ko macılardan me hur Çarkçı Edhem’in ustasıdır ( Đ A I, 307).

Emin ah: Vâsıf Hiç’in verdi ği bilgilere göre, 1892 ile 1895 yılları arasında Mektebi Harbiye tabelerindendi. Đstanbul’un çalgılı tulumbacı kahvehanelerinin namlı mânici- lerindendi. Çok güzel sesi vardı. Mâni, semâî ve destan okumada kendisine has bir tavrı ve edası vardı. ehremini’de Saray Meydanı’nda Pehlivan’ın çalgılı kahvehâne- sinde bir ayaklı mâni yarı masında devrin ustalarından Üsküdarlı Kâtip Hakkı Bey’in kar ısına çıkmı , çı ğırtkanın attı ayaklar üzerinde 16 beyit tamamlamı ve Hakkı Bey gibi bir ustanın kar ısında mat olmamı tır ( Đ A, IX, 5084- 5085).

Çı ğırtkan Arif’in attı ğı ayaklar üzerine, Hakkı Bey ve Emin ah’ın mâni atı masına örnekler:

Arif - Adam aman…“dikeni” Hakkı - Olur derler muhakkak her gülün bir dikeni Emin - O gül gonce yârime ya atmam göz dikeni ∗ Hakkı - Bıçkın ıkırdımlara gösterme pek keseni Emin - Çok gördük para için â ıkını keseni ∗ Hakkı - Kömürcü güzeline dedim birkaç arka yık Emin - Nâz ile güldü dedi çoktan bo aldı kayık

227 ∗ Hakkı - A k hastası hanımın lokmanı arap bacı Emin - Oyna ı da muhakkak kayıkçı arabacı ∗ Hakkı - Hak nazardan saklasın adın nedir güzelim Emin - Emin ah derler bana anlı anlı güzelim ∗ Hakkı - u ahım bir hediye ister bugün arife Emin - Bayramlık bir kat esvâp almak gerek Arif’e ∗ Arif - Adam aman…“arife” Hakkı - Âferinler Emin ah senin gibi ârife Emin - Asıl âferin size erbâbı meârife…( Đ A IX, 5085 )

Eref A ğa: II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) namlı tulumbacılarındandır. XX. yüzyılın ilk yıllarında Üsküdar Karakolluların reisi idi ( Đ A X, 5379).

Haddehaneli Edhem: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Đstanbul’un çalgılı kahvehanelerinde mâni, semai, destan okuyucularından, tulumbacılıkta öhret- li bir gençti. Kesmekaya’lı idi. Ailesi onun me hur oldu ğu zamanlar Balat’ta oturdu- ğu için Balatlı Edhem diye de anılırdı. Bahriye Çarkçı Mektebi’ni bitirdi ği için Çark- çı Edhem diyenler de olmu tur. Edhem’in söyledi ği mânilerden biri udur:

Adam aman…dı köye… Arzuladık ihvanı biz geldik u Kadıköye Müftü haraç keserken ne yapar kadı köye ( Đ A IX, 4900)

Horhorlu Abdullah Kaptan: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Horhorlu Abdullah Kaptan’ı Koçu, kendi adıyla anılan bir kahvehane i leten namlı tulumbacı olarak tanıtır. “Kaptan” unvanını tersaneden çıkma olmasından ötürü aldı- ğını fakat en çok “Horhorlu” diye tanındığını belirtir ( Đ A I, 49).

228

Galatalı Đnce Arap: XIX. asrın sonlarında “Çalgılı Kahve” ve “Semai Kahvesi” denilen tulumbacı kahvelerinde en iyi mâni, semai, ko ma, destan ve kalenderî söy- leyen Mengene sandı ğının tulumbacılarındandır. Bir yangında duvar altında kalarak ölmü tür. Bu gençler hakkında on sekiz kıtalık bir destan yazılmı tır ( Đ A II, 901 ).

Kafesçi Ahmed Bedri: XIX. yüzyılda Gedikpa a Sandı ğı’nın u aklarındandır. Güzel ko ma ve semaî okudu ğu nakledilir. Đçkiyi fazla kaçırdı ğı bir gece Kasap’ın Meyha- nesi’nde kendisini bıçaklamı , intihar etmi tir. Bu olay üzerine Remzi adlı bir air tarafından yazılmı 32 kıtalık destan vardır. Bu destan Halk Bilgisi Haberleri ’nde yayınlanmı tır ( Đ A V, 2375- 2377).

Kadırgalı Kara Cezmi: 1840 yılında Đstanbul’da do ğmu , 1890’da Sinop Zinda- nı’nda ölmütür. Tulumbacı airlerdendir. Efendisinin o ğlu Nedim Bey’i öldürdükten sonra Đstanbul’dan müebbet hapse mahkûm edilerek Sinop Zindanı’na sürülmü tür. Zindan’da “Temenna Baba” adını almı , 20 yıl kadar hiç kimseyle görü meyerek derin bir pi manlık içinde ya amı tır. Aynı zindanda yatan Kahveci Nusret’ten okuma yazma ö ğrenerek pek çok divan, ko ma, semaî ile duygularını kaleme almı tır. Bu bakımdan Kadırgalı Kara Cezmi’ye zindana girdikten sonra bir halk airi olmu - tur denilebilir. Kahveci Nusret’in “Zindan iirleri” adlı mecmuasında ba ta semaîleri olmak üzere pek çok iiri kaydedilmi tir ( Đ A VII, 3502; Đ A VII, 3539- 3540).

Bir ko masına örnek veriyoruz:

Güzel severiz hasbeten lillah Bizde maksudun yok beyim yok yok Dilber seçeriz kudreten lillah Hüsünde hududun yok beyim yok yok

Nak itme bilmem böyle muamma Sultansın cihan içre sen amma Sözüm harbidir istemez ima

229 Kes bizden umudun yok beyim yok yok

Temenna Baba uzlette, yakla ma gayri Sen de tefrik et hayr ile erri Âlem ider iken hayretle seyri Depretme haydudun yok beyim yok yok ( Đ A VII, 3540)

Kafesçi Arif: XIX. asrındır sonlarında ya amı , ko ma, semai, destan ve mâni okumada usta tulumbacılardandır ( Đ A II, 977).

Kafesçi Bedri: Gedikpa a Yangın Tulumbası Sandı ğı u aklarından, hakkında destan yazılmı namlı bir tulumbacıdır (E ĐMMK, 57-58).

Karagümrüklü Koltukçu Akif A ğa: XIX. asır sonlarındaki eski semaî kahvelerinin en namlı simalarından; destan mâni ve sema okumakta hüner sahibi tulumbacılardan olarak tanıtılır ( Đ A I, 522).

Kuruçe meli Đnce Dimitri: XIX. yüzyılın sonlarında semtinde öhret olmu Kuru- çe me Rum Kilisesi Yangın Tulumbası Sandı ğı u aklarından Rum bir gençtir ( Đ A VIII, 4587).

Küpeli Beyo ğlu: Beyo ğlu’nun palikarya tulumbacılarındandır. Gayr-i Müslim ayak takımı arasında öhret bulmu tur. 1870 büyük Beyo ğlu Yangınında bir mahzenin içinde diri diri yanmaya mahkûm be ki iyi kurtardı ğı için Sultan Aziz (1861- 1876) tarafından ni an ile taltif edilmi tir ( Đ A V, 2711- 2712).

Kürt Bekir: II. Abdülhamid devrinde ( 1876- 1909) Beyo ğlu altıncı daire tulumba sandığının ko u yıldızlarından bir hamaldır. Beyo ğlu’nu en i lek yerlerinde hamallık yapardı ( Đ A V, 2421- 2422).

230 Mart Dokuzu Ali: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Üskü- dar’ın mektep görmü namlı tulumbacı kabadayılarından oldu ğu söylenir. Re ad Ek- rem Koçu, Vâsıf Hoca’nın onu öyle tarif etti ğini belirtir:

“Diyebilirim ki zamanın en kuvvetlisi ve en sabırlısı, ve mütehammili idi; ama manda gibi bir adamdı; vurdum duymaz denilse yeri vardı; bir defa bir öküz arabasını tekerleklerinden tutunca iki üç ar ın aksi tarafa çevirmi ti. Bir defa da, o zamanları idrâk etmi bütün Üsküdarlılar bilir, kömür yüklü bir manda arabası üs- tüne devrilmi , pamuk torbasının altından kalkar gibi do ğruluvermi ti. Fazla ya ğ- murlarda selin ortasında manda gibi oturur ve uzanırdı. Hatta yine böyle ya ğmurlu bir gece, daire tulumbacılarından Kara Mehmed, Martdokuzu ‘nu kası ğından yara- lamı , rahmetli hemen Topta ı Bayırı’ndan inen suların ortasına oturmu , ku ağın- dan rakı iesini çıkarıp: “Kırılmamı be!” diye çekme ğe ba lamı . Kevser arabı nasib olsun.” ( Đ A II, 614).

Mızıkalı Dervi : XIX. yüzyılın sonlarında Çe memeydanı Sandı ğı tulumbacıların- dandır. Arnavut Mestan adındaki biri, Mızıkalı Dervi e iftira atarak onun hapse mah- kûm olmasına sebep olmu , Mızıkalı Dervi de hapishanede intihar etmi tir. Â ık Razi tarafından bu gencin macerası iir diliyle de anlatılmı tır ( Đ A VIII, 4492- 4494).

Sırıkhamamlı Kürt Dilaver: 1897 ile 1900 yılları arasında Cibali Yangın Tulumba- sı Sandı ğı u aklarındandır ( Đ A VIII, 4565- 4566).

So ğancı’nın Aziz: II. Abdülhamid devri (1876 - 1909) sonlarında ya amı Üskü- dar’ın en uçarı tulumbacılarından ( Đ A III, 1696).

Tatar Bekir: Abdülmecid ile ( 1839- 1861) Abdülaziz devirlerinde (1861- 1876) ağır çardaklı yangın tulumbalarını kullanmı olan bir tulumbacıdır ( Đ A V, 2422).

Tersaneli Ahmed Reis: XIX. asır sonu Đstanbul’unun en uçarı tulumbacılarından ve namlı manici, semaici, destancılarındandır. 1937’de hâlâ hayattaydı ( Đ A I, 461).

231

Uzun Ahmed: Koçu’nun Vasıf Hoca’dan nakletti ğine göre II. Abdülhamid’in (1876- 1909) son devirlerinde çalgılı kahvehane yapmı namlı tulumbacılardandır. Ve kahvehanesi de ehrin öhretlerinden olarak anlatılır ( Đ A I, 318 ).

Yangıncı Feridun: “Kabir ta ı kitabesinden anla ıldı ğına göre yirmibe ya ında, herhalde bir cinayetle suçlanarak idam edilmi bir tulumbacıdır” ( Đ A X, 5681 ).

Yerebatanlı Küçük Ali: Re ad Ekrem’in Vâsıf Hoca’dan nakline göre: Do ğancılar sandı ğı tulumbacılarından ve Üsküdar’ın en namlı oltacı balıkçılarındandır ( Đ A II, 618).

6. 4. 1. 4. Tulumbacıkla Đlgili Tabirler

Ate Kayı ğı: Eski büyük ah ap Đstanbul’da yangın afetine kar ı yeniçeriler görevli idi. Yangın tulumbacılı ğı kurulduktan sonra, tulumbacı oca ğı yeniçeri oca ğına yamak olarak ba ğlanmı tır. Galata tarafı tulumbalarını Đstanbul’a, Đstanbul tulumbalarını Galata’ya geçirmek için “Ate kayı ğı” denilen büyük kayıklar vardı. Tulumbacılara özel kayıklardı. Đki yangın tulumbası ile yirmi nefer kadar tulumbacıyı alacak büyük- lükteydi, dört çifte bir kayıktı ( Đ A VII, 3749; Tulumbacılar, 405- 407).

Balık sırtı : Bir yangın tulumbası sandı ğında, yangına giderken ve yangından döner- ken, sandı ğı ta ıyan dört omuzda tan ibaret takımın, genellikle iki kısa veya orta boylu u ak öncü ( sandı ğın ön kolları altına girenler ), iki uzun boylu u ak da artçı ( sandı ğın art kolları altına girenler ) olurdu; dolayısıyla sandık hafifçe öne meyilli olarak giderdi. Bazı reisler bu yerle mi kaideyi bozarak iki kısa veya orta boylu uağı ya sa ğ veya sol kollarının altına verirler, o zaman da sandık ya sa ğa veya sola meylederek giderdi. Đ te böyle sandı ğın bir yana meyledecek ekilde tertip edilen takıma “balık sırtı” denirdi ( Đ A IV, 2036).

232 Borucu : Sandıklarda birinci reis tarafından tayin olunan ve u akların hemen hemen hepsi tarafından kabul edilen sandık kadrosunda yukarıdan a ağıya payeli be tulum- bacıdan dördüncüsüdür. Borucunun vazifesi yangına su sıkmaktır ( Đ A VI 2964).

Çifte karde , Çifte karde lik : Koçu’nun, Vâsıf Hiç’ten nakletti ğine göre; iki sandık arasında, a ğır ba lı reislerin yol göstermesiyle kurulmu dostluklar vardı. Bunlar üç kademeydi: Misafirlik, Soba Birli ği ve Çifte karde lik. En kuvvetli dostluk çifte karde lik idi. iki sandı ğın u akları yangına tek sandık ile giderlerdi. Örne ğin Merdivenköylüler, Kaptanpa alılar ile çifte karde lik tutmu larsa, yangına ya Merdivenköyü Sandı ğı ile veya Kaptanpa a reislerinin idaresinde Kaplanpa a Sandı- ğı ile giderlerdi ( Đ A VII, 3972).

Fenerci: Đstanbul’un eski yangın tulumbacılı ğı te kilatında gece yangınlarına giderken tulumba sandı ğının önünde fener çeken tulumbacının unvanıdır ( Đ A X, 5631 ).

Soba Birli ği: “Çifte karde lik” derecesinde olmasa da soba birli ği tulumbacılar için önemli bir de ğerdi. Đki sandık arasında beslenen iyi duygulara reislerin ahsî dostluk- ları da eklenince o iki sandık arasında kar ılıklı söz verme ile bir nevi ittifak anla - ması yapılırdı. Buna “Soba karde li ği” denilirdi. Soba karde li ği olan sandıklar bir- birlerini kovalamazlar, yolda birbirlerine yardım ederlerdi ( Tulumbacılar, 95- 96).

Misafirlik : Afet halini alan büyük yangınların dı ında devlet, tulumbacıların deniza- ırı yangına gitmelerini yasak etmi ti. “Tulumbacılı ğa sevda dedik ya, faraza Üskü- dar’da bir yangın çıkar. Đstanbul’daki tulumbacı da yerinde duramaz olur, artık sözü aya ğına geçer, hemen bir vapura atlar, Üsküdar’da bir kahvehanede soyunur, orada tanıdık bir sandı ğın omuzda ları arasına misafir olarak katılırdı, yangın yerini ölçer, dönerdi. Buna divanelik diyecek olanlar çoktur. Fakat unutulmamalıdır ki yalınayak, bir fanila bir dizlik, tiril tiril, karda tipide, ya ğmurda, sa ğanakta, çamurda, batakta, ta ta, buzda yangına ko manın ilkbaharda, a ğaçların bazısı çiçekte, bazısı da yaprak- lanmaya yüz tutmu ba ğçelerde gezmek gibi gelen tulumbacıya devlet yasa ğı kar ı- sında bu zahmete katlanmak basitin basiti bir i tir” ( Tulumbacılar, 95- 96).

233 Tulumbacı Takım Adları: Yangın tulumbası sandı ğını u ak denilen dört tulumbacı ta ırdı. Bu dört tulumbacı bir takım te kil ederdi. Her mahallenin sandık fertleri, o mahallenin büyüklü ğüne, enli ğine göre yangına giderken üç dört takım olu tururlar- dı. Yangın dönüü takım de ğitirilirdi. Takımlar birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü takım diye de ğil de tulumbacı zevkine göre bulunmu isimlerle anılırdı. “Beygirci” tabiri birinci takımlara verilmi bir isimdir. Đkinci takıma “Mu lu”, üçüncü takıma “Kara Kaçan”, dördüncü takıma “Zeybek” isimleri verilmi tir. Beygirci ismi ilk defa Üsküdar tulumbacılarından çıkmı tır ( Đ A V, 2634).

Yangıncı : Yeniçeri yangın tulumbacılarının kaldırılmasından sonra mahalle tulumba sandıkları kurulmu tur. Bu devrede yangın tulumbası sandıkları etrafında toplanan gençlere yeniçerileri hatırlatan “tulumbacı” yerine “yangıncı denilmi tir. “Deligâvur” lakaplı Angeli Angelidis de babasının “Yangıncı Angeli” diye tanındı ğını ifade etmi tir ( Tulumbacılar, 38, 67).

6. 4. 2. Kabadayılar ve Külhanbeyleri

Aksaray, Cumhuriyet inkılâbına kadar kabadayı ve külhanisinin çoklu ğu ile tanınmı tır. “Yeniodalar” denilen Đstanbul’daki en büyük yeniçeri kı lasının Aksa- ray’da kurulmu olması bu atmosferin te ekkülüne ve asırlarca ya amasına kâfi sebep olarak gösterilmektedir. Ocak disiplininin gev edi ği XVII. asır ortasından itibaren ve özellikle de XIX. asrın son yarısında “Yeniodalar” bozulmu ve Aksaray gençli ği kabadayılık, külhanilik, ve uçarılık âleminde ölçüyü a mı tır denilir ( Đ A I, 536).

Aksaray’ın dı ında Alacahamam, Yeniçeri Oca ğı’nın kaldırıldı ğı tarihe gelinceye kadar Đstanbul’un “ha erât yata ğı” semtlerinden olarak tarif edilir. Alacahamam’da dükkânlar ve kahvehâneler üzerindeki odaların birer batakhaneden farksız oldu ğunu nakledilir. Buradaki kabadayı ve külhanilerin durumlarını ortaya koymak için öyle bir olay anlatılır: Bir gece, dört kabadayı serseri, Alacahamam fırınını açtırmı lar, fırın sandı ğındaki bin be yüz kuru u gasbettikten sonra fırıncıyı

234 da karnından bıçaklamı lar. Fırıncı, zabıtanın bütün ısrarına ra ğmen bu i i kimin yap- tı ğını söylememi tir. Dükkân kom ularına ise “Bilirim ama söyleyemem, korkarım, beni helâk ederler.” demi tir ( Đ A I, 572 ).

6. 4. 2. 1. Kabadayılar

Aynacı Bekir: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) kabadayılarındandır. Üsküdar’ın Do ğancılar semtinden, günde en çok 40- 50 kelime ile konu an tütün kaçakçısı bir kabadayı idi ( Đ A V, 2420).

Balıkçı Deli Ahmed: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ayak takımı arasından sivrilmi , Üsküdar’ın namlı kabadayılarındandır ( Đ A I, 300).

Cemil Bey Pehlivan: II. Sultan Abdülhamid devrinde (1876- 1909) Üsküdar’ın okumu yazmı kabadayılarındandır. 1900 ile 1905 yılları arasında sürüldü ğü Si- vas’ta beline saplanan bir kama ile öldürülmü tür ( Đ A VII, 3480- 3481).

Çerkes Ârif Bey: 1900’lü yıllarda Beyo ğlu’nun tanınmı kaldırım kabadayılarından ve me hur Fehim Pa a’nın adamlarındandır ( Đ A II, 985).

Çe memeydanlı Sandalcı Basri: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) azılı külhanile- rindendir. 1885- 1890 arasında Galata ve Çe memeydanı’nı bıça ğı ile sindirmi , za- bıta kütüklerinde sabıka rekoru kırmı bir suçludur ( Đ A IV, 2156).

Esvabcıba ının Alâeddin Bey: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya a- mı Üsküdar’ın okur- yazar kabadayılarından ve Selimiye’de Çiçekçi kahvesinin gedikli mü terilerinden oldu ğu nakledilir. Koçu’nun Üsküdarlı halk airi Vâsıf Ho- ca’nın Đstanbul Ansiklopedisine verdi ği notlardan nakline göre: Alâeddin Bey, Esvabcıba ının o ğlu ve Cemil Pehlivan’ın arkada larındandı. Cemil Bey kadar cesur olmamasına ra ğmen boylu boslu, Cemil Bey renginde, bir söyleyip be dinleyen, ho me rep, ak amcılı ğını kimseye sezdirmeyen –varlıkla beraber sehavetin galebesin-

235 den- kahve parasına herkesten evvel davranan, en sıcak havalarda bile pardesüyü sırtından atmayan bir tip olarak tarif edilir ( Đ A I, 575).

Evkaflı Ali Bey: XIX. asır sonlarında ya amı Üsküdar kabadayılarından; tam kül- hanbeyi değil de mektep görmü çapkınca beylerden olarak tanıtılır ( Đ A II, 627).

Fenâyi Baba: Âık Râzi’den aldı ğı notlara ba ğlı kalarak Vâsıf Hiç, Fenâyi Baba’yı öyle anlatır: “1310 etrafında ( M. 1880- 1885 ) ya ı altmı ın üstünde bir meczub idi; yaz ve kı ba ı açık, yalın ayak, üstünde iç çama ırı ve esvab adına belinde bir ku akla ba ğlanmı bir entari ve onun üstüne de bir Bekta i abası atarak dola ırdı. Son kül- hanbeylerinden imi …Kırım Harbi’nde ba ından kur unla yaralanmı , o yaranın tesi- riyle kendisine cezbe gelmi ve tarif etti ğimiz kılıkla sokaklara dü mü … Ayasofya Çar ısı esnafı tarafından beslenirdi. Bir güzel genç görünce koynunda ta ıdı ğı kâ ğıd parçalarından birine bir eyler yazar ve o gence : - Al.. fenâfillah muskasıdır!...derdi. Birgün Fenâyi Babaya Yemi Đskelesi’nde rastladım, çıplak ayaklı ve mühmel kılıklı fakat e behlerin dilberi bir kayıkçıya da böyle bir kâ ğıt verdi. Meczubun ne dedi ğini anlamayan o ğlana bir mecidiye verip kâ ğıdı satın aldım.” Vâsıf Hiç, Â ık Razi tarafından tashih edildi ğini tahmin etti ği kıt’aları yayımlar, biz de ilk dörtlü ğü veriyoruz:

Ülfet etme ayakda ın yabanla Aç kayı ğın iskelesin tabanla Halvet olub bu kalender babanla Fener de ğil Đstanbul’dan kaçalım ( Đ A X, 5613 ).

Hendek Kahvecisi Fâik Bey: II. Abdülhamid devrinin ( 1876- 1909) namlı Galata kabadayılarındandır. Aslı Aksaraylı idi. Hendek Kahvehanesini almı ve yıllarca iletmi tir. “… O âlemlerin icabı yanında orulusu ile gelenlere aldırı etmezdi, bir ho tarafı da var idi ki mezellet çirkine dü mek üzere olan dilberin gariplerini para yardımı ile kurtarmaya çalı ır, bu yüzden Galata e irrası tarafından hiç sevilmezdi” ( Đ A X, 5493 ).

236

Đngiliz Ahmed: II. Mahmud devrinde (1808- 1839) do ğmu , gençli ği Abdülmecid devrinde (1839- 1861) geçmi ve Sultan Abdülaziz zamanında (1861 - 1876), saçı sakalı a ğardı ğı halde Galata ve Tophane’nin ele avuca sı ğmayan kabadayı külhanile- rinden idi, diye tanıtılır. “ Đngiliz” lâkabını, gençlik ça ğlarına rastlayan Kırım Harbi yıllarında, Đstanbul külhanilerinin “donsuz asker” dedi ği Đskoçyalılarla dü üp kalka- rak bu milletin dilini kulaktan dolma ö ğrenmi olmasından aldı ğı söylenir ( Đ A I, 311).

Kadayıfçı Ali: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Fatih’in namlı kabadayılarından, me hur onikilerden biri olarak tanıtılır. Delikanlılık ça ğlarında Fatih çar ısının kadayıfçı esnafından iken i i kabadayılık ve tulumbacılık yoluna dökmü biri olarak anlatılır ( Đ A II, 613).

Kayyum Ali Bey: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ya amı Üsküdar’ın mektep görmü , okur- yazar takımı namlı kabadayılarındandır ( Đ A II, 631).

Kö klü Ahmed: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarının namlı kabadayıların- dan; semtine nispetle “Avratpazarlı” diye de anılan, Aksaray’ın Onikileri’nin ikinci derece ayakda larından oldu ğu söylenmektedir ( Đ A I, 315).

Kürd Ali: II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) ya amı Đstanbul’un namlı kabada- yılarından, Galata tiyatrolarının kantocu kızlarına vurgun sevdâzedelerden, içki, ka- dın, civan yüzünden bıçak oynatmı sabıkalılardan olarak anlatılır ( Đ A II, 614).

Oduncu Bahri Bey: XIX. yüzyılın ikinci yarısında Üsküdar’ın okumu yazmı , ki i- zade kabadayılarındandır. Do ğancılar ahalisindendir, kimseye zararı dokunmamı tır, bilakis herkese elinden gelen yardımı yapmı biri olarak tanıtılır ( Đ A IV, 1862- 1863).

Tophaneli Fevzi: XIX. yüzyılın sonlarında Galata’nın batakhane tiyatrolarının de- vamlı mü terilerinden bir kaldırım kabadası idi ( Đ A X, 5728 ).

237

Sürtüko ğlu Ali: II. Mahmud saltanatının (1808- 1839) ilk yıllarında, yeniçerilerin azgınlık devirlerinde, Galata’nın ele avuca sı ğmayan baldırı çıplaklarından, vurucu, kırıcı kabadayılarındandır ( Đ A II, 615).

eyhcamili Tabak Ahmed: Koçu’nun Vasıf Hoca’dan aldı ğı nottan nakletti ğine göre XIX. asrın sonlarında Üsküdar’ın namlı kabadayılarından; okuma yazma bilmez, gençli ğinde tabakhanede çalı mı , ceket omuzda, kiraz a ğızlık ensede sokulu, havlu omuzda, fiyakası yerinde ve gayet cesur oldu ğu halde i bilmez, birçok ki iden yara almı , yüzü ekmekçi çetelesine dönmü bir kabadayıdır ( Đ A I, 316).

Tı ğlının Ali: XIX. asır ba larının en zorlu kabadayılarından biridir. Elli dokuzuncu Yeniçeri ortası yolda larındandır. Üsküdar’da Toygartepesi’nde bir kahvehanesi var- dır. Bütün yeniçeri kahvehaneleri gibi bu kahvehane de aslında bir batakhane ve esrar yeri olarak anlatılır ( Đ A II, 617).

Veli Ero ğlu: 1966 yılında Tophane’de kaldırım kabadayısı bir o ğlandır. “Kabadayı- nın binbir çe idini yeti tirmi Đstanbul’da ya küçüklü ğü ile rekor kırmı bir çocuk; Tophane’nin hezele, hayta güruhu arasında “Kara Veli” yahut “Külhanbey Veli” diye tanınmı tır.” ( Đ A X, 5209).

Vidinli Ali: II. Abdülhamid (1876- 1909)’in son yıllarıyla Me rutiyet devrinde ya- amı , Üsküdar’ın ayak takımı kabadayılarından olarak tanıtılır ( Đ A II, 618).

Zâkir Basri: Abdülaziz devrinde ( 1861- 1876) Aksaray’da O ğlanlar Tekkesi’nde bir yana ma u aktır. Zikir halkasına katıldı ğı için zâkir diye anılmı tır. Bir ara külha- nilere ve kaldırım kabadayılarına ayak uydurmu , sonunda bir cinayetin kurbanı olmu tur ( Đ A IV, 2160).

Zehir Ali: Mütareke yıllarında ya amı Đstanbul’un ayak takımı kabadayılarındandır. Bo ğazkesen’de kahvecilik yapmaktadır ( Đ A II, 618).

238 6. 4. 2. 2. Külhanbeyleri

Koçu, külhanbeyli ğin bugünkü gibi serserilik, çapkınlık, bıçkıncılık anlamın- da olmadı ğı üzerinde durur. XVII. asır ortalarından Abdülmecid zamanına (1823- 1861) kadar devam eden bir “Apa lar Tarikatı” (veya Tarîkat-ı Layhariye) olarak külhanbeylerini tanıtır, adabı, merasimi, kendi içinde te kilatları, inzibat zabitleri, mutfakları olan, tekkelerin, büyük çar ı hamamlarının külhan dairelerinde ya ayan, kendi içinde lehçeleri ve argoları olan bir topluluk olarak ele alır ( ĐK, 39). O dönem- de Đstanbul’un ilk temizlik amelesi olduklarını ve da ğıtan, düzeni bozan, etrafa zarar veren tipler olmayıp sokakların temizlik i lerini külhanbeylerinin üstlendiklerini belirtir ( ĐK, 40).

Aksaraylı Baha: Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Đstanbul’un On Đkiler diye anılan fiyakacı külhanbeylerinin me hurlarından. On Đkilerin ba ı Arap Abdul- lah’ın müsahip ve hizmetkârıdır ( Đ A IV, 1826).

Celâlin Esad: XIX. yüzyılın sonlarında Üsküdar’ın gazete da ğıtıcılarından bir kül- hanbeyidir. Bilhassa Servet ve Mâlumat gazetelerini da ğıtırdı ( Đ A X, 5243 ).

Çakır Bey: II. Mahmud’un (1808- 1839) ilk saltanat yıllarında, Tophane hamamla- rından birinin külhanbeylerindendir. Re ad Ekrem Koçu, Dervi Vahdet adında bir kalenderinin, Çakır Bey hakkında bir manzume yazdı ğını ifade eder, ama ardından destan formunda yedi dörtlükten olu an bu iirin Â ık Razi tarafından, Dervi Vah- det’in a ğzından yazılmı olabilmesi ihtimalini dile getirir ( Đ A VII, 3673).

Dinikuru Laz Ali: II. Mahmud devrinin (1808- 1839) ilk yıllarında, Üsküdar’ın namlı kabadayı külhanîlerinden bir yeniçeridir ( Đ A II, 612).

Karacaahmedli Âsaf: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Üsküdar’ın ayak takımı arasında sivrilmi kabadayılardan ve ayarsız takımından bir külhanbeyi- dir ( Đ A II, 1088).

239 Kazasker Ahmed: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Aksaray’ın me - hur Onikileri’nden bıçkın bir külhanbeyi olarak tanıtılır. Lâkabını eyhülislâm kapı- sındaki memuriyetinden ötürü aldı ğı belirtilir ( Đ A I, 313).

Kız yahut Sarı Ali: Me rutiyet devrinin namlı bir külhanisi olarak tanıtılır. Hase- ki’de Pa mak-ı erif yahut Bayrampa a Tekkesi denilen Kadirî Dergâhı’nın postni i- ni Baba Efendi’nin torunudur. Gençlik ça ğında güzelli ği ile dillere destan olarak kız lâkabı ile öhret bulur ve uygunsuz takımı ile dü üp kalkar, güzel sesi ve ud çalması iret meclislerinde dola masına sebep olur ve henüz çok gençken vurucu, kırıcı bir kaldırım kabadayısı olup çıkar ( Đ A II, 613).

Pirûze Davud: Hamam külhanında yeti mi bir delikanlıdır. 1835 ile 1845 yılları arasında yazıldı ğı anla ılan bir mecmuada a k macerasının kahramanı olarak ismine rastlandı ğını Koçu söyler ( Đ A VIII, 4281).

Samurka Ali: II. Mahmud devrinin (1808- 1839) ilk yıllarında, yaamı Üsküdar’ın namlı külhanilerinden bir atlı hammalı, aynı zamanda Üsküdar’ın muhafazasına memur yeniçeri ortalarından elli dokuzuncu bölü ğün yolda larındandır.Türlü vakalarıy- la Üsküdar’ın gözünü yıldırmı olan bu serseri, Alemdar Mustafa Pa a Sadaretinde Üsküdar’ın ustası Bekir A ğa tarafından Kömürcü Hüseyin adında bir ayakda ıyla beraber yakalanıp Samurka Balıkpazarı’nda, Kömürcü Hüseyin de Parmakkapı’da asılarak idam olunmu tur ( Đ A II, 614-615).

6. 5. GĐYĐM- KU AM- SÜSLENME

Đstanbul Konu maları ’nda, eski devirlerde günlük hayat içinde sıradan bir insanın kıyafetindeki ayrıntıların bile ehemmiyet arz etti ğini belirten Koçu, “Saçların büklümlerinin isimleri ayrı, boyalarının isimleri ayrı, etekler, yüzükler, küpeler hepsi ayrı…” eklinde bunu örneklendirir ( ĐK, 36).

Koçu, Đstanbul folklorunda aya ğa giyilen bir çorabın, ba a sarılan yazma yemeninin, yemeninin etrafındaki oyanın ba lı ba ına bir anlamı oldu ğunu söyler. “Me-

240 selâ bir delikanlının aya ğına güllü bir çorap giymesi, hadisedir efendim. Delikanlı aya ğına güllü çorabı giydi mi, â ık oldu ğunu ilan eder muhitine: ‘Ben yanıyorum, yakılıyorum.’, diye…” ( ĐK, 51- 52 ).

Koçu’nun Türk Giyim Ku am ve Süslenme Sözlü ğü adlı kitabı, giyim ku- am konusunda üzerinde ba lı ba ına çalı ma yapılabilecek bir eserdir. Alfabetik olarak düzenlenmi sözlükte maddeler, bazıları karikatür tarzında olmak üzere resimlerle desteklenmi ve pek çok madde kılık kıyafetle ilgili iirlerle zenginle tirilmi tir. Biz de bu sözlük ba ta olmak üzere Koçu’nun eserlerinde geçen giyim-ku am- süslenme unsurlarına Đstanbul ile ilgisi ve folklorik de ğeri ölçüsünde alfabetik olarak örnekler veriyoruz:

Akarsu : Altın ve platin üzerine yalnız bir sıra pırlanta ile yapılan modası geçmez bir nevi sâde gerdanlı ğın ismidir. Akarsu ile ilgili bir ayaklı mâni:

Adam aman… akar su Gelin kızlar gerdanına pek yara ır akarsu Deli gönül her güzele gürül gürül akar su (Giyim, 10)

Bahâriye : Kı tan bahara çıkılırken Đstanbullular, ev ve konaklarında kı lık kalın perdelerini, kapı perdelerini kaldırır, yerine yazlık perdeler takarlar, halılar kalkar, kilimler, hasırlar, hasırların üstüne yer patiskaları serilir, ev ve konak halkının kı lık elbiseleri kaldırılır, yerine baharlıklar giyilirdi ( Đ A IV, 1843- 1844).

Ba ı açık gezmek : apka devriminden evvel, Hıristiyanlara benzememek için bütün erkekler konumlarına göre de ğiik çe itte ba lıklar takarlardı. Memur veya serbest meslek erbabı, tüccar, esnaf, amele, ırgat, i inin ba ında dahi, fes, kalpak, kavuk, külah, barata, üsküf, takke, bunlardan birini tedarik edemeyecek kadar dü kün ise ba ına bir tülbent, çevre sarar, sokakta ba ı açık dola mazdı. Hatta evlerde sokak serpu u çıkarıldı ğında mevsimine göre ba a bir takke geçirilirdi. Sokakta ba ı açık dola mak bir Müslüman Türk’ün serserilik alameti sayılırdı ve ba lıksız olanlar zabı- taca yakalanırdı ( Đ A IV, 2181).

241

Bazubend : Koçu, bazubend hakkında “ Đçinde nusha (muska) veya kimlik ni anı, yahut da altın ve mücevher bulunan bir mahfaza olup adı üstünde kolun bâzu kısmına ba ğlanıp ta ınır. Ta ıyanın ictimai mevkiine göre sahtiyandandan, sudan müteessir olmaz kuma lardan, gümü ten ve altından bazubendler olmu tur.” Bilgisin ardından ar ivinden meddah hikâyelerindeki bazubendli ehzade-prens tipinin resimli örne ğini de vermi tir ( Giyim, 30- 31).

Bindallı : Đpekli, kadife kuma ların, üzerleri iri yapraklar ve dallar i lenmi olanlarına denir. Bindallılardan genellikle entari kesilir. Esnaf takımı, esnafın da gençleri giyerdi. Galatalı Hüseyin A ğa’nın konuyla ilgili iiri de vardır ( Đ A V, 2793; Giyim, 39).

Bini : Eski milli kıyafetimizde yüksek tabakanın ve bilhassa ulemâ efendilerin giydi ği bir nevi cübbenin adıdır. Avamın giydi ği cübbeden farkı bedeninin daha geni ve kollarının da daha bol ve uzun olması idi ( Giyim, 39).

Bohça : Basmadan ve di ğer kuma lardan yapılıp içine e ya konulan büyükçe sargıdır. Bohçalar, yapıldıkları kuma a ve içlerine konulan e yalar ile gördükleri hizmete göre ad alırlardı. al bohça, Ahmediye bohça, basma bohça, yazma bohça, parçalı bohça isimleri yapıldıkları kuma a göre isimlendirilmeleriyle ilgilidir. Mendil bohçası, ça- ma ır bohçası, esvap bohçası, hamam bohçası da gördükleri hizmete göre ve içine konulan malzemeye göre aldıkları adlardır.

Bohçaların a ğır kuma tan olması zenginlik alameti sayılırdı. Zamanında Türk evlerinde dikilmi , dikilmemi bütün e yalar bohçalar içinde muhafaza edilip sandık- lara konulurdu. Evlenen kızlar, kayınbaba, kaynana, kayın ve görümceye vardıkları erke ğin yakınlarına, içlerini giyim e yasıyla donattıkları birer bohça gönderirlerdi. Alanlar da bu hediyenin altında kalmayıp mukabele ederlerdi. Eski zamanlarda elinde bohça olmadan soka ğa çıkan bir kadını, yeniçeriler havai me reptir diye kaldırır- lardı. Namuslu kadının ya elinde bohçası ya kuca ğında çocu ğu olurdu. Çar ılarda

242 elbiselik kuma satanlar, sattıkları kuma ı kâ ğıda sarmadıkları için, alı veri e giden kadının yanında mutlaka bir bohçası bulunurdu.

Eski Đstanbul konaklarında dini bayramlarda ayvaza, külhancıya, seyise va- rıncaya kadar bütün bendegâna mevkilerine göre birer çama ır bohçası hazırlanırdı ( Đ A VI, 2936- 2937). Bu bohçanın içinden bir kat çuha elbise çıkması efendinin gön- derdi ği ki iye a ırı iltifatı olarak bilinirdi ( Đ A VIII, 4149- 4150).

“Ya lı, dul, zengin ve erkek canlısı Đstanbul yosmaları, yalın ayak ve yarım papuçlu, fakat ka ı gözü yerinde, eli aya ğı düzgün ve bıçkın me rep ayaktakımından delikanlıları oyna olarak elde etmek için onlara bir elmas gül yüzük, gümü yahut altın bir koyun saati ba ğılarlar, bir kat da çuha esvab yaptırırlardı; bu üç ey o yollara sapmı olanlar arasında adeta an’anele mi ti ki, Đstanbul’un a k ve muhabbet ma- sallarında teferruatıyla anlatılmı tır” ( Đ A VIII, 4150).

Boyun ba ğı: Kravat. Koçu, kravat yerine boyun ba ğı demeyi tercih eder, Tanzimat devrinde kullanılmaya ba landı ğını, bir ıklık ve alafrangalık alameti oldu ğunu söy- ler ( Đ A VI, 3043).

Cezayir Kesimi : III. Selim’in ( 1789- 1807) son zamanları ile IV. Mustafa ( 1807- 1808) ve II. Mahmud devrinde ( 1808- 1839) yeniçeri asker oca ğını kaldırdı ğı 1826 tarihine kadar Đstanbul havai me rep gençleri arasında moda olmu , Đstanbul halkının Cezayirli gemicilere özenerek kullandıkları kıyafete Cezayir kesimi adı verilir. Genç- ler arasında ba a sarık, bele ku ak sarılır, serince ve so ğuk havalarda omuza bir Ce- zayir bornozu atılır, bel alına da bir yata ğan ile tabanca yerle tirilir, bel alının bir ucu yere sarkıtılır, o al topuk ardınca yerde sürünür, sırta bezden yahut bürümcükten bir gömlek giyilir, gömle ğin yakası asla iliklenmez, hatta önü açılır, gömle ğin üzeri- ne gencin kudretine göre som sırma i lemeli veya sade kaytanlı bir câmedan, ferme- ne, cepken giyilir, altına aynı kuma tan, aynı i lemelerle diz ça ğ ırı giyilirdi. Yaz ve kı asla çorap giymezlerdi. Bu kıyafet Đstanbul gençlerini öylesine sarmı tı ki ayak-

243 takımı ve orta tabaka dı ında en kibar, en asil ailelerin evlatları bile Cezayir kesimi kılı ğı ile Đstanbul sokaklarında dola mı lardı ( Đ A VII, 3531- 3535; Giyim 52-55).

Civelek peçesi : XVII. yüzyılın ikinci yarısında dev irme kanunu kaldırılıp Yeniçeri Ocağı’nın kapısı halkın ayak takımına açılınca yeniçeri olmaya hevesli gençler çok fazla oldu ğu için kadro ihtiyacının üzerinde müracaatlar gerçekle mi ve bunun üze- rine bir “namzed defteri” açılmı tır. Ocakta yer açılıp acemi nefer kaydedilinceye kadar bu namzetlere de yeniçeri nazarıyla bakılmı , yalnız “ulûfe” denilen asker gündeli ği ba ğlanmakla kalmamı , bu namzetler de asıl neferler gibi kı lalarda yatıp kalkmı lar, hangi ortaya (tabura) ayrılmı larsa o ortanın sofrasından yemek yemi - lerdir. Ya ları 15- 18 arasındaki bu gençlere “Civelek, Yeniçeri Civele ği” denilmi - tir. Đ te bu yeniçeri civeleklerinin bir de peçeleri vardı. Koçu bunları öyle açıklar:

“Ocak disiplininin bozuldu ğu devirdi yeniçeriler kı lalarında yatmamaya ba lamılar, bekâr odalarında, hanlarda, kahvehanelerde mekân tutar olmu lardı. Civelekler de müstakbel yolda lık yakınlı ğı ile namzedi oldu ğu ortanın pençeli bir kabadayısını kendilerine hâmi bilerek onun koltu ğu altına sı ğınmı , onun odasında yatıp kalkmı , u ağı olmu ve “falan a ğanın, be e’nin, çorbacının civele ği” diye anılmı lardı. Civelek hâmisi yeniçeriler de hepsi ayak takımından ve büyük ekseri- yetle ka ı gözü yerinde, eli aya ğı düzgün gençler olan civeleklerini, sözde kötü ki i- lerin gözlerinden korumak için, yüzlerine hasır püskülden yapılmı birer peçe takmı - lardı. Bu peçeli delikanlı tuvaleti de elli yıldan fazla devam etmi ti. Peçeli civelekler 1826’da Yeniçeri Oca ğı ile birlikte kaldırılmı tır ( Giyim, 56).

Çentiyan : Đnce bezden yapılan alvardır. Paçaları aya ğa, topu ğa kadar inmez, incik kemiğinin üzerinde kalır. Zenne alvarı olarak da anılır ( Đ A VII, 3847).

Çılgava : Kızıl keklik postudur. Cılgava da denilir. Eski Đstanbul’da esnaf ve avamın giydi ği kürkler bu posttan yapılırmı . Sarayda payeleri a ağı a ğalar taltif edilecekleri zaman onlara bir çılgava kürk giydirilmi ( Đ A VII, 3905).

244 Çiçekli : Üzerinde çiçek eklinde motifler olan giyim e yası, halk a ğzında çiçekli adını almı tır ( Đ A VII, 3958).

Çitari : Đpekle karı ık pamuk ipli ğiyle dokunmu , sarı ve kırmızı çubuklu bir kuma - tır ( Đ A VIII, 4037).

Dalfes : Üzerine tülbent veya çember sarılmamı festir. Türkler fesi, Cezayirli gemi- cilerden görerek kullanmı lardır. II. Mahmud devrinde (1808- 1839), bahriyeliler için resmi ba lık kabul edilmi ve yeni kurulan “Asakir-i Mansure-i Muhammediye” ordusunda da ordu mensuplarına giydirilmi ve buradan da yava yava halk arasına yayılmı tır ( Đ A VIII, 4205- 4206).

Dalkavuk : “Dal” sıfatı ile “Kavuk” isminden olu an bir mürekkep isimdir. Sözlük anlamı itibariyle de ğerlendirildi ğinde “üzerine tülbent, yemeni, çenber gibi her hangi bir ey sarılmamı kavuk” anlamındadır. Dilimizde olumsuz anlamlı bir sıfat olarak “kendi çıkarı için bir zengine veya devlet kapısında yüksek mevki sahibine yardakçı- lıkta bulunan adam” anlamında kullanılan “dalkavuk” eski kıyafet nizamından gelmektedir. Re ad Ekrem Koçu’nun dalkavuk ile ilgili verdi ği bilgileri kendi üslubuyla aktarıyoruz:

Toplum hayatımızda Tanzimatdan önceki devirde loncaları kâhyaları ve “dalkavuk” adı ile bir sınıf esnaf vardı, i leri zenginleri e ğlendirmek olan bu esnaf gayetle zelil bir tabaka bilinirdi. Yine o devirde ba a ya külah, ya kavuk giyilirdi. Külahı ve külahın çe idini ayak takımı ile esnaf ve asker ocaklarındaki efrad giyer- lerdi. külahın üzerine i e veya mesle ğe göre beyaz dülbend yahut renkli bir çenber, veya bir al sarılırdı; bazı gençler de, bilhassa askerler dal külâh olurdu, yani küla- hını üzerine hiçbir ey sarmayarak giyerdi. Kavuk ise tüccarın, memurun, kibarın, ricalin, ulemanın serpu u idi, ve kavuk, istisnasız üzerine mutlaka bir sarık sarılarak giyilirdi; sarı ğın çe idi ve sarılı ekli de, kavu ğu giyenin toplum hayatındaki durumunu, sınıfını gösteren bir alâmet-i farika idi. Đ leri ba kalarını yardakçılık ile e ğlendirmek olan ve bir esnaf loncası kurarak zelilâne bir ya ama yolu tutmu bir takım adamlar da ba larına, ya külah ya kavuk, bir serpu giyeceklerdi. Külah giyemediler, çünki sarıklı veya dal külah, her çe idi

245 halkın ba ında idi; onun içindir ki bu adamların, üzerine sarık sarılmamı bir kavuk giymeleri uygun görüldü. Böyle bir kavuk da, toplum hayatımızın eski kıyafet nizâ- mında onların alâmet-i fârikası, ni anı, damgası oldu ( Giyim, 85- 86).

Destigül : Kollu salta ile uzun cüppeye verilen isimdir. Mevlevi dervi lerin hücrede bulundukları zaman giydikleri bir kıyafettir. Bektailerin de benzer bir kıyafetleri vardır ( Đ A VIII, 4527- 4528).

Destimâl : El silecek ey, el bezi, ya ğlık, pe kir. Pamuk, keten veya ham ipekten do- kunur. Đki ucu kullanacak ahsın ya ına göre, â ıkane, rindane, dindarâne beyitler, mısralar, türlü motiflerde nakı lar ile süslenirdi. Eski toplum hayatında sevgiliye hediye olarak gönderilen e yalardandır ( Đ A VIII, 4528- 4529).

Dört pe li : Kadınların giydi ği bir entari çe ididir. Bir basit entarinin gövde kısmının ön ve arka kısmı iki parça halinde kesilerek yandan birer diki le eklenirmi , belden aağı kısmını bolca yapmak için iki yan diki arasına kendi kuma ından “Pe ” denilen üçgen eklinde parçalar eklenirmi ( Đ A IX, 4731).

Dövme : Dilimizde eski adı ile “Ve im”, vucuda çıkmaz boya ile yapılan ekillere, nianlara, yazılan yazılara verile gelmi isimdir. Dövme yaptırma i i, tarihten önceki ça ğlardan gelmi tir. Osmanlı toplumunda da tersaneliler ve bilhassa yeniçeriler ara- sında dövme yaptırmak yaygındı. Özellikle yeniçerilerde, ocaklarına ba ğlılı ğın bir göstergesi olarak yapılan ve 196 ortanın (taburun) ayrı ayrı simgesi durumunda olan dövmeler vardı. Bazıları unlardır: “Arslan”, “Çadır”, “Çatal uçlu kılıç ( Zülfikâr)”, “Hilâl”, “Hurma A ğacı”, “Kartal”, “Ok”, “Top”, “Tu ğ”, “Tüfek”, “Yay”, ( Giyim, 95- 96).

Elif, Alın Ortasına Elif Yazma : Arap alfabesinin ilk harfi olan Elif, “Allah” isminin de ilk harfi oldu ğu için yüzyıllar boyunca kutsal bir kıymet ta ımı tır. Çocuk iken veya çok genç ya ta tahta oturtulan padi ahların “Cülûs” denilen tahta oturma tören- lerinde alınlarının ortasına ve iki ka ın arasına koyu siyah mürekkeple bir Elif harfi yazılırdı, böylece Allah adının ilk harfi ile o gün kendisine sadakat yemini verecek

246 devlet ve ordu erkânına heybetli, celâlli görünece ğine inanılırdı ( Giyim, 101). Padi- ahların dı ında halktan kimselerin de alınlarına elif çektikleri olmu tur. Bir Bekta i babasının:

Elif çekdim yârimin Đki ka ortasına Gören didi a k olsun Babanın baltasına ifadeleri sevgilinin ka ları arasına “elif” çekildi ğinin örne ğidir ( Đ A IX, 4511- 4512 )

Enfiye Mendili : XX. yüzyılın ba larına kadar enfiye çekme tiryakili ği çok yaygındı, çalı ır iken zihni açar ve uykuya, uyuklamaya mâni olur denildi ği için mektepli genç- ler ve özellikle medrese ö ğrencileri genç ya larında alı ır, enfiye tiryakisi olurlardı. Enfiye, insanı her çeki te hap ırttı ğı için enfiye çekenler “Enfiye Mendili” denilen koyu lacivert ya da siyah renkli gayet büyük mendiller ta ırlardı, bu mendiller özel olarak yapılır ve satılırdı ( Giyim, 102).

Geysû: Uzun saç, zülüf, kâkül, saç örgüsü. Ba ın iki tarafında omuzun üzerine dökü- len saç. Aslında kadın, kız saçı eklidir, genellikle saç örülerek ba ın iki yanından iki kolan halinde bırakılır. Eski toplum hayatında kadın ve kızlar gibi saç uzatmı tarîkat eyhleri, Melâmi dervi ler, kalender â ıklar görülmü tür onlara da “Geysûdar” denilmi tir ( Giyim, 123).

Hil’at : Osmanlı devletinde padi ahlar ve vezirler tarafından birine hürmet ve mükâ- fat yerine giydirilen kaftan; hil’at-i fâhire ( Giyim, 130).

Đstanbulin : Sivil memurların Avrupalı gibi giyinmeye mecbur tutuldu ğunda Sultan Abdülmecid zamanında ( 1839- 1861) “Redingot”un yerine kabul edilmi ve Sultan Abdülaziz devrinde ( 1861- 1876) de giyilmi bir ceketin adıdır ( Giyim, 134).

247 Kartal Kanadı : XV., XVI. yüzyıllarda ve XVII. yüzyılın ilk yarısında Türk akıncıla- rı omuzlarına bir çift kartal veya karaku kanadı takarlardı. At üzerinde dolu dizgin giderken bu kanatlar heybet ve ha metle açılırdı ( Giyim, 146).

Kavuk : 1828’de Sultan II. Mahmud (1808- 1839) tarafından “Fes”in kabulüne kadar yüzyıllar boyunca giyilmi serpu ların en çe itlesi ve en yaygını kavuktu. Kavuk, içi bo , kof anlamında kav kökünden yapılmı bir isimdir. Kavuk, mutlaka sarık sarıla- rak giyilmi tir. Kavuklar, genellikle ekillerine ve üzerlerine sarılan sarıklara göre isimlendirilmi tir: Kallâvi, Mücevveze, Horasâni, Selimî, Yusufî, Örf, Kâtibî, Molla Kakvu ğu, Tâc gibi.

Ku Yuvası : Bkz.: Argo kelimeler ve tabirler

Oya : “Kadın çama ır ve esvablarının ve sâir bazı eylerin ( boy yemenilerinin, çevre- lerin) kenarına i ğne ile yapılan veya yapılmı hazır alınarak dikilen ipek veya iplik- ten örgü, oymalı süs, renkli ibri imden i ğne ile çiçek veya yaprak ekillerinde örülen ilemenin adı, esvap ve ba yemenisi kenarlarına süs olarak dikilirdi.” Oyalar, bazen motiflerinin isimleriyle anılırdı: “Biber Oya”, “Karanfil Di i” “Sünbül Oya” eklinde, bazen benzerlik yoluyla sembolik isimler alırdı: “Çarkı Fe- lek”, “Kirpik Oya”, “Kom u Çatlatan” ve “O ğlan Perçemi” gibi, bazen de yer adına ba ğlı olarak “Bursa Oyası” ya da “Selanik Oyası” diye isimlendirilirdi ( Giyim, 182).

6. 6. HALK HEK ĐML ĐĞĐ

Attarlar Güzel kokular, tıbbi ecza, misk ve bahar dâhil olarak i ğneden ipli ğe her türlü ey satan esnafa “attar” denirdi, halk a ğzında da “aktar”. Eczaneler yokken attarlar eczanelerin yerini tutardı, eczaneler ortaya çıktıktan sonra da attarlar var olmaya devam etti. En vukuflu ve zenginleri Mısırçar ısı’ndaydı. Küçük attarlarla kökçüler de mallarını Mısırçar ılılardan tedarik ederlerdi. Zamanla Beyazıt, Çemberlita ve Ka- palıçar ı civarında yer bulan pek az sayıda erbap kalmı tır. Eski attarlar ilaç tertip

248 ederlerdi. Đlaç yapılacak ot, kök ve yaprakları çok iyi tanırlar, bunların toplanma, kurutulma ve muhafazaları hakkında sa ğlam bir bilgi ve ihtisas sahibiydiler. urup- lar, macunlar, merhemler, kokulu ve devalı sular, tiryaklar, haplar, afrodizyak ilaçlar yaparlardı. Darda ğan darısı, yılan suyu, yılan gömle ği, hamâmiye, tamâmiye, safayı mülk vesaire gibi hastanın sadece maneviyâtını kuvvetlendiren hazır yapılmı ilaçlar da bulundururlardı.

Mahalle attarlarında ev ilaçları, boyalar, hatta çocuk oyuncakları da satılırdı. XX. asrın ba larından itibaren memlekette doktorluk ve eczacılık yayılmaya ba layıp eczanelerin yanı ba ında açılan makyaj malzemesi satan parfümeriler ço ğalınca attarlık bir dönem kârlı bir meslek olmaktan çıkmı tır ( Đ A III, 1326- 1327, 1329). Attarlarla ilgili fıkralar da anlatılmı tır 1.

Hastalıkların tedavisi için ilaç tertiplerine örnekler:

Mide için macun: On be dirhem sinameki, yedi dirhem günlük, be dirhem turbit, be dirhem râvendi çinî, be dirhem mahmudiye, be dirhem çöp çini, üç dirhem sa- kız, iki dirhem topalak, bir dirhem ceviz bevva, bir dirhem zencefil, bir dirhem kaku- le, bir dirhem fülfül-i ebyaz, üç dirhem süzülmü bal. Bunlar dövülüp bal ile macun yapılır, sabahları birer kahve ka ığı yenilir.

Yaralar için tertip: Be er dirhem göz ta ı, kükürt, sakız, rakı, zeytinya ğı merhem yapılır, yaraya sürülür.

Romatizma için tertip: Yirmi be dirhem kırmızı turp suyu, otuz dirhem ispirto, yirmi be dirhem kâfuru, yirmi be dirhem afyon. Bunların hepsi birbirine karı tırılır, romatizma olan yere sürülür ( Đ A III, 1330).

1 Attar Đmad Çelebi’nin konu oldu ğu fıkra örne ği için çalı mamızda, Halk Edebiyatı bölümü, Fıkralar kısmına bakınız.

249 6. 7. HALK TAKV ĐMĐ

Eskiler yılı, “Kasım Günleri” ve “Hızır Günleri” diye ikiye ayırmı lardır. Ka- sım 180, Hızır ise 186 gündür. Kasım, Kasım ayının 8. günü girer, Kasım’ın 46’sında 40 gün manasına gelen “Erbaîn”, 86’sında 50 gün anlamına gelen “Hamsîn” girmi olur ki bu suretle kı ın en iddetli zamanları sayılan 90 gün geçmi olur. Kasım’ın yüzü “Geldik yüze, çık düze”, yüz ellisi ise “Yüz elli, yaz belli” sözü ile kar ılanır ( Đ A VII, 3486).

Aya Andon Fırtınası: Eskilerin “ iddet-i sermâ” dedikleri, Ocak ayının 26. veya 27. günü, kı ın en iddetli zamanıdır. Bu günün ertesinde Đstanbul ikliminin sayılı fırtına- larından biri kopar. Halk, Aya Andon’dan bozma olarak Ayandon Fırtınası der. Bu ayın 29. günü, Hıristiyanların Mısırlı Saint Antonius namına bir yortuları vardır. Ayandon fırtınasından bir veya iki gün sonra “Erbain” denilen ve kırk gün süren so- ğuklar kırılır, “Hamsin” ba lar ( Đ A III, 1363).

Bâhur Günleri, Eyyâm-ı Bâhur: Senenin en sıcak günü için ark takviminde kulla- nılmı bir tabirdir. Bâhur kelimesi Arapça olup iddetli hararet manasına gelir. 19 Temmuz ile 26 Temmuz arasındadır ( Đ A IV, 1883- 1884).

Berdelacûz: Eski Đstanbulluların a ğzındaki takvim tabirlerindendir. Rumî ubatın 26’sından Rumî mart’ın 4’üne kadar süren so ğuklara denilir. Berd: So ğuk, so ğukluk, berd-i acûz: kocakarı so ğuğu demektir ( Đ A V, 2531- 2532).

Cemreler

Eski takvimde, havanın, suyun ve topra ğın ısınmaya ba ladı ğı zamanları gös- terir. Kasım’ın yüz be inde ( 19- 20 ubat) birinci cemre havaya, yüz on ikisinde ( 26- 27 ubat ) ikinci cemre suya, yüz on dokuzunda ( 5- 6 Mart) üçüncü cemre topra ğa dü er. Yani bu tarihlerde önce havanın, sonra suyun, sonra da topra ğın ısındı ğı kabul edilir.

250 Đstanbul halkı cemreleri, üç cemre yıldızların o ğlu üç karde kabul ederler ve öyle bir tekerlemesi vardır:

Üç biraderler Kevâkibzâdeler Biri me rebi havâî Biri deryâde yüzer Biri hâk-i pâye yüz sürer

Kadınlar cemreye “Cemile Hanım” derler ve : - “Birinci cemre benim, ikinci cemre filanın, üçüncü cemre de falanın…” diye bu günleri benimseyerek havanın iyi veya fırtınalı olu uyla kime ait ise onun huyu arasında bir ilgi bularak e ğlenirlerdi ( Đ A VII, 3485- 3486).

6. 8. ĐNANI LAR

Ayasofya’ya ba ğlı inanı lar

Terler Direk: Temelinde tılsımlı bir define oldu ğuna inanılan terlek direk ifa kay- na ğı olarak da de ğerlendirilmi tir. Ba a ğrısına tutulan kimsenin dire ğin terinden alıp ba ına sürmesiyle a ğrının kaybolaca ğına inanılır ( Seyahatname I, 32- 33 )

Ayasofya Kuyusu: “Bir adam yürek oynamasına ve hafakan marazına tutulsa üç cumartesi Ayasofya içindeki kuyunun suyundan seher vakti aç karnına üçer kere nû etse kurtulur.” ( Seyahatname I, 33 )

Altın Top: Unutkanlık çekenlerin, duyduklarını hatırlarında tutamayanların Ayasof- ya kubbesinin ortasında asılı duran top altında yedi kere sabah namazı kılıp her vakitte yedi er siyah üzüm yemesiyle ifa bulacaklarına inanılırdı ( Seyahatname I, 33 )

251 Aure Baklası: Aure yenilirken ka ığa gelen ilk bakladır, a ğızdan yalanıp çıkarılır, sofradan kalkınca güzelce yıkanır ve kurutulduktan sonra para kesesine bereket tıl- sımı olarak atılırmı ( Đ A III, 1178).

Aure parası: Aure pi irilirken birkaç tane delikli gümü para, kepçenin a ğız dibine bir ibri imle ba ğlanır, a ure pi tikten sonra bu paralar yıkanır ve para keselerinin dibine bereket tılsımı olarak dikilirmi ( Đ A III, 1178- 1179).

Beyazıt Meydanı’ndaki Dut A ğaçları: Koçu’nun Evliya Çelebi’den nakline göre Beyazıt Camii’nin etrafı ve Beyazıt Meydanı ulu a ğaçlarla süslenmi tir ve bunların birço ğu dut a ğacıdır. Koçu, o devrin Đstanbul’unu romanla tırarak anlatma yolunda bir deneme yaptı ğını belirtir ve u satırları kaydeder:

“Đstanbul halkı Beyazıt Camii erifine ruhaniyetli camidir derdi, etrafı da çar ı oldu ğundan be vakitte cemaati fevkalade kalabalık, cemaat-i kübrâ olurdu. Meydanın etrafını fırdolayı dut a ğaçları çevirmi ti. Bu a ğaçların yemi lerine de bir ruhaniyet sinmi ti, abdestsiz ele alınmaz ve a ğza atılmazdı. A ğaçlar her sabah mera- simle silkilirdi ve a ğaçlara herkes binip silkemezdi. Beyazıt meydanının dutları, üç dört ya ına bastığı halde konu amayan dili ba ğlı çocuklara, korkudan dili tutulmu hastalara, kekemelere ifa niyetine yedirilir- di… A ğaçların yalnız meyvalarında de ğil, dallarında dahi dertlere derman hassalar oldu ğuna inanılırdı. Kulunçtan muzdarip olanlar Cuma sabahları Beyazıt Hama- mı’na gelir, sırtlarını, çıplak ayakları dut a ğaçlarının dallarına basmı küçük hafız- lara ifa niyetine çi ğnetirlerdi” ( Đ A IX, 4788).

Can Kuyusu: Eyüp’ün kuzeyinde bir mesire yerindeki kuyudur, bir ayazma oldu ğu da söylenir. Akrabasını, evladını veya bir yakınını veya herhangi bir e yasını kaybetmi ki iler, abdest alıp kuyunun kenarındaki musalla üzerinde iki rekat namaz kılıp sevabını hazreti Yusuf aleyhisselamın ruh-ı eriflerine hediye ettikleri bir fatiha okuyarak öyle derlerdi:

252 - Ey sahibi pir!... Hazreti Yusuf Sıddık a kına olsun, benim filan akrabam, yahut filan evladım, yahut kaybolan u türlü e yam nice oldu?!.. diye kuyunun a ğzından a ağıya ba ğırırlar. Derhal, sordu ğu kimse hayatta mı, veya kaybolan e ya, isim ve resmiyle nerede ise, veya kim çaldı ise açıktan açı ğa ince bir ses ile bildirildi ğine inanılırdı. Can kuyusu ile ilgili inanı ları Evliya Çelebi’den nakleden Koçu, Çelebi’nin bu kuyu ile ilgili tecrübesine de yer vermi tir: “ Hakir bu hâceti birkaç kere mü ahe- de ettim; görmezden evvel inanmazdım, hatta bir kere kuyudan: - Osman dayım hayatta mıdır?... diye sordum. Kuyudan : - Aydıncık ehrinde un alıyor, yakında gelir!... cevabı geldi. On üç gün sonra Osman dayım gelince: - aban’ın yedinci pazar günü neredeydiniz ve ne yapıyordunuz diye sordum. –Aydıncık ehrinde un alıyor- dum!.. diye yemin etti” ( Đ A VI, 3376).

Eyyâm-ı Bâhur ile Đlgili Đnanı lar: Bâhur günlerinde Đstanbul halkı denize girme- meye dikkat eder, e ğer denize girilecek olursa insanın eli, aya ğı, yüzü ve gözünün alaca bulaca leke olaca ğı ve bu lekelerin de asla giderilemeyece ğine inanırdı ( Đ A IV, 1874).

6. 9. BÜYÜ

Đstanbul’da halk arasında büyüyü yapanın da yaptıranın da kâfir oldu ğuna inanılır, fakat bir kadının kocasına, bir erke ğin karısına, bir adamın malına göz ko- yanlar daima bulunmu , aile geçimsizlikleri, akrebe benzetilmi akraba, hatta bazen siyasi ihtirasların esirleri, kadın veya erkek ricalden ve kibardan ve ayaktakımından büyü yaptıranın kâfir olaca ğını unutmu lar, büyücü aramı lar ve aradıklarını Đstan- bul’un bir kö esinde her zaman için bulmu lardır. Öyle ki bu büyücü tipi meddah hikâyelerinde yer almı , hayal oyunlarında geçmi tir.

Đstanbul’daki halk inanı ına göre büyücü Müslüman ise yaptı ğı büyü çözüle- bilirmi , ancak büyücü Hıristiyan ise yapan ölüp de eli toprakta çözülmedikçe çö- zülmezmi . Koyun veya sı ğırın kürek kemi ği büyü için kullanıldı ğından Đstan-

253 bul’daki kasaplar mü terisine kürek kemi ğini parçalamadan vermezlermi ( Đ AVI, 3186- 3189).

Büyü ile ilgili inançlardan söz eden Koçu, “Eshar Nüshası” hakkında u bilgileri verir: “Eshar, seherler, sabahlar. Geçen asrın ikinci yarısında Đstanbul Cezae- vi’nde mahkumlar arasında kullanılmı bir büyü nushasıdır ki bir bardak su içine atılarak seher vakti suyu içilir ve bu yedi sabah tekrarlandı ğında a k ile kara sevda getirenlere ( a ğır melankoli hastalarına ) ifalı oldu ğuna inanılırdı ( Đ A X, 5268 ).

6. 10. YATIRLAR

Be ir Gazi: Đstanbul’un fethinden önce Bizanslıların eline dü mü bir delikanlı imi . Konstantin’in Sarayı’nda bahçıvanlık yapmı, Konstantin’in kızı, delikanlıyı görür görmez â ık olmu , bir gece, o ğlanın yattı ğı odaya giderek koynuna girmi , fakat genç onu reddetmi . Bunun üzerine kız, a kını kine çevirerek babasına Be ir’in kendisine kötü gözle baktı ğını söylemi , Konstantin de Be ir’i idam ettirmi . Fetihten sonra defnedildi ği yere bir ta konularak kabri ehit makamı olmu tur. Đdam faslı dı ında Yusuf ile Zeliha ’dan esinlenerek olu turulmu bir anlatmadır ( Đ A V, 2602).

Deryâ Ali Baba: Yedikule dı ında Kazlıçe me’de bir yatırdır. Türbesi, bilhassa o civarda halkının türlü dileklerle ziyaret etti ği bir yerdir. Rivayete göre Dervi Ali Baba, Fâtih Sultan Mehmed’in (1451- 1481) Đstanbul muhasarası cenginde bulunmu bir dervi olup “o deryâ misal askeri kırbasındaki asla tükenmez su ile sular” sakalık yaparmı . Eski tulumbacılık devresinde Kazlıçe me Yangın Tulumbası Sandı ğı u ak- ları bir yangına giderken bu türbenin önünde mutlaka durup dua eder, kazasız belasız yüz akı ile dönmek niyaz ederlermi ( Đ A VIII, 4516).

Durmu Dede: XVII. yüzyılın ilk yarısında Rumelihisarı’nda ya amı cezbe sahibi bir dervi tir. Akkirman beldesinde ya arken bir gün gemilerin biriyle Đstanbul’a gelip Rumelihisarı yakınındaki bir tekkede eyh olan hem ehrisi Ali Baba adındaki zatın yanına yerle mi tir. Gelip geçen gemilerden Durmu Dede’yi bilenler hediye olarak tekkeye erzak verir ve Dede’nin duasını alırlarmı . Zamanla bu gemiciler arasında

254 bir an’ane olarak yerle mi . Gemiciler, bir sefere gidecek olsalar Durmu Dede’ye sorarlar ve Dede’nin tayin ettiği yere giderlerse selamet ve ganimetle geri dönerler- mi , men etti ği yere giderlerse zarar görür ya gelir ya gelmezlermi ( Đ A IX, 4769- 4770).

Dü ğümlü Baba: 1780- 1790 arasında Amasra’da do ğmu tur, asıl adı Mustafa’dır. Medresede okuyup hafız olmu tur. Đstanbul’a geldikten sonra bir kahvehanenin çıra- ğı Kerem adında bir gence â ık olmu tur. Mâ uku Kerem on yedi ya ında iken ölmü ve bunun üzerine Hafız Mustafa sevdi ği genci tene ir tahtasında görünce aklını yi- tirmi tir, o günden sonra tek i i yaz ve kı yalın ayak, ba ı açık, saçı sakalına karı - mı olarak Kerem’in kabrine giderek saatlerce Kur’an okumak olmu tur. Kimse ile konu mamı tır, ara sıra a ğzından dökülen sözler keramet olarak de ğerlendirilmi tir. Bir me galesi de eline bir ip alıp, yahut erit halinde yırttı ğı bir bez parçası alarak ona durmadan dü ğümler atmak olmu , bundan dolayı halk arasında “Dü ğümlü Baba” diye öhret bulmu tur, onun dü ğümlü ipleri, bezleri halk arasında a k ve sevda hasta- larına ifalı bilinmi tir. Sultanahmed Camii’nin kar ısında bir Nak î dergâhının hazi- resine defnedilmi tir ve daha kendisi hayatta iken bile bu Nak î dergâhı “Dü ğümlü Baba Tekkesi” olarak anılmı tır ( Đ A IX, 4806 ).

Edhem Dede: Topkapı ile Edirnekapı arasında kale duvarının iç yüzü boyunca uzanan me hur Sulukule Çingene mahallesinde bir yatırdır. Kimli ği bilinmemektedir. Fatih Sultan Mehmed’in sakalarından oldu ğu rivayet edilir. Sokaklarda göbek atarak dola an bir meczup oldu ğu anlatılır. Sulukule adı verilen yerde bir oba çingeneyi yerle tirirek me hur çingene mahallesini bu zatın kurdu ğu rivayet edilir. Özellikle bir muradı, hâceti olan kadınlar tarafından ziyaret edilir. Makamın bakıcısı hep Sulukuleli ya lı kadınlardan olagelmi tir. Ziyarete gelenler Çingene çocuklarına sa- daka da ğıtır, bakıcı kadına türbenin ihtiyaçları için para verirler. Madde yazarı E. Kocatürk, Edhem Dede’ye nasıl adakta bulunuldu ğunu öyle anlatmaktadır: “En az yüz yıldan bu yana halk arasında yayılmı u sözlerle garip bir adakta bulunulur: Edhem Dede Edhem Dede Gömle ği keten dede

255 Murâdım hâsıl olsun (be ) göbek atam dede

Göbek atma ada ğının sayısı muhayyerdir. On, otuz kırk göbek adayan olur. Murâdı hâsıl olan kadın Edhem Dede’yi tekrar ziyaret eder ve ada ğı üzre kabrin önünde göbek atar…Edhem Dede’ye göbek atma ada ğı belki de bir çingene kurnaz- lı ğından do ğmu olacaktır. Yıllar boyu göbek atarak Đstanbul halkını e ğlendiren çin- geneler, hususî otomobillerle Edhem Dede’yi ziyarete gelen ve alenen göbek atan kürk mantolu hanımefendilerden böylece intikam alıyorlardı ( Đ A IX, 4908- 4909).

Eğerli Baba: Merdiven Köyü’nde ahkulu Bekta i Tekkesi canlarından bir baba idi. Ne zaman ya adı ğı tespit edilememi tir. Kabrinde e ğer biçiminde bir ta bulundu- ğundan dervi bu isimle anılmı tır, keramet sahibi olu ğnuna inanılmı tır. Ça ğı geldi- ği halde yürüyemeyen çocuklar bu Bekta i babasının kabrine götürülür, e ğer biçi- mindeki ta a oturtulur, babanın ruhuna bir fatiha okunur, çocuğun yürümesi için dua edilerek himmet istenir ve tekkedeki canlara da para veya ziyafet adanırdı ( Đ A IX, 4958).

Elekçi Dede: XVII. yüzyılda ya amı ve zamanının öhretlerinden olmu bir mec- zuptur. Evliya Çelebi’nin anlattı ğına göre dilsiz idi. Elek yerdi. Elekçi Dede’nin me- zarı Silivrikapı’nın dı ındadır. Daima elek yer ve çingenelerin pe inde dola ırdı. Öl- dü ğünde herkes cenazesine ko mu , rüyalarına girdi ğini ve kendisinden kefen iste ği- ni söyleyen büyük bir kalabalık olu mu ve Elekçi Dede’nin, Allah’ın veli kulların- dan oldu ğuna inanılmı tır. Elekçi Dede için bir türbe yapılarak üzerine elek asılmı - tır. Türbesinin ifa yeri oldu ğuna inanılmı , çocu ğu olmayan kadınlar tarafından ziyaret edilmi tir ( Đ A IX, 4998 ).

Ganem Dede: “XVII. yüzyılın ilk yarısında ya amı bir Mevlevî dervi i; asıl adı bilinmiyor, Galata Mevlevihânesi’nin be inci eyhi Mesnevî ârihi Ankaralı Đsmail Dede Efendi’nin dervi lerinden; Đsmail Dede’nin eyhli ği Hicrî 1041 ( M. 1631- 1632 ) eyhine co kun bir a k ile ba ğlanmı tı ve “Ganem” ( Koyun ) lakabı eyhi tarafından takılmı tı.

256

Đsmail Dede’nin ümitsiz hasta olarak yattı ğı günlerde Ganem Dede: “Ben on- suz ya ayamam. Allah hû..” demi ve ölmü . Galata Mevlevîhânesi’ndeki kabri, son zamanlara kadar, mâ uk ve mâ ukalarına kavu mak isteyen â ıkların ziyâretgâhı olmu tu ( Đ A XI, 5982 ).

257

7. EĞLENCE HAYATI

7. 1. DĐNÎ BAYRAMLARLA ĐLG ĐLĐ ÂDET VE UYGULAMALAR

Yılda iki dini bayram ( Ramazan / eker Bayramı, Kurban Bayramı ) kutla- nırdı. Ayak takımından âyan ve e rafa, en mütevazi çatı altından saraylara, kâ anele- re, kadın erkek, ya lı genç, bu dini bayram günlerinin kutlamasına haftalarca önce hazırlanırdı. Đstanbul’un en garip sakininin bile bir bayramlık tertemiz elbisesi bulunmu tur.

Ramazan’ın yirmi dokuzuncu ak amı, evval hilâli görülürse ertesi günün bayram olaca ğı mahalle bekçilerinin çaldı ğı davulla ilan edilir, e ğer hilal görünmezse Ramazan’ın otuzuncu günü ikindi vakti, toplar atılıp ertesi günün bayram oldu ğu halka bildirilir. Bayramın üçüncü günü ikindi vaktine kadar namaz vakitlerinde top atılmaya devam edilirdi.

Bayram gecesi selâtin camilerin minarelerine kaftan giydirilir ve mahya olarak da bir hat yol çekilir, bununla Ramazan’ın yolculu ğu kastedilirdi. Bayram gecelerinde Đstanbul’un hamamları sabaha kadar açık bulundurulurdu, bayramı temiz kar ı- lamak adet oldu ğundan hamamlar dolardı. O gece kalabalık olan bir de ekerci dük- kânlarıydı.

Bayram gecesi sabaha kar ı mahalle bekçileri, davullarının tantanasıyla halkı uyandırırlar, sonra atılan toplarla sabah namazı vakti ilan edilirdi. Bayram namazına yo ğun ilgi gösterilir, çocuklar da babalarıyla birlikte namaza giderlerdi. Camide bayramla ma olurdu. Đstanbul’da bayram namazından sonra yakınların kabirlerini ziyaret etmeye çok dikkat edilirdi. Sur dı ındaki mezarlıklarda bayram sabahları epeyce bir kalabalık görülürdü. Evlere gelinince çocuklar büyüklerin ellerini öper, mahalledeki kom uların ellerini de öpüp dua ile beraber bayramlık mendil alırlardı.

258 Bayramın ilk günü, ilk tebri ğe gelenler mahalle bekçileridir. Ramazan boyunca çaldı ğı davulunu o gün de gümbürdeterek her kapıdan bah i toplarlardı. Verilen bah i para olursa bekçinin cebine girerdi, mendil ve basma gibi eyler ise yanındaki yardımcısının elindeki sırı ğa ba ğlanırdı. Mahalle bekçisini tulumbacılar takip ederdi. Ellerinde çifte nekkâre ve zurna oldu ğu halde her kapıdan bah i toplarlardı, onların ardından belediye süprüntü arabacıları gelirdi. Bunlar di ğer günlerde hiç u ğramadık- ları sokaklara ve evlere bile u ğrarlardı.

Ziyarete hısım akrabadan gelenler ve yazma mendile sarılmı eker ve yemi getirenler olurdu. Bayram günleri eskidikçe tebri ğin ehemmiyetinin azalaca ğı dü ü- nülür ve büyüklerin tebri ği geciktirilmemeye çalı ılırdı. Đkram olarak önce eker, sonra kahve verilmesi âdetti.

Ramazanlarda bütün meyhaneler bir ay kapalı kalır, bayramın birinci günü ak amı açılır, Đstanbul ak amcıları için katmerli bayram olurdu ( Đ A IV, 2284- 2288). Osmanlı sarayında padi ah bayram günü sabah namazını sarayda Hırka-i Sa- adet Dairesinde kılar, namazdan sonra sırasıyla Kızlara ğası, Silahdar A ğa, Has Odalı Ağalar, Musahip A ğalar, padi ahın bayramını tebrik ederler. Padi ah oradan “Revan Odası”na geçer. Bu odaya sonraları “Sarık Odası” denilmi tir. Orada merasim elbise- sini giyer. Bayram sabahı Hazine Kethüdası ile Hazine A ğaları, Hazine-i Hüma- yun’dan bayram tahtını çıkarırlar, Bâbüssaade önüne geni saçak altına koyarlar. Padi ahın bayramını tebrik edecek, isimleri tespit edilmi ki iler sabah namazını Ayasofya Camii’nde kılıp namazdan sonra hemen saraya gelip Kubbealtı’nda topla- nırlar. Devlet gelene ğine göre bayramla ma gerçekle ir ( Đ A IV, 2292- 2296).

7. 1. 1. Ramazan ve Bayramla Đlgili Tabirler

Ak am Piyasaları (Ramazan’da Direklerarası): Koçu, Ramazan ak amlarında Đstanbul halkının üzerinden bir sel gibi akıp geçen en canlı mekân olarak yakın geç- mi in çayhaneleriyle me hur Direklerarası’nı (Bugünkü ehzadeba ı’nda Vezneci-

259 ler’den Nev ehirli Damat Đbrahim Pa a Sebili’ne kadar olan kısım) tarif eder ( Đ A I, 556).

Araba Piyasası ( Ramazan Ak amlarında): Kira arabalarının en temizleri ve en güzelleri, bu piyasaların dü künü beyler ve nazenin hanımlar tarafından tutulup Ra- mazan ile Kandillerde ba lıca piyasa mahalleri olan Divanyolu, Bayezit Meydanı, Vezneciler ve Direklerarası’nda dola ılırmı ( Đ A II, 923).

Arife Çiçe ği Böce ği: Çocuklar, ailelerinin maddi durumlarına göre dikilmi bayram- lıkları giyinirler, yeni elbiseleri içinde masumane bir gurur ve övünmeyle dola ırlar- dı. Bayramın bir gün öncesinden giyinip ku anmı olanlara “Arife Çiçe ği Böce ği” denirdi ( Đ A IV, 2285).

Baklava Alayı: Kanuni Sultan Süleyman zamanından (1520- 1566) kalma bir âdet olarak Ramazanların on be inci günü hırka-i saadet ziyafeti vesilesiyle Đstanbul’da bulunan Yeniçerilerle di ğer asker ocaklarına on nefere bir tepsi üzerinden saray bak- lavası ikram edilirdi. Yeniçerilerin baklava alayı her sene Đstanbul halkının e ğlence- lerinden birini te kil ederdi. Tepsilerin geçece ği yollar, halk ile dolardı, son baklava alayı 21 Nisan 1826’da yapılmı tır ( Đ A IV, 1939- 1940).

Bayram Topu: Ramazan ve kurban bayramlarının ilanında ve bayram günleri be namaz vaktinde atılan toplardır. Đstanbul’un fethinden beri kullanılmaktadır. Đstan- bul’da kesin olarak bilinmemekle birlikte be bayram topu oldu ğu söylenmektedir. Bunlardan bazıları unlardır: Üsküdar’da Selimiye’de, Dolmabahçe’de ve Beyazıt’ta Üniversite bahçesinde bulunanlardır ( Đ A V, 2310).

Bayram Yerleri: Koçu, En eski bayram yerlerini, Fatih’te Karaman Çar ısı boyu, Vefa Meydanı ve Atmeydanı oldu ğunu XVII. yüzyıl airi eyhü’l-Đslâm Yahya Efendi’nin gazelinden aktararak söyler. Eski bayram yerlerinin en ra ğbet gören e ğ- lencesi büyük dönme dolaplardır. II. Abdülhamid devri (1876- 1909) bayram yerleri ise, Fatih, Sultanahmet, ehzadeba ı, Yenibahçe, Cinci Meydanı’dır. Daha yakın

260 zamanlarda ise di ğer küçük bayram yerleri olarak ehremini’nde Hastane Çayırı, Edirnekapısı’nda Kale Dı ı, Unkapanı Meydanı, Kasımpa a’da Beyo ğlu Yamacında- ki Arsa, Be ikta ’ta Köyiçi Yakınındaki Arsa, Üsküdar’da Do ğancılar Meydanı, Ka- dıköy’de Mısırlıo ğlu’ndaki Arsa’yı Sermet Muhtar Alus belirtmektedir ( Đ A V, 2310- 2315).

Çocukların Yer Mahyaları: XX. yüzyılın ba ında Đstanbul çocuklarının Ramazan gecelerindeki ho ve irin bir e ğlencesidir. Çocuklar, topladıkları büyük midye ka- buklarının içlerine biraz zeytinya ğı koyarak pamuktan da fitil yapıp bunları birer kandilcik haline getirirler ve bu kandillerle cami ve mescit avlularına çiçek, gemi, top gibi ekillerle yer mahyaları kurarlardı. Bu mahyacı çocukların ba ı teravih na- mazına gelenlerden “Ya ğ parası, mahya bah ii” toplardı ( Đ A VIII, 4084).

7. 1. 2. Direklerarası E ğlenceleri

Özellikle XIX. yüzyılın sonlarında ehzadeba ı’ndaki Direklerarası Rama- zan e ğlencelerinin ba lıca mekânı olmu tur. Tiyatrolardan “Hayalhane-i Osmani”, “E ğlencehane-i Osmani”, “Handehane-i Osmani” ba ta olmak üzere ilk tiyatrolar buradaydı. Đlk sinemalar da burada idi.

Direklerarası yolunun kahvehaneleri ve çayhaneleri me hurdu. At canbazları eğlencelerin cazip olanlarından biriydi. Karagöz, kukla, hokkabaz gösterileri, pehlivan güre leri, kahvehane ve çayhanelerdeki çalgılı e ğlenceler Direklerarasını enlen- dirirdi. Yakınında bulunan Acemio ğlanlar Kı lası ve Eski Odalar denilen yeniçeri kı lalarına yakın olması Direklerarasının e ğlence merkezi olmasında önemli rol oy- namı tır ( Đ A VIII, 4602- 4603).

Dönme Dolap: Büyük enliklerde ve bilhassa bayramlarda, bayram yerlerinde kurulan e ğlence vasıtalarından biridir. Đki ayak ortasına diklemesine yerle tiririlmi iki çarktan ibaret olup çarklar arasına konulmu salıncak koltuklara oturularak çark dön- dükçe a ağıdan yukarıya, yukarıdan a ağıya dönülerek e ğlenilen bir alettir. Koçu, kendi devrinde kullanılan elektrikli dönme dolaplardan önce tahtadan yapılmı ve

261 insan gücüyle döndürülen dönme dolapların bulundu ğunu da kaydeder ( Đ A IX, 4722- 4723).

7. 1. 3. Ramazan Sergileri

Đstanbul’un büyük camilerinin adırvanlı iç harem avlularında her yıl Rama- zan ayı boyunca kurulan sergilerdir. Eyüp Camii, Fâtih Camii, Beyazıt Camii, Aya- sofya Camii, Yenicami, Kasımpa a’da Kaptan Pa a Camii ve Tophanede Kılıç Ali Pa a Camilerinde bu sergilerin kurulmu oldu ğunu anlatan Koçu, kendi devrinde sergilerin kalmadı ğını belirtir ( Đ A IV, 2235- 2239).

7. 2. AÇIK E ĞLENCE MEKÂNLARI

7. 1. 2. Mesire Alanları

Re ad Ekrem Koçu, Evliya Çelebi’den naklederek Đstanbul’da bulunan mesire yerleri, ba ğ ve bahçeleri anlatır. Padi ahlara mahsus olanlar: “Evvela Sarayburnu’nda Has Bahçe, yer yüzünde e i ve emsali yoktur. Halicin kar ısında Tersane Bahçesi, Karaa ğaç Bahçesi…Kâ ğıthane Mirgûn Bahçesi, Halkalı Bahçesi, Siyavu Pa a Bah- çesi, Fitneköy Bahçesi, Davud Pa a Bahçesi, Silivri Bahçesi, Haramidere Bahçesi, Đskender Çelebi Bahçesi, Dolmabahçe, Büyükdere Korusu, Anadolu tarafında Tokat Bahçesi, Đstavroz Bahçesi, Üsküdar Bahçesi, Çamlıca Bahçesi, Fener Bahçesi, Hay- darpa a Bahçesi eklinde sıralanır. Bunların dı ında herkesin gelip gidebilece ği yerler olarak da : “ Đstanbul içre Etmeydanı, A ğa çayırı, Yenibahçe, Baruthane, Vefa, Bayezid, Süleymaniye, Fatih, Atpazarı, Arabacılar, Selimiye, Kadırga Limanı, ehzade, Yedikule, Valide Camii, Ayasofya Meydanları, Lânga, Lâlezar Ba ğları ve Eminönü, Odunkapısı, Ayazma Kapısı, Büyük Ayazma Đskelesi, Eyüp Kapısı, Kumkapı, Lânga Kapısı Meydanları ve Lânga Denizi Hamamı ve Samatya, Davutpa a Kapısı Meydanları; Đstanbul dı ında Süleyman Sahrası, Yenikapı Mevlevihanesi Tekkesi Mesiresi, Bayrampa a, Kasım A ğa Ba ğları, Topçular, Otak- çılar, Yavedud Đskelelesi, Defterdar Đskelesi Meydanları, Eyüp Haremi, Đdris Kö kü

262 Meydanı, Cirid Meydanı, Alibey Kö kü Mesiresi, Lâlezar Mesiresi, Emîrahur Kasrı Mesiresi, Kâ ğıthane Mesiresi’ni zikreder ( Seyahatname I, 98- 99 ).

Đstanbullular, özellikle esnaflar her yıl ehirden uzakta bir namlı mesireye gitmeyi âdet edinmi lerdi. Esnaflar, bunu bir lonca gelene ği olarak devam ettirirler, Kâğıthane, Göksu, Büyükdere Çayırı, Sultaniye Çayırı, Beykoz Çayırı vb. mesire yerlerine usta, kalfa ve çıraklarını alıp çadırlarla birkaç gün kalmak üzere giderlermi . Her esnaf grubu mesire yerlerinden birini benimsemi tir. Mesela Kuyumcular Kâ ğıthaneyi, Terlikçi esnafı Beykoz Çayırı’nı tercih edermi . Bu esnada saz, söz, çengi, Karagöz, orta oyunu, canbaz, yeme içme ve sohbetle e ğlenirlermi . Gençler ve çırak çocuklar arasında mesleki müsabakalar yapılır, güre ir ve yerine göre derede veya denizde yüzerlermi ( Đ A V, 2645- 2646).

Đstanbul’un belli ba lı mesire yerleri olarak Koçu’nun kaydettikleri unlardır:

Akbaba Mesiresi: Beyaz kiraz ve kestane mevsimlerinde Beykoz’dan gidenlerin ra ğbet ettikleri bir mesire yeridir ( Seyahatname I, 102 ).

Alemda ğı, Alemda ğı Korusu: Koçu, Alemda ğ’ın Đstanbul’un Anadolu yakasında namlı bir mesire yeri oldu ğunu söyler. Đstanbul’un en ünlü menba sularından Ta delen suyunun Alemda ğ’dan geldiğini belirtir ( Đ A II, 590 ).

Alemda ğı Mesiresi’nin en revaçta oldu ğu devir, II. Mahmud (1808- 1839) devridir. Çünkü bu hükümdarın kendisi de Alemda ğı ve Ta delen’in meftunlarından- dır. Sık sık gelmesi halkta da buraya kar ı bir alâka uyandırmı tır. II. Abdülhamid devrinin (1876- 1909) gazeteleri ise Alemda ğı ve civarında pek sıkla mı olan eka- vetten bahsederek mesirenin halk gözünden dü tü ğünü belirtir ( Đ A II,591).

Re ad Ekrem Koçu, Sermet Muhtar Alus’un Đstanbul Ansiklopedisine verdi ği notlarına göre:

263 “Üsküdarlılar yazın mehtaplarda, ayın on dördüncü, on be inci gecelerinde, koçulara, öküz arabalarına dolarak kuzular, dolmalar, helvaları da beraberlerine alarak kafile halinde Üsküdar’dan Kısıklı, Dudullu, Sultançiftli ği tarikiyle Alemda ğı’na giderlermi …” eklinde Đstanbul halkının buraya olan ilgi ve alâkasını anlatır ( Đ A II, 591).

Âli Bahadır Ba ğları : Re ad Ekrem’in, Evliya Çelebi’den nakletti ğine göre: halk ağzında “Abladır” denilen Đstanbul’un eski ve namlı mesire yerlerinden biridir. Anadolukava ğı ile Anadolufeneri’nin gerilerine dü er ( Đ A II, 625).

Ayaspa a Havuzu Mesiresi: XVII. asır ortalarında Tophane’nin üstündeki sırtta Ayaspa a Mezarlı ğının yanındaki mesirelerdendir ( Đ A III, 1488).

Ba ğlar: Đstanbul’da ba ğ denilince ilk akla gelen yerlerin unlar oldu ğunu söyler: 1. Çamlıca ve Yakacık Ba ğları, 2. Topkapı Maltepesi’ndeki ba ğlar, 3. Nümune Ba ğları, 4. Bo ğaziçi köylerindeki ba ğlar. Bunların dı ında da Kızıltoprak, Göztepe, Kozyata ğı, Merdivenköy, Erenköy’de de mükemmel ba ğlar vardı. En büyü ğü Valideba ğı idi. Beylerbeyi, Çengelköy, Rami, Topkapı, Otakçılar ve ili cihetinde de tek tük göze çarpan ba ğlar vardı ( Đ A IV, 1790).

Baltalimanı Çayırı: Baltalimanı Camiinin gerisinde aynı ismi ta ıyan derenin geçti- ği çınar a ğaçlarıyla gölgelenmi bir çayırdı. Civar bo ğaz köyleri halkı kayıklarla gelirdi. II. Me rutiyet’ten sonra unutuldu ( Đ A IV, 2079).

Bamya Tarlası: Edirnekapısı dı ında bir mesire yeridir. Ak amları bazı rintler, sev- gilileriyle burada bulu urlarmı ( Đ A IV, 2099).

Baruthane Çayırı: Anadolu Hisarı’nda Göksu Deresi kenarında me hur de ğirmenin yanındaki çayırın adıdır. XIX. yüzyılın sonlarında Cuma ve Pazar günleri incesaz ve me hur hânendelerin geldi ği olmu tur ( Đ A IV, 2131).

264 Belediye Bahçeleri: Đstanbul Belediyesi’nin “ ehremâneti” adını ta ıdı ğı devirde tanzim edilmi bahçelerdir. Đsimleri unlardır: Büyükçamlıca Belediye Bahçesi, Sul- tanahmet Belediye Bahçesi, Tepeba ı Belediye Bahçesi, Taksim Belediye Bahçesi, Bakırköy Belediye Bahçesi, Tophanelio ğlu Belediye Bahçesi ( Đ A V, 2454- 2458).

Bentler Mesiresi: Belgrat Ormanı içinde yedi tarihi bent ve büyük havuzlarıyla me hur bir mesire yeridir. Uzak ve ıssız oldu ğu için ancak kalabalık gruplarla gidilip eğlenilecek bir yer oldu ğu söylenir ( Đ A V, 2501- 2503).

Beykoz Çayırı: Đstanbul’un fethinden bu yana bo ğazın en öhretli mesiresidir. Geni vadiyi doldurmu ulu çınarlarla bezenmi bir çayırdır. Bo ğaziçi’nde nakil vasıtaları- nın kayıklar, Pazar kayıkları, küçük yelkenliler olduğu devirde Beykoz Çayırı’na üç be günlü ğüne ve çadırlarla gidilir, birkaç gece kalınırmı ( Đ A V, 2645- 2646).

Bezirgânba ı Ba ğı: XVII. yüzyılın ortalarında Haliç Sütlüce’de deniz kenarında bir bahçedir ( Đ A V, 2730).

Can Kuyusu Mesiresi: Eyüp’ün kuzeyinde, içinde bir kuyu bulunan mesire yeridir. Evliya Çelebi, Seyahatnâme ’sinde bu mesire yerini sur dı ındaki mamureler faslın- da anlatır ( Đ A VI, 3376).

Cendereciköyü Mesiresi: Đki yüz haneli, bir camili, bir hamamlı teferrüçgâhtır. Su- yu ve havası latif, gölgeli çınarları bulunan bir lalezardır ( Seyahatname I, 101).

Çayba ı Mesiresi: Koçu’nun Evliya Çelebi’den aktardı ğına göre Kâ ğıthane’ye akan bir nehrin ba ındadır ( Đ A VII, 3796). “Gizlice sohbet etmek isteyen ehli ırz tayfası atlar, arabalar ile gelip bundaki a ğaçların gölgesinde iy ü nû ederler” ( Seyahatna- me I, 101).

Çekmece Gölleri Mesiresi: Kayıklarla gelenlerin pisi balı ğı tuttukları bir mesiredir ( Seyahatname I, 102).

265 Çıra ğan Âlemleri: Çıra ğan’da mumlarla kandillerle yapılan gece donanmalarıdır. Eskiden bazı vezirlerin yalıları ve selâtin lâle bahçelerinde kaplumba ğalar, sırtlarına mumlar dikilerek çiçeklerin arasında dola tırılırdı. Lâleler arasına türlü renklerde ekerler konulur, sazende ve hanendelerle e ğlenilirken cariyeler, kahkahalarla eker- leri kapı mak için birbirleriyle yarı a giri irlerdi ( Đ A VII, 3932).

Çırçır Suyu ve Mesiresi: Sarıyer civarının kaynak ba larındaki mesirelerinden biridir. Çırçır suyunun ifalı olmasından dolayı çok tercih edilen bir mesire yeri olmu , insanlar hem ifa bulmak hem de e ğlenmek için uzak, yakın yerlerden buraya gelmi - lerdir ( Đ A VII, 3946- 3947).

Çırpıcı: Silivrikapı dı ında Davutpa a ile Bakırköy arasında bir mesire ve i yeridir. Çırpıcı kelimesi “Çırpmak” kökünden bir isimdir. Çırpıcı, boyalı eyleri çırpıp suya vuran anlamında kullanılır. Bu i için in a edilmi havuzlarda halı, kilim, tülbent, keçe vb. e ya temizlenirmi , çırpma i ini meslek edinmi olanlara çırpıcı denilmi tir ve bu meslek grubu, mesire alanına adını vermi tir. Burada çiftlikler ve ba ğlar vardır ( Đ A VII, 3949- 3950).

Çırpıcı Çayırı: Đstanbul’un en namlı mesire yerlerindendir. Hıdırellezin ilk haftasın- dan itibaren ehir halkı Cuma günleri buraya gelirler, kır âlemleri yaparlardı. Çırpıcı Çayırının bir an’anesi vardı. Her sene mayıs ve haziran aylarında halk tarafından “Arapların dü ğünü” denilen Đstanbul zencilerinin kendilerine has oyunları icra edilirdi. Halk, bu oyunları seyretmek için Cuma günleri Çırpıcı Çayırı’na giderdi, hatta gazetelere ilan verilirdi ( Đ A VII, 3951).

Çubuklu Bahçesi: Đncirli’ye biti iktir. “Burada çıkan kızılcık bir yerde çıkmaz. Her biri be er dirhem gelir.” ( Seyahatname I, 92).

Dede Bostanı: XVII. yüzyıl ortalarında Kasımpa a’nın me hur mesire yerlerinden- di. Kasımpa a Mevlevihanesi’nin kurucusu ve ilk eyhi Abdi Dede tarafından ihya edilmi tir ( Đ A VIII, 4328).

266 Dilburnu Mesiresi: Büyükada’nın batısında adanın mesirelerinden biridir, denize do ğru dil eklinde uzanmı tır, üzeri çam ormanı ile kaplıdır. Kuzey kıyısında dikçe bir patika ile inilen bir ayazma bulunmaktadır ( Đ A VIII, 4571).

Dolayıba ğı Mesiresi: Kanlıca ile Anadoluhisarı arasında eski ve me hur bir ba ğ ve mesire yeridir ( Đ A IX, 4666).

Emirgûne Bahçesi Mesiresi: “Dördüncü Murad, Revanı fethedip Revan Hânı bulunan Mirgûne Yusuf Hânı Đstanbul’a getirip bu çimenzar yerde bir bahçe in a ederek Emirgûne Han’a ihsan eyledi. Đbrahim Hanın cülusünde Kara Mustafa Pa a, ihtimal ki Aceme firar eder diye Mirgune Hanı katleyledi. Sonra bu bahçe de padi ahlara mahsus oldu” ( Seyahatname I, 101).

Eyüp Mesiresi: Kâ ğıthane yolu üzerinde Küplüce Ayazma namıyla denize nazır yüksek tepe üzerinde a ğaçlıklı bir safa yeridir. “…Ayazmasının suyu âb-ı hayattan ni an verir. A ğaeskisi Mesiresi ehrin nihayetinde Kâ ğıthane yolu üzerinde mükem- mel bir at meydanıdır ki her cuma binlerce süvari cindiler gelüp silah orluk ederler. Acîb tema a yeridir. Kalamı Mesiresi nice yaranı safa kayıklara binerek bu cezirele- re gidüp kayabalı ğı avlarlar. Bu balıklar bir diyarda bulunmaz”( Seyahatname I, 67 ).

Eyüpsultan’da Fulya Tarlası Ba ğı: Eyüp’ün eski me hur bir mesiresidir. “Eyyubda Gümü Suyunun bulundu ğu vâdi etrafındaki tepeler tarlalar halinde çiçek ba ğçeleri idi; gül, sünbül, lâle, zerrin ve fulya yeti tirilir, Cuma günleri de Eyyubun Oyuncak- çılar Çar ısında büyük bir çiçek pazarı kurulurdu, bu çiçek bahçelerinin tümü Fulya Tarlası diye anılır bir mesire idi” ( Đ A X, 5451).

Göksu Mesiresi: “Âbı hayat misali bir nehirdir ki Alemda ğı’ndan akıp gelir. Đki ta- rafları yüksek a ğaçlarla müzeyyen ba ğlardır. Halıcızade bahçeleri ve un de ğirmenle- ridir. Bu nehir üzerinde bir tahta köprü var. Cümle u akan kayıklar ile bu nehirden ferahfezâ köylere varıp a ğaçlar altında zevk ve sohbet ederler. Bu yerden bir çe it toprak çıkar ki destici ustalar çe id çe id saksı ve destiler yapıp satarlar” ( Seyahat- name I, 93).

267

Haliç: “Haliç’in yüzü daima temizdir, en büyük tüccar gemilerini alabilecek kadar da derindir. Liman, gerisine do ğru ilerledikçe daralıyor, nihayetinde de bir küçük dere var. Orada kö kler yapılmı , a ğaçlar dikilmi . Her Cuma Türkler kafile kafile geliyorlar. Ulu bir çınarın altına kilimler yayıp yemek yiyorlar, kahve, tütün içiyor- lar” ( 1786’da, 13).

Istranca Da ğları Mesiresi: “Bir ucu Alaman Da ğları’nda nihayet bulur. Bir oda yeniçeri avcıları vardır. Bir Bekta i Tekkesi de vardır ki cümle hademeleri can ve ba ile hizmet ederler. Bunlar, karaca avlayıp Padi ah için pastırma yaparlar. Karadeniz Bo ğazı’nı da korurlar ( Seyahatname I, 101).

Kâ ğıthane Mesiresi: “Đstanbul’un bütün e raf ve âyanı ve mirasyedi hoppa çelebile- ri ve Kâ ğıthane kazasında üç bin miktar münakka çadırlarla vadiyi zeyn edip her gece çadırları nice kerre bir kandiller ve balmumları ve fanuslar ile çere ğan ederlerdi. Her âyan çadırlarında her gece hânende ve sazende, mutrıplar, Ahmed Kolu, Cevahir Kolu, Nazlı Kolu, Garibanî Kolu, Akide Kolu, Zümrüt Kolu, Postalcı Kolu, Batako ğlu Kolu, Ha ona Kolu, Samurka Kolu…” ( Seyahatnâme IV, 127 )

Kandilli Has Bahçesi: “Bir ba ğı iremdir ki Üçüncü Murad binasıdır. Havasını sevdi ğinden ekseriya burada zevk ederdi” ( Seyahatname I, 93 ).

Kasımpa a Mesireleri: Re ad Ekrem Koçu, “Dede Bostanı” mesiresini Evliya Çe- lebi’den naklederek anlatırken, Kasımpa a’nın di ğer mesirelerini de sıralamı tır: Atıcılar ( Okmeydanı) Tekkesi, Bo nak Ba ğı, Divitdar Çe mesi, Hacı Ahmed Bosta- nı, Hasan Karlı ğı, Đyne Ayazması, Kurd Çelebi Ba ğı, Piyalepa a Tekkesi, Pota Yeri, Söğütçük Ayazması ( Đ A VIII, 4328).

Kuleli Bahçesi: “Papas Korusuna yakındır. Bu bahçede Birinci Selim ehzadesi Süleyman’a gazap edip öldürülmesi için Bostancıbaıya teslim etmi , Bostancıba ı da aldıkta Süleyman’ın yerine bir çocu ğu itlaf ederek gömmü , Süleyman’ı üç sene müddet teblidi kıyafet bu Kule bahçesinde muhafaza etmi tir. Sonra Selim Han Mısır

268 fethinden gelip de yava yava ahiret kokularını duyma ğa ba layınca : “Ah Bostancıba ı! Mazlum Süleyman için büyük hata ettim! Đ te imdi o ğulsuz ölürsem bu devlet kime kalır?” deyince Bostancıba ı yeri öpüp giderek Kule Bahçesinden Süleymanı getirip yüz sürdürür. Sultan Selim de Süleymanı ba ğrına basar. Üç sene kalıp çabaladı ğı bahçede bilâhare Süleyman müzeyyen bir kasır yaptırır. Her katında fıskiyeler ve fevvareler müteaddit hücre vardır ki hâlâ Kule Bahçesi derler. Bu bah- çenin meyvası, alelhusus inciri me hurdur ( Seyahatname I, 93 ).

Kuyumcular Teferrüçgâhı: “Bu Kâğıdhane çimenzarında kırk senede bir kuyumcular esnafı toplanıp Süleyman Han kanunu üzre yirmi gün sohbet ederler. Memleketin bütün kuyumcuları bu teferrüce yardım ederler. On iki bin kadar her mezhepten halife ve postni inleri bir cemiyeti kübra te kil ederler” ( Seyahatname I, 100).

Okmeydanı Mesiresi: “Bir tirandaz tekkesi bulunup cümle sanat erbabı orada tefer- rüç eder ( Seyahatname I, 102).

Su Kemerleri Mesiresi: “Kemerlerin dört etrafındaki korular mamurdur. Cümle u akan anda zevkü sefa ederler” ( Seyahatname I, 101).

Sultaniye Bahçesi: Beykoz’un güneyinde deniz kenarındadır. Sultan Beyazıt tara- fından yaptırılmı tır. Ulu selvileri vardır ( Seyahatname I, 92).

Sultan Selim Mandırası Mesiresi: “Birinci Selim, Mısır’ı fethettikde çe id çe id alaca sı ğırlar getirip bu da ğa koymu tur. Bunları muhafaza eden acemi o ğlanlar iki yüzü metecavizdir. Buradaki her bir sı ğırın bir ismi vardır. Kırk elli er okka süd verirler. Bu âsitanede dahi misafire gayet riayet ederler.” ( Seyahatneme I, 102).

Terkos Gölü Av Yeri: ahin ile gölden kaz ve ördek avlanan camili çar ılı bir mesire yeridir ( Seyahatname I, 102 ).

Tersane Bahçesi: “Bu Hasköy kurbunda deniz kenarında Tersane bahçesi vardır ki padi ahlara mahsustur. Müteaddit hücreler, sofalar, havuz ve adırvanlar yapılmı tır.

269 Satrançvarî on iki bin selvi a ğacı dikilmi tir ki bu ba ğa güne tesir etmez. Hele ku la- rının, bülbüllerinin sesleri insanın ruhuna ruh katar. Bu ba ğın sulu eftalisi ve kaysısı pek methedilmi tir. Deniz kenarında istiridye çıkar…rakı içenler zeytinya ğı ile pi i- rip yahut limon ile çi ğce yerler…bahçe ustasına istiridye avcuları senevî on bin akçe avaid verirler.” ( Seyahatname I, 71- 72).

Tokat Bahçesi: Beykoz Đskelesi’nden içeridedir. Burada bir kasır, bir havuz ve bir adırvan yaptırılmı tır. adırvanın kubbesinde altın tas vardır. Bahçenin bir ustası ve yüz adet bostancı neferi vardır. Padi ahlar sürgün avına çıktıklarında bütün hayvanla- rı bu Tokat Bahçesi’ne tıkıp seyrederlerdi. Sultan IV. Murad ( 1623- 1640 ) burada cirit oynardı ( Seyahatname I, 91).

7. 2. 2. Panayırlar, Festivaller, Kutlamalar

Arnavudköyü Panayırı: Temmuz’un son pazartesisinden çar ambasına kadar üç gün süren Bo ğaziçi’nin eski panayırlarındandır. Bu panayırın sonuncusu, Đstanbul’un Đtilâf Devletleri i gali altında kaldı ğı yılların sonuna do ğru kurulmu tur ( Đ A II, 1046).

Bahar ve Çiçek Bayramı: Đstanbul valisi ve belediye ba kanı Ord. Prof. Fahrettin Kerim Gökay’ın 1950 yılında Đstanbul’un orta ve dar gelirlilerinin çocuklarıyla birlikte e ğlenmeleri için Gülhane Parkı’nda düzenlenen sergi ve panayırdır. Bu panayıra Đstanbul halkının ilgisi çok yo ğun olmu tur, halk en uzak kö elerden parka e ğlenme- ye gelmi tir. Büyük dönme dolaplar, büyük fırıldaklar, dolambaçlı tren, salıncaklar, açık hava tiyatroları, Sulukule Çengileri, büyük yolun iki kenarında kurulmu , yiyecek içecek satan barakalar, kahvehaneler, büyük ilgi görmü tür ( Đ A IV, 1858- 1860).

Balkan Festivali: 1935 yılında Türkiye, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya’nın katılımıyla Büyükada’da Yat Külüp’te yapılan Balkanlı milletler enli- ğidir. Her milletin milli oyunları oynanmı tır. Ertesi gün lunaparkta milli elbiselerini giymi festival ekipleri resmi bir geçit düzenlemi tir. Ayrıca milli oyunlar oynanmı -

270 tır. Gece, me alelerle ate oyunları düzenlenmi tir. Đstanbul radyosunda her grup konser vermi tir. 14 Eylül-23 Eylül tarihleri arasında gerçekle tirilmi olan festivalin son gününde Đstanbullular için bir e ğlence tertip edilmi tir ( Đ A IV, 2052 ).

Boza Günü: XX. yüzyılın ba larından itibaren Đstanbul liseleri yılda bir günü, okul- larının tarihçesini kutlama günü kabul etmi ler, son sınıf ö ğrencileri, mezunlar, eski ve yeni ö ğretmenler mütevâzi bir okul sofrası etrafında toplanır olmu lardır. Bunun ilki Galatasaray Lisesi “Pilav günü” ile ba lamı tır. Daha sonra Pertevniyal Lisesi “A ure günü” ve Vefa Lisesi “Boza günü” yapmı lardır ( Đ A VI, 3045).

Bulgurlu’da Arap Bacıların Bahar Bayramı: Arap bacılar, esir ticareti ile Afri- ka’nın bir kö esinden küçük ya larında Đstanbul’a getirilmi siyahi kızlardır. Bu Arap bacılar her yıl mayıs ayında bir gün Kâğıthane’de bir gün Çırpıcı Çayırı’nda, mayısın onuncu günü de Bulgurlu’da Aziz Mahmud Efendi çilehanesi önünde toplanırlar ve yılda üç gün bahar bayramı yaparlar ( Đ A VI, 3119).

Çatalca Panayırı: Çatalca’da her yıl 5 Ekim’den 10 Ekim’e kadar devam eden bir panayırdır. Panayır yeri Çatalca Tren Đstasyonu yakını ile kasaba arasındaki geni bir çayırdır. E ya ve bilhassa büyük ba hayvan panayırıdır. Altı gün boyunca sala meyhaneler ve a çılarla Çatalcalılar için bir zevk ve safa vesilesi olur. Lotaryacılar, ni an attırıcılar da bu panayırda yerlerini alırlar ( Đ A VII, 3777).

Çıfıtburgaz Köyü Panayırı: Çıfıtburgaz Köyü, Bakırköy ile Kavas Köyü arasında gösterilir. Zamanımızda Esenler adını ta ımaktadır. Balkan Harbi’ne gelinceye kadar her yıl A ğustos ayının 25, 26 ve 27. günlerinde Đstanbul civarında kurulan büyük ve enlikli panayırlardan biridir ( Đ A VII, 3889).

271

7. 3. KAPALI E ĞLENCE MEKÂNLARI

7. 3. 1. Kahvehaneler, Kıraathaneler

“Galata ve Serasker Kulelerinin tepelerinde, vapurlarda, mezarlıklarda, berber dükkânlarında, hamamlarda, çar ı içinde ve her yerde kahve vardır ve içilir” ( Amicis, 1938: 24) Đçimi bu kadar yaygın hale gelen kahvenin mekânı kahvehaneler de ehrin içinden sahillerine de ğin yayılmı tır. Đ letmecisine, mü terisine, bulundu ğu yere, açık ya da kapalı mekânda bulunmasına göre farklı adlar ve fonksiyonlarla kahvehaneler Đstanbul sosyal hayatında çok önemli ve hareketli merkezler olagelmi - tir. Türkiye’de XVI. yüzyılda, Kanuni Sultan Süleyman zamanında ( 1520- 1566) ilk kahve açılmı tır. 1554’te Đstanbul’a Halep’ten Hakem ve am’dan ems adındaki ki iler tarafından Tahtakale’de kahvehane açılır. Kahvehaneler Đstanbul’da süratle yayılır. Önceleri kahvehanelere gidilmemesi için camilerde, mescitlerde vaazlar, na- sihatler verilmi tir. Ancak kahvehâne yârenli ğinin tadı halkın dama ğında kalmı tır. Mahalle aralarında, ara sokaklarda, çıkmaz sokaklarda, bazı dükkânların art kısımla- rında gizli koltuk kahveleri açılmı tır ve kahvehane yasa ğı kalkmı tır. IV. Murat za- manında ( 1623- 1640) tütün ve kahvehane yasa ğı gelmi tir. Kahvehaneler, ancak bu padi ahın ölümünden sonra açılabilmi tir. II. Mahmud (1808- 1839), yeniçeri taraf- tarlarının toplantılarına engel olmak için kahvehaneleri kapatmı tır. Ortalık yatı tık- tan sonra kahvehaneler birer iki er açılmı ve bir daha da yasak görmemi lerdir ( TGV, 29- 34).

Ârifin Kahvesi: XIX. asrın ba larında Divanyolu’nda me hur bir kahvehanedir. Kı mevsimlerinde ya mükemmel bir ince saz ya da meddah veya karagöz bulundurdu ğu aktarılmaktadır ( Đ A II, 1007).

Koçu, Çaylak Tevfik Bey’in 1880 yıllarında Đstanbul’da seksene yakın Ge- dikli meyhane adı saydı ğını ve bu sayının çok yetersiz kaldı ğını nakleder (E ĐMMK, 21- 22). Ona göre Tevfik Bey, Haliç’in kar ı yakasına geçmez, hele Galata’ya hiç

272 uğramaz, Kadıköy, Üsküdar ve Bo ğaziçi’nin iki yakası da bilgisi dı ındadır. Re ad Ekrem aynı tarihlerde Đstanbul’a gelmi olan Erzurumlu Â ık Đbrahim’in “Balıkpazarı Meyhaneleri Destanı”nda, Çaylak Tevfik’in saymadığı meyhanelerin de isimlerini sıraladı ğını söyler (E ĐMMK, 21-23) . Bu destandan meyhane isimlerinin verildi ği iki dörtlü ğü örnek olarak alıyoruz:

… Biri “Ta merdiven” biri “Topuklu” Birinin adı “Altınoluklu” Lonca soka ğıdır “Hançerli” yolu Ardında “Zindan”ı hem “Cellad”ı var

“Kafesli”, “Camekân”, “Yahudi”, “Folluk” Balıkpazarı’na mahsus bu bolluk On be ten fazladır gedikli, koltuk “Mecnun”u var hem dahi “Ferhad”ı var (E ĐMMK, 23)

Avurzavurun Kahvehanesi: II. Mahmud devrinde (1808- 1839) Đstanbul Balıkpazarı’nın me hur bir kahvehanesiydi. Sahibi Avurzavur, son yeniçeri zorbala- rındandı, asıl adı unutulmu ve lâkabıyla öhret olmu tu ( Đ A III, 1363).

Bakırköy Balıkçı Kahvehanesi: 1937- 1940 yıllarında köyün tek balıkçı kahvehanesiydi, sonradan adı Yalı Çayhanesi’ne dönmü tür. Kahvehanenin gedikli mü terileri balıkçılardır ( Đ A IV, 1897).

Balaban Đskelesi Kahvehaneleri: Üsküdar’da Balaban Đskelesinde bulunan dört kahvehanedir. Mü terileri kayıkçı, hamal, seyyar manav, fırın ve hamam u akları, Tophane, Tersane ve Nizamiye neferleri, onba ı ve çavu ları, belediye tulumbacıları, kalem kâtipleri ve ki izade beylerdir ( Đ A IV, 1953).

Balıkçı Kahvehaneleri: Balıkçı kahvelerinin özelli ği, hemen hepsinin leb-i deryada, hatta denize çakılmı kazıklar üstünde altları deniz olarak kurulmu olmalarıdır. Ko-

273 çu, XX. yüzyılın ikinci yarısından sonra balıkçı kahvehanelerinin çok azaldı ğını söy- ler. Anadolu Kava ğı, Rumeli Kava ğı, Karipçe, Poyraz, Rumeli Feneri, Anadolu Fe- neri gibi balıkçı köylerinde bile balıkçı kahvelerinin kalmadı ğını belirtir. ehir içinde Kumkapı, Yenikapı ve Samatya’daki balıkçı kahvelerinin yıkıldı ğını ifade eder. Pen- dik’teki balıkçı kahvesi örne ğinde oldu ğu gibi bazılarının da içkili lokantaya dönü - tü ğünü anlatır ( Đ A IV, 2003- 2004).

Bayraklı Kahvehane: Küçük Mustafa Pa adadır. I. Dünya Sava ı’nda kahvehanenin sahibi Kafkas cephesinde bulunmu tur. Bu sırada da kahvehane Đstanbul’dan Anado- lu’ya gizlice silah ve cephane sevk eden bir yer olmu tu. 1960 yılında yerinde bir tornacı dükkânı açılıncaya kadar hizmet vermi tir ( Đ A IV, 2283- 2384).

Beykoz Çayırı Kır Kahvehanesi: Đstanbul’un en büyük kır kahvehanelerinden biridir. Beykoz Çayırı’nın Yalı Köyü tarafındadır. XVIII. yüzyılda ya amı Gümrük Emiri Đshak A ğa’nın yaptırdı ğı çe melerden biri de kır kahvesinin hemen kapısı önündedir ( Đ A V, 2647).

Beykoz Yalıköyü Balıkçı Kahvehanesi: Yalıköyü Đskelesi’nin önünde Balıkpazarı’nın yanında deniz içine çakılmı kazıklar üstünde küçük bir kahvehanedir. Mü terileri dalyan tayfaları ve Beykoz’un hemen bütün balıkçılarıdır ( Đ A V, 2669).

Beylerbeyi Đskele Kahvehanesi: Beylerbeyi Đskelesi yanındadır. Bu kahvehaneye öhretini kazandıran eski tarihi namazgâhtır. Bu namazgâh Đstanbul’un fethinden bir asır evvel kurulmu bir ibadetgâhtır. ( Đ A V, 2685).

Bostan Đskelesi Kahvehaneleri: Eyüp’te Bostan Đskelesi’nin hemen sa ğında deniz kenarındaki kahvehanelerdir. Koçu, burada Bostancıba ı defterhanelerinden aldı ğı bilgilere dayanarak dört veya altı tane kahvehane bulundu ğu söyler. III. Selim’in (1789-1807) annesi Mihri ah Sultan’ın vakfındandır ( Đ A VI, 3012- 3013).

274 Bulgurlu’da Çınar Kahvehanesi: Bulgurlu’da köyün meydanında ya ları be asrı doldurmu iki ulu çınarın kanatları altında bulunan yedi kahvehaneden biridir ( Đ A VI, 3119- 3120).

Burunsuz Mustafa’nın Kahvehanesi: Yeniçerili ğin son devrinde Galata’da büyük bir yeniçeri kahvehanesidir. Sahibi tersane çavu larından Kahvecio ğlu Burunsuz Mustafa A ğa da o devrin en namlı yeniçeri zorbalarındandı. Bu kahvehane bütün emsali gibi bir bekârhane idi, geceleri peykelerinde yatanlar olurdu. Burunsuz Mus- tafa A ğa, gördürece ği i ler için burada bir sürü eli bıçaklı ehir haydutu beslerdi. Burunsuz Mustafa, Alemdar Mustafa Pa a tarafından ibret-i âlem olsun diye kahvesinin önünde idam edilmi tir ( Đ A VI, 3151).

Büyükçekmece Balıkçı Kahvesi: Köyün hemen göbe ğinde havuzba ı meydanında Sultan Abdülhamid Çe mesi ve havuzun kar ısındadır ( Đ A VI, 3220- 3221).

Cibali Çalgılı Tulumbacı Kahvehanesi: II. Abdülhamid döneminin ( 1876- 1909) tulumbacı kahvelerindendir. Ramazanlarda çalgılı kahve olurdu. Cibali Vapur Đskele- sinin yanında idi. Vâsıf Hiç tarafından çalgılı kahvehane olarak düzenlenmi , daha sonra Deli Harun adında bir Gürcü tarafından i letilmi tir. Deli Harun’un çıra ğının adı da Re id oldu ğundan kahvehaneye, mü terileri tarafından usta ile çıra ğın adı birle tirilip “Harun Re id Kahvehanesi” denilmi tir ( Đ A VII, 3549).

Cimbok Ali’nin Kahvehanesi: II. Abdülhamid döneminin ( 1876- 1909) tulumbacı kahvelerindendir. Aksaray’da Murat Pa a ile Yusuf Pa a arasındadır ( Đ A VII, 3577).

Civele ğin Kahvehanesi: 1808 yılında Galata’nın muhafazasına memur edilmi alt- mı dördüncü yeniçeri ortası yolda larından “Civelek” lakabıyla anıla gelmi bir ka- badayının bıça ğı kuvvetiyle açıp i letti ği bir kahvehanedir. Karaköy’dedir ( Đ A VII, 3594).

7. 3. 1. 1. Çalgılı Kahvehaneler

275 “Çalgılı kahvehanelerde duhuliye, mâdeni para zamanında 20 para idi. fakat yirmi para veren, koca kahvehanede yirmi ki i çıkmazdı. O zamanın örf ve âdeti veçhile, yirmi para bırakmak ayıp sayılırdı. Bir kuru , ikilik, çeyrek bırakanlar çok olurdu. Hatta bir semtten toplanıp birkaç ki i gelenler üç be gümü mecidiye bıra- kıp çıkarlardı ki bu da, kanaat ile çok para idi” (Yasaklar, 15)

Vâsıf Hiç çalgılı kahvehanelere dair bu bilgileri verdikten sonra devrinin öh- ret bulmu kahvehanelerini de sıralar:

“Yarım asır evvelki çalgılı kahvelerin en me hurları unlar idi: Defterdar Đskelesindeki Kâhya Đsmail’in Kahvehanesi, Balat Tulumbacı Kahvehanesi, Küçükmustafa Pa ada Tulumbacı Kahvesi, Cibalide Tulumbacı Kahvesi, Unkapanı Kahvehaneleri, Bayezidde Kö klülerin Kahvehanesi, Direklerarasında Çalgılı Kah- vehaneler, Gedikpa ada Arabacılar Tulumbacı Kahvehanesi, Çukurçe mede Ta han Kahvehanesi, Yusufpa ada Cimbon Ali’nin Kahvehanesi, ehremininde Saray Mey- danında Pehlivanın Tulumbacı Kahvehanesi, Mevlevihane Tulumbacı Kahvehanesi, Karagümrükte Uzun Ahmed’in Kahvehanesi, Kasımpa a’da Kâtip Ömer’in Kahve- hanesi, Horhorda Abdullah’ın Kahvehanesi, Uzunyol’da Tosun’un Kahvehanesi, Çe memeydanı’nda Hur id’in Kahvehanesi, Yüksekkaldırımda umumhanelerin kar- ısında Yüksek Kahvehane, Hendek Tulumbacı Kahvehanesi, Be ikta ’ta Pa a’nın Kahvehanesi, Samanpazaı Kahvehanesi, Üsküdar Đskelesi Meydan Kahvehanesi, Pangaltı’da Kalfa’nın Kahvehanesi (Yasaklar, 15- 16; Tulumbacılar, 110- 117, Đ A VII, 3683- 3687).

Çardak Đskelesi Yeniçeri Kahvehanesi: Đstanbul’un en büyük ve mükellef yeniçeri kahvelerindendir. Bu kahvehanenin iyi bir geliri vardır, Galatalı Hüseyin A ğa, uzanca bir müddet bu kahvehanenin gelirinden faydalanmı tır. Kalender adında bir airin bu kahvehaneyi tasvir eden yirmi kıtalık bir destanı vardır ( Đ A VII, 3746- 3748).

Çardaklı Kahvehane: XVIII. yüzyılda Kadırga Meydanı’ndaki büyük ve me hur kahvehanedir. Cevri Çelebi Hikâyesi’nde bu kahvehanenin ismi geçmektedir ( Đ A VII, 3752).

276

Çavu un Kahvehanesi: Abdülaziz ( 1861- 1876) ve Abdülhamid ( 1876- 1909) devirlerinde Aksaray’da bir kahvehanedir. Ye iltulumba Meydanı’ndadır. Ye iltulumba, Koska’dan Aksaray’a inerken Laleli Cami’ni geçince sa ğda küçük bir meydandır ( Đ A VII, 3795).

Çemberlita Kahvehaneleri: Çemberlita Divanyolu’nda bir kısmı hamam sırasında on kadar kahvehane idi. hepsi masasız, iskemlesiz, tahta peykeliydi. Mü terileri ayak takımıydı, hem saz çalar, hem okur saz airlerinin u ğrak yerlerinden oldu ğu için â ık kahvehaneleri olarak da anılırdı ( Đ A VII, 3820).

Çınaraltı Kahvehaneleri: Đstanbul’un bazı semtlerinde bahçesinde veya önünde bulunan bir veya birkaç ulu çınar a ğacına nispetle “Çınaraltı” adıyla öhret bulmu kahvehanelerdir. Bu kahvehanelerden bazıları unlardır: Emirgân Kahvehaneleri, Beylerbeyi Kahvehanesi, Çengelköy Kahvehanesi, Kozyata ğı Kahvehanesi, Bulgurlu Kahvehanesi ( Đ A VII, 3910- 3911).

Çiçekçi Kahvehanesi: Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlı ğı civarında çok eski ve ünlü bir kahvehanedir. Bu kahvehanenin en ba taki müdavimi, kendini Topkapılı Osman A ğa diye tanıtarak halkın dertlerini dinleyen III. Osmandır ( 1754- 1757). Edebiyatçıların, sanatçıların, kalem efendilerinin tercih etti ği bir yerdi, sohbetler edebiyat ve sanat üzerine olurdu ( Đ A VII, 3960- 3962).

Çukurçe me Ta han Kahvehanesi: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) sonlarında Aksaray’ın vurucu kırıcı kabadayılarının ve ele avuca gelmez külhanilerinin toplan- dı ğı bir tulumbacı kahvehanesi olarak anlatılır. Ramazanlarda çalgılı kahvehane olurdu ( Đ A VIII, 4171).

Çukurçe me Tulumbacı Kahvehanesi: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonları- nın tulumbacı kahvehanelerindendir. Çukurçe me Hamamı’nın tam kar ısındadır ( Đ A VIII, 4171).

277 Davud Pa a Bahçeli Kahvehanesi: Davutpa a Camii Soka ğı’nın kar ısındadır. Bu kahvehanede yaz geceleri bahçede, kı geceleri içeride Karagöz oynatılırdı. Özellikle Hayâli Usturacı Mustafa ile Hayâli Abdullah Efendi burada oyun vermi lerdir. 1910- 1912 yılları arasında burada çalı mı bir çırak olan Hafikli Mehmed’in etkisiyle kahvehane “Hafikli’nin Kahvesi” olarak da anılmı tır ( Đ A VIII, 4291).

Defterdar Tulumbacı Kahvehanesi: Đstanbul’un en namlı tulumbacı kahvehanelerinden biriydi. Ramazan ayında çalgılı kahvehane olurdu. Zamanının en öhretli tu- lumbacı reislerinden olan sahibine nispetle “Kâhya Đsmail’in Kahvehanesi” diye de anılırdı. Đki katlı büyük, ah ap bir bina olan bu kahvehanenin üstünde on sekiz bekâr odası bulunmaktaydı ve “Kahveci Güzeli” diye me hur olmu , semaî, divan ve mâni okumada öhret bulmu Çiroz Ali’nin de aralarında olduğu pek çok bekâr genç bu odalarda kalırdı ( Đ A VIII, 4345).

Degustasyon Đtalyan Kahvehanesi ve Đçkili Lokantası: Beyo ğlu’nda Đstiklal Cad- desi’nde Çiçek Pasajı’nın kö esindedir. Sultan II. Abdülhamid’in ( 1876- 1909) saray sütçüba ısı Hristaki Efendi tarafından yaptırılmı tır ( Đ A VIII, 4350- 4351).

Dervi in Kahvehanesi: XIX. yüzyılın sonlarında Ahırkapısı’nda kale duvarı dı ında deniz kenarında bir kahvehane idi. Bir kumar kahvesi idi ( Đ A VIII, 4505).

Divanyolu Kahvehaneleri: Ayasofya Meydanı’ndan Beyazıt Meydanı’na kadar uzanan Divanyolu üzerindeki kahvehanelerdir. Ramazan gecelerinde ve kı gecelerinde Karagözcülerin, kuklacılar, meddahların u ğrak yerleridir. 1865’teki büyük Hocapa a Yangını’ndan sonra Divanyolu kahvehanelerinden büyük bir kısmı yıkıl- mı , ancak dört büyük kahvehane kalmı tır ( Đ A IX, 4526).

Dizdarın Kahvehanesi: Üsküdar Ayazma’da denize nazır bir kahvehanedir ( Đ A IX, 4533).

Do ğancılar Meydan Kahvehanesi: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) sonlarında Üsküdar’ın en me hur kahvehanelerinden biridir. Bir, han kahvehanesidir. Bahçesin-

278 de ulu bir at kestanesi olması dolayısıyla ve ayrıca kahvecisi de güler yüzlü ve tatlı dilli oldu ğundan mü teriler çok ra ğbet ederdi. ( Đ A IX, 4644).

Doktorun Kahvehanesi: Tophane’de Yamalıhamam Soka ğı’ndadır. Mü terileri ayak takımıdır. Kahveciye doktor lakabının takılmasının sebebi halden anlar adam olmasından dolayıdır. Kahvehane gündüzleri kapalı durur, ortalık kararınca açılır, gün ı ıyana kadar i lerdi ( Đ A IX, 4657- 4658).

Dominocular Kahvehanesi: Topkapı dı ında bir kahvehanedir. Domino oyununun dü künlerinin u ğrak yeridir ( Đ A IX, 4687).

Dutlu Kahve: Üsküdar’ın me hur kahvehanelerinden biridir. Esnaf ve ayak takımı- nın u ğrak yeridir ( Đ A IX, 4790).

Edirnekapusu Dı ı Kahvehaneleri: “Sur dı ında idi, ikisi bu satırların yazıldı ğı sırada, 1967, yine kahvehane olarak durmakta, biri i kembeci dükkânı olmu tur. Üçü de bahçeli olan bu kahvehanelerin geçen asır ba larında, yeniçerilik devrinde de mevcut oldu ğunu tahmin ediyoruz ( Đ A IX, 4928- 4929).

Efenin Kahvehânesi: II. Abdülhamid devrinde ( 1876- 1909) tulumbacılı ğın en rev- naklı zamanında Gedikpa a tulumbacılarının kahvehanesiydi. Divanyolu’nda idi ( Đ A IX, 4945).

Esir Pazarı Kahvehaneleri: XIX. yüzyılın sonlarında Çenberlita civarında eski Esir Hanı ile Esir Pazarının yerinde üç büyük kahvehane vardı, saz airleri buralarda toplanır, hatta peykelerde gecelerdi ( Đ A X, 5279 ).

Esrar Kahvehaneleri: Đstanbul’un en izbe kö elerinden en mûtena, parlak caddele- rine varıncaya kadar pek çok yerde mevcuttu, hatta ehir etrafındaki surların yıkık kovukları içinde bile esrar kahvehanesi, tekkesi vardı.

279 Esrar çekmenin bir yolu nargileden geçerdi. “Esrarke nargilenin ne esi geç- tikten sonra öteye beriye kafa tutmaya ba lar, kendi aralarındaki bu hâle de “Har- man” denilir. Harman halindeki bir esrarke e yakla mak tehlikelidir” ( Đ A X, 5355 ).

Fevziye Kıraathanesi: ehzadeba ı Caddesi’nde idi. Sultan Đkinci Abdülhamid devrinde ( 1876- 1909) adeta bir musiki mahfili olmu tur. Đçi gayet geni ti, mü terisi kibar ve münevver tabakadan idi ( Đ A X, 5727 ).

Fıskiyeli Kahvehane: XIX. yüzyıl sonlarında Kadırga Meydanında büyük ve me - hur bir kahvehane idi. Avram adında bir Musevî tarafından i letilirdi ( Đ A XI, 5768).

Firuza ğa Tulumbacı Kahvehanesi: Kırkçe melerde Bozdo ğan Su kemeri dibinde Firûza ğa Mescidi’nin yanında yangın tulumbacılarının kahvehanesi idi ( Đ A XI, 5799 ).

Flâm Kahvehanesi: II. Sultan Abdülhamid devrinde ( 1876- 1909) Beyo ğlu’nun en namlı gazino-kıraathanelerindendi ( Đ A XI, 5807 ).

Giyikli Kahvehane: XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın ba larında, hatta Cumhu- riyet devrinin ilk yıllarına kadar Galata’da rıhtım boyunda gayet büyük bir kahvehane idi. ayak i leri yapan simsarların, komisyoncuların, otel çı ğırtkanlarının, gemicile- rin u ğrayıp oturdukları bir yerdi. Adını, duvarlarının birine konmu bir çift geyik boynuzundan dolayı almı tı. Erzurum Â ık Đbrahim’in bu kahvehaneyi anlatan iirinin ilk dörtlü ğü öyledir:

Galata’da me hurdur Giyikli Kahvehâne Güzeller saydı için kahve olmu bahâne Anda cem olur cümle dilberânı mühmelân Muhabbetler cümbü ler levendâne ûhâne ( Đ A XI, 7042 )

280 Piyer Loti Kahvehanesi: 1880 yılında kurulmu tur. Đlk adı “Râgıp A ğa’nın Kahve- hanesi”dir. Karya ğdı Bayırı’nın üstünde Haliç’in bitimine hâkim bir tepededir. “Kahvehane Râgıp A ğa’dan Seyfullah’a, ondan Kanbur Halid’e, ondan Yakub’a, Yakub’dan da Hâ im Da ğdeviren’e kaldı. Hâ im’e geçi i 1926 yılındadır.” Koçu, 1951 yılında Milliyet gazetesinde bu kahvehaneyi anlatan yazılar yazmı tır, o yazı- lardan alınan notları aktarıyoruz: “Hasır üstünde yatıp pâdi ah rüyası görmek isteyenler, bir yaz gecesini Pierre Loti Kahvehanesi’nin üstündeki sundurmada geçirme- lidir. Ay ı ığı olmayan bir gece…” ( Đ A X, 5453- 5456).

Uaklar Kahvehanesi: Direklerarası’nda idi. Ço ğunlu ğu Kastamonu’dan ve bir kısmı da Sivas’tan u akların mekânı olmu bir kahvehaneydi ( Đ A VIII, 4604- 4605).

7. 3. 2. Çayhaneler

Kahvehanelere göre içinde iskambil kâ ğıdı oyunları, tavla oynanmayan sadece gazete ve dergi okunan, a ğır ba lı sohbet erbabının gelip oturdukları yerlerdir. Çay evi olarak da adlandırılırlar. Đstanbul’da çayhanelerin en fazla ra ğbet gördü ğü devir II. Abdülhamid devridir ( 1876- 1909). En mükellef çayhaneler ehzadebaı’nda Direklerarası’nda bulunurdu. Hacı Re id A ğa’nın Çayhanesi de bunlar arasında edebî mahfil olması dolayısıyla tercih edilen bir mekândı ( Đ A VII, 3796).

7. 3. 3. Meyhaneler

Koçu, meyhanelerin nasıl çe itlendi ği hakkında bilgi verdikten sonra ayrıntılı olarak meyhane hayatının unsurlarını i lemi tir.

Đstanbul’un fethinden Tanzimat devrine, ilk gazinoların açıldı ğı devre kadar geçen dört yüz yıl içinde Đstanbul’da zaman zaman içki yasakları çıkmı ve büyük ehrin öhretli meyhaneleri kapatılmı tır. Sultan II. Selim zamanında (1566- 1574) bir ferman yayınlanmı tı, 1567’de yayınlanan bu fermanın hükmü on yıl bile sürme- mi tir. Đstanbul’un gördü ğü son içki yasa ğı milli mücadeleden sonra Đstanbul’un kurtulu undadır (E ĐMMK, 137- 139). Ne kadar yasaklansa da meyhaneler her devirde

281 varlı ğını sürmü tür. Biz meyhanelerin genel sınıflandırmasında “Gedikli”, “Koltuk” ve “Ayaklı” meyhaneler hakkında bilgi verdikten sonra alfabetik olarak Đstanbul’un me hur meyhanelerini sıralıyoruz.

Gedikli Meyhaneler

Đ leten sahiplerinin elinde devletten alınmı ruhsatname, bir berat bulunan meyhanelerdir. “Gedik” orta ça ğdan kalmı ve i hayatını, ticareti sınırlayan bir usul- dür. Mesela Đstanbul’da 100 meyhane varsa bu ne 101 olabilir ne de 99 olabilir. Ge- dik, babadan evlada kalır, yahut ustadan çıra ğa, kalfaya devredilir, yahut i ten çeki- len sahibi tarafından loncasının muvaffakiyeti ile bir ba kasına satılır. Gedik kâ ğıtla- rında ruhsatnamelerinde alındı ğı devrin padi ahının tu ğrası bulundu ğu için Gedikli meyhanelere “selâtin meyhane” adı da verilir (E ĐMMK, 15). Gediklilerin mü terileri ikindi ile ak am arası esnaf kalfaları, çırakları ve gençler imi . Ak am ile yatsı arası da yeniçeriler, kalyoncular, topçular, esnaf kâhya- ları “â ık”lar, (halk saz airleri), okur - yazar takımının kalenderleriydi. Ya ını ba ını almı adamlardı (E ĐMMK, 16) . Ak am ile yatsı arası da tezgâh ba ı, meyhanenin mevkiine göre ya ını ba ını almı bahçıvan, ırgat, u ak, kayıkçı, gemici, tulumbacı takımına kalırdı (E ĐMMK, 33).

Koltuk Meyhaneler

Bunlar ruhsatnâmesiz, kaçak meyhanelerdir. Adamın elinde bakkal gedi ği vardır, yolunu bulur bir fıçı arap, birkaç damacana rakı atar dükkânının kö esine, ancak güvendi ği ki ilere, ak am kerahet vaktinde dükkânın kepengini indirip gizli gizli meyhanesini i letir. Elbet ki zaptiyenin bekçinin “Görme beni” ücretini verir. Koltuklara, evine içki sokamayan, yahut sokmak istemeyen kibar takımı u ğ- rardı. Yâr ve a ğyâr gözlerinden saklı, iki üç kadeh rakısını, bir iki bardak arabını içer, a ğzını siler, evinin yolunu tutardı (E ĐMMK, 15- 16).

Ayaklı Meyhaneler

282 Bunlar içkinin seyyar satıcılarıdır. Hepsi istisnasız Ermeni’den olurdu. Belle- rine ucu musluklu ve içi rakı yahut arap doldurulmu uzun bir koyun ba ğırsa ğı sa- rarlar, sırtlarında cübbeye benzer bir üstlük, iç cebinde bir kadeh, omuzlarında da alâmet-i fârika olarak bir pe kir atarlardı. En çok Bahçekapı dı ında, Yemi Đskelesi civarında, ak am karanlı ğında kayık iskelelerinde dola ırlardı. Mü terileri yalın ayaklı, yarım pabuçlu kayıkçılar, hamallar, yana malar, u aklar… (E ĐMMK, 16; Đ A III, 1425- 1426).

Me hur Meyhaneler

Altımermer Meyhaneleri: XIX. yüzyılın ikinci yarısında Đstanbul’un en namlı gedikli meyhanelerinden biridir. Altımermer semtinde birkaç gedikli meyhane vardı ( Đ A II, 732).

Altunoluk: XIX. yüzyılın sonlarında Samatya’nın en ünlü gedikli meyhanelerinden biri ( Đ A II, 754).

Anastas: XIX. yüzyılın sonlarında Cibali’nin ünlü gedikli meyhanelerinden biri ( Đ A II, 838).

Asmaaltı Meyhaneleri: ehrin en kalabalık ticaret merkezlerinden Asmaaltı’ndaki büyük gedikli meyhanelerin toplandı ğı bir yer ( Đ A II, 1123).

Aynalı Meyhaneler: Tophane’ye giden tramvay caddesindedir. Aynalı Meyhane adını almalarının sebebi, duvarlarında çepeçevre aynaların bulunmasıdır ( Đ A III, 1617).

Ba ğçeli Meyhane: Eski Gedikli meyhanelerden biri olarak bahsedilir, yeri tartı ma- lıdır ( Đ A IV, 1797).

Bahriye, Yeni Bahriye Lokanta Meyhanesi: Galata’da Rıhtım Caddesindedir ( Đ A IV, 1875).

283

Balat Meyhaneleri: Đçkicisi çok olan Balat semtinde yer alan meyhanelerdir. Sahip- lerinin ismine veya bulundukları yere göre adlar almı lardır ( Đ A IV, 1974).

Balıkpazarı Meyhaneleri: Gedikli-selâtin ( ruhsatlı) yahut koltuk ( ruhsatsız, kaçak, gizli) balıkpazarı meyhanelerinin öhreti Fatih Sultan Mehmed devrine ( 1451- 1481) kadar uzanır. Dönem dönem içki yasaklarına ba ğlı olarak kapanmı ve tekrar açıl- mı lardır ( Đ A IV, 2029).

Bayrakdar: Balat’ta sur dı ında bir gedikli meyhane idi ( Đ A IV, 2281).

Büyükçekmece Balıkçı Meyhanesi: Sultan Süleyman köprüsünün hemen ba ında, köprünün göl tarafında yer alan bir meyhanedir ( Đ A VI, 3221).

Büyük Kuleli: Samatya’da kendi adına nispetle isimlendirilmi büyük Kuleli Soka- ğı’nda Đstanbul’un en eski ve öhretli bir gedikli meyhanesi “Selâtin Meyhanesi”ydi. Burayı i leten Barba Vasili’nin ölümü üzerine 1944 sonbaharında kapanmı tır (E ĐMMK, 125).

Cibali Meyhaneleri: Bekâr u ağı ve pek çok avâmın bulundu ğu Cibali Semti mey- haneleriyle me hurdur. Mü terileri tulumbacılar, beygir ve araba sürücüleri, fırın hamurkâr ve tablakârları, kayıkçılar, gemiciler, kalafat ameleleri, bıçkın me rep ve külhani tıynet kimselerdir. Bu meyhanelerin en büyüklerinden biri Haleplio ğlu’nun meyhanesidir. Koltuk meyhaneleri de pek çoktur. Gedikli meyhane olarak be büyük öhretli meyhane vardır: Haleplio ğlu Meyhanesi, La ko’nun Meyhanesi, Kasavet, Anastas’ın Meyhanesi, Yahudi Ayoda’nın Meyhanesi ( Đ A VII, 3552).

Çakaloz Meyhaneler: Đstanbul’da ayak takımının ve uygunsuz hayta güruhunun devam etti ği meyhanelerdir. Çakaloz meyhaneler ço ğunlukla Beyo ğlu’nun ara sokak- larında, Galata’da ve Tophane’dedirler. Koçu’nun bildirdi ğine göre bu meyhanelere “Çakanoz” diyenler de vardır, bilhassa Ahmed Rasim, bu ekilde kullanırmı . Çakanoz’un iki ayrı men einden bahsedilir. Birincisi bu meyhanelerde ya antısı kötü

284 kimselerin bulunmasından ötürü “Ça ğanos”a ( Yengeç ) benzetilmi tir. Đkincisi içki sofrası âlemine çakmak, çakı tırmak denildi ğinden bu meyhaneler için “Çakanos” tabiri kullanılırdı ( Đ A VII, 3665).

Çavu ba ı: Eminönü civarında Asmaaltında bulunan Đstanbul’un eski, büyük, gedikli meyhanelerinden biridir ( Đ A VII, 3789).

Çengelköyü Meyhaneleri: Halkının önemli bir kısmını Rumların te kil etti ği Çengelköyü’nün me hur meyhaneleridir. Ayıntaplı Aynî Efendi ve Â ık Razi bu meyhaneyi iirlerinde konu edinmi lerdir ( Đ A VII, 3836- 3837).

Çiçekçi: Beyo ğlu’nda Çiçekçi Soka ğında bir koltuk meyhanesinin halk a ğzındaki adıdır ( Đ A VII, 3960).

Çilingir: XIX. yüzyılda Galata’daki gedikli meyhanelerden biridir. Galata’nın Lüleci Hendek semtindedir. Â ık Razi tarafından bir manzume ile övülmü tür ( Đ A VII, 3983).

Çingene Müsellim: Balat’ta Kalekapısı dı ında me hur bir meyhanedir. Sahibinin adıyla anılır ( Đ A VII, 4006).

Dimo’nun Meyhanesi: XIX. yüzyılın ilk yarısında Galata’nın me hur meyhanelerinden biri. Bu meyhane üzerine Âık Razi’nin 150 kıtalık bir destanı vardır ( Đ A VIII, 4596- 4598).

Dülgero ğlu: Balat’ın me hur yedi gedikli meyhanesinden biridir ( Đ A IX, 4816).

Edirnekapı Meyhanesi: Edirnekapıda, Ayios Yeoryios Rum Kilisesi’nin yanında idi, büyük bir gedikli meyhane idi, Hançerli adıyla me hurdu ( Đ A IX, 4930).

Eftalipos: Galata’da Topçular caddesinde Kapı Đçi Hamamı’nın kar ısında bir yerde idi. En eski gedikli meyhanelerdendi, ancak XIX. yüzyılın ortalarında meyhaneden

285 gazinoya çevrilmi tir. Đstanbul’un dü man kuvvetleri tarafından i gal altında bulundu ğu yıllarda Đngiliz ve Fransız askerlerinin ve bilhassa bahriyelilerin ak am ve gece karargâhı olmu tur. bu dönemde Eftalipos’a fesli bir Türk giremezdi, girerse kendisine hizmet edilmezdi (E ĐMMK, 117- 118).

Eftimin Meyhanesi: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) sonlarında Kadıköy’de efendiden ki ilerin huzur içinde demlendikleri bir meyhane idi. Đttihat ve Terakki Fırkası erkânından Bahriye Nâzırı Cemal Pa a’nın da devam etti ği bir meyhane idi ( Đ A IX, 4948).

Ekonomos: XIX. yüzyılın me hur meyhanelerinden biridir. Necati Bey caddesinde idi ( Đ A IX, 4981).

Ekserci Mi on: XIX. yüzyılın sonlarında Đstanbul’un eski gedikli meyhanelerinden biri idi ( Đ A IX, 4987).

Ekserci Nesim: XIX. yüzyılın sonlarında Đstanbul’un eski gedikli meyhanelerinden biri idi, Balat’ta idi ( Đ A IX, 4987).

Elhamra: 1880- 1900 yılları arasında Beyo ğlu’nun sazlı sözlü ve içkili gece e ğlence yerlerinden biri idi. Đstanbul’da ya ayan Avrupalıların ve onlara özenenlerin devam etti ği bir yer idi ( Đ A IX, 4910 ).

Fener Meyhaneleri: Kadimden beri Rumların toplu olarak oturdu ğu Fener’de dört büyük gedikli meyhane vardı: Sukiyas, Gümü Halkalı, Kanburo ğlu ve Tana aki ( Đ A X, 5640).

Fertek Meyhanesi: Eminönü Balıkpazarı’nın namlı bir meyhanesi idi. En parlak devrini 1890 ile 1908 yılları arasında ya amı tır. Büyük bir arap ve rakı deposu idi ( Đ A X, 5696 ).

286 Galata Balıkpazarı Meyhaneleri: Mü terileri kayıkçı, mavunacı, araba sürücüsü, beygir sürücüsü, hamal, dellak gibi esnaf takımı olan bir meyhane idi (Đ A XI, 5886 ).

Galata Meyhaneleri: Tarihte halkının ço ğunlu ğu Rumlarla Frenklerden olu an ve Avrupalı yabancıların tercih etti ği Galata, her devirde meyhanelerinin çoklu ğu, bü- yüklü ğü ile öhret bulmu tur. Evliya Çelebi, Galata’yı anlatırken, meyhaneleri hak- kında unları söyler : “…kat kat harâbathaneler, meygedeler vardır ki her birinde be er altı ar yüz fâsik iy ü i ret idüp hanende ve sazendegân ile bir hay ve huy iderler ki dillerle tarifi mümkün de ğildir. Harabât ehli arasında me hur olan Ta merdiven Meyhanesi’nde, Kefeli’de, Manyalı’da, Mihalâki’de, Ka kaval’da, Sünbüllü’de, Kostantin’de, Saranda’da lâl renkli katresi haram türlü türlü misket arapları, Ankona, Sakoza, Mudanya, Edremid, Bozcaada arapları vardır…” ( Đ A XI, 5916 ).

Gedikpa a Meyhaneleri: Đstanbul’un Gedikpa a semti yüzyıllardır nüfus yo ğunlu ğu ile tanınmı tır ve halkın ço ğunlu ğunu Ermeniler olu turmu tur, sokak aralarında pek çok “Koltuk Meyhane” vardı ( Đ A XI, 6075 ).

Gemici Meyhaneleri: “Zamanımızda Đstanbul’da Gemici Meyhanesi de ğil, meyhane kalmamı tır; yakın geçmi e kadar, mü terilerinin ço ğunlu ğunu kayıkçıların ve gemi tayfalarının te kil etti ği meyhaneler bilhassa Galata ve Beyo ğlu’nda Kalyoncu Kol- lu ğu’nda toplanmı tı, ayak takımının yerleriydi ( Đ A XI, 6091 ).

Karakulak Hanı Meyhanesi: Beyazıt’ta Karakulak Hanı’nın içinde rahat rahat iki yüz ki i alabilen bir meyhanedir. Son divan airlerinin toplantı yeri olmu tur. Leskofçalı Mustafa Galip Bey’in etrafında Hersekli Arif Hikmet Bey, Kâzım Pa a, Nâmık Kemal, Sadullah Pa a gibi isimler toplanmı tır (E ĐMMK, 53).

Küplü: Galata’nın eski büyük meyhanelerinden olan Küplü’nün özelli ği içkilerinin dev fıçılar yerine dev küpler içinde bulunmasıydı, adını da oradan almı tır. II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) bu meyhaneden bahseden yazarlar, a ğız birli ği

287 etmi çesine “Galata’nın en büyük, fakat en süflî meyhanelerinden biriydi…” derler (E ĐMMK, 121).

Madam Bela’nın Oteli ve Meyhanesi: II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) Gala- ta’nın ha arat yata ğı otel ve meyhanelerinden eklinde anlatılır ( Đ A V, 2452- 2453).

Saraç Hanı Meyhanesi: Çemberlita ’ta Vezir Hanı’nın kar ı tarafına rastlayan Tavukpazarı’nda Saraç Hanı içindeydi. Tavukpazarı Çar ısı’ndaki kasapların hepsi Eğinli Rumlardı ve Saraç Hanı Meyhanesini de onlardan biri i letirdi. Bu yüzden “Kasabın Meyhanesi”, “Kasapların Meyhanesi” diye anılırdı (E ĐMMK, 57).

Ta Hanı Meyhanesi: II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) en parlak halini ya a- mı tır. Makasçılardan geçerek me hur po ğaçacı fırınının yanındaki meyhanedir (EĐMMK, 101).

Vasil’in Meyhanesi: Topkapı Edirnekapı’daki Tokmaktepe’de yer alır. Külüstür bir meyhanedir. Trabzonlu Nebil Bey’in bu meyhaneyle ilgili çok iiri vardır. (E ĐMMK, 97, 99).

Vezir Hanı Meyhanesi: Gedikli meyhanelerin en büyükleri hanlar içindeki meyha- nelerdi. Onların en büyü ğü de Çemberlita ’ta Vezir Hanı Meyhanesiydi. Bu meyhaneyi gören Üsküdarlı Vâsıf Hoca öyle anlatır: Meyhane, en parlak zamanını 1880 ile 1890 arasında ya ar. Mü terileri son divan airleri, basın mensupları, kalemlerde mümeyyizler, ba kâtipler, beyden efendiden kimseler. Vezir Hanı meyhanesini Türkçe olarak anlatmı olan Ermeni saz airi Harabat Haçik’in sazı bu meyhanenin bir duvarında asılıymı , Haçik, son günlerini de burada geçirip bir peykenin üzerinde ölmü tür (E ĐMMK, 51). Erzurumlu Â ık Đbrahim’in de bu meyhane ile ilgili iirler söyledi ği anlatılır (E ĐMMK, 52).

288

7. 3. 3. 1. Meyhanede Hizmet Verenler

Köçekler Đstanbul’un en namlı köçekleri, eski, büyük gedikli meyhanelerde oynatılır- mı ve köçek o ğlan, evvela Kıpti ve Rum sonra Ermeni ve Yahudi olagelirmi . Kö- çeklik için vücut yapısı düzgünlü ğü ve yüz güzelli ği muhakkak ki arttır. Çok çetin talimlerle yeti tirilirlerdi. Kendi isimlerini muhafaza eden köçek çok azdı, mutlaka bir lakap alırlardı, bir de anonim lakapları vardı: “ ah” Tarihi kaynaklarımızda Đstan- bul köçeklerinden bahseden en eski eser, Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’dir (E ĐMMK, 61- 62). Köçeklik için ça ğ, 18- 19 ya larında ba lar, 22- 23 ya larına kadar sürerdi (E ĐMMK, 63).

Âfitabî: XIX. asır ba ında ya amı namlı köçek o ğlanlarındandır ( Đ A I, 227).

Ahu: XVIII. asır sonlarında Đstanbul’un namlı meyhane köçeklerindendir ( Đ A I, 493).

Altuntop: XIX. asır ba ında Đstanbul’un namlı Ermeni köçeklerinden biridir ( Đ A II, 754).

Arslan ah: XVII. asır ortalarından Đstanbul’un namlı oyuncu kollarından Cevahir Kolu’nun en me hur Rum Köçek o ğlanlarındandır ( Đ A II, 1061).

Benli Ali: II. Mahmud’un ilk saltanat yıllarında (1808- 1839) Đstanbul’un namlı kö- çeklerinden bir çingene genci oldu ğu nakledilir. Galatalı Hüseyin’in yazdı ğı bir destanda, ince yapılı, uzun boylu, aslı Dimotokalı ve ırkının ki miri derisi üzerinde nadir rastlanan sarı saçlı bir delikanlı oldu ğu anlatılır. Oyuna, aya ğında dallı çiçekli bir alvar, sırtında bürümcüklü bir gömlekle çıktı ğı, uzun saçlarını gümü gelin teliyle ördü ğü, ayak bileklerine altın halhal taktı ğı, eline de zilleri altından bir tef aldı ğı söy- lenir ( Đ A II, 608).

289 Köçek Ali Efendi: Koçu, hayatı hakkında çok fazla bilgi edinemedi ği Köçek Ali Efendi’nin son orta oyunculardan ve namlı zennelerden oldu ğunu söyler ( Đ A II, 651).

Köçek Đbo: XVII. yüzyılın ilk yarısında ya adı ğı söylenen ünlü köçek can Đbo ah’ın maceralı hayatının hikâyesi ilk defa olarak 1711’de Edirne’de Aynalı Kahvehane’de ünlü meddah Burnaz Ali’nin a ğzından dinlenmi tir. Hikâye tam bir ayda bitmi tir (E ĐMMK, 75).

Küçük Andon: XIX. asır ba ında ya amı Đstanbul’un meyhane köçeklerinden bir Ermeni gençtir ( Đ A II, 846- 847).

Loncalı Köçek Đsmail: XVIII. yüzyıl sonlarında Đstanbul’un en namlı meyhane kö- çeklerindendir. Haliç Yalısı’nda Ayvansaray arkasında “Lonca” adıyla me hur çin- gene mahallesindendir. Enderunlu Fâzıl Bey, bu köçek için Defter-i A k isimli eserinde oldukça etraflı ekilde bahseder (E ĐMMK, 67).

7. 3. 3. 2. Đçki ve Meze Çeitleri

Antepli Aynî Efendi, mesnevi tarzında yazdı ğı uzun manzumede içki ve meze çe itlerinden bahseder: ceviz, kestane, badem, fıstık, fındık, ekerli leblebi, kiraz, armut, ayva, nar, çilek, incir, kavun, karpuz, kızılcık, eftali, elma, hurma, kurabiye, akide ekeri, badem ekeri ve hubbü’l-leziz ile a ğız miski.

Sakiden meze istemesi ve arabın nasıl içilece ğini Aynî Efendi’den örnek vererek aktarıyoruz: … Sı ğır dili, kavurma, ku kebabı Sö ğü büryan ile nû it arabı

Ver ey sâki arab-ı nâbı evvel Akabinden meze ihsan eyle gel ( EĐMMK, 41- 42).

290 …

7. 3. 3. 3. Meyhane Kültürü ile ilgili Âdetler, Tâbirler

Ak amcı / Ak amcılar : Đstanbul argosunda, ak amları i ini gücünü bitirdikten sonra bir veya birkaç meyhaneye u ğrayanlara verilen isimdir ( Đ A I, 551).

Ate o ğlanı, pedimu : Gedikli meyhanelerde kurulan sofralara amdan getiren ve mü terilen çubuklarına ate koyan meyhane u aklarına da “ate o ğlanı” denilirdi, ya ları on, on sekiz arasındaki pedimulara (E ĐMMK, 39). “ Ate çi ” de denilirdi ( Đ A III, 1269).

Barba : Meyhanecilerin unvanları, ak amcıların a ğzında genellikle ya Rumca ya da Rumca’dan bozulmu bir kelime olurdu. Meyhane patronuna verilen isim de barbadır (E ĐMMK, 37).

Baloz : Baloz adı “Balo”nun Đtalyancası oyun yeri, oyun için topluluk manasına “Ballo” kelimesinden bozmadır. Balozlar Đstanbul’un ilk barlarıdır. Buraların müda- vimleri ayak takımı, kibar evlatları, genç ve toy mirasyediler olmu tur ve bunların da ba ına buralardaki kötü arkada lıkları sebebiyle türlü felaketler gelmi tir ( Đ A IV, 2065- 2066).

Görme Bizi : “Gedikli meyhanenin tavanını tutan direklerden birine iri bir çıngırak asılırdı. Kapatma saati gelip de mü terilerin keyfi tamam olmamı ise kapı örtülür, kapının önüne de bir çırak o ğlan kol gözcüsü çıkarılır, o da çıngıra ğın ipini eline alıp çıkardı. Kol göründü mü, ipi birkaç kere çeker, çıngırak çalınca da mü teriler kola hürmeten seslerini alçaltırlar, kol çavu u da “görme bizi” harcını alınca: -Gördük, görmezlendik… Var haber ver, ak amcılar bizden emin ve keyifle- rinde olsunlar” derdi (E ĐMMK, 39).

291 Hacıbey : Rum meyhanecinin lakabıdır. Hacıbey, vakti gelince meyhanenin iç böl- mesine oturur. Tıpkı bir mü teri gibi iesini ısmarlar. “Veresiyeleri unutmak, verilmi tir diye tezgâhtara haber yollamak” gibi kibarlıkları vardır (E ĐMMK, 102).

Mastori : Tezgâh ba ında duran ki iye denilir (E ĐMMK, 37).

Mu ğbeçe : Hizmet eden, sakilik yapan u ak. 18 ya ında hizmet etmeye ba layıp 22- 23 ya larına kadar çalı an mu ğbeçelerin ço ğu Sakız Adası’ndan gelen Rumlardı (E ĐMMK, 38).

Palikar : Koçu, meyhanede hizmet eden gençlerin yeni yeni tüylenmi lerine veya taze karanfil diye tarif etti ği bıyıklılarına palikar denildi ğini nakleder (E ĐMMK, 38).

Unutma Bizi Dolması : Meyhaneler yılda bir ay, Ramazanlarda kapatılırdı. Barba, çok hatırlı mü terilerinin evlerine bayramın ilk günü birer büyük kayık tabak içinde midye dolması gönderirdi. Bu dolmanın adı “Unutma bizi dolması” idi. “Meyhaneniz açıldı, bekleriz efendim” eklinde bir davetnane… (E ĐMMK, 46- 47).

7. 3. 4. Me hur Birahaneler

Anadolu Birahanesi: II. Abdülhamid’in mabeyincilerinden E ğribozlu Ragıp Pa- a’nın mülküdür ( Đ A II, 801) .

Auziere Birahane ve Lokantası: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Ga- latasaray Lisesi’nin kar ısındaki namlı yerlerden biridir. Sahibi Fransızdır, Fransız yemekleri ve arapları mevcutmu ( Đ A III, 1342).

Bertoli: XX. yüzyılın ba larında Beyo ğlu’nun alafranga lokanta-birahanesidir ( Đ A V, 2554).

292 Bizans Birahanesi: 1897 ile 1908 arasında Galata’nın ünlü birahanelerindendir. Ka- raköy Palas’ın tam kar ısındadır. Gündüz bir lokanta olarak i ler, ak amları bira dü - künlerinin toplandı ğı bir yer olur ( Đ A V, 2829).

Bosfor Birahanesi: Galata’da eskiden domuz kasapları bulunan ve bu sebeple domuz soka ğı denilen sokaktadır. Đkramı çok bir birahaneydi ( Đ A VI, 2966- 2967).

Çatalsakal Birahanesi: II. Abdülhamid devri ( 1876- 1909) sonlarında Sirkeci’de me hur bir birahanenin halk a ğzındaki adıdır. Sahibinin sakal kesimine göre böyle adlandırılmı tır ( Đ A VII, 3781).

Gambeta Birahanesi: Karaköy’de eski Karaköy Caddesi üzerinde idi. Balkan Har- binde Bulgar Ordusunun Çatalca’ya do ğru ilerledi ği sıralarda Fransa, Đngiltere, Al- manya ve Đtalya devletleri Đstanbul Limanı’na birer harp gemisi göndermi lerdi, Fransız Zırhlısının adı “Léon Gambetta” idi. Fransız gemicilerini gazinosuna çeke- bilmek için Rum gazinocu hemen “Gambeta” adını yazıp kapının üstüne asmı ve bundan sonra da gazino bu adla anılmı tır. Türkler arasındaki adı ise gazinonun bir garsonunun adı olan “ Đstefo”dur ( Đ A XI, 5980 ).

Gambrinos Birahanesi: XIX. yüzyıl sonunda Beyo ğlu’nun me hur birahanelerindendir. Eski bir meyhaneden çevrilme de ğil, do ğrudan alafranga birahane olarak açılmı tır (E ĐMMK, 129).

Kafkas Birahanesi: Đstanbul’un en eski birahanesiydi. Sirkecideydi. (E ĐMMK, 133).

7. 3. 5. Me hur Gazinolar

Andriko’nun Gazinosu: 1880- 1990 yıllarında Anadolu Demiryolu boyunda Malte- pe Đstasyonunda devrin me hur bir gazinosudur ( Đ A II, 851).

293 Arkadi Gazinosu: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında Galata’da bu isimle anılan sokak üzerinde, Galata’nın eski hovardalık âlemlerinin me hur içki yeridir (Đ A II, 1012).

Arnavudköyü Vapur Đskelesi Gazinosu: Vapur Đskelesi’nin hemen yanı ba ındadır. Tavla ve kâ ğıt oyunları oynatmak için ruhsatı vardı ( Đ A II, 1047).

Bebek Bahçesi ve Gazinosu: Bo ğaziçi’nde Bebek’te vapur iskelesinin hemen ya- nındadır. Her sınıf halkın e ğlence yeridir ( Đ A V, 2331).

Belvü Gazinosu ve Oteli: Kadıköy’de müzikli, cazlı, danslı gazino ve oteldir. Ka- lamı , Moda, Marmara, Fenerbahçe kar ısında plaj burnunun dibinde oldu ğu için sandalla da gelenler olurdu ( Đ A V, 2489).

Beyaz Park Gazinosu ve Deniz Banyosu: Topa ğaçlar’dadır. II. Abdülhamid zama- nında (1876- 1909), Cuma günleri Büyükdere halkına konser vermek üzere gönderi- len bir askeri bando, burada çalarmı . Yazın Niko adında ihtiyar bir Rum, tahta kulü- beden bir kahve oca ğı kurar, a ğaçlar altına da üç be iskemle atarmı ( Đ A V, 2623- 2624).

Binbirçiçek Gazinosu: II. Abdülhamid devri (1876- 1909) sonlarında ili’de bir gazinodur ( Đ A V, 2786).

Büyükçekmece Çardak Plajı ve Gazinosu: Marmara kıyısında Büyükçemece Gö- lü’nü denizle birle tiren, Đstanbul tarafında küçük bir gazino-plajdır. Mü terileri genellikle Çatalcalılardır. Her gün ö ğleden sonra bir otobüsle ve yemekleriyle gelirler, ayrıca cumartesi ve pazar günleri iki üç otobüs dolusu Çatalcalı gelirmi ( Đ A VI, 3221).

Caddebostanı Gazinosu: Dimitri adındaki bir Rum vatanda la beyaz Rus olan di ğer bir ahıs tarafından ortak olarak 1926 senesinde kır kahvesi eklinde i letmeye açıl- mı tır. Semt sakinleri gençlerin ra ğbet etti ği bir gazino olmu tur. Sa ğ tarafında Orhan

294 Uluevren’e ait plaj, sol tarafında da kayıkhaneler ile Caddebostanı Vapur Đskelesi bulunmaktadır ( Đ A VI, 3324- 3325).

Cevâhircizâdeler Bahçesi ve Gazinosu: 1885- 1890 arasında Bo ğaziçi’nde Sarıyer Yenimahallesi’nde Pazarba ı mevkiinde bir yazlık bahçeli gazinodur ( Đ A VII, 3518).

Çiftlik Gazinosu: XIX. yüzyılın sonlarında, Üsküdar’da Ba ğlarba ı’nda me hur yazlık bir gazinodur. Yani adında bir Rum tarafından i letilirdi. Gazinoda tiyatro kumpanyalarının geldi ği bir de sahne vardı. Me hur Hamdi Efendi Kumpanyası, yaz- ları özellikle burayı tercih ederdi ( Đ A VII, 3977- 3978).

Çubuklu Gazinosu: Çubuklu’da Vapur Đskelesi’nin hemen kar ısındadır. Anadolu yakasının en lüks bahçeli gazinosudur. Seçkin saz toplulukları ve tiyatro toplulukları gelir, gündüz hanımlara, ak am beylere çok atafatlı âlemleri olur ( Đ A VIII, 4145- 4146).

Çubuklu Mesiresi Gazinosu: Çubuklu mesire alanında bulanan bir gazinodur. Za- manla kahvehaneye dönü türülmü tür ( Đ A VIII, 4148).

Dimitri’nin Gazinosu: Sultan II. Abdülhamid devrinde (1876- 1909) büyük öhret yapmı yerlerden biridir. Pangaltıda idi, her türlü içkinin ve mezenin bulundu ğu Pa- zar ve Cuma günleri sazların ve piyasa hânendelerinin sanatlarını icra ettikleri bir yerdi ( Đ A VIII, 4591).

Dodi’nin Gazinosu: 1875- 1885 yılları arasında Galata’nın me hur meyhanelerinden biridir. Birinci sınıf bir mutfa ğa sahip olmasına ra ğmen mü terileri ayak takımı idi. 1885 yılında II. Abdülhamid tarafından (1876- 1909) bir daha açılmamak üzere ka- pattırılmı tır ( Đ A IX, 4639- 4640).

295 Eftalipos Gazinosu: 1918- 1922 yılları arasında Galata’nın en me hur birinci sınıf gazinosu idi. havyara, ampanyaya varıncaya kadar her çe it meze ve içki bulunur ve süslü bir yerdi ( Đ A IX, 4946).

Fener Đskele Gazinosu: XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın ba larında Haliç Fe- neri Vapur Đskelesi’nin hemen yanı ba ında Haliç yalısının en büyük gazinosu idi ( Đ A X, 5633 ).

Fırıldak Bahçesi: Yukarı bo ğazda Rumeli Yakası’nda Yenimahalle’de, aynı adı ta ıyan tepede bulunan bir gazino bahçe idi ( Đ A X, 5758 ).

Filip’in Gazinosu: XIX. yüzyılın sonlarında Karaköy’de ana cadde üzerinde ve köp- rü ba ında me hur bir gazino idi. “Kibar u ğra ğı yer” olmakla tanınmı tı ( Đ A XI, 5790 ).

296 SONUÇ

Re ad Ekrem Koçu’nun hayatının, özellikle yazı hayatının ekillenmesinde babası Ekrem Re ad Bey ile hocası Ahmed Refik’in büyük etkisi olmu tur. Ko- çu’nun, sayısı yüze yakla an eseri Đstanbul folkloru bakımından de ğerlendirildi ğinde görülmü tür ki;

Koçu’nun akademik olmak yerine popülerli ği tercih etti ği anla ılmaktadır. Re ad Ekrem’in hangi alanlarda ve nasıl çalı malar gerçekle tirdi ğine ana hatlarıyla baktı ğımızda;

∗ Tarihi ve edebi ahsiyetleri ele alan monografik denemeleri vardır. ∗ Yabancı dillerden çeviriler yapmı tır. ∗ Arap harfli yazma yahut basma eserlerden Latin alfabesine do ğrudan veya kısmen aktarmalarda bulunmu tur. ∗ Tarihi kaynaklardan beslenerek kendi üslubuyla hikâyeler ve romanlar telif etmi tir. ∗ Çocuklara tarih bilgi ve bilinci vermek üzere eserler vermi tir. ∗ Sözlük mahiyetinde veya ansiklopedik düzende çalı malar yapmı tır.

Re ad Ekrem Koçu, akademik bir düzende ve tam künye halinde olmasa da eserlerini olu tururken faydalandı ğı kaynakları zikreder. Biz bu kaynakların sözlü ve yazılı olmak üzere iki grupta toplanabildi ğini gördük. Koçu’nun sözlü kaynaklardan yaptı ğı derlemeler ve aldı ğı bilgilerin temelde üç konuda yo ğunla tı ğı söylenebilir: Destan, Meddah Hikâyesi ve Tulumbacılık. Koçu’nun sözlü kaynaklarının ba lıcaları unlardır:

297 Angeli Angelidis (“Deligâvur” lakabıyla tanınmı tır. Tulumbacılık konusunda kendisinden faydalanılmı bir kaynaktır.), Bitlisli Ali Çamiç A ğa, Celaleddin Çalpala ( Davutpa a Mahallesi Muhtarı Emekli Subay olarak tanıtılır. ), Gülmen Hanım, ( 1930’lu yılların sonunda Bulgaristan’ın eski Zagra kasabasında vefat etmi Đstanbullu bir hanımdır. Gülmen Hanım’dan meddah hikâyeleri derlenmi ve anlatılmı tır.), Hacı eyho ğlu Ahmed Kemal Bey, Kâhya Đsmail, Merdivenköylü Kemal Reis, Merdivenköylü Tevfik Karkan, Saraç Kadri Bey, Üsküdarlı Vâsıf Hoca ( Destanlar ba ta olmak üzere edebiyatla ilgili pek çok konuda kendisinden faydalanılmı tır. ), Zagralı Fatma Hanım ( “ Đstanbul Üniversitesi tedris heyetinden Bay Recaî’nin büyük validesi, Üsküdar’da Topta ı’nda oturan eski Zagralı Mehmed Bey’in zevcesi olan” eklinde tanıtılan Zagralı Fatma Hanım’dan “Benli Binnaz Masalı” ve “Benli Yusuf Hikâyesi” derlenmi tir.).

Koçu’nun faydalandı ğı ve alıntı yaptı ğını kaydetti ği yazılı eserlerin bir kısmı yazma yahut matbu risaleler, mecmualardır. Bunların hakkında etraflı bilgi ve hatta bibliyografik künye verilmeden sadece adlarının zikredildi ği de olmu tur, kısaca tanıtıldıkları da görülebilmi tir. “Mesmuat” ba lıklı müellifi bilinmeyen bir risale, içeri ği hakkında hiç bilgi verilmemi bir mecmua, Burhan- ı Kat’ı tarzında sözlük- ler veya Halk Bilgisi Haberleri vb. süreli yayınlar bu kaynaklar arasındadır. Bunlar dı ında belli konularda Koçu’nun sürekli müracaat ettiği ba lıca kitaplardan referans kitabı niteli ğinde olanlar arasında Selanikî Tarihi, Nureddin Rü dü Büngül’ün, Eski Eserler Ansiklopedisi , Türk Ansiklopedisi , Osman Nebio ğlu’nun, Kim Kimdir Ansiklopedisi , M. Zeki Pakalın’ın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü- ğü ile Ferit Devellio ğlu’nun Argo sözlü ğü sayılabilir.

Koçu için belirli konuların belirli kaynakları vardır: Camiler ve tekkelerle ilgili olarak Ayvansaraylı Hüseyin Efendi’nin Hadîkatü’l- Cevâmi adlı eseri, Üskü- darlı Ahmed Münib Bey’in, Mecmua-i Tekâyâ ’sı Tezkiretü’l- Bünyan , Tahsin Öz’ün, Đstanbul Camileri; dü ğünlerden bahsedilirken Surnâme ’siyle Seyyid Vehbî, balık ve balıkçılık söz konusu ise Deveciyan, mânilerden bahsederken Muhtar Yahya Da ğlı’nın, Đstanbul Mahalle Bekçilerinin Destan ve Mâni Katarları ile, Ru en Eref’in , Ayrılıklar ’da yer verdi ği, davulcular ve mâni fasılları ile ilgili yazıları.

298 Selim Nüzhet Gerçek, Karagöz’ü, Sermet Muhtar Alus, Geleneksel Türk Tiyatro- su’unu i lerken, Osman Cemal Kaygılı’nın Đstanbul’da Semaî Kahvehaneleri ve Meydan airleri eseri de “Çalgılı Kahvehaneler” ve buralardaki icracılar anlatılır- ken müracaat edilen kaynaklardır. Enderunlu Vâsıf’ın, Hûbannâme-i Nevedâ sı, Đbrahim Hilmi Tanı ık’ın, Đstanbul Çe meleri, Mehmed Ziya Bey’in, Đstanbul ve Bo ğaziçi adlı eseri, P. Ğ. Đncicyan’ın, [ 18. Asırda ] Đstanbul adlı çalı maları sıklıkla olmasa da faydalandı ğı kaynaklar olarak sayılabilir. Bunlar dı ında e ğlence hayatı büyük ölçüde Refik Ahmed Sevengil’in Đstanbul Nasıl E ğleniyordu? kitabına ba ğlı olarak, esnaf türküleri Sadi Yaver Ataman’ın çalı malarından alınarak ve Eyüp oyuncakları Muallim Ahmet A ğa’nın naklettiklerine dayanarak anlatılmı tır.

Ahmed Râsim, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Refik, Çaylak Tevfik, Evliya Çelebi, Kahveci Nusret, Üsküdarlı Â ık Razi ile Vâsıf Hiç kitap olarak ya da notlar halinde da ğınık bulunan yazılı malzemeleriyle Re ad Ekrem Koçu’nun en çok ba - vurdu ğu ve kaynaklarının temelini olu turan ki iler olarak dikkat çekmektedirler.

Re ad Ekrem Koçu’nun, ele aldı ğı konuları i lerken, kaynakları kullanılırken tenkitçi bir bakı da gösterdi ği olur. Mesela, “Abdüsselâm Mescidi”ni anlatırken bu mescidin, Hadikatü’l- Cevâmî ’de Hasköy’de gösterildi ğini oysa Halıcıo ğlu’nda bulundu ğunu kaydeder. Đstanbul Ansiklopedisi’nde kendisinin de camiyi Hasköy’de gösterdi ğini belirtir.

Đstanbul Ansiklopedisi ’nin bütün eserleri arasında en çok müracaat edileni olması ve di ğer eserlerinde i lenen konuları toparlayıcı özelli ği dikkat çekmektedir. Ansiklopedi yarım kalmı tır, ama ansiklopedi maddeleri alfabetik olarak düzenlenir- ken, kimi madde ba lıklarına ahısların mahlasları da dikkate alınarak yer verildi ği için yalnızca on bir cildi ve “G” harfine kadar olan kısmı basılıp yayımlanabilen ansiklopedinin sonraki ciltlerde yer alabilecek maddeleri daha önceki ciltlerde madde ba ı olabilmi tir. Bu sayede alfabetik düzendeki ansiklopedinin “G” harfine kadar olan maddeleri dı ında da bilgilenme imkânı do ğmu tur.

299 Koçu, ansiklopedide konuları i lerken ço ğunlukla ahıslara ba ğlı kalmı tır, bir semt ya da mahalleden bahsederken de belli bir düzeni vardır. Bir semtten bahsederken, o semtin camiini, caddesini, fırınını, iskelesini, kayıkhanelerini, bekâr odala- rını, cinayet vak’alarını, yangınlarını, kendine ait yiyeceklerini ve daha pek çok ayırt edici özelli ğini aktarır.

Đstanbullu olsun olmasın Đstanbul kültürü içinde yer edinmi olan her unsur ansiklopedide yer bulmutur, mesle ği, me rebi, dini, milliyeti ne olursa olsun her kesimden insan, ayrım yapılmadan ansiklopediye alınmı tır. Bazı konular, ansiklopedinin ba ka madde ba lıkları altında kendi ba lı ğından daha fazla yer bulmu tur. Kimi bilgiler, madde ba lı ğıyla hiç de ilgili görülmeyecek konular i lenirken verilebilmi tir. Re ad Ekrem Koçu, sadece ele almakta oldu ğu ya da anlattı ğı konu ile sı- nırlı bilgiler vermekle kalmamı tır. Meselâ “Çama ır” maddesinde meddah hikâye- siyle ilgili bilgiler aktarabilir, aktarmı tır. Beylerbeyi Yangın Tulumbasını anlatırken kazandibi tatlısını Đstanbul’a tanıtmı olan muhallebicinin Arnavut Nazif A ğa oldu- ğunu bildirmi tir.

Bazı konular ya da ahıslara ansiklopedide daha geni veya daha az yer veri- liyor olması Koçu’nun ilgi ve merakının etkisine bağlıdır. “Erenköy’ün Sivrisinekle- ri” veya tavuk hırsızlı ğı yapan bir kadını anlatan “Tavukkaldıran Ay e” gibi kolay kolay hiçbir çalı manın konusu olamayacak ba lıklara rastlamak Koçu’nun eserleri söz konusu olunca aırtıcı de ğildir. O’nun için padi ah da cariye de, selâtin câmi de gedikli meyhane de, tarihi kahraman da çocuk çetesi de yazı konusudur.

Yayımlanmı kitaplarında ele aldı ğı konuları çalı mamızın bölümleri bakı- mından ele aldı ğımızda dikkat çekici özellikler olarak unları söyleyebiliriz. Hayatın geçi dönemleri anlatılırken, sünnet ve evlenme dü ğünleri çok daha geni ele alınmı , “ölüm” konusu, destan konusu olarak dolaylı ekilde yer almasının dı ında neredeyse ilenmemi tir, meslek dalları içinde “Tulumbacılık” ba tacı edilerek çe itli ayrıntıla- rıyla de ğerlendirilmi tir.

300 Âık edebiyatı ba lı ğı altında verilen pek çok ismin anonim edebiyat çerçeve- sinde de ğerlendirilen mâniler de yazdıkları, söyledikleri anla ılmaktadır. Özellikle tulumbacılık mesle ğinde bulunanların hemen hepsinin mâni, semaî ve destan söyle- mi , yazmı olmaları kayda de ğer bir çalı ma alanıdır. Â ıklar içinde Đstanbullu olanlara da Urfalı olan Bozyörük O ğlan, Sivaslı olan Â ık Đbrahim ve benzerleri gibi Đs- tanbul’a gelip bir müddet kalmı ya da Đstanbul’da tutunmaya çalı mı ama mutlaka Đstanbul’a dair eser vermi â ıkların da Koçu’nun eserlerinde i lendi ği görülmü tür. Destanların te ekkülü, para kar ılı ğında sipari destan yazılması, konu çe itlili ği, yazanlardan satanlara kadar destanlarla ilgili pek çok konu, ilginç ayrıntılara dikkat edilerek Re ad Ekrem Koçu’nun eserlerinde yer almı tır.

Geleneksel Türk Tiyatrosu kapsamında, tiyatro ile ilgili olmaktan çok metin halinde meddahlık konusuna yer veren Re ad Ekrem, pek çok meddah hikâyesini kendi üslûbuyla yeniden kaleme alırken, Karagöz, Orta Oyunu, Tuluat vb. alanlara pek ilgi göstermemi , bu konuları en genel çerçevede vermi tir.

Halk Edebiyatı konularından – tulumbacılarla ilgisinin de etkisiyle- mâniler ve bunun dı ında türküler, ortaya çıkma sebepleri, icracıları, icra ortamları hakkında bilgiler de verilerek yer alırken, fıkra, bilmece, tekerleme konularının yüzeysel olarak geçildi ği fark edilmektedir. Atasözleri ve deyimler de Koçu’nun eserlerinde do- laylı olarak yer bulan konular sınıfına dâhil edilebilir; bunun yanında argo kelime ve deyimlerin, aynı ba lık altında olmasa da atasözleri ve deyimlere nispetle daha geni yer buldu ğu söylenebilir. Açıklamalarıyla verilen pek çok deyim, birço ğunun günü- müzde kullanılmıyor olması ve deyim kitaplarında yer almamı olmaları dolayısıyla daha önemli haline gelmektedir. Koçu’nun eserlerinde tespit edilenler de dahil olmak üzere, çok daha geni ve kolektif bir deyim, tabir tarama faaliyetiyle yapılacak ça- lı malarının Türk dil ve kültür varlı ğına zenginlik kataca ğı söylenebilir.

Eğlence hayatına ait unsurlar, gerek açık e ğlence mekânları ( mesireler, pana- yır, festival alanları vb), ve gerekse kapalı mekânlar ( kahvehane, meyhane, birahane, baloz vb.) e ğlence zamanı, yeri, organize edilmeleri, sosyal hayattaki yerleriyle, a- hıslarıyla ve buralarda ya anan olaylarla birlikte anlatılmı tır.

301

Dinî mekânlar ana hatlarıyla, ama çok sayıda mekân adı zikredilerek bahis konusu olmu tur.

Gündelik hayatla ilgili inanı lar, ula ım, ileti im- haberle me unsurları, halk hekimli ği, halk takvimi, Đstanbul tipleri, müzi ği, sporla ilgili unsurlar aynı sınıflan- dırma ile de ğilse de Koçu’nun eserlerinde yer bulmu tur.

Çalı mamızı yürütürken tespit etti ğimiz problemler ve karı ıklıklar da olma- mı de ğildir. Söz gelimi “halk hikâyesi” kar ılı ğında “masal” kelimesinin kullanıldı- ğı olmu , aynı ya da benzer metinler farklı terminoljilerle– bazen bir birinin yerine kullanılmak üzere- kar ılanabilmi tir. Biz, Koçu’nun eserlerinde yer verdi ği adlan- dırmayı de ğil; halkbilimi terminolojisine uygun adlandırmayı tercih etmeye çalı tık. Özellikle iir metinleri söz konusu oldu ğunda dı yapı özellikleri, biçim ve türü belir- leyen özellikler hakkında yeterli ve ayrıntılı sınıflandırma yapılmadan, “manzume” adlandırmasıyla destan, ko ma, a ğıt vb. metinler verilebilmi tir.

Đstanbul Ansiklopedisi ’nde fazlaca örne ği karımıza çıkan ve çalı mamızın ilk bölümünde eserler tanıtılırken ayrıntılarını verdi ğimiz sayfa numaralandırmasın- daki karı ıklıklar, özellikle ahıs isimlerinin tespitinde ara tırmacıların i ini güçle tiren dizgi hataları, metin aktarımında görülen yazım yanlı ları çoklu ğu dikkat çek- mektedir.

Sonuç olarak; Re ad Ekrem Koçu’nun, XIX. yüzyıl gazetelerinden toplayıp defterlere geçirdi ği malzemeye dayanan, bazı polisiye olaylara dair ve hamamlarla ilgili ar ivi, Vasıf Hiç ve Üsküdarlı Râzi kaynaklı destan bata olmak üzere edebî ürünlerle ilgili malzemeleri, sözlü ve yazılı kaynaklardan yaptı ğı alıntılar, ömrü vefa edip de bütün eserlerinde tamamen i lenememi tir; ama sadece Đstanbul folkloru açı- sından baktı ğımızda bile Re ad Ekrem’in, yayımlanmı çalı malarında ortaya koy- dukları, Türk dili, edebiyatı, folkloru ve sosyal tarihi bakımından önemli malzemeler vermektedir.

302 Çocuk kitaplarında do ğruluk, dürüstlük, devlet ve millet sevgisi, tarih uuru kazandırılmanın hedeflendi ği ve bu anlamda çocuklara yönelik kitaplarının ayrıca çalı ılmaya de ğer oldu ğu söylenebilir.

Koçu’nun çalı malarına bütün olarak yakla mak gereklidir. Çünkü tulumbacı- lık konusu i lenirken, mâni, semaî, destan ba ta olmak üzere edebiyata dair konular da i lenir, çalgılı kahvehaneler vb. mekânlara dair konular da. Buna benzer ekilde destanlar anlatılırken veya destan metninde meslek dallarıyla kar ıla mak mümkün olabilmektedir.

Re ad Ekrem Koçu, farklı ve ayrıntıcı bakı açısına sahip oldu ğu için onun eserleri, hangi alanında olursa olsun, Đstanbul folkloru üzerine yapılacak çalı malarda mutlaka dikkate alınması, gözden geçirilmesi gereken malzemeler arasında önemli bir yere sahiptir.

303

KAYNAKÇA

Ahmed Rasim: Falaka , Đstanbul, Hamid Matbaası, 1927.

Aktunç, Hulki: Türkçenin Büyük Argo Sözlü ğü ( Tanıklarıy- la ), Đstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2000.

Amicis, Edmondo de: 1874’te Đstanbul (çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1938.

Artun, Erman: Âıklık Gelene ği ve Â ık Edebiyatı , 3. bs., Đstanbul, Kitabevi, 2008.

Craven, Elisabeth: 1876’da Türkiye (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Sertel Matbaası, 1939.

Deyrolle, Théophile: 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a (çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, ty.

Emeksiz, Abdulkadir: Orta Oyunu Kitabı, Đstanbul, Kitabevi, 2001.

Emeksiz, Dr. Abdulkadir: Đstanbul Mânileri , Đstanbul, Đstanbul Büyük e- hir Belediyesi, 2007.

Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 1, Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, ty., 176 s.

Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad

304 Ekrem Koçu ) , cilt 2, Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, ty, 143 s.

Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 3, Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, 1944, 165 s. Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 4, Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, 1949, 87 s.

Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 5 , Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, ty., 87s.

Evliya Çelebi: Evliya Çelebi Seyahatnamesi ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ) , cilt 6, Đstanbul, Semih Lûtfi Kitabevi, ty., 83 s.

Eyice, Prof. Dr. Semavi: “Aramızdan Ayrılan Bir Değer: Tarihçi ve Folklorist Re at Ekrem Koçu”, Türk Folklor Ara ştırmaları , c.: 16, s. : 322, Mayıs 1976, Đs- tanbul, s. 7641- 7642.

Eyice, Semavi: Dünden Bugüne Đstanbul Ansiklopedisi , c. 5, Đstanbul, Kültür Bakanlı ğı ve Tarih Vakfı, 1994, s. 41- 43.

Güngör, Dr. eyma: Đstanbul Meddah Hikâyeleri 1 Tıflî Hikâyesi , Đstanbul, Çantay, 2006.

305 Prof. Dr. Ali Torun: Türk Halk Edebiyatı El Kitabı , Ankara, Akça ğ, 2003.

Ha met: Vilâdetnâme ( haz. : Re ad Ekrem Koçu ), Đs- tanbul, Çı ğın Kitabevi, ty.

Koçu, Re ad Ekrem: (haz.) Đstanbul Câmileri 1. cilt, Fasikül 1 , yy., yy., ty.

Koçu, Re ad Ekrem: Osman Gazi’den Atatürk’e, 600 Yılın Tarih Panoroması , [ Đstanbul], Cumhuriyet Gazetesi, ty.

Koçu, Re ad Ekrem: Timur ve O ğulları , Đstanbul, Muallim Ahmet

Halit Kitaphanesi, ty.

Koçu, Re ad Ekrem: Halk ve Çocuklar Đçin En Eski Zamanlardan Bugüne Türk Tarih Bilgisi , Đs- tanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930.

Koçu, Re ad Ekrem: Attilâ ve Hunlar , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1933.

Koçu, Re ad Ekrem: XV. ve XVI. Asırlarda Büyük Deniz Ke ifleri , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1933.

Koçu, Re ad Ekrem: Bizans Tarihi ( arkî Roma Đmparatorlu ğu (395- 1453), Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934.

306

Koçu, Re ad Ekrem: Cengiz ve Türk Moğol Đmparatorlu ğu, Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934.

Koçu, Re ad Ekrem: Mimar Sinan , Đstanbul, Matbaacılık ve Ne riyat Türk Anonim irketi s. 1934.

Koçu, Re ad Ekrem: Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar 1300- 1920 ve Lozan Muahedesi 24 Temmuz 1923 , Đstanbul, Muallim Ahmed Halit Kitaphanesi / Türkiye Matbaası, 1934.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihten Evvelki Zamanlar , Đstanbul, Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihten Hikâyeler Hatice Sultan ile Ressam Melling , Đstanbul, Türkiye Matbaası, 1934.

Koçu, Re ad Ekrem: Ahmed Rasim Hayatı, Seçme iir ve Yazıları (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Semih Lûtfi Erciyas Sühulet Kitabevi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Ahmed Refik Hayatı, Seçme iir ve Yazıları (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Semih Lûtfi Erciyas Sühulet Kitabevi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Çocuklar , Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Sümer Türkleri, Eski Zaman

307 Medeniyetlerinin Đlk Oca ğını Kuran Türk Ustalar , Đstanbul, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihin Ön Ça ğları , Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Türk Tarihi ( Birinci Kitap ), Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1938.

Koçu, Re ad Ekrem: Gemici Sinbad’ın Harikulâde Maceraları , Đstanbul, Ülkü Basımevi, 1942.

Koçu, Re ad Ekrem: Sokullu , Đstanbul,Vakıt Matbaası, 1943.

Koçu, Re ad Ekrem: Esirciba ı ( Lâle Devrinde Bir A k Romanı ), Đstanbul, Net Kitabevi, 1944.

Koçu, Re ad Ekrem: Đlkokulda: Tarihe Giri , Đstanbul, Net Kitabevi, 1944.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihteki Güzel Kadınlar Taçlı Fahi eler , Đstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1944.

Koçu, Re ad Ekrem: Yusuf’un Borcu , Đstanbul, Kenan Matbaası, 1947.

Koçu, Re ad Ekrem: Altın Destan , y.y., Tan Matbaası, 1947.

Koçu, Re ad Ekrem: Âık air ve Padi ahlar , Đstanbul, aka Matbaası, 1950.

308 Koçu, Re ad Ekrem: Osmanlı Tarihinde Yasaklar , Đstanbul, aka Matbasaı, 1950.

Koçu, Re ad Ekrem: Đlk Kur un , Đstanbul, Akın Kitabevi, 1952.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihimizde Garip Vakalar , Đstanbul, Varlık Yayınları, 1952.

Koçu, Re ad Ekrem: Fâtih Sultan Mehmed (1430- 1481) , Đstanbul, Ahmed Halit Ya aro ğlu Kitapçılık, 1953.

Koçu, Re ad Ekrem: Fatih Sultan Mehmed’in On Fedaisi , Đstanbul, Tan Matbaası, 1953.

Koçu, Re ad Ekrem: Türk Đstanbul, [y, y.], Cumhuriyet Gazetesi Yayını, [1953].

Koçu, Re ad Ekrem: Türk Tarihinin 50 Büyük Adamı , Đstanbul,

Rafet Zaimler Yayınevi, 1953.

Koçu, Re ad Ekrem: Bostancıba ı Defterleri , Đstanbul Enstitüsü Mecmuası sayı: 4’ten ayrı basım, Đstanbul, 1958.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi I. cilt, Aba, Abacılar- Alafranga Baloz, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1958.

309

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi II. cilt: Alageyik Soka ğı-Airetlerin Kütüphanesi, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đs- tanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1959., s. 577- 1156.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi III. cilt, A iret Mektebi-Baba, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1960, s., 1157- 1732.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi IV. cilt, Baba- Bayrampa a, Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat irketi, 1960, s. 1733- 2308.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihimizde Kahramanlar , Đstanbul, Yücetürk Yayınları, 1960.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi V. cilt, Bayrampa a Medresesi-Bo ğaziçi Deniz Hamamları , Đstan- bul, Re ad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1961, s. 2309- 2884.

Koçu, Re ad Ekrem: Da ğ Padi ahları , Đstanbul, Mehmed Koçu Koçu Yayınları, 1962.

Koçu, Re ad Ekrem: Erkek Kızlar , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1962, 98.

310 Koçu, Re ad Ekrem: Forsa Halil , Đstanbul, Mehmet Koçu, 1962.

Koçu, Re ad Ekrem: Ha metli Yosmalar , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1963.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi VI. cilt, Bo ğaziçindeki Đskele, Kayık ve Sandalları- Cemil , Đstanbul, Re ad Ekrem Koçu ve Meh- met Ali Akbay Đstanbul Ansiklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1963, s. 2885- 3459.

Koçu, Re ad Ekrem: Kanuni Süleymanın Be Fedaisi , 4.bs., Đstanbul, Tahir Yücetürk Çoçuk Kitabevi, 1963.

Koçu, Re ad Ekrem: Osmanlı Tarihinin Panoraması , Đstanbul, Ak Kitabevi, 1964.

Koçu, Re ad Ekrem: Türk Zaferleri , Đstanbul, Nebio ğlu Yayınevi, 1964?

Koçu, Re ad Ekrem: Yeniçeriler , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1964.

Koçu, Re ad Ekrem: Acı Su , Đstanbul, Koçu Yayınları, 1965.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi VII. cilt, Cemil Bey (Tanburi) - Çiray (Hacer) , Đstanbul, Re ad Ek- rem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Đstanbul An- siklopedisi ve Ne riyat Kollektif irketi, 1965, s. 3461- 4036.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi VIII. cilt, Çiroz- Di bu ğdaycılar Soka ğı, Đstanbul, Koçu Yayın-

311 ları, Mehmed Koçu, 1966, s. 4037- 4609.

Koçu, Re ad Ekrem: Patrona Halil , Đstanbul, Yaylacık Matbaası, 1967.

Koçu, Re ad Ekrem: Türk Giyim Ku am ve Süslenme Sözlü ğü, Ankara, Sümerbank Kültür Yayınları, 1967.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi IX. cilt, Di ci- Eri teci Soka ğı, Đstanbul, Koçu Yayınları, Mehmed Koçu, 1968, s. 4613- 5188.

Koçu, Re ad Ekrem: Kabakçı Mustafa ( Bir Serserinin Roman- la tırılmı Hayatı ), Đstanbul, Koçu Yayınları, 1968, 100 s.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi X. cilt, Eritmek- Fırın, Đstanbul, Koçu Yayınları, Mehmed Koçu, 1971, s. 5189- 5760.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Ansiklopedisi XI. cilt, Fırın, Fırın Uakları-Gökçınar (Mehmed), Đstanbul, Koçu Yayınları, Mehmed Koçu, 1971, s. 5761- 7076.

Koçu, Re ad Ekrem: Kösem Sultan , Đstanbul, Kervan Yayınları, 1972.

Koçu, Re ad Ekrem: Ba ğdat Kervanı , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973.

Koçu, Re ad Ekrem: Balabancık , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973.

312 Koçu, Re ad Ekrem: Gizli Yol , Deniz Yayınları, Đstanbul, 1973.

Koçu, Re ad Ekrem: Murat Reis , Deniz Yayınları, Đstanbul, 1973.

Koçu, Re ad Ekrem: Murat Reis’in O ğlu , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973.

Koçu, Re ad Ekrem: Son Yeniçeri , Đstanbul, Deniz Yayınları, 1973.

Koçu, Re ad Ekrem: Dârülaceze ( 1895- 1974 ), Đstanbul, Đnkılap ve Aka Basımevi, 1974.

Koçu, Re ad Ekrem: Karakorsan Pe inde 248 Çocuk , Đstanbul, De- niz Yayınları, 1975.

Koçu, Re ad Ekrem: Haydut A kları , Đstanbul, Ana Yayınevi, 1981.

Koçu, Read Ekrem: Osmanlı Padi ahları , Đstanbul, Ana Yayınevi, 1981.

Koçu, Re ad Ekrem: Yangın Var!., Đstanbul Tulumbacıları,

Đstanbul, Ana, 1981.

Koçu, Re ad Ekrem: Ak Yolunda Đstanbul’da Neler Olmu , Đstan- bul, Do ğan Kitap, 2002.

Koçu, Re ad Ekrem: Eski Đstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri, Đstanbul, Do ğan Kitap, 2002.

Koçu, Re ad Ekrem: Kızlar A ğası’nın Piçi , Đstanbul, Do ğan Kitap,

313 2002.

Koçu, Re ad Ekrem: Tarihte Đstanbul Esnafı , Đstanbul, Do ğan

Kitap, 2002.

Koçu, Re ad Ekrem: Binbirdirek Batakhanesi Cevahirli Hanım

Sultan , Đstanbul, Do ğan Kitap, 2003.

Koçu, Re ad Ekrem: Đstanbul Konu maları (haz. : Süleyman

enel) , Đstanbul, Đstanbul Büyük ehir Belediyesi Kültür A. . Yayınları, 2005.

Montague, Mary: 1717- 1718’de ( Lâle Devri Ba larında ) Tür- kiye , ( çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939.

Seyyid Vehbi: Sûrnâme ( Üçüncü Ahmed’in Oğullarının Sünnet Düğünü ), (haz. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939.

Stevenson, Robert Louis: Define Adası (çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstan- bul, Ülkü Basımevi, 1942.

Tanzimattan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi: “Koçu, Re ad Ekrem”, Tanzimattan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi , 2.cilt, Đstanbul,

314 Yapı Kredi Yayınları, 2003, s.612- 613.

Thevenot, D. Jean: 1655- 1656’da Đstanbul ve Türkiye (çev. : Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Çı ğır Kitabevi, 1939.

Türk Dil Kurumu: Türkçe Sözlük , Ankara, Türk Dil Kurumu, 2005.

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / Đsimler / Eserler / Terimler: “Koçu, Re ad Ekrem”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler / Đsimler / Eserler / Terimler , 5. cilt, Đstanbul, Dergâh Yayınları, 1982, s. 382.

Verne, Jules: Çocuklar Cumhuriyeti (çev.: Re ad Ekrem Koçu), Đstanbul, Deniz Yayınları, 1974.

Yıldırım, Dursun: Türk Edebiyatında Bekta i Fıkraları , Ankara, Akça ğ, 1999.

Yurt Ansiklopedisi: “Re at Ekrem Koçu”, Yurt Ansiklopedisi, Türkiye Đl Đl, Dünü, Bugünü ve Yarını , c. 6, Đstanbul, Anadolu Yayıncılık, 1982- 1983, s. 4112.

315