Cem Görür Doktora Tezi SON.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI SULTAN III. MUSTAFA: AİLESİ, GÜNLÜK HAYATI, DİNİ VE İLMİ İLGİLERİ DOKTORA TEZİ Cem GÖRÜR Tez Danışmanı Prof. Dr. İlhami YURDAKUL Bilecik, 2020 10340908 T.C. BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI SULTAN III. MUSTAFA: AİLESİ, GÜNLÜK HAYATI, DİNİ VE İLMİ İLGİLERİ DOKTORA TEZİ Cem GÖRÜR Tez Danışmanı Prof. Dr. İlhami YURDAKUL Bilecik, 2020 10340908 BEYAN “Sultan III. Mustafa: Ailesi, Günlük Hayatı, Dini ve İlmi İlgileri” adlı doktora tezimin hazırlık ve yazımı sırasında bilimsel ahlak kurallarına uyduğumu, başkalarının eserlerinden yararlandığım bölümlerde bilimsel kurallara uygun olarak atıfta bulunduğumu, kullandığım verilerde herhangi bir tahrifat yapmadığımı, tezin herhangi bir kısmını Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunmadığımı beyan ederim. Cem GÖRÜR ÖN SÖZ XVII. yüzyılın başında Osmanlı veraset sisteminin değişmesi, Osmanlı padişahlarının hayatlarında ciddi bir değişime sebep oldu. Şehzadelik dönemlerini sıkı bir gözetim altında geçirmeye başlayan padişahlar, bu zorlu sürecin ardından tahta oturduklarında, devletin geçirdiği sancılı süreçler karşısında tecrübesizliklerinin sıkıntısını fazlasıyla yaşadılar. XVIII. yüzyılın başında meydana gelen Edirne Vakası’yla birlikte, padişahlık dönemlerinde de bir mekân tahdidine uğramışlar ve ataları gibi İstanbul dışında uzun vakitler geçiremez olmuşlardı. Bu açıdan yaklaşıldığında XVIII. yüzyıl padişahlarının kendilerine has koşulları olduğu görülür. Buna mukabil tarih yazımında XVIII. yüzyılın, Tanzimat öncesi Türk “yenileşmesi/modernleşmesinin” öncülü bir süreci veya ihtişamlı “klasik” devir sonrası duraklama ve gerilemenin üzücü bir aşaması şeklinde ele alınması, dönemin padişahlarına da benzer bir perspektiften yaklaşılmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla mevcut şartları içerisinde padişahların bizzat kendilerine, onların içinde bulundukları hayata/rutinlerine odaklanan çalışmalar son derece sınırlı kalmıştır. Bu noktada yapılan az sayıdaki çalışmalardan biri Fikret Sarıcaoğlu tarafından doktora tezi olarak hazırlanan ve “Kendi Kaleminden Bir Padişahın Portresi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789)” adıyla yayımlanan eserdir. Bir diğer çalışma da Uğur Kurtaran tarafından yine doktora tezi olarak hazırlanıp “Bir Zamanlar Osmanlı Sultan I. Mahmud ve Dönemi” ismiyle yayımlanmıştır. Söz konusu eserlerin haricinde bir de müstakil olarak III. Mustafa’ya odaklanan çalışma vardır. Fulya Macun tarafından hazırlanan “III. Mustafa ve Zamanı (1757-1774)” isimli bu doktora tezinde, III. Mustafa ve dönemine odaklanılmakla beraber neredeyse hiç arşiv kaynağı kullanılmamış, literatürde anlatılagelen pek çok bilginin tekrarıyla yetinilip, ne III. Mustafa’ya ne de dönemine dair herhangi bir iddia, fikir ya da bakış açısı getirilmemiştir. Bu müstakil doktora tezleri dışında bibliyografyada belirtilen konuyla alakalı bazı ansiklopedi maddeleri ve makaleler kaleme alınmıştır. i Mevcut durumdan da anlaşılacağı üzere temelde arşiv kaynaklarının kullanılması suretiyle müstakil olarak III. Mustafa’ya odaklanan bir çalışma mevcut değildir. Bu noktadan hareketle literatürde tekrar edilen bilgilerin ötesine geçerek III. Mustafa’ya, ailesine, şahsi yaşantısına, tercihlerine, çeşitli faaliyetleri ve ilgilerine odaklanmak amacıyla bu tez hazırlandı. Bu amaçla başta arşiv kayıtları ve dönemin kitâbî kaynakları olmak üzere geniş bir malzeme kullanılarak hazırlanan tez, temelde üç alana odaklanmakta ve bunların her biri tezin bir bölümünü oluşturmaktadır. Birinci bölümde III. Mustafa’nın doğumu ve babası III. Ahmed dönemindeki şehzadelik yılları ile şimşirlikte geçen yıllarına ışık tutulmaya çalışılmış, ardından cülûsuyla başlayan süreçte kadınlarına ve çocuklarına dair detaylı bilgiler verilmiştir. Akabinde III. Mustafa’nın zaman zaman yaşadığı sağlık sorunlarına değinilmiş, nihayetinde üzüntüleriyle beraber şiddetlenen hastalıkları ve vefatı ele alınmıştır. İkinci bölümde III. Mustafa’nın gündelik hayatındaki şahsi faaliyetlerine ve bu aşamada yaptığı çeşitli tercihlerine odaklanılmıştır. Özellikle XVIII. yüzyıl padişahlarında görülen göçler çerçevesinde III. Mustafa’nın gerçekleştirdiği yazlık göçlerine ayrıntılı bir şekilde değinilip bunların özellikleri belirtilmiştir. Bu süreçte III. Mustafa’nın gerek Topkapı Sarayı ve gerekse saray dışında tercih ettiği mekânlara değinilip buralardaki faaliyetleri ve mekânları tercih sebepleri açıklanmıştır. Ayrıca III. Mustafa’nın gerçekleştirdiği tebdiller ve binişler ayrıntılı bir şekilde açıklanmış, katıldığı Cuma selamlıkları detaylı bir şekilde aktarılmıştır. Bu sayede ilk defa bir Osmanlı padişahının günlük faaliyetleri bu derece ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise III. Mustafa’nın dini ve ilmi ilgileri kapsamında tefsir-i şerif ile huzur derslerine değinilmiş, yine ilm-i nücûma olan alakasına yer verilmiştir. Bu kapsamda III. Mustafa’nın tefsir ve huzur derslerine olan ilgisinin daha iyi anlaşılması ve huzur derslerinin O’nun tarafından tesis edilen yepyeni bir müessese olmadığının izah edilmesi için öncelikle tefsir ve huzur derslerinin Osmanlı Devleti’ndeki geçmişine dair genel bir bilgi verilmiş, ardından III. Mustafa’nın tefsir derslerine ne derece ilgili olduğu, önceki padişahlarla da kıyas edilerek aktarılmaya çalışılmıştır. Müteakiben III. Mustafa’nın tertip ettirdiği huzur derslerine değinilip bu derslerin özelliklerine, kaç yıl sürdürdüğüne ve kimlerin katıldığına dair ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bu bölümde son olarak III. Mustafa’nın oldukça ilgi gösterdiği ilm-i nücûm yani astroloji merakına ii değinilmiş, bu yapılırken sahihliği muğlak anlatılar yerine arşiv belgeleri kullanılarak somut veriler üzerinden bu ilgisine ışık tutulmaya çalışılmıştır. Tez sürecinde pek çok kişinin ve kurumun yardımlarını gördüm. Bunlar arasında özellikle iki kişinin desteği özel bir yere sahiptir. Danışman hocam Prof. Dr. İlhami Yurdakul, zorlu tez sürecinde her türlü desteği verdi ve yazdığım tüm metinleri titizlikle okuyarak kritik uyarılarda bulundu. Akademik bir metnin inşası için her türlü fedâkârlığı gösterdi. Değerli hocam Doç. Dr. Ömerül Faruk Bölükbaşı ise gerek tez konusunun belirlenmesinde gerekse tez sürecinin her aşamasında desteğini ve yardımını bir an eksik etmedi. Her zorlandığımda beni motive edip tecrübesi ve bilgeliğiyle bana yol gösterdi. Bitip tükenmeyen sorularımı her daim içtenlikle ve büyük bir sabırla cevaplama nezaketini gösterdi. İki hocamın da arşiv kaynaklarına olan derin vukufiyetleri, çalışma disiplinleri ve ilmi hassasiyetleri akademik hayatım boyunca istifade etmeyi dilediğim bilimsel ilkeleri ve metotları kavramama yardımcı oldu. Varlıkları bu çalışmanın tamamlanabilmesini mümkün kıldı. Kendilerine en içten şükranlarımı sunarım. Öte yandan Doç. Dr. Ahmet Önal hocam tecrübesi, alana ve literatüre hakimiyetiyle bana yol gösterdi ve çalışmanın neticelenmesi noktasında beni sürekli teşvik etti. Okulda geç saatlere kadar yaptığımız çalışmalar, doğası gereği izole geçen bu süreci benim için kolaylaştırdı. Kendisine içten teşekkürlerimi sunarım. Doktora eğitimim boyunca her daim verdiği samimi destek ve tezi okuyarak yaptığı katkılar için kıymetli hocam Doç. Dr. Halim Demiryürek’e de çok teşekkür ederim. Prof. Dr. Ali Fuat Örenç, Doç. Dr. Murat Uluskan ve Doç. Dr. Mehmet Özdemir’in de katkıları büyük oldu. Tezi okuyarak yaptıkları kritik uyarılar oldukça yol göstericiydi. Verdikleri içten destek ve gösterdikleri yakın alâka için kendilerine müteşekkirim. Kıymetli arkadaşım Şaduman Tuncer, araştırma sürecine başladığım ilk günden itibaren bilgi ve tecrübesini benimle büyük bir cömertlik ve içtenlikle paylaştı. Yaptığı uyarılar ve verdiği bilgiler çalışmamı oldukça kolaylaştırdı. Kendisine içten teşekkürlerimi sunarım. Hem yüksek lisans hem de doktora eğitimim süresince yardımını, rehberlik ve desteğini her zaman yanımda hissettiğim, tez konusu belirleme sürecinde de teşviklerini gördüğüm Doç. Dr. Hacer Topaktaş Üstüner’e çok teşekkür ederim. Aziz dostum Halim Kılıç’ı burada anmadan geçemem. Varlığı ve dostluğu bana her zaman güç verdi. Mesai arkadaşlarım Dr. Abdulhamit Dündar, Dr. Ali Okumuş, Galip Varoğlu ve Dr. Mehmet Kavak, doktora eğitimim süresince bana her daim yoldaşlık iii ettiler ve tezi okuma zahmetinde bulundular. Değerli arkadaşlarım Dr. Fatma Güzin Ağca Varoğlu ve Serhat Ay, konuya farklı açılardan bakmamı sağlayan kıymetli fikirlerini benimle paylaşma nezaketi gösterdiler ve tezi bitirmem konusunda beni sürekli teşvik ettiler. Kardeşim Belma Görür Bukvic ve eşi Mirza Bukvic kaynaklara ulaşmam konusunda yardımcı oldular ve yazdıklarımı okuyarak gerekli uyarılarda bulundular. Kıymetli dostum Gökhan Yurtoğlu da pek çok kaynağa ulaşmam noktasında sabırla destek oldu. Hepsine ne kadar teşekkür etsem azdır. Yurtiçi Doktora Burs Programı ile doktora eğitimimi destekleyen Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu’na (TÜBİTAK) teşekkür ederim. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi çalışanlarına ve Osmanlı Arşivi personeline gösterdikleri kolaylık ve anlayış nedeniyle teşekkürü borç bilirim. Dr. Aydın Çakmak ve Hakan Engin, arşivdeki yorucu günlerimi dostluklarıyla keyifli hale getirdiler ve tecrübelerini benimle cömertçe paylaştılar. Şüphesiz bugünlere gelmemde en büyük pay sahibi kıymetli ailemdir. Başta annem ve babam olmak üzere tüm aileme en derim şükranlarımı sunarım. iv ÖZET Osmanlı padişahlarının yaşamları genellikle siyasi tarihin bir uzantısı olarak ele alınmıştır. Bu sebeple literatürde kapladıkları alan siyaseten