YÜZYILLAR BOYUNCA ÜSKÜDAR (Üçüncü Cilt)

Yazar› Mehmet Nermi Haskan

. . . . .

Proje Koordinatörü Veli Saylam Üsküdar Belediyesi Bilgi ‹fllem Müdürü

Yay›na Haz›rl›k ve Yap›m Marmara Reklam ve Pazarlama Ltd. fiti. (212) 612 99 87-501 31 72

Redaksiyon Süleyman Nevzat Özdemir

Grafik Erkan Berrak

Foto¤raflar ve Tarihî Görsel Malzeme Mehmet Nermi Haskan ve Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi

Dialar Tayyar As

Katk›da Bulunanlar Gülhan Yaman - Yasemin Ufuk Yayla Hülya Çaredar - Ahmet Zahit Emre Kemal Ak›n - Sabri fiahin - Ömer Karc›

Renk Ay›r›m› ve Film Sürat Görsel Sanatlar Merkezi (216) 474 08 16-17

Dijital Montaj ve Bask› As›r Matbaac›l›k Ltd. fiti. (212) 283 84 38

Cilt Sezgin Ciltevi (212) 516 11 63

ISBN Numaralar› Tak›m No: ISBN 975-97606-0-6 3. Cilt No: ISBN 975-97606-3-0

. . . . .

ÜSKÜDAR BELED‹YES‹ Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n No: 3

Temmuz 2001 ‹Ç‹NDEK‹LER

Üsküdar Çeflmeleri ...... 1027 MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1064

ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1030 ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1065

ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1032 ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1066

ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI ...... 1033 FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ ...... 1066

ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1033 FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ ...... 1067

ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹ ...... 1034 FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹ ...... 1067

ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiMES‹ (BEYL‹K ÇEfiMES‹) 1035 FATMA SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1067

AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹ ...... 1037 FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1068

AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹) ...... 1038 GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1069

AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹ ...... 1039 GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1070

AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI ...... 1039 HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1071

AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI ...... 1039 HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1071

AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1040 HACI MEHMET NAK‹ (HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ -

ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1040 HACILAR ÇEfiMES‹) ...... 1072

AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1041 HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1072

AYRILIK ÇEfiMES‹ (AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) ...... 1042 HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1072

AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI ...... 1044 HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1073

AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1045 HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ ...... 1076

AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiMES‹ ...... 1046 HAL‹FE ÇEfiMES‹ ...... 1076

AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ÇEfiMELER‹ ...... 1047 HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹ ...... 1076

BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1048 HASAN BEY ÇEfiMES‹ ...... 1077

BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1049 HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹ ...... 1077

BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹ ...... 1050 HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1078

BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1052 HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹ (ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹) ...... 1078

BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1053 HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1079

BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹ ...... 1053 HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1080

BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1054 HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1081

BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (TEBERDAR MEHMET A⁄A HORHOR ÇEfiMES‹ (KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . 1082

ÇEfiMES‹) ...... 1055 HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1083

BURHAN‹YE ÇEfiMES‹ (ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹) ...... 1055 HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹ (PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹) . . 1083

ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1057 ‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1086

CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1058 ‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹ ...... 1087

DAYA KADIN ÇEfiMES‹ ...... 1059 ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ ...... 1087

DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹ ...... 1059 ‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹ ...... 1088

DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹ ...... 1060 ‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹ ...... 1088

DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1060 ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1089

DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹ ...... 1060 ‹SMET BEY ÇEfiMES‹ ...... 1089

DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹) ...... 1061 ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1090

EL-HAC KIZLAR A⁄ASI ...... 1063 KALE ÇEfiMES‹ ...... 1091

MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (KEMERALTI ÇEfiMES‹) ...... 1063 KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1092

EL-HAC KIZLAR A⁄ASI ...... 1064 KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1093

1019 ‹Ç‹NDEK‹LER

KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1095 SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹ ...... 1144

KASIM A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1096 SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹ (fiAH SULTAN ÇEfiMES‹) ...... 1144

KASSAM ÇEfiMES‹ ...... 1097 S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹ ...... 1145

KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1098 S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ ...... 1147

KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹ (ACI ÇEfiME) ...... 1098 S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1148

KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1099 SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1148

KISIKLI ÇEfiMES‹ ...... 1101 SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ ...... 1150

KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1102 SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ ...... 1150

LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1103 SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) 1151

L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹ ...... 1105 SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) 1153

Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Sular ...... 1106 SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ ...... 1154

Libade Mesiresi ...... 1106 SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ (KURU ÇEfiME) ...... 1155

MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1107 SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ ...... 1156

MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1108 SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfiMES‹ ...... 1156

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1109 SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹ ...... 1159

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1111 SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹ ...... 1160

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiMES‹ (SOLAK S‹NAN SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹ ...... 1160

ÇEfiMES‹) ...... 1111 SURP KARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹ ...... 1161

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1112 fiEH‹TLER ÇEfiMES‹ ...... 1161

MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹ (D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹) ...... 1112 fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1162

MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1114 fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ ...... 1162

MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1114 fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ ...... 1163

MENZ‹L ÇEfiMES‹ ...... 1114 fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹ ...... 1163

MERYEM KADIN ÇEfiMES‹ ...... 1115 fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹ ...... 1164

M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1116 fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfiMES‹ ...... 1164

M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1117 fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹ ...... 1165

M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹ ...... 1118 fiEHZADE NU’MAN ÇEfiMES‹ ...... 1166

M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1119 fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ ...... 1166

M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1119 fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ ...... 1167

M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1121 fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ ...... 1168

M‹R-ALEM ÇEfiMES‹ ...... 1122 fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ ...... 1169

MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1124 fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹ ...... 1169

MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ ...... 1124 fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹ ...... 1170

MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1125 fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1170

MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1126 fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1171

MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1128 fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ 1173

MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹ ...... 1129 fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1174

NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1129 TAfiLI ÇEfiME ...... 1174

NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1130 TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹ ...... 1174

NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1131 TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹ ...... 1176

NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1132 TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1177

NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1134 TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹ ...... 1177

NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1134 T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹ ...... 1177

NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1135 TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹ ...... 1179

NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiMELER‹ ...... 1136 TOPHANEL‹O⁄LU ...... 1180

ÖMER BEY ÇEfiMES‹ ...... 1136 MEYDAN ÇEfiMES‹ ...... 1180

ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹ ...... 1137 TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹ (SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹) . . 1181

PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1137 TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1182

RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1138 TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ ...... 1184

SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹ ...... 1139 ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹ ...... 1184

SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1140 ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹ ...... 1185

SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1141 ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1186

SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹ ...... 1141 ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹ ...... 1187

SARAÇLAR ÇEfiMES‹ ...... 1141 VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹ ...... 1187

1020 ‹Ç‹NDEK‹LER

VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ...... 1189 ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU ...... 1230

YEN‹ÇEfiME ...... 1189 ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU ...... 1230

KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹ ...... 1190 BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU ...... 1230

Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan Çeflmeler ...... 1194 BALCI YOKUfiU KUYUSU ...... 1231

B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU) ...... 1231

Üsküdar Vak›f Sular› ...... 1195 BULGURLU KÖYÜ KUYULARI ...... 1231

ARSLAN A⁄A SUYU ...... 1197 BULGURLU MESC‹T KUYUSU ...... 1231

AT‹K VAL‹DE SUYU (NURBÂNU SULTAN SUYU) ...... 1197 BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU ...... 1231

AYAZMA CAM‹‹ SUYU ...... 1197 BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU ...... 1231

BEYL‹K ÇEfiME SUYU ...... 1198 ÇAVUfiDERE KUYUSU ...... 1232

ÇINAR SUYU ...... 1198 Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU ...... 1232

Ç‹N‹L‹ SUYU ...... 1198 DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI ...... 1232

FATMA SULTAN SUYU (‹BRAH‹M PAfiA SUYU) ...... 1199 ETHEM PAfiA KUYUSU ...... 1232

GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN SUYU ...... 1201 F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹ KUYUSU ...... 1233

HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SUYU ...... 1201 HACI FEVZ‹ KUYUSU ...... 1233

MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN SUYU ...... 1201 HASAN A⁄A KUYUSU ...... 1233

M‹HR‹MAH SULTAN SUYU ...... 1201 HURfi‹T BEY KUYUSU ...... 1233

M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU (III. SEL‹M SUYU) ...... 1202 ‹NAD‹YE KUYUSU ...... 1233

SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU ...... 1202 KARACAAHMET CADDES‹ KUYULARI ...... 1233

SOLAK S‹NAN SUYU ...... 1202 KOfiUYOLU KUYUSU ...... 1233

TOMRUK SUYU ...... 1203 KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU ...... 1233

TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹ SUYU ...... 1203 KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU ...... 1234

MENZ‹LHANE KUYUSU ...... 1234

Üsküdar Sebilleri ...... 1205 MORAVÎ KUYUSU ...... 1234

AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹ ...... 1207 NAC‹ BEY KUYUSU (MEYMENET HANIM KUYUSU) ...... 1234

ARAPZÂDE SEB‹L‹ ...... 1209 NUH KUYUSU ...... 1234

AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹ ...... 1210 PERV‹N KALFA KUYUSU ...... 1235

Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹ ...... 1210 SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU ...... 1235

HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹ ...... 1211 SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU ...... 1235

HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹ ...... 1212 SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU ...... 1235

HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SEB‹L‹ ...... 1213 SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI ...... 1235

MEHMET A⁄A SEB‹L‹ (MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹) ...... 1213 fiER‹F KUYUSU (fiER‹F PAfiA KUYUSU) ...... 1235

MEHTERBAfiI SEB‹L‹ ...... 1214 TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU ...... 1235

MERYEM HATUN SEB‹L‹ ...... 1214 YAKUP A⁄A KUYUSU ...... 1236

MOLLACIK SEB‹L‹ ...... 1214 YEN‹MAHALLE KUYUSU ...... 1236

MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹ (KAPICIBAfiI SEB‹L‹) ...... 1215 ZEL‹HA HANIM KUYUSU ...... 1236

SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹ ...... 1215

SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ ...... 1216 Üsküdar Medreseleri ...... 1237

fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹ ...... 1217 AHMED‹YE MEDRESES‹ ...... 1239

fiER‹F PAfiA SEB‹L‹ ...... 1217 Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹ ...... 1239

YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹ (GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE GÜLFEM HATUN MEDRESES‹ ...... 1240

SULTAN SEB‹L‹) ...... 1218 HACI KADIN MEDRESES‹ ...... 1240

ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹ ...... 1219 M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹ ...... 1241

Z‹YA BEY SEB‹L‹ ...... 1220 RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹ ...... 1242

fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹ ...... 1242

Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri ...... 1221 fiEYHÜL‹SLAM M‹NKAR‹ZÂDE YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹ 1244

fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹ ...... 1223 VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹ ...... 1245

VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU ve MAKSEM‹ ...... 1224

ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹ ...... 1225 Üsküdar Hastahaneleri ...... 1247

HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANES‹ ...... 1249

Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› ...... 1227 HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHANES‹ ...... 1251

AD‹LE SULTAN KUYUSU ...... 1229 ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹ ...... 1251

AHMET EFEND‹ KUYUSU ...... 1230 VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI (B‹MARHANES‹) ...... 1251

AHMET PAfiA KUYUSU ...... 1230 VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ ...... 1254

1021 ‹Ç‹NDEK‹LER

ZEYNEP - KÂM‹L HASTAHANES‹ ...... 1254 Üsküdar’da Yap›lan Savafllar ...... 1305

NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA OLAYI ...... 1310

Üsküdar K›fllalar› ...... 1257

SEL‹M‹YE KIfiLASI ...... 1259 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ...... 1313

Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda Selimiye K›fllas› ...... 1261 ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI ...... 1315

Kad› Pafla ...... 1262 AHMET FETH‹ PAfiA YALISI ...... 1316

‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas› ...... 1262 AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ (ÇAMLICA KIZ L‹SES‹) ...... 1318

‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Selimiye K›fllas› ...... 1263 AK MEHMET PAfiA SARAYI ...... 1319

Abdülmecit Devrinde Selimiye K›fllas› ...... 1264 AL‹ PAfiA KONA⁄I (L‹MONLU KONAK - KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . 1320

K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye K›fllas› ...... 1265 ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ ...... 1321

Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve Kitabeleri ...... 1266 AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I ...... 1321

Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Yapt›r›lan Di¤er Binalar . . . . . 1269 ARSLAN A⁄A SARAYI ...... 1322

AfiÇIBAfiI KONA⁄I ...... 1322

Üsküdar Karakollar› ...... 1271 AYAZMA SARAY (AT‹K SULTAN SARAYI) ...... 1322

ARAPZÂDE KARAKOLU ...... 1274 AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹ ...... 1326

AYAZMA KARAKOLU ...... 1274 BABA NAKKAfi SOKA⁄I (YOKUfiU) KÖfiKLER‹ ...... 1327

Ç‹N‹L‹ KARAKOLU ...... 1274 BAHR‹YE NAZIRI AHMET VES‹M PAfiA YALISI ...... 1328

Ç‹N‹L‹ KARAKOLU ...... 1275 BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ ...... 1329

HAYDARPAfiA KARAKOLU ...... 1276 BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ ...... 1329

‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU ...... 1276 BRYAS SARAYI ...... 1330

‹CAD‹YE KARAKOLU ...... 1276 BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE GÖRE

NAKKAfi BABA KARAKOLU ...... 1277 ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR ...... 1331

NAKKAfiTEPE KARAKOLU ...... 1277 Kuzguncuk ‹skelesi ...... 1331

NUHKUYUSU KARAKOLU ...... 1278 Üsküdar Büyük ‹skelesi ...... 1332

PAfiAL‹MANI ...... 1278 Salacak ‹skelesi ...... 1332

KARAKOLHANES‹ ...... 1278 Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤› ...... 1332

SELÂMSIZ KARAKOLU ...... 1279 CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA) KONA⁄I ...... 1335

fiEMS‹PAfiA KARAKOLU ...... 1279 CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ ...... 1336

ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU ...... 1280 CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ ...... 1336 CENNETÂBÂD KASRI (SULTAN II. MAHMUT KASRI -

Üsküdar Mesireleri ...... 1281 SÜRURÂBÂD KASRI) ...... 1337

ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI ...... 1283 C‹HAN BA⁄I KASRI (T‹RYAL HANIM KASRI - fiEHZÂDE

BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹ ...... 1284 USUF ‹ZZETT‹N EFEND‹ KÖfiKÜ) ...... 1338

BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ MES‹RES‹ ...... 1284 C‹NC‹ HOCA SARAYI ...... 1340

BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹ ...... 1284 C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM MEHMET PAfiA SARAYI . . . 1341

HAYDARPAfiA SAHRASI veya MES‹RES‹ ...... 1284 ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ ...... 1342

KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ ...... 1292 DAMATR‹S SARAYI ...... 1343

KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹ ...... 1292 DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARAYI ...... 1343

KORULUK MES‹RES‹ ...... 1292 DO⁄ANCILAR SARAYI ...... 1344

KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ ...... 1293 DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I ve PAfiAKAPISI ...... 1345

L‹BADE MES‹RES‹ ...... 1293 Paflakap›s› ...... 1347

M‹LLET BAHÇES‹ (ÇAMLICA BAHÇES‹) ...... 1293 EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ ...... 1348

SUPH‹ PAfiA KORUSU ...... 1295 ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ ...... 1349

fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹ ...... 1295 ESMA SULTAN KASRI ...... 1349

TAfiDELEN MES‹RES‹ ...... 1295 FATMA SULTAN SARAYI ...... 1351

TUNUSBA⁄I BAHÇES‹ ...... 1295 FUAT PAfiA KÖfiKÜ ...... 1353

GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹ ...... 1355

Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› . . . . 1297 GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ ...... 1356

AZ‹Z‹YE T‹YATROSU ...... 1299 HACI AHMET PAfiA SARAYI ...... 1357

BEYLERO⁄LU T‹YATROSU (BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU) ...... 1300 HACI MEHMET PAfiA YALISI (D‹REKL‹ YALI -

D‹LKÜfi T‹YATROSU ...... 1301 KAPTAN PAfiA YALISI) ...... 1358

ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI ...... 1303 HANZÂDE SULTAN SARAYI (BAYRAM PAfiA SARAYI) ...... 1359

ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹ ...... 1303 HAT‹CE SULTAN SARAYI ...... 1360

HAYDARPAfiA KASRI ve SAH‹L SARAYI ...... 1360

1022 ‹Ç‹NDEK‹LER

HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfiKÜ ...... 1362 fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ KÖfiKÜ ...... 1425

HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I ...... 1364 fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ ...... 1426

‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI) . . . 1365 fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ (fiER‹FLER KÖfiKÜ) ...... 1427

‹BRAH‹M PAfiA SARAYI ...... 1366 fiEMS‹ PAfiA KASRI (fiEREFÂBÂD KASRI) ...... 1427

KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂULLAH EFEND‹ YALISI . 1433

(KÖPRÜLÜ YALI) ...... 1366 fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ YALISI ...... 1435

KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹ ...... 1368 fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ . 1435

KAVAK SARAYI (MEHMET PAfiA SARAYI) ...... 1369 fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N EFEND‹ KONA⁄I ...... 1436

KAYA SULTAN SARAYI (P‹YALE PAfiA SARAYI) ...... 1377 TIRNAKÇI YALISI ...... 1436

KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I ...... 1379 TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER ...... 1437

KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ . 1380 TOSUN PAfiA KONA⁄I ...... 1441

KOCA MEHMET PAfiA SARAYI ...... 1381 TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI ...... 1442

KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI ...... 1382 TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA KÖfiKÜ ...... 1442

KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ) . . . 1383 ÜSKÜDAR KAYMAKAMLIK B‹NASI ...... 1444

MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I ÜSKÜDAR SARAYI ...... 1444

(KÖPRÜLÜ KONAK) ...... 1384 VAL‹DE BA⁄I KASRI (AD‹LE SULTAN KASRI) ...... 1450

MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I ...... 1386 VEL‹ PAfiA KONA⁄I ...... 1455

MARKO PAfiA KONA⁄I ...... 1387 YAKUP fiEVK‹ PAfiA (SUBAfiI) KONA⁄I ...... 1456

MEHMET PAfiA SARAYI ...... 1387 YAKUP PAfiA YALISI ...... 1456 MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H BEY KÖfiKÜ ...... 1388

M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI ...... 1389 De¤iflik Konular ...... 1459

MOLLA BEY YALISI ...... 1389 ARASTA ÇARfiISI (BAT PAZARI) ...... 1461

MOLLA EfiREF KONA⁄I ...... 1390 AT PAZARI ...... 1461

MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ ...... 1390 BÜLBÜLDERES‹ ...... 1462

MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I ...... 1391 Ç‹ÇEKÇ‹ KAHVEHANES‹ ...... 1463

NASUH PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI - DO⁄ANCILAR MEYDANI ...... 1464

NASUHZÂDE SARAYI) ...... 1394 “ERMEN‹ PATIRTISI” SIRASINDA ÜSKÜDAR ...... 1469

NAZIM PAfiA’NIN EV‹ ...... 1397 FAT‹H MAHKEMES‹ (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹) ...... 1470

N‹fiANCI MEHMET PAfiA SARAYI ...... 1397 HAYDARPAfiA GARI ...... 1472

NUR‹ BEY KÖfiKÜ (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) ...... 1397 ‹NAD‹YE SEMT‹ ...... 1475

RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI ...... 1400 KIZ KULES‹ ...... 1476

RAUF PAfiA KÖfiKÜ ...... 1401 N‹fiANTAfiI ...... 1481

REF‹A SULTAN SARAYI ...... 1401 SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI ...... 1481

RÜSTEM PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI) ...... 1403 SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AMBARLARI ...... 1483

SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SARAYI ...... 1404 ÜSKÜDAR AYAZMALARI ...... 1485

SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PAfiA SARAYI ...... 1404 Ayia Efimiya Ayazmas› ...... 1485

SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SARAYI ...... 1406 Ayios ‹oanis Ayazmas› ...... 1485

SAL‹H BEY KÖfiKÜ ...... 1407 Ayios Yeoryios Ayazmas› ...... 1485

SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ ...... 1407 Harem ‹skelesi Ayazmas› ...... 1485

SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA YALISI ...... 1409 ‹lya Profiti Ayazmas› ...... 1485

SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA KONA⁄I ...... 1412 Ya¤l›kç› Ayazmas› ...... 1485

SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PAfiA KÖfiKÜ ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA ...... 1486

(SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ - SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ) ...... 1413 ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹ ve SAÇMAHANES‹ ...... 1488

SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI ve KÖfiKÜ ...... 1415 ÜSKÜDAR’IN TAR‹HÎ HANLARI ...... 1488

S‹YAVUfi PAfiA SARAYI ...... 1416 ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹ ...... 1489

SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ ...... 1416 ÜSKÜDAR K‹L‹SELER‹ ...... 1493

SULTAN AZ‹Z KASRI (ALEMDA⁄I KASRI) ...... 1417 Surp Haç Ermeni Kilisesi ...... 1493

SULTAN MURAT KÖfiKÜ ...... 1418 Surp Karabet Ermeni Kilisesi ...... 1494

fiA‹R NÂBÎ’N‹N EV‹ ...... 1419 ‹lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi ...... 1495

fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹ ...... 1421 ÜSKÜDAR YANGINLARI ve TAB‹‹ AFETLER‹ ...... 1496

fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ KÖfiKÜ ...... 1422 Kaynakça ...... 1499

fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ ...... 1425 ‹ndeks ...... 1507

1023

KISALTMALAR

Ans. : Ansiklopedi(si). r.a. : Rad›yallahu anh. Ant. : Antoloji(si). rh.a. : Rahmetullahi ‘aleyh. Bkz. : Bak›n›z s.a.v. : Sallallahu ‘aleyhi ve sellem. Böl. : Bölüm(ü). Tas. : Tasnif(i). c. : Cilt. TTK : Türk Tarih Kurumu. DDY : Devlet Demir Yollar›. TTOK : Türkiye Turing ve Otomobil Def. : Defter(i). Kurumu. Der. : Dergi(si). Üni. Ktp. T. Y. : Üniversite(si) Kütüphanesi Türkçe Do¤. : Do¤um tarihi. Yazmalar (Bölümü). Ed. : Edebiyat. vd. : Ve devam›. Ed. Fak. : Edebiyat Fakültesi. Yay. : Yay›nevi, yay›n›. Ens. : Enstitü(sü). Fas. : Fasikül. Tarih yaz›mlar›nda geçen Hicrî ay adlar› k›saltmalar›: Haz. : Haz›rlayan. H. : Hicrî. M. veya Mim. : Muharrem. ‹.Ü. : ‹stanbul Üniversitesi. Krfl. : Karfl›laflt›r›n›z. S. veya Sad. : Safer. k.s. : Kuddise sirruhû, Kaddesallahu Ra. : Rebiyülevvel. esrarahû. R. : Rebiyülâhir. Kütüp. : Kütüphane(si). Ca. veya C. evvel : Cemaziyelevvel. M. : Milâdî. C., C.âhir veya Cim : Cemaziyelâhir. M. N. H. : Mehmet Nermi Haskan. B. : Receb. md. : Madde. fi. veya fi›n. : fiaban. Md. : Müdürlük. N. veya Nun. : Ramazan. Nefl. : Neflriyat(›). L. : fievval. Osm. Arfl. : Baflbakanl›k Osmanl› Arflivleri. Za. : Zilka’de. öl. : Ölüm tarihi. Z. : Zilhicce.

1025

Üsküdar Çeflmeleri

Üsküdar Çeflmeleri

ski Türk mimarîsinde çeflmelerin önemli olarak akard›. Çeflmeler oyma bezeme ile süsle- Ebir yeri vard›. Bunlar bulunduklar› yere gö- nir ve üstlerinde genifl bir saçak bulunurdu. re mahalle çeflmeleri, flad›rvan çeflmeleri, oda Her çeflmenin tafltan bir kitâbesi vard›. Buraya çeflmeleri ve çoban çeflmesi gibi isimler al›rd›. çeflmeyi yapt›ran›n ad› ve yap› tarihi yaz›l›rd›.

Çeflme sözcü¤ü su kayna¤› manas›na, Türkçe- Saray ve konaklarda oda içlerinde, yüz y›ka- de göz kelimesinin Farsça karfl›l›¤› olan çeflm mas› için yap›lan çeflmeler ise son derece süslü sözünden al›nm›flt›r. olurdu.

Eskiden bütün evlere flimdiki gibi borularla su Bu kadar çok çeflme ve sebilin yap›lmas›nda ‹s- getirme olana¤› olmad›¤›ndan ve ancak saray- lâmiyet’in büyük bir tesiri vard›. Herhangi bir lar, hamamlar, flad›rvanlar, camiler, sebiller ve canl›n›n su ihtiyac›n› karfl›laman›n büyük se- büyük konaklara künklerle su getirildi¤i için vaplarla ödüllendirilece¤ine dair pek çok riva- halk, evlerine lâz›m olan suyu mahalle çeflme- yet nekledilmifltir. Bir hadîs-i flerîfe göre; bir lerinden al›rlard›. gayri müslime su veren kimse bir sene, bir hay- van› sulayan kimse 20 sene, bir a¤ac› sulayan Çeflmelerden evlere Saka ad› verilen kimseler kimse 40 sene ve bir mü’mine su veren kimse su tafl›rd›. Bunlar yay›k fleklinde deriden yap›l- 70 sene oruç tutmufl gibi olur. m›fl k›rbalara su doldurup omuzlar›na asarak tafl›rlard›. Kaç-göç zaman› oldu¤undan ve ya- Bu ve di¤er rivayetlerle haber verilen mükafat- banc› bir adam›n eve al›nmamas› için her evin lara nail olmak isteyen padiflahlar, valide sul- önünde ‘Saka Deli¤i’ denilen tafltan küçük bir tanlar, han›m sultanlar, vezirler, beyler, efen- teknecik bulunurdu. Sakalar getirdikleri suyu diler ve a¤alar ya kendilerinin hay›rla an›lma- evin içine girmeksizin bu tekneye boflalt›rlar s› veya ölmüfl bir yak›n›n›n ruhunun flad olma- ve bu su tekneci¤ine ba¤l› bulunan bir boru- s› için bir çeflme yapt›rmay› ilk ifl bilmifllerdi. dan avludaki küplere dolard›. Suyun çeflmelere kadar gelebilmesi için bent- Sakalar her çeflmeden su alamay›p kendilerine ler, ›zgaralar, havuzlar, su terazileri, künkler ve mahsus olanlardan suyu temin ederlerdi. Bu kemerler yap›lm›flt›r. çeflmelere ‘Gedikli Saka Çeflmesi’ ad› verilirdi. ‹mrahor semtinde ve ayn› isimle an›lan cami- Bu muazzam tesislerin çal›flmas› ve suyun dü- in sol taraf›ndaki ‘Bafl Kad›n Çeflmesi’ bir Ge- zenli olarak akmas› için bir teflkilat kurulmufl- dikli Saka Çeflmesi idi. tu. Bu kadro, Su Naz›rl›¤›’na ba¤l› olup emrin- de çal›flanlara Su yolcular› denirdi. Mahallenin su ihtiyac›n› karfl›layan çeflmele- rin arkas›nda kârgir bir su deposu bulunur, su Su Yolcular› Teflkilat›, Kanunî Sultan Süley- musluksuz veya musluklu (lüle veya burma) man zaman›nda kurulmufltu. Bunlar›n özel bir

1029 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

oca¤› vard›. Görevleri babadan o¤ula geçerdi. ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ fiehrin her bölgesinde ayr› su yolcular› vard›. Ellerinde genifl su yolu haritas› bulunan bu gö- optafl› Caddesi ile Ferah Soka¤›’n›n birlefl- revliler, kaçak su al›nmas›na da engel olurlard›. Tti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Meflhur Dutlu Kahve bu çeflmenin karfl›s›nda Su yolcular› kendi bölgelerinde bulunan ev ve idi. ‹smini karfl›s›ndaki ç›kmaz sokak üzerinde hamamlardan ayl›k ve onar›m paras› al›rlard›. bulunan Dutcuzâde Halvetî Tekkesi’nden al- Su yolcular›n›n çeflitli semtlerde ko¤ufllar› var- m›flt›r. Kahve, Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›k›l- d›. Bu ko¤ufllarda nöbet tutarlar ve su konu- m›flt›r. sunda kendilerine bafl vuranlar›n dileklerini yerine getirirlerdi. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda yapt›r›- lan çeflme kesme tafltand›r. Çat›s› üzerindeki Su yolcular›n›n emrinde Acemi Oca¤›’ndan kiremitler kald›r›larak çimento ile s›vanm›flt›r. al›nan yard›mc›lar vard›. Yüzü, haznesinden biraz dard›r. Haznenin her iki köflesinde sütun kabartmas› yap›lm›flt›r. Sa- Suyolu Naz›r›, bir fen heyetine, o da Hassa Mi- ça¤›n› flekilli bir bordürün süsledi¤i bu güzel marbafl›’na ve bunlar›n hepsi de Belediye Bafl- çeflmenin kitâbesinin iki yan›nda, devrinde kan› anlam›na gelen fiehremini’ne ba¤l› idi. pek revaçta olan, adeta zaman›n›n bir simgesi durumuna gelen birer rozet kabartmas› bulun- Türklerde bat›ya nazaran ayr› bir güzellik tafl›- maktad›r. Kemerinin üzerinde on iki m›sral› flu yan ve fevkalâde geliflmifl olan çesme sanat› ve kitâbe vard›r: mimarîsinin çok nefis örnekleri günümüze ka- dar gelebilmifltir. Didi Darü’s-saade hazret-i Abbas A¤a yâ Rabbî Çok flükür ihsan›na lutf eyledin cûd ü nevâl Üsküdar da bu su medeniyetinden fazlas›yla is- Hasbeten-lillah içündür hep bu sa’yim rûz u fleb tifade etmifl ve köyler hariç yaln›z Üsküdar Cümle halim sana ma’lum sen bilürsin lâ-Yezâl Merkez Kazas› ile K›s›kl› Nahiyesi’nde 174 çefl- Cürm ü isyan›ma bakma ol Habibin hürmeti me infla olunmufltur. Fakat bu rakkam, bize ka- Yâ ‹lâhî rahmetin izhar idüb göster cemal dar intikal eden ve isimlerini ö¤rendi¤imiz çefl- El açub dergâh›na geldim sanad›r minnetim melerin say›s›d›r. Y›k›l›p yok olan daha bir çok Eyle hayrat›m› makbul yâ Kerîm-i Zü’l-Celâl çeflmenin bulundu¤u muhakkakt›r. Rahmet olsun can›na her kim okursa Fatiha Ruhum› flâd eyleyin hiç olm›ya bir dem melâl Bu 174 çeflmenin bir k›sm› harabe halinde ol- mak üzere 115 tanesi günümüze kadar gelebil- mifltir.

Üsküdar çeflmelerini yüzy›llara göre ay›racak olursak;

XV. Yüzy›lda iki, XVI. Yüzy›lda on befl, XVII. Yüzy›lda yirmi yedi, XVIII. Yüzy›lda altm›fl sekiz, XIX. Yüzy›lda yirmi dokuz, XX. Yüzy›lda dokuz

çeflmenin yapt›r›lm›fl oldu¤unu görürüz. Bun- lardan ayr› olarak yap›l›fl tarihleri bilinmeyen yirmi dört çeflme daha vard›r. Bu çeflmelere Toptafl› künk ve arklarla birçok vak›f sular› getirilmifl- Caddesi’ndeki tir. Üsküdar vak›f sular› bahsine bak›n›z. Abbas A¤a Çeflmesi’nin fiimdi eldeki bilgilerle Üsküdar’daki çeflme ve vaziyet krokisi. sebilleri inceleyelim:

1030 Üsküdar Çeflmeleri

Söyledim bu tarihi dil-teflneler bulsun hayat Nûfl-i cân olsun içüp bu çeflmeden âb-› zülâl fi. 1080

Çeflme, Ocak 1670 tarihinde tamamlanm›fl- t›r.

26 fievval 1078 (9 Nisan 1669)’da K›zlar A¤a- s› olan Abbas A¤a, Hatice Turhan Sultan za- man›nda yetiflmifl olup zenci harem a¤alar›n›n en meflhurlar›ndand›r. Turhan Sultan ile o¤lu IV. Mehmet üzerinde nüfuzu çoktu. Fakat bu- na ra¤men 9 Rebiülevvel 1082 (27 Temmuz 1671) günü azl olunup M›s›r’a gönderildi. Ye- rine hazinedar ve musahip Yusuf A¤a getirildi. Abbas A¤a, M›s›r’da vefat ederek ‹mam-› fiâfiî Hazretlerinin civar›na gömüldü.

Abbas A¤a, ‹stanbul’da bir çok eser meydana getirmifltir:

1) Befliktafl’ta, 1076 (1665)’te yapt›rm›fl oldu- ¤u cami ve iki çeflme, Abbas A¤a, 14 çeflme yapt›rm›flt›r. Bunlardan 2) Molla Gürani’de, Millet Caddesi’ndeki Sel- yaln›z befl adedi bilinmektedir. Topkap› Saray› Toptafl› Caddesi çuk Hatun Camii’nin tamiri, Müzesi 2. avlusunda, revaklar alt›nda düzen- üzerindeki Abbas A¤a lenmifl olan kitâbe koleksiyonu içinde, 1082 Çeflmesi. 3) Lâleli Camii karfl›s›nda H. 1080’de yapt›r- (1671-72) tarihli bir çeflmesinin kitâbesi bu- m›fl oldu¤u Büyük Hamam, lunmaktad›r.

4) Sirkeci’de, Karaki Hüseyin Efendi Camii A¤an›n bunlardan baflka, Çemiflkezek’in ‹ne- yan›nda, Karg›l› Soka¤› Hamam›, yan›nda son Köyü’nde bir camii ile M›s›r’da da evkaf› mektebi, hamam›n civar›nda ve Dervifller So- vard›. ka¤› üzerinde bir sebil. Meflhur tulûat sanatkâr› ‹smail Dümbüllü, bu 5) Ca¤alo¤lu civar›nda Molla Fenari Camii çeflme civar›ndaki bir evde dünyaya gelmifltir. karfl›s›nda H. 1080 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u Musahipzâde Celâl Bey, bu evi flöyle tarif eder: mektep ve bahçesinin alt›ndaki çeflme, “Kat›rc›lar Yokuflu’nun (flimdi Ferah Sokak) alt bafl›nda, Dutlu Kahve’nin üst köflesinde 6) Kendisi gibi fiâfiî Mezhebi’ne mensup olan- Külhan Soka¤›’n›n (flimdi P›rnal Sokak) ya- Abbas A¤a Çeflmesi lara mahsus, Hekimo¤lu Ali Pafla Camii civa- n›ndaki evde do¤mufltur.” Bu ev bugün de kitabesi. r›nda, ‹sa Kap›s› yak›n›nda bir hamam. mevcuttur.

Abbas A¤a’n›n Atik Ali Pafla’da, Kad›rga Li- man›’nda Demirkap›’da, Üsküdar’da ve Beflik- tafl’ta bir çok dükkan, bahçe ve ba¤lar› vard›. Bunlar›n ve hamamlar›n›n gelirlerini vak›fla- r›na ba¤lam›flt›. Vakfiyesi Topkap› Saray› Kü- tüphanesi’ndedir. Üsküdar’daki tonoz çat›l› dükkanlar› Halil Rüfltü ‹lkokulu’nun önünde ve karfl›s›nda idi. Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›k- t›r›lm›flt›r. Bu dükkanlar›n yan›nda ve ‹ttihat Soka¤›’n›n sol taraf›nda, K›zlar A¤as› F›r›n› ad›yla ünlü bir de f›r›n› vard›.

1031 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹

eflme, basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere ÇAflç›bafl› Mektebi Soka¤› ile Hünnap So- ka¤›’n›n birleflti¤i köfledir.

Klâsik Türk çeflme mimarîsinde, tamamen kes- me tafltan yap›lm›flt›r. Üç cepheli bu güzel ese- rin yaln›z bir yüzünde muslu¤u ve yala¤› vard›r. Sol taraf›nda bulunan havagaz› feneri, sanki eski devirleri hat›rlatmaktad›r. Kemeri üzerin- de ve alt köflelerinde, sümbül ve lâle kabart- Çeflme civar›ndaki Darüssaâde A¤as› Mehmet malar› bulunan, sekiz m›sral› kitâbesi fludur: Divitçiler’deki Abbas A¤a taraf›ndan yapt›r›lan ünlü K›zlara¤as› Ha- A¤a Çeflmesi’nin n› da 1894’te y›k›lm›flt›r. Haliyâ Darü’s-saâde A¤as› kitabesi. Nam-› Abbas sehi nef’i cihân Kaynaklar: (Defterdar Sar› Mehmed Pafla, Zübde-i Vekayi- Eyledi bu çeflmenin bünyad›n› at, Tercüman Yay. I/38) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/152, Hasbeten-lillah içün reh-› revân 2/102) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, 2/1) (E. Koçu, ‹stanbul Her gören der barek-Allah görmedik Ans. I/9-10; 9/4790 Dutlu Kahve) (S. Eyice, Koska’da K›z- Böyle zîba çeflme-i Kevser niflân lar A¤as› Hamam›, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: Hâtif-i gaybi didi tarihini 27, s. 143) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- Çeflme-i âb› hayat oldu revân çesi, 2/32) (S. Ünver, ‹stanbul Yeditepe Hamamlar›’na Da- 1080 (1669-70) ir, Vak›flar Der. II/245) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 496) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Hazine Abbas A¤a’n›n özgeçmifli için di¤er çeflmesi Divitçiler’deki Abbas K›sm› No: 1565, s. 61/a, 62/a) (Sicill-i Osmânî, 3/292 Ab- bahsine bak›n›z. A¤a Çeflmesi’nin bas A¤a) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (Musahipzâde Celâl, vaziyet krokisi. Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 63) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Te- Çeflmenin karfl›s›nda, 944 (1537-38) tarihinde varih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 201) (Abdurrahman Ab- vefat eden, Mehmet A¤a’n›n yapt›rm›fl oldu¤u, di Pafla, Vakayiname, Beyaz›t Kütüp. No: 5l54, Varak: Takkeci Camii ismiyle bilinen cami bulunmak- Divitçiler’deki Abbas 132/b) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/3) (Fehmi Karatay, Ab- tad›r. Çeflme, camiden 140 sene sonra yap›l- A¤a Çeflmesi. bas A¤a Vakfiyesi, Topkap› Saray› Müzesi Kütüp. Türkçe m›flt›r. Yazmalar Katalo¤u, ‹stanbul, c. 1, s. 119) Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/276) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Konyal›, Üsküdar Tari- hi, 2/4)

1032 Üsküdar Çeflmeleri

hu için yapt›r›lm›flt›r.

Hanya Kalesi, Sultan ‹brahim zaman›nda Ve- nedikliler’den 22 A¤ustos 1645 zaptedildi¤i için, flehrin en büyük mabedi olan San Nikolas Kilisesi camiye çevrilmifl ve Sultan ‹brahim Camii veya Hünkâr Camii ad› verilmiflti. San Frençesko Kilisesi de Hanya Fatihi’nin ismini alarak Yusuf Pafla Camii ad›yla meflhur olmufl- tur.

Kaptan› Derya, Silâhtar Yusuf Pafla, 22 Ocak 1645 (H. 5 Zilhicce 1055)’te idam edilerek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Du- vardibi’nden Çiçekçi’ye do¤ru 50 ad›m yürün- dü¤ünde sa¤ kolda ve ilk s›ran›n hemen arka- s›nda büyük kavuklu lâhidde medfundur. Abdülaziz Efendi Çeflme ve Kabir tafl›nda: Namazgâh›’n›n vaziyet krokisi. Fatih-i Hanya el-gazi ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ Silâhdar Yusuf Pafla El-Fatiha ve NAMAZGÂHI Sene 1055

amazgâh, fiemsipafla Meydan›’n›n sa¤ ta- yaz›l›d›r. Nraf›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile Has Bahçe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Has Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3) (Eski Eserler, Dos- Bahçe Soka¤›’n›n sol köflesindedir. ya no: D-9) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 63)

Ön taraf›nda, Sultan II. Mahmut’un 1229 (1814) tarihli çeflmesi ve Adliye Camii ile ka- rakolu bulunmakta idi. Biraz ileride ise fierefâ- ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹ bâd Kasr› vard›. eflme, Nuhkuyusu civar›nda, fieyhülislâm Namazgâh, 1179 (1765-66) tarihli oldu¤una ÇArif Hikmet Beyefendi Sebil ve Çeflme- göre, çeflme de bu tarihte yap›lm›fl veya namaz- si’nin arka, Kartal Baba Camii’nin ön taraf›n- gâh daha evvelki bir çeflmenin yan›na yap›lm›fl da, Kartal Baba Caddesi ile Miro¤lu Soka- demektir. Bugün yaln›z namazgâh tafl›n›n kitâ- ¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde besi bilinmektedir. Karfl›s›ndaki II. Mahmut ve Limonlu veya Köprülü Konak adlar›yla bili- Çeflmesi 1229 (1814)’da, belki de eski çeflme- nen meflhur Ali Pafla Kona¤›’n›n alt›nda idi. nin yerine yap›lm›flt›r. Ahflap yap› mimarîmizin en güzel örneklerin- den biri olan bu üç katl› yap›, daha sonra Ma- Mezar tafl›n› and›ran namazgâh tafl› üzerinde, beyinci Sami Bey’in uhdesine geçmifl ve 1940 befl sat›r halinde flu kitâbe bulunuyordu. tarihlerinde de çeflme ile beraber y›kt›r›lm›fl ve ayn› tarihlerde de arsas›na iki katl› ahflap bir Cezire-i Girit’te Hanya kalesinde bina yap›lm›flt›r. Evin alt katta bulunan mut- Sultan ‹brahim hatibi olan fak k›sm›, çeflmenin ön ve sol cephesi içine ya- merhum ve ma¤fûrün-leh Abdülaziz p›lm›fl, üst kat odas› ise bu iki duvar üzerine Efendi’nin hayrat›d›r. Ruhu için oturtulmufltur. Bu iki duvara bakarak, çeflme- el-Fatiha. Sene 1179 nin muntazam kesme tafltan yap›ld›¤› anlafl›l›r.

Çeflme ve namazgâh, Hanya kalesinde Sultan Çeflmenin gerisindeki Limonlu Konak Hama- ‹brahim Camii hatibi Abdülaziz Efendi’nin ru- m›’n›n ince tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan

1033 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Teknenin üzerinde dört musluk ve bunun üze- rinde ise fiair Faik Efendi’nin befl sat›r halinde haz›rlad›¤› flu kitâbe vard›r:

Valide Sultan-› fieh Abdülmecit Hane müdam Ömr-i Nuh ihsan ide necl-i flehinflahe Girdgâr Kim Ser A¤a’y› eser-cûyi an›n Abdülgani S›dk ü ihlâs ile icrâ-y› atâyâ-y› bihâr Cûfl idüb tufan-› rahm ü flefkati cûlar gibi Eyledi bu çeflme-i rânây› binâ ol kâmkâr Nâil-i ecr ü mesubat eyleyüb zât-› Hüdâ Her içen def’-i atefl idüb kala bu yadigâr Harf-› menkûtiyle Faik söyledim tarîh-i tam Cümle dehre Kevser-i Cennet bu mâ-i çeflmesâr 1261 yap›lan duvar bakiyelerini Köprülü Faz›l Pafla Abdülmecit Han Soka¤›’n›n köflesinde görmek bugün de müm- Tekne meflhur Nuh Kuyusu’nun önünde idi. Çeflmesi ön yüzü. kündür. Bu kuyu için fierif Ahmet Bin Galib Türbesi bahsine bak›n›z. Çeflme, Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmi- alem Valide Sultan’›n Bafla¤as› Abdülgani A¤a Kitâbe yazar› Faik Abdülkerim Efendi, müzeh- taraf›ndan 1261 (1815) tarihinde yapt›r›lm›fl- hib (alt›n suyu ile yap›lan yald›zlama sanat›) t›r. A¤a, 1269 (1852-53)’da Hazine Vekili ol- olup, 1270 (1853-54)’te ‹ran’a gitmifl ve orada mufl ve 1276 (1859-60) tarihlerinde de vefat vefat etmifltir. etmifltir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/342 Abdülgani A¤a ve 4/3 Abdülgani A¤a’n›n bu çeflmeden baflka bir de Faik Efendi) (E. Yücel, ‹stanbul Namazgâhlar›, Hayat Ta- namazgâh› vard›. Namazgâh Nuhkuyusu As- rih Mec. 1972, Say›: 1, s. 51) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95) kerlik fiubesi olan eski karakol binas›n›n sa¤ (E. Koçu, Abdülgani A¤a Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/81) (fi. taraf›nda ve Seyyid Ahmet Deresi’ne giden yo- Akbatu, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyet’in 50. Y›l›nda lun sol köflesinde idi. Namazgâh tafl› kaybol- ‹stanbul 1973 Y›ll›¤›, s. 486) (Mustafa Özdamar, Namaz- mufltur. Burada k›ble tafl›ndan baflka bir kuyu gâhlar, Vak›flar. Der. 20/235) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, ve önünde 1261 (1845) tarihli bir tekne vard›. 2/5) Yekpare mermerden, kapakl› olarak yapt›r›lan Abdülmecit Han bu tekne yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Üsküdar’da Çeflmesi’nin Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindeki Kara arka yüzü. Davut Pafla Camii avlusuna nakledilmifl ve ku- ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹ yu da kapat›lm›flt›r. eflme, Kad›köy-Haydarpafla R›ht›m Cad- Çdesi üzerinde ve eski Darü’l-eytâm (Ye- timler Yurdu), sonra Emraz-› sâriye Hastaha- nesi (‹ntaniye yani bulafl›c› hastal›klar, Verem Hastahanesi) ve son olarak da Ticaret Lisesi olan binan›n bahçe duvar› önündedir. Haydar- pafla Köprüsü’nün Üsküdar taraf›ndaki aya¤›- n›n bafllad›¤› yerdedir. Bu köprü yap›l›rken toprak ile örtülmüfl olup, bugün yaln›z üst k›s- m› görülmektedir. Köprüden ilk tramvay 28 Nisan 1947 tarihinde geçmifltir.

Çeflme, Türk barok mimarîsi üslûbunda olup, mermerden yap›lm›flt›r. Her taraf› kabartma flekillerle süslenmifl olan çeflmenin mermer ke- meri üzerinde on m›sral› bir kitâbe ve bunun

1034 Üsküdar Çeflmeleri iki yan›nda müzik aletine benziyen flekiller vard›r. Haznesi arkas›ndaki mektebin bahçe- sinde ve toprak alt›ndad›r.

Okunmaz haldeki kitâbesi fludur:

Çeflme-sar-› ma’delet Abdülmecid Han’›n Hudâ Feyz-i zât›n k›ld› bâdî-i hayât-› kâinât Hân Selim-i sâlisin Darü’s-saâde a¤as› Halid A¤a nâm deryâ-mekremet bir pâk zât Yapd›rub bu çeflmeyi sonra harâb olmufl idi Görüb ol flâh-› cihân ihyâya k›ld› iltifât Cûybâr-› flevket u iclâlin ol flâhen-flehin Haflre dek k›lsun Hüdâ reflk-âver-i fiatt u F›rat Cevher-i tarih-i Ziver suyun› bulsa sezâ K›ld› Han Abdülmecid icrâ güzel ayn-› hayat 1255(1839-40)

Bir menzil çeflmesi olan bu eser, kitâbesinden Halit A¤a’n›n 1211 (1796) tarihli çeflmesi ve de anlafl›laca¤› üzere Sultan III. Selim’in Da- namazgâh› vard›. Bugün Haydar Baba Türbe- Darü’s-saade A¤as› rü’s-sade A¤as› Halit A¤a taraf›ndan yap›lm›fl si’nde olan kitâbesi fludur: Halit A¤a’n›n ve zamanla harab oldu¤undan Sultan Abdül- muhteflem lâhdi. mecit taraf›ndan yenilenmifltir. ‹lk kitâbesi bu- Sâhibu’l-Hayrat Darü’s-saâdetü’ / fl-fierife A¤as› lunamad›¤›ndan Halit A¤a’n›n çeflmenin bâ- Halid A¤a. 1211. nisi mi yoksa tamir edeni mi oldu¤u bilinme- mektedir. Halit A¤a, haznedar-› flehriyarî iken 1206 (1791) tarihinde Darü’s-saâde A¤al›¤›’na Kitâbe, Ahmet Sad›k Ziver Pafla taraf›ndan ha- atanm›fl ve 17 Rebiyülevvel 1213 (29 A¤ustos z›rlanm›flt›r. Ziver Pafla, 1208 (1793-94)’te 1798) günü vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Bosta- Merkez Efendi Dergâh› karfl›s›ndaki evlerinde niskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan Türbesi do¤mufltur. 1814’te meflhur Halet Efendi’nin bahçesindedir. kitâbet hizmetine girmifl ve onun 1822’de Konya’ya sürülmesinde birlikte gönderilmiflti. Haydarpafla Mesiresi bahsine bak›n›z. Sonra af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve 1825’te meflhur Rumeli Seraskeri A¤a Hüseyin(Pa- Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, fla)’ya kâtip olmufltu. O¤lu Selâhattin Bey, 2/392-436) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerinde- Sadrazam Ali Pafla’n›n damad› idi. ki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/85) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, 21 Zilhicce 1277 (30 Haziran 1861)’de veza- ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/115) (Mir’at-i ‹stanbul, s. retle Harem-i fierif-i Nebevî meflîhatine me- 34-35) (Sicill-i Osmânî, 2/265) (‹nal, Son As›r Türk fiairle- mur olmufl ve 14 Zilhicce 1278 (12 Haziran ri, s. 2042) (Asar-› Ziver Pafla, 1313 Süleymaniye Kütüp. 1862)’de Mekke’de vefat etmifl ve Cennetü’l- Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 104) Bâkî’de Hazreti Osman civar›na defnedildi. Eserleri ‘Asar-› Ziver Pafla’ ad›yla bas›lm›flt›r. Sultan Mahmut ve Abdülmecit zamanlar›nda yap›lan hay›r eserlerine ve resmi daire kap›la- ABDÜLMEC‹T HAN r›na hak olunan tarih manzumelerinin ekserisi MEYDAN ÇEfiMES‹ onundur. (BEYL‹K ÇEfiMES‹) K›zlar A¤as› Halit A¤a’n›n Kad›köyü’nde, Ha- lit A¤a Soka¤› üzerinde 1209(1794) tarihli gü- eflme, Harem ‹skelesi civar›nda, Selimiye zel bir çeflmesi daha vard›r. ÇK›fllas›’n›n kuzey taraf›nda ve Selimiye ‹s- kelesi Soka¤›’n›n üzerindedir. Yeri için Meh- Abdülmecit’in ihya etti¤i çeflmenin yerinde met Tahir Efendi Camii bahsine bak›n›z.

1035 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Asker-i flâhânesiyle hem bu semtin halk›n›n ‹tdi ihyas›n murad ol fiah gerr ü bi-s›fat Yapd›rub bu çeflmeyi k›flla civar›nda o fieh Eyledi bu cây› elhak ravza-i Cennet simât Cûybâr-› lutf›n› ol rütbe icrâ k›ld› kim Oldu bu ayn›-› inâyet bâis-i reflk-i F›rat Asker-i flâhânesi ile ahâlî hakk›na fiüphesiz bu çeflmedir bir gûne feyz-i iltifât Hakk ide cari yedi iklime hükmün ol flehin Bu du’âdan Zemzem’e sald›kca dehre flefl cihât Buldu suyun cevher-i târih-i Ziver hâmeden ‹tdi cârî Padiflah bu suda nev aynü’l-hayat 1257(1841)

Kitâbe, flair Ziver Pafla taraf›ndan haz›rlanm›fl- Bu muazzam meydan çeflmesi, kesme tafl ve t›r. Kendisi için, yukar›da geçen di¤er Abdül- Beylik Çeflmesi’nin tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Her yüzünde mecit Han Çeflmesi bahsine bak›n›z! arkadan görünüflü. üçer muslu¤u ve çeflmeyi f›rdolay› çeviren mer- Öndeki tafl binan›n mer yalaklar› vard›r. Beflik tonoz dam› kiremit Çeflmenin bânisi Sultan Abdülmecit, Sultan yerinde eskiden, tek örtülü iken son tamirinde bunlar kald›r›larak II. Mahmut’un o¤ludur. 25 Nisan 1823’te do¤- katl›, ahflap Harem beton ile s›vanm›fl ve ayr›ca bir de saçak yap›l- mufltur. 1 Temmuz 1839’da ve onalt› yafl›nda ‹skelesi Karakolu m›flt›r. oldu¤u halde tahta ç›kt›. Gülhane Hatt› Hümâ- bulunuyordu. yunu onun zaman›nda ilân edilmifltir. ‹ngiltere Çeflme, Selimiye K›fllas›’ndaki süvari askerleri ve Fransa ile beraber Rusya’ya karfl› baflar›l› beylik atlar›n›n sulanmas› için yapt›r›ld›¤›n- harpler de onun devrinde yap›lm›flt›r. dan Beylik Çeflme ismiyle de an›l›r. Kendisinin bir çok hay›r eserleri vard›r: “Mek- Caddeye bakan cephesinde onalt› m›sral› mer- ke-i Mükerreme’nin Alt›n olu¤u ve Harem-i mer bir kitâbesi vard›r. Kitâbenin orta k›sm›n- fierif’i tamir ve Hücre-i Aliyye ile Beyt-i Cib- da günefl flual› bir madalyon ve bunun iki ya- ril’i tevsi ve Babü’r-Rahme’ye üç flerefeli bir n›nda sekizer m›sra bulunmaktad›r. Madalyo- minare infla ve H›rka-i fierife’ye iki minareli nun içine Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› kaz›n- bir cami-i flerif ile bir daire bina ve Ortaköy’e m›flt›r. Çok harap durumda iken 1961-62 ta- iki minareli ve Yahya Efendi yak›n›nda ve rihlerinde tamir edilmifltir. Teflvikiye’de birer minareli mükemmel cami-i flerifler infla” ettirmifl ve ayr›ca, “Mekteb-i Kitâbesi fludur: Harbiye ve Bahriyye ve Dolmabahçe Saray-› Hümâyunlar›yla Mecidiye ad› alt›ndaki bil- Çeflme-i mâü’l-hayât-› saltanat-› flâh-› cihân cümle k›fllalar ve sair hayrat ise mülk teba’lar›- Hazret-i Abdülmecid Han âbrûy-› kâ’inât na bahfliflleridir.” Saye-i adlinde ol yenbu’-› feyz-i flevketin Müstefiz olmakda her dem mü’minîn ve mü’minat Sultan Abdülmecit, 25 Haziran 1861 tarihin-

Beylik Çeflme kitabesi.

1036 Üsküdar Çeflmeleri de vefat etmifl ve Çarflamba’da Yavuz Sultan Selim Camii yan›ndaki hazîrede hususi türbe- sine gömülmüfltür.

Çeflmenin suyu yokuflun bafl›na yak›n bir yerde bulunan bir bahçenin içindeki kuyudan temin edilmifltir. Kuyunun üzeri bir tonoz ile örtül- müfltür.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/53-54) (‹. Ta- n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/438) (F. Güneri, Selimiye K›fl- las› ve Selimiye Camii, Tez. No: 4016) (Asar-› Ziver Pafla, 1313, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 119) (M. Nirven, Beylik Çeflme Suyu, ‹stanbul Ans. 5/2699)

AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹ Kitâbenin tarih beyti, manzumeden ayr› yaz›l- m›flt›r. Ahmediye Camii ündo¤umu Caddesi üzerinde ve bu cadde Çeflmesi’nin kitabesi. Gile Esvapç› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bu- Çeflmenin ayna tafl› üzerinde 1280 (1863) tarih- lunan Ahmediye Camii Külliyesi’nin k›ble ta- li, befl sat›rl›k flu tamir kitâbesi bulunmaktad›r: raf›ndaki avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kap›n›n sol taraf›nda Ahmediye Sebili, Çeflmenin üs- “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” tünde ise, bir zamanlar tekke olarak kullan›lan Cennet-mekân Gazi Sultan Mahmud Han-› Sani Ahmediye Mektebi bulunmaktad›r. Yeri ve aleyhi Rahmetü’l-Bârî bânisi için Ahmediye Camii bahsine bak›n›z. Hazretlerinin harem-i ismet-penahilerinden üçün- cü ikbali Çeflme, Türk çeflme mimarîsinin en güzel ör- neklerindendir. Som mermerden yap›lm›flt›r. Zarif bir mihrab› and›ran ayna tafl›n›n üzerin- de tavufl kuflu kuyru¤u biçiminde kabartma bir flekil vard›r. Ayna tafl›ndaki gül kabartmalar› ile setlerden bafllay›p kitâbenin üstünden dola- flan çiçek motifli bezemeleri pek göz al›c›d›r. Yüzünün iki yan›na ince, narin sütun kabart- malar› yap›lm›flt›r.

Kemer vazifesi gören, yelpaze biçimindeki fle- kil üzerinde befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:

Zehi dil-cû-y› zîba çeflmesâr-› rûh-perver kim Atafl-› ümmete mâü’l-hayât› eyledi icrâ Zehî hât›r güfla aynü’l-hayât-› hûb manzar kim Bakup reflk eyler ana çeflme-i mihr-i cihân-ârâ Hilâl-i iyd e¤er zencir-i râh-› kehkeflan birle As›lsa Kefçe-âsâ tâk›na flâyestedir hakkâ Bu dilkefl çeflmesâr›n âb-vefl bânîsinin dâ’im Zülâl-i tab’›n› gerd-i kederden pâk ide Mevlâ Bu m›sra’la didi hâtif ana bir bî-bedel târîh Emînzâde bu ayn-› çeflmesâr› eyledi icrâ Ahmediye Camii 1134(1721-22) Çeflmesi.

1037 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Mir’at-i ‹stanbul adl› eserin sahibi Mehmet Ra- if Bey, “Camiin bitifli¤inde büyücek bir çeflme üzerinde k›z rüfldiye mektebi bulunmaktad›r.” demektedir. Çeflme, bu mektebin alt›nda idi. Ahmediye Mektebi bahsine bak›n›z. Okul son Ahmediye Camii defa 1289 (1872)’de tamir edilmiflse de bir bânisi, Tersane Emini müddet sonra yanm›fl veya harap oldu¤undan, Ahmet A¤a’n›n çeflmenin ön yüzü yerinden al›narak camiin, Kas›mpafla’da, caddeye yak›n hazîre duvar› üzerine, flimdiki Dörtkuyular mevkiin- yerine monte edilmifltir. Bu bak›mdan çeflme- deki büyük çeflmesi. nin haznesi yoktur. Mektebin yeri hâlâ arsa A¤a’n›n burada bir halindedir. çeflmesi daha vard›r. Sade ve som mermerden yap›lm›fl olan çeflme- Devletlû Tiryal Han›m Hazretleri’nin iflbu mâü’l- nin hiç bir yerinde kitâbesi yoktur. Ahmediye hayat›n Camii yap›l›rken avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›na bir Menba’›ndan bed’ile mecras›n›n mücedded hük- çeflme yap›lm›fl oldu¤undan bu ikinci çeflmenin münde tamir ve ihyas›na bir Saka Çeflmesi oldu¤u san›lmaktad›r. Halk Himmet ve bu babda na’il-i / muvaffakiyyet ol- bu çeflmeye Pirinççi Çeflmesi demektedir. mufllard›r. sene 1280 fî 27 R Tophane’de, Bo¤azkesen Caddesi üzerinde, Gül Baba türbedar› Pirinççi Tahir Efendi’nin Çeflme, 11 Ekim 1863 tarihinde Tiryal Kad›n o¤lu Pirinççi ‹brahim Efendi’nin bugün de taraf›ndan tamir edilmifltir. Kendisinin Büyük mevcut olan 1287 (1870) tarihli bir çeflmesi Çaml›ca’da, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi vard›r. ‹htimal Üsküdar’daki bu çeflmeyi de bu Köflkü kap›s›n›n sol taraf›nda, 1871 tarihli bir zat tamir ettirmifltir. çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›- n›z. 1300 (1882-83)’te vefat eden Tiryal Ha- Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108) n›m’›n kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbe- si’ndedir.

‹kinci Valide Sultan hükmünde kabul edilir ve hürmet görürdü.

Bu çeflmenin biraz afla¤› taraf›nda mermer bir çeflme daha vard›r. Ahmet A¤a Çeflmesi ile ‹b- Tersane Emini Ahmet nülemin Ahmet A¤a Çeflmesi bahislerine ba- A¤a’n›n Tophane’de k›n›z. Karabafl Caddesi üzerindeki Çeflmesi. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/306) (E. Ko- çu, ‹stanbul Ans. 1/378) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108) (Sicill-i Osmânî, 1/28 Tiryal Han›m, s. 245 Ahmed A¤a) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/9) (H. fiehsuva- ro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 203)

AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹) ündo¤umu Caddesi ile Kefçedede Mekte- Tophane’deki,Ahmet Gbi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n A¤a Çeflmesi’nin sol köflesinde idi. Tam karfl›s›nda Ahmediye kitabesi. Camii ve muvakkithanesi vard›r.

1038 Üsküdar Çeflmeleri

AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹

eflme, eski ad› Uzunyol olan, flimdiki ÇSümbülzâde Soka¤› ile Aç›ktürbe Soka- ¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Ahet Çelebi Ca- mii’nin avlu kap›s›n›n sol taraf›nda idi. Bugün yerine, Terkos muslu¤u konmufltur.

Çeflme, cami ile beraber, 975 (1567-68) tari- hinde Ahmet Çelebi taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r. Bu cami bahsine bak›n›z.

Çeflme, 1920 tarihinden evvel y›k›lm›flt›r.

AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI eflme ve namazgâh, Millet Bahçesi mevki- Çinde ve bu park›n sa¤ taraf›nda ve Ramiz Pafla Ç›kmaz Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Pirinççi Çeflmesi.

Bu çeflmeden ve önündeki genifl hayvan sula- Az ileride, Sultan II. Abdülhamit’in kahveci- maya yarayan yala¤›ndan eser kalmam›flt›r. Et- bafl›s› Mustafa A¤a’n›n 36 odal›, üç katl›, ah- raf›n›, alçak kesme tafl bir duvar›n çevirdi¤i flap köflkü vard›. Namazgâha 3-4 tafl basamakla ç›k›l›yordu. Sa¤ taraf›nda kitâbesiz ve suyu daima akan bir çefl- Soka¤a ismini veren Ramiz Pafla, Sultan Ab- mesi ve merdivenin karfl›s›na gelen sol köflede dülhamit ve Sultan Abdülmecit’in ricalinden ise namazgâh tafl› bulunuyordu. Bu taflta, hiç- olup bu namazgâh›n sol taraf›nda ve büyük bir yaz› ve tarih olmay›p yaln›z bir kandil ka- bahçe içinde cesim bir köflkü bulunuyordu. bartmas› vard›. Köflkün Seyisler dairesi elan durmaktad›r.

Birkaç sak›z a¤ac›n›n gölgeledi¤i namazgâhta, Kaynak: (Gezi Notu) yaz aylar›na rastlayan Ramazan gecelerinde, teravih namaz› k›l›nd›¤›n› ve yerlere has›rlar, hal›lar serildi¤ini buran›n yafll›lar› söylüyor. AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, Nakkafl- Kbaba Çöpçüler mevkiinde, Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤›’n›n sol köflesine yak›n bir yerde ve eski Nakkaflbaba karakol binas›n›n arkas›nda idi. 1956’da hiç gere¤i yokken y›kt›- r›ld›. Yeri hâlâ arsad›r. Arkas›nda büyük bir bostan vard›r.

Çeflme muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Genifl yüzündeki yuvarlak kemerli ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle sütun kabartmalar› yap›l- Ahmet Efendi m›flt›r. Aln›na ve bir madalyon içine: Çeflmesi ve Namazgâh› “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” vaziyet korikisi.

1039 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ayet-i kerimesi yaz›lm›flt›. AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ Cephesinin sa¤ ve sol taraf›nda birer kemerli kap› vard›. Sa¤daki kap›dan ve bir tafl merdi- eflme, eski Çit Soka¤› yeni Neyzenbafl› ven yard›m› ile çeflmenin haznesi üzerindeki ÇHalil Can Soka¤› üzerindedir. namazgâha ç›k›l›yordu. Soldaki kap›dan ise, tafl bir odaya giriliyordu. Bu oda bugün de Ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Önün- mevcuttur. Odan›n f›rt›nal› havalarda yolcula- deki yalak yok olmufltur. Baflka hiç bir tezyina- r›n s›¤›nmas› için yap›ld›¤› rivayet edilir. t› olmayan bu basit çeflmenin arkas›nda y›¤ma tafltan yap›lm›fl bir haznesi vard›r. Kemeri üzerinde flu kitâbe vard›: Kitâbesi aynen fludur: Nâmdâfl-› Fahr-i Âlem zair-i beyt-i haram Âb-› rûy-› hâcegân hayrat ü cûd›n mazhar› “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” Fî-sebîlillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyad idüb Vergi müdürlü¤ünden mütekait Ahmet fiakir Sû-besû sirab ü mesrûr itdi teflne dilleri Efendi’nin Ayni’yâ atflane bir bir söyledim tarih-i tam Hayrat›d›r. 1325 (1907) Al iç icra eyledi Ahmed Efendi Kevser’i 1239 (1823)

Çeflme, Hoca Ahmet Efendi taraf›ndan yap›l- ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹ m›flt›r. ultantepe’de, Servilik Caddesi ile Balç›k Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, SSoka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ 2/416) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der. köflesindedir. Hemen yan›nda, Mumcubafl› 20/236) (Aynî Divan›, s. 322) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Mescidi ve Mektebi, arkas›nda ve yol afl›r› yer- 2/8) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189) de fieyh Cemaleddin Efendi Tekkesi ve ‹mam Hüsnü Soka¤› üzerinde ise Sultantepe’ye ismi- ni veren Mihrimah Sultan Saray› vard›. Servi- lik Caddesi ile Balç›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yer- de (No: 1) yap›lan bir hafriyat s›ras›nda mer- mer bir sütun bulunmufltur. Bunun saraya ait oldu¤u san›lmaktad›r. Üsküdarl› ressam Cevat Bey’in de (1870-1939) haremli selâml›kl› bü- yük köflkü bu çeflmenin biraz ilerisinde idi.

Çeflme tamamen muntazam kesme tafltan ya- p›lm›flt›r. Ayna tafl› küçük olup arkas›nda çok büyük haznesi vard›r. Haznenin üstü çat›s›z ol- du¤undan yan›ndaki ev taraf›ndan bahçe ola- rak kullan›lmaktad›r. Kemeri üzerinde flu ibare vard›r:

Sâhibu’l-hayrât Arslan A¤a rûhi çün Fatiha sene 1056

Bânisi Arslan A¤a, Seydiflehirli Kurt A¤a’n›n o¤ludur. Valide kethüdas› Behram A¤a’n›n hizmetinde iken efendisinin 1056 (1646) tari- hindeki vefat› üzerine, Sultan ‹brahim zama- n›nda Kösem Valide Sultan’›n kethüdas› ol- mufltur. 1060 (1650)’de vefat eden Arslan Ahmet fiakir Efendi A¤a, fieyh Camii mihrab› önüne gömülmüfl- Çeflmesi. tür.

1040 Üsküdar Çeflmeleri

Çeflmenin kitâbesi 1056 tarihli oldu¤u halde “ruhi çün Fatiha” ibaresi kullan›lm›flt›r. Oysa o tarihte Arslan A¤a sa¤ idi.

Evliya Çelebi, Üsküdar’›n saraylar›n› sayarken, “Kösem Sultan misafirhanesi, ayanlar›n ve bü- yüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Ars- lan A¤a oturmaktad›r.” demektedir. Çelebi, Arslan A¤a’n›n bir de cami yapt›rd›¤›n› belirt- mektedir. Kumru Mescidi, fieyh Camii ve Ars- lan A¤a Suyu bahislerine bak›n›z.

Arslan A¤a’n›n efli Ayfle ve k›z› Ümmihani hatunlar›n kendi adlar› ile an›lan bir çeflme- leri vard›r. fieyh Camii Çeflmesi bahsine ba- k›n›z.

Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/233) (‹. Tan›fl›k, ‹s- tanbul Çeflmeleri, 2/268) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-174) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 139) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089) (Nâ- z›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular, s. 42 (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 59) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u I, s. 229, Çeflme, 26 Safer 1320’de ta- mir edilmifltir)

AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹

o¤anc›lar Meydan› ile Salacak aras›nda Duzanan Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sa¤ ta- Kitâbeyi haz›rlayan fiair Sadi, maliyeden yeti- raf›nda ve biraz afla¤›da, Hac› Ahmet Pafla Ha- flip Hotin Defterdarl›¤›nda bulunmufl ve 1161 Sultantepe’de mam›’n›n karfl›s›nda idi. Yak›n zamana kadar (1748) y›l›nda ölmüfltür. Arslan A¤a Çeflmesi. bu çeflmenin harabesi duruyordu. 1972 sene- sinde yerine yapt›r›lan bir apartman ile orta- Atike Sultan, III. Ahmet’in k›z›d›r. 20 Safer dan kalkm›flt›r. 1124 (29 Mart 1712) tarihinde do¤mufl, 6 Mart 1724’te Sadrazam Nevflehirli ‹brahim Pa- Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Te- fla’n›n o¤lu Genç Mehmet Pafla ile evlendiril- varih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini kay- detmifltir ki o da fludur:

Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim odur Cümle ehl-i hâcetin hep dest-gîr ü hemdemi Üsküdar’› eyledi ihyâ âb-› iltifat Feyz-i ihsâniyle sîr-âb itdi o cây hurremi Nûr-› ayn› revnak-› gülflen-sarây-› devleti Duhter-i pâkîzesi nisvân-› dehrin ekremi Eyledi ihyâ bu zîba çeflmeyi Allah içün Oldu hayr-› câriye k›ld› du’ac› âlemi Su gibi ezberledi Sa’di gören tarihini Arslan A¤a K›ld› icrâ Atike Sultan mâ-i Zemzem’i Çeflmesi’nin yerini 1141(1728-29) gösterir kroki.

1041 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

mifl ve 1738 tarihinde 25 yafl›nda oldu¤u halde AYRILIK ÇEfiMES‹ veremden vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da (AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) Yeni Cami Türbesi hazîresinde, Yenicami Caddesi üzerinde, hâcet penceresi arkas›nda eflme, ‹brahim A¤a Camii civar›nda ve ve Damat ‹brahim Pafla’n›n efli Fatma Sul- Çbefl yolun birleflti¤i meydandad›r. Bugün tan’›n ayak ucundad›r. Lâhdi üzerindeki flâhi- Üsküdar ilçesi hudutlar› d›fl›nda bulunmas›na dede on m›sral› bir kitâbesi vard›r. Fakat, do- ra¤men, bu kitaba al›nmas› icap etmifltir. Çün- kuz m›sra› okunmaz hale gelip erimifltir. Son kü Ayr›l›k Çeflmesi’ni Üsküdar tarihinden ay- m›sra fludur: r› düflünme¤e imkân yoktur. Üsküdar’da baflla- yan bütün yolculuklar ve merasimler burada Atike Sultan’›n ola menzili dâr-› cinân tamamlanm›fl ve son u¤urlamalar ile ilk karfl›- 1150 fî 12 Z. lamalar bu yerde olmufltur.

Atike Sultan, 2 Nisan 1738 tarihinde vefat et- Osmanl› döneminden evvel, gerek Roma ve mifltir. gerekse Bizans devirlerinde de buras› önemini muhafaza etmifltir. Bizans ‹mparatorlu¤u zama- Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, kitâbenin n›nda pek meflhur bir ‘Ayr›l›klar Merhalesi’ idi. ikinci m›sra›n›: Anadolu içlerine gidecek olan ordular, ker- vanlar ve yolcular burada yap›lan törenlerden Eyleyen sebkat-› vücuhiyle malum-› akdemi sonra u¤urlan›rd›.

fleklinde yazm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Ayr›l›k Çeflmesi, Bizans devrinde ‘Hermago- Mehmet Raif Bey’in görerek kaydetti¤i m›sra ras Memba›’ ad›yla bilinirdi. Çevresi ç›nar ise yukar›da yaz›lm›flt›r. Ayvansarayl›, Büyük a¤açlar›yla bezenmiflti. Çeflmenin Bizans ve Çaml›ca Çeflmesi’nin kitâbesini de oldu¤un- Osmanl› dönemlerinde tafl›d›¤› ad›n ifade etti- dan baflka kaydetmifltir. ¤i mana, hemen hemen ayn›d›r. Hermes, ayn› zamanda ticaret kervanlar›n›n koruyucu ma- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, budu idi. Haz›rlayan, F. Derin-V. Çabuk, s. 49) (Sicill-i Osmânî, I/5l) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, Charles Texier (1802-1871), Küçük Asya adl› 2/344) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72) (Sicill-i Osmâ- eserinde; nî, 3/26 Sa’di, Abdülbaki Efendi) (Silâhdar Meh- Ayr›l›k Çeflmesi ve met A¤a, Nusretname, Sadelefltiren ‹smet Par- “Kad›köy Burnu’nun teflkil etti¤i küçük koyun çevresi. maks›z II/282) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›n- solunda güzel bir ç›nar a¤ac› ile gölgelenmifl lar› ve K›zlar›, s. 91) çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Bu çefl- me, eski zamanlarda Hermagoras Memba› ad›y- la an›l›rd›.” demektedir.

Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, “Bu mahalde, her sene Surre kalkt›kda dua olunur ve azim cemi- yet olur. Yolcular dahi ekseri bu mahalden ya- k›nlar›na ve akrabalar›na veda etmeleriyle Ay- r›l›k denmekle flöhret bulmufltur. Ad› geçen mahallin bir çeyrek mesafe ötesinde vaki Sö- ¤ütlü Çeflme denmekle maruf mahalle dahi Ay- r›l›k Çeflmesi denir.” demektedir.

1786 tarihinde Kauffer taraf›ndan yap›lm›fl olan bir haritada Üsküdar’› ‹zmit’e ba¤layan yegâne yol üzerindeki bu yerde 5-6 yap›n›n bu- lundu¤u, Haydarpafla ad›yla isimlendirildi¤i ve ayr›ca Sö¤ütlü Çeflmesi’ne de Çiçekçi Çeflme- si ve bugünkü Hasanpafla Mahallesi’ne de Çi- çekçi Bahçesi denmifl oldu¤u görülmektedir.

1042 Üsküdar Çeflmeleri

Hammer, Bo¤aziçi adl› eserinde Ayr›l›k Çefl- mesi’nden Gölgeli Çeflme diye bahseder ve çeflmenin etraf›nda bir ç›nar korulu¤unun bu- lundu¤unu ileri sürer.

Ayr›l›k Çeflmesi ve çevresi 1914 y›l›na kadar eski vaziyet ve hususiyetini muhafaza etmiflti. Çeflmenin çevresi ulu ç›narlar, genifl bahçeli kahveler, birkaç bakkal dükkan› ile oldukça flenlikli bir yerdi. Yar›m as›r önce de yan›nda- ki ‹brahim A¤a Çay›r› bir mesire yeriydi. 1880-1890 tarihlerinde bahçesinde çalg›lar ça- l›n›r, tulûatç›lar oyun oynat›rlard›. Biraz afla¤›- da ise Haydarpafla-‹zmit demiryolunun ilk tari- hî ahflap istasyon binas› vard›. Ayr›l›k Çeflmesi kitabesi. Çeflmenin hemen alt›nda bir ‘Redif Karakolu’ yan›nda bir asker kulübesi ve bu kulübenin Çeflmenin ilk bânisi gibi gözüken Gazanfer içinde de ‘Silâhendaz’ bir nöbetçi bulunurdu. A¤a, 23 Recep 1011 (6 Ocak 1603) tarihinde Burada s›k s›k dolaflan Ferahiyeli ‘Kanunlar’ vuku bulan Sipahi ‹htilali s›ras›nda kurulan ayak (inzibat çavufllar›) emniyeti sa¤larlard›. Çefl- divan›nda, düzenin bafll›ca bozucular›ndan bi- menin tam karfl›s›nda Ayr›l›k Çeflmesi Namaz- ri olarak suçlanm›fl ve sipahiler ile padiflah›n gâh› ve onun arkas›ndaki tepede de bir kasr-› gözleri önünde, Darü’ssaâde A¤as› Zenci Osman hümâyun vard›. A¤a ile birlikte bafllar› kesilmek suretiyle idam edilmifltir. ‹stanbul’da Bozdo¤an Kemeri’nin 1928 y›l›nda iflletmeye aç›lan ve Kas›m 1967 hemen yan›ndaki muhteflem medresesinin av- tarihinde de kald›r›lan tramvaylar bu çeflme- lusundaki türbesinde medfundur. Kendisinin nin yan›ndan geçerdi. bu eserlerden baflka, ‹stanbul’da çeflmeleri, E- yüp Otakç›lar’da sebili, Gediz Kasabas›’nda bir Ayr›l›k Çeflmesi. Çeflmenin sol taraf›nda, Araplar Mezarl›¤› ad›y- cami ile mektebi vard›r. la da bilinen Ayr›l›k Çeflmesi Mezarl›¤› vard›r. Namazgâh›n yan›nda, yol boyunca uzanan kabristandan eser kalmam›flt›r.

Klâsik üslûptaki çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Küçük, mermer ayna tafl›n›n iki yan›nda maflrapal›k ve bunlar›n üzerinde, di- limli kemerinin alt›nda iki kitâbe vard›r. Üst- teki kitâbe sekiz m›sral› olup fludur:

Han Mahmud’un cenab-› Kibriya Zat›n itsün menba-› lutf u atâ Çeflme-i pâk-i Gazanfer A¤a’n›n Bul›cak dehrin mürûrile fena Kapu A¤as› kerim-i hayr-i halef Ahd-i lütfunda güzel k›ld› bina Geldi bir hayr ehli tarihin didi Pak ihya eyledi Ahmed A¤a 1154 (1741-42)

Kitâbeden, evvelce mevcut olan k›zlara¤as› Gazanfer A¤a Çeflmesi’nin bu kerre Kapua¤as› Ahmet A¤a taraf›ndan tamir edildi¤i anlafl›l- maktad›r.

1043 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflme ve namazgâh bânisi Ayfle Hatun’un flâhidesi.

Ayfle Hatun Namazgâh Çeflmesi’nin arka yüzü. 1209 tarihli mihrap ayeti görülmektedir.

Yukar›da yaz›l› bulunan birinci kitâbenin al- Çeflmenin saçak k›sm›na oymal› bir kornifl yer- t›nda, bir sat›r halinde flu ikinci kitâbe bulun- lefltirilmifltir. Ayna tafl›n›n önündeki yala¤›n maktad›r: iki yan›na da birer hayvan yala¤› konmufltur.

Dürriye Sultan’›n ruhi çün el-Fatiha Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 106, 1340 (1921-22) 132) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1631- 6/3428, 11/6024) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/159) (‹s- Bu menzil çeflmesini ikinci defa tamir ettiren tanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. S. Eyice ve K. Özergin, Sa- Dürriye Sultan, Padiflah Mehmet Reflat’›n bü- y›:13, s. 90-121) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/346) yük o¤lu Mehmet Ziyaeddin Efendi’nin ve- (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Charles Texier, Küçük Asya remden ölen k›z›d›r. 4 Temmuz 1905 tarihinde Tarihi, I-II-III, Ali Suat Tercümesi, Matbaa-yi Âmire 1339- do¤mufl ve 17 yafl›nda oldu¤u halde 15 Tem- 40) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, 23 A¤ustos muz 1922’de vefat etmifltir. Annesi Ünsiyar 1952 Cumhuriyet) Han›m’d›r.

AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI

eflme, Duvardibi mevkiinde, T›bbiye ÇCaddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin bir- leflti¤i yerde ve Nuhkuyusu Caddesi’nin sol kö- flesine yak›n bir yerdedir. Rodosîzâde Ahmet Fethi Pafla ailesi hazîresinin yan›na yap›lm›flt›r. Hazîrenin biraz gerisinde bu ailenin yapt›rd›¤› Karacaahmet Camii, karfl›s›nda Serasker Na- m›k Pafla ailesi hazîresi ve bu hazîrenin hemen arkas›nda ise, ‹stiklal Harbi’nde ‹zmir’e ilk gi- ren ve Sar›k›flla’ya ilk Türk Bayra¤›’n› çeken fierafettin Güngör Bey’in aziz kabri vard›r. Ya- k›n tarihe kadar bu çeflmenin karfl›s›nda, Hati- ce Han›m Sebili ve yan›nda ise Duvardibi Ka- rakolu vard›. Sebil 1930 tarihlerinde yok ol- mufltur. Ayfle Hatun Namazgâh Çeflmesi. Çeflme yekpare mermerden yap›lm›flt›r. Bir Namazgâh›n mermer çeflmeden çok zarif, güzel kabartma motiflerle korkuluklar› elan süslü bir dikilitafl› and›rmaktad›r. Orta yerinde görülmektedir. dört sat›r halinde haz›rlanm›fl bir kitâbesi ve

1044 Üsküdar Çeflmeleri

ayeti ve tarihi görülmektedir.

7 x 3 ad›m boyutlar›ndaki küçük namazgâh sofas› mermer olup etraf› da mermer korkuluk ile çevrilmifltir. Bunun üzeri sonradan doldu- rulmufl ön ve yan taraf› fabrika tu¤las› ile yükseltilmifl, sofaya da Cemile Sultan’›n o¤lu Besim Beyefendi için demir parmakl›kl› bir aç›k türbe yap›lm›flt›r. Besim Beyefendi’nin silindir fleklindeki flâhidesi 1279 (1862) ta- rihlidir. Namazgâh, 70 sene sonra mezarl›k olmufltur. Ayfle Hatun Çeflmesi ve Namazgâh› Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ç. Uluçay, Padisahlar›n Kad›nla- vaziyet krokisi. r› ve K›zlar›, s. 154) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/396) bunun üzerinde bir istiridye kabu¤u kabartma- (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/79) s› ve flekilli bafll›¤›nda ise bir tura vard›r. Kitâ- besi fludur:

Beray-› fladanî-i ruh-› sâhibetü AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹ El-hayrat merhume Âifle Hatun Bint-i Hasanü’r-Rodosî Ruhi çün o¤anc›lar Caddesi ile Ö¤dül Soka¤›’n›n El-Fatiha. Dbirleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde- 1209 (1795) dir. Arkas›ndaki iki katl› Ayfle Sultan Celvetî Tekkesi bugün mevcut de¤ildir. Karfl›s›nda, Çeflmenin aln›nda Mâflallah yaz›s›, bunun al- babas› Rüstem Pafla’n›n Mimar Sinan’a yapt›r- t›nda ve iki gül kabartmas› aras›nda; m›fl oldu¤u mektep, sol ilerisinde ise ‹mrahor Camii ile Baflkad›n Çeflmesi ve ‹mrahor Camii “Es-seyyid Mehmed Kâflif-1170(1756)” Mezarl›¤› vard›r. Mezarl›k bugün arsa halinde olup içindeki tafllar›n bir k›sm› yok olmufltur. tarihi okunmaktad›r. Ayfle Sultan, Kanunî’nin torunu, Mihrimah Bu durumda çeflmenin ilk defa Mehmet Kâflif Sultan ile Rüstem Pafla’n›n k›z›d›r. Rüstem Pa- Ayfle Sultan Çeflmesi. taraf›ndan yapt›r›ld›¤› akla gelmektedir. Meh- fla Mektebi’nin civar›nda, babas›ndan intikal met Kâflif’in, Ayfle Hatun’un o¤lu oldu¤unu sanmaktay›m. Yandaki hazîrede, Ayfle Ha- tun’un 1174 (1760)’ta vefat eden Mehmet A¤a isimli bir o¤lu medfundur.

Ayfle Hatun, 3 Receb 1209 (24 Ocak 1795) ta- rihinde vefat etti. Kabri yandaki hazîrededir. fiâhidesinde;

“Merhum Rodosî Mehmet A¤a’n›n annesi, Rodo- sî Ayfle Hatun bint-i Hasan A¤a” diye yaz›l›d›r.

Çeflmenin ayna tafl› ayn› zamanda namazgâh tafl›d›r. Arka taraf› nifl fleklinde olup mihrab› zincire as›l› kandil kabartmal›d›r. Aln›nda:

“Külle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab” 6 N.1209 (27 Mart 1795)

1045 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ayfle Sultan Çeflmesi kitabesi.

eden, muhteflem büyük bir saray› vard›. Ayfle tarihinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Semtin ikinci Sultan’›n burada büyüdü¤ü ve öldü¤ü san›l- eseri, 1597’de yapt›r›lan ‹mrahor Camii’dir. maktad›r. Kendisinin öz geçmifli için Ayfle Sul- Üçüncü eser ise, Ayfle Sultan Çeflmesi’dir. Bun- tan Türbesi ile Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve dan 134 sene sonra da Baflkad›n Çeflmesi yap›l- çeflmenin suyu için de Aziz Mahmud Hüdâyî m›flt›r. Suyu bahislerine bak›n›z. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey, ‹m- Bütün yüzü mermer ile kaplanm›fl olan bu klâ- rahor Semti’ni anlat›rken; “Camiin mukabi- sik çeflmenin kemeri beyaz ve k›rm›z› mermer- linde Aifle Sultan Darü’l-kurras› vard›r. Aifle dendir. Kemerinin üzerine, kitâbenin alt›na ve Sultan nam›na bina edilmifl bir çeflme mevcut iki yana birer rozet yap›lm›fl ve ayna tafl›n›n üs- olup bugün (1890) harap ve susuzdur. Karfl›- tüne de Allah yaz›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde s›nda Mihrimah Sultan’›n kârgir olarak bina iki sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulun- buyurmufl olduklar› mektep kaindir. Ad› geçen maktad›r: mahallede Sakalar Çeflmesi denmekle ma’ruf Sultan Ahmed Han Hazretlerinin 1141 Cenab-› Hazret-i Aifle Sultan (1728-29)’da bina ve inflaa ettirdikleri bir çefl- Çün ihya itdi bu azb-i Furat’› me ile 1299 (1881-82)’de Rüstem Pafla taraf›n- Didim tarihin an›n k›ld› icrâ dan yapt›r›lm›fl bir mekteb-i ibtidaî vard›r,” Zülâl-i çeflme-i aynü’l-hayat demektedir. 1007 (1598-99) Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Semtin en eski eseri Rüstem Pafla Saray›’d›r. Saray›, Kütüp. No: 1565) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 102) (‹. Burada otururken mektebi yapt›rm›flt›r. 6 Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Sultan Ekim 1553 tarihinde sadaret mevkiinden uzak- Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1638) laflt›r›ld›ktan sonra Üsküdar’da oturdu¤u bilin- mektedir. Mektebi de bu s›ralarda yani 1554 AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiMES‹ eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a ÇÇ›kmaz› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Hemen arkas›nda Kumru Mescidi’nin harabe- si bulunmaktad›r. Biraz ileride de, fiirketi Hay- riye’nin kurucusu ve Sadrazam Yusuf Kâmil Pa- fla’n›n vekilharc› Hüseyin Hâki Bey’in kona¤› vard›r. Bu konak bahsine bak›n›z.

Çeflme, XIX. yüzy›l sonlar›nda flimdiki flekliyle Ayfle ve Ümmihânî tamir edilerek klâsik hüviyeti kaybolmufltur. Hatun Çeflmesi ve çevresi. Çeflmenin bânileri, Kösem Valide Sultan’›n

1046 Üsküdar Çeflmeleri kethüdas›, Arslan A¤a’n›n efli ile k›z›d›r.

Tu¤la kemeri üç sat›r halinde flu kitâbe bulun- maktad›r:

Sâhibu’l-hayrât Valide kethüdas› Arslan A¤a Merhumun halîlesi sahibetü’l-hayrat Ayfle ve kerîmesi Ümmihânî hatunlar›n ruhi çün el-Fatiha 1060 (1650)

Arslan A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Hatun Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1635) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/268)

AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ÇEfiMELER‹ 1266 (1849-50) tarihinde yanan tekke, 1272 eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’nda ve (1855-56)’da Sultan Abdülmecit taraf›ndan Ayfle ve Ümmihânî Çünlü Hüdâyî Tekkesi’nin bu soka¤a aç›lan yenilenmifl ve bu arada da çeflme tamir edil- Hatun Çeflmesi. avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Genifl haznesi- mifltir. Kitâbe yazar› fiair Ziver Ahmet Pafla, nin üzerine camiin meflrutas› oturtulmufltur. bilgili bir Osmanl› Paflas› olup Medine’de fiey- Tam karfl›s›nda Fenârî Cennet Efendi’nin tür- hü’l-harem iken 1278 Zilhiccesinde (Haziran besi ve avlu kap›s›n›n sa¤›nda ise Kethüda 1862) vefat etti. Mehmet Pafla’n›n 1136 (1723-24) tarihli çefl- mesi bulunmaktad›r. Sa¤daki çeflmenin tak›nda da iki s›ra halinde yaz›lm›fl flu kitâbe vard›r: Aziz Mahmud Hüdâyî Çeflmeleri, yanyana iki çeflmeden ibaret olup tamamen kesme tafltan Deryâ-y› cûd ü rahmet ol-dem ki cûfla geldi yap›lm›flt›r. Soldaki çeflmenin üzerinde iki ki- Halk-› cihana k›ld› bu çeflmesâr› icrâ tâbe vard›r. Kemeri üzerindeki Arapça kitâbe Tamir olundu¤unda denildi an tarih üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olup 1033 (1623- Ab-› hayata manend oldu bu çeflme hâlâ Aziz Mahmud Hüdâyî 24)tarihlidir. Kemeri alt›nda ve kemer kavsine Efendi Çeflmeleri. göre ve dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan di¤er ki- Kitâbenin alt›nda tarih yaz›l› de¤ildir. Fakat tâbe ise fludur:

“Ve min el-mâi külle fley’in hayy” Eylemifl Abdülmecid Han’a ezel Rabb-i Mecîd Feyz-i envâr-› Hüdâyî zat›na bahfl u kerem Nezd-i dergâh-› Hüdâyî’de bu zîba çeflmeyi Yapd› evvelkinden âlâ k›ld› icrâ-y› himem Hankâh ile berâber yapd›rub bu çeflmeyi ‹ki hayr› k›ld› îfâ ol Hudâvend-i ni’am Evliyâ ervâh› flâd oldukça bu hayr ile Saltanatla kâmrân olsun o flâh-› muhterem Himmet-i evtad ü aktab ile ziver safhaya Tam ve cevher iki tarihi ç›kub yazsun kalem Kutb-› âlem lutf›d›r bu çeflmeden iç saf su 1272 Çâr-cûy-› feyz ola flâh-› cihâna çâr-yem 1272

1047 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflmenin yüzü tamamen mermer kapl›d›r. Ayna tafl› üzerinde, alt› sat›r halinde haz›rlan- m›fl sekiz m›sral› flu kitâbe vard›r:

Çeflme ta’mir oldu geldi bu kavme izzet Hazretin yüzü suyu çün diledi âb-› s›hhat Bin yirmi alt› oldu tarihi bu çeflmenin Mü’mininden kim içerse ola can›na rahmet Kethüdas› flehriyari mahrem-i zat Gülnûfl oldu bu hayrata dûfl Teflne-dil tarih-i ta’mirin didi Âb-› saf-› çeflmeden leb-i k›ld› nûfl Rebiyülevvel sene 1118

Kitâbeye göre çeflme, 1026 (1617) tarihinde yapt›r›lm›fl, Haziran 1706’ da da Padiflah Sul- tan III. Ahmet’in saray kethüdas› Gülnufl Ha- tun taraf›ndan tamir ettirilmifltir. son m›sra ebced hesab›na vurulunca 1019 Aziz Mahmud Hüdayî (1610-11) tarihi ç›kar ki, çeflme bu tarihte ta- Çeflmenin kafl kemeri üzerinde, iki yanda birer Efendi Çeflmeleri mir edilmifltir. rozet ve bunlar›n üzerinde de üç sat›rl›k flu ilk kitabesi. kitâbe bulunmaktad›r: Bu iki çeflme 1595 tarihlerinde cami ile bera- ber yapt›r›lm›fl ve 15 sene sonra ilk, 1623’te Bu çeflme ve bu cem’iyet-hâne r›zaullah içün ve ikinci defa ve 1855’te de son defa tamir edil- sevâb›n› Hazret-i Resulullah ruh-› flerifleri içün ve mifltir. cemi ehl-i iman ervah› çün Hazret-i Kur’an tilâve- tine bina itdiren merhum Sultan Ahmed Han’›n Hüdâyî Hazretlerinin bu çeflmelerden baflka iç-kilâr›n›n kethüdas› olan Malatyal› Dervifl ‹sma- Aç›ktürbe Soka¤› üzerinde, Ahmet Çelebi Ca- il bin Mehemmed’dir radiyallahü aleyhim ve li- mii ile Halil Pafla Türbesi aras›nda da bir çefl- men kaale âmin. mesi vard›. Harabesi 1950 tarihlerinde duru- yordu.

Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve Suyu bahisle- rine bak›n›z.

Kaynaklar: (Zeyl-i Asar-› Ziver Pafla, Divan, Süleymaniye Kütüp. Zühdi Bey Bölümü, No: 416, s. 57) (M. Tahir, Os- manl› Müellifleri, 2/441) (Sicill-i Osmânî, 2/437) (‹. Tan›- fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 63) (Gezi Notu)

BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ eflme, A¤a Hamam› semtinde, Dönmedo- Çlap Soka¤› ile fiair Naili Soka¤›’n›n birlefl- ti¤i yerde bulunan A¤a Camii ismiyle maruf Malatyal› ‹smail A¤a Camii’nin Dönmedolap Soka¤›’na bakan cephesi üzerindedir. Karfl›s›n- Babü’s-saade A¤as› da ‹skender Baba Türbesi ile Kaymakç› Tekke- ‹smail A¤a Çeflmesi. si’nin arsas› bulunmaktad›r.

1048 Üsküdar Çeflmeleri

Kitâbede tarih yoktur. Buradaki “Kur’an tilâve- Sûret-i dîvâr dirsin vechi var tine bina itdiren” sözünden çeflmenin üzerinde Bin perestifl eylesen virmez cevâb bir darülkurran›n bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Bahr-i mîzâna ç›karsan dü lüle Teknesine damlamaz bir katre âb Cami, 1320 (1902)’de Sultan II. Abdülhamit Fi’l mesel aksa suyu ter itmeye devri ricalinden fievket Pafla taraf›ndan flimdi- Leblerin safha flümuran kitâb ki flekliyle tamir edilirken kap›n›n yan›nda bu- Vezn iderdim k›t’a-i elmas ile lunan çeflme, flimdiki yerine yani camiin cep- Nâzil olsayd› e¤er bir katre âb he duvar› içine nakledilmifltir. Çeflme, cami- Bunun içün itseler bârân taleb den bir müddet sonra yapt›r›lm›flt›r. A¤a Ca- Âlemin olmaz du’âs› müstecâb mii bahsine bak›n›z. Çomças› ünsâ zekerdir lülesi Lîk olmaz birbirinden behre-yâb Gülnufl Kethüda, esir olarak getirildi¤i Çem- Hasret-i âb ile çokdan haflr-› leb berlitafl Tavukpazar›’ndaki Esirpazar›’nda, sat›l- Teflnelikten yokdur anda nutka tâb mas›n› bekledi¤i s›rada, esaretten kurtuldu¤u San’at-› üstâd›na sad âferîn zaman bu civara bir mabet yapt›raca¤›na dair Çeflme-âsâ virmifl ana âb u tâb yemin etmiflti. Her gören çeflme sanur an› sahîh Mani âciz resmine bî-irtiyâb Sonra saraya al›nm›fl ve flehzade dairesine gir- Hey’etinde çeflme zanneyler gören mifl ve bu s›rada da mescidini yapt›rm›flt›. Bir Teflne-leb kim görse an› fleyh ü flâb müddet geçince, Sultan III. Ahmet’e kethüda Ayn›na girmez ebed Tufan-› Nuh kad›n olmufl ve k›sa bir zaman sonra da vefat Pür-hevâd›r kalbi mânend-i cenâb etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi Çeflme sanman k›t’a-i elmasd›r hazîresindedir. Yapt›¤›m aramada tafl›na raslta- Lîk cevherinde yokdur âb u tâb yamad›m. Fikr iderdim ben ana târîh içün Rûh-› ehlullaha idem intisâb Kaynaklar: (Hadîkatü’l Cevâmi, 1/37 Esir Pazar› Mescidi Gûfl idenler bunun içün didiler ve 2/214) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/232) (‹. Tan›fl›k, ‹s- Rûh-› Mevlânâ’dan olsun feyz-yâb tanbul Çeflmeleri, 2/296) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mec- Suyu gibi bulmad› târîhini mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63) Hâtif-i mu’ciz didi hâz›r cevâb

Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mec- mua-y› Tevarih adl› k›ymetli eserinden al›nan BAHR‹ MEHMET PAfiA bu fliirin alt›nda tarih rakkam› yaz›l› de¤ildir. ÇEfiMES‹ Bahri Pafla, “Seddü’l-bahr’den gelüb Saray-› ünümüze kadar gelemeyen bu çeflmenin hümâyun’a duhûl ve hüsn-i hatt münasebetiy- Gyeri ve yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. le s›r kâtibi ve andan dahi iki tu¤ ile çera¤ baz› menas›b zapt›nda vezaretle dahi bekam olmufl Bahri Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lan çefl- iken tekaüd edüb hâcegân-› divaniyyeden olup meye Musahip Mustafa Pafla’n›n mühürdar› tezkireci ve cizye muhasebecisi ve niflanc› dahi ol- fiair Abdi Çelebi k›rk m›sral› bir kitâbe haz›rla- mufltur. Bu hal üzere enfas-› ma’dûdesi reside-i m›flt›r ki fludur: hitâm ve Rebiyülevvelde azm-i darü’s-selâm eyledi¤ini müfl’ir flu’ara-y› asrdan Lutfullah Bârekallah çeflme-i ayn-› serâb Efendi bu m›sra› demifltir: Teflne-diller itmesün ümmîd-i âb Nâm›n ihya itdi Kuruçeflme’nin “Zevrak-› cismini çekdirdi anadan Bahri-1112” Sâhibu’l-hayrât olan hâne harâb Çeflme sanman t›fl-› sengîn-dile ol Kabri, Miskinler Tekkesi civar›nda olan Bahri Gûflmal ile gözünden gelmez âb Mehmet Pafla, 6 Eylül 1700 tarihinde vefat et- Çeflme sanman ol teyemmüm cây›d›r mifltir. fiâhidesi mevcut de¤ildir. Eylemifller an› lebrîz-i turâb Çeflme sanman yolda durmufl cerr içün Bahri Mehmed Pafla, Enderun’dan yetiflmifl ve Kâse vü zencir ile ol bî-hicâb baz› valiliklerde bulunduktan sonra 1105

1049 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Hazret-i Sultan Ahmed Han-› gerdun-mâye kim Âlemi eltâf ü ihsâniyle ihyâ eyledi Fatih-i ‹ran fleh-i devrân ki cûd-ü re’feti Üsküdar’› âb-› flirin ile igna eyledi Suyu bafl›ndan idüb icrâ o hakan-› kerem Ehl-i devlet ol sudan çok çeflme peyda eyledi Baflkad›n Hazretleri dahi bu zîba çeflmeyi Kendi maliyle yapub bir hayr-› vâlâ eyledi Bu mahalle âb-› sâfîye kat’i muhtâc idi Hakk’a flükr olsun bu mâ atflan› irva eyledi Nûr-vefl cari olub bu âb-› sâf ü dil-pezir Teflnegân›n dillerin eflvake Me’va eyledi Hakk teâlâ ol flehin ikbâlini efzûn ide Kim der-i lutfun cihân halk›na Me’va eyledi Çeflmenin bânisinin dahi k›la ömrün füzûn (1683)’te Tevkiî-yi Divan (fermanlara niflan Kim hulûs-i kalb ile bu hayr› inflâ eyledi ‹mrahor’da Bafl Kad›n koyan) olup sonra do¤um yeri, Seddülbahir Söyledi tarih-i itmâm›n an›n kilk-i Nedim Çeflmesi kitabesi. muhaf›zl›¤›na getirildi. 1109 (1697)’da ikinci Baflkad›n bu Çeflme-i vâlây› icrâ eyledi defa Tevkiî oldu. ‹yi bir divan flairi idi. As›l is- 1141 (1728-29) mi Mehmed olup mahlas› Bahrî’dir. Topkap› Saray› Revan Köflkü kitapl›¤› 1082 No’da ka- Kitâbe, Nedim Divan›’nda 20 m›sra oldu¤u hal- y›tl› Letaif-i Bahri adl› eserin ‘Deryâ-y› Ma- de, tafla s›¤d›rmak amac›yla iki m›sra› yaz›lma- arif’ olan Bahri Pafla’ya ait oldu¤u san›l›yor. m›flt›r.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Bu manzume Lâle Devri fiairi Meflhur Ahmet Derin-V. Çabuk, s. 78-79) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Nedim Efendi taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Derin, s. 58) (Sicill-i Osmânî, 2/8 Bahri Mehmed Pafla) Nedim’in babas›, Sultan ‹brahim (1640-1648) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 482-483) (‹smail Be- devrinde kazaskerlik etmifl Muslihiddin Efendi li¤, Nuhbetü’l-âsâr, Haz. A. Abdülkadiro¤lu, s. 34) (Türk ile kazaskerlerden Çeflmizâde Mehmet Efen- Dili ve Edebiyat› Ans. 1/296) (Silâhdar Mehmed A¤a, Nus- di’nin k›z›n›n izdivac›ndan do¤an Mehmet retname, Haz. ‹. Parmaks›zo¤lu 2/39) Efendi’dir. Annesi, Karaçelebizâde ailesinden Saliha Hatun’dur. Baba taraf›ndan, Fatih dev- rinde yaflam›fl Mevlevî tarikat›na mensup bir aileye kadar uzan›r. BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹ ‹yi bir medrese tahsili gören Nedim, 15 Recep eflme, Do¤anc›lar Caddesi üzerinde ve bu 1132 (23 May›s 1719)’da tefsir derslerinin bafl- Çcaddenin Ö¤dül Soka¤› ile birleflti¤i Kü- lad›¤› fiehzadebafl›’ndaki Nevflehirli Damat ‹b- çük ‹mrahor Meydan›’ndad›r. Tam karfl›s›nda rahim Pafla Darülhadis ve Kütüphanesi me- Mimar Sinan yap›s›, Sadrazam Rüstem Pafla murlu¤una tayin edilmifltir. Daha sonra 1138 Mektebi, sol taraf›nda ‹mrahor Camii ile çefl- (1725-26)’da Mahmut Pafla Mahkemesi Naib- menin su terazisi, arkas›nda ulu bir ç›nar a¤ac› li¤ine, 28 Zilkade 1139 (17 Temmuz 1727)’de ve mezarl›k vard›r. Sa¤ gerisinde ise Ayfle Sul- Molla K›r›mî Medresesi’ne 24 Ramazan 1140 tan Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahisle- (4 May›s 1728)’de de Sadi Efendi Medresesi’ne re bak›n›z. tayin olunmufltur. 14 Safer 1141 (19 Eylül 1728)’de fierbetçizâde Mehmet Efendi’nin ve- Büyük hazneli çeflme kesme tafltan yap›lm›fl fat› üzerine eski Niflanc› Pafla Medresesi’ne, yüzü ise mermer ile kaplanm›flt›r. Lâle Dev- 1142 Recebinde Sahn-› Seman Medreseleri’n- ri’nde yapt›r›lan bu güzel görünümlü çeflmenin den birine ayn› sene 1143 y›l› bafl›nda da ayna tafl› üzerinde lâle kabartmalar› görülmek- (Temmuz 1730)’da Sekban Ali Medresesi mü- tedir. Mermer kemerinin iki yan›nda birer ro- derrisli¤ine atanm›flt›r. zet ve onun üzerinde ise alt› sat›r halinde on- sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Nedim, Patrona Halil ‹syan› s›ras›nda, bugünkü Befliktafl ‹skelesi’nin oldu¤u yerde veya civa-

1050 Üsküdar Çeflmeleri r›nda, Arapiskelesi yak›n›nda oldu¤u için bu darl› fiair Talât Bey ile yine Üsküdarl› ve fiair isimle an›lan Tekerlek Mustafa Mescidi Ma- fieyh Sadeddin Nüshet Ergun Bey gömülmüfller- hallesi’nde, Ortaköy’e giden yol üzerindeki dir. Ayr›ca önünde s›r kâtibi Hattat Osman evinin dam›ndan komflusunun dam›na atlar- Bey’in ve onun torunu Lalazâde Nuri Bey’in ken düflmüfl ve vefat etmifltir. Ölüm tarihi ke- kabirleri vard›r. 1161 (1748)’de vefat eden Pi- sin de¤ildir. Fakat, ihtilal s›ras›nda, yani 30 rîzâde Mehmet Sahib Efendi ile babas› Pirî Eylül 1730 tarihinden az sonra vefat etti¤i söy- A¤a’n›n kabirleri de bu civardad›r. lenebilir. Çünkü, Nedim’e ait tereke sureti 15 R. ahir 1143 (23 Ekim 1730) tarihlidir. Kabri, Nedim’in büyük babas› Rumeli Kazaskeri Mü- Üsküdar’da Çiçekçi semtinde ve bu isimle bi- lekkab Muslihiddin Efendi Recep 1058 (A¤us- linen otobüs dura¤›n›n karfl›s›ndad›r. Annesi tos 1648) tarihinde Sultanahmet Camii kap›s› Saliha Han›m’›n mezar› da bu civarda iken önünde yeniçeriler taraf›ndan parçalanarak öl- 1925’te o¤lunun yan›na nakledilmifltir. Bu ta- dürülmüfl ve Sultanahmet Meydan› nihayetin- rihte ‹stanbul’da yay›nlamakta olan Millî de, Terzihane Soka¤›’n›n sol köflesinde, Saka Mecmua ile Üsküdarl› Talât Bey’in himmetiy- Çeflmesi üzerindeki mezarl›¤a ve Hezârpare le halktan para toplanm›fl ve kabirler tamir et- Ahmet Pafla’n›n yan›na gömülmüfltür. tirilerek etraflar›na demir bir parmakl›k yap›l- m›flt›r. Parmakl›¤›n üstüne de Nedim’in flu iki Çeflmenin bânisi, Sultan III. Ahmet’in baflka- m›sra› bir tafla kazd›r›larak as›lm›flt›r: d›n› Emetullah Kad›n’d›r. Damat ‹brahim Pa- fla’n›n efli Fatma Sultan’›n annesidir. 1155 Ey Nedim, ey bülbül-i fleydâ, niçin hâmûflsun (1703)’te Baflkad›n olmufl, 22 C. evvel 1116 Sende evvel çok nevâlar, güft ü gûlar var idi (22 Eylül 1704)’te de Fatma Sultan’› dünyaya getirmifltir. Sultan Ahmet’in en sevdi¤i ve say- Nedim’in “toz toprak, yosun ve otlar alt›nda d›¤› kad›n› oldu¤u söylenir. 1119 (1707)’de devrilmifl bir halde” Talât Bey merhum tara- Beyaz›t Meydan›’ndaki ünlü Simkeflhane’yi f›ndan bulunan flâhidesi üzerinde flu kitâbe ya- yapt›rm›flt›r. Bu güzel eserin yüzünde bir çeflme z›l›d›r: ve sebil, üzerinde bir mektep ve içinde ise iki mescidi vard›. Simkeflhaneyi ve di¤er emlâkini Nedim Ahmed Efendi kâr-› tedris idi rûz ü fleb yapt›rd›¤› bu tesislere vakfetti. Hay›r sever, in- Ulûm içre kemâle ermifldi ol sâfî-meflreb ce ruhlu bir kad›nd›. III. Ahmet’in 18/19 R. Hitâb-› “‹rc›î” erdikde sem’ine deyüb lebbeyk evvel 1143 (2 Ekim 1730)’da Patrona ‹htilali ‹mrahor’da Koyub cân-› cihân› k›ld› kurb-i Bârî’ye matlab s›ras›nda tahttan indirilmesi üzerine Beyaz›t’ta Bafl Kad›n Çeflmesi. Revâ ola düflerse fevtine iflbu du’a-i târîh flimdiki Üniversite merkez binas›n›n bulundu- Nedim ola Nedim-i flah-› ceyfl-i enbiyâ yâ Rab sene 1143

Saliha Hatun’un mezar kitâbesi Nedim tara- f›ndan yaz›lm›fl olup, tarih beyti fludur:

Gelüb iki gözüme yafl didim tarihin Saliha Kad›n’a câ ide Behiflt’i Mevlâ

Saliha Hatun 1124 (1712)’de vefat etmifltir. Sonradan tanzim edilen Aile Sofas›’na fiair Be- kir S›tk› Erozan ve As›m Sönmez’in hediye et- tikleri yeni Türkçe mermer bir kitâbe konul- mufltur.

Nedim’in mezar tafl› Melâmî-Hamzavî fleklin- dedir. Bu tip flâhideler bafl, kol ve ayaks›z bir gövde fleklinde olup, Melâmîler’in dünya ve ahireti terk ettiklerine, Hakk’a tamam›yle tes- lim olup, varl›klar›ndan vazgeçtiklerine iflaret- tir. Nedim’in kabri civar›na sonradan Üskü-

1051 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kayb›, Türk Sanat› Tarihi Araflt›rma II/31) (‹. Kumbarac›- lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 29) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, II/312) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/269) (F. A. Tan- sel, Nedim, ‹slâm Ans. 9/169) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, s. 664) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 12-13) (R. A. Sevengil, Nedim’in Ölümü, 14, 19, 24 Ekim 1950, Cumhuriyet) (H. fiehsuvaro¤lu, Simkeflhane, Nisan 1951, Cumhuriyet) (Daniflmend, Kronoloji, 4/21)

BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ eflme, Büyük Çaml›ca’n›n bat› eteklerinde Çve Subafl› Mesiresi’ndedir. Çeflmenin sa¤ taraf›nda 1071 (1660-61) tarihinde IV. Meh- met’in yapt›rm›fl oldu¤u çeflme ve namazgâh ve Meryem Hatun Çeflmesi sol taraf›nda Veliaht Yusuf ‹zzettin Efendi’nin köflkü ve ön taraf›n- da ise 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahislere bak›n›z. ¤u yerde olan Eski Saray’a gönderildi ve bu Sultan III. Ahmet’in arada da mücevherlerine kadar bütün mallar›- Çeflme yekpâre mermerden yap›lm›fl olup çok kad›nlar›ndan na el kondu. Bu üzüntülü inziva hayat› 1739 basittir. Arkas›nda küçük bir haznesi vard›r. Emetullah Kad›n’›n tarihinde son buldu. Kabri, Eyüp Camii’nin Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl dört sat›r ha- flahidesi. Bostaniskelesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤ ta- lindeki kitâbesi fludur: Çeflme sahibi olup raf›ndaki Hace Ayfle Bahri Kad›n aç›k türbe- Bafl Kad›n diye bilinir. sindedir. fiâhidesi, yanlamas›na çatlam›fl ve bu “Mâflallahü kân” çatlak üç m›sra boyu uzam›flt›r. 1900 tarihle- Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat rinde demir kenetlerle tamir edilen tafl› üzerin- Sab›ka Mekke-i Mükerreme kad›s› Sultan III. Ahmet’in de flu kitâbe vard›r: Benlizâde Ahmed Raflid Efendi di¤er kad›n› Ayfle 1215(1800-I) Bahri Kad›n’›n “‹rc›î” emri ile flevk-i sarây-› ukba Harrerehu zâde-i Benlizâde flâhidesi. Ol›cak zâika bahfl-› ni’am rûh-› revân Mustafa fiemsüddin Emetullah Kad›n’›n Hazret-i Valide-i Fat›ma Sultan oldu Gufire lehüma yan›nda medfundur. Hem-civar olma¤ içün Halid-i Ensar’a revân Kasr-› dünyây› idüb bezl-i Emetullah Hâtûn Benlizâde’nin bu eserinden baflka, Rumelihisa- ‹htiyâr eyledi çün garka-i Firdevsi heman r›’nda sahildeki Hac› Kemalüddin Camii’nin Kabr-i pür-nûrunu Yezdan’dan istirhamd›r arka avlusunda 1191 (1777) ve Anadoluhisa- Rûh-› pâkîze içün olalar Fatiha-hân r›’nda Göksu Camii’nin karfl›s›nda 1201 Her ziyâret iden ihlâs ile der târîhin (1786-87) tarihli iki çeflmesi daha vard›r. Ay- Baflkad›n medfenini Hakk eyle gülzâr-› cinân r›ca Fatih’de halk›n Kovac› Dede Mektebi dedi- 1152 ¤i Ahmet Raflit Efendi’nin s›byan mektebi ve sebili vard›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 50-51) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/18- Benlizâde, Yeniflehir müderrisi iken 1796’da 19) (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/124-125, 2/94 M›s›r, 1799’da Mekke mollas› olmufl, 1804’te Arap ‹skelesi Mescidi md.) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. ‹stanbul, 1813’te Anadolu payesi olup 1231 193) (A. Gölp›narl›, Melâmîlik, s. 138, 180) (‹. Hakk›, Rebiyülâhirinda (Mart 1816) ve emekli oldu- Merâk›d, s. 65) (Sicill-i Osmânî, 1/50 ve 4/549) (Mir’at-i ¤u halde vefat etmifltir. Kabri Fatih’te, eski ad› ‹stanbul, s. 102-103) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve Çarflamba Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka K›zlar›, s. 79-80) (Behçet Ünsal, ‹stanbul ‹mar› ve Eski Eser Caddesi üzerinde ve bu caddenin, eski ad› Sa-

1052 Üsküdar Çeflmeleri k›za¤ac› Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka Ön Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve ikinci yolun sa¤ köflesinde ve sebilinin yan›ndaki türbededir.

Pencereleri, kaba kefeki tafl söveli olan sebilin üç cephesi ve klâsik parmakl›kl› dört pencere- si olup beflik çat›l›d›r. Bunun sa¤ taraf›nda üze- ri sa¤›r bir kubbe ile örtülü türbede üç flâhide vard›r. Pencere ve kap›lar› tafl ile örüldü¤ün- den içeri girip bunlar›n kime ait oldu¤u ö¤re- nilemedi. Bu harap türbe ve sebilin hiç bir ye- rinde kitâbe yoktur. Sa¤ taraf›ndaki kemerli kap›dan halk›n yanl›fl olarak Kovac› Dede Mektebi dedi¤i Benlizâde Ahmet Raflit Efendi s›byan mektebinin avlusuna girilirdi.

Raflit Efendi’nin Esad, Sabit ve Numan adl› üç o¤lu olup bunlardan musile-i Süleymaniye müderrisân›ndan olan Mehmed Numan Efen- di 1235 (1819-20) tarihinde vefat etmifltir. me 1141 (1728-29) tarihinde yap›lm›flt›r. ‹hti- Molla sar›kl› flâhidesi, babas›n›n türbesinden mal bu çeflme de bu s›ralarda infla edilmifltir. Çeflme sahibi biraz ileride Darüflflafaka Caddesi ile Kovac› Benlizâde Ahmet Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdeki Kovac› De- Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i Üsküdar Raflit Efendi’nin de Camii’nin hazîresindedir. Su Yolu Haritas› adl› eserde bu çeflmenin ad› türbe ve sebili. yoktur. Benlizâde Mehmed Sabit Efendi’nin, efli mefl- hur fieyh Murad Efendi’nin k›z› Esma Han›m Çeflme, 1285 (1868-69)’da tamir edilmiflti. idi. Safer 1208 (Eylül 1793)’te vefat etti. Kab- Hac› Beflir A¤a için, di¤er çeflmesi bahsine ba- ri, Eyüp Niflancas›’nda babas› fieyh Murad k›n›z. Tekkesi hazîresindendir. Tafl› vard›r. Kesme tafltan yapt›r›lm›fl olan çeflme, çimento Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/352 Raflid Efendi) (Hadîka- ile s›vanm›flt›r. Beflik tonoz çat›s› ve ön yüzünde tü’l-Cevâmi, I/169 Ko¤ac› Dede Camii) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul küçük ayna tafl› vard›r. Kitâbesi yok olmufltur. Çeflmeleri, 2/122-124, 382, 400) (‹. Hamamio¤lu, Benlizâ- de Çeflmesi, Mektebi ve Sebili, ‹stanbul Ans. 5/2512) (‹. Paflakap›s› Cezaevi ve Üsküdar Adliyesi’nin Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 53) (TTOK Belleteni, bulundu¤u yerde, 1935 tarihine kadar mevcut Temmuz 1947, Benlizâde Türbesi) (Gezi Notu) (Muallim olan, fieyhülislâm Dürrizâde Mehmet Arif Cevdet, Tedrisat Mec. 1338 Mektep Listesi) Efendi’nin büyük, ahflap kona¤› vard›. Sultan II. Mahmut’un bu kona¤a birçok kereler ve bilhassa Ramazan geceleri gelerek iftara kald›- ¤›n› biliyoruz. BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 99) eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. ÇHemen arkas›nda Paflakap›s› Cezaevi, sa¤ taraf›nda bugün y›k›lm›fl olan, üst kat› ahflap Paflakap›s› ‹lkokulu ve sol taraf›nda ise, bugün BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹ bir duvarla kapanm›fl olan Murat A¤a Soka¤› bulunmaktad›r. uhkuyusu Caddesi üzerinde idi. Bugün Nmevcut de¤ildir. Darü’s-saâde A¤as› Hac› Beflir A¤a’n›n Üskü- dar’da Atpazar› semtinde bugün mevcut olma- Çeflme, Deli lâkab› ile an›lan Abdullah Pafla yan bir çeflmesi daha vard›. Yeni Cami avlusun- taraf›ndan Bostanc›bafl› bulundu¤u dönemde da bulunan kitâbesinden anlad›¤›m›za göre çefl- ve 1813 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.

1053 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflmenin kitâbesi bugün, Topkap› Saray› ikinci avlusundad›r. Avluya girildi¤inde sol ta- rafta ve Kitâbeler Bölümü’ndedir. On sat›r ha- linde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur.

Gazi Han Mahmud Adlî flan ü âlî himmetin Sâye-i lutf›nda ma’mur oldu sû-y› Üsküdar ‹flte ez cümle bu âb-› sâf› ol fiâh-› güzîn K›ld› Ser-bostânî Hamdullah A¤a’ya ber-güzâr Padiflah-› âleme celb-i du’ây› hayr içün Yapd› bu hayrât› ol zât-› sadakat ifltihâr Ahd-i memdûhunda ol flâh-› inâyet meflrebin Çün bu âsâr oldu ebnâ-y› sebîle yâdigâr K›ld› Vâs›f flu suda târîh-i dil-cûs›n beyân Sû-y› a’lâ câ-y› bâlâ bir mu’allâ çeflme-sâr 1228(1813) Abdullah Pafla, II. Mahmut devri sadrazamla- Bostanc›bafl› r›ndan olup, Çengelköy ‹skelesi’nde kay›kç›l›k Kitâbe, Enderunî Vâs›f Efendi taraf›ndan yaz›l- Hamdullah A¤a yaparken güzelli¤inden dolay› Saray-› Hümâ- m›flt›r. Vâs›f Efendi,1240 (1824) tarihinde ve- Çeflmesi’nin kitabesi. yun Hamlac›lar› Oca¤›’na al›nm›fl ve burada fat etti. Kabri Üsküdar’da, Karacaahmet Mezar- kademe kademe yükselerek 15 Rebiyülevvel l›¤›’nda, 1. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi’nden 1224 (30 Nisan 1809) y›l›nda Bostanc›bafl› ol- ‹brahim A¤a’ya giderken, sol tarafta ve set üze- mufltur. Bu görevi baflar› ile yedi sene yürüten rindedir. Tafl› mevcuttur. Edip ve flair idi. Abdullah Pafla, daha sonra 13 Temmuz 1819’da vezirlik rütbesi ile kaptan-› derya, 10 Abdullah Pafla, Hamdullah Pafla diye meflhur idi. Kas›m 1822 tarihinde de, ihtiras› ile devlet bünyesinde derin yaralar açan, Halet Efen- 17 Za. 1317 (19. 3. 1900) tarihli bir yaz›ya gö- di’nin idam edilmesi flart› ile sadrazam olmufl- re, çeflme ve su yollar› bu tarihten evvel ona- tur. Bu s›ralarda zuhur eden Tophane yang›n› r›lm›flt›r. bahane edilerek 10 Mart 1823’te ‹zmit’e sürül- müfl ve bir müddet sonra da orada vefat etmifl- Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/131, 12/73, 93) tir. (Atâ Tarihi, 2/175) (Daniflmend, Kronoloji, 4/494, 589) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. I/50) (Sicill-i Osmânî, 3/394 Ab- Çengelköy’de, deniz kenar›nda, ‹stanbul’un en dullah Pafla; 4/600 Vâs›f Osman Efendi) (Enderunî Vâs›f Di- Çengelköy’de ulu ç›nar a¤ac›n›n hemen arkas›nda, 1234 van›, s. 265) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 22) (Gezi Hamdullah Pafla’n›n (1819) tarihinde bir cami yapt›rm›flt›r. Bunun Notu) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, I/189) camii yan›ndaki yal›s›. yan›nda bugün de mevcut olan harap yal›, Ab- dullah Pafla’ya ait idi. BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfiMES‹ ugün mevcut olmayan bu çeflme ‹mra- Bhor’da Mirahur Mehmet A¤a Camii’nin yak›n›nda idi. Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevahir adl› eserinden al›nm›flt›r:

fiehriyâr-› Cem menifl Sultan Ahmet Han kim Hami-i ihsân› cûy-i cûduna taksimdir Ol flehinflâh›n Serbostaniyan bafl› kim Hayr-hâh-› din ü devlet lây›k-i ta’zimdir Ana ‹brahim A¤a kim çeflmesâr-› cûduna Maksem-i âb-› hayat menba-› tesnîmdir

1054 Üsküdar Çeflmeleri

Su gibi ezber idüb mânâ-y› s›hhat müdâm Teflnegâne lülenin kasd› an› tefhîmdir Halka iflrâb eyleyüb Feyzî didi târîhini Nûfl-› Zemzem ile yek ayn-› ‹brahim’dir 1135 (1722-23)

‹mrahor Camii civar›ndaki bu çeflme, 1930 ta- rihlerinde y›k›lm›flt›r.

Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. De- rin-V. Çabuk, s. 64)

BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (TEBERDAR MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹)

eflme, Bulgurlu Caddesi üzerinde ve hangi Çeflme, flimdiki fleklini 1875 tarihinde alm›flt›r. Çtarihte yap›ld›¤› kesin olarak bilinmeyen Bulgurlu Köyü Bulgurlu Camii’nin sa¤ taraf›ndad›r. Bu tama- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) Çeflmesi men kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin sa¤ ta- raf›nda mermer bir çeflme daha vard›r. Biri halk di¤eri saka çeflmesi olmal›d›r. BURHAN‹YE ÇEfiMES‹ Çeflmenin ayna tafl› kabartma flekilli olup mer- (ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹) merdir. Bunun iki yan›na bafll›kl› ve yar›m yu- varlak sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunla- eflme, Burhaniye semtinde, Burhaniye- r›n üzerine korniflli bir al›nl›k yerlefltirilmifltir. ÇAbdullah A¤a Caddesi üzerindedir. Bo¤a- ziçi Köprüsü yap›l›rken, 1969’da çevre yolu Ayna tafl›n›n üzerinde flu Ayet-i Kerîme yaz›l›d›r: üzerine geldi¤inden flimdiki yerine nakledil- mifltir. Bu nakil s›ras›nda, Beylerbeyi Saray› ar- Kaal-Allahu teâlâ kas›nda, F›st›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” soka¤›n fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde Sene 1292(1875) bulunan ve çevre yoluna geldi¤i için y›kt›r›lan Mir-Alem Çeflmesi’nin kitâbesi ile F›st›kl› Burhaniye Çeflmesi. Arkas›nda kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak Mescit avlusunda bulunan 1287 (1870-717) yapt›r›lm›fl büyük bir haznesi vard›r. Yanyana bulunan bu çeflmelerin suyu, karfl›s›ndaki Kü- çük Çaml›ca Tepesi’nden ve Çilehane Soka- ¤›’nda, bir a¤ac›n alt›ndaki p›nardan temin edilmifltir. Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu çefl- menin önünde bir Bizans lâhdi bulunmaktad›r.

Daha genifl bilgi için Bulgurlu Köyü Camii bahsine bak›n›z

Çeflme, Bulgurlu Camii ile beraber, Teberdar Mehmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Semtin Yafll›lar› çeflmeyi hâlâ, Teberdar A¤a Çeflmesi diye yad ederler. Camiin, Fatih Devrinde ya- p›ld›¤› do¤ru oldu¤u taktirde çeflmenin de o za- mandan devrimize intikal etti¤i ortaya ç›kar.

1055 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Burhaniye Çeflmesi’nin yap›mc›s› Abdullah A¤a’n›n flâhidesi.

Abdullah A¤a’n›n lâhdi. Yan kapa¤› 1993 yaz›nda baz›kimselerce parçalanm›flt›r.

tarihli namazgâh tafl› da getirilerek ilki çeflme- Zir ü bâlâ ald› kâm Sultan Mahmud-› Adlî’den nin ayna tafl› üzerine di¤eri ise çeflmenin sol ta- Kesmesün Mevlâ mübarek flevketin her dideden raf›ndaki küçük bahçeye yerlefltirilmifltir. Mir- Siyyema Darü’s-saâd Abdullah A¤a bendesi Âlem Çeflmesi bahsine bak›n›z. Mâ icra eylemifldir iç buyur bu çeflmeden Bir mücevher kilkle yazd› Nazif’â tarihin Set üzerinde bulunan ve soka¤a ismi verilen Ayn-› cari k›ld› Darü’s-saâd A¤as› lüleden Abdullah A¤a Çeflmesi’nin karfl›s›nda ve yol Sene 1253 afl›r› yerde bir mahalle kuyusu vard›r ki bilezi- ¤inde: Pafla Ç›ra¤› denmekle tan›nan ve saraydan ye- tiflen Abdullah A¤a, Bafl Musahib, Hazine Ve- Bi’rü’fl-flifa el-hac Ahmed Süreyya Bey el-Kadirî kili ve Hazinedar olduktan sonra Darü’s-saâde halile-i / Muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah A¤al›¤›’na atanm›fl ve 1256 (1840) tarihinde Han›m el-Kadirî / Hayrat›ndan vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide 25 Nisan 1320 (1904) Sultan Türbesi karfl›s›ndaki mezarl›kta ve ka- p›dan girildi¤ine göre sol taraftaki hazîrededir. diye yaz›l›d›r. Fesli lâhdi üzerindeki kitâbesi yine fiair Nazif A¤a’n›nd›r. Tarih beyti fludur: Tamamen kesme tafltan, tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu meydan çeflmesinin arkas›nda ol- Hâmem el-has›l Nazif cevher didi tarihini dukça büyük haznesi vard›r. Kabr-i Abdullah A¤a anber manend ola müdam 1256 Cemaziyelâhir (A¤ustos 1840) Kemeri içinde ve mermer ayna tafl› üzerinde yukar›da ad› geçen Mir-Alem Çeflmesi’nin Kitabelerin yazar› Nazif Mehmet Efendi ‹stan- dört m›sral› ve 1242 (1826-27) tarihli kitâbe- bullu olup ‘Enderun-› Hümâyun’da yetiflti ve si; kemeri üzerinde ise alt› m›sral› ve 1253 H›rka-i Saadet ser-hademesi oldu. 1265 Rebi- (1837-38) tarihli çeflmenin kendi kitâbesi var- yülevveli’nde (Ocak 1849) birinci hazine-i d›r ki fludur: hümâyun kethüdas› olup ayn› y›l›n Cemaziye-

1056 Üsküdar Çeflmeleri lâhirinin 29’undaki (22 May›s 1849) yang›n- Tekyenin alt›nda bir çeflme mevcut olup, üze- da, Alayköflkü önüne geldikte fücceten vefat rindeki kitâbesi fludur: etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da ve Gündo¤umu Caddesi’nden ‹nadiye Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhum Çavuflbafl›-i Mescidi Soka¤›’na girildikte sol tarafta, biraz esbak ileride ve fieyhülislâm Mustafa Efendi Sofa- Hatibzâde Ahmed A¤a ruhiçün r›zaen-lillâhi teâlâ s›’n›n arkas›ndad›r. Fesli flâhidesinde: 1194(1780)”

Kurenay› selâtin-i seniyyeden ve eâz›m-› rical-i Hatibzâde Ahmed Danifl A¤a, Galata’da Ni- Enderun-› Hümâyun mülûkânelerinden Hazine-i flanc› Camii hatibinin o¤ludur. Sadrazam Ra- Hümâyun kethüdas› Mehmed Nazif A¤a g›b Pafla dairesine girip sadaretinde kap›c›lar 1265 Cemaziyelâhir kethüdas› olmufltur. Sonra kap›c›bafl› ve 1170 Zilkadesinde (Temmuz 1757) Çavuflbafl› oldu. diye yaz›l›d›r. Sicill-i Osmânî yazar›, kendisine Sonra birtak›m görevlerde bulunduktan sonra Efendi dedi¤i halde kabir tafl›nda A¤a oldu¤u 1191(1777)’de Midilli’ye mecburi ikamete belirtilmifltir. gönderildi ve bir sene sonra orada vefat etti. fiairlerimizdendir. Pirî Pafla Mescidi’ne minber Çeflmenin yan›ndaki namazgâh 7x15 ad›m koyarak onu cami haline getirdi. Çeflme, vefa- ebad›nda olup etraf› demir parmakl›k ile çev- t›ndan sonra ailesi taraf›ndan ruhu için yapt›- rilmifltir. Namazgâh tafl›nda: r›lm›flt›r.

“Kulle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab” Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›: 9 Muharrem 1287 (11 Nisan 1870) “Pirî Pafla Mescidi’nin minberini rical-i Dev- yaz›s› okunmaktad›r. let-i Aliyye’den ser çavuflan-› esbak Hatibzâde Danifl Ahmed A¤a koymufltur ki, Sultan III. Bunun yan›nda, Gül Baba’n›n kabri vard›r. Mustafa Han saltanat›n›n sonlar›nda Ordu-yu Tafl› yoktur. Kemikleri çevre yolunun yap›m› Hümâyun’da Sipahiler A¤as› olmufltur. Ve s›ras›nda, Tophanelio¤lu Meydan›’ndaki, etra- devr-i Hamid Sani’de A¤a-y› Sipahiyan Ah- f› demir parmakl›kl› hazîreden al›narak buraya med A¤a 1191 senesi Bozcaada’ya sürülmüfl; getirilmifltir. Hazîre, halen mevcut olan dük- kanlar›n önünde idi. Serü’l-kaza 1192 tarihinde idam edilmifltir”

Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, demektedir. 2/434-436) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3180) (Sicill-i Os- mânî, 3/397, 4/564) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/26) fiem’danizâde Tarihi’nde:

“1191 Ramazan›n›n dördünde (6 Ekim 1777) sipahiler ulûfesi tamamlanmam›flt›. Sipahiler ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A toplanarak Sipahiler A¤as› olan Hatibzâde ÇEfiMES‹ Ahmed A¤a’ya hücum ve olay ç›kard›rlar. Ra- mazan›n alt›nc› gecesi iftardan sonra Midilli’ye ¤a Hamam› karfl›s›nda, Gündo¤umu Cad- sürüldü” demektedir. Adesi üzerinde ve fiair Naili Soka¤›’n›n bafllang›ç noktas›nda ve sa¤ köflesinde idi. He- Çeflme, Feyzullah Efendi Tekkesi Çeflmesi ad› men arkas›nda Feyzullah Efendi Tekkesi, Tür- ile ünlü idi. ‹smini tekkenin bânisinden alm›fl- besi ve Mezarl›¤› bulunuyordu. Bu gün yaln›z t›r. 1924 tarihlerinde harap idi. Çeflmenin ay- mezarl›k mevcuttur. Feyzullah Efendi Tekkesi na tafl›na yerlefltirilen 1242 tarihli çeflme kitâ- bahsine bak›n›z. besi için Mir-Alem Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Mir’at-i ‹stanbul yazar› diyor ki: Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 108) (Sicill-i Osmânî, I/266 Ahmed Danifl A¤a) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/308) “Bu tekyede fieyh Atâ Efendi nam›nda bir zat (fiem’danizâde Tarihi, Haz. M. Aktepe, III/49) (Konyal›, medfundur. Üsküdar Tarihi, I/59)

1057 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹

mraniye’de Cevher A¤a Camii’nin tam Ükarfl›s›ndad›r.

Çeflme, oldukça büyük bir haznenin önüne yer- lefltirilmifl bir granit sütundan ibarettir. Bu sü- tun enlemesine delinerek suyu ak›t›lm›flt›r. Sü- tun üzerinde bir Bizans bafll›¤› bulunmaktad›r. Bu sütunun eflleri Cevher A¤a Camii avlu ka- p›s›n›n iki yan›nda da vard›r. Ayr›ca bir mer- mer sütun da Yaln›z Selvi Caddesi üzerinde bu- lunmaktad›r. Bu sütun ve bafll›klar›n buradaki bir Bizans mabedinden getirildi¤i aç›kt›r.

Çeflmenin önünde üç yalak vard›r. 1967’de ta- mir edilmifl ve ön yüzü tamamen mermer kap- lanm›fl ve bu s›rada bir saçakla da muhafaza al- t›na al›nm›flt›r.

Sütunun sol taraf›ndaki kitâbesi fludur:

Bâni-i evveli Hakan-› sab›k Cennet-mekân Sultan Abdülhamid Han’›n Ser Müsahibi merhum Cevher A¤a ile 1315 sene-i Hicrî ve Bâni-i sânisi Ümraniye’de Cevher Sultan Mehmet Vahidüddin Han-› sâdis Hazretle- A¤a Çeflmesi. rinin cariyelerinden Merhume ve ma¤furetün-leha Cenanyâr Ha- n›m’›n ruhlar› için el-Fatiha Han›m taraf›ndan tamir edilmifl ve kitâbe bu 21 Rebiyülevvel 1339 tamir s›ras›nda konmufltur. 13 Teflrinisâni 1336 Cevher A¤a, 31 Mart Vakas›’nda alakal› oldu- Ümraniye’de Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1315 ¤u gerekçesiyle 28 Nisan 1909 tarihinde tev- Cevher A¤a Çeflmesi (1897-98) tarihinde Sultan II. Abdülhamit’in kif ve Harp Divan›’n›n karar› ile de idam edil- kitabesi. (1876-1909) bafl müsahibi Cevher A¤a tara- mifltir. f›ndan yapt›r›lm›fl ve 24 sene sonra Cenan-yar Kabri, Edirnekap› fiehitli¤i’nde, Çanakkale Abidesi civar›nda, Türkiye’de ilk defa itfaiye teflkilat›n› kuran, Gerçek Davut A¤a sofas›nda- d›r. fiâhidesine göre, 1327 Cemaziyelevvelinde (Haziran 1909) siyaseten flehid edilmifltir.

Afla¤›daki sat›rlar Ayfle Osmano¤lu’nun Ba- bam Abdülhamid adl› eserinden al›nm›flt›r:

“Babam›n flehzadelik zaman›nda Arap Meh- met Pafla’n›n hediyesi olarak babama takdim olunmufl, o zamandan beri babama sad›kane hizmet etmifl ve sarayca namuslu, vicdanl›, sa- ray ananesine vak›f bir a¤a olarak tan›nm›flt›... Kazand›¤› maafliyle Ümraniye’deki camii, mektebi ve vak›flar›n› yapt›rm›fl hay›r sever bir

1058 Üsküdar Çeflmeleri a¤ad›r... Babam›n ikinci Müsahibinin ad› da Cevher A¤a idi. Babamla birlikte Selânik’e gitmifl hastal›¤› sebebiyle s›k›nt›l› hayata katla- namam›fl, Sultanlar’la beraber ‹stanbul’a dön- müfltür.”

Çeflme ve cami, 1293 (1876) tarihindeki Os- manl›-Rus Harbi neticesinde, Bulgaristan’dan göç edip, buraya yerlefltirilen Müslüman ahali- nin ibadeti ve su ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için yapt›r›lm›flt›r. Bundan dolay›, Ümraniye’nin ilk ismi ‘Muhacir Köyü’ idi.

Çeflmenin suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin eteklerinden getirilmifltir. Cevher A¤a Camii bahsine bak›n›z.

Çeflme, yak›n zamanlarda bir ifl han› inflaat› s›- ras›nda bulundu¤u yerden sökülerek bilinme- DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹ yen bir yere kald›r›lm›flt›r. Daya Kad›n Çeflmesi. eflme, Bulgurlu Köyü meydan›nda ve Sar› Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, ÇGazi Soka¤› üzerindedir. Çeflmenin ön ta- 2/462) (Ali Cevdet Bey, 31 Mart Hadisesi, fihrist, Cevher raf›nda biraz solda Bulgurlu Köyü’nün küçük A¤a md.) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. çarfl›s› bulunmaktad›r. Buradaki ulu ç›narlar›n 221-222) (Ayfle Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 83-84) alt›nda iki k›r kahvesi vard›. (Sina Akflin, 31 Mart Olay›, fihrist, Cevher A¤a md.) Çeflmeye 9 tafl basamakla inilir. Basamaklar›n sa¤ taraf›nda granit ve mermer sütunlar aras›n- da demir parmakl›k vard›r. Bu sütunlar›n eski DAYA KADIN ÇEfiMES‹ bir eserden getirildi¤i bellidir. Ayazma gibi ze- min alt› bir çeflmedir. Zemini tafl döfleli, 3 m. eflme, Çiçekçi ile Selimiye semtleri ara- en ve 4.5 m. boyundaki çeflmenin üstündeki Çs›nda ve Daya Kad›n Soka¤› üzerinde ve ahflap çat›s› yak›n tarihte betona çevrilmifltir. bu soka¤a Harem ‹skelesi Soka¤› bafl›ndaki Küçük Mermer ayna tafl›n›n üzerinde ve bir Namazgâh Meydan›’ndan yüründü¤üne göre, madalyon içinde; Demirci Baba biraz ileride ve sa¤ taraftad›r. Vaziyet krokisi Çeflmesi. için Daya Kad›n Namazgâh› bahsine bak›n›z. “Hâzâ min fadli Rabbî”

Kesme tafltan yap›lm›fl büyük haznesi çimento ile s›vanm›flt›r. Mermer ayna tafl› küçük olup bir eyvan kemer içine oturtulmufltur. Kitâbesi bulunmayan bu çeflmenin üstünde, saçakl› ah- flap bir çat› bulunmaktad›r.

Bâniyesinin, Sultan III. Selim’in süt annesi ol- du¤unu semtin yafll› kimseleri söylüyor. Biraz ilerideki meydanda, flimdi bulunmayan namaz- gâh›n da bu hatuna ait oldu¤u rivayet edilmek- tedir.

Kitâbesi olmad›¤›ndan yap›m tarihi belli de¤il- dir. Fakat Selimiye Semti, 1220 (1805-6) ta- rihlerinde tesis edildi¤ine göre bu tarihlerde veya bir müddet sonra yapt›r›lm›fl olabilir.

1059 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ayeti ve DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹

Sene 1305(1887-88) 925 tarihlerinde harap durumda olan bu 1çeflme, eski Karacaahmet flimdiki Hakimi- tarihi yaz›l›d›r. Merdivenin hemen sol dibinde yet-i Milliye Caddesi üzerinde idi. ‹skele Mey- bir kuyu vard›r. Eskiden Zincirli Kuyu diye dan›’ndan Ahmediye Meydan›’na kadar olan meflhurdu. yol güzergâh›nda sekiz çeflme bulunuyordu ki, bunlardan ikisi hariç di¤erlerinin isimleri belli Buradaki halk rivayetine göre, çeflme Aziz de¤ildir. Mahmud Hüdâyî Hazretlerinin müridlerinden Demirci Baba taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Devecio¤lu Çeflmesi’nin on ad›m berisinde, bugün de mevcut olan Devecio¤lu F›r›n› ad›y- Suyu, arkas›ndaki Han›m Seti Soka¤›’ndan la bilinen bir f›r›n bulunmaktad›r. F›r›n ismini gelmektedir. bu çeflmeden alm›flt›r.

Meydandaki ulu ç›narlar›n karfl›s›nda kesme Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte kefeki tafl›ndan yap›lm›fl yeni bir çeflme vard›r. yap›ld›¤› belli de¤ildir. fiimdi kuru olan bu çeflmeden, fieftali Suyu da denilen Melek Sima Suyu akard›. Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53)

Hadîkatü’l-Cevâmi flu bilgiyi vermektedir:

“Bulgurlu Köyü vasat›nda bir miktar meydan- DO⁄ANCI HASAN PAfiA c›k ve bir iki ç›nar a¤ac› dahi olup eshab-› ha- ÇEfiMES‹ y›rdan bir kimse dahi bir miktar su getirmifl- tir.” eflme, bugünkü Üsküdar Kaymakaml›¤› Çbinas›n›n yerinde idi. Çeflmenin üzerinde Meydandaki iki ç›nar a¤ac› ile Bulgurlu Camii Hasan Pafla S›byan Mektebi bulunuyordu. önündeki iki ç›nar a¤ac›n›n 500-550 senelik oldu¤u söylenmektedir. Çeflme, mektep ve cami gibi 955 (1548) tari- hinde Do¤anc› Hasan Pafla taraf›ndan yap›l- Mehmed Hafid Efendi 1212 (1797) tarihinde m›flt›r. yazd›¤› eserinde, “Bulgurlu Köyü’nde Demir- ci Suyu flöhretiyle maruf suyun idrar söktür- 1925-30 tarihlerinde mevcuttu. Mektep daha mesi bir derece meflhurdu ki, ‹stanbul etraf›n- evvel y›k›lm›flt›. Kaymakaml›k binas› yap›l›r- da de¤il belki alemde misli yoktur.” demekte- ken kald›r›lm›flt›r. dir. Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›- Duduo¤lu Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/256) (E. Koçu, ‹stan- n›z. Çeflmesi’nin yeri. bul Ans. 6/3121) (Mehmed Hafid Efendi, Mehahü’l-Miyah 1212, s. 8) Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/70)

DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹

eflme, Allame Sokak ile Duduo¤lu Soka- Ǥ›’n›n birleflti¤i yerde idi. Bugün yanl›z kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lan harap haznesi durmaktad›r.

Arkas›ndaki sokaktan dolay› Miro¤lu Çeflme- si de denilen çeflme, Balyan Ailesi’nden olup 1866 tarihinde Hassa Mimar› olan Agop Bey

1060 Üsküdar Çeflmeleri taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisinin Üsküdar Surp Haç Kilisesi ile yak›n iliflkisi vard›.

Agop Kalfa, 1875’te Paris’te vefat etti¤ine gö- re, çeflmeyi bu tarihten evvel yapt›rm›fl demek- tir.

Agop Bey’in bundan baflka, Selâms›z ve Yeni- mahalle’de, Ermeni Kiliseleri civar›nda dört çeflmesi daha vard›r.

Kaynaklar: (5.1. Vak›f Defteri, No. 1357. Defter, 1930’da yeni harflere çevrilmifltir.) (Mir’at-i ‹stanbul 1314, s. 131)

DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹) eflme, yukar› Dudullu Köyü’nde ve eski ÇAnkara Yolu üzerindedir. Mermer ayna Adile Sultan için Valideba¤› Kasr› bahsine ba- tafl›n›n üzerine bir servi kabartmas› yap›lm›fl k›n›z. Dudullu’da olup, bu tafl›n iki yan›na oluklu mermer sütun- Adile Sultan Çeflmesi. lar yerlefltirilmifltir. Aln›na ve bir madalyon Çeflme, ilk önce 1122 (1710) tarihinde ve Sul- içine su ayeti hak edilmifltir. Bunun alt›nda al- tan III. Ahmet (1703-1730) devrinde yapt›r›l- t› sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulun- m›flt›r. Bânisi belli de¤ildir. Bunu, flimdiki çefl- maktad›r. menin yap›m› s›ras›nda yerinden al›narak sol tarafa, k›r kahvesinin önüne yerlefltirilen bü- Aliyye-flân-› ismet menkibet Adile Sultan kim yük ayna tafll› kitâbeden ö¤reniyoruz. Bu tafl Elinden cârî her suya su gibi ihsân-› bî-pâyân üzerinde üstten alta do¤ru, 1275, 1214, 1122 fiehid-i Kerbelâ aflk›ndan dil-cû çeflme yapd›rd› tarihli kitâbeler bulunmaktad›r. Alttaki tek Nezirin görmemifldir böyle yerde dide-i devrân m›sral› kitâbe fludur: Dahi zîr-i zeminden yeryüzüne eyledi cârî Bu âb-› hofl-güvâr› nûfl ide insân ile hayvân Düfldü yek-fikre de tayi’ ruham-› berrak Merâm bu âb içen abdest alan bir Fatiha okusun 1122 Revân-› Hazret-i Mahmûd Han’› eylesün flâdân Kalender ç›kd›lar Üçler didiler yaz bu târîhi Tayi kelimesi baz› kitaplarda tarih fleklinde ya- Revan bir çeflme yapd› Hakk yolunda Adile Sultân z›lm›flsa da do¤ru de¤ildir. Dudullu’da 1304(1886) Adile Sultan Çeflmesi Çeflme ilk yap›m›ndan 94 sene sonra, 1214 kitabesi. Kitâbenin flaire olan Adile Sultan taraf›ndan (1799) tarihinde Enderunî Haf›z Abdülkerim kaleme al›nd›¤› san›lmaktad›r.

Çeflme, Sultan II. Mahmut’un ruhu için k›z› Adile Sultan (1826-1899) taraf›ndan flimdiki flekliyle yeniden yapt›r›lm›flt›r. Suyu 500 m. mesafeden gelmektedir. Çeflmeye arkam›z› dönüp bakarsak ileride bir tepe görürüz. Çefl- menin suyu iflte bu tepeden gelmektedir. Bu- rada 7-8 su bacas› vard›r. Tepe ile çeflme ara- s›ndaki araziden su yolu geçti¤inden, Adile Sultan taraf›ndan sat›n al›narak vakfedilmifl- tir. Böyle olunca üzerine hiç bir inflaat yap›la- mamaktad›r.

1061 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ihya edilmifltir. Bunu da yukar›da yeri belirti- len kitâbeden ö¤reniyoruz. Üç sat›r halinde haz›rlanm›fl olan alt› m›sral› kitâbe fludur:

Gazi Han Mahmud iflbu çeflme-i dîrîneyi Gördü akmaz emr idüb tecdîd-i bünyâd eyledi Kesilüb sonra der-i Dudullu halk teflne-dil iken Genc-i dâr Usta yine anlar› dil-flâd eyledi Söyledi Fevzî kulu cevher gibi târihîni fievknihal Usta nev çeflmesin âbâd eyledi 1275

Bu kitâbe de, 1214 tarihli kitâbenin üzerine hak edilmifltir. II. Mahmut’un Hazinedar Usta- s› olan fievknihal Kad›n 24 Rebiyyülevvel 1277(10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Muhteflem lâhdi, ‹stanbul’da Sultan II. Mah- mut Türbesi bahçesinde ve kap›dan bahçeye girerken sa¤ taraftad›r. Kitâbesi çok girift olup Abdülfettâh imzal›d›r. Dudullu’da Adile Sultan Çeflmesi Kitâbe yazar› Fevzi Efendi, Nakflibendiyye tari- kitabesi. kinden olup, 28 R. ahir 1318 (25 A¤ustos 1900)’da ‹stanbul’da Karagümrük semtindeki A¤a taraf›ndan ikinci defa yapt›r›lm›flt›r. Bunu evinde vefat ederek, Fatih Türbesi hazîresine da, yukar›da yeri belirtilen kitâbeden ö¤reni- gömüldü. yoruz. Bir sat›r halinde haz›rlanm›fl olan iki m›sral› kitâbe fludur: Kanunî Sultan Süleyman’›n (1520-1566) Sul- tan IV. Murat’›n (1623-1640), Avc› Meh- Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât Enderun-› met’in (1648-1687), Sultan III. Selim’in Hümâyun’dan ç›kma Haf›z Abdülkerim A¤a (1789-1808), Sultan II. Mahmut’un (1808- 1214 1839) ve nihayet Sultan Abdülaziz’in (1861- 1876) Üsküdar’dan hareketle Dudullu üzerin- Bu yaz›, 1122 tarihli kitâbenin üzerine yaz›l- den Alamda¤›’na tenezzühe ve ava gitmeleri Dudullu’da m›flt›r. çeflmenin daha evvelki bir tarihte yap›lm›fl Adile Sultan Çeflmesi olabilece¤ini akla getirmektedir. Sultan Murat Namazgâh›’n›n Çeflme bu yenilenmesinden 61 y›l sonra, 1275 Köflkü bahsine bak›n›z. mihrap âyeti. (1859) tarihinde, Sultan II. Mahmut’un saray ustalar›ndan fievknihal Usta taraf›ndan tekrar Haydarpafla-‹zmit demiryolunun yap›lmas› ile önemini kaybeden eski Ba¤dat Yolu’nun 1875 tarihinden sonraki ihmal üzerine elden ç›kma- s›, Üsküdar-Dudullu yolunun önem kazanma- s›na sebep olmufltur. Bu yol Üsküdar’› ve dola- y›s› ile ‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan yegâne kara yolu oldu¤undan, çeflme bir menzil çefl- mesi haline gelmifltir.

Fakat Evliya Çelebi Üsküdar’› Anadolu’ya ba¤layan tek yolun Ba¤dat Caddesi olmad›¤›- n›, o yolun yan› s›ra Üsküdar-Dudullu-Sar›ga- zi-Samand›ra-Molla Fenâri Caddesi’nin de ol- dukça önemli bir ulafl›m yolu oldu¤unu söyle- mektedir. Bu yol, Naldöken Caddesi ad› ile meflhur idi.

1062 Üsküdar Çeflmeleri

Mehmet A¤a Çeflmesi kitabesi.

Çeflmenin ön ve sol taraf›ndaki mermer yalak- EL-HAC KIZLAR A⁄ASI lar sonradan doldurulmufltur. Çeflmenin sol ta- raf›nda ve k›r kahvesinin burada bulunan ka- MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ p›s› önünde, yap›lan kanal kaz›s› s›ras›nda, iki (KEMERALTI ÇEfiMES‹) granit sütunun topra¤a dik bir vaziyette gömü- lü oldu¤u görülmüfltür. Çeflmenin etraf›nda da eflme, Atpazar› ad›yla meflhur semtte ve üç mermer sütun vard›r. ÇToptafl› Caddesi ile Valide-i Atik Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Tamamen kes- Üsküdar’da, bilhassa Ümraniye ve Toptafl› me tafltan yap›lm›fl yanyana üç çeflmedir. Üstü Semtleri’nde görülen granit sütunlar, Alemda- çat›s›z oldu¤undan arkas›ndaki evin bahçesi ¤›’n›n bat›s›ndaki Çavuflbafl› Çiftli¤i civar›nda olmufltur. Yol seviyesi yükseldi¤inden yalakla- bulunan granit masifinden elde ediliyordu. Bu- r› toprak seviyesinde kalm›flt›r. Atpazar›’nda radan al›nan tafllar manda arabalar› ile Topta- bulundu¤undan enlemesine infla olunmufl ve fl›’na nakledilir ve orada ifllenerek top güllesi önüne de üç büyük yalak yerlefltirilmifltir. Or- haline getirilirdi. Toptafl› ismi buradan gelmek- tadaki çeflmenin kemeri üzerine güzel celî bir tedir. Bizans devrinde faaliyet gösteren bu hat ile yaz›lm›fl dört m›sral› flu kitâbe hak edil- ocaklar ‹stanbul’un fethi s›ras›nda da kullan›l- mifltir: m›flt›r. Mehmed A¤a ol kan-› mürüvvet Rahmetli ‹brahim Tan›fl›k Bey’in ‹stanbul Çefl- Kemine bende-i sultan-› kiflver meleri, adl› eserinde verdi¤i H. 1142 tarihleri- Bina-y› çeflmesine dendi tarih nin yanl›fll›kla yaz›ld›¤› san›lmaktad›r. Sebil oldu cihanda mâ-i Kevser

Çeflme “Üsküdar Belediyesi’nce cadde üzerin- Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. Fakat deki yerinden al›narak 1988 y›l›nda flimdiki tarih m›sra› ebced hesab›na vurulunca 998 Atpazar›’nda Mehmet yerine nakledilmifl ve onar›lm›flt›r.” Bu s›rada (1589) tarihi ç›kmaktad›r. Çeflme, bu semtin A¤a Çeflmesi. da bahçedeki eski kitâbeli ayna tafl› çeflmenin ilk tarihi eseridir. sa¤ taraf›ndaki yüzüne yerlefltirilmifl ve etraf› da tanzim edilmifltir.

Çeflmenin haznesinin üzeri namazgâht›r. Adi- le Sultan Namazgâh› bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/334-336) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4752) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 112-123, 126, 129-130, 132, 134, 138, 180 Adile Sultan md.) (Ç. Uluçay, Harem’den Mek- tuplar, 1956, s. 120-123) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 418) (Türk Dili ve Ed. Ans. Dergâh Yay. 3/213) (fi. Kaya- bo¤az›, ‹stanbul ve Dolay› Co¤rafyas›, 1942, I/29) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 6/92-93) (Kon- yal›, Üsküdar Tarihi, 2/7) (G. Oransay, Osmanl› Devle- ti’nde Kim Kimdi, s. 127)

1063 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Mehmet A¤a için A¤a Camii ve Yeniçeflme El-hac Mehmet A¤a bahislerine bak›n›z. Çeflmesi’nin sökülmesiyle Mimar Sinan’›n hayat›n› ve eserlerini yazm›fl ortaya ç›kan haznesi. olan Saî Mustafa A¤a, Mehmed A¤a’n›n vefa- t›na flu tarihi düflürmüfltür:

Mehemmedin ide pür nur kabrin ol Hâdi 999

Çeflme, Mart 1993 tarihinde, Üsküdar Beledi- yesi’nce sökülmüfl ve hemen arkas›ndaki bir apartman›n yan duvar› üzerine yeniden monte ve önü de tanzim edilmifltir. Bu sökme s›ras›n- da çeflmenin arkas›nda, bir tonoz galeri ve üç Mehmet A¤a, bu çeflme ile beraber cami ve ayr› toprak künk su yolu ortaya ç›km›flt›r. Top- mektep de yapt›rm›flt›r. Cami, çeflmenin kar- rak alt›nda kalm›fl olan yalaklar› da meydana fl›s›nda idi. Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, bu ma- ç›kar›ld›¤›ndan, çeflme yüksek ve ihtiflaml› bir bedi A¤a Camii ad›yla kaydetmifltir. Cami, görünüm kazanm›flt›r. bir kemer üzerine oturtulmufl oldu¤undan Ke- El-hac K›zlara¤as› meralt› Camii ad› ile an›l›yordu. Çeflme de bu Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/218) (‹. Tan›fl›k, ‹stan- Mehmet A¤a Çeflmesi isimle biliniyordu. Fakat suyu ac› oldu¤undan bul Çeflmeleri, 2/258-260) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 125) (Gezi ve çevresi. “Ac› Çeflmeler nam›yla da yad” olunmakta Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/68) idi.

EL-HAC KIZLAR A⁄ASI MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ Çeflme, Tabaklar Camii Soka¤› ile Balc›lar Yo- kuflu’nun birleflti¤i yerde ve Tabaklar Camii Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Karfl› köflede Nu- ri Baba’n›n ve az ileride de Balc› Baba’n›n aç›k türbeleri vard›r. Çeflmenin arkas›nda ise, ayn› tarihte yapt›r›lan bir namazgâh bulunuyordu. Hemen gerisindeki bostanlara bir çok apart- manlar yap›lm›flt›r.

Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Kemeri üze- rinde flu kitâbe bulunmaktad›r:

Sâhibu’l hayrat Darü’s-saâde A¤as› merhum ve ma¤fur Mehmed A¤a’n›n âsâr-› celilesidir. 995 (1587)

Bu çeflmeyi yapt›ran Mehmet A¤a’n›n di¤er eserleri için Mehmet A¤a Camii bahsine bak›- n›z.

Çeflme, Tabaklar Camii ile ayn› senede yap›l- m›flt›r. Debba¤lar Camii vaziyet krokisine ba- k›n›z.

1064 Üsküdar Çeflmeleri

Hazret-i Sultan Mahmud ‹bn-i fiah Abdülhamîd Ab-› rûy-i âl-i Osman hasbim nûr-› müstedâm Mehmet A¤a Saltanat-› taht›nda Allahü azimü’fl-flan an› Namazgâh ...... murad› üzre k›lsun fladkâm Çeflmesi’nin kitabesi. Bârekallah kasr-› âlâ hem makâm-› dilgüfla Haher-i ümmet penâh›na itâs› ihtirâm Ya’ni Esmâ Sultan aleyhü’fl-flân-› h›divin haheri El-hac K›zlara¤as› Mehmet Raif Bey; “Bedevî Tekkesi mukâbi- Ced-be-ced der ensâb der hor ana a’lâ makâm Mehmet A¤a linde Valide-i Atik vakf›ndan bir çeflme mev- Bâb-› vâlâs›nda yapd› ayn-› âb-› cân feda Namazgâh Çeflmesi. cuddur” diyerek bu çeflmenin Toptafl› Camii Cedd-i pâkin rûhun ihyâ ide Hayyü’l-enâm Vakf›na mülhak oldu¤unu kaydetmifltir. Tab-› lutf›n dâ’imâ flâd ömrün efzûn eylesün Sâhibu’l-hayrât içün budur du’âm›z subh ü flâm Mehmet A¤a, “Rikab-› Hümâyuna arz sunup” Bir güzel târîh didi Yaver Teberdar bendesi Toptafl› Camii’nin iki taraf›na kubbeler ilâve Yapd› Esmâ Sultan âb› ayn-› Kevser iç müdâm edilmesine çal›flm›fl ve bunda da baflar›l› ol- 1248 (1832) mufltur. Kendisi, ‘Evkaf-› selâtin’ naz›r› idi. Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/260) (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 122) (Sicill-i Osmânî, 4/128-129)

ESMA SULTAN ÇEfiMES‹

eflme, Esma Sultan’›n K›s›kl›, Sar›kaya Esma Sultan Çmevkiinde bulunan kasr›n›n büyük kap›s› Çeflmesi’ nin k›r›lan yan›nda idi. 1920-25 tarihlerinde y›k›lm›fl ve- kitabesinin bir parças› ya y›kt›r›lm›fl ve büyük mermer kitâbesi, Çam- l›ca Çakalda¤› Mezarl›¤› kap›s› önüne getirile- rek musalla tafl› olarak kullan›lm›flt›r. 1988 ta- rihinde, bu güzel hatl› kitâbe ortadan ikiye ay- r›lm›fl ve kald›r›larak mezarl›k kulübesinin ar- kas›na at›lm›flt›r. Esma Sultan Yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe flu- Çeflmesi kitabesinin dur: di¤er parças›.

1065 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

na etmifltir” diyor. Fakat gerek Esma Sultan ve gerekse Safiye Sultan Çeflmesi’nden bahsetmi- yor. ‹htimal Mektep, mescidin karfl›s›nda ve eski bofl arsan›n yerinde idi. Bu arsaya sonra- dan Üsküdar Santral binas› yap›lm›flt›r.

Çeflmenin bânisi, Esma Sultan, III. Ahmet’in k›z› olup 14 Mart 1726 tarihinde do¤mufltur. fiubat 1743’te ve 16 yafllar›nda Yakup Pafla ile evlenmifl, bunun 1744’te ölümünden sonra, Haziran 1757 tarihinde Muhsinzâde Mehmet Pafla ile evlendirilmifl ve 13 A¤ustos 1788 tari- hinde ve 61 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifl- tir. Vasiyeti gere¤ince, Eyüp’te kocas› yan›na gömülmüfltür. Kabri, Eyüp Sultan Türbe- si’nden flad›rvanl› avluya aç›lan ç›k›fl koridoru- ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ nun sa¤ taraf›ndaki mezarl›kta olup etraf› de- Esma Sultan mir bir flebeke ile çevrilidir. Çeflmesi ve çevresi. ugün mevcut olmayan bu çeflmenin Bul- Bgurlu Mescit karfl›s›nda oldu¤unu Abdül- Sultan I. Abdülhamit’in k›z› Esma Sultan’dan kadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su ay›rmak için birincisine büyük, ikincisine de Yolu Haritas› adl› risaleden ö¤reniyoruz. Bu Küçük Esma Sultan denmifltir. Ölümünden eserde çeflme, soldan birinci koldaki çeflmeler sonra, Eyüp’teki yal›s› ile Çaml›ca’da Sar›kaya aras›nda ve alt›nc› s›rada gösterilmifltir. mevkiindeki muhteflem saray› Küçük Esma Sultan’a intikal etmifltir. Bugün, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda bir çeflme daha vard›r. Bu, 1142 (1729-30) tarihinde Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, I/18-19) (G. Oransay, Os- yapt›r›lan Safiye Sultan Çeflmesi’dir. Birbirine manl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/164) (‹stanbul Ans. bu kadar yak›n yapt›r›lan bu çeflmelerden biri- 10/5307) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/237) nin Saka Çeflmesi olmas› ihtimali vard›r.

Hadîkatü’l-Cevâmi, Bulgurlu Mescit’i yazar- ken: FAT‹H SULTAN MEHMET Fatih Sultan Mehmet ÇEfiMES‹ Han Çeflmesi. “Karibinde olan mektebi, Mehmet A¤a ad›n- daki bir hay›r sahibi 1090 (1679) senesinde bi- sküdar’›n bu ilk çeflmesi, Salacak ‹skele ÜSoka¤› ile Salacak ‹skelesi Arka Soka- ¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Yeri için Silâhtar Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Tamamen kesme tafl kapl›, iki metre eninde, iki metre boyunda ve 1.5 metre yüksekli¤inde- ki bu küçük çeflmenin çat›s› da kesme tafltan, harpufltal›d›r.

Yol seviyesi yükseltildi¤inden bugün yar› yar›- ya topra¤a gömülmüfltür. Sa¤ taraftaki küçük ayna tafl›n›n üzerinde bir tas gözü vard›r. Önünde, kuyu bilezi¤ini and›r›r bir yalak veya bulgur dö¤me teknesi bulunmaktad›r. Hiçbir yerinde kitâbesi yoktur.

Semtin ilk eseri, Salacak Camii ismiyle de an›- lan Fatih Camii oldu¤una göre, çeflmenin de

1066 Üsküdar Çeflmeleri cami ile beraber 1458-60 tarihlerinde yap›ld›- geleyen ç›nar a¤ac› bugün de mevcuttur. Na- ¤› söylenebilir. Bu semtin yafll›lar› hâlâ çeflme- mazgâh tafl› 1925-30 tarihlerinde duruyordu. yi Fatih Çeflmesi diye yad ederler. Çeflmenin üzerindeki kitâbe fludur: Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53) “Ve min el-mâi külle fley’in hayy”

ayet-i kerimesi, alt›nda: FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ Kurena-y› Hazreti fiehriyari’den merhum Meh- med Besim Bey’in zevcesi / Fat›ma Nazîre Han›m eflme, Salacak vapur iskelesinin hemen taraf›ndan sevab› ruh-› müflarünileyhe olmak / Çyan›nda ve Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sol üzere r›zaen-lillah müceddeden infla etdirilmifldir. taraf›nda idi. Karfl› köflesinde ise, Hatice Sul- 1310 (1892) tan Çeflmesi bulunuyordu. Biraz ileride ve bu soka¤›n, Salacak ‹skelesi Arka Soka¤› ile bir- Besim Bey, Hassa Alay Kâtibi Mehmed Servet leflti¤i köflede, bugün de mevcut olan, Fatih’in Efendi’nin o¤ludur. Yetifltikten sonra “Karin-i bir çeflmesi daha vard›r. Sultanî olarak ulâ s›n›f-› evvele kadar” yüksel- mifltir. 1308 senesi sonlar›nda (1891) vefat etti. ‹lk çeflmeden günümüze tonoz bakiyesi kalm›fl- t›r. ‹kinci çeflmenin, Salacak Camii’nin yap›l›- Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/460) fl› s›ras›nda 1458-60 tarihlerinde yap›ld›¤› sa- (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (Sicill-i Osmânî, 2/19 Besim Bey) n›lmaktad›r. (‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla ve Taif Mahkumlar›, fihrist, Besim Bey md.) Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/54)

FATMA SULTAN ÇEfiMES‹ FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹ eflme, Atpazar› semtinde ve bugün mev- Çcut olmayan meflhur Sulu Han’›n karfl›- Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Suyu yak›- s›nda idi. K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi n›nda, Gaziler otobüs dura¤› yan›nda ve Bul- bahsine bak›n›z. gurlu Caddesi üzerindedir. Cadde köflesinden yüründü¤üne göre, biraz ileride ve sa¤ tarafta- Çeflme, 1915-20 tarihlerinde y›k›lm›fl ve yedi d›r. Yol seviyesinin yükseltilmesiyle aln›na ka- sat›r halinde, ondört m›sral› kitâbesi, Üsküdar dar topra¤a gömülmüfl oldu¤undan karfl›s›na Yeni Cami avlusuna getirilmifltir. Musalla tafl›- mermer, yeni bir çeflme yapt›r›lm›flt›r. Suyu da- n›n arkas›nda ve Yeni Cami su deposunun ima akan bu çeflmenin üzerine; önünde bulunan bir kitâbenin yan›nda, Sultan III. Ahmet’in Darüssaâde A¤as› Hac› Beflir “Toygar, yapt›ran Oflu Muhammed ve efli Mem- A¤a’n›n 1141 tarihli çeflmesinin kitâbesi de nune Albayrak 1990” vard›r. diye yaz›lm›flt›r. Halk aras›nda Toygar Çeflme Mahirzâde fiakir Mustafa Efendi’nin yazm›fl ol- diye an›lmaktad›r. Toygar Hamza Camii ile bir du¤u kitâbe fludur. alakas› olmal›d›r. Suyu eski çeflmeden getirile- rek ak›t›lm›flt›r. Mahalle muhtar›, eski çeflme Hazret-i Sultan Ahmed Han-› salis kim an›n kitâbesinin yerinden ç›kar›lm›fl oldu¤unu ve Âb-› adlidir iden ba¤-› cihan› tâbnâk temizlenerek yeni çeflme üzerine yerlefltirilece- Hakdan ayr›lmaz o yekta z›ll-› Rabbü’l-âlemîn ¤ini söylemifl oldu¤u halde bugüne kadar yer- Sayel sahib sayeden k›lmaz kabul infikak lefltirilmemifltir. Kurretü’l ayn› cenâb-› Fâtma Sultan ki oldur Ol h›dîv-i evvelîn satr-i kitâb-› nesl-i pâk Eski çeflme kesme tafltan yap›lm›fl olup arkas›n- Ol semiyy Hazret-i Zehra’y› s›ddîka hisâl daki sette bir namazgâh vard›. Namazgâh› göl- Ser-i vâlidân saâdetle olunca feyz-nâk

1067 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bu mu’alla çeflmesâr-› pâki ihyâ eyledi daima istifade ederdi. Lâle sefalar›n›n, Ç›ra¤an Olmufl iken teflne-lebler k›llet-i mâdan helâk e¤lencelerinin en revnakl›s› Befliktafl’ta Fatma Badi hayrat olan Sultan Zehra hilkat› Sultan Saray›’nda yap›l›rd›.” Fakat bu güzel ‹tmesin ömründe Mevlâ pür-melâl ü gussa-nâk günlerin ard›ndan üzüntülü günler gelmifl ve fiakir’â gördükde itmâm›n didim târîhini 28 Eylül 1730 tarihinde patlak veren Patrona Fat›ma Sultan yapd› çeflme-i pür nûr pâk Halil ‹syan› neticesinde efli ‹brahim Pafla öldü- 1141 (1728) rülmüfl ve mallar› da ya¤ma edilmiflti.

Çeflmenin yap›mc›s› olan Fatma Sultan, III. O tarihten k›sa bir zaman sonra yaz›lan bir Ahmet’in k›z› ve Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n halk destan›nda flu k›ta görülmüfltü: eflidir. 22 Eylül 1704’te do¤mufltur. Babaanne- si, Üsküdar Yeni Camii’nin bânisi Gülnufl Var›n söylen o¤lum giysin karay› Emetullah Valide Sultan’d›r. Ç›raklar›m gitsin beni aray› Harab olsun Üsküdar’›n saray› Fatma Sultan 14 Nisan 1709 tarihinde ve dört Düflmanlara kald›¤›na yanar›m yafl›nda oldu¤u halde, fiehit Ali Pafla ile niflan- lanm›fl fakat Pafla’n›n 5 A¤ustos 1716’da Peter- Eski Saray’a gönderilen Fatma Sultan burada- varadin Meydan Muharebesi’nde flehit olmas› ki elemli hayata ancak üç sene tahammül ede- üzerine 20 fiubat 1717 tarihinde ve onüç ya- bilmifl ve kendisinin Befliktafl’taki Ç›ra¤an Sa- fl›nda oldu¤u halde ‹brahim Pafla ile Eyüp’te ray›’na naklini istemiflti. Ricas›n›n kabulü üze- Valide Sultan Saray›’nda evlendirilmifltir. Bu rine Befliktafl’a gelen Sultan, burada k›sa bir za- tarihte ‹brahim Pafla 60 yafllar›nda olup evli man sonra vefat etmiflti. idi. Bir o¤lu, yetiflmifl k›zlar› ve damatlar› var- d›. K›zlar›ndan Fatma Han›m, Kaptan Pafla Fatma Sultan Saray› bahsine bak›n›z. Camii’nin bânisi Kaymak Mustafa Pafla ile Hi- betullah Han›m ise Hüdâyî Aziz Mahmud Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 175) (G. Efendi Camii avlu kap›s›n›n yan›ndaki çeflme- Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/1707) (Sicill-i yi yapt›ran Kethüda Mehmet Pafla ile evli idi. Osmânî, 1/61) (A. Refik, Lâle Devri) (A. Refik, Tarihte Kad›n Simalar, s. 59) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/156) (Ayvan- Fatma Sultan’›n bu evlilikten Mehmet Bey sarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 17/b) (A. Erdo¤an, Üsküdar isimli bir o¤lu dünyaya gelmifltir. Su Yolu Haritas›) (Lady Montegue, Türkiye Mektuplar›, Tercüman Yay›nlar›, s. 115) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Fatma Sultan, 17 Recep 1143 (3 Ocak 1733) 10/5579-5580, 5582) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi bahçesindedir. Vefat›nda 29 yafl›nda olan Fatma Sultan’›n oyma çiçeklerle süslü mezar tafl› üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹

fiehriyâr-› sab›k Ahmed Han-› âlî hazretin eflme, Fethi Ahmet Pafla taraf›ndan yapt›- Zübde-i silk ü benat› iffet ü takvâ ile Çr›lm›flt›r. Pafla, babas› Rodosî Hac› Haf›z Eyledi zevcinden üç y›l sonra dünyâdan vedâ Ahmed A¤a’n›n Karacaahmet Türbesi karfl›- Cem’ ide Cennetde Mevlâ devlet-i ukbâ ile s›nda ahflap olarak inflaa ettirdi¤i camii, 1272 Ta’miyeyle nâse târîhin k›l imâ Vehbi’yâ (1855-56) tarihinde kârgir ve fevkânî olarak Fat›ma Sultan’› Allah haflr ide Zehra ile bina etmifl ve alt›na da bir çeflme yapt›r›lm›flt›. 1145 Kad›köy-K›s›kl› tramvay yolu yap›l›rken yol Fatma Sultan, Üsküdar’a efli ile birlikte bir su geniflletilmifl ve bu s›rada yola ç›k›nt› yapm›fl getirmifltir. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu olan çeflme, geriye çektirilen mezarl›k duvar›- bahsine bak›n›z. Kendisinin Salacak ‹skelesi n›n önüne nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda üstünde muhteflem bir saray› vard›. Ayr›ca, ‹s- Himmet Dede’nin kabri de buradan ihtifal ile tanbul Valili¤i’nin karfl›s›nda hâlâ tonoz du- kald›r›larak flehitlikteki flimdiki yerine götü- varlar› görülen bir camii bulunuyordu. rülmüfltür. Taflç›lar Camii bahsine bak›n›z.

“Fatma Sultan, devrin meflk ve ahenginden Çeflme Nuh Kuyusu Caddesi ile Miskinler

1068 Üsküdar Çeflmeleri

Tekkesi Soka¤›’n›n (flimdiki Bulvar) birleflti¤i idi. Dilimli kemerinin üzerinde fiair Rahmi yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde idi. Mustafa Efendi’nin, yedi sat›r halinde haz›rla- d›¤› ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Ampir üslûbundaki bu yekpare mermer çeflme- nin düz ayna tafl› ayn› zamanda kitâbesini de Menba-› cûd ü kerem kulzüm-› zehhâr-› himem ihtiva ediyordu. Ayna tafl›n›n iki yan›na dört Mâlik-i hüsn-ü fliyem zîver-› silk-i vüzerâ köfle birer sütun yerlefltirilmifl ve üstten bir len- Sadr-› cem kevkebe hem-nâm-› halilü’r-rahmân to ile birlefltirilmifltir. Ki odur maide-bahflâ-y› gürûh-› fukara Maksem âb gibi neflr-i keremdir kâr› Bir k›tadan oluflan dört m›sral› kitâbesi fludur: N’ola devrinde suyun bulsa cihân ser-tâ-pâ Ne-aceb o¤lu dahi mâil-i hayrat olsa Zir-i camiden hizaya nakl ile bu çeflmesâr Çünki evlâddad›r s›rr-› vücûd-› aba Tarz-› nev üzre binâ oldu nefis ü bî-hemal Vâlid-i mâcidine peyrev olub el-hâs›l Aç›lub lüle-i zerrîn geldi bir târîh fievket Yapd› bu çeflme-i dil-cûy› Musahib Pafla Hamdü lillah teflne-gâne akd› mânend-i zülâl ‹steriz Hakk’dan o destûr-› cemîlü’fl-fliyemi 1272 Eylesün s›hhat-i câvide muvaffak Mevlâ Didi bu m›sra-› bâlâ ile Rahmî tarih Fethi Ahmet Pafla’n›n flahsiyeti için ayn› isim- Zemzemi nâsa sebîl itdi Mehemmed Pafla le an›lan camii bahsine bak›n›z. 1141 (1728-29)

Çeflme, 1970 tarihlerinde yol geniflletilmesi fiair Rahmi Efendi, Bab-› Ali’den yetiflti, Genç neticesinde ortadan kald›r›lm›flt›r. Mehmet Pafla’n›n divan kâtibi ve sonra Tersa- ne Kâtibi oldu. Ahmet Pafla’n›n ‹ran sefaretin- Kitâbeden, çeflmenin 1855 tarihinden evvel, de vak’anüvislik göreviyle ‹ran’a gitti. Dönü- ahflap camiin alt›nda oldu¤u ve bu tarihte ca- flünde tersanede Kurflunlu Mahzen’e kâtip oldu. mii ile bir hizada yeniden yap›ld›¤› anlafl›lmak- 27 Ramazan 1164 (19 A¤ustos 1751)’de gayet tad›r. korktu¤u vebadan vefat etti. Edirnekap›s› Me- zarl›¤›’na gömülmüfltür. Divan› vard›r. fiehza- Kitâbe yazar› fievket Mehmet Efendi, 1219 de Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. (1804)’te ‹stanbul’da do¤du. Divan Kale- mi’nde Arabî ve Farisî tahsil etti. 1270 Çeflmenin bânisi Mehmet Pafla, Damat Nevfle- (1853)’te kap› kethüdas› olup sonra vefat etti. hirli ‹brahim Pafla’n›n, Fatma Sultan’dan ol- fiairdir. Eser-i fievket isminde bir telifi vard›r. mayan o¤ludur. Fatma Sultan’›n da ‹brahim Pafla’dan Mehmet Bey isminde bir o¤lu olmufl- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 116) (‹. Ta- sa da 1150 (1737) tarihinde vefat etmifl ve 3 n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/446) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Ocak 1733’te ölen annesinin yan›na gömül- 2/34) (Sicill-i Osmânî, 3/174-175) (M. Tahir, Osmanl› müfltür. Müellifleri, 2/403) Genç Mehmet Pafla’n›n Annesi Hanife Hatun olup 1124 (1712) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ ve Seyyid Ahmet Deresi’nin di¤er kolu üzerin- deki büyük Nevflehirli Sofas›’ndad›r. Tavus tpazar› Mevkii’nde, Toptafl› Caddesi ile kuyruklu flâhidesi mevcuttur. ABeygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede- dir. Hemen arkas›nda, Hac› Bedel Mustafa Mehmet Pafla babas›n›n zaman›nda ve küçük Efendi Camii vard›r ki 1720 tarihinde Atpaza- yaflta vezir oldu¤u için Genç lâkab› ile an›lm›fl- r› Osman Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. t›r. 6 Mart 1724’te, III. Ahmet’in henüz onbir yafl›nda bulunan k›z› Atike Sultan ile evlendi- Karfl›s›nda, yol afl›r› yerde ise, Saçl› Halil Efen- rilmifltir. Atike Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. di Türbesi vard›r. Genç Mehmet Pafla, Atike Sultan ile evlen- Bu güzel görünümlü çeflmenin yüzü, tamamen dikten sonra senenin baz› aylar›n› Salacak üs- mermer kapl›d›r. Saçakl› çat›s› kiremit örtülü tündeki Fatma Sultan Saray›’nda geçiriyordu.

1069 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

K›fll›k kona¤› ise, ‹stanbul’da Büyük Postaha- Bu görkemli çeflme, Gülnufl Valide Sultan ta- ne’nin arka taraf›nda ve set üzerinde idi. Baba- raf›ndan 1121 (1709-10) y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. s› ‹brahim Pafla, bu konak civar›ndaki sebil, mektep, çeflme ve hamam› çevreyi imar etmek Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Tafl- gayesiyle yapt›rm›flt›. ç›l›k sanat›n›n yüksek bir örne¤i olan bu çefl- me, devrinin en güzel eseridir. Zarif ayna tafl›, Babas›n›n vefat›ndan sonra, Befliktafl’ta Yahya kabartma, tas içinde meyve ve vazo içinde çi- Efendi Dergâh› önündeki sahilhanesinde otur- çek motifleri ile bezenmifltir. Ayna tafl› üzerin- mufltu. de kemer görevi gören yelpaze biçimindeki fle- kil bu tarihlerde yay›lmaya bafllam›flt›r. Bunun Mehmet Pafla, Selânik ve Bursa valiliklerinde üzerinde ve iki yanda flekilli iki topuz ç›kma ve bulunmufl ve 1147 (1734-35)’te hastal›kl› ol- bunlar›n üzerinde ise, Taib Ahmed Efendi’nin du¤u için emekli olmufltur. Sara illetine tutul- ta’lik yaz›s› ile haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâ- du¤undan kimseyle konuflmaya mecali olma- besi bulunmaktad›r: y›p inziva köflesinde kendi haliyle meflgul idi. Mehd-i ulyâ devha-i gülflen-sarây-› saltanat Babas›n›n feci flekilde öldürülüflünü hiç bir za- Mader-i Sultan Ahmed Han fârûk-ihtisâb man unutamayan Pafla, büyük bir korku içinde Yümn ile tarh-efgen-i bünyâd olub bu çeflmeye 2 Muharrem 1182 (1 Haziran 1768)’de vefat Eyledi dil-teflnegân-› Üsküdar’› neflve-yâb etti. Kabri, fiehzadebafl›’nda babas›n›n yapt›r- Oldular gark-› zülâl-i çeflmesâr-› mekremet m›fl oldu¤u sebilin hazîresindedir. Can verirken bir içim su hasretinden fleyh ü flebâb Gelsün ‹skender içüb bulsun hayât-› sermedî Genç Mehmet Pafla Çeflmesi, Mart 1993 tari- Gezmesün zulmetde var-iken bu ayn-› müstetâb hinde Üsküdar Belediyesi’nce restore edilmifltir. Âlem-i dünyâda bu ecrin mükâfat› muhâl ‹de Kevser ile Cennet’de telâfi Ebû Türâb Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/61 Fatma Sultan; 1/123 ‹b- rahim Pafla; 2/376 Rahmi Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/41) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124) (Çeflmizâde Tarihi, Haz. B. Kütüko¤lu, s. 93) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/122) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 170) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 48) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/69) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338) (Ab- dülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T.Y. No: 503 ve 2007)

GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ eflme, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Ba- Çlaban Caddesi’nin birleflti¤i köflede, Gül- nufl Emetullah Valide Sultan’›n ayn› tarihte infla ettirdi¤i muhteflem sebilinin sa¤, camiin avluya aç›lan kap›s›n›n sol taraf›ndad›r.

1958 tarihine kadar karfl›s›nda Bitpazar›, sol ta- raf›nda ve yol afl›r› yerde, Karacao¤lan Soka- ¤›’n›n sa¤ köflesinde, önceden Yeniçeri Kullu- Gülnufl Emetullah ¤u olan eski Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› Valide Sultan ve bunun sa¤ taraf›nda da Halim Gülüm Tek- Çeflmesi. kesi bulunuyordu.

1070 Üsküdar Çeflmeleri

Derc idüb bir beyte Tâib iki tarih-i latîf Her gelen atflana der H›zr eyleyüb sevk-i savab Vâlide Sultan bünyâd itdi bu nev çeflmeyi 1121 Ruh-i pak-i Mustafa aflk›na gel iç âb-› nâb 1121

Çeflme yüzünün etraf›n›, setlerden bafllay›p ki- tâbenin üstünden dönerek giden güzel, zarif ve gösteriflli bir kornifl dolaflmaktad›r. Camiin iç avlusundaki flad›rvan›n, sebilin ve türbenin sa- çaklar›na da bu flekilde kornifller yerlefltirilmifl- tir. Bu kornifller istalaktitlidir.

Çeflmenin aln›ndaki bezeli sorguç fleklindeki taç pek güzeldir. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/424) (Sicill-i Gülnufl Sultan ile kitabenin flairi Ahmed Taib Osmânî, 2/107) (Türk Dili ve Ed. Ans. 4/85) Gülnufl Valide Sultan için Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Çeflmesi’nin kitabesi.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teravih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 68) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, HACI MEHMET EFEND‹ 2/298) (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, s. 1/242) (Konyal›, ‹s- ÇEfiMES‹ tanbul Abideleri, s. 124) eflme, ‹cadiye Tepesi eteklerinde, Çifte ÇBakkal semtinde, Çaml›ca Caddesi ile Türkan Hatun Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹ Y›¤ma tafltan yap›lm›fl olan çeflmenin her tara- eflme, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve f› çimento ile s›vanm›flt›r. Genifl yüzündeki ay- ÇKartal Baba Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda idi. na tafl› üzerinde üç sat›r hal›nda flu kitâbe bu- Bugün mevcut de¤ildir. Bânisi Hac› Hasan lunmaktad›r. A¤a adl› bir hay›rseverdir. Mekke-i Mükerreme’de vefat eden ‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserinde mer- Bedestanî Çerkes Hac› Mehmed hum ‹brahim Tan›fl›k Bey; Efendi’nin ruhuna Fatiha 1347 (1928) “Üzerinde flu tarih beyti ile biten bir buçuk k›- tal›k bir kitâbesi vard›:

Lülesinden Hamidâ tarihi oldu reflhadar K›ld› bir pakize su Hac› Hasan A¤a revan 1244 (1828)” demektedir.

Kitâbenin yazar› Hamid Ahmet Efendi’dir. Hâcegândan Nazif Efendi’nin o¤ludur. Kethü- da Kalemi’nde bulunup hâcegândan olarak yükseldi. Galata Mevlevihanesi fleyhi Galip Dede’nin etkisinde kalarak Mevlevî oldu. Ye- niköy’de, evinde otururken 80 yafllar›nda oldu- ¤u halde, 1248 (1832)’de vefat etti. Toplanm›fl Hac› Mehmet Efendi divan› vard›r. Çeflmesi.

1071 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflmenin suyu, arkas›nda, ‹cadiye Tepesi’ HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹ ndeki bir haneden demir boru ile getirilmifltir. Çeflme, Çiftebakkallar ad› ile an›lan semtte eflme, Tembel Hac› Mehmet Efendi Ma- idi. Burada küçük bir çarfl› ve dört yol a¤z›nda Çhallesi’nde, Selâmiali Efendi Caddesi üze- 500 senelik ulu bir ç›nar a¤ac› vard›. Bu muh- rinde ve Hac› Selim A¤a Kütüphanesi yan›n- teflem an›t a¤aç, Çiftebakkallar ile Kuzguncuk da bugün mevcut olmayan fevkânî Hac› Selim aras›nda uzanan derenin kapat›larak asfalt yol A¤a S›byan Mektebi’nin alt›nda ve kap›s›n›n haline getirildi¤i 1976 senesinde hiç gere¤i iki yan›nda idi. yokken kesilerek yok edildi. Süleymaniye Genel Kitapl›¤› fotokopi arflivin- de 20 numara ile kay›tl› bulunan vakfiyesin- den ö¤rendi¤imize göre çeflme; “Mekteb-i flerif HACI MEHMET NAK‹ ve kütüphane-i lâtif binalar›” ile beraber 1196 (HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ - (1782) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. HACILAR ÇEfiMES‹) Yine bu vakfiyede: “Kapu ittisalinde kain (olan) çeflme-i mâ-i lezize haf›z-› tas olup be- eflme, Seyyid Ahmet Deresi’ndeki ‹ranl›- her yevmî mekteb-i merkum kapusunu feth ve Çlar Camii’nin sa¤ taraf›nda ve yemek tev- i¤lak (aç›p kapama) ve derun ve bî-rununu zi edilen meydan›n önündedir. (içini d›fl›n›) tathir ve tanzif (temizleme) ve çeflme-i merkûma tas›n› ref ve ta’lik (çeflmenin Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Bu- su tas›n›n kald›r›lmas› ve as›lmas›) ve h›fz ey- nun etraf›n› bir kesme tafl çerçeve çevirmifltir. leye yevmi befl akçe vazifeye mutasarr›f ola” Üç k›tal›k kitâbesi Farsça’d›r. denilmektedir.

Tarih beyti fludur: Çeflme, mektep ile beraber y›kt›r›lm›fl ve ayna tafl› ile yar›m daire fleklindeki mermer yala¤› Hast çü tarih zehi güftemefl kütüphane bahçesine nakledilmifltir. Anki ezin ab-› hurd nufl had 1321 (1903) Selim A¤a kütüphanesi ve mektebi bahislerine bak›n›z. Alt ‹hsaniye’de Bânileri Hac› Mehmet ve Hac› R›za adl› iki Haf›z ‹sa A¤a ‹ranl›’d›r. Mektep kap›s›n›n iki taraf›nda bulunan ve bu Çeflmesi. küçük çeflmeciklerden sol taraf›ndakinin üze- Kaynak: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/466) (Gezi Notu) rinde “Ve sekahum rabbuhum flerâben tahûrâ”, sa¤ taraf›ndakinin üzerinde ise “aynen yeflrebu bihâ tusemmâ Selsebîlâ” ayet-i kerimeleri yaz›l- m›flt›. 1937 senesinde y›k›lm›flt›r.

Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 137)

HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹

üçük ‹hsaniye semtinde, ‹hsaniye Camii KSoka¤› ile ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›’n›n bir- leflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ köflesinde- dir. Hemen arkas›nda, Sultan II. Osman’›n mahalle ile beraber 1169 (1755-56)’da yapt›r- d›¤› ‹hsaniye Mescidi bulunuyordu. Bugün yal- n›z arsas› mevcuttur. Çeflmenin ön taraf› ise bir yar halindedir. Sahile dar ve dik bir merdi- venle inilir. Eski fiirket-i Hayriye vapurlar› gü-

1072 Üsküdar Çeflmeleri nün muayyen saatlerinde buradaki vapur iske- lesine u¤rayarak yolcu al›rlard›. Bu yak›n za- mana kadar böyle idi.

Çeflme yekpare mermerdendir. Kitâbesini de ihtiva eden ayna tafl›n›n iki yan›na sütun ka- bartmalar› yap›lm›flt›r. Bu tafl›n üzerinde bir kornifl ve en üste de bir madalyon içinde 1238 (1822) tarihi yaz›l›d›r. Madalyonun üzerinde bulunan üçgen al›nl›¤›n kenarlar› yaprak mo- tifleri ile bezenmifltir. Haznesi ise pek harap- t›r.

Çeflmenin önünden Çiftekayalar Mevkii’ne inen, eski Saray Yolu Kas›m-Aral›k 1991 tari- hinde beton merdiven olarak yeniden yapt›r›l- m›fl ve bu s›rada ç›k›fl istikametinde ve sa¤ ta- rafta yolun bafllang›c›nda bulunan 22 ad›ml›k (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75-76) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflme- harpufltal› eski korkuluk duvar› y›kt›r›lm›flt›r. leri, 2/416) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Haf›z ‹sa A¤a Halbuki bunun korunmas› gerekirdi. 2/53) Çeflmesi. Kitabesine kadar Çok harap duruma gelen çeflmenin arkas›nda- topra¤a gömülü ki mescit yeniden yapt›r›lm›flt›r. durumda iken, 1998 HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ senesi sonunda Çeflmenin, sekiz sat›r halinde haz›rlanm›fl olan Üsküdar Belediyesi onalt› m›sral› kitâbesi fludur: eflme, Karacaahmet Türbesi önünden ‹b- taraf›ndan görüldü¤ü Çrahim A¤a Mahallesi’ne giden eski ad› flekilde yenilenmifltir. Hazret-i Sultan Mahmud-i Adli dâdin kemteri Ba¤dat Yolu olan Miskinler Tekkesi Soka¤› Ya’ni ‹sa A¤a ki ol zât-› pâk-i esh›yâ (flimdi bulvar) üzerinde ve sol taraftad›r. Yak›n Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› âlicenâb Hazin-i Rabb-› kerîm ma’den-i cûd-u atâ Nef’-i çün bu çeflmeyi yapd› umûma bî-garez Hâl ü flân› merhametdir cümle nâsa da’imâ Kemâl-i sarf-› himmet eyleyüb tekmil-i hayr itdi Ola flâyân-› dergeh-i kabûl Hazret-i Mevlâ Gazanfer A¤a içün idüb bu çeflmeyi infla Vire lûtf-› âmiminden ana ecr-i lâ-yuhsâ Bi-hamdillah vücûd› masdar-› âsâr-› hayr oldu Kime tevfik olur böyle eser bu çeflme-i zîba ‹lâhî devlet ü ikbal ü ömrün ber-devâm eyle Yaz›lsun defter-i hayr› müdâm oldukça bu dünyâ Dall zamle hâtif-i gayb söyledi târîhini Çeflme-i aynü’l-hayâtdan iç suyu eyle du’a 1238 Ra. 10

Çeflme, 25 Kas›m 1822’de K›zlar A¤as› Gazan- fer A¤a’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Bânisi Ha- f›z ‹sa A¤a için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Gazanfer A¤a, 1603’te idam edildi¤ine göre çeflme ölümünden 219 sene sonra yap›lm›fl de- mektir. Gazanfer A¤a için Ayr›l›k Çeflmesi bahsine bak›n›z. ‹sa A¤a Çeflmesi (Miskinler Tekkesi Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 1/319) Çeflmesi).

1073 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kilk-i lutf› bendegâne lü’le-i ayn-› atâ Cûd-› tab’› kiflver-i ihsâne bahr-i bî-kenâr Âlemi sîrâb-› feyz-i cûy-bâr-› hayr idüb Gülflen-i mülke su verdi ol fleh-i âlî-tebâr Sû-be-sû ma’mûr idüb dünyây› ol flâh-› cihân Yapd› âlemde nice âsâr-› hayr-› bî-flümâr Dâ’imâ böyle cihânda vaz’-› âsâr eyleyüb Old›¤› çün mâ’il-i hayrât o flâh-› kâm-kâr Meslek-i flâhânesine eyleyüb âlem-sülûk Hayra meyl itdi cihân›n meflreb-i bî-ihtiyâr Bak vekîl-i kenz-i flâhî Haf›z ‹sa nâm A¤a K›ld› bu hayrât-› dilcûy› binâya ibtidâr Celb idüb vakf-› Selimiye’den âb-› dil-keflin Eyledi bu çeflmeyi ibn-i sebîle yâd-gâr Hiç söz olmaz tarh›na bu çeflmesâr-› himmetin Nakfli zîba resmi dil-cû âb-› sâf› hofl-güvâr fierbet-i kand ile hem-ta’m old›¤›n gûfl eyleyüb tarihe kadar yan›nda ve arkas›nda Miskinler Teflnedir hâlâ bu flîrîn cûya flâh-› Kandehâr Miskinler Tekkesi’nde Tekkesi ve müfltemilât› vard›. Varsa bu da’vâm› inkâr eyliyen gelsün beri (Haf›z ‹sa A¤a) ‹flte humas flerbeti iflte bu flîrîn cûy-bâr Çeflmesi’nin kitabesi. Çeflmenin karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde, Tepe- Bir midir bu mâ-i flîrîn ile hiç âb-› hayât bafl› Mezarl›¤› yan›nda, Hac› Hüseyin Hayri Bunda hem safvet nümâyân hem letâfet âflikâr Pafla’n›n 1282 (1865-66) tarihinde yapt›rm›fl Hakk bu kim bu hayr ü âsâr ile flâh-› âleme oldu¤u kubbeli sebili ve fierif Kuyusu mahalli Eyledi celb-i du’â atflandan leyl ü nehâr bulunmaktad›r. Tûl-› ömr ile mu’ammer idüb ol flâhenflehi Mazhar-› tevfîk ide zât›n cenâb-› Girdgâr Osmanl›-Ampir üslûbunda yap›lm›fl olan çefl- Sâye-i flâhîde Hakk ol sâhibu’l-hayrât› da menin mermer yüzü, çok büyük bir haznenin Eyliye dil-hâh› üzre feyz-yâb ü behre-dâr ortas›ndad›r. Bu yüzün iki yan› kesme taflt›r. Oku Vâs›f su gibi târîh-i cevher-mâyesin fiekilli ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle sütun Gel su iç k›l Hakk’a hamd iflte mu’allâ çeflmesâr kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu sütunlar›n üzeri- 1226 (1811) ne, çeflmenin kemeri ile kitâbesini biribirin- Ketebe el-abdu’d-daî Mustafa Rak›m gufire zünubehu den ay›ran bir kornifl yerlefltirilmifltir. Bunun üzerinde ise, her sat›r›nda dört m›sra olmak Kitâbenin hattat› Mustafa Rak›m Efendi, Ün- üzere, 34 m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Ki- yeli’dir. Afla¤›daki sat›rlar Cevdet Tarihi’nden tâbenin iki yan›, yine dört köfle sütun kabart- al›nm›flt›r: mal› olup bunlar üzerine mermer çam kozala¤› flekilleri oturtulmufltur. Bu kozalak flekillerine, “15 fiaban günü de eski sadr-› Anadolu Musta- Çavufldere’deki Ümmügülsüm Han›m Çeflme- fa Rak›m Efendi yetmifl yafl›nda öldü.....karde- si’nde de raslâmaktay›z. fli ‹smail Efendi, Zühdü takma ad›yla meflhur hattat olup Rak›m Efendi ise hatt›n her fen- fiekilli al›nl›¤›n›n ortas›nda ve bir madalyon ninde ve ressaml›k sanat›nda büyük yetenek içinde, Sultan II. Mahmut’un tu¤ras› bulunmak- kazanm›fl, baflka fenlerde bile söz sahibi olarak tad›r. Çeflmenin ehramvarî dam› tafl kapl›d›r. büyük ve zengin kimselere hat” ö¤retirdi. “Bu y›l ölümünde (15 fiaban 1241/25 Mart 1826) Bu muhteflem menzil çeflmesinin kitâbesi En- vasiyeti üzerine Karagümrük taraf›nda Zincir- derunî Vâs›f Osman Bey taraf›nda söylenmifl likuyu çevresindeki arsada defnolundu. Sonra ve meflhur hattat Mustafa Rak›m Efendi hat- da yan›na medrese yap›ld›.” t›yla da yaz›lm›flt›r. Kitâbe yazar› Enderunî Vâs›f Osman Bey, 15 Menba’-› cûy-i inayet maksem-i âb-› kerem Ramazan 1240 (3 May›s 1825) tarihinde vefat Hazret-i Sultan Mahmûd Han-› ‹skender-vakar etmifltir. Kabri, Üsküdar’da Karacaahmet Me- Âbrû-y› flân-› devlet-der bahr-i saltanat zarl›¤›’nda 1. Ada’da Karacaahmet Türbe- Kulzüm-› zehhâr-› himmet dâver-i gevher-nisâr si’nden ‹brahima¤a’ya giden bulvar›n sol tara-

1074 Üsküdar Çeflmeleri f›nda ve fiehitlik Kap›s›’ndan, caddeye paralel hülislâm oldu. Vefat› 1826’ dan sonrad›r. 70 ad›m ileride ve set üzerindedir. Etraf›na ve kendi kabri üzerine yeni kabirler yap›ld›¤›ndan Çeflmenin kitâbesinde bulundu¤u halde, diva- tafl› ç›kar›larak bir a¤aca dayanm›flt›r. Molla na bir beyit eksik yaz›lm›flt›r. Bu nefis kitâbe- sar›¤› da yok olmufltur. Mezar›n›n tanzim edil- nin mutlaka bulundu¤u yerde korunmas› lâ- mesi lâz›md›r. Kitâbesi fludur: z›md›r.

Hüve’l-Bâkî Topkap› Saray› üçüncü avlusunda ve Darü’s- Mîr-i Vâs›f dem-i fevtinden olunca âgâh saâde A¤al›¤› dairesi duvar›nda gördü¤üm bir Yakd› âsâr›n› da cân-› ahibba gibi âh kitâbede flunlar yaz›l›d›r: Azm-i dîvân-› Hudâ eyleyene âsând›r Yani mecmua de¤il eylese dünyây› tebâh “Bais-i tarih budur ki Üsküdar’da Du’a Meyda- Düflmen-i flöhret imifl el-hak o dervifl-nihâd n›’nda (eskiden hacca giden kimseler miskinler Bu kadar olsa olur mahv-i vücûd eyvallah tekkesi önünde dua ettiklerinden buraya Dua ‹ki cevherden ay›rd› bizi bir günde felek Meydan› denirdi. M.N.H) ihyas›na muvaffak Diyelim haflre kadar kang› birine eyvâh oldu¤um çeflme-i lâtifin vakf-› flerifi fazilesin- Baksana gülflen-i efkâr›n› k›ld› sûzân den olmak üzere yedi kimseye onbefler gurufl- Eylemifl bâ¤-› fenâdan ne kadar istikrâh dan cem’an senevî yüzbefl gurufl, Darü’s-saâde- Enderûn’dan ân› itmifldi çerâ¤-› hâss› tü’fl-flerife A¤as›’na mahsus olan odaya yedi Hâcegân zümresine mülhak idüb fiahenflâh adet Yasin-i flerif cüzi hasbeten-lillâhi teâlâ be- fiuarâ mâtem idüb yazd› mücevher târîh her liyali cum’ada k›ra’at olunmak içün vaz Ruhu Osmane ide Vâs›f’› terfik ‹lâh olunub evvelâ imam, a¤ay› Darü’s-saâdetü’fl- Ruhiyçün el-Fatiha flerife ve ana mülhak olarak alt› nefer dahi ki sene 1240 fî 15 Ramazan cümleten yedi nefer kimesneler feth ü k›ra’at ve üç ihlas-› flerif münciye ve salavatü ba’de’l- Kabrin arkas›nda, biraz ileride “Mekteb-i Har- k›raat akabinde fievketlû Efendimiz Hazretle- biye ders naz›rlar›ndan ve Yanya Müdafii ve ri’nin ez diyad-› ömr-i flahaneleri ve Haremü’fl- Çanakkale Muharebeleri’nde kolordu Kuman- flerifeyn Oca¤›’n›n devam› çün du’a ve beyn’el- dan›” büyük asker ve eflsiz insan merhum Esad hafakin medfun olan mevtalar›n ervah-› tayyi- Pafla (1862-1952)’n›n bir top namlusunu and›- belerine ihdas› ve sene hitam›nda mebla¤-› ran flâhidesi; solunda 23 Ramazan 1184’te ve- mezburu mütevelli olan kimesneler eda eyle- fat eden Halil Pafla’n›n k›z›n›n; 1199’da vefat mek flart›yla iflbu hayrat-› müberrat›m vakf-› eden ‹smail A¤a’n›n ve önünde 15 Safer flerife merbuten hüsn-ü tanzim olunub bu ma- 1249’da vefat eden Salih A¤a’n›n o¤lu Osman halle kayd olundu. Efendi’nin kabirleri vard›r. Bais-i vaz’ hâzâ li’t-tarih li sâhibu’l-hayrat ve’l- Mezar tafl›ndaki fliir, hakiki dostu Keçecizâde hasenat Haf›z ‹sa A¤a’y› Darü’s-saâdetü’fl-fleri- ‹zzet Molla’n›n eseridir. ‹zzet Molla’n›n bas›l- fe” 1231 (1816) m›fl divan› ve tabii ve aç›k dille yaz›lm›fl güzel flark›lar› vard›r. Mesalâ flu: Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymani- ye Kütüp. Hac› Mahmut Efendi Bölümü, No: 5101/258) O gül endam bir al flala bürünsün, yürüsün (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1910) (Mir’at-i ‹stanbul, s. Ucu gönlüm gibi ard›nca sürünsün, yürüsün 92) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (Sicill-i Osmânî, 3/612 ve 4/600) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36) (A. Gövsa, en güzel eserlerinden biridir. Türk Meflhurlar›, s. 395) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/184) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/408, 416) (‹nal, Çeflmenin bânisi ‹sa A¤a Saray-› hümâyun Son Hattatlar, s. 273, 476) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dat a¤alar›ndan olup Sultan Mahmut’un cülûsun- Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Ta- da (28 Temmuz 1808) hürmet ve sadakatine rih Der. Say›: 13, s. 119) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bos- mebni musahib-i padiflahî ve sonra hazine ve- tanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, s. ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Ta- kili sonra da hazinedar oldu. 1230 fievvalinin rih Der. Say›: 13, s.111-124) (Gezi Notu) (S. N. Ergun, dokuzunda (14 Eylül 1815) Darü’s-saâde A¤a- Mezar Kitâbeleri, 1932, s. 22) (Atâ Tarihi III, ‹stanbul s› oldu. 1239 Muharreminde (Eylül 1823)’te 1292, s. 165-166) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/42) (Tarihî- azl edildi. 1242 (1826) senesinden sonra fiey- i Osmânî Encümeni Mecmuas›, cüz: 8, sene: 1326, s. 458)

1075 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 74) u büyük çeflme, eski Çatmac›lar yeni Dr. BS›tk› Özferendeci Soka¤› ile eski Çit, yeni Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› aras›nda uzanan ve Sultan II. Osman taraf›ndan ‹hsaniye Ma- HAL‹FE ÇEfiMES‹ hallesi ile beraber 1169 (1755) tarihinde yap- t›r›lan Büyük ‹hsaniye Camii’nin sa¤ taraf›nda Bu çeflmenin, bugünkü Kap›a¤as› mevkiinden olup abdest musluklar› mahalli olarak infla ileride, Ba¤larbafl›’na yak›n bir mahalde oldu- edilmifltir. ¤u bilinmektedir.

Dört kal›n a¤aç sütunlara oturtulmufl ahflap bir Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›lm›fl ol- saçak alt›nda bulunan mermer ayna tafll› dokuz du¤u belli de¤ildir. çeflmeci¤in arkas›nda büyük bir haznesi vard›r. Üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâ- Vak›f Sular Müdüriyeti defterinde: “Medine-i be bulunmaktad›r: mezbûre haricinde Halife Çeflmesi kurbünde ba¤- lar derununda” diye ad› geçmektedir. Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› Nam› Haf›z ‹sa nef’-i cihân ‹brahim Pafla Suyu, dolay›s›yla ismi zikredildi- Eyledi bu çeflmenin bünyad›n› ¤ine göre, çeflme 1725 tarihinden evvel yap›l- Hasbeten-lillah içün râh-› revân m›fl olmal›d›r. Her gören der barekallah görmedik Böyle zîba çeflme-i Kevser-niflan Bugün mevcut olmad›¤› gibi hangi tarihte y›- 1240(1824) k›ld›¤› da malum de¤ildir.

‹sa A¤a’n›n bundan baflka Üsküdar’da iki ve Kaynak: (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 223) onun oldu¤u san›lan bir çeflmesi daha vard›r. ‹hsaniye Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Çeflmeciklerin yan›nda mermer bir abdest tek- HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹ nesi vard›r. 1301 (1883)’te Serasker Nam›k Pafla’n›n o¤lu Cemil Pafla taraf›ndan ‹sa A¤a eflme, Bulgurlu Köyü yak›nlar›nda ve Li- çeflmecikleri tamir ettirildi¤i ve üzerindeki sa- Çbadiye Caddesi üzerinde ve fiekerci Mas- çak yapt›r›ld›¤› s›rada infla ettirilmifltir. Nalça- la¤› Soka¤› ile Üçp›nar Soka¤› aras›ndad›r. c› Halil Tekkesi Camii bahsine bak›n›z. Suyu daima akan bu çeflme, 1930 tarihinde be- ton olarak flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r. Sivasl› Yetimo¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan gerçeklefltirilen bu onar›m s›ras›nda çeflme es- ki hüviyetini tamamen kaybetmifltir.

Bu çeflmenin yak›n›nda, 1310 (1892) tarihli Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi vard›r. Üzerinde dört sat›r halinde bir kitâbesi olan basit bir çeflmedir.

Han›m Nine suyu, Çilehane yan›ndan bir s›- z›nt› halinde akmakta iken, siyahî yafll› bir ka- d›n de¤ne¤inin ucu ile iz aça aça flimdiki yeri- ne getirmifl ve daha sonra da çeflme yap›lm›fl- t›r. Bu yüzden suya Han›m Nine suyu ad› ve- rilmifltir. Haf›z ‹sa A¤a Çeflmeleri. Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3115)

1076 Üsküdar Çeflmeleri

HASAN BEY ÇEfiMES‹

örbakkal semtinde, Divitçiler Sokak ile KHac› fievket Sokak aras›nda ve Hasan Bey Sokak üzerinde olup çok harap bir durumda- d›r. Tonoz çat›s› çökmüfltür. Kesme tafl ve tu¤- la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu çeflmenin ayna tafl› ve kitâbesi mevcut de¤ildir.

Kaynak: (Gezi Notu)

HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹

eflme, eski Toptafl› Caddesi üzerinde ve ÇDarü’fl-flifa (eski T›marhane) kap›s›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Kitâbesi d›fl etkenlerin zoru ile yer yer okunmaz hale gelmifltir. Yaz›s› çok girifttir. 1940 tarihlerinde ‹stanbul Çeflmeleri adl› eserin yazar› ‹brahim Tan›fl›k Bey, bu kitâ- benin tarihini 987(1579) olarak okumufltur ki, Hasan Çavufl yanl›flt›r. Çeflmesi.

Dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan kitâbesi fludur: Zigetvar’dan son süratle hareket eden Hasan Çavufl, sekiz günde ‹stanbul’a ve dört günde de “Ve seka-Allahu flerâben tahûrâ” S›çanlu Sahras›’na (Afyon bat›s›, Sincanl›) Valide-i Sultan Murad Han-› ûla gelmifltir. Dürretü’t-tâc ana kim hayr’ün-nisâ Cami ve han ve imaret yapd›rup 14 Rebiyülevvel 974 (29 Eylül 1566)’da Kad›- Bu arada eyleyüb âlî bina köyü’ne gelen fiehzade Selim, buradan Üskü- Çün Çavufl Hasan gelüb oldu emin dar Bahçesi’ne geçerek bahflifller da¤›tm›flt›r. Yapd›rup bu çeflmeyi ak›td› mâ Sonra ayn› gün, Lala Hüseyin Pafla, hocas› Teflne-diller geldikçe nûfl idüp olup 979 (1571) tarihinde vefat ederek fieyh Bâis-i hayr içün itsünler du’â Vefa Türbesi önüne defn edilen Atâullah Hâtif-i kudsî didi târîhini Efendi ve Müsahib Celâl Bey (fiair, öl. Ayni ile âb-› Kevserden ola 982/1574) ve sair a¤alar, tu¤lar, alay bayrakla- ... yazd› sene ve seb’a ve elf târîhini r›, yedekleri ve solaklar› ile Üsküdar ‹skele- si’ne gelmifllerdir. Burada fiehzade Selim, Bos- Seb’a ve elf, 1007 (1598) tarihini göstermekte- tanc›bafl› Davut A¤a’n›n haz›rlad›¤› saltanat dir. Rakam yaz›l› de¤ildir. kay›¤› ile ‹stanbul’a geçmifltir.

Çeflme, cami ve darü’fl-flifa’n›n inflas›ndan 16 Sultan II. Selim, 1 Ramazan 982 (15 Aral›k sene sonra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yüzü flifa- 1574) tarihinde vefat etti. Sultan III. Murat’›n hanenin cephesine yerlefltirilmifl olup haznesi tahta davet mektubunu yine Hasan Çavufl, içeridedir. Kafl kemeri eyvan fleklindedir. Ayna Manisa’ya götürmüfl ve bu sebepten dönüflün- tafl› küçüktür. de ve 18 Ramazan 982 tarihinde çavuflbafl›l›¤a terfi ettirilmifltir. Hasan Çavufl, Kanunî Sultan Süleyman’›n 1566 tarihindeki vefat›nda, o¤lu II. Selim’i sal- Kaynaklar: (Tarih-i Selânikî, Haz. M. ‹pflirli, s. 40, 98-99, tanata davet için, Zigetvar’dan Kütahya’da S›- 104-105, 204, 311) (Daniflmend, Kronoloji, 2/359, 422, çanlu Sahras›’nda bulunan fiehzade Selim’e 469) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. gönderilmifl ve bunun için de, Sokollu Mehmed F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, Pafla’n›n bir mektubu kendisine verilmifltir. 2/258) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29)

1077 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ r› bir emirle oraya gelen Çavuflbafl› ‹smail A¤a, getirdi¤i idam ferman›n› flehrin ileri gelenleri u çeflmenin bulundu¤u mevki belli de¤il- önünde okumufl, bunu haber alan Halil Pa- Bdir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mec- fla’da k›yafetini hemen de¤ifltirip eline bir m›z- mua-y› Tevarih adl› eserinde, bu çeflmenin rak alarak at›na binmifl ve kale kap›s›ndan ç›- Rum Mehmet Pafla Camii yak›n›nda bulundu- k›p can›n› kurtarm›flt›. ¤unu söylüyor. Halen, fiemsi Pafla Caddesi üze- rinde ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› karfl›s›nda Haseki A¤alar›, saray›n bir k›s›m mensuplar› bir çeflme haznesi vard›r. Kesme tafl ve tu¤la hakk›nda kullan›lan bir tabirdir. Hasekiler hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olan bu harap hazne- içinde mabeynciler makam›nda olan oniki ne- nin ‹smail A¤a Çeflmesi olmas› ümit edilir. fer tebdil hasekileriyle beraber yüz neferden zi- yade idiler. Bunlar›n amir ve zabiti Bostanc›- Kitâbesi fludur: bafl› idi. Hasekiler saltanatla bir tarafa teflrif-i flahane vukuunda çuhadarlar, peykler, solaklar Râh-› hakda k›ld› bu mâ-i safa-bahfl› sebîl gibi padiflah›n maiyyetinde giderlerdi. Sâhibu’l hayrat ‹smail A¤a idüb himem Didi tarihin Zamîrî ol›cak âb-› revân Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. ‹tdi ‹smail’e Mevlâ âb-› Zemzemle kerem Derin-V. Çabuk, s. 58) (Nusretname, Haz. ‹smet Parmak- 1118 (1706-7) s›zo¤lu, Cilt: II, Fasikül: II, s. 201, 365)

‹smail A¤a’n›n H. 1115 tarihli bir çeflmesi da- ha vard›r. HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹ A¤a, 1 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de zuhur (ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹) eden Bostanc›lar Vakas›’ndan sonra, Sadrazam Rami Mehmet Pafla’n›n odabafl›s› iken, haseki eflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir a¤al›¤›na atanm›flt›r. Sonra çavuflbafl› olan ‹s- ÇSoka¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n olup soka- mail A¤a’n›n bu görevi s›ras›nda, 9 Ramazan ¤›n sa¤ taraf›ndad›r. Hemen arkas›na Astsubay 1129 (17 A¤ustos 1717)’de Belgrad Bozgunu Misafirhanesi yap›lm›flt›r. Karfl›s›nda, Taz›c›lar meydana gelmiflti. Bu durumun müsebbibi sa- Oca¤› Çeflmesi, sa¤ taraf›nda ve yol afl›r› yerde y›lan Sadrazam Hac› Halil Pafla azledilmifl ve Selânik muhaf›zl›¤›na gönderilmiflti. Hasip Pafla Çeflmesi. Paflan›n vücudunu ortadan kald›rmak üzere ay-

Haseki ‹smail A¤a Çeflmesi.

1078 Üsküdar Çeflmeleri

Suyu daima akan bu menzil çeflmesinin önün- de hayvan sulamaya yarayan üç yalak vard›. Bugün bir tanesi kalm›flt›r.

Bu çeflmeyi Maliye Naz›r› Hasip Pafla yapt›rm›fl o¤lu Zeki Bey ise tamir ettirmifltir. 1286 (1869) tarihinde vefat eden Hasip Pafla için Selimiye Camii hazîresi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri) (Konyal›, Üs- küdar Tarihi, 2/50)

HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹

hsaniye Soka¤› üzerindedir. Tam karfl›s›nda ‹XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda yap›lm›fl oldu¤u san›lan ahflap, büyük bir konak vard›r. Som mermerden yapt›r›lan bu güzel çeflmenin iki yan› ve haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Dilimli kemerinin üstünde Hasip Pafla. üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r:

Nevnihal Han›m Namazgâh› ve Çeflmesi ve Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhume ve ma¤fu- bunun karfl›s›nda ise Baytar Okulu (Veteriner- rün-leha lik Fakültesi) bulunmaktad›r. Cennet-mekân firdevs-afliyan Hadice Sultan Binti’s-Sultan Mehemmed Han aleyhimü’r-rah- Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmenin kü- metü ve’l-gufran çük ayna tafl› üzerinde üç sat›r halinde haz›r- 1178 (1764-65) lanm›fl alt› m›sral› bir kitâbe, bunun üzerinde iki daire ve bir dikdörtgen kartufl içine yaz›lm›fl Çeflme, Hatice Sultan’›n vefat›ndan 20 sene bir âyet ve bunun üzerinde ise sonradan kaz›n- sonra ye¤eni, Sultan III. Mustafa (1757-1774) m›fl II. Abdülhamit’in bir tu¤ras› vard›r: taraf›ndan çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan için Sadra- Kaal-Allahu teâlâ zam Damat Hasan Pafla Çeflmesi ile Nasuhî “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” Tekkesi Camii bahislerine bak›n›z. Sadakallahü’l-azîm Zamanla harap olan çeflme Hazinedar ustas› Hasip Pafla Çeflmesi Kitâbe fludur: fievknihal Han›m taraf›ndan tamir edilmifltir. ve çevresi. Bunu belirten kitâbe fludur: Hasbetenlillah idüb necl-i Hasib Pafla bugün Ceyfl-i mansur-› fleh-i devrane bu âb-› revân Bir tarafdan celb idüb hayr-› du’a ibka-y› nâm Bir tarafdan eyledi ruh-› Hasib’i flâd-mân Geldi bir ta’mir içün tarih hayratü’l-Hasib Eylesün Hakk ol Zeki Be¤’i cihanda kâm-rân 15 Rebiyülâhir 1323 (19 Haziran 1905)

Düz sat›hl› olmayan ayna tafl›n›n iki yan›nda oluklu dört köfle birer kefeki tafltan sütun ve onun üzerinde ise flekilli bir silme bulunmakta- d›r. Bunun üzerinde, y›ld›z flekilli bir kornifl yer almaktad›r.

1079 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Muvaffak oldu tamir-i çeflmeye iffet nihal HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ Hazinedar usta-i devlet pür kerem fievknihal 1258(1842) eflme Bülbüldere’de, Feyziye Camii’nin Ketebehu Mehmed Tahir Çyan›ndaki Feyziye veya Hafize Han›m Mektebi’nin alt›nda idi. 1925-30 tarihlerinde fievknihal Usta, Sultan Abdülmecit’in Hazi- yola ç›k›nt› yapt›¤› için y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi, nedar› idi. evvelâ Çinili Köflk Müzesi Kitâbeler Bölü- mü’ne ve oradan da Topkap› Saray› ikinci av- Tamir kitâbesini yazan Mehmet Tahir Bey, fa- lusuna getirilerek otlar aras›na at›lm›flt›r. Kitâ- zilet sahibi ediplerden bir zat olup ‹stanbullu- be bugün de giriflin sol taraf›nda ve Kubbealt› dur. 1260’ta (1844) vefat ederek Ayvansaray civar›ndad›r. Yan›nda ters vaziyette at›lm›fl haricinde Tokmaktepe Mezarl›¤›’na gömülmüfl- baflka kitâbeler de vard›r. Yerinden ç›kar›lma- tür. Bu kabristan bugün mevcut de¤ildir. dan evvel sar› yald›z ile yald›zland›¤› flimdiki halinden anlafl›lmaktad›r. Dört s›ra halinde Hatice Sultan Çeflmesi semtin ilk eseridir. haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur: Semt, çeflmenin yap›m tarihinden pek k›sa bir zaman evvel iskân edilme¤e bafllanm›flt›. Daha Âsmân-mertebe Sultan Ahmed evvel bölge, Üsküdar Saray› has bahçesinin bir Heft iklîmde oldur hâkân k›sm› idi. ‹hsaniye Camii ve mahallesi 1169 Üsküdar’› idüb ihyâ lutfa (1755-56) tarihinde, Sultan III. Osman Âb-› flîrîn ile k›ld› reyyân (1754-1757) taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve isteyene K›rk çeflme gibi bu flehri hele ihsan olundu¤undan ‹hsaniye ad›yla meflhur Eyledi çeflmeleri âbâdan olmufltur. Hadîka yazar› bu cami için; “‹hsaniye Ol fieh’in duhter-i vâlâ-güheri denmekle maruf olan daire dahilinde vaki haneler K›ld› bu ayn-› dilârâ-y› revân ile beraber bina olunmufltur” demektedir. ‹hsa- Eyliye Hazret-i Bârî müzdâd niye Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, camiden Ol fieh’in flevket ü flân›n her ân 8-9 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Bî-bedel didi bu târîhi Nedim Çeflme-i pâk-i Hadice Sultan Hatice Sultan’›n, ad›na yap›lm›fl bu çeflmeden 1141 (1728) baflka, F›st›kl› Mektebi alt›nda da bir çeflmesi vard›. Bu mektep bahsine bak›n›z. Hatice Sul- Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan k›z› Ha- tan ad›na yap›lm›fl bir çeflme de ‹hsaniye Mes- cidi yak›n›nda ve “sahil-i bahre karib” bir ma- halde idi. Zamanla harap olan “çeflme, 1286’da (1869-70) yeniden tamir olunmufl ve üzerine flu kitâbe konulmufltur:

Sultan Hadice ol bünyâd idüb azîzim Bu çeflme-i müzeyyen olmufl idi hayre mîzâb ‹mrâr-› ezmânile kalm›fl idi harâbe Salih Efendi ehli yapd› bi-avn-i Vehhâb Cem’i yaz›lsa lây›kd›r ve cevherle târîh ‹tdi Emine Han›m bu ayn-› sâf› pür-âb 1286

Bu çeflme bugün mevcut de¤ildir. Saray› bahsi- ne bak›n›z.

Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/56, 2/228, 231-232) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/364) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (G. Oransay, Osmanl› Dev- leti’nde Kim Kimdi, s. 179) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, ‹hsaniye’de Hatice 2/418) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 68) Sultan Çeflmesi. (A. Refik, Kad›nlar Saltanat›, s. 242)

1080 Üsküdar Çeflmeleri tice Sultan ad›na yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan 20 Kas›m 1719 tarihinde do¤mufl dört yafl›nda ve 1724 y›l›nda Haf›z Ahmet Pafla’ya niflanlan- m›fl ve daha sonra evlenmifl, Pafla’n›n Aral›k 1735 tarihindeki vefat› üzerine dul kalm›fl ve 1151 (1738) senesinde, 31 yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Ca- mi Türbesi hazîresindedir.

Lâhdi, Yeni Cami Caddesi’nden hazîreye bak- t›¤›m›zda sa¤daki ikinci çeflme arkas›nda, bi- rinci s›rada ve Atike Sultan’›n ayak ucundad›r. fiâhidesine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: Hatice Sultan Çeflmesi karfl›s›ndaki Yaz›k ki eyledi r›hlet saray-› âlemden tarihî ev. Ve taze duhter-i Han Ahmed-i cihan-ban› Fena-y› dehri gücünden bulub misal-i peder Hayrullah Efendi çeflmeyi babas›n›n ruhu için Düfldü dar-› bekaya diyar-› imkân› yapt›rm›flt›r. fiehremini, 1234 zilkadesinde Du’a idüb didi tarih-i fevtine Ruhi (Eylül 1819) darphane emini, iki sene sonra Cinana Hakk ide lay›k Hadice Sultan’› çavuflbafl›, 1237’de (1821) Surre-i Hümâyun 1151 emini, bir sene sonra ruzname-i evvel, 1241’de (1825) ikinci defa flehremini oldu ve ayr›ld›. Kitâbe yazar› Ruhi Efendi, Üsküdarl› flair olup Son görevi ise, Esma Sultan kethüdal›¤› idi. 1168 (1754) tarihinde vefat etmifltir. 1247 Recebinin gurresinde (6. 12. 1831) vefat etti. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/316, 328) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 211) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 86) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/132, 179) (Sicill-i Osmânî, 1/31, 246; 2/421 Ruhi Efendi) (Ay- vansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 50) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 91-92)

HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹

eflme, Paflaliman›’nda, Abdurrahman A¤a ÇCamii yan›nda ve flimdiki muhteflem, Se- rasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi’nin yerinde idi. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi çefl- menin yerini “Der piflgâh-› sahilhane-i hud der Öküz Liman›” diye tarif etmekte ve çeflmenin Hayrullah Efendi Sahilhanesi’nin önünde ol- du¤unu belirtmektedir.

Çeflmenin üzerinde Arif Hikmet Beyefen- di’nin söyledi¤i flu kitâbe vard› ki, bugün mev- cut de¤ildir:

Sâhibu’l-hayrat kim zat-› sevab-› endifledir Validi ruhiçün itdi çeflme-i dil-cu binâ Teflnegâne Hikmet iflrab itdi tarih-i selis Çeflme sahibi Abdan iç eyle Hayrullah Efendi’ye du’â Hayrullah Efendi’nin 1228 (1813) flâhidesi.

1081 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Fesli muhteflem flâhidesi, Eyüp Sultan’da, Han- HORHOR ÇEfiMES‹ çerli Sultan Türbesi’nin sa¤ taraf›nda ve bir (KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) hâcet penceresinin arkas›ndad›r. Üzerindeki kitâbesi fludur: akimiyet-i Milliye Caddesi ile Selmani- Hpak Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve Sel- Rical-i devletin el-hac Hayrullah Efendi kim mana¤a Camii’nin önündedir. Hemen arka- Nüfuz ü itibar refeti var idi ba-irfan s›nda Selman A¤a’n›n kabri vard›r. Olub Sultan-› ali kethüdas› hem çavuflbafl› Emin-i flehr iken ande gidüb bu zat-› pür izan 1924 Tarihli Gayr›menkul Vak›flar Listesi’nde Demadem hayra salik bir inayetgar olub hakka “Horhor Çeflmesi Karacaahmed Caddesi mazbuta Nice bikesleri ihsan ile eyledi fladan yola al›nm›flt›r” diye kay›tl›d›r. Nüzul itdi isabet bir sene sahib-i firafl oldu fiehadet ederek tevhid ile Mevlâ’ya verdi can Çeflme, büyük bir ihtimalle 1911 tarihinde Üs- ‹lâhî cürm ü taksirat›n› afv eyle k›l ma¤fur küdar tramvay hatt›n›n döflenmesi s›ras›nda, ‹de ruhun ihata rahmet-i deryâ-y› bî-payan yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden flimdiki yerine Safayab eyle Cennet-i gülfleninde ruhunu yâ Rab al›nm›fl olmal›d›r. Enis ü hemdemi huriler olsun mahremi gilman Lebibâ geldi bir abid didi fevtinde tarihin Nâz›m Bey’in 1922 tarihinde bast›r›lan “‹stan- Cinan› cay Hayrullah Efendi’ye ide Yezdan bul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Su- Ruhiçün el-Fatiha lar” adl› eserinde, Kemankefl Çeflmesi suyu 1247 gurre-i B. bahsinde, bu suyun Bülbülderesi arkas›ndaki s›rttan Da¤ Hamam› mevkiindeki menbadan Ayak tafl› asma ve üzüm kabartmalar› ile be- ç›k›p Selmana¤a Camii bitifli¤indeki Horhor zenmifltir. Hemen bafl taraf›nda annesinin flâ- Çeflmesi’nden akmakta oldu¤u belirtilmifltir. hidesi vard›r ki kitâbesi fludur: Ayn› eser zeylinin 60. sayfas›nda Selmana¤a Rical-i Devlet-i Aliyye’den fiehremini Hayrullah Mahallesi çeflmelerini flu s›ra ile zikretmifltir: Efendi’nin valide-i muhteremesi fierife Vahide Han›m. 22 Cemaziyelevvel 1234 (18 Mart 1- Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi 1819). 2- ‹brahim Pafla Çeflmesi Selman A¤a Camii 3- ‹brahim Pafla Çeflmesi önündeki Horhor Kaynaklar: (Gezi Notu) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan, 4- Kemankefl Ahmed A¤a Çeflmesi Çeflmesi (Kemankefl ‹stanbul 1283, s. 230) (Sicill-i Osmânî, 2/318-319 Hayrul- 5- Mustafa Pafla Çeflmesi Ahmet A¤a Çeflmesi). lah Efendi) Ad› geçen Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi acaba meflhur Kemankefl Tozkoparan Ahmet A¤a’n›n eseri midir? Ahmet A¤a’n›n Okmey- dan›’nda bir menzil tafl› vard›r. 957 (1550) ta- rihinde vefat etti. Kabri Cerrahpafla Caddesi üzerinde, Ahmet Kethüda (fiem’i Molla) Ca- mii hazîresinde olup, kâtibî sikkeli flâhidesi vard›r.

Çeflme üç yüzlü olup, muntazam kesme tafltan- d›r. Sivri kemerleri renkli mozaikten olup ke- merleri üzerine renkli çini panolar yerlefltiril- mifltir. Gerek kemerleri ve panolar ve gerekse ç›kmal› tu¤la saça¤› 1911 tarihinde yap›lm›fl- t›r. Kitâbesi yoktur.

Kaynaklar: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 42-60) (Okmeydan› ve Okçuluk Tarihi, s. 83) (Hadîkatü’l- Cevâmi, 2/20)

1082 Üsküdar Çeflmeleri

HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹

asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, BÇavuflbafl› semtinde Kartalbaba Caddesi ile Boybeyi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, meflhur fieyh Sad›k Efendi’nin Hac›dede Tekkesi is- miyle de an›lan tekkesinin caddeye aç›lan ka- p›s›n›n sol taraf›nda ve fleyh evinin cumbas› al- t›nda idi. Ahflap payandalarla yola tafl›r›lm›fl olan bu fevkânî binan›n alt›nda da çeflmenin haznesi bulunuyordu. Kap›n›n sa¤ taraf›ndaki cami duvar›nda da 1173 (1759-60) tarihli Ha- c› Dede’nin kabir tafl› vard›r.

Barok stilli çeflmenin mermer, küçük ve zarif bir ayna tafl› vard›. ‹ki yan›na kabartma ince sütuncuklar yap›lm›flt›. Motifli bir al›nl›k çefl- meyi süslüyordu. Bunun üzerinde befl sat›r ha- linde haz›rlanm›fl flu kitâbe vard›:

Menba-› ihsan Hüsameddin A¤a Ya’ni ser-flahinci-i âlî-simât Hayre sâî lûtf› cârî pür-kerem Hüsameddin A¤a Eyledi bu çeflmeyi icrâ o zât Çeflmesi. Cûy-bâr-i feyzi iska eyleyüb Hânkâh-› Nakflibendî dü-cihât t›r›lan Sultan III. Selim ambarlar› ve sonuncu Fikr iderken târîhini Rüfldiyâ tarihte yapt›r›lan Nizam-› Cedid Karakolhane- Doldu tab’›ma hemân bu vâridât si vard›r. Bu kulluk, 1258 (1842) tarihinde Geldi oniki imam târîh didi Sultan Abdülmecit taraf›ndan yeni bafltan Oldu cârî çeflme-i aynü’l-hayât yapt›r›lm›flt›r. 1206 (1791-92) Çeflmenin hemen arkas›ndaki hazîreden eser Kitâbe, Alanyal›o¤lu fiair Rüfldi Ali Efendi ta- kalmam›flt›r. Sol taraftaki bir kap›dan Nuri raf›ndan yaz›lm›flt›r. Kad› mesle¤inden olup Demira¤’a ait koruya girilmektedir. Bu koru- Sultan III. Selim devrinde (1789-1807) vefat nun önünde bugün yeri tütün deposu olarak etmifltir. Küçük kardefli fieyhi Efendi de flair idi. kullan›lan Sadrazam ve Serasker Hüseyin Av- ni Pafla’n›n ahflap yal›s› vard›. Buradan bir 1965 tarihlerinde mevcut olan fleyh evi ve ki- köprü ile yal›n›n arkas›ndaki koruya geçilirdi. tâbe bugün mevcut de¤ildir. Hac› Dede Tek- Sahilhane yan›nda bugün de mevcut olan ve kesi bahsine bak›n›z. semte ismi verilen kay›khane (liman) vard›r. Buras› Hüseyin Pafla’n›n Seraskerlik kay›¤› için Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95-135) (Sicill-i Osmânî, yapt›r›lm›flt›. 2/382 ve 3/183) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/386) Çeflme, barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl bir esas çeflme ve onun iki yan›nda ampir üslûbun- da yap›lm›fl befler yüzden oluflmufltur. Esas çefl- HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹ me di¤er yüzlerden daha yüksek ve ileridedir. (PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹) Ayna tafl›n›n üzerinde kabartma motifler ve eflme, Pafla Liman› Caddesi üzerindedir. orta k›sm›nda bofl bir madalyon vard›r. ‹ki ya- ÇBu muhteflem mermer çeflmenin sa¤ geri- n›nda, ince zarif ve sütun bafll›klar› yer almak- sinde Yar›mca Baba Tekkesi, Abdurrahman tad›r. fiekilli kemerinin üzerinde ondört m›sra- A¤a Camii ve hazîresi, sa¤ taraf›nda ise 1213 l› bir kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbede iki tarih (1798-99) ve 1217 (1802-3) tarihlerinde yap- m›sra› bulundu¤undan çift tarih rakam› okun-

1083 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

maktad›r. Kitâbenin üstüne geniflçe mermer hurdur. ‹stanbul Bo¤az›’n› açt›¤› rivayet olu- bir saçak yerlefltirilmifltir. nan efsanevî ‘‹O’ adl› inek ile belki bir alâkas› vard›r. Eski eserlerde, bu ine¤in burada karaya Esas çeflme, tatl› bir kavisle iki yandaki yüzler- ç›kt›¤› veya denize girdi¤i yaz›l›d›r. Üsküdar’›n le birlefltirilmifltir. Bu yüzlerin ayna tafllar› yek- Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u k›sm› pare düz flekilli olmayan mermerden yap›lm›fl da ‹nek Burnu diye an›l›rd›. Fakat Osmanl› ve iki yan›na dört köfle mermer sütunlar yerlefl- Türkleri’nin bu Pafla Liman›’na, Öküz Liman› tirilmifltir. Üzerlerinde bir silme ve düz bir ad›n› vermeleri ‹O’dan dolay› de¤ildir. Yazar- al›nl›k ve bunun üzerinde ayn› flekilde tekrar lar›n io’nun buradan denize girdi¤i rivayeti, silme bir al›nl›k bulunmaktad›r. Bu yan çeflme Türkler’in bu semte Öküz Liman› demelerin- yüzlerinin en üstünde ve boydan boya bir kor- dendir. nifl ve bunun üzerinde de mermer babal› demir parmakl›klar bulunmaktad›r. Anadolu’dan getirilen bu çift toynakl› hayvan- lar Ba¤larbafl›, Arapzâde, Özbekler Tekkesi ve Çeflme bir seddin önüne infla edildi¤inden üs- Susuzba¤ yoluyla bu limana getirilir ve bura- tü bahçedir. Yukar›da bahsedilen parmakl›klar dan mavnalarla Befliktafl’a geçirilirdi. bu bahçeye aittir. Befliktafl ‹skelesi’nin hemen arkas›ndaki Yan çeflmelerin en uçlardaki kenarlar› birer meydana Deve Meydan› denmesi bofluna de- kavis ile d›flar›ya tafl›r›lm›fl ve önlerine de birer ¤ildir. sütun konmufltur. As›rlar boyunca Öküz Liman› ad›yla an›lan bu Bu on yüzde tarih kitâbesi ve musluk yoktur. yer, sonradan Paflaliman› ad›n› alm›flt›r. 1256 Yaln›z herbirinin önünde yalaklar› vard›r. Su, (1840) tarihli tekkeler listesinde ve Yar›mca birinden di¤erine gizli deliklerden akar. Baba Tekkesi bahsinde ‘Paflayî Liman’ diye kaydedilmifltir. Burada yak›n zamana kadar du- Üsküdar ve ‹stanbul’da bu kadar genifl cepheli ran ve oldukça genifl, kapal› bir liman vard›. baflka bir çeflme yoktur. Ön cephesinin genifl- 1780 tarihlerinde yaz›lan Hadîkatü’l-Cevâ- li¤i 32 ad›m olan bu mermer muhteflem çeflme- mi’de dahi Paflaliman› ad› geçmektedir. nin neden buraya yapt›r›ld›¤› merak edilebilir: Çeflmenin befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan Bu semt, yüzy›llar boyu, Öküz Liman› diye mefl- kitâbesi fludur:

Paflaliman›’nda Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi.

1084 Üsküdar Çeflmeleri

Çok zemân kalm›fld› iflbu çeflme-i pür-âb ü tâb Teflne-leb-i mând-i atflan-› kazâ-y› Kerbelâ Câmi’-i seyf ü kalem müstecmi’-i adl ü kerem Sadr-› a’zam-› nâmdafl-› s›bt-› Fahrü’l-enbiyâ Menba’-› maü’l-hayat-› himmetin cûfl itdirüp Eyledi mecrâs›n› lebriz âb-› cân-fezâ ‹ntizâm-fermâ-y› mi’mâr lutfile dahi Âb ü tâb-› sâb›k› itdi dü-bâlâ i’tilâ Teflnegân içdikce su müminler ald›kca vuzû Eylesünler izdiyâd-› ömr ü iclâlin du’â Nâvdân-› hâmeden mânend-i âb-› hofl-güvâr Akt› Muhtar iki târîh-i selâset intimâ Avni Pafla eyledi ihyâ flu a’lâ çeflmeyi 1291 Gel Hüseyin aflkile iç bu çeflmeden âb-› safâ 1291 (1874)

Bânisi Hüseyin Avni Pafla, 1820’de Isparta’da do¤mufl ve 16 yafl›nda ‹stanbul’a gelip Çorlulu Ali Pafla Medresesi’ne yerleflmifltir. Befl alt› y›l sonra, Harbiye’ye yaz›lm›fl ve 1842’de te¤men olarak ç›km›flt›r. K›r›m Harbi s›ras›nda Bal- Paflaliman›’nda kanlarda yararl›klar› görülmüfltür. 1868’de Gi- Hüseyin Avni Pafla rit’te vali bulunan Avni Pafla, Nam›k Pafla’n›n Çeflmesi cephesi. yerine Serasker olmufl fakat 1871’de azlonula- rak memleketine sürülmüfltür. Bunu hazmede- y›’n› y›kt›r›p, Küçük ve Büyük ‹hsaniye Ma- meyen Pafla, Sultan Abdülaziz’den intikam al- halleleri’ni yapt›rd›¤› zaman infla ettirmifl ol- maya karar vermifl ve tekrar getirildi¤i Seras- mal›d›r. kerlik görevi s›ras›nda 30 May›s 1876 tarihin- de bir tak›m arkadafllar› ile beraber padiflah› Kitâbe yazar› flair Ahmed Muhtar Efendi, 7 taht›ndan indirmifltir. Ramazan 1328 (12 Eylül 1910) tarihinde vefat etti. Kabri, Molla Gürani Camii hazîresinde Fakat k›sa bir zaman sonra, Beyaz›t’ta So¤ana- iken bu mabedin, Haziran 1918’de yanmas› ¤a semtindeki Mithat Pafla Kona¤›’nda ve üzerine kemikleri Merkez Efendi Mezarl›¤›’na 15/16 Haziran 1876 tarihinde Çerkez Hasan nakledildi. taraf›ndan tabanca ile vurularak öldürülmüfl- tür. Kabri, Süleymaniye Camii hazîresindedir. Kaynaklar: (‹slâm Ansiklopedisi c. 5/1, s. 645) (fiafak Can, Yunan Mitolojisi, s. 82) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Bu muhteflem çeflmenin yerinde, Sultan III. 6/2994) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/78) (‹nal, Son As›r Hüseyin Avni Pafla Osman’›n yapt›rm›fl oldu¤u klâsik bir çeflme Türk fiairleri, s. 986) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, Çeflmesi kitabesi. vard›. Bunu, 1815 Tarihli Bostanc›bafl› Defte- 2/243) ri’nden ö¤reniyoruz:

“Kuzguncuk ‹skelesi -(onbefl yal›dan sonra)- Arapzâde Efendi’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›- s›- fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s› - Defter Emin-i sab›k› Sadullah Efendi’nin yal›- s› - Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi - ve Ö- küz Liman› - Bektâflî Dergâh›”

Hayrullah Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi ihti- mal, 1169 (1755-56) y›l›nda, Üsküdar Sara-

1085 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A Bânisi, Üsküdar Ahmediye Külliyesi’ni yapt›- ÇEfiMES‹ ran Eminzâde Ahmed A¤a’d›r. Bu cami bahsi- ne bak›n›z. eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve Çbu caddenin ‹nadiye Mektebi Soka¤› ile Çeflmenin suyu, Valide-i Cedid Camii suyun- birleflti¤i yerde bulunan Tavafli Hasan A¤a Ca- dan temin edilirdi. mii’nin sol taraf›nda ve cami avlusuna girilen merdivenli yolun solundad›r. Kitâbenin, fiair Safayî Halil Efendi taraf›ndan yaz›ld›¤› san›lmaktad›r. Bunu: Sa¤ taraf›nda, çeflme ile beraber yapt›r›lan na- mazgâh, tam karfl›s›nda, bugün yaln›z etraf›n›n Nufl idüb ab-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma kesme tafl duvarlar› kalm›fl bir hazîre ve bunun Tâ beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur yan›nda da meflhur Rufaî Tekkesi vard›. beytinden anl›yoruz. Halil Efendi haffaf (ka- Klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak vaf, ayakkab›c›) olup 1150 (1738) tarihinde kesme tafltan yap›lm›fl bu büyük hazneli çeflme- vefat etmifltir. nin mermer ayna tafl› üzerinde servi kabartma- lar› ve kemerinin üzerinde de, befl sat›r halin- Merhum ‹brahim Hakk› Konyal›, kitâbenin de on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: fiair Nâbî taraf›ndan yaz›ld›¤›n› beyan etmifltir ki, do¤ru de¤ildir. Kitâbede ‘Nâbiyâ’ olarak Menba’-› cûd ü atâ ‹bnü’l-emin Ahmed A¤a okudu¤u kelime ‘Tâ beyan’d›r. ‹tdi bu nev çeflme-i bünyad hem-çün ayn-› nur Oldu gayetde mahalline müsadif bir eser Ahmet A¤a’n›n Kas›mpafla’da, eski “Debba¤- Kim ahaliye susuzluk virmifldi çok fütur lar kurbinde” flimdiki Bahriye Hastahanesi ci- ‹ntifa’ etdikce ab-› hoflgüvar›ndan bunun var›nda, Babada¤l› Yokuflu’nda, ilkokul karfl›- Yad iderler hayr ile cümle inasle zükur s›nda, Yelde¤irmeni Camii’ne ait bir evin al- Nûfl idüb âb-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma t›nda 1140 (1727) tarihli ve Tophane’de Kara- Ta beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur bafl Camii civar›nda, Karabafl Caddesi ile Ka- Lülesi gördüm nida-birle didi tarihini rabafldere Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, 1145 Âl-i Hüseyin ile Hasan aflk›na iç mâ-i tahur (1732) tarihli iki çeflmesi daha vard›r. 1134 (1721-22) Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Yala¤›n›n sa¤ taraf›nda hayvanlar›n sulanma- Derin-V. Çabuk, s. 70-76) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 113) s› için yap›lm›fl bir yalak daha vard›r. Çeflme- (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/51) (Sicill-i Osmânî, 3/228 Sa- nin üstü çat›s›z olup kesme tafl ile kaplanm›fl- fayî Halil Efendi) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57, t›r. 100, 310)

‹bnülemin Ahmet A¤a Çeflmesi kitabesi

1086 Üsküdar Çeflmeleri

‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹

eflme, bugün Üsküdar ilçe s›n›rlar›n›n d›- Çfl›ndad›r. Fakat bir menzil çeflmesi olan bu eseri, eski Ba¤dat Yolu (Ulu yol) üzerinde bu- lunmas› ve Üsküdar’a geçen bütün birlik ve Surre alaylar›n›n bu çeflmenin önünden alay göstererek Ayr›l›k Çeflmesi sahras›na ulaflmas› nedeniyle, Üsküdar’dan ay›rma¤a imkân yok- tur. Tarihin her devrinde bu semt ve civar› Üs- küdar olarak kabul edilmifltir.

Çeflme, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤› ile ‹bra- him A¤a Deresi Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede ve ‹brahim A¤a Camii’nin k›ble taraf›ndad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›nda eski ‹brahima¤a Kara- kolu ve sol tarafta ise tek gözlü ‹brahima¤a Köprüsü bulunuyordu. Kesme tafltan yapt›r›lan bu köprü bugün mevcut de¤ildir. Çeflmenin hemen önünden ‹brahima¤a Deresi ak›yordu. Bu dere yan tarafa al›narak yeri asfalt yol ol- ‹nadiye’de ‹bnülemin mufltur. Ahmet A¤a Çeflmesi.

Çeflmenin karfl›s›nda, 1975 tarihinde kestiri- Mermer ayna tafl›n›n ortas›nda, üzerinde bir is- len ulu, muhteflem bir ç›nar›n gölgeledi¤i bir tiridye kabu¤u flekli bulunan, oval bir motif saha vard›r ki buran›n bir namazgâh olabilece- vard›r. Bu fleklin üzerinde güzel, celî sülüsle ya- ¤i akla gelmektedir. z›lm›fl flu ayet bulunmaktad›r:

Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy” alt›nda bir kitâbe varsa da okunamayacak hale gelmifltir. Suyu daimi surette bir lüleden ak- Ayet-i kerimenin alt›nda 1240 (1824) tarihi makta olup, önündeki yalaktan baflka sol tara- yaz›l›d›r. f›nda hayvan sulamaya yarayan ikinci bir yala- ¤› daha vard›r. Ayna tafl›n›n iki yan›, çeflmenin haznesi olup tu¤ladand›r. Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Arkas›ndaki ‹brahima- Çeflmenin yüzü, iki yanda birer ince mermer ¤a Camii 988 (1580)’de yap›lm›flt›r. ‹htimal sütunun tafl›d›¤› ve tu¤ladan yap›lm›fl bir ke- çeflmede bu s›ralarda yap›lm›flt›r. merle oluflan, bir eyvan içindedir. Kimin tara- f›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Kaynaklar: (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerinde- ki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Sa- Çeflmenin arkas›nda ve ‹hsaniye Camii avlu- y›:13/90) sunda, büyük hazneli ve dokuz musluklu bir abdest mahalli vard›r. Bu eser, Haf›z ‹sa A¤a taraf›ndan ayn› tarihte, yani 1240’ta yap›l- m›flt›r. Sokak üzerindeki çeflmenin suyu, ab- ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ dest mahalli haznesinden geldi¤ine göre, bu- nun da ‹sa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabile- eflme, eski Çit, yeni ad›yla Neyzenbafl› Ha- ce¤i söylenebilir. Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi bah- Çlil Can Soka¤›’n›n üzerinde ve 1169 sine bak›n›z. (1755) tarihinde Sultan III. Osman’›n yapt›r- m›fl oldu¤u ‹hsaniye Camii’nin bu soka¤a aç›lan Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Ta- avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve biraz ileridedir. n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418)

1087 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹

eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde, Ç‹nadiye Tekkesi önündeki küçük mezarl›- ¤›n yan›ndad›r. Arkas›nda ve yol afl›r› yerde ‹- nadiye Tekkesi, hamam›, çeflmesi ve Haflim Baba Türbesi bulunmaktad›r. Yan›ndaki as›r- l›k ç›nar a¤ac› ile gönül okflayan bir görünümü vard›r.

Çeflme yekpare mermerden yapt›r›lm›flt›r. Ba- rok üslûbu, kabartma flekillerle süslenmifltir. Orta motifi üzerinde ve bir madalyon içinde:

“Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy”

Ayet-i kerimesi, bunun üzerinde ve kabartma kemer flekli üstünde, bir sat›r halinde:

“Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ”

ibaresi yaz›l›d›r.

Önündeki oval yala¤›n iki yan›ndaki hayvan sulamaya yarayan yalaklar› yok olmufltur.

Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte ‹hsaniye Çeflmesi. yap›ld›¤› belli de¤ildir. Bunu belirten bir kitâ- besi yoktur. Yeri için ‹nadiye Tekkesi vaziyet krokisine bak›n›z.

Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 114)

‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹

eflme, ‹nadiye Tekkesi veya Band›rmal› ÇTekkesi’nin Gündo¤umu Caddesi’ne aç›- lan cümle kap›s›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Çeflme- nin hemen yan›nda ve solunda Yedi Emirler, sa¤ taraf›nda ise Haflim Baba Türbesi, karfl›s›n- da ve Taflç›lar Mezarl›¤›’n›n köflesinde ‹nadiye Çeflmesi, arkas›nda ‹nadiye Tekkesi Mescidi ile hamam› bulunmakta idi. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Yaln›z çeflme pek harap du- rumdad›r.

Çeflme, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›- t›r›lm›fl olup tonoz daml›d›r. Avlu ve cadde ta- raf›ndaki küçük ayna tafllar› yok olmufltur. Ki- min taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli ‹nadiye Mahallesi de¤ildir. Kitâbesi yoktur. Çeflmesi

1088 Üsküdar Çeflmeleri

Tâlib-i merzat-› Hakk ana ki ‹smail A¤a Yapd› bu ayn-› safa-bahfl› o pakize-nihâd ‹tdi bu hayr-› sa’id asar› Hakk kabul ana Hayr ile yâd›na bâdî ola ta rûz-› tenâd Teflnegân› eyledi iska bu âb-› saf ile Ecrin ihsan ide lûtfile Hudâ fevka’z-ziyâd Didi tarihini Zamîrî âb-› cûy-› teflnedil Zemzem-i ayn-› musaffa k›ld› ‹sma’il flâd 1115 (1703)

Çeflme pek harap durumda iken 1975 y›l›nda, fiekerci Güzeli nam›yla maruf Alptekin Mües- sesesi taraf›ndan asl›na uygun olarak restore edilmifltir.

Haseki ‹smail A¤a’n›n Rum Mehmet Pafla Ca- mii yak›n›nda ve 1118 (1706-7) tarihli bir çefl- mesi daha vard›r. ‹smail A¤a Çeflmesi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, F. Derin- ‹nadiye Tekkesi, 1145 (1732-33)’te yap›lm›fl V. Çabuk Türkçesi, s. 58) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54) ve de¤iflik zamanlarda tamirler görmüfltür. (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/292) Çeflmenin bu tarihte yapt›r›lm›fl oldu¤u söyle- nebilir.

‹nadiye Tekkesi ve Yedi Emirler Türbesi ba- ‹SMET BEY ÇEfiMES‹ hislerine bak›n›z. eflme, Paflaliman› Caddesi üzerinde ve Üs- Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/210) Çküdar’dan Kuzguncuk’a giden yolun sa¤ taraf›nda ve Nacak Soka¤›’n›n biraz ilerisinde- dir.

‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ Barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl olan mermer ayna tafl›, tu¤la bir eyvan kemer içine yerleflti- eflme, fiemsipafla semtinde ve eski Medre- rilmifltir. Kabartma flekillerle bezenmifl bulu- Çse Soka¤›, flimdiki Eflref Saat Soka¤› ile nan bu tafl›n üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bu- ‹smet Bey Çeflmesi. fiemsipafla Caddesi’nin birleflti¤i köflededir. Et- lunuyordu: raf›nda bir çok tarihi eserler vard›r. Çeflmenin hemen arkas›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve medresesi, sa¤ taraf›nda Eski Hamam’›n kül- han kap›s›, sol tarafta ise meflhur ittihatç› ve Harbiye Naz›r› Mahmut fievket Pafla’n›n harap kona¤› bulunmaktad›r. Bunlardan medrese y›- k›lm›fl yok olmufltur.

Çeflmenin önünde ve ilerisinde Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›c› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde de, Nail Mehmet Efendi’nin H. 1086 tarihli çeflmesi vard›r.

Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan ‹smail A¤a Çeflmesi’nin kemeri üzerinde flu kitâbe bulun- maktad›r:

1089 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

yapt›r›lm›flt›r.

‹smet Bey, 17 Muharrem 1222 (28 Mart 1807) tarihinde vefat ederek Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan Arif Hikmet Beyefendi sebi- li ile çeflmesi aras›ndaki hazîreye gömülmüfltür. Çeflme ‹smet Bey’in vefat›ndan befl sene sonra, yal›s›n›n karfl›s›na yap›lm›flt›r.

Bu yal›n›n yeri hakk›nda 1815 tarihli Bostan- c›bafl› Defteri’nde flu bilgi verilmifltir.

“Kuzguncuk ‹skelesi (onbir yal›dan sonra) ‹s- met Beyzâde Arif mollan›n yal›s› Beflincikad›n Hazretleri yal›s› Arapzâde Efendi’nin arsas› mümaileyhin di¤er arsas›-Arapzâde Efendinin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›”

Çeflmenin kitâbesi bugün biraz ilerideki Ah- met Fethi Pafla Yal›s›’n›n bahçesindedir. Daha genifl bigi için, Arif Hikmet Beyefendi sebili Çeflme sahibi ‹smet bahsine bak›n›z. Beyefendi’nin flâhidesi. Küçük Selimiye Tekkesi fieyhi Nimetullah Efendi’den inabet alan ‹smet Beyefendi aile- “Mâflallah” sinden dolay› çok zengin bir kimse idi. Eserle- Du’a-i hayr›n ebna-y› sebîlin itme¤e iflrab ri vard›r. Kendisi, Raif ‹smail Pafla’n›n o¤lu, Bu nev-çeflme garik-i har-i rahmet Be¤ için akd› Kesriyeli Ahmet Pafla’n›n torunudur. 1164 Ola sirab-› Kevser validim Hikmet didim tarih Muharreminin yedisinde (5.12.1750) do¤du. Gel iç ab-› lâtifi ruh-› ‹smet Be¤ içün akd› Taib ‹smail Efendi’den ilim tahsil etti. 1202 1227 (1812) (1787)’de Halep Mollas› oldu. Sonra bir tak›m ilmiye mesleklerinde bulunduktan sonra 1219 ‹zmirli Ali Pafla Kitâbe, ‹smet Bey’in o¤lu fieyhülislâm Arif (1804)’te ikinci defa Rumeli Kad›askeri oldu. Çeflmesi. Hikmet Beyefendi taraf›ndan haz›rlanm›fl ve 1221 Recebi gurresinde (14 Eylül 1806) Naki- çeflme de onun taraf›ndan babas›n›n ruhu için bü’l-eflraf olup 1222 Muharreminin 17’sinde (27 Mart 1807) vefat etti. Faz›l ve alim bir zat olup edebiyatla da meflgul olmufltur. fiiirleri vard›r.

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (E. Ko- çu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan, s. 233) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54) (Sicill-i Osmânî, 3/472 ‹smet ‹brahim Bey) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 6/128 ‹smet Bey)

‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹

eflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda Bulunan ÇDo¤anc›bafl› Hasan Pafla Camii’nin kuzey taraf›nda ve son cemaat yerine aç›lan cümle kap›s›n›n sol ilerisindedir. Önünde, ‹sfendiyar O¤ullar›ndan Hac› Ahmet Pafla Türbesi ve ha-

1090 Üsküdar Çeflmeleri zîresi ve sol gerisinde ise, ‹zmirli Ali Pafla’n›n (Sicill-i Osmânî, 2/98ve 3/530) (Mir’at-i ‹stanbul, kabrinin bulundu¤u mezarl›k vard›r. Do¤anc›- s. 100-101) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/12) bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile kay›tl› ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda Kale Çeflme klâsiktir. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. Bü- Çeflmesi bu flekilde resmedilmifltir. yük haznesinin üzeri tafl kapl›d›r. Mermer ayna tafl›, Mühr-i Süleyman ve servi motifleri ile be- “Kal’a Çeflmesi dedikleri mahaldir”. Bu yaz› çefl- zenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu menin üstüne yaz›lm›flt›r. Hemen yan›nda bir kitâbe bulunuyordu: namazgâh mevcuttur. K›ble tafl› dahi görül- mektedir. Hazret-i ziflan Ali A¤a ki Hakk Zat›n itmifl bezm-i lütfun ziveri 65 Nolu P›nar “Ayazma Bafl› dedikleri mahal- Hasbeten-lillâh idüb Zemzem sebîl dir”. 67 Nolu havuzda ise “vakf›n kâtibi Seyyid Ka’be-vefl ma’mur k›ld› bu yeri Efendi’nin kendi ba¤›nda müceddeden yap›lan Seyr iderken oldu tab’-› Haf›z’›n katman›n mahallidir. Sene 1174 (1760)” diye ‹ki tarihi su gibi ezberi yaz›l›d›r. Remz ile der lûle-i atflân›na mâ Gel için ayn-› Ali’den Kevseri 1114 (1702) KALE ÇEfiMES‹ Kitâbe, Altuncu ünvan›yla meflhur olan fiair Haf›z taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Tarih düflür- sl›, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde bu- mede usta olan Haf›z, 1157 (1744)’te vefat et- Alunan ve müzenin eski müdürü, rahmetli mifltir. Abdulkadir Erdo¤an Bey’in 1940 y›l›nda nefl- retti¤i “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› risale- Çeflme, ‹zmirli Ali Pafla taraf›ndan a¤al›¤› za- de, fierefâbâd Kasr› için Kay›flda¤› eteklerin- man›nda yap›lm›flt›r. Hadîka yazar›, Çak›rc›ba- den getirtilen ‹brahim Pafla Suyu’nun Duvar- Türk-‹slam Eserleri fl› Hasan Pafla Camii’nden bahsederken: dibi mevkiine geldikten sonra, “Kavak’ta Kale Müzesi’nde 3336 No. Çeflmesi”ne ulaflt›¤›n› ve sonra üç kola ayr›ld›- ile kay›tl› ‹brahim “Camiin ‹hsaniye taraf›ndaki kap›s› kurbünde ¤›n› görmekteyiz. Pafla Su Yolu ‹zmirli Ali Pafla’n›n kesik bafl› defnedilmifltir. Haritas›’nda Kale ‹dam tarihi, 1132 (1720)’dir. Bu Ali Pafla’n›n Kale Çeflmesi ad› ile an›lan bu çeflmenin Ka- Çeflmesi bu flekilde o civarda bir çeflmesi vard›r.” demektedir. vak Deresi’nin bafllang›ç noktas› olan bugünkü resmedilmifltir. Duvardibi mevkiinde oldu¤u ve o devirde bu Ali Pafla için türbesi bahsine bak›n›z.

Çeflmenin kitâbesi 1955 tarihinde düflmüfl ve alt› parçaya ayr›lm›flt›r. fiimdi, yan›ndaki ca- miin küçük hazîresinde ‹zmirli Ali Pafla’n›n flâ- hidesi yan›na yerlefltirilmifltir.

Mir’at-i ‹stanbul yazar›; “Camiin yan›nda bir mekteb-i ibtidai ve alt›nda bir çeflme mevcut- tur” demektedir. Çeflmenin üstündeki okul bu- gün mevcut de¤ildir.

Ressam Üsküdarl› Hoca Ali R›za (1858-1930), 1915 tarihlerinde bu mektep ve çeflmenin gü- zel bir resmini yapm›flt›r ki, bugün Ankara Milli Kütüphane’dedir.

Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/230) (‹. Tan›- fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/290) (Ayvansarayî Mec- mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 61)

1091 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

semtin ad› bulunmad›¤› için bu isimle an›ld›¤› san›lmaktad›r.

Burada bir kale olmad›¤›na göre, çeflme ismini Kavak Saray›’n›n bu mevkiden geçen kale ka- dar yüksek duvarlar›ndan alm›fl olmal›d›r. Semte, Duvardibi ismi, bu duvarlardan ötürü verilmifltir. Bu tarihte Selimiye ve ‹hsaniye mahalleleri henüz kurulmam›flt› ve isimleri yoktu.

Çeflmenin gerçek ismi ve hangi tarihte kimin taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u bugün için belli de- ¤ildir.

Klâsik üslûpta yap›lm›fl oldu¤u muhakkak olan Yakup A¤a Çeflmesi bu çeflmenin, fierefâbâd Kasr›’n›n 1141 (1728- ve mektebi. 29) tarihindeki tamirinden evvel mevcut ol- du¤u anlafl›lmaktad›r. KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A Çeflmenin hangi tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. ‹htimal Selimiye K›fllas›’n›n, cami- ÇEfiMES‹ inin ve mahallesinin yapt›r›ld›¤› s›rada, Ka- vaksaray› müfltemilât›n›n ve saray duvarlar›- eflme, Hasan Bey ve Harmanl›k sokaklar›- n›n y›kt›r›ld›¤› esnada ortadan kalkm›flt›r. Çn›n Toptafl› Caddesi ile birleflti¤i köflede- dir. Genifl ve büyük haznesinin üzerine Yakub Kaynaklar: (Abdülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Harita- A¤a Kütüphanesi oturtulmufltur. Sol taraf›nda s›, IV Nolu Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergi- ve Harmanl›k Soka¤›’n›n sol köflesinde Araki- si’nden ayr› bas›m, 1940 ‹stanbul Maarif Bas›mevi) yeci Mehmed A¤a Camii vard›. Bugün arsas›- na tek katl› meflruta binas› yap›lm›flt›r. Tam karfl›s›nda ise, Harmanl›k Namazgâh› ve Mo- ravî fieyh Yahya Efendi Kuyusu bulunmakta idi. Bu kuyu elan bakidir.

Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl›n›n iki taraf›na flu beyit yaz›lm›flt›r:

Lisân-› hâl ile bu âb-› cârî Ne hofl tesbih ider Perverdigâr›

Bu m›sralar›n ortas›nda ve biraz afla¤›s›nda, ka- bartma bir rozet üzerine 1089 tarihi hak edil- mifltir. Rozetin iki yan›na, yine kabartma çiçek motifleri yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde ke- mer kavsine uygun motifler ve bunlar›n üze- rinde yine iki rozet ve bu rozetlerin aras›nda da, yedi s›ra halinde haz›rlanm›fl ondört m›sra- l› kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbenin üzerinde, çeflmeye ayr› bir görünüm veren ve iki ahflap eli bö¤ründenin tafl›d›¤› genifl bir saça¤› vard›. Bugün y›k›lm›flt›r. Kap›a¤as› Yakup A¤a Çeflmesi. Kemerinin üzerindeki kitâbe fludur:

1092 Üsküdar Çeflmeleri

Saray A¤as› ol Ya’kub A¤a kim sa’y idüb hakka R›zâ-y› Hakk içün bu âb-› sâf› eyledi icrâ Zehi hofl çeflme-i âb-› hayât-› dil-kefl ü cârî Ki ayn-› Selsebîl ü nehr-i Cennet gibi rûh-efzâ Derûni teflnegâne remzle söyler ki nûfl eyleyin Zebân olmufl buna âb-› dehân-› lüle de gûyâ N’ola rûh-› fiehid-i Kerbelâ’y› yâd idüb her-dem Cihâna kendüyi bezl itse an›n aflk›na bu mâ Kabul itsün Hudâ hayr›n›, sa’yin eylesün meflkûr Hemîfle eylesün nâm›n› zikr-i hayr ile ihyâ Nasîb olsun ana nûfl-› flarâb-› Kevser-i Cennet Ceza-y› hayr›n› virsün Cenab-› Hazret-i Mevlâ Bû âb-› sâfdan nûfl eyleyüb Rüfldî didi târîh ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâti- Zehi âb-› zülâl ü ayn-› çeflme’l-hayât-âsâ bi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbîsi Musta- Yakup A¤a Çeflmesi 1089 (1678) fa Efendi ve Ser-bölük / Ahmed A¤a marifetleriy- kitabesi. le tecdid ve bu mahalle / Vaz-› hacer k›l›nd›. Kitâbe, Mostarl› flair Rüfldi Ahmet Efendi tara- Sene 1180 (1766-67)” f›ndan haz›rlanm›flt›r. 1637’de do¤mufl ve En- derun’dan yetiflmifl, emekli olduktan sonra Kuyunun bilezi¤inde de: müderris ve kad› yap›lm›fl ve 1111 Zilkadesin- de (Nisan 1700) vefat ederek Mevlânakap› d›- “Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as› fl›nda, Merkez Efendi civar›na gömülmüfltür. Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecra- Mezar tafl› mevcut de¤ildir. Hofl sohbet bir zat s›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Kara- imifl. Kitâbenin hatt› nefistir. riyle mecrâ-yi kadîmine icrâ edildi¤i / Buraya tah- rîr olundu. Yakup A¤a için mektebi bahsine bak›n›z. Sene 1318 (1900-1)”

Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Caddesi ile yaz›l›d›r. fiekerkaya Soka¤› aras›ndaki Libade Mesire- si’nde bir kuyu ile bir ilân tafl› vard›r. Bu ilân Bu kitâbelerden Saray A¤as› Yakup A¤a Çefl- tafl›nda flu bilgi bulunmaktad›r: mesi suyunun, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin do- ¤u taraf›ndaki Libade Mesiresi’nden geldi¤i “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci anlafl›lmaktad›r. Mahallesinde / Bâbü’s-saâde-i esbak merhûm Ce- did Yakup A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadîmî miyâ- Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, h› ve memerr-i bi’l-külliyye harâb ve âb-› nâyâb / 2/280) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin- Olma¤›n müceddeden hafr ile.... / Hâlâ Bâbü’s- V. Çabuk, s. 72) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Sicill-i Os- saâde A¤as› nâz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a mânî, 2/382 Rüfldi Efendi; 4/649 Yakub A¤a) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/82) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 63-64)

KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹

eflme, Kaptan Pafla Camii’nin sokak afl›r› Çsa¤ taraf›nda ve Kaptan Pafla Soka¤› ile Kaptan Pafla Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i köfle- dedir.

Bu muhteflem görünüfllü çeflmenin iki yüzü mermer kapl›d›r. K›rm›z› ve ak mermerden ya- Kap›a¤as› Yakup A¤a p›lm›fl olan kemerinin üzerinde ve bir çerçeve Çeflmesi ve çevresi.

1093 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fiehinfleh devletinde ol vezîr-i âsmân-mesned Yapub bu çeflme-i pâki güzel hayr eyledi hakka Hemîfle flehriyâr-› âlem ü sadr-› cihân-bânî Hem ol düstûr-› zî-flân› müeyyed eylesün Mevlâ Nedîmâ böyle tahrîr eyledi târîh-i itmâm›n Bu dil-cû çeflmeyi yapd› Kapudan Mustafa Pafla 1142 (1729-30)

fiair Nedim hakk›nda bilgi için Bafl Kad›n Çefl- mesi bahsine bak›n›z.

Çeflmenin sol yan cephesine ve ayr› bir yüz olan dar köfle yüzüne birer, zarif kuzu çeflmeci- ¤i yap›lm›flt›r. Her ikisinin de ayna tafl›n›n üzerlerine, bu tarihlerde pek revaçta olan ta- vus kuyru¤u biçiminde flekiller yap›lm›flt›r. Kö- fledeki çeflmeci¤in küçük yala¤› ve alt deste¤i Üsküdar meydan›ndaki III. Ahmet Meydan içinde fiair Nedim’in haz›rlad›¤› oniki sat›r ha- Çeflmesi’nin köflelerinde bulunan çeflmecikle- Kaptanpafla Çeflmesi. linde, yirmidört m›sral› flu kitâbe bulunmakta- rin bir minyatürüdür. Yan cephede bulunan d›r: çeflmeci¤in ayna tafl› etraf›nda bezemeli bir çerçeve dolaflmaktad›r. fiehinflah-› hümâyûn-pâye Sultan Ahmed Gazi Ki flâmildir cihâna lutfu ebr-i nev-behâr-âsâ Çeflmenin sa¤ cephesi bir eve bitiflik oldu¤un- Mu’azzam flehr-i-yâr-i ma’delet-perver ki fahreyler dan yaln›z iki yüzü mermer kaplanm›flt›r. Mu- Feridun bâb-› iclâlinde olma¤la cebîn-fersâ azzam haznesi moloz tafl›ndan yap›lm›fl olup üs- O hâkan-› cihân›n s›hr-› hass-› mekremet-kâr› tü çat›s›zd›r. 1941-42 tarihlerinde harab olan Vezîr-i a’zam ‹brahim Pafla-yi Felâtûn-râ çeflme, esasl› bir flekilde tamir edilmifltir. fierefâbâd’› k›ld›kda o flehinflâh içün bünyâd Ana bir cûybâri menba’›ndan eyledi icrâ Ayna tafl›n›n üzerine, kemer kavsinin alt›na Firâvân olma¤›la âb-› lutf-i flehriyârîden yap›lan bezemeler de pek güzeldir. Ricâl-i devlet etdi Üsküdar’› sû-be sû irvâ Bu vâlâ çeflmesâr› dahi ol âb-› musaffâdan Bânisi Kaymak Mustafa Pafla hakk›nda Hadîka Kemâl-i ziyb ile bünyâd k›ld› Mustafa Pafla yazar› flu malumat› vermektedir: Kapudan-› mükerrem sadr-› efhem kim semâhatde Kef-i cûdundan alur feyz-i cûfl-› lücce-i deryâ “Niflanc› iken 1133 Zilkadesinde (Eylül 1721) Vezîr-i bî-muâdil sadr-› kâmil kim fazâilde Vezir Süleyman Pafla’n›n vefat›nda Kaptan-› De¤il hem-ser ana ‹bnü’l-Amid ve Bu-Ali Sina Derya ve Sadrazam ‹brahim Pafla’ya dahi da- Melek-haslet muallâ menzilet düstûr-› pür-himmet mat olup 1143 Rebiyülevvelinde (Eylül 1730) Ki zât-› pâkidir kan-› cihanda gevher-i yekta vuku bulan Patrona ve Muslu vak’as›nda kay-

Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi kitabesi.

1094 Üsküdar Çeflmeleri natas› ile beraber flehiden vefat eyledikte ced- Vezîr-i a’zam-› sâhib-fütüvvet Mustafa Pafla di Kara Mustafa Pafla’n›n Divanyolu’nda Par- Ne zîba çeflme yapd› eyledi icrâ-y› âb-› tâb makkap› kurbünde vaki medresesi mezarista- Güzel hayr itdi hakka ömrün efzûn eyleye Mevlâ n›nda medfundur. “ Du’â-y› devletinde müttefikdir cümle fleyh ü flâb Zehî ahd-i kerem devrinde ihsân-dâr-› âlemsin Kallâvili lâhdi mevcuttur. (Kaptan Pafla Camii Bi-hamdillâh o dem çeflm-i adûya germ oldu hâb bahsine bak›n›z.) Dilâ lütf-› ehibbaya celâl-i kahr› a’dâya Cihâna virdi el-hak flâne-i câhile âb u tâb Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/170-228) Demâdem kâm-yâb u mazhar-› ahter-hirâm olsun (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 147) (Ayvansara- An› âfâtdan sadrinde dâ’im Kadir Vehhâb yî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 56) Hemîfle izzet ü ikbâl ile mümted olub câhî (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/55) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çefl- Nice hayrâta tevfîk ide an› izzet-i Tevvâb meleri, 2/334) Tamam›nda bu hayr-› dil-pesendin düfldü tarihi Zehî selsal-i dilcû meflreb-i pakize cârî âb 1040

KARA MUSTAFA PAfiA Görüldü¤ü gibi kitabede, çeflme 1040 (1630- ÇEfiMES‹ 31) tarihinde yap›lm›fl olarak gösterilmekte- dir. Büyük bir ihtimalle bu tarih yanl›flt›r. eflme bugün mevcut de¤ildir. Eski ismi Çünkü, kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, “Ve- ÇKaracaahmet Caddesi olan bugünkü Ha- zir-i a’zam sahib-i fütüvvet Mustafa Pafla” tara- kimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde bulunuyor- f›ndan sadrazam bulundu¤u s›rada yapt›r›lm›fl- du. t›r. Kara Mustafa Pafla ise, 16 fiaban 1048 (23 Aral›k 1638)’de sadrazam olmufl ve 21 Zilkade Evliya Çelebi, Üsküdar çeflmelerini anlat›r- 1053 (31 Ocak 1644) tarihinde de idam edil- ken: mifltir.

“Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, Cuma pazar› Kemankefl lâkab›yla ünlü olan bu de¤erli Os- içinde Yeniçeri Kullu¤u yan›ndad›r” demekte manl› devlet adam›, bir kadir bilmezlik numu- ve çeflmenin tarih m›sra›n›, Mecmua-y› Teva- nesi olarak, ‹stanbul’da Hoca Pafla Camii ya- rih’e göre de¤iflik vermektedir: n›ndaki sebilin önünde ve halk›n dehflet dolu bak›fllar› aras›nda öldürülmüfltür. Kabri Çarfl›- “Mahallinde yap›ld› çeflme-i âb-› hayât-efzâ” kap›’da, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medre- sesi karfl›s›nda, kendi ad› ile an›lan medresese- Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’de, Mecmua-y› nin köflesindeki türbede idi. 1958 tarihinde Tevarih adl› eserinde çeflmenin, Üsküdar Bü- medrese ve türbe y›kt›r›lm›flt›r. Mustafa Pafla, yük Kulluk binas›n›n kurbünde oldu¤unu be- bu medreseyi 1051 (1641-42)’de yapt›rm›fl ve lirtmektedir. yan›na bir mescit, çeflme ve sebil ilâve etmiflti. Galata’da da bir cami yapt›. Tokat’da Mehmet Üsküdar Büyük Kulluk Binas›, Yeni Cami’in Pafla Han›’n› tamir ile hamam ve cami infla et- yan taraf›nda ve Karacao¤lan Soka¤› ile Haki- ti. Beflyüz ahali iskân ile Sivas Yeniflehri’ni miyet-i Milliye Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. meydana getirdi. Edirne’de Köse Mihal Köprü- Çeflme de bu binan›n yan›nda olmal›d›r. sü’nü restore edip E¤ri’de büyük bir hamam, mektep ve bir çok çeflme yapt›. Bu çeflme, 1924 tarihli Gayr›menkul Vak›flar Listesi’nde Mustafa Pafla Çeflmesi ad›yla kay›tl›- Çal›flkan, do¤ru, hay›rsever, tok sözlü ve asla d›r. Burada çeflmenin yola gitti¤i belirtilmifltir. rüflvet kabul etmeyen bir kimse idi.

Kemankefl Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, 1911 Mustafa Pafla’n›n kardefli, Mevlevî flairlerinden tarihinde tramvay yolunun yap›m› s›ras›nda Münzevi Osman Dede’dir. Gülflen-i ‹rfan adl› y›kt›r›lm›flt›r. eserini Mustafa Pafla’ya ithaf etmifltir. Üskü- dar’daki çeflmenin kitâbesi onun taraf›ndan Mecmua-y› Tevarih, çeflme hakk›nda afla¤›daki yaz›lm›flt›r. kitâbeyi vermektedir:

1095 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- çesi, 2/175) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 57-58) (‹stanbul Ans. 8/730) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1514, 4/1586 vd, 1606) (Sicill-i Osmânî, 4/390) (Konya- l›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremane- ti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 42)

KASIM A⁄A ÇEfiMES‹

eflme, Kas›ma¤a Semti’nde, eski ad› Ba¤- Çlarbafl›, yeni ismi Kartal Baba Caddesi ile Çinili Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Bir çarfl› muhiti olan bu semtin yegâne çeflmesidir. Tam karfl›s›nda, köflede ve arkas›nda Üsküdar’›n en eski kahve- lerinden ikisi ve yan›nda ise ulu bir ç›nar a¤a- c› vard›r.

Ayn› s›rada ve biraz ileride semte ismini veren, Kas›m A¤a’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r. Türbenin arkas› ve iki yan› arsad›r. Burada es- ki bir tekkenin bulundu¤u söylenmektedir. Kas›m A¤a Çeflmesi. Türbenin üzerinde yeni yaz› ile yaz›lm›fl bir ki- tâbe vard›r. Tarih yoktur. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mec- Türbe, 1924’te tanzim edilen Gayrimenkul mua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâ- Vak›flar Listesi’nde Sinan Baba Türbesi ad›yla besi bulunmaktad›r ki, fludur: keydedilmifltir. Burada sahibinin meçhul ve türbenin bir k›sm›n›n da ‘ma¤sub’ yani zapte- Avn-i Hakkile yap›ld› bu eser dilmifl oldu¤u belirtilmifltir. Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a Selsebîl-âsâ müferrih gûfledir Valide-i Atik Bimarhanesi (Darü’fl-flifa) bafl Barek-Allah aferin medhe senâ doktoru Mazhar Osman Pafla’n›n ahflap, iki Hasbeten-lillah sebebdir eflrefi Kas›m Baba Türbesi. katl› kona¤› da bu semtte oldu¤undan biraz ile- Ta ki ola mucib-i hayr-› du’a rideki bir soka¤a onun ismi verilmifltir. Ç›kd› âb› didi hâtif tarihin Mâ-i câri çeflme-i ayn-› flifa 1115

Kitâbedeki “Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a” m›s- ra›ndan çeflmenin bilinmeyen bir tarihte Ka- s›m A¤a taraf›ndan yap›ld›¤›n› ve zamanla ha- rap olan bu eserin 1115 (1703-4)’te ‘ihya’ edil- di¤ini ö¤reniyoruz.

Çeflmenin Mimar Koca Kas›m A¤a taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u tahmin edilmektedir. Kendisi, 1640 tarihinde Mimarbafl› olmufl ve 1053 (1643-44)’te de azledilmifltir. 1070 (1659-60) tarihlerinde vefat etti¤i san›lan Kas›m A¤a’n›n gömüldü¤ü yer belli de¤ildir.

Kas›m Baba Türbesi’nde medfun olan zat›n

1096 Üsküdar Çeflmeleri

Mimar Kas›m A¤a oldu¤u bir ihtimal olarak ileri sürülebilir. Ayn› soka¤›n nihayetinde bu- lunan Çinili Cami 1640 tarihinde bu Kas›m A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Ayr›ca Kas›m A¤a’ n›n Üsküdar’da bir evi oldu¤u da bilinmekte- dir. Çinili Cami bahsine bak›n›z. Kas›m Baba Türbesi çeflmenin hemen yan›ndad›r.

Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Kü- çük olup kemeri üzerindeki al›nl›kta flekilli bir kornifli vard›r. Kitâbesi yok olmufltur.

Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 3/64) (Sicill-i Osmânî, 4/49)

KASSAM ÇEfiMES‹

Çeflme, Evliya Hoca ve Bulgurlu Mescit sokak- lar›n›n birleflti¤i köflededir. Haznesi, büyük ah- flap bir evin alt›ndad›r. Soka¤a ç›k›nt› yapm›fl olan bu ev ve çeflme geriye al›narak yeniden Kassam Çeflmesi. monte edilmifltir. di. 1157 (1744)’te vefat etti. Kabri, Üskü- Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kavisli dar’da Miskinler Tekkesi arkas›ndad›r. O¤lu kemeri üzerinde güzel bir ta’lik yaz› ile flu mer- Feyzullah Efendi 1192’de Yeniflehir Mollas› mer kitâbe bulunmaktad›r: iken vefat etmifltir. Bunun o¤lu, Cemilüddin Mehmet ve Sadrüddin Mehmet Efendiler Sâhibetü’l-hayrat Hadice Han›m taraf›ndan tamir 1192 (1778)’de vefat ederek ayn› yere gömül- edilmifltir. müfllerdir. Bugün hiçbirisinin flâhidesi mevcut 1342 (1923) de¤ildir. Sadrüddin Efendi ile Feyzullah Efen- di’nin flair oldu¤u söylenir. Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1342 tarihinde tamir edilmifltir. Soka¤a ad›n› veren Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/223 ve 4/234 Sadrüddin ve bu çeflmenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤il- Mehmed Efendi Kassam) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, dir. Kitâbenin üzerinde flekilli bir kornifl var- 2/476) d›r.

Kassam, k›s›m k›s›m ay›ran ve veren kimseye verilen add›r. Mirasç›lar aras›nda miras› üleflti- ren ve küçüklerin hakk›n› koruyan, fleriat me- murudur.

Çeflme, Kassam Mehmet Efendi taraf›ndan ya- pt›r›lm›flt›r. Kendisi, ‹stanbullu ulema, müder- ris ve sonra ‘Kassam-› Askerî’ olan ve 1135 (1722)’de vefat eden Sadrüddin Efendi’nin o¤- ludur. Mehmet Efendi, müderris ve senelerce Kassam-› Askerî olmakla bu namla flöhret bul- du. Sonra fiam, 1146 (1733-34)’te Medine Kassam Çeflmesi ve Mollas› oldu. Dönüflünde ‹stanbul payesi veril- çevresi.

1097 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kâtip Mustafa Efendi Çeflmesi kitabesi.

mektebi vard›. Mektep elan durmaktad›r.

Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik çeflmenin ayna tafl› servi kabartmas› ile süslen- mifltir. Kafl kemeri üzerinde iki sat›r halinde flu kitâbe vard›r:

Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kalyonlar kâtibi Dereli Merhum Mustafa Efendi r›zaen-lillah el-Fatiha Kâtip Mustafa Efendi 1193 (1779) Çeflmesi. Çeflmenin arkas›nda kesme tafl büyük bir haz- KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ nesi vard›r.

ÇEfiMES‹ Bânisi, kalemden yetiflip kâtip, sonra Saliha Sultan’a kethüda olarak hocal›k rütbesini ka- eflme, Çavufldere Caddesi ile eski Ba¤lar- zanm›fl 1182 (1768-69)’da matbah emini, Çbafl› Caddesi (flimdiki Kartalbaba Cadde- 1190 (1776)’da tersane emini ve iki sene son- si)’nin birleflti¤i yerde ve Ba¤larbafl› Cadde- ra sadaret kethüdas› olmufl, 1193 (1773)’te si’nin sol köflesindedir. Yak›n tarihe kadar ar- mazul olarak Midilli’ye sürülmüfl ve orada öl- kas›nda ve sa¤ taraf›nda harap binas› bulunan, müfltür. Kitâbeden, çeflmenin vefat›ndan son- Kavsara Baba Tekkesinin Meflrutas› ve Türbe- ra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Mustafa Efendi, si mevcuttu. Türbe bugün de mevcut olup Okmeydan›’nda yapt›¤› ok at›fllar›nda menzil Kâtip Mustafa Efendi meflruta arsa halindedir. Çeflmenin ön taraf›n- alma¤a ve tafl dikme¤e hak kaz›nm›fl iyi bir Çeflmesi ve çevresi. da ve Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› bafl›nda okçu idi. ise, K›zlar A¤as› Mehmet A¤a’n›n Camii ve Kaynaklar: (Abdullah Efendi, Kanunname-i Rumat -At›c›- lar Kanunnamesi- Yay. Halim Baki Kunter, Tarih Vesikala- r›, ‹stanbul 1942, Say›: 10, s. 264) (Gezi Notu) (‹. Tan›- fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/376) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 88) (Sicill-i Osmânî, 4/447)

KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹ (ACI ÇEfiME)

eflme, Toptafl› Caddesi üzerinde eski Tab- Çhane, yeni Sokollu ‹lkö¤retim Okulu bi- nas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe içindedir. Üskü- dar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z.

1098 Üsküdar Çeflmeleri

Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmeye iki ba- KETHÜDA MEHMET PAfiA samakla inilir. Caddeden bak›ld›¤›nda farke- ÇEfiMES‹ dilmez. Suyu devaml› akar ve ac›d›r. eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerin- Son tamirinde kesme tafl olan iki yan duvar› Çde ve bu soka¤a aç›lan Hüdâyî Dergâ- çimento ile s›vanm›fl ve yalaklar› da doldurul- h›’n›n yüksek avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve mufltur. dergâh›n kap›lar›n› aç›p kapayan Kap›c› Dede evinin alt›ndad›r. Ahflap ev bu çeflmenin bü- fiair Mihrî Efendi’nin üç sat›r halinde haz›rla- yük haznesi üzerine oturtulmufltur. Karfl›s›nda d›¤› alt› m›sral› kitâbesi fludur: Cennet Mehmet Fenâyî Efendi Türbesi bulun- maktad›r. Kâimmakâm-› asker-i topî Emin Be¤’in Hayr-› celîle zât›n› k›lm›fl Hudâ delîl Klâsik olmayan bu çeflme kesme tafltan yap›l- Tecdîd idüb bu çeflmeyi bezl-i nukûd ile m›flt›r. Mermer ayna tafl›n›n iki taraf›na oluklu Rûh-u Hüseynî eyledi siyrâb-› Selsebîl ve köfleli iki sütun yerlefltirilmifltir. Çeflmenin Mihrî bu resme eyledim iflrâb-› târîhin aln›nda ve bir çerçeve içinde yedi sat›r halin- Mânend-i Kevser akd› nev-âyet-i bî-adîl de, 14 m›sral› flu kitâbe vard›r: 1271 (1854-55) Vekîl-i saltanat Damad ‹brahim Pafla’y› Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Topçu Kay- Hudâ dûr itmesün z›ll-i zalîl-i Han Ahmed’den makam› Emin Bey, mevcut olan eski bir çefl- Kef-i cûd› bu flehr-i Üsküdar’› eyleyüb sibâr meyi yenilemifltir. Ahâlîsini k›ld› behre-yâb ihsân-› bî-hadden Bu mevkide Mehemmed Kethüda Pafla-y› hayr-endîfl ‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserde, kitâ- Binâ-y› çeflmeye me’mûr olunca sadr-› emcedden benin alt›ndaki tarih yanl›fll›kla H. 1171 ola- Civâr-› hankâh-› Hazret-i Mahmûd Efendi’de rak gösterilmifltir. Bu dil-cû çeflme oldu yâdigâr ol merd-i irflâddan Hep âsâr-› sadâkatdir ki oldu âkibet Mahmûd Kitâbe yazar› fiair Mihri Efendi ‹zmirli olup Yapup bu çeflmeyi feyz ald› nûr-› izz-i sermedden 1255 (1839) tarihinde ‹stanbul’a gelmifl Üskü- Hudâ flahenfleh-i zî-flân ve sadr-› sâhibu’l-hayr›n dar’da Hassa Meclisi kâtibi olmufltur. Muta- Riyâz-› devletin âsûde k›lsun dîde-i bedden savv›f flairlerimizdendir. Mevlevî idi ve iyi ney Beka-cûy-› kadîmi fiakir-i dâî didi târîh çalard›. Bir gazeli Fatin Tezkiresi’nde kay›tl›d›r. Gel iç ayn-› hayât› çeflme-i pâk-i Mehemmed’den Abdülmecit devri sonlar›nda vefat etti. 1136 (1723)

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/356) (Gezi Kitâbenin alt›na 1136 tarihi yaz›lm›flt›r. Tarih Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/6) (Sicill-i Osmânî, m›sra-› ebced hesab›na vuruldu¤unda 1141 ta- 4/528 Mihri Efendi) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 6/332) rihi ç›kmaktad›r. fierefâbâd Kasr› için getirti- len Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu, kasr›n bahçesindeki havuzdan 1141 (1728-29) tari- hinde ak›t›lm›flt›r. Bu s›rada yapt›r›lan ve bu sudan istifade eden 24 çeflmenin hemen hepsi 1141 tarihlidir. Bu sular›n tanzimini yapan, Do¤anc›lar maksemi de yine bu tarihte yapt›- r›lm›flt›r.

Çeflmenin kitâbesi fiair fiakir Hüseyin Bey ta- raf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi müderris olup 1156 (1743) tarihinde ölmüfltür.

Kethüda Mehmet, Nevflehirli ‹brahim Pa- fla’n›n damad›d›r. Onu evvelâ hazinedar olarak yan›na alan Nevflehirli, sonradan k›z› Hibetul- lah Han›m’› vermiflti. 27 Mart 1719 tarihinde Kaymakam Emin Bey sadaret kethüdas› tayin edilmifl, May›s 1725’te Çeflmesi.

1099 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kethüda Mehmet Pafla Çeflmesi kitabesi.

de Rumeli payesi verilmiflti. Kendisinin Orta- 30/1 Ekim 1730 sabah› bu üç pafla bu flekilde köy Camii civâr›nda güzel bir yal›s› ve bahçe- idam edildikten son asilere teslim edilmifl ve si, Ak›nt› Burnu’nda da kasr› vard›. daha sonra Mehmet Pafla’n›n cesedi, Yeniçeri K›fllalar›’n›n bulundu¤u Et Meydan›’na getiri- Patrona ‹syan›’nda Kaptan Pafla Camii’nin ya- lerek k›fllan›n kap›s› yan›na as›lm›flt›r. p›mc›s› olan Vezir Kaymak Mustafa Pafla ile beraber Bostanc›lar Hapishanesi’ne konulmufl- Hadîka yazar› bundan sonras› için flunlar› yaz›yor: tu. “fiehid oldukta Süleymaniye kurbinde vaki Sonradan buradan al›nan bu iki pafla, bugün kona¤›n›n bahçesine defn olunmufltu. Badüza- Topkap› Saray›’n›n orta kap›s›ndan girildi¤ine man damad› olan Divitdar Mehmet Pafla, 1163 göre sol tarafta bulunan ve ‘Kap› aras›’ denilen Muharreminin 24 (3 Ocak 1749) gün Firarîzâ- bölüme getirildiler. Nevflehirli ‹brahim Pafla de Abdullah Pafla’n›n yerine sadrazam oldukta da burada bulunuyordu. kay›n pederlerinin merkadini tamir ve yola bir pencere açarak aflikare etmifltir.” Burada yap›lan soruflturma neticesinde ‹bra- him Pafla: Damat, Kethüda Mehmet Pafla’n›n kona¤› Sü- leymaniye’de, Defterdar fiemsüddin-i Cenderî “Hazinedâr›mda 12 bin kiselik zulta ve iki sand›k Türbesi karfl›s›ndad›r. Türbe, Kirazl› Mescit alt›n ve yal›da dahi iki sand›k alt›n ve derûn-i ha- Soka¤›’ndad›r. Aç›lan pencere ve Mehmet Pa- zînemde bulunan tafl odada, bak›rdan mebni 12 fla’n›n kabri bugün de mevcuttur. sand›k alt›n” var demiflti. Mehmet Pafla’n›n Fethiye Camii avlu kap›s› Kethüda Mehmet Pafla’n›n 23.390 kese paras› üzerinde fevkânî bir mektebi vard› ki, bugün ç›km›flt›. mevcut de¤ildir. Sadrazam Rami Mehmet Pa- fla’ya ait olan Rami Çiftli¤i de sonradan onun Kaptan-› Derya Mustafa Pafla ise: “500 kise pa- mal› olmufltur. ram vard›r, bu da çarfl›ya olan borcumu ödemez” diye cevap vermiflti. Kethüda Mehmet Pafla’n›n bundan baflka Ge- libolu’da da bir çeflmesi vard›r. Bugün de mev- Her üç vezir, bundan sonra evvelâ ‹brahim Pa- cut olup Telli Çeflme ad› ile ünlüdür. Pafla’n›n fla olmak üzere idam edilmifllerdi. S›ra Mustafa kardefli, fialvarl› ‹brahim A¤a’n›n da bu yöreye Pafla’ya geldi¤inde büyük bir so¤ukkanl›l›kla ilk suyu getirtti¤i bilinmektedir. Muhteflem namaz›n› k›lm›fl, duas›n› yapm›fl ve sonra ken- lâhdi, kâtibî sikkeli ve tabak içinde meyve ka- dini cellatlara teslim etmiflti. Mehmet Pafla’ya bartmal›d›r. Bafl flâhidesi üzerinde 1142 (1729) gelince, baz› eserler büyük bir cesaret gösterdi- tarihli ve 18 m›sral› bir kitâbesi mevcuttur. ¤ini, baz›lar› da katlonulaca¤› s›rada kalp sek- Lâhdin, Gelibolu ve Yöresi Tarihi adl› eserde gü- tesinden vefat etti¤ini yazarlar. zel bir resmi vard›r.

1100 Üsküdar Çeflmeleri

fialvaro¤lu olarak da an›lan, ‹brahim A¤a’n›n “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy” bu lâhdi, Gelibolu Yaz›c›zâde Mezarl›¤›’nda 1333 (1914-15) ketebehû Ömer Vasfî iken Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›’na nakledilmifl- tir. Mezarl›k orta kap›s›ndan, ana yola girildi- Bu güzel celi sülüs yaz›n›n üstündeki al›nl›kta ¤inde 200 ad›m ileride, sa¤ tarafta ve tepe üze- ikisi yanda, biri ortada üç rozet bulunmaktad›r. rindedir. Haznesi olmayan bu güzel görünümlü çeflme- nin üzeri harpufltal›d›r. Zarif istalaktitli bir Çeflme 1138 (1725) tarihli olup Gelibolu sant- kornifl al›nl›k ile harpuflta aras›nda yer alm›fl- ralinin oldukça gerisinde ve takriben Yaz›c›zâ- t›r. Bu korniflin efllerini, Üsküdar Yeni Cami de Camii’nin arkas›ndad›r. türbe, çeflme, sebil ve flad›rvan›nda, ‹skele Meydan›’ndaki III. Ahmet Meydan Çeflme- Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/157-183 Fethiye Camii si’nde, A¤a Hamam› mevkiinde ‹skender Baba ve Kirazl› Mescid) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›, fihrist) Türbesi yan›ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla (Ekrem H. Ayverdi, 19 As›r ‹stanbul Haritas›) (Mir’at-i ‹s- Çeflmesi’nde ve ayr›ca ‹mrahor semtindeki Bafl tanbul, s. 66) (Sicill-i Osmânî, 3/124 fiakir Bey ve 4/224 Kad›n Çeflmesi’nin silme veya kornifllerinde de Mehmed Pafla) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/320) görmekteyiz. (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/59) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55-56) (Uzunçarfl›l›, Çeflmenin suyu Büyük Çaml›ca Tepesi etekle- K›s›kl› Çeflmesi Osmanl› Tarihi, Cilt: 4 K›s›m: 2, s. 263) (Fevzi Kurto¤lu, rinden gelmektedir. ‹stanbul Sular› adl› eserin- (‹vaz Fakih Çeflmesi). Gelibolu ve Yöresi Tarihi, s. 66) (Nazife Kurtman, Çanak- de Nâz›m Nirven Bey flunlar› yazmaktad›r: kale Eserlerinden Örnekler, 8. Vak›f Haftas› Kitab› 1990, s. 175-177)

KISIKLI ÇEfiMES‹

eflme, K›s›kl› Meydan›’nda ve bu meydan- Çdan Ümraniye’ye giden Alemda¤ Cadde- si’nin (eski Kavak Bay›r› Caddesi) sol köflesin- dedir. Hemen arkas›nda Bostanc›bafl› Abdul- lah A¤a’n›n 895 (1489-90) tarihinden evvel yapt›rm›fl oldu¤u K›s›kl› Camii vard›r.

Mehmed Hafid Efendi’nin 1212 (1797) tari- hinde yazd›¤› Mehahü’l-Miyah (güzel sular) ad- l› eserinde bu çeflmeden flöyle bahsediliyor:

“K›s›kl› suyu, idrar söktürme¤e çok uygundur. Da¤›n zirvesinden o yerin hay›r sahibi taraf›n- dan K›s›kl›’da yapt›r›lan çeflmeden ak›t›lm›flt›r. K›fl aylar›nda rengi bozulmaktad›r.”

Hadîka yazar› da:

“K›s›kl› Karyesi’nde vaki çeflmenin suyu gayet leziz oldu¤undan çok mahalle götürülür.” de- mektedir.

Çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Düz ayna tafl›n›n üzerindeki kafl kemeri renkli mer- merdendir. Bunun iki yan›nda top ç›k›nt›lar ve bunlar›n üzerinde flu ayet-i kerime bulun- maktad›r:

1101 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

“Bu çeflmenin Büyük Çaml›ca Tepesi istika- (Tarih-i Cevdet, Üçdal Neflriyat, 1966 9/279) (‹nal, Son metine bahçelerin, evlerin alt›ndan borulu bir Hattatlar, s. 80 ve 266) (Mehmed Hafid, Mehahü’l-Miyah, galeri ile 63 m. kadar ilerleyince bir su bacas›- s. 8) na var›l›r. Bu bacan›n derinli¤i l0 metredir. Bu bacadan Büyük Çaml›ca istikametine ilerleyen ve yüksekli¤i 1,30 m. geniflli¤i 0,57 m. olan bir galeri...” ile su gelmektedir. KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ K›s›kl› Çeflmesi’nin ilk defa ‹vaz Fakih Efendi taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r. eflme bugün mevcut de¤ildir. Kitâbesi, ÇYeni Cami avlusunda musalla tafl›n›n ar- Osmanl› Padiflah› Çelebi Sultan Mehmet kas›nda ve camiin büyük su deposunun önün- (1413-1421) kendi fleyhi olan bu zata iki Çam- dedir. l›ca arsas›n› temlik (mülk olarak verme) etmifl- ti. O da buralar› vakfetmifltir. Yaz›lan vakfiye Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretmifl oldu¤u halen Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’ndedir. Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, fierefâbâd Kasr› için getirtilen suyun kollar› anlat›l›rken; “Do- Bu k›ymetli malumat ilk defa fieyhülislâm Re- ¤anc›lar’daki taksim kubbesinden önce Ka- iszâde Aflir Efendi (1728-1804)’nin o¤lu Kad›- vak’ta Kale Çeflmesi vard›r. Ondan sonra yol, asker Mehmed Hafid Efendi (öl. 5 Zilkade üç kola ayr›l›r. Soldan birinci kolda, Atpazar› 1226/21 Aral›k 1811) taraf›ndan yaz›lan Me- Kap›s›’nda Hac› Beflir A¤a Çeflmesi; Atpazar› hahü’l-miyah (Güzel Sular) adl› eserde veril- içinde, Sulu Han karfl›s›nda Fatma Sultan Çefl- mifltir. ‹vaz Fakih Türbesi bahsine bak›n›z. mesi” bulunmaktad›r, demektedir.

Sonradan harap olan çeflme, 1914 senesinde Bu aç›klamadan da anlafl›laca¤› üzere çeflme, flimdiki flekliyle tamir edilmifltir. Üzerindeki “Atpazar› Kap›s›”ndad›r. Atpazar› Kap›s› ise, kitâbe hattat Ömer Vasfi Efendi taraf›ndan ya- Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› üzerinde, 998 z›lm›flt›r. Kendisi 1880’de ‹stanbul’da, Topha- (1589-90)’da yapt›r›lan el-hac K›zlara¤as› ne’de dünyaya gelmifltir. Eyüp’te, Sultan Meh- Mehmet A¤a Çeflmesi (Kemeralt› Çeflme- met Reflad Türbesi’nin, Saraçhane Camii’nin si)’nin yan ve ayn› isimle bilinen camiin ön ta- ve K›s›kl› Camii’nin kap›lar› üzerindeki kitâbe- raf›ndad›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›n›n da belirt- K›zlara¤as› ler onundur. 12 Cemaziyelâhir 1347 (25 Kas›m ti¤i gibi çeflme, “Kemeralt› Camii denmekle Hac› Beflir A¤a 1928)’de vefat ederek Eyüp Mezarl›¤›’na gö- ma’ruf camiin alt›ndad›r.” Çeflmesi’nin mülmüfltür. Kardefli Emin Efendi de hattat idi. Üsküdar Yenicamii Meydanc›k Çeflmesi ismiyle de meflhur olan haziresindeki kitabesi. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/258) (E. H. Ayverdi, Hac› Beflir A¤a Çeflmesi, 1930 tarihlerinde y›- Fatih Devri IV, s. 612) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 229) k›lm›fl ve tafl› getirilerek yukar›da bahsedilen yere konmufltur. Çeflmenin yeri için el-hac K›zlara¤as› Mehmed A¤a Çeflmesi bahsine ba- k›n›z. Kitâbenin yan›nda H. 1141 tarihli Fatma Sultan Çeflmesi’nin de kitâbesi vard›r. Bu adla bilinen çeflme bahsine bak›n›z. Beflir A¤a Çefl- mesi’nin kitâbesi alt›nda bu çeflmeye ait oldu- ¤u san›lan bir ayna tafl› ve birkaç söve vard›r.

Bugün tarih rakamlar› tam olarak okunamayan on iki m›sral› kitâbe fludur:

Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim Odur z›ll-› ilâhî âb-› rûy-› saltanat hakka Muhibb-i hayr el-hac Beflir A¤a-y› zî-flan›n ‹düb darü’s-saâde hidmetiyle kadrini â’lâ Du’a-y› hayr› isticlab içün flah-› cihân-bâne Nice âsâr-› uzmâya muvaffak eyledi Mevlâ

1102 Üsküdar Çeflmeleri

Yapub bu çeflme-i pür-nûr-› pâki fî-sebîlillâh md.) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Zülal re’fetiyle teflnegân› eyledi irvâ Çabuk, s. 53) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124-125) (Sicill-i Os- ‹lâhî hayr›n› hüsn-i kabul eyleyüb flayan mânî, 2/20 Beflir A¤a; 3/124 fiakir Hüseyin Bey) (R. Aka- Ana bâdî-i gufran ola bu hayrat-› bi-hemtâ kufl, Eyüb Sultan, s. 188) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/36) ‹çüb bir cam›n› fiakir didi atflâne tarihin Bu dilcû çeflme-sâr-› safdan gel Zemzem iç s›hha 1141 (1728-29) LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A Kitâbe yazar› fiakir Hüseyin Bey, Gümrükçü ÇEfiMES‹ Hüseyin Pafla’n›n o¤lu Mustafa Bey’in mahdu- mudur. Evvelâ müderris, 1146 (1733)’te Çeflme, bugün için Üsküdar ilçe s›n›rlar› d›fl›n- vak’anüvis, 1155 (1742)’de Halep mollas› ol- da olmas›na ra¤men, Ayr›l›k Çeflmesi’nde oldu- du. 1156 (1743)’te vefat etti. fiair, divan sahi- ¤u gibi, bu eseri de Üsküdar çeflmelerinden ay›r- bi, kâmil bir zat idi. ma¤a imkân yoktur. Bu durumun genifl aç›kla- mas› Ayr›l›k Çeflmesi bahsinde yap›lm›flt›. Beflir A¤a hakk›nda Ayvansarayl› Haf›z Hüse- yin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi adl› k›ymetli Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi, Üsküdar’› Kad›- eserinde flu bilgiyi vermifltir: köy’e ba¤layan Haydarpafla Köprüsü’nü geçin- ce bugün Çay›rbafl› dura¤› ismiyle an›lan mev- “A¤a, Yapraks›z Ali A¤a’n›n ç›ra¤› olmak üze- kide ve Kad›köy-Haydarpafla r›ht›m› ile Hay- re Daire-i Hümâyun’a girmifl, Sultan III. Ah- darpafla Çay›r› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve med’in efendili¤inde, hizmetlerinde bulunup soka¤›n sa¤ köflesindedir. sonra padiflah oldu¤unda musahiblerinden biri olmufl ve 1116 (1704-5)’te Daye Kad›n’› hacca Ulu bir ç›nar a¤ac›n›n yan›ndaki bu menzil götürme¤e memur ve sonra hazinedarl›k paye- çeflmesi, bugünkü haliyle bir sanat de¤eri tafl›- sine ulaflm›fl ve 1125 (1713)’te Darü’s-saâde maz. Ancak, tarihi topo¤rafya bak›m›ndan bir A¤as› Süleyman A¤a ile beraber K›br›s’a ve hususiyeti olan çeflme, Haydarpafla ‹skelesi’n- sonra M›s›r’a gönderilip bir müddetten sonra den gelen ve esas Ba¤dat Caddesi’ne gidecek fieyhü’l-harem olup 1129 evahirinde (1717 se- olan kimselerin bir u¤rak yeri oldu¤u gibi Hay- nesi aral›¤›n›n bafl›) Anber Mehmed A¤a’ya darpafla Sahras›’nda konaklamaya geçmifl olan halef olarak Darü’s-saâde A¤as› olup 13 sene ordunun bulundu¤u yerdeki çeflmeden istifade Sultan Ahmed’e hizmet etmifl ve Sultan Mah- etmesi düflüncesiyle yap›ld›¤› muhakkakt›r. mud’un cülusunda dahi mevkiini korumufl ve 1159 (1746) senesine kadar ikbal ile hemhal olup bu esnada hastalanarak Bahariye nam sa- hilhanede ayn› senenin Cemaziyelevvelinin 13. günü (3 Haziran 1746) ölmüfltür. ‹kbal müddeti 30 senedir.” Kabri, Eyüp Sultan Ca- mii’nin d›fl flad›rvan avlusunu iç avluya ba¤la- yan kap›n›n sol taraf›ndaki türbededir.

Beflir A¤a’n›n ‹stanbul’da, Bab›-âli kap›s›n›n sol taraf›nda, Hükümet Soka¤›’n›n Alayköflkü Caddesi ile birleflti¤i köflede cami, medrese, se- bil, iki çeflme, mektep ve bir Nakflibendî Tek- kesi’nden oluflan güzel bir külliyesi ve ayr›ca Eyüp, Baba Haydar mahallesinde Darü’l-hadis, mektep ve çeflmesi, Medine’de de baz› hayrat› vard›r.

Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/48) (‹. Tan›fl›k, ‹stan- bul Çeflmeleri, 2/332) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2599) (fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, 1/215 Beflir A¤a Lâdikli Ahmet A¤a’n›n md.) (M. Aktepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 196 Beflir A¤a flâhidesi.

1103 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflme, flimdiki fleklini XIX. yüzy›l sonlar›nda yap›lan bir tamir s›ras›nda alm›fl olmal›d›r.

Bu menzil çeflmesinin namazgâh› için Üsküdar namazgâhlar› bahsine bak›n›z.

Muhtemelen, 1222 (1807) tarihinde vefat eden flair, Muvakkitzâde Pertev Mehmet Efen- di taraf›ndan haz›rlanm›fl olan kitâbesinin metni fludur:

fiâh-› âlem hazret-i Sultan Selimü’s-sâlisin Tâb-› pâki hayre mâil oldu¤›yçün dâimâ Eyleyüb hulk› sirâyet bendegân-› hâss›na Böyle cây-› dil-güflâlar olmada yer yer binâ Sâhibu’l-hayr› ez an cümle bu zîba çeflmeyi Pervitij Paftas›’nda Serv-i dil-cûlarla itmifl Cennet-âsâ cân-fezâ Lâdikli Ahmet A¤a Çukadar A¤a-y› flâhenflâh iken oldu çer⤠Çeflme ve Ya’ni Ladikli o zât-› ber-güzîn Ahmet A¤a namazgâh›n›n ilk Old› mâlik bu makâm-› dil-kefle k›ld› nazar durumu. Kim havas› râhat-efzâ âb-› pâki gam-zede Suffa yapd› serviler dikildi himem sarf eyledi Kim teferrüc eyleyenler ide bir hayri du’a fiarl Teskiye, Küçük Asya Tarihi adl› eserinde: Geldi bir m›sra ile Pertev cevherin târîh-i sâl Servli bu çeflmenün havz› bu deryâ gûyiyâ “Kad›köyü Burnu’nun teflkil etti¤i küçük bo- sene 1208 yun nihayetinde güzel bir ç›nar a¤ac›yla gölge- lenmifl çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Çeflme ve namazgâh, 1208 (1793-94) y›l›nda Bu çeflme eski ça¤larda Hermagoras Menba› Ahmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. A¤a, Ende- nam›yla yad edilirdi” diyor. run’dan yetiflmifl, 1200 fievvalinde (A¤ustos 1786) Rikabdâr-› sultanî olmufl ve 1201 Zilka- Bu ulu ç›nar a¤ac›, 1990 k›fl›nda özellikle kuru- desinde (A¤ustos-Eylül 1787) Çukadar A¤as› tulmufltur. Bugün bir kütük halindedir. bulundu¤u halde tekaüt edilmifltir. 5 Zilhicce 1211 (1 Haziran 1797)’de vefat eden Ahmet Barok üslûbundaki mermer ayna tafl› üzerinde A¤a’n›n kabri, Ayr›l›k Çeflmesi’nin sol taraf›n- ve kemerinin içinde ondört m›sral› bir kitâbe daki mezarl›ktad›r. tafl› bulunmaktad›r. Çeflmenin üstüne, yekpare mermerden, kenar› silmeli bir levha, kapak gi- Kabri, Ayr›l›k Çeflmesi yak›n›ndaki mezarl›k bi yerlefltirilmifltir. duvar›n›n köflesinden, caddeyi takiben 173 ad›m ileride olup ayak tafl› servi motiflidir. Kâ- tibî sikkeli flâhidesindeki kitâbe fludur:

Bir mübarek zat›n / meskeni olmufldur bu mezar Eylemifl nazik tenin / hâki yeksar›n rûzgâr / Mer- hum ve magfur A¤a-y› / Çukadar-› Hazret-i fieh- ri / yârî-i esbak Lâdikli Ahmed / A¤a ruhiçün Fa- tiha. 5 Z. 1211.

Biraz ileride, cariyelerinden Mahbube Ka- Lâdikli Ahmet A¤a d›n’›n 1210 (1795) tarihli flâhidesi vard›r. Çeflmesi ve Namazgâh› Yan›nda, Kad›köy’de bir soka¤a ismi verilmifl vaziyet krokisi. olan Uzun Haf›z Mehmet Efendi’nin kabri var-

1104 Üsküdar Çeflmeleri d›r. Mehmet Efendi hâcegândan olup 11 Rebi- bir sütun üzerinde ise: yülâhir 1222 (18 Haziran 1807)’de vefat et- mifltir. Çok zengin idi. O¤ullar›na Uzun Haf›z- “Darü’s-saâdetü-flerife A¤as› Abdullah A¤a tara- zâdeler denir. Kabirleri babas›n›n yan›ndad›r. f›ndan iki masura su dahi ilâve edilerek suyun mikdar› tezyid edilmifldir.” Kitabe flairi Pertev Efendi, ‹stanbullu olup ev- velâ sadrazam mektupçusu ve sonra divan-› denilmektedir. Abdullah A¤a 1203 (1787)’de hümâyun hulefas›ndan olmufltur. Mahir, divan vefat etti. Kabri, Ayazma Camii hazîresindedir. sahibi bir flair idi. Mesiredeki kuyu yak›n›na dikilen ve bir mezar “Ahmed A¤a sahib oldu¤u bu mevkii, manza- tafl›n› and›ran tafl üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: ras› güzel oldu¤u için serviler diktirmifl suffa (Namazgâh) ve çeflme yapt›rm›fl, bir ‘Teferrüc- “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci gâh’ haline getirmifltir. Kitâbesinde çeflmeye, Mahallesinde / Babü’s-saâde-i esbak Merhum Ce- Servili Çeflme de dendi¤i iflaret edilmektedir.” did Yakub A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadimi miya- h› ve memerri bi’l-külliyye harab ve âb-› nâyâb / Kaynaklar: (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üze- Olma¤›n müceddeden hafr ile... / Hâlâ Babü’s- rindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fk. Tarih Der. Sa- saâde A¤as› naz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a y›: 13/86) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Gü- ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâti- zergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der Say›: bi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbisi Musta- 13/117) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 35) (Sicill-i Osmânî, 2/38 fa Efendi ve Ser-bölük Ahmed A¤a marifetleriyle Pertev Mehmed Efendi; 1/274 Ahmed A¤a; 4/275 Mehmed tecdid ve bu mahalle / Vaz’-› hacer k›l›nd›. Efendi Uzun Haf›z) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/388) Sene 1180(1766-67)” (fiarl Teskiye, Küçük Asya tarihi. Haz. Ali Suat, s. 134) Kuyunun bilezi¤ine de flu kitâbe hak edilmifltir:

“Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as› L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹ Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecra- s›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Kara- eflme, Bulgurlu Köyü civar›nda ve Libade riyle mecra-y› kadîmine icra edildi¤i / Buraya tah- ÇCaddesi ile meflhur Çilehane’nin aras›n- rir olundu. dad›r. Sene 1318(1900)” Libade Mesiresi ve suyu Üsküdar ve Kad›köy Bir mesire yeri çeflmesi olan bu eser, Babü’s- havalisinin en eski ve meflhur mesire yeri ve Saade A¤as› Yakup A¤a taraf›ndan yapt›r›l- suyu olup, ilkbahar ve yaz aylar›nda çok ra¤bet m›flt›r. Yakup A¤a’n›n Üsküdar’da Toptafl› Ca- görürdü. mii yak›n›nda, Kap›a¤as› Mevkii’nde ve Top- tafl› Caddesi üzerinde bir mektebi, kütüphane- Libade isminin hangi tarihte ve niçin verildi¤i si ve çeflmesi daha vard›r. Bu güzel manzume belli de¤ilse de 1180 tarihli kitâbede bu ismin Libade Suyu Çeflmesi 1089 (1678) y›l›nda yapt›r›ld›¤›na göre Libade geçmesi Libade ad›n›n çok eski tarihlere da- vaziyet krokisi. Çeflmesi’nin de bu s›rada yap›lm›fl olmas› icap yand›¤›n› ortaya koymaktad›r. eder. Çeflme, suyunu Libade Suyu menba›ndan temin ediyordu.

Zamanla harap olan Libade Çeflmesi 1180 (1766-67) tarihinde mütevellisi taraf›ndan onar›lm›fl ve bu s›rada bir sütun üzerine de:

“Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci mahallesinde / Babü’s-saâde A¤as› esbak merhum Cedid Yakub A¤a’n›n bina ve infla itmifl oldu¤u Libade Suyu-1180” diye yaz›lm›flt›r. Bu sütunun yan›ndaki di¤er

1105 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

K›sa h›rka, ya¤murluk anlam›na gelen ve Le- r›lm›flt›r. Dört basamakla inilen çeflmenin al- bade de denilen bu sözcük, herhalde havas›n›n n›na ise flöyle yaz›lm›flt›r: daima rüzgârl› olmas›ndan dolay› bir h›rka gi- yilmesi icap etti¤i için bu mahalle isim olarak Sivasl› Yetimo¤lu verilmifl olmal›d›r. Veya Libade ad›n› tafl›yan Ahmed Efendi h›rkalar›n burada yap›lm›fl olabilece¤i akla ge- taraf›ndan ihya lebilir. Rumeli göçmenleri de da¤ ete¤ine Li- edilmifltir. bade demektedir. 1. 9. 1930

XIX. Yüzy›l sonlar›nda çok ra¤bet gören semt- Bu çeflme, 1989’da y›kt›r›lm›flt›r. te devrin ileri gelenlerinin köflkleri vard›. Bun- lar aras›nda ve Libade’nin “üstünde Halis Mol- Az ileride “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Haminnine la’n›n köflkü ve bu köflkün üst taraf›nda eski 6. yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l› bir Daire Belediye Müdürü Hakk› Bey’in köflkü ve levha daha olup önünde kitâbesiz yeni bir çefl- yan›nda koru içinde Divan-› Muhasebat ikinci me vard›r. Arkas›nda, etraf› telle çevrilmifl ge- reisi Tevfik Bey’in müteaddid dairelerden mü- nifl bir arazisi mevcuttur. Çeflme, Haminnine teflekkil köflkü vard›... Libade yolu üzerinde Çeflmesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Buradaki sokak- Seyid Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n korusu lar son senelerde aç›lm›flt›r. Memduh Pafla’n›n çiftli¤i vard›. Libade Su- yu’nun yan›ndaki köflkte meflhur musikiflinas- Biraz afla¤›da ise Devlet Su ‹flleri I. Bölge Mü- lardan Hac› Faik Bey oturuyordu.” dürlü¤ü binalar› ve büyük su deposu bulun- maktad›r. 1298 (1881) y›l›na kadar süren esnaf teferrüc- leri (gezintiler), ç›rak ç›karma, ve pefltemal Üsküdar’da, Toygar Hamza Camii mevcuttur. ba¤lama merasimleri Büyük Çaml›ca ve Liba- ‹htimal camiin abdest suyu buradan getirtildi- de Suyu bafl›nda yap›l›rd›. Bunlardan baflka bu- ¤i için Toygar Suyu ad› verilmifltir. ralarda Orta Oyunu da oynan›rd›. “Zeyrek Bekçisi denilen orta oyununun kolbafl›s› Hac› Libade Mesiresi: Bekçi” ve ondan sonra meflhur Kavuklu Hamdi buralarda temsiller vermifllerdi. Bu ünlü mesire, Bulgurlu Köyü ile Uzunçay›r aras›nda ve Libade Suyu Çeflmesi’nin karfl›s›n- Göz hekimi Esad Pafla (Ifl›k)’›n (1865-1943) da dad›r. Su ile mesire aras›nda Libade Caddesi Libade mevkiinde bir çiftli¤i vard›. uzanmaktad›r.

Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Mesireyi, caddeye dik olan bir yol ikiye ay›r›r. Sular: Yolun iki taraf›nda ard›ç a¤açlar› vard›r. Niha- yetinde de ‘Karga Deresi’ akmaktad›r. Kenar›n- Toygar Çeflme: Libade Caddesi ile Bay›r So- daki sö¤ütlerden pek az› günümüze kadar gele- ka¤›’n›n birleflti¤i yerde, soka¤›n sa¤ köflesinde bilmifltir. Buradaki bir yol hâlâ ‘Sö¤ütlü Çay›r’ olup 1989 senesinde, flimdiki Libade Bulvar› ad›n› tafl›maktad›r. tanzim edilirken y›kt›r›lm›flt›r. Suyu, arkas›n- daki setli arsadan gelmekte idi. Buraya konu- Mesireyi gölgeleyen a¤açlar›n büyük bir k›sm› lan bir levhaya flunlar yaz›lm›flt›r: yok olmufltur. Basit krokide de görüldü¤ü gibi, K›zlara¤as› Yakup A¤a, taraf›ndan yap›t›r›lan “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 2 nolu yerli suyu çeflmenin karfl›s›nda, yol afl›r› yerde bulunan menba koruma alan›” 1180 (1766-67) tarihli kitâbe, Libade’de yeni bir yolun aç›lmas› s›ras›nda k›r›larak bir bahçe- Bay›r Soka¤›’n›n sol taraf›ndaki sette yerleflti- ye at›lm›flt›r. Kitâbeli kuyu bilezi¤inden eser rilen ikinci bir levhada ise: kalmam›flt›r. Mesiredeki iki vak›f kuyusunun etraf›nda dört ç›nar a¤ac› vard›r. “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 1 nolu yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l›d›r. 1089 (1678) tarihinde Yakup A¤a taraf›ndan yapt›r›lan çeflme, 1 Eylül 1930’da “Sivasl› Ye- Buradaki eski çeflme daha sonra yeniden yapt›- tim-O¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan ihya edil-

1106 Üsküdar Çeflmeleri mifltir.”

Halk bu çeflmeye Han›m Nine Çeflmesi de- mektedir. Rivayete göre, yafll› bir kad›n, elin- deki sopayla iz açmak suretiyle bu suyu yolun kenar›na kadar getirmifl ve bu yüzden bu isim- le an›lm›fl.

Yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflme çukurda kalm›flt›r. Lülesi üzerine barok sitili bir ayna tafl› yerlefltirilmifltir. Karfl›s›nda bulundu¤u söy- lenen namazgâh tafl›ndan ve civar›ndaki Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi’nden eser kalmam›flt›r.

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (E. Koçu, Türk Gi- yim ve Kuflam›, s. 168) (Celâl Esad Arseven, Sanat Ans. 2/1225) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 As›rda Çaml›ca’daki Köflkler, Akflam gazetesi 10 Eylül 1947) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹s- tanbul Yaflay›fl›, s. 95) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, de Emine Sultan Saray› bulunmaktad›r. 2/282) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 62-63) (Sicill-i Mahbub A¤a Osmânî, 3/386 Abdullah A¤a) Çeflme üç yüzlü olup tamamen mermerden ya- Çeflmesi ve eski p›lm›flt›r. Ön yüzünün iki yan›na ve köflelerine Nakkafltepe Karakolu. ince mermer sütuncuklar yerlefltirilmifltir. Düz ayna tafl›n›n iki yan›nda ise, yaprak motifleri MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹ bulunmaktad›r. Bunlar üzerinde iki sat›r halin- de bir kitâbe vard›r. ‹nce sütunlar›n tafl›d›¤› eflme, Nakkafltepe (Frenk Tepesi) yak›n- defne yaprakl› kornifl çeflmeyi süslemektedir. Çlar›nda ve dört yolun birleflti¤i yerdedir. Arka taraf›nda, bugün Koç Toplulu¤u’nun Ön taraf›ndaki el yala¤› k›r›lm›flt›r. ‹ki yan yü- tasarrufunda olan eski Nakkafltepe Karakolu zünde, düz ayna tafll› ve küçük yalakl› kuzu çefl- binas›, ve sa¤ taraf›nda, karfl›s›nda, biraz ileri- mecikleri bulunmaktad›r.

Mahbub A¤a Çeflmesi (Onar›lm›flt›r).

1107 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ avufldere Caddesi ile Çinili Hamam Soka- Ǥ›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köfle- sindedir. Tamamen kesme tafltan ve klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak yapt›r›- lan çeflmenin hemen arkas›nda, ona bitiflik ol- mayan Mahpeyker Valide Sultan S›byan Mek- tebi, sol taraf›nda ve geride Ümmi Ahmed Efendi Tekkesi, karfl›s›nda ise Afganl›lar Tek- kesi bulunmaktad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›ndaki kesme tafl kemerli kap›dan arkadaki mektebe gidilmektedir. Sol taraf›nda da dairemsi bir bahçe vard›r. Etraf›n› alçak bir duvar ile par- Mahbub A¤a makl›¤›n çevirdi¤i bu yerde bilezikli bir kuyu Çeflmesi ve çevresi. yak›n zamana kadar duruyordu.

Ayr›ca, üç yüzünü çeviren bir hayvan sulama Çeflmenin üstü çat›s›z olup yeniden onar›lm›fl- yala¤› vard›r. t›r. Büyük haznesi, fevkânî olan mektebin al- t›ndad›r. Bir kanal ile çeflmeye ba¤lanm›flt›r. Kitâbesi fludur: Kemerinin üzerinde iki sat›r halinde haz›rlan- m›fl onalt› m›sral› bir kitâbesi vard›r. fiekilli, fiehzade devletlû necâbetlû Abdülmecid Efendi sekiz çerçeve içine ikifler m›sra yaz›lm›fl olan Hazretleri’nin / Bafla¤as› merhûm Mahbub A¤a kitâbenin baz› yerleri k›r›lm›flt›r. Okunabilen hayrat›d›r. k›s›mlar› flunlard›r: Arabî 1331 (1915) Hazret-i Sultan-› Ekrem Valide Nakkafltepe, Frenk Tepesi ad›ndan baflka, Hakk yoluna k›ld› bu âb-› revân Münir Pafla Tepesi ad› ile de an›l›rd›. Karakol K›ld› icrâ bu sebîl-i hayri çün ve çeflme, Milli E¤itim Bakanl›¤›’nca 1988 se- Ola ecri Selsebîl-i câvidân nesi sonlar›nda tamire al›nm›fl ve 1990 A¤os- Kabbe’l-Allah zî-sevâb-› âhiret tosunda tamamlanm›fl ve genifl bir saçak alt›na Habbezâ aynü’l-hayât-› râyigân al›nan çeflme mükemmel bir hâle getirilmifltir. Her gören an› du’a-i hayr ider Mahpeyker Kösem K›l kabûl sen yâ Mecîd yâ Müste’ân Valide Sultan Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/67) Lüle-i çeflme-i devâ-i dil-teflne Çeflmesi. (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k Ak›dur kendüye görürse her vâneye 1975) ...... andan iç bul tâze cân Es-sebîl ey tâlib-i mâ-i’l-sebîl Âfiyetler ola s›hha nûfl-› cân Feyziyâ çün mazhar-› feyz oldu su Menba’-› feyz oldu târîh ol zemân

Rakam yaz›l› de¤ildir. Ebced hesab›na göre 1052 (1642) tarihinde yap›lm›flt›r. Ayvansara- yî Hüseyin Efendi 1055 rakam›n› bulmufltur. Kitâbenin flairi için Çinili Cami ve Çinili suyu bahislerine bak›n›z.

Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/266) (Sicill-i Osmâ- nî, 4/28) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. Dergâh Yay. 3/213) (N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans. 7/4033) (Gezi Notu)

1108 Üsküdar Çeflmeleri

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ eflme, Selâms›z Caddesi (flimdiki Selâmi ÇAli Efendi Caddesi) ile Toygar Hamza Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Toygar Hamza Ca- mii hazîresinin istinat duvar› üzerindedir. Ca- mi set üzerinde oldu¤undan çeflme bu seddin alt›na yap›lm›flt›r. Matbah Emini Halil Efendi Çeflmesi Tamamen mermerden infla edilen çeflmenin kitabeleri. kemeri üzerinde, aln›nda iki sat›r halinde, alt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kartufllar içine ikifler bat 1849) Hazine-i Hümâyun Kethüdas› ol- m›sra yerlefltirilmifltir. 1119 (1707) tarihli ki- mufltur. 1265 Cemaziyelâhirinin 29. günü zu- tâbe fludur: hur eden yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤in- de kalp sektesinden vefat etmifltir. Kabri, Üs- Habbezâ Hac› Halil ehl-i hayr kadar’da Eski Menzilhane yan›ndad›r. ‹tdi bu ayn-› hulûs ile binâ fiâd ola rûh-› Hüseyin ile Hasan Çeflmenin bânisi Hac› Halil Efendi, 1067 Nûfl idince teflnegânân-› safâ (1656-57)’de Kayseri’de do¤mufltur. Saraya in- Fevzi’yâ der lülesi târîhini tisab etmifl, Sadrazam fiehid Ali Pafla’n›n hi- ‹çer isen âb-› hayvân iflte mâ mayesinde süratle yükselerek arpa emini ol- sene 1119 mufl, 1132 (1719-20)’de de Matbah-› Âmire Emini olmufltur. 27 Temmuz 1720’de fiehzade Mecmua-y› Tevarih ile Mir’at-i ‹stanbul’daki ta- Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayezid’in rihler yanl›flt›r. sünnet dü¤ünlerinde Sur Emini olmufl ve Ve- ziriazam ‹brahim Pafla taraf›ndan hilat giydiril- Kitâbe fiair Fevzi Efendi taraf›ndan haz›rlan- mifltir. m›flt›r. Gergerî Ahmet Efendi’nin o¤lu olup müderrislik payesine ulaflm›fl sar›kl› alimler- dendir. 1151 (1738-39)’da vefat etmifltir.

Zamanla harap olan çeflme 1260 (1844)’te Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmiâlem Vali- de Sultan’›n Çâflnigir Ustas› Nazenin taraf›n- dan tamir edilmifltir. Bunu belirten, befl sat›r halinde, on m›sral› olarak haz›rlanm›fl kitâbe, ayna tafl›n›n üzerindedir ki o da fludur:

Bânîsi oldu mukaddem çeflmenin Hac› Halil Nice dem nûfl eyledi atflan bu âb-› Zemzemi Bir vakt oldu harâb ol kalmad› sudan eser Hayr ile yâd olmufl iken olmad› çokdan beri Çeflnigir Usta yâd itmek içün ehl-i zemîn Mehd-i ulyâ-y› adâlet eyledi ta’mîrini Gel buyur iç oku bir Fatiha üç ‹hlâs ile K›las›n Firdevs-i ulyâda münasib meskeni Söyledi tamirine tarihini gayet Nazif K›ld› dendan câri Nazenin Usta bu ayn-› Zemzemi 1260

Manzumeyi yazan ‹stanbullu Nazif Mehmed Toygar Hamza Camii Efendi, Enderun’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet alt›nda Matbah Emini bafl hademesi ve 1265 Rebiyülevvelinde (fiu- Halil Efendi Çeflmesi.

1109 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Halil Efendi’nin Üsküdar’da üç çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.

Kendisinin, Fatih ilçesi s›n›rlar›nda Âfl›k Pafla Camii alt taraf›nda ve Cibali Caddesi ile Ay- d›n Bey Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinde 1133 (1720-21) tarihli bir çefl- mesi daha vard›r.

Halil Efendi, Üsküdar’daki üç çeflmesinin sula- r›n› Küçük Çaml›ca Caddesi üzerindeki -Yahu- di banker Kamondo’ya ait- Camondo Ba¤› kar- fl›s›ndaki tarla ile Menemenli Ba¤›’ndan ve Celâl Bey Bahçesi’nden ç›kan membalardan temin etmiflti. Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› ci- Osmanl› Devleti’nin gözde devlet adamlar›n- var›ndaki bu membalardan eser kalmam›flt›r. Selâmi Ali Efendi dan biri olan Halil Efendi, çok do¤ru, liyakat- Suyun ak›fl›n› tanzim etmek gayesiyle de Toy- Caddesi’nde Matbah li, sözüne sad›k, ilim ve irfan sahiplerini hima- gartepe’de, Hac› Mutlu Soka¤› ile Torbal› So- Emini Hac› Halil ye eden cömert ve hofl sahbet bir kimse imifl. ka¤›’n›n birleflti¤i yere bir de su terazisi yapt›r- Efendi Çeflmesi. Cemaziyelevvel 1167 (Mart 1754)’te defter m›flt›. Kesme tafltan yap›lan bu su terazisinden 1995 y›l›nda Üsküdar emini bulundu¤u s›rada vefat etmifltir. Kabri, eser kalmam›flt›r. Belediyesi’nce Âfl›kpafla’da evinin karfl›s›nda bulunan Âfl›k onar›lm›flt›r. Pafla Tekkesi Camii karfl›s›ndaki Seyyid Velâ- H. 1119 tarihli çeflmenin suyu ise, Selâms›z yet Türbesi hazîresindedir. Gayet süslü ve Semti’ndeki 80 rak›ml› s›rt üzerindeki menba- muhteflem lâhdinin üzerindeki bafl flâhidesi, dan gelmektedir. Su, Selmas›z Caddesi, ‹tfaiye dikdörtgen prizmas› fleklinde olup kafesî serpufl (Çinili Karakolu) ve Tekke Kuyusu (Tekke ile müzeyyendir. Ayak tafl›n›n üzerine dilimli, Kap›s›) yolunu takip ederek çeflmeye gelirdi. bir takkeyi and›r›r bafll›k yap›lm›flt›r. Bu tip bir Tekke Kuyusu’nun bilezi¤i bugün de mevcut tafl, ‹stanbul ve Üsküdar’›n hiç bir mezarl›¤›n- olup Fatma Hatun Camii kap›s› yan›ndad›r. da yoktur. Lâhdin etraf› kabartma rozet ve çi- Üzerinde yaz› yoktur. çek motifleri ile bezenmifltir. Çeflme, Ç›nar Çeflme ad›yla ünlü idi. fiimdiki Seyyid Velâyet hazîresinde 968 (1560-61)’de Üsküdar-Ba¤larbafl› yolu aç›lmadan evvel bu Toygartepesi’nde vefat eden fiakayik sahibi Taflköprülüzâde Isa- yol kullan›l›r ve arabalar atlar›n› bu çeflmede Matbah Emini Hac› meddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi’nin ve 1030 sularlard›. Toygar Hamza Camii’ne de Ç›nar Halil Efendi Çeflmesi. (1621)’de vefat eden o¤lu Kemaleddin Meh- Camii denirdi. O devirde caddeye ismini ver- met Efendi’nin de kabirleri vard›r. mifl bulunan ulu ç›nar›n bu çeflme yan›nda ol- du¤u san›lmaktad›r.

Halil Efendi, bu çeflmesinden baflka ‹stan- bul’da Haydar semtine su getirmifl ve burada bugün de mevcut olan çeflmeyi yapt›rm›flt›r. Ayr›ca memleketi olan Kayseri’de de bir çok çeflme ile Ulu Camii yeni bafltan yapt›rm›fl ve Hunat Medresesi eyvan›n›n önüne de bir kü- tüphane infla ettirmifltir. Kayseri’de ayr›ca bir s›byan mektebi vard›r. Bunlardan baflka, Mek- ke ve Medine fukaralar›na da¤›t›lmak üzere her y›l, hac mevsiminde 120 alt›n gönderilme- sini vakfiyesinde flart koflmufltur.

Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/154, 2/235) (Ayvansa- rayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 62) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 143) (Sicill-i Osmânî, 4/28 Fevzi Ah-

1110 Üsküdar Çeflmeleri

Kitâbenin tarihinden çeflmenin, 31 Ocak 1729’da bitirildi¤i anlafl›lmaktad›r.

(Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine bak›n›z.)

Kendisinin vakfetti¤i su, Ç›nar Suyu ismiyle bilinirdi. ‹smini, flimdiki Selâms›z Caddesi’nin eski ismi olan Ç›nar Yokuflu’ndan alm›flt›r. Bu su, Toygar Camii önünde ve 1119 (1707) tari- hinde yapt›rd›¤› ilk çeflmesi için getirilmiflti. Bunun içinde Torbal› Soka¤› ile Hac› Mutu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan küçük, kesme tafl bir su terazisi yapt›rm›flt›r.

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144-145) (‹. Tan›fl›k, ‹s- Çeflmeler sahibi tanbul Çeflmeleri, 2/318) Matbah Emini Hac› Halil Efendi’nin Seyyid Velâyet Türbesi haziresindeki MATBAH EM‹N‹ lâhdi. HACI HAL‹L ÇEfiMES‹ med Efendi 4/564 Nazif Mehmed Efendi) (Münir Aktepe, Matbah Emini Halil Efendi’ye Dair Baz› Notlar, ‹stanbul (SOLAK S‹NAN ÇEfiMES‹) Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:15/65) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/122, 2/298) (N. Nirven, Ç›nar Çeflmesi, ‹s- eflme, Selâms›z Caddesi ile Tophaneli O¤- tanbul Ans. 7/3913) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 226) Çlu Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Arka (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/38) (Mehmed Çay›rda¤, Kay- taraf›nda Solak Sinan Camii ve Mezarl›¤› bu- seri’de Vak›f Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, 20/274) (Va- lunmaktad›r. k›flar Genel Müdürlü¤ü, Ankara 735 Nolu Defter’in -Hare- meyn 2-, 86-97, 102, 124, 193 sahifelerinde kay›tl› H. 1142 Kesme tafltan sade bir flekilde yap›lm›fl olan bu ve H. 1165 tarihli vakfiyeler) çeflmenin dilimli kemeri üzerinde ve befl sat›r Matbah Emini halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Hac› Halil Efendi’nin Cibali Caddesi Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac üzerindeki çeflmesi. MATBAH EM‹N‹ Halil Efendi, hâlâ ‹stanbul / A¤as› Hac› Mustafa Kabri biraz ileridedir. HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ A¤a’n›n merhum pederi Haf›z Efendi / Ruhiyçün eflme, Toygar Tepesi’nde, Kuflo¤lu Yoku- Çflu, Zenciler Soka¤› ve Halil Efendi Soka- ¤› ile çevrili küçük meydan›n ortas›ndad›r. Bu semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme merkezlerinden birisidir. Durbali Camii bahsine bak›n›z.

Çeflme, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Klâsik üslûp- taki bu eserin arkas›nda tonoz daml› ve y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl büyük bir su haznesi vard›r. Kemeri üzerinde üç sat›r halinde flu ki- tâbe bulunmaktad›r:

Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac Halil Efendi / ‹hya eyleyub fî-sebîlillâh bir masura su / Vakfidüb du’a niyaz ider / Fî gurre- i B. Sene 1141(1728-29)

1111 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 103-144-145) (Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/326) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, 1/52)

MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ Çeflme, Çinili Mescit Soka¤› ile Köprülü Fad›l Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Sol tara- f›nda ve biraz ileride, köflede Murat Reis Camii bulunmaktad›r.

Çeflme, camiden 130 y›l sonra yap›lm›flt›r.

Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu eserin ihya eyleyüp müceddeden icra itdi¤i sudan bir ma- kemeri üzerinde dört sat›r halinde flu kitâbe Solak Sinan Camii sura su / Tayin idüb du’ada müflterek olmak niyaz bulunmaktad›r: önünde Matbah Emini ider / Fî gurre-i B. Hac› Halil Efendi 1141 Bu mâ-i cârî ve çeflme sab›ka Matbah-› Âmire Çeflmesi. Emini / Ve hâlâ cizye muhasebecisi el-hac Halil Efendi’nin / Fî-sebîlillâh hayrat›d›r intifa / Eden- Kitâbeden, Halil Efendi’nin bu çeflmeyi ihya lerden ve sa’ireden du’a rica eder. Fî Zilkade 1 edip su verdi¤ini ve Toygartepe’deki di¤er çefl- 1142 mesi ile ayn› tarihte yani, 31 Ocak 1729’da bi- tirildi¤ini ö¤reniyoruz. Çeflmenin inflaat›, May›s 1730 tarihinde biti- rilmifltir. Çeflme, ihya edildi¤ine göre daha önce vard›. Solak Sinan, 955 (1548) tarihinde yapt›rd›¤› Çeflmenin, büyük haznesi moloz tafl›ndan ya- camii için bir su getirterek vakfetmiflti. ‹htimal p›lm›fl olup hemen arkas›nda üç kap›l› ve iki çeflme de bu tarihte kendisi taraf›ndan yapt›r›l- katl› ahflap büyük, d›fla taflmal› eski bir bina m›flt›r. Solak Sinan Camii bahsine bak›n›z. bulunmakta idi. Bu yap›, 1988 sonlar›nda y›k- t›r›ld›. Arsas›na bir apartman yap›l›rken çefl- Çeflme, 6 Ramazan 1312 (7 Eylül 1894) tarih- menin haznesi de yok edildi. Bugün çeflmenin li bir yaz›ya göre, Solak Sinan, Durbali ve Toy- yaln›z ön yüzü kalm›fl olup, yola ç›k›nt› yapm›fl gar Hamza Mahalleleri’ndeki çeflmelerle bera- durumdad›r. ber tamir edilmifltir. Bu esnada bu çeflmelere ait su yollar› da tamir edilmifltir. Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine bak›n›z.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (‹. Ta- n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338)

MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹ (D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹) 7eynep-Kâmil Hastahanesi karfl›s›nda, Di- Zvitçiler Caddesi ile Harmanl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede olup, bir meydan çeflmesi idi. Solak Sinan’da Bugün yeri yola gitmifl ve hemen arkas›na da Matbah Emini Halil Harmanl›k ‹lkö¤retim Okulu yap›lm›flt›r. Ya- Efendi Çeflmesi. k›n tarihe kadar Divitçiler Caddesi üzerinde ve

1112 Üsküdar Çeflmeleri

çeflmenin karfl›s›nda, köflede, 1565 tarihlerin- de Mimar Sinan taraf›ndan yap›lan Kazasker Camii, tam karfl›s›nda ve bulundu¤u soka¤a is- mi verilen Bayramiye’den Sal› Tekkesi bulu- nuyordu. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Ka- zasker Mescidi ile Muhyi Efendi Tekkesi ba- hislerine bak›n›z.

Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz daml› büyük bir haznesi vard›. Dört taraf› aç›k oldu¤u halde bir yüzünde lüle vard›. Kemeri üzerinde, alt› sat›r halinde, oniki m›sral› flu ki- tâbe bulunuyordu: Veli A¤a 1164 (1750)’de ve Ruhullah Efendi bin Osman 1182 (1768)’de ve kardefli Süley- Solak Sinan’da Semiy-yi Hazret-i Kübrâ Hadice nâm Sultan’› man A¤a 1183 (1769)’da vefat edip yan›na gö- Matbah Emini Hezârân hayr ü ihsâna muvaffak eyledi Mevlâ müldüler. Hac› Halil Efendi Hemîfle hayre sâ’i Kethüda A¤a-y› zîflân› Çeflmesi kitabesi. Bu zîba çeflmeyi ol dahi mal›yla idüb icrâ “Çeflme, 1307 (1889-90)’da pek rana bir suret- Ak›td› âb-› sâf› künk-i kilk himmet ü sa’yi te tamir edilmifl ve üzerine ‘Ve sekahum Rabbu- Yübûsetden mürekkeb Kerbelâ-âsâ iken bu câ hum flerâben tahûrâ’ ibaresi hak edilmifl” iken Zülâl-i ayne almaz ne denlü olsa dil-teflne 1955’te yol geniflletilmesi bahanesiyle y›kt›r›l- Gelüb bu çeflme-i pâkîzeden nûfl eyliyenler mâ m›flt›r. Nice böyle sevâba ide Hakk tevfik-i s›hhatle Zebân lûlesi s›hhat ile tâkim olur gûyâ Sultan III. Ahmet’in 1151 (1738) tarihinde, Devâtiler Necibâ yazd›lar cevherle târîhin 28 yafl›nda oldu¤u halde vefat eden k›z› Hatice Mehmed Kethüda hakka bu mây› eyledi ihyâ Sultan’›n kethüdas› olan Mehmed A¤a’n›n 1142 (1729-30) fiiflhane civar›nda, Yaflmaks›y›ran Caddesi ile Lobut Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde 1145 (1732) fiair Necib Efendi’nin haz›rlad›¤› bu kitâbeden tarihli bir çeflmesi ve Eyüp’te Cezerî Kas›m Pa- Hatice Sultan kethüdas› Mehmet A¤a’n›n, fla Camii avlusunda bir de flad›rvan› vard›r. “Kerbelâ âsâ iken bu ca” (Kerbelâ gibi iken bu Çinili Mescit yer) buradaki “mâi” ihya eyledi¤ini ö¤reniyo- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 73, 104) Soka¤›’nda ruz. (Sicill-i Osmânî, 1/31, 4/236, 542) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Matbah Emini Çeflmeleri, 2/81, 316, 328-332) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 126) Hac› Halil Efendi Kitabe yazar› Suyolcuzâde Eyyübî Necib Mus- (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32) (Naci Yüngül, Taksim Su- Çeflmesi. tafa Efendi, flair ve meflhur hattatlar›m›zdan- yu Tesisleri ‹stanbul 1957, s. 58) d›r. Bas›lm›fl divan› ve Devhatü’l-Küttab ismin- de alfabetik s›raya göre haz›rlanm›fl ‘Tezkire-i Hattatîn’i vard›r. 1171 (1757-58)’de vefat et- mifltir. Kabri, Eyüp’te, Fatih Hamam›’n›n arka- s›nda, Eyüp Mahkeme Soka¤› ile Eyüp Hama- m› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve yokuflun ba- fl›ndad›r. Vecize yerine geçen flu beyti ne kadar güzeldir:

Olsa ayine-i nümayende rûy-› insan Yüzü insan olur amma özü insan olmaz

El-hac Kethüda Mehmet A¤a, 1161 (1748)’de vefat etmifl ve Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›- ¤›’na gömülmüfltür. O¤lu Zaim Mustafa A¤a ve kardefli Müteferrika Kuflçu Osman A¤a 1167 (1753)’te ve di¤er o¤lu Enderun’dan ayr›lma

1113 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bunun üzerinde Sultan II. Mahmut’un bir tu¤- ras› vard›. Bugün kaz›nm›flt›r.

Gerek ayet ve gerekse tu¤ra II. Mahmut’un tu¤rakefli olan camiin bânisi, Mehmet Tahir Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

Çeflmenin suyu, camiin avlusunda ve köflede tu¤la ve kesme tafltan yapt›r›lan kubbeli haz- neden temin ediliyordu.

Mehmet Tahir Efendi’nin hayat› ve eserleri için ayn› isimle bilinen camii bahsine bak›n›z.

Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 85)

MEHMET TAH‹R EFEND‹ Mehmet Tahir Efendi Çeflmeleri ve çevresi. ÇEfiMES‹ MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ eflme, Harem ‹skelesi’nde, Selimiye ‹skele ÇCaddesi ile Selimiye Ambar› Soka¤› ara- eflme, Harem ‹skelesi’nde, eski ad› Mek- s›ndaki aday› kaplayan Mehmet Tahir Efendi Çtep Sokak olan flimdiki Kavak Bay›r› So- Camii’nin Selimiye ‹skele Caddesi’ne bakan ka¤› üzerinde ve soka¤a ismini veren Mehmet cephesinde ve fevkânî olan camiin alt›ndad›r. Tahir Efendi S›byan Mektebi’nin alt›nda idi. Sa¤ ve sol taraf›nda, camiin üzerlerine oturtul- Tam karfl›s›nda Tahir Efendi’nin 1242 (1826) du¤u tonoz çat›l› dükkanlar bulunmaktad›r. y›l›nda yapt›rd›¤› cami vard›r. Bu çeflmeyi de Camiin kuzey taraf›nda ve flimdiki Harem bu tarihte infla ettirdi¤i san›lmaktad›r. Oteli’nin oldu¤u yerde Sultan III. Selim’in ambarlar› biraz ileride de mektebi vard›. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu eserin ön yüzü hiç kalmam›flt›r. Yok edilen ay- Çeflme, yekpare mermer bir ayna tafl›ndan iba- na tafl› üzerinde ve bir sat›r halinde: ret olup bu tafl, kabartma motiflerle süslenmifl- tir. ‹ki yan›nda sütun kabartmalar› vard›r. Üze- “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” rinde celi sülüs hatla: ibaresi yaz›l›d›r. “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” Menzil Çeflmesi ve 1242 (1826-27) Çeflmenin önüne bir duvar çekildi¤inden ilk çevresi. nazarda görülmez. Bugün, yan›ndaki ev tara- ayet-i kerimesi yaz›l›d›r. f›ndan ardiye olarak kullan›lmaktad›r.

Tahir Efendi’nin di¤er çeflmesi ve camii bahis- lerine bak›n›z.

Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 85)

MENZ‹L ÇEfiMES‹

eflme, T›bbiye Caddesi’nin ve Nevnihal ÇHatun Namazgâh›’n›n sa¤ taraf›nda ve namazgâhtan 40-45 m. ileridedir. Çeflmenin sa¤ taraf›nda ve biraz ileride fierif Kuyusu Me-

1114 Üsküdar Çeflmeleri zarl›¤› ve bunun ön taraf›nda ve bugün ‹stan- bul Belediyesi Asfalt fiefli¤i tesisleri aras›nda kalm›fl olan Hac› Hüseyin Pafla Sebili ve Sa¤- l›k Okulu (s›hhat memurlar› okulu) bulun- maktad›r.

Çeflme, sütun biçiminde yap›lm›fl olup Üskü- dar’da bir benzeri daha yoktur. Ümraniye, Cevher A¤a Çeflmesi’nin suyu da bir granit sü- tundan ak›t›lm›flsa da bunun durumu ayr›d›r. Bir benzeri ‹stanbul’da Koca Mustafa Pafla Ca- mii avlusunda olup 1150 (1737) tarihinde yap- t›r›lm›flt›r. Sütun çeflmeler içine dahil edece¤i- miz di¤er iki çeflmeden biri Eyüp’te, Bostan ‹s- kelesi yan›ndaki Sadrazam Hüsrev Pafla Çefl- mesi di¤eri ise, Tarabya Koyu’nda park içinde, 1247 (1831) tarihli II. Mahmut Çeflmesi’dir. ‹zzeddin Efendi’nin köflkü ve onun ön taraf›n- Fakat bu son iki çeflme, yuvarlak olmay›p dört da 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m Çefl- Meryem Kad›n köfle sütun fleklindedir. mesi bulunmaktad›r. Daha genifl bilgi için Bü- Çeflmesi kitabesi yük Çaml›ca Namazgâh› bahsine bak›n›z. Nevnihal Hatun Namazgâh›’n›n çeflmesi oldu- ¤u san›lan bu çeflmenin silindir gövdesinde ve Çeflme, som mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl› bir kartufl içinde: kabartma motiflerle süslenmifltir. Bunun iki yan›na zarif, derin olmayan mihrabc›klar ve Çeflmenin ayna tafl›n›n ve mihrabc›klar›n iki yan›na dört Becas› S. fî. köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu niflle- 1284 sene H. rin ve kamerinin üzerindeki on m›sral› kitâbe- nin iki yan›na Sultan II. Selim’in tu¤ralar› hak yaz›l›d›r ki, Milâdî takvimde, Haziran 1867 ta- rihini gösterir. Bânisi belli de¤ildir.

Tafl›n üst k›sm›nda, bir friz teflkil eden bir püs- kül dizisi ve bunun üstünde de bir top bafll›k vard›r. Bu bafll›¤›n da üstünde bir tepeli¤in bu- lundu¤u, tafl›n fleklinden anlafl›lmaktad›r.

Namazgâh Çeflmesi oldu¤una göre, daha eski bir çeflmenin yerine yap›lm›fl olmal›d›r. Na- mazgâh, 1227 (1812)’de yap›lm›flt›r.

Kaynaklar: (S. Eyice ve K. Özergin ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13, s. 83-1147)

MERYEM KADIN ÇEfiMES‹

eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi eteklerinde Çve meflhur Subafl› Mesiregâh›’ndad›r. Önünden, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu geç- mektedir. Çeflmenin sol taraf›nda 1071 (1660- 61) tarihinde IV. Mehmet’in yapt›rd›¤› çeflme, Büyükçaml›ca’da namazgâh› ve 1215 (1800-1) tarihli Benlizâde Meryem Kad›n Ahmet Raflit Efendi Çeflmesi, Veliaht Yusuf Çeflmesi.

1115 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

edilmifltir. Bunlar›n üzerine motifli bir saçak silmesi yerlefltirilmifltir.

Bu güzel görünümlü çeflmenin arkas›nda demir bir kap› ile girilen bir oda vard›r. Haznesi bu- radad›r. Kitâbesi befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olup fludur:

Bahr-i gevher-pafl-› ihsan-› Hazret-i Sultan Selim K›ld› icra dehre her suda çeflm-i adl ü dâd›n› Çukadar A¤a-y› vâlâs› Süleyman A¤a kim Su gibi sarf itdi hayre nakd-i bî-adadini Mader-i Meryem nihad› nam›na bu çeflmeyi K›ld› âbâd eyledi ihya cihanda ad›n› Feyz-yâb-› ecr idüb Mevlâ dü âlemde an› Saky-ide havz-› peygamberden eb ü ecdâd›n› M›sra’-› dilcû Münibâ düfldü tarih-i selis Nûfl ola âl-i âb-› ruh-efzây› Meryem Kad›n’› 1208 (1793) El-abdu’d-dâî Mehmed Tahir

Kitâbenin sol taraf›ndaki tu¤ra kaz›nm›flt›r.

Mihrimah Sultan Kitâbe yazar› Münib Mehmet Efendi, Antepli Camii Çeflmesi. olup müderrislik, saray hocal›¤› yapm›fl, ‹stan- bul payesini alm›fl ve 1238 (1823)’te Ayd›n’da vefat etmifltir. Her fende mahir, üç lisanda fliir Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/390) (Kon- yazar bir zat idi. yal›, Üsküdar Tarihi, 2/70-71) (Sicill-i Osmânî, 3/91 Süley- man A¤a; 4/517 Münib Efendi) Çeflmenin bânisi, III. Selim’in Çukadar› Sü- leyman A¤a Mabeyn-i Hümâyun’da yetiflmifl- tir. 1210 Cemaziyelâhirinde (Aral›k 1795) azl edildi ve 1217 (1802) tarihinde de vefat etti. M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 7. Ada’- dad›r. eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin k›ble Çtaraf›nda ve Selman A¤a Soka¤› ile Sel- Çeflme eskiden, bu yol üzerinde ve Safatepe- man A¤a Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde si’ne ç›k›lan yokuflun bafl›nda ve köflede idi. bulunan Mihrimah Sultan Mektebi’nin alt›n- Mihrimah Sultan Yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Vak›flar idaresince dad›r. Selman A¤a Çeflme Soka¤›’na girildi- Çeflmesi’nin kitabesi flimdiki yerine nakledilmifltir. Eski yerine de ¤inde sol taraftad›r. küçük bir çeflme yap›lm›flt›r. Büyük bir eyvan içinde bulunan bu muhteflem eser, Mihrimah Sultan Külliyesi gibi, Ocak 1548 y›l›nda tamamlanm›flt›r. Mektep, yüksek kemer ile çeflmenin haznesi üzerine oturtul- mufltur.

Tamamen kesme tafltan yap›lan çeflmenin ki- tâbe tafl› yok olmufltur.

Zamanla harap olan çeflme, Sultan II. Mahmut taraf›ndan ve 1247 (1831) tarihinde tamir et- tirilmifl ve bunu belirten tu¤ral› bir de madal- yon as›lm›flsa da çal›nm›flt›r.

1116 Üsküdar Çeflmeleri

Eski kitâbenin yerine, Üçüncü Kad›n Çeflme- yap›lm›fl olup yüzü tamamen mermer kapl›d›r. si’nin 1141 (1728) tarihli kitâbesi konmufltur. Ayna tafl› kabartma süslerle bezenmifltir. Ke- Bu çeflme bahsine bak›n›z. meri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r. Kemerinin üstünde ve kitâbenin alt›nda iki Çeflme, yanyana iki ayna tafll› ve yalakl›d›r. yanda, devrinde çok moda olan iki rozet bu- Düz ve sade ayna tafllar›n›n iki yan›nda büyük lunmaktad›r. Çeflme yüzünün iki yan›na ve kö- maflrapal›klar bulunmaktad›r. Eyvan kemeri- flelere mermer kabartma sütuncuklar yap›lm›fl- nin içine ve iki yan duvarlar›na birer nifl yap›l- t›r. Kemerinin üzerinde, alt› m›sral›, sülüs yaz› m›flt›r. ile yaz›lm›fl güzel bir kitâbe ve onun üzerinde de saçak görevi gören mermer, flekilli bir kor- 1967 tarihinde vak›flarca kiraya verilmifltir. nifl bulunmaktad›r.

Çeflmeye, iskele taraf›ndan bak›ld›¤›nda, son cemaat yerinin uzatmal› reva¤›n›n, flad›rvan M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ üzerine devam eden k›sm›na simetrik düflmedi- ¤i görülür. Bu 2,5-3 metrelik sola kaç›fl, çeflme eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin, Üskü- haznesinin flad›rvan alt›na s›¤mamas›ndan ile- Çdar vapur iskelesine ve Bo¤aziçi’ne bakan ri gelmifltir. Bu durum böyle oldu¤u için, çefl- flad›rvan avlusunun istinat duvar›n›n alt›nda- me, meydan taraf›na do¤ru bir metre d›flar› ta- d›r. Camiin yap›m›ndan sonra, vak›f gelirlerin- fl›r›lm›flt›r. ce, mütevellileri taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r. Ca- miin infla tarihi, Zilhicce, 954 (Ocak/fiubat Kemeri üzerindeki kitâbesi fludur: 1548) oldu¤una göre, 133 sene sonra yap›lm›fl demektir. Habbeza menba’-› âb-› hayvan Teflne-diller içe her-dem mâ’s›n Mihrimah Sultan Camii’nin suyu, ilk önce Mihrimah Sultan o Belk›z-meflreb Mihrimah Sultan Bülbüldere’den gelirdi. Bu husus için Mihri- Yapm›fld› suyunun mecras›n Camii ve mah Sultan Suyu bahsine bak›n›z. Virdi Hakk yine bu tarihde ana Sultan III. Ahmet Çeflme-i âb-› hayvan icras›n Çeflmesi. Çeflme, Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda 1092

1117 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kitâbenin alt›nda 1092 (1681) tarihi yaz›l› ol- du¤u halde, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, H. 999 raka- m›n› vermektedir.

Çeflmenin iki yan›nda ve avlu duvar›n›n alt›n- da kemerli, kesme tafltan yap›lm›fl birer çeflme daha vard›r. Kitâbeleri yoktur. Arabac›lar›n hayvanlar›n› sulad›¤› yerlerdir.

Çeflmenin yap›m›nda, dolgu malzemesi olarak fiehzâde Sultan baz› kabir tafllar›n›n kullan›ld›¤› görülmekte- Bayezid’in annesi dir. Mihriflah Kad›n Çeflmesi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 65) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/284) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/72) (‹stanbul Abideleri, Kaidatü’l-beyt ikbâli dahi kendi gibi Yedigün Nefl, s. 53) Gûflifl-i bisyâr ile itmekde hayr-› bî-gîran Yapd›rub bu çeflme-i bâlâ-terin dil-kefli ‹tdi icrâ fî-sebîlillâh o bânû-y› zemân Ol safiyye-hasleti itsün hemîfle ber-karâr M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹ Sâyesinde Hüsrev-i dehrin Hudâ-y› müste’ân Düfldü yekpâre ana Rahmî bu târîh-i latîf eflme, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda, Befltafl Çeflmesâr-› ümm-i Sultân Bâyezîd oldu revân ÇSoka¤› ile Çavufldere Caddesi’nin birleflti- 1141 ¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Yeri için, Esma Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kitâbe, fiair Rahmi Mustafa Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, fiehzade Seyfed- Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup bü- din Çeflmesi bahsine bak›n›z. yük haznesi tu¤la hat›ll›d›r. Üzerine ahflap, ç›kmal› bir ev oturtulmufltur. Klâsik üslûptaki Çeflme, fiehzade Bayezid’in annesi Mihriflah bu çeflmenin kemeri üzerinde, alt› sat›r halin- Kad›n taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mihriflah Ka- de haz›rlanm›fl oniki m›sral› flu kitâbe bulun- d›n, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) kad›n- maktad›r: lar›ndan olup 1710’da fiehzade Süleyman’›, 1717’de fiehzade Mustafa’y›, 1718’de fiehzade Melce-i flâhân Sultan Ahmed âlî-cenâb Bayezid’i ve 1728’de de fiehzade Seyfeddin’i Mihriflah Kad›n Kim odur sermâye-i fahr-i selâtîn-i cihân dünyaya getirmifl ve 1145 (1732)’de vefat et- Çeflmesi’nin kitabesi. ‹tdi ol flâhenflâh-› deryâ-nevâl ü hayr-hâh mifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresin- Âb-yâr-› inâyetle atafl› kâmrân dedir. Mahmut Pafla’ya ç›kan yan yol pencere- si önünde ve I. Abdülhamit’in annesi olup ay- n› tarihte vefat eden Rabia fiermi Valide Sul- tan’›n yan›ndad›r. Her iki kabir de devrinin en nefis eserleridir. As›l ismi Mihriflah Emine Ka- d›n olup flâhidesindeki kitâbesi fludur:

Âh kim uçdu bu rihlet-hane-i dünyadan Emine kad›n olub âzim-i gülzâr-› beka Harem-i muhterem-i Padiflah-› sab›kda Ümm-ü flehzade olub bulmuflken izz ü â’lâ De¤iflüb hil’at-i zerri târîhâ-y› kefene fiu lû-fleh kabri makam eyledi ol hâce-i serâ Gelüb üçler didiler rihletinin târîhini Mihriflâh Kad›n’a Mevlâ k›la Adn’i me’vâ 1145.

1118 Üsküdar Çeflmeleri

Kabrin önünde ve yol kenar›ndaki pencere M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN 1173 (1759) tarihinde geniflletilmifl ve önüne ÇEfiMES‹ dökme demir bir flebeke konulmufltur. Pence- renin tavan› alt›n yald›zla bezenmifl ve ayr›ca hsaniye’de, fierif Bey Çeflmesi ile Tosun Pa- bir de sark›t yap›lm›flt›r. Bu, benzeri pek az ‹fla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Tosun Pafla olan nefis ve zarif hâcet penceresinin iki yan›- Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Türk barok mi- na, iç ve d›flta 1187 (1773)’te de birer kuzu marîsinde som mermerden yap›lm›fl olan çefl- çeflmece¤i yerlefltirilmifltir. menin bir çerçeve içindeki ayna tafl›, flekilli olup iki yan›na yuvarlak sütünlar yerlefltiril- On yafl›nda oldu¤u halde ad›na çeflme yapt›r›- mifltir. Sütun bafll›klar› ve ayna tafl› üzerinde lan fiehzade Bayezid, Sultan III. Ahmet ile çeflme yüzünü enlemesine kesen bir kornifl ve Mihriflah Kad›n’›n o¤ludur. 1130 Zilkadesi’nde bunun üzerinde de, iki yan›nda kabartma yap- (Ekim 1718) do¤du. 8 fievval 1184 (25 Ocak rak motifleri bulunan, onsekiz m›sral› bir kitâ- 1771) tarihinde, 54 yafl›nda ve veliaht oldu¤u be vard›r. Bu korniflin bir efli üstte saçak vazi- halde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami fesi görmektedir. Güzel görünüfllü çeflmenin Türbesi’nde ve babas›n›n yak›n›ndad›r. arkas›nda kesmetafl ve tu¤la hat›ll› büyük bir hazne vard›r. 1970 tarihlerinde tamir edilmifl- Kaynaklar: (fiem’danizâde Tarihi, Haz. Münir Aktepe, tir. fiair Sünbülzâde Vehbî’nin alt› sat›r halin- IIB/38) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin- de haz›rlad›¤› kitâbe fludur: V. Çabuk, s. 47) (Sicill-i Osmânî, 1/25-83) (Mir’at-i ‹stan- bul, s. 119-120) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/330) Hazret-i Valide Sultan-› himem-meflreb kim (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/21, 2/189) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Cûflifl re’fetidir menba’-› ayn-› ihsân Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Yani ol Valide-i Hazret-i Sultan Selîm 2/24-25) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. Teflne-gân-› himeme itmededir lutf› revân 81) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Kütüp. T. Y. No. 523, Varak ‹flte ez-cümle bu ser-çeflme-i eltâfiyle 24 ve No. 2007) Sû be-sû itdi ata cû-yi cihân› reyyân Hibetullah’›na k›ld› hibe hem ecrini kim Hayr-› cârîsi ile tâ ola rûh› flâdân Çün o dûflîze-i pâkîzesi bu âlemden M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹ T›fl iken olmufld› gonca-i gülzâr-› cinân Gül gibi itme¤e flâdâb-› revân pâkin emsipafla civar›nda idi. Mir’at-i ‹stanbul ya- Kevser flefkatini eyledi böyle cûyân fizar› Mehmed Raif Bey flöyle anlat›yor: Ravza-i rahmet an›n kendüsi hem Han Selim Duralar devlet ü ikbâl ile durdukça cihân “Deniz sahiline yak›n bir harap çeflmenin üze- Vehbiyâ ben de ana söyledim iki târîh rinde flu ibare bulunmaktad›r: Lîk bir tamiye var m›sra’-› sânide ›yân Mihriflah Valide Çeflme-i Valide Sultan’da ki cûflifl-i cûd Sultan Çeflmesi. Sâhibu’l-hayrat ve’l hasenat Mihriflah Sultan 1206 veled-i Sultan Mustafa Han”

1900 tarihlerinde harap olan çeflme günümüze gelememifltir.

Ad›na çeflme yapt›r›lan Mihriflah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z›d›r. 23 Cemaziyelevvel 1176 (Aral›k 1762) tarihinde do¤du, alt› yafl›nda iken 1182 (1768)’de vefat etti. Sandukas› ba- bas›n›n Lâleli’deki türbesindedir.

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 58) (Ç. Uluçay, Padiflah- lar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 101) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168)

1119 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Oldu flâd-âb-› rûh-› Hibetullah Sultan ¤undan yukar›da ad› yaz›lan su getirilmifltir. 1206 Çeflme kitâbesinin yazar› fiair Vehbî için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflme, 1206 (1791-92)’de, Mihriflah Valide Sultan taraf›ndan k›z› Hibetullah Sultan’›n ru- Hibetullah Sultan’›n kendisinden 32 yafl bü- hu için ölümünden 30 sene sonra yapt›r›lm›fl- yük niflanl›s› Hamza Pafla 1769’da Gelibolu’da, t›r. Hibetullah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z› o¤lu Ahmet Celâleddin Bey ise 1218 (1803)’te olup 15 Recep 1172 (14 Mart 1759)’da dünya- ‹stanbul’da vefat etmifl ve Haydarpafla Mezarl›- ya gelmifl ve 8 Zilhicce 1175 (30 Haziran ¤›’nda gömülmüfltür. 1762)’de ve iki yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Bir yafl›n›n içinde Hamza Pafla ile ni- Çok hay›r sever bir insan olan Mihriflah Vali- flanland›¤› söylenir. de Sultan, bu eserlerinden baflka Ka¤›thane Köyü Camii karfl›s›ndaki Silâhdar Yusuf Pafla fiemdânîzâde Tarihi’nde “14 Mart gecesi dünyâ- ve Ortaköy Hamam› karfl›s›nda cadde üzerin- ya gelen k›za Hibetullah ismi verilip, gece bü- deki Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini de tamir yük davullar çal›n›p, devlet ricâline müjdeciler ettirmifltir. Hal›c›o¤lu’nda Abdüsselâm Camii var›p, sabah toplar at›l›p münadîler nidâ etti. Mezarl›¤› önündeki, Hal›c›o¤lu-Hasköy yolu Çünkü do¤umun müddeti yaklaflt›kta büyük üzerindeki, Hal›c›o¤lu K›fllas› duvar›ndaki, Be- camilerde do¤um için dua edilmesi istenmifl fliktafl’ta K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’nde Sinan olunmas› halk›n malûmu olup, 40 günden beri Pafla Mescidi Soka¤›’ndaki, F›nd›kl›’da Molla esnâf dükkânlar› ve ricâl-haneleri kap›lar› süs- Bay›r› Soka¤› üzerindeki, Kas›mpafla’da Hac› leme¤e haz›rlanm›fl idi, cümlesi tezyin edildi. Ahmet Camii civar›ndaki, Bo¤aziçi Yeni- 40 seneden beri dünyaya padiflah nesli geldi¤i köy’de Molla Çelebi Camii duvar›ndaki, Ka- olmad›¤›ndan ziyade ibadullah sevinmifl olup, s›mpafla’da Bahriye Caddesi’nde Tahtakad› sevinçlerini belli ettikleri için 7 gün 7 gece Camii önündeki çeflmeleri ve 1211 (1796)’da flehrâyin olundu.” demektedir. Mihriflah Sul- da Ka¤›thane Deresi’nin bir kolu olan Ac›elma tan, Sultan III. Mustafa’n›n kad›n› ve Sultan Deresi’nin katmalar›ndan Arabac› Mand›ras› III. Selim’in annesi olup o¤lunun padiflah ol- Deresi üzerine ‘Valide Bendi’ ismiyle an›lan mas›ndan sonra ‘Mehd-i ulya-i Saltanat-› seniy- meflhur bendi ve namazgâh› yapt›rm›flt›r. ye’ (Valide Sultan) olmufltur. 22 Recep 1220 (16 Ekim 1805)’te vefat ederek Eyüp’te, Bosta- Merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey, Mihriflah Sul- niskelesi’ndeki muhteflem türbesine gömüldü. tan’›n bu çeflmesine yanl›fll›kla Hibetullah Va- lide Sultan Çeflmesi ad›n› vermifltir. Mihriflah Valide Sultan’›n bu çeflmeden baflka yine Üsküdar’da Kap›a¤as› Mevkii’nde, Emi- K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’ndeki çeflme bugün nönü ile Bal›kpazar› aras›nda bugün mevcut mevcut de¤ildir. Dört sat›r halinde haz›rlanan olmayan ve Çaflnigir Zeynep Usta ruhu için H. 1212 tarihli kitâbesi Eski Konak Soka¤› kar- yapt›rd›¤› 1796 tarihli çeflmesi, Befliktafl’ta fl›s›nda, Sinan Pafla Mescidi Soka¤› üzerindeki Yahya Efendi Camii’ndeki 1806 tarihli sebili, bir apartman›n duvar› üzerine yerlefltirilmifltir. o¤lu Selim için Bostaniskelesi’nde 1795’te yapt›rd›¤› sebîli ve ayr›ca türbesi civar›nda Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/120-122) (Sicill- medrese ve kütüphanesi ve türbesinin ön yü- i Osmânî, 1/83 Mihriflah Sultan; 1/87 Hibetullah Sultan; zünde 1801 tarihli iki çeflmeci¤i vard›r. Hal›c›- 2/254 Hamza Pafla) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim o¤lu’ndaki Kumbarahane Camii ile Küçüksu Kimdi? I/187) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, ‹ndeks, Kasr› yan›ndaki emsâlsiz meydan çeflmesini de Hibetullah ve Hamza Pafla md.) (N. Nirven, ‹stanbul Sula- yine kendisi yapt›rm›flt›r. r›, s. 225) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/194-220-222 ve 2/26, 151, 153, 157, 159, 163, 168, 170, 394 368, Mihriflah Valide Sultan veya Sultan Selim Su- 394, 402) (fi. Rado, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mec. yu ad› ile an›lan ve 1805’te Çaml›ca’dan getir- 1973, Say›: 7, s. 4) (Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülus-i tilen su, Üsküdar’daki bu iki çeflmeden ak›t›l- Sultan Mustafa, Es’ad Efendi Kütüp. nr.2108) (Mir’at-i ‹s- m›flt›. Daha evvel, Sultan III. Mustafa’n›n A- tanbul, s. 76) (A. Giz, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Ta- yazma Camii için l760’ta getirtti¤i su da baz› rih Dünyas›, 1950 1/105-107) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n çeflmelerden ak›t›lm›flt›. Fakat Selimiye K›fllas› Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 99-113-100) (H. fiehsuvaro¤lu, ve Camii için daha fazla suya ihtiyaç duyuldu- As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (Gezi Notu) (‹stanbul Be-

1120 Üsküdar Çeflmeleri

Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi kitabesi. lediyesi, Taksim Suyu Tesisleri, 1957, s. 21-22) (Konyal›, Cenâb-› Valide Sultan hayr-› âsâr-› zîflân kim Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, 1951, Say›: 5, s. 211) R›zâ-yi cû-y› Hudâ müsta¤rak-› ihsân›d›r ekvân ‹nâyet-i menba’› Sultan Selim’e mehd-i ulyâd›r Aceb mi cûy-bâr-› lutfi olsa böyle bî-pâyân Füyûzât-› himemdir muktezâ-y› meflreb-i sâfî M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN Hulûs ile ider icrâ-y› flükr-i ni’met-i Yezdan ÇEfiMES‹ Sebîl-i Hak’da ez-cümle idüb bu çeflmeyi bünyâd Zülâl-i cûdi k›ld› teflnegân-› himmeti reyyân ap›a¤as› Mevkii’nde, Nuhkuyusu Caddesi Bu cây-i behçet efzây› k›lub Cennet gibi flâdâb Kile ‹nadiye Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i Sanursun Selsebîlin ayn›n itdi sû-be-sû cûyân yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Çeflmenin Sevâb›n Fat›ma Sultan’a ihdâ eyledi tâ kim sa¤ taraf›nda, Nenesi Dede ile Selim Dede’nin Kenâr-› âb-› Kevserde ola etrâfa feyz-efflân aç›k türbeleri arkas›nda, 15 cm. yüksekli¤inde kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan mu- azzam su terazisi, bir kuyu ve flimdi k›r kahvesi olarak kullan›lan namazgâh vard›r. Bu menzil namazgâh›n›n tafl› kaybolmufltur. Kuyudan do- lay› semt yak›n zamana kadar “Kuyubafl› na- m›yla yad olunmakta” idi.

Türk barok mimarîsi üslûbunda som mermer- den yap›lm›fl olan çeflmenin dilimli kemerinin alt›ndaki ayna tafl› kabartma flekillerle bezen- mifltir. ‹ki yan›na ince mermer sütunlar yerlefl- tirilmifltir. Sütunlar›n bafll›klar› üzerindeki mermer kornifl, çeflmenin kitâbesi ile kemerini biribirinden ay›r›r. Bu kornifl fleklini Mihriflah Sultan’›n ‹hsaniye’deki di¤er çeflmesinde ve 1780’de Balaban’da yapt›r›lan Sineperver Va- lide Sultan Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.

Kornifl ile saçak aras›nda, büyük Türk flairi Vehbî’nin söyledi¤i, sekiz sat›r halinde haz›r- lanm›fl 24 m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi.

1121 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

O hûr ›yne hem-dem duhter-i pâkîzesi zîrâ Marafliyyü’l-asl Sünbülzâde kim k›lm›fld› Hakk Henüz ma’sûm iken itmifldi azm-i ravzâ-i r›dvân Zât›n› bezm-i mihende ziynet eflk ü fer-dilin Revân itdi ana flîr ü fleker-vefl iflte âb-› sâf fii’r-ü inflâs› müsellem Farisî-dân idi kim Ki cûfl-i flefkatiyle rûh-› pâkin eyliye flâdân Oldu ‹ran elçisi tutdu târîh-i hâcegân Suyun âb-› hayât-âsâ için ol çeflme-i feyzin Avdet itdikte yine ric’at k›lub kazal›¤a Olur böyle du’â-y› hayr› icrâ eyleyüb flükrân Oldu ser-levha-i Yemin sadr-› Rum’a bâ’d-ezîn O Cennetde safâs›nda bu devletde ola bâkî Alt› sitte zabt idüb te’bîdde k›ld› karâr Hudâ Sultan Selim’e eyliye hem ömr-i H›z›r ihsan Befl sene sahib-i firâfl oldu o pîr-i na-tüvân ‹ki tarih yazd›m Vehbi’yâ bir beyt-i dil-cûde Gamkâr idi Sürûrî ana her târîhde Safâ ile akar su gibi ezber itme¤e flâyân Cennet olsun ruhuna Vehbî Efendi’nin mekân Revând›r Fat›ma Sultan rûhuna o âb-› sâf 15 Ra. 1224 (30 Nisan 1809) 1206 Bu ayn› itdi cârî bahr-i cûd Valide Sultân Mihriflah Sultan çeflmelerinin kitâbeleri diva- 1206 n›nda yaz›l› de¤ildir.

Kitâbenin iki yan›na dört köfle mermer sütun- Çeflme, 1206 (1791-92) tarihinde, Sultan III. lar konulmufltur. Çeflmenin iki yan köflesi 45 Selim’in annesi Mihriflah Valide Sultan tara- derece k›r›larak buralara dinlenmek için nifller f›ndan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu için ölümün- yap›lm›flt›r. den 19 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Fatma Sultan, 2 Ramazan 1183 (30 Aral›k 1769)’da do¤mufl Kitâbe yazar› Sünbülzâde Vehbi Marafll›’d›r. ve 23 Safer 1186 (26 May›s 1772) tarihinde ve Sekiz padiflah devrini idrak etmifl flöhretli bir 1,5 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, Türk flairidir. Evvelâ kad› olmufl sonra hâce- Lâleli Camii yan›ndaki babas› III. Mustafa’n›n gânl›k rütbesi verilmifl ve 1775’te de, Sultan I. türbesindedir. Abdülhamit taraf›ndan ‹ran’a, Ba¤dat Valisi Ömer Pafla’dan flikâyet ile Basra’y› muhasara Mihriflah Valide Sultan için di¤er çeflmesi alt›nda tutan Kerim Han nezdine anlaflmazl›¤› bahsine bak›n›z. görüflmek üzere gönderilmifltir. Vehbi, Ömer Pafla’y› Kerim Han’›n flikâyet etti¤i hadiselerin Mihriflah Sultan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu müsebbibi olmakla, Ömer Pafla da onu Kerim için 1212 (1797)’de F›nd›kl›’da Molla Bay›r› Han ile dostluk u¤runa devletin menfaatlerini Soka¤›’nda som mermerden bir çeflme daha feda etmekle suçlad›. I. Abdülhamit, Ömer Pa- yapt›rm›flt›r. fla’n›n bu suçlamas› üzerine Vehbi’nin idam›n› emretmiflti. Bir posta tatar› k›yafetinde Ba¤- Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 115-116) (Sicill-i Osmâ- dat’dan kaçarak Üsküdar’da bir dostunun nî, 1/61-83) (N. S. Banarl›, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 781) evinde gizlenen Vehbi, hamilerinin telkiniyle (‹slâm Ans. 11/238) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, yazd›¤› ‘Tanname’ adl› kasidesi ile af edildi. 2/356) (B. Atalay, Marafl Tarihi, s. 143) (Cevdet Tarihi, Ömer Pafla’n›n haber verdi¤i iflret ve zina gibi Üçdal Nefl. 2/73 ve 9/120-122) (F. R. Unat, Osmanl› Se- uygunsuz halleri ortaya ç›kan flair, itibar ve firleri ve Sefaretnameleri, s. 134-135-136) (‹. Tan›fl›k, ‹s- mevkiini kaybetmifl fakat Sadrazam Halil Ha- tanbul Çeflmeleri, 2/159-386) mit Pafla zaman›nda tekrar kad›l›k görevine ge- tirilmiflti. Nihayet, 14 R. evvel 1224 (29 Nisan 1809)’da vefat etti. Kabri Edirnekap› Mezarl›- ¤›’nda S›rt Tekke mevkiinde idi. 1974 tarihin- M‹R-ALEM ÇEfiMES‹ de, Haliç Köprüsü çevre yolunun yap›m› s›ra- s›nda, yeralt› geçidinin hafriyat› esnas›nda eflme, Beylerbeyi Saray› arkas›nda ve F›s- toprak alt›ndan ç›kar›lan kabir tafl›, Edirneka- Çt›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n p› fiehitli¤i Küçük Camii’nin yan›na nakledil- fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve mey- mifltir. danda idi. Eskiden bu mevki F›st›kl› Mesiresi diye ünlü idi. Arkadan buradaki hazîreye bak›ld›¤›nda 4. s›- rada ve sa¤dan 4. kabirdir. Onbefl dilimli sik- Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan çeflmenin kesinin alt›ndaki kitâbe fludur: arkas›nda büyük bir haznesi vard›. Ayna tafl› üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu:

1122 Üsküdar Çeflmeleri

oldu. 1244 (1828-29)’da 93 yafl›nda vefat et- mifltir. 93 evlâd› olup vefat›nda 40 kadar› sa¤ idi. Kabri, Eyüp’te, Bostaniskelesi’ndeki Mih- riflah Valide Sultan Türbesi hazîresindedir. “Mir-Alemzâdeler, Topuzluo¤ullar› diye halen mevcut bir aile olup maruf evlâd›ndan biri Ahmet Bey, Miralay (Albay) iken 1225 (1810)’da vefat etmifltir. Biri de Mehmet Emin Bey olup Kap›c›bafl› oldu. Di¤eri Salih Bey da- hi Kap›c›bafl› olup Selânik Valisi ‹brahim Pa- fla’ya kethüda olmufltur. Di¤erleri ricalden Hüsni ve ulemadan R›fat Beyler ile Vâk›f Bey’dir.

Mustafa A¤a’n›n di¤er o¤lu ‹slimiye Mutasar- r›f› Raif Bey olup bu zat, Prof. Dr. Cemil To- puzlu Pafla’n›n (1868-1958, ‹stanbul) büyük- babas› ve Ziya Pafla’n›n ise babas›d›r. Ziya Pafla fiurâ-y› Devlet Bidayet Mahkemesi Reisi iken 1319 (1901)’da vefat ederek Fatih Camii hazî- resine gömülmüfltür.

Topuzlu Timur A¤a, Fatih ile ‹stanbul kuflat- mas›nda bulunmufl ve Fatih’in topuzuyla ale- Miralem Topuzluzâde mini tafl›d›¤› için de kendisine Mir-i Alem ün- Mustafa A¤a’n›n van› verilmifltir. Bugün ‹stanbul’da, ‹skeçe’de flâhidesi. ve M›s›r’da bu sülâleden zengin ve fakir bir çok Yapd› bu çeflmeyi Mir-alem-i Han Mahmud kimseler vard›r. 1942’de M›s›r’da vefat eden Hayra sarf olmada evkat› o bâlâ himemin zenginlerden reis-i vükelâ Mehmet Rüfltü Pa- O¤lu Rif’at didi bir m›sra’-i dilcû tarih fla, Topuzluo¤ullar›’ndan biri idi. Mustafa aflk›na iç âb›n› Mir-i alemin 1242 ‹stanbul’un al›nmas› s›ras›nda son Bizans im- paratoru Konstantin bir Azep Askeri taraf›n- Kitâbeden anlafl›ld›¤›na göre çeflme, 1242 dan öldürülmüfltü. Buna üzülen Fatih, askerin (1826-27) tarihinde Sultan II. Mahmut’un Bafl idam›n› Mir-i Alem Timur A¤a’ya emretmifl Sancakdar› Mustafa A¤a taraf›ndan yapt›r›l- ve A¤a’da öldürttü¤ü Azep askeri ile ‹mparato- m›flt›r. r’u kona¤›n›n bulundu¤u Vefa’ya gömdürmüfl- tü. Bu konak 1927 y›l›na kadar mevcuttu. Çeflmenin karfl›s›nda ve as›rdîde bir ç›nar a¤a- c›n›n gölgesinde bulunan 1287 (1870-71) ta- Kabri lâhit fleklinde olup çok büyük fesli flâhi- rihli namazgâh tafl› daha evvel F›st›kl› Mes- desinin ön, arka ve yan yüzlerinde kitâbeleri cid’in avlusuna nakledilmiflken 1969 tarihinde vard›r. Bafl tafl›n›n d›fl yüzündeki kitâbe fludur: de Bo¤aziçi Köprüsü ve çevre yolunun yap›m› s›ras›nda bütün bu havalinin y›k›lmas› esna- Dirig kim pederim Hac› Mustafa A¤a s›nda buradan al›narak Burhaniye’deki Abdul- Vefat eyledi devletde idi Mir-Alem lah A¤a Çeflmesi’nin sol taraf›ndaki bahçeye E¤erce sinni gibi doksan üç olub evlâd ve Mir-alem Çeflmesi’nin kitâbesi de çeflmenin Veli yi¤irmi iki kald› rihlet etdi¤i-dem üzerine yerlefltirilmifltir. Burhaniye Çeflmesi Kimi Kap›c›bafl› kimisi müderrisdir bahsine bak›n›z. Kimisi lây›k-› fiehinfleh-i Âlem Ne fa’ide yine Hükm-i Kaadir bulub yerini Topuzlu lâkab›yla ünlü olan Mustafa A¤a, ‹s- Kilk didi gelir garardan görüldü sitem keçeli Timur A¤azâde Mehmet A¤a’n›n o¤lu- Gözüm yaflla didim R›f’atle tarihin dur. Eski bir aileden geldi¤i için eskiden beri B›rakd› âlemi gitdi behçete Mir-Âlem Kap›c›bafl› olup 1241 (1825-26)’da Mir-Âlem 1244

1123 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Arka yüzündeki yaz› ise fludur: da¤›’nda, emekli olarak oturmakta iken vefat etti. Cesur ve dirayetli bir zat idi. Vak’anüvis Cedd-i a’lâs› Feth-i Celil-i / Kostantiniyye Müca- Ahmet Vâs›f Efendi onu flöyle övmüfltür: hidîninden / olub doksanüç / evlâda nailiyetle iflti- har / iden ‹skeceli Mir-Alem / Topuzluzâde el-hac “Ali Pafla sad›k, gayretkefl, fevkalâde sehavetli, Mustafa / A¤a’n›n ruhuna Fatiha. dindar ve flecaat sahibi bir insand›.”

Hadîka yazar›, eserinin 70. sayfas›nda Timurtafl fiâhidesi Tekirda¤ Hükümet Kona¤› civar›nda, Mescidi ad›yla bir mescit kaydetmifltir. Vak›f Halkevi arkas›ndaki Musalla Mezarl›¤›’nda tahrir defterinde ise 872 Muharrem evâili iken sonradan Tekirda¤ Müzesi bahçesine (1467 Temmuz bafllar›) tarihli vakfiye sureti nakledilmifltir. Kitabesi fludur: yaz›l›d›r. Ayn› kitab›n 94. sayfas›nda ise Hac› Timur Mescidi ismiyle bir mescit daha zikret- Hazret-i Tevfik Ali Pafla vezir-i azam idi mifltir. Her ikisinin de bânileri Fatih ile ‹stan- Ald› mührü itdi teslim yine ol ünvanla bul kuflatmas›nda bulunmufllard›r. Bunlar›n Gitdi hayfâ bir keremkâr-i vezir-i muhterem ikisinin de Topuzlu Timur A¤a taraf›ndan yap- Matem itdi cümle ihvan bir olup figanla t›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Mabetlerden biri Emi- Dehre misli gelmemifldi her iflinde müstakîm nönü civar›nda ve Kantarc›lar Caddesi üzerin- Do¤ru geldi do¤ru gitdi bildi çün iz’anla de, di¤eri ise, fiehremini Çukurbostan›’n›n he- Hizmet-i flâhide oldu nice y›llar âk›bet men güneyinde ve eski ad› Hac› Timur Soka- Oldu teslim rahmetullah-i aleyh Rahman’la ¤›, yeni ad› Emrullah Efendi Soka¤› olan yolun Binde bir düfldü Eminâ böyle tarih-i nazif üzerinde idi. 1918’de Sultan Selim yang›n›nda Gitdi Adn’e ol Ali Pafla göçüb imanla yanm›flt›r. El-Fatiha Sene 1187 (1773) Kaynaklar: (E. H. Ayverdi, ‹stanbul Mahalleleri, s. 23) (E. H. Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415-416) (Barkan-Ay- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Cavid, Hadikatü’l-Vüze- verdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, s. 100) (Hadîka, ra Zeyli, ‹stanbul 1271, s. 19) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1292, I/70-94) (M. Cezar, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Yang›nla- 2/67, 166) (‹. H. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Ankara r›, Türk Sanat T. Araflt›rmalar›, I./379) (R. Ziyao¤lu, ‹stan- 1959, 4/2, s. 409-411) (Hammer, Osmanl› Tarihi, Üçdal bul Kad›lar›, fiehreminleri, s. 198) (Sicill-i Osmânî, 4/469 Nefl. 16/162) (Münir Aktepe, Moldovanc› Ali Pafla ve Me- Mustafa A¤a Topuzlu) (M. Larus, 12/228) (O. N. Ergin, zar Kitabesi, Tarih Ens. Der., Say›: 12, Sene1981-82, s. ‹stanbul fiehreminleri, 1927) (Operatör Cemil Pafla Hat›ra- 405) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 183) (Sicill-i Osma- lar›, Canl› Tarihler VIII, s. 23 vd.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul nî, 3/544-545) (Daniflmend, Kronoloji, 4/484) (Ayvansara- Çeflmeleri, 2/420) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 130) (Gezi Notu) yî, Vefeyât, Haz. F. Derin - V. Çabuk, ‹stanbul 1978, s. (Konyal›, Üsküdar Tarihi, II/26) 101) (Hikmet Çevik, Tekirda¤ Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stan- bul 1949, s. 183-184, 246)

MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ eflme, Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde eflme, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›nda ve Çve Bostan Sokak üzerinde idi. Bu sokak ÇDuvardibi mevkiinden Harem ‹skelesi’ne bugün fiemsipafla Bostan› Soka¤› ad›n› tafl›- do¤ru yüründü¤ünde, Kavak ‹skelesi Cadde- maktad›r. Çeflmenin evvelce burada bulunan si’nin Ankara Asfalt› ile birleflti¤i yerde ve Adülaziz Efendi Namazgâh› civar›nda oldu¤u caddenin sa¤ köflesindedir. san›lmaktad›r. Görünüflü güzel olan bu çeflme, tamamen kes- Bânisi Ali Pafla Kastamonulu olup ‹stanbul’a me tafltan yap›lm›fl olup klâsik Türk çeflme mi- geldi¤inde Bostanc› olmufltur. Hotin seraskeri marîsinin en nefis örneklerinden birisidir. Ge- iken 9 Rebiyülâhir 1183 (12 A¤ustos 1769)’da nifl haznesi, çeflme yüzünün iki yan›na taflm›fl- sadrazam oldu. Dört ay sonra azl ile Seddülba- t›r. Çat›s›n›n düz oluflu ve haznesinin iki yana hir muhaf›z› ve Bo¤az seraskeri oldu. 1187 Ra- taflm›fl bulunmas›, üzerinde bir namazgâh›n bu- mazan›nda (16 Kas›m-15 Aral›k 1773) Tekir- lundu¤unun iflaretidir. Üzerine ç›kmak için es-

1124 Üsküdar Çeflmeleri kiden mevcut oldu¤u san›lan merdiven bugün yoktur.

Çeflme, Kavak Deresi’nin doldurulmas› ile top- rak alt›nda kalm›fl ve kurtar›lmas› gayesi ile bi- raz daha yukar›da olan, a¤açlarla kapl› eski fli- rin yerinden al›narak flimdiki mevkiine nakle- dilmifltir. Bu doldurma s›ras›nda derenin iki yan›nda bulunan çukur bostanlar da ortadan kalkm›flt›r.

Harap Mescit bahsine bak›n›z.

Çeflmenin kemeri üzerine, aln›na alt› m›sral› flu kitâbe yerlefltirilmifltir:

Bârekallah ol Ali A¤a Musahib-i hazinedar Bu makama itdi hayrât ehl-i atflan zevk›ne Selsebîlin ayn›d›r gûya ki yapd›rm›fl heman s›, 1062’de Kilercibafl›, sonra Haznedar ve da- Çeflme-i âb-› zülâli teflne-diller flevk›ne ha sonra da Musahib oldu ve ‹bflir Pafla’n›n ya- Musahib Ali A¤a Kerbelâ cengin anub hâtif didi an’çün tarih n›na elçilikle gönderildi. Çeflmesi. Dâ’imâ suyun içen içsün ‹mameyn aflk›na Sene 1064 1066 (1656 Mart) tarihinde, Babü’s-saâde A¤al›¤›’na atanan Ali A¤a, iki y›l sonra emek- Kitâbenin alt›nda 1064 (1653-54) tarihi yaz›- li olmufl ve az sonra da vefat etmifltir. l›d›r. Harab olan çeflmeyi tamir ettiren ve fiemsi- Kemerinin alt›nda, ayna tafl›n›n üstünde alt› Nur ismiyle de bilinen fiem-i Nur Kad›nefen- m›sral› bir kitâbe daha vard›r ki, fludur: di, Padiflah Abdülmecit’in kad›nlar›ndan biri idi. Melek-siyret flehinflah-› güzîn Abdülmecid Han Hayat-› Lutfu ile k›ld› sirab-› ka’inat Çeflmenin önündeki yala¤›n iki yan›nda ayr›ca Harem-i saray-› pâkinden bu ayn› k›ld› ta’mir birer yalak daha vard›r. Aln›, haznesinden bir ‹baret fiem’-i Nur’un mâ-i Zemzem’den s›fat adam boyu daha yüksektir. Nazifâ tarihin gördükde fiat çekdi aya¤›n Yed-i pakiyle buld› fiem’-i Nur mâ-i hayat› Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/270) (Sicill-i 1262 (1846) Osmânî, 3/514) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 65- 291) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2147 ve Bu manzumenin üzerinde, etraf› mermer ka- 6/2527) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/11) bartma, dal ve yaprak motifleri ile bezeli bir madalyonun içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤- ras› bulunmaktad›r. MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ Kitâbenin yazar› Nazif Mehmet Efendi, Ende- run’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet bafl hademesi optafl› Camii civar›nda ve evinin kap›s› olmufl ve 1265 (1848-49) tarihinde de Hazine Tyan›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bâni- Kethüdal›¤› görevine getirilmiflti. O sene ç›- si, Atik Valide Sultan Camii kâtibi Mustafa kan bir yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤i s›- Efendi’dir. Çeflmenin tâk›nda flu kitâbe vard›: rada kalp sektesinden vefat etmiflti. Kabri, Üs- küdar’da Menzilhane civar›ndad›r. Atika Valide Sultan vakf› kâtibi merhum ‹düb icra bu hayr› hanesi bâb›nda çün seyl-âb Çeflmenin bânisi Musahib, Haznedar, Had›m ‹düb r›hlet bu bir m›sra’la iflrab eyledim tarih Ali A¤a, Üsküplü’dür. 1061 (1651) tarihinde Gel iç mâ Mustafa’n›n ruh-› Mes’ud’u ola fiâd-âb anahtar kulu (miftah gulam›) iken Saray A¤a- 1148 (1735)

1125 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Meflhur âlim Müstakimzâde Süleyman Efendi Hudâyâ eyle rahmet cürmünü afv ile ihyâ k›l de flu tarihi düflürmüfltür: Gör mekân› cenab-› gerd sanad›r has›l-› maksud Düflüb lafza heman fevtin nümayan itdi tarihi Oldu câri lüleden m›sra’-› tarih kim Memat› bel telvin elli dörtde Mustafa Mes’ud ‹ç bu sudan ruh-› pâk-i Mustafa’ya Fatiha El-Fatiha 1148 Hamzavî ayak tafl›ndaki kitâbe fludur: Mustafa Efendi, 1154 (1742) tarihinde vefat etmifltir. fiâhidesi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda Üsküdar’da vaki merhume / Atik Valide Sultan 9. Ada’dad›r. Musahipzâde Celâl Soka¤› ile kâtibi / Mes’udzâde merhum / Mustafa Efendi ru- Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i köfleden, Ka- huna / r›zaen lillâhi teâlâ / el-Fatiha. 22 Za. 1154 racaahmet Türbesi’ne do¤ru, 100 ad›m ilerle- (Ocak 1742) dikten sonra, mezarl›k duvar›ndan, mezarl›k içine do¤ru 75 ad›m dikine yürürsek evvelâ, Eflinin ve çocuklar›n›n kabirleri de buradad›r. etraf› demir parmakl›k ile çevrili Arif Pafla Ha- Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada bahsine bak›- zîresi’ne ve sonra da Mustafa Efendi sofas›na n›z. geliriz. Mustafa Efendi’nin babas› Mes’ud Efendi iyilik Mustafa Mes’ud Efendi’nin kafesî destarl› bafl sever bir kimse olup Nurbânu Valide Sultan tafl›ndaki kitâbesi fludur: vakf›n›n kâtibi idi. Uzun müddet bu vazifeyi ifa ettikten sonra 1123 (1713) tarihinde vefat fiefi’i Ahmed Muhtar olub himmet-i kâniyle muanven etti. Kabri, buradaki sofadad›r. Kendisinden Çeflme sahibi Cemaliyle müflerref eyliye hem flahid-i maksud sonra ayn› göreve o¤lu Mustafa Efendi getiril- Mes’udzâde Mustafa Ziyade tekazat hazrete varmak müflkil tehi mifltir. Mustafa Efendi ile efli Fatma Han›m’›n Efendi’nin bafl ve Hudâ’ya olmay› flayeste oldu mürg-i can mevcud o¤lu Seyyid Ahmed Efendi de uzun müddet ayak flâhideleri. Hitab-› “‹rc›î” inkiyad› eyleyüb sür’at Valide Sultan vakf› kâtipli¤inde bulundu. Ve- Çeküb el bu fenadan kasr-› bâkîsin k›lub meflhud fat›, 1204 (1789) tarihinde olup flâhidesi bura- dad›r.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teva- rih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 75, 364-402) (Sicill-i Os- mânî, 4/366)

MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹

asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, Bdört soka¤›n birleflti¤i, küçük Salacak Meydan›’ndad›r.

Bu muhteflem ve güzel eserin civar›nda bir çok tarihi yap›lar vard›r. Arkas›ndaki fiair Nâ- bî’nin (öl. 1712) evi veya kütüphanesi olan bi- na bir müddet Üsküdar Evlendirme Dairesi olarak kullan›lm›flt›r. 1994 y›l›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan onar›larak yeniden dü- zenlenen kütüphane, bu tarihten itibaren Üs- küdar Belediyesi’nin Üsküdar Folklor ve Tu- rizm Derne¤i’ne (ÜFTUD) tahsis edilmifl olup halen fiair Nâbî Kültür Merkezi ad›yla faaliyet göstermektedir. Ön taraf›nda ve ilerde Fatih veya Salacak Camii, Fatih çeflmeleri, Safiye Sultan Çeflmesi, Teflrifatç› Camii ve Sultan I.

1126 Üsküdar Çeflmeleri

Ahmet’in k›z›, Sadrazam Yusuf Pafla’n›n (öl. 1646) efli Fatma Sultan Saray›’n›n arsas› ve bu saray›n kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›- r›lan iki su haznesi ve saray›n Salacak ‹skele Soka¤›’na aç›lan kap›s›n›n yan›ndaki Sadaka Tafl› bugün de durmaktad›r. Çeflmenin yan ta- raf›nda ise, Emekyemez Tekkesi ve Türbesi vard›. Bu semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme bölge- sidir.

Çeflme klâsiktir. Yüzü tamamen mermer kap- lanm›fl olup kemeri, beyaz ve k›rm›z› mermer- den yap›lm›flt›r. Kemerinin üstünde ve iki yan- da iki rozet yer alm›flt›r. Bunlar›n üzerinde iki sat›r halinde ve on m›sral› ve her beytin son m›sra› bir tarih olmak üzere flu kitâbe bulun- maktad›r:

Ol silâhdâr-› fieh-i hurflîd-fer Ya’ni kim sâhib- kemâl ü nik-hû - 1094 Kodu flehr-i Üsküdar’a bir eser Eyledi böyle sevâba cüst ü cû - 1094 Ayn-› sâkî remz idüb gûyâ küh dir Salacak’ta Âb-› sâf› nûfl ider isen gel beru - 1094 Silâhtar Mustafa Pafla Teflnegân-› Kerbelâ’n›n yâd›na Çeflmesi. Maleruh-› Hüseyn’in aflk›na su - 1094 Der Zamîrî haliyle tarih içün met etti. Baltac› Mehmet Pafla (öl. 1711) Ha- Çeflmesâr-› Mustafa’dan akd› su - 1094 lep Valisi oldukta sohbetinden hofllan›p 1122 (1710)’da ‹stanbul’a geldikte getirip Anadolu Çeflme, 1683 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Muhasebecisi yapt›. 3 Rebiülevvel 1124 (10 Nisan 1712) günü vefat eden Nâbî’nin kabri, Bu güzel ta’lik kitâbe Üsküdarl› fiair Zamîrî Miskinler Tekkesi’nin arkas›ndad›r. O¤lu Mustafa Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Ken- Hayri Efendi Mektubî-i Sadr-› Âli ketebelerin- disi Divan Kâtipleri’nden olup 1112 (1700) y›- den olmufltur. l›nda vefat etmifltir. Çeflmelerin bânisi Musahib Mustafa Pafla, Ku- Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin bildir- lo¤lu Süleyman A¤a’n›n o¤ludur. Enderun’dan di¤ine göre, Mustafa Pafla’n›n, Üsküdar’da Ye- yetiflmifl 1074 (1663-64)’te Padiflah musahibi ni Cami yak›n›nda bir çeflmesi daha vard›r. olmufltur. 1077 Saferinde (A¤ustos 1666) ve- Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin kitâbesi zaret verilerek ikinci vezir oldu. 1084 fiaban›n- fiair Nâbî (1642-1712) taraf›ndan haz›rlanm›fl da (Kas›m 1673) rikab-› hümâyun kaimmeka- olup fludur: m› olup 1086 (1675)’te Hatice Sultan ile ev- lendirilmifltir. 1095 Muharreminde (Aral›k Cûfla âb-› musaffâ çeflme-i pâk-› hayat-efzâ 1683) musahiblikten ayr›larak Kaptan-› Derya Ki eyler nûfl idenler çeflme-i hayvandan isti¤nâ oldu. 30 Zilhicce 1096 (27 Kas›m 1685) tari- Mizac-› Üsküdar’a çok yubûset galib olmufldu hinde azl edilen Mustafa Pafla, Mora Seraskeri Gelüb bu âb oldu flerbet-âsâ âk›bet-bahflâ olmufl, 1097 fievvalinde (A¤ustos 1686)’da Olub dil-teflne evsaf-› tarihin didim Nâbî Çanakkale Bo¤az› Muhaf›zl›¤›’na getirilmifl ve Bu ayn› eyledi câri Musahib Mustafa Pafla bu görevde iken 1097 Zilkadesi’nde (Ey- lül/Ekim 1686) vefat etmifltir. Kabri Seddülba- Urfal› olan Nâbî, Sultan IV. Mehmet saltana- hir’de olup yaln›z pehle tafl› kalm›flt›r. Kallavî- t›n›n sonlar›nda (1685) ‹stanbul’a gelip Musa- li tafl› kireç yap›lm›flt›r. “Kendisi musiki ve fli- hib Mustafa Pafla’ya kethüda olmufltur. Onun irden anlar”d›. Ayn› zamanda flair olan Pafla, vefat›nda hacca gidip dönüflünde Halep’te ika- padiflah›n takdirini kazanarak o s›rada 17 ya-

1127 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

de, deniz taraf›ndaki harap hamam civar›nda ve yeni cami ile bu hamam aras›ndaki eski ca- miin önünde idi. fiimdi eski camiin yerinde evler vard›r. Avlusundaki kuyu elan baki olup iki soka¤›n birleflti¤i yerdedir.

1915 tarihli ‹llüstrasyon Mecmuas›’nda bu hazî- reyi ve paflan›n kallavîli lâhdini görmek müm- kündür.

Çok güzel bir görünümü olan Mustafa Pafla Çeflmesi’nin büyük haznesi kesme tafltand›r. Sonradan çimento ile s›vanm›fl olan çat›s› üze- rinde mermer bir alem vard›r. Çiçek motifle- riyle bezeli ayna tafl› üzerinde “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” ayeti yaz›l›d›r. Saçak k›sm›na güzel, desenli bir kornifl yerlefltirilmifltir. Ke- Mustafa Pafla meri renkli mermerdendir. Çeflmesi ve çevresi. Çeflmenin sa¤ yan cephesine de, mermer ayna fl›nda bulunan k›z› Hatice Sultan ile evlendi- tafll›, küçük yalakl›, zarif bir kuzu çeflmeci¤i ya- rildi. Evlenme flenli¤i 9 Haziran 1675’ten 27 p›lm›flt›r. Üzerine ayn› ayet hak edilmifltir. Haziran 1675 tarihine kadar 18 gün sürmüfltü. Çeflme, May›s 1992 tarihinde mükemmel bir fiair Nâbî, bu muhteflem dü¤ünü ‘Surname’ ad- surette onar›lm›flt›r. l› eserinde çok güzel bir üslûp ile dile getirmifl- tir. Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/559-560)(Nusretna- me, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi. 2/353) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çok çal›flkan olan Mustafa Pafla, Arapça ve Çeflmeleri, 2/286) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54) Farsça bilirdi. (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 59) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 71) (Sicill-i Osmânî, 1/31 ve 4/403, 530) (G. Ayak parmaklar›nda, topuklar›nda ve mafsal- Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 179-234) (A. lar›nda meydana gelen nikris hastal›¤›na müp- Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›lar, 1672-73 Fihrist, telâ oldu¤undan çok çekti. Vefat›nda yafl› he- Musahib Mustafa Pafla md.) (O. Nutku, IV. Mehmed’in nüz 40’›n› geçmemiflti. Ölümünden sonra bü- Edirne fienli¤i, Fihrist) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, yük o¤lu Mehmet Bey, Enderun’a al›n›p yal›s› 2/263) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 269) (‹. Hakk›, efli Sultan’a verilmifltir. Merâkid, s. 36) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 6/11) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Efli Hatice Sultan için çeflmesi bahsine bak›- Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (Konyal›, Üskü- n›z. dar Tarihi, 2/94) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72)

Mustafa Pafla’n›n Edirne’de ve Üsküdar’da bi- rer saray› vard›. MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ 6 May›s 1986 tarihinde Seddülbahir’de yapt›- ÇEfiMES‹ ¤›m aramada Pafla’n›n flâhidesinden ve etraf›n- daki flâhidelerden eser kalmad›¤›n› gördüm. eflme, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Buran›n yerli ahalisinden Keçecilerin fiakir ÇKebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Seli- Bey’in ifadesine göre tafllar, Yüzbafl› Remzi Bey miye Camii avlu duvar›n›n köflesindedir. Tam taraf›ndan k›rd›r›larak kireç yap›lm›flt›r. fiâhi- karfl›s›nda Selimiye K›fllas›’n›n nizamiye kap›s› delerin toprak içinde kalan k›s›mlar›n› bana bulunmaktad›r. gösterdi. Avlu duvar›n›n her iki soka¤a bakan köfleleri Seddülbahir’deki bu muhteflem hazîre, flimdi oyularak birer ayna tafl› yerlefltirilmifltir. Mer- yap›m› sürdürülen büyük camiin biraz ilerisin- mer olan bu tafllar›n ortas›na bir meflale ka-

1128 Üsküdar Çeflmeleri bartmas› yap›lm›flt›r. Bunun üzerinde ve bir sa- ¤›’na 100 m. mesafede, ‹bni Sina Caddesi ile t›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Kâtip Salih Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Çeflme, bir Çoban Çeflmesi fleklinde olup suyu Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk› daima akmaktad›r. Efendi hayrat›d›r. 1331 (1915) 16 Eylül. Seyyid Ahmet Deresi, Mütevelli Çeflme Soka- Kitâbenin üzerinde bir madalyon içinde ay-y›l- ¤›’n›n az ilerisinde, Veysi Pafla Soka¤› ile Koflu- d›z vard›r. yolu aras›ndaki vadiden kaynaklanarak akma- ¤a bafllar ve Veysi Pafla Köflkü’nün üzerinde Her iki çeflmede biribirinin ayn› olup önlerin- bulundu¤u s›rt›n bat› yamaçlar›ndan do¤an di- de küçük yalaklar bulunmaktad›r. ¤er bir p›nar›n suyunu da ald›ktan sonra Koru- luk Mesiresi’nden geçerek ‹ranl›lar Camii Çeflmenin y›¤ma tafltan yap›lan kubbeli küçük önünden akarak gelen esas kol ile birleflirdi. haznesi arkada ve avlu içindedir. Koruluk Mesiresi, Anadolu Yakas›’n›n en gü- Çeflme Çanakkale’de flehid olan Hakk› Bey’in zel bir köflesi oldu¤undan her zaman çok ra¤bet ruhu için yapt›r›lm›flt›r. görürdü. Tamamen salk›m sö¤ütlerle bezenmifl olan vadinin çok nefis bir görünümü vard›. Ne Hakk› Efendi’nin kabri, çeflme arkas›ndaki ha- yaz›k ki, bu güzel salk›m sö¤ütlerden pek az› zîrededir. Kitâbesi fludur: bugün mevcuttur.

16 Eylül 1331 (1915) Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk› Efendi bin ‹smail Efendi. NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹ eflme Sar›gazi Köyü’nde ve bu isimle bili- Çnen camiin k›blesi yönündedir. Tam kar- oruluk ad› ile ünlü mesiregâhta bulunan fl›s›nda, y›k›ld›¤› zaman kerpiçten yap›lm›fl ol- Knamazgâhtan eser kalmam›flt›r. Kitâbesiz du¤u görülen, Nurbânu Valide Sultan Camii, çeflme ise bugün de mevcuttur. Namazgâh arkas›nda ve dört servi a¤ac› aras›nda Sar›kad›- 1960 tarihlerinde ortadan kalkm›flt›r. Her iki- zâde fieyh Mustafa Dede Efendi’nin kardefli sinin de hangi tarihte ve kimin taraf›ndan yap- fieyh ‹sa Dede’nin flâhidesiz kabri vard›. t›r›ld›¤› belli de¤ildir. Fakat, biraz ileride ve bir Nakflidil Valide Sultan s›rt üzerine, 1853 tarihinde yapt›r›lan Adile Çeflme ilk önce, Valide-i Atik Nurbânu Sul- Çeflmesi. Sultan Kasr› infla edildi¤i zaman ve daha son- tan (öl. 21 Zilkade 991/6 Aral›k 1583) taraf›n- raki dönemlerde, takriben bir as›r kadar bir müddet, bütün bu havalinin meskun olmad›¤› göz önüne getirilirse bu namazgâh ve çeflme- nin, Adile Sultan mütevellisi taraf›ndan yapt›- r›lm›fl olabilece¤i akla gelmektedir.

Koruluk Mesiresi, Haydarpafla Numune Hasta- hanesi’nin arka taraf›ndan bafllayarak Seyyid Ahmet Deresi boyunca Kofluyolu’na kadar uzunmakta idi. Bugün tamamen ortadan kalk- m›fl vaziyetteki bu yerin bir k›sm› üzerine An- kara Asfalt›, Karacaahmet-‹brahim A¤a Bul- var› ve Kofluyolu’nun sol taraf›nda bulunan ‹b- ni Sina Caddesi ile Kâtip Salih Soka¤› aç›larak etraf›na birçok evler ve apartmanlar yap›lm›fl- t›r.

Namazgâh ve çeflme, Mütevelli Çeflmesi Soka-

1129 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

dan tahminen Toptafl› Camii’nin yap›m›na NÂL‹ MEHMET EFEND‹ baflland›¤›, 1571-1575 tarihleri aras›nda yap›l- ÇEfiMES‹ m›flt›r. eflme, Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›c› So- Zamanla harab olan çeflme, Sultan II. Mah- Çka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ kö- mut’ un (1808-1839) annesi Nakflidil Valide flesindedir. Yerini daha iyi anlayabilmek için, Sultan taraf›ndan 1224 (1809) tarihinde ona- Sadrazam ‹brahim Pafla Çeflmesi bahsine bak›- r›lm›flt›r. n›z.

Kesme tafltan yap›lm›fl olan ve fazla yüksek ol- Yol afl›r› karfl›s›nda Eski Hamam ve onun ya- mayan bu çoban çeflmesinin küçük ayna tafl› n›nda 1141 (1728-29) tarihli ‹brahim Pafla üzerinde üç sat›r halinde yaz›lm›fl, alt› m›sral› Çeflmesi bulunmaktad›r. flu kitâbe bulunmaktad›r: Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâ- Atik Valide Sultan Çeflmesi’dir bu sik ve sade çeflmenin ayna tafl› ve kemeri üze- Mürur-› ezmine k›lm›fld› gerçi kim ifnâ rindeki kitâbesi yok olmufltur. Yerleri bofltur. Cenab-› Valide-i fiah-› dehr Mahmud Han Çat›s›n›n üzerinde, yan taraf›ndaki ahflap bü- Yeniden eyledi tamir ile suyun icrâ yük bir evin bahçesi bulunmaktad›r. Çeflme, Muvaffak eyledi ihyâs›na an› çün-kim yüksek olan bu bahçenin seti alt›na yap›lm›fl- ‹ki cihanda azîz ide Hazret-i Mevlâ t›r. ‹lk nazarda bir namazgâh çeflmesini and›r- Sene 1224 maktad›r. Bak›c› Soka¤›’na do¤ru olan büyük haznesi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›l- Kitâbenin alt›ndaki tarih rakam› k›r›lm›flt›r. m›flt›r. Yaln›z, sene yaz›s› okunmaktad›r. Çeflmenin 1086 (1675-76) tarihinde, Nâli Atik Valide için bu isimle bilinen camii bah- Mehmet Efendi taraf›ndan tamir edilmifl oldu- sine bak›n›z. ¤unu, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mec- mua-y› Tevarih adl› eserinden ö¤reniyoruz. Ki- ‹kinci bâni, Nakflidil Valide Sultan, I. Abdül- tâbesi fludur: hamit’in kad›nlar›ndan olup 1817 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki Kasr-› Cennet menzilet Nâli Efendi kim Hudâ muhteflem türbesindedir. Eylemifldi an› âlemde pesendîde-s›fat Nâli Mehmet Efendi Hakk Muvaffak eyleyüb bu çeflmenin tamirini Çeflmesi’nin Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/404-406) Bu mahalde idicek ikdam ile reflk-i F›rat onar›mdan sonraki (Sicill-i Osmânî, 1/85) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Bir haz›r dem geldi ey Abdi didi tarih içün hali. Kim Kimdi, 1/237) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve Çeflme-i Nâli Efendi’ye gel iç âb-› hayat K›zlar›, s. 107-108-40-41-43-44) (Hadîka 1/616 ve 2/183) 1086

Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1675 tarihinden evvel yapt›r›lm›fl ve zamanla harap olan bu eseri, Nâli Mehmet Efendi tamir ettirmifltir. En geç 1600 tarihlerinde yapt›r›l- m›fl oldu¤u söylenebilir.

Kitâbe, mutasavv›f fiair Himmetzâde Abdi Abdullah Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 1640-1710 tarihleri aras›nda yaflam›fl bulunan fieyh Abdi Efendi için, Bayramiye’den Sal› Tekkesi bahsine bak›n›z.

Çeflmenin bânisi hakk›nda Sicill-i Osmanî’de, Mehmed Na’ilî Efendi ad› alt›nda flu bilgi var- d›r:

1130 Üsküdar Çeflmeleri

vakf eylemifltir.” denilmekte ve bu çeflme ile namazgâh›n 1141 (1728-29) tarihinde yap›ld›- ¤› belirtilmektedir.

Nevflehirli Halil A¤a’n›n o¤lu olan Tevk›’î (Niflanc›) Ali Pafla, Sadrazam ‹brahim Pa- fla’n›n ye¤enidir. Halil A¤a da, ‹brahim Pa- fla’n›n kardeflidir.

Halil A¤a, 1122 (1710)’da vefat ederek, ‹ran- Nâli Mehmet Efendi l›lar Camii karfl›s›ndan fiehidlik Namazgâh›’na Çeflmesi’nin giden yolda ve kabristan aras›ndaki dere gibi onar›mdan önceki gayr› muntazam yolun sonunda büyük ve etra- harap hali. f› duvar ile çevrili bir aile sofas›nda gömülü- “Konyal›’d›r. Osman o¤ludur. Müderris, Medi- dür. Buraya, Halil A¤a’dan baflka, ‹brahim Pa- ne, Kudüs ve Selânik monlas› oldu. 1086’da fla’n›n 1085 (1674)’te vefat eden babas› ‹zdin vefat etti. Arif, flair, dervifl, Farisî-han idi. Heft Voyvodas› nam› ile meflhur Sipahi Ali A¤a, Âyet-i Kerîme’si (yedi âyet), Türkçe tefsir ile 1114 (1702-3)’te vefat eden annesi Fatma Ha- ma’nas›na birer hikâye ve bir münâcât yap›p, tun, ‹brahim o¤lu Genç Mehmet Pafla’n›n an- Miftah-› heft-gane (yedi türlü anahtar) ismini nesi olup 1124 (1712)’de vefat eden Hanife verdi. Tuhfetü’l-emsal’i (hediyelik hikâyeler) Hatun, Niflanc› Ali Pafla’n›n o¤lu olup 10 fia- ve divan fliiri vard›r. ban 1200 (8 Haziran 1786)’da vefat eden Ha- lil Beyefendi, Kaptan-› Derya Kaymak Musta- Ayvansarayî Hüseyin Efendi’ye göre, “Selânik fa Pafla’n›n kardefli olup 23 Ramazan 1175 (17 kad›s› iken vefat ve mahkeme civar›nda Sey- Nisan 1762)’de vefat eden ‹smail Beyefendi, fullah Efendi Camii’nde medfundur. Sene 1119 (1707)’da vefat eden Nevflehirli ‹brahim 1086 cumade’l-ulâ (Temmuz-A¤ustos 1675). Pafla’n›n o¤lu Ali Bey, yine 1119’da vefat eden ⁄umum (kederler) lafz› tarihdir.” ‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤lu Mustafa Bey, 21 fievval 1181 (10 Mart 1768)’de vefat eden ule- Cami ve hazîresi bugün mevcut de¤ildir. ma ve müderris Nevflehirli el-hac Ali Efendi, Ali Efendi’nin o¤lu müderris Mehmet Said Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 58-164) Efendi 15 fievval 1199 (21 A¤ustos 1785) ta- (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/26) (Türk Dili ve Ed. rihinde vefat ederek gömülmüfllerdir. Fakat bir Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 4/182) (Mehmed Tahir, Os- k›sm›n›n flâhideleri bugün mevcut de¤ildir. manl› Müellifleri, 2/261) Nevflehirli ‹brahim Ali Pafla, Patrona Halil ‹syan›’ndan sonra Pafla Çeflmesi ve aile Gence Kalesi muhaf›zl›¤›na atanm›flt›. Bu s›ra- sofas› krokisi. da ‹ran Hükümdar› Nadir fiah, Gence’yi mu- NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ yvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua- Ay› Tevarih adl› eserinde:

“Bu güzel, hofl görünümlü ve süslü sofa ile na- mazgâh, makbul-i Hudâ’d›r. ‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da bina buyurduklar› müteaddit çefl- meler için ak›tt›¤› leziz sudan, bu mahalde medfun peder ve valideleri ve büyük biraderle- ri ve sair çocuklar› ve akrabalar› ruhlar›na se- vab›n› ulaflt›rmak ve cümlesine dua getirmesi için, biraderzâdeleri ve sayg› de¤er vezir ve da- mad-› flehriyarî Ali Pafla’ya bir çeflme binas›na emr edip ve fî-sebîlillâh-i teâlâ bir masura su

1131 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

hasara etmifl ve kaleyi koruyamayan Genç Ali mam bulunmaktad›r. Do¤anc›lar Caddesi ile Pafla da, buray› boflaltmak zorunda kalm›flt›. Kavakl› ‹skele Soka¤› aras›ndaki bu büyük haz- K›sa bir zaman sonra Ali Pafla, ‹ran ile sulh neli çeflmenin yüzü mermer kapl›d›r. Yüzün iki müzakereleri için, elçi tayin olunmufl ve ‹stan- taraf› kesme taflt›r. Ahflap çat›l›d›r. Dilimli ke- bul’da yap›lan konuflmalardan sonra, Genç Ali merinin iki yan›nda iki rozet ve bunlar›n üze- Pafla, ‹ran heyetine, Üsküdar’daki muhteflem rinde ise sekiz sat›r halinde, onalt› m›sral› flu kona¤›nda bir ziyafet vermiflti. kitâbe bulunmaktad›r:

Fethu’l-‹slâm kalesini iyi müdafaa edemeyen ‹- Vezîr-i-a’zam ü Dâmâd ‹brahim Pafla kim vaz Pafla yerine Serasker olan Ali Pafla da kale- Kef-i cûd› an›n bahflendeterdir kân ü deryâdan yi Ruslar’a b›rakmak zorunda kalm›flt›. Bu elim Vekil-i saltanat gayretkefl-i nâmûs-› devletdir olay üzerine, 1154 (1741-42) tarihinde Edirne An› dûr itmeye Hakk sâye-i sultân-› vâlâdan Saray›’na ça¤r›lan Ali Pafla idam edilmiflti. O sadr-› ekremin hayrâta mecbûl old›¤›ndand›r “Ser-i maktuu Bab-› Hümâyun’a vaz olunup Ki olur her emrde tevfîke masdar savb-i Mevlâ’dan Ba’dehu Dedeler (Üsküdar Miskinler Tekkesi) Murâd itdiki ehl-i Üsküdar’› eyleye irvâ kurbünde defn olunmufltur.” Du’âya mazhar ola haflre dek a’lâ vü ednâdan Hudâ Sultan-› devrân› hatâlardan emîn itsün ‹brahim Pafla Ailesi Sofas›, bugün pek harap Cihân âsûdedir devrinde mekr ü keyd-i a’dâdan ve periflan durumdad›r. Seyyid Ahmet Dere- Vezîr-i a’zam› da sadr-› devletde olub bercâ si’nin bir kolu kenar›na yap›lm›fl olan bu Du’â ald›rsun ol flâh-› cihâna pîr ü bernâdan 38x30 ad›m ebad›ndaki hazîrenin etraf›n› çe- Bu zîba çeflmeyi bir mevkiinde eyledi bünyâd viren alçak duvarlar 1977 senesinde mezarc›lar Ki seyr olmaz nuzzâra tarh-› mergûbun temâflâdan taraf›ndan sökülmüfltür. Burada mevcut olan Ak›nca lülesinden âb Es’âd didi tarihin 17 sofadan sadece iki tanesi kalm›flt›r. Oysa bu ‹çin su çeflme-i Dâmâd ‹brahim Pafla’dan tarih yadigârlar›n›n korunmas› icab ederdi. 1141 (1728-29)

Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Ka- Kitâbeyi haz›rlayan fiair Es’ad Efendi, Yanyal› p›s›’ndan girdikten sonra oldukça ileride, Na- olup müderris ve Galata Mollas› olmufl, dinî ve mazgâh Meydan›’na gelinir. Sol taraftaki iki müsbet ilimlerde sivrilmifl bir Osmanl› müelli- yoldan sa¤dakine saparak 100 ad›m gider ve fidir. Galata mollal›¤›ndan sonra o tarihlerde diklemesine 76 ad›m yürürsek sofaya var›r›z. yeni kurulan Dârü’t-T›baati’l-Âmire musah- hihli¤ine (düzeltmenlik) tayin edilmifltir. Bu Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Aile Sofas› ilk Türk matbaas›nda vefat›na kadar çal›flan bahsine bak›n›z. Es’ad Efendi, Patrona Halil ‹syan›’nda Sadra- zam ‹brahim Pafla’n›n vahflice parçalanmas›n- Ayvansarayl›’n›n belirtti¤i namazgâhtan eser dan duydu¤u üzüntü ile 1143 (1730)’da vefat kalmam›flt›r. Tonoz çat›l› çeflmenin, arka ve etti. Kabri, Edirnekap› haricinde, Emir Buharî sa¤ cephesinin bir k›sm› y›k›lm›flt›r. Üzerinden Dergâh› yan›ndaki mezarl›kta idi. Bugün mev- bir a¤ac›n yükseldi¤i çeflme, yar›s›na kadar cut de¤ildir. Bu âlim insan›n Türkçeden baflka topra¤a gömülmüfltür. Kitâbesi yoktur. Arapça, Farsça ve Latince ile Rumca bildi¤i söylenir. Divan’›ndan baflka, eserleri de vard›r. Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/234) (‹. Hakk›, Me’rakid, s. 34) O¤lu, ilmiyeden Bedri Efendi 1146 (1733- (Ayvansarayî, Vefeyat, s. 65) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbe- 34)’te vefat etmifltir. leri, s. 34) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 56) (Gezi Notu) (fiem’danizâde, s. 80-81, 103, 211) ‹brahim Pafla, ‹zdan Voyvodas› Sipahi Ali A¤a’n›n o¤ludur. Annesi Fatma Han›m’d›r. Her ikisinin de mezar› Üsküdar’da Seyyid Ah- met Deresi civar›ndad›r. III. Ahmet’in k›z› NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA Fatma Sultan evlendirilerek damat ve 9 May›s ÇEfiMES‹ 1718’de de sadrazam olmufltur. 15 Rebiülevvel 1143 (28 Eylül 1730) günü meydana gelen ncular Caddesi karfl›s›nda ve befl yolun Patrona olay›nda ise feci flekilde parçalanm›fl- Ubirleflti¤i küçük meydandad›r. Arkas›nda t›r. Üsküdar’da bir kaç çeflmenin kitâbesini Hüsrev A¤a Camii, sol taraf›nda ise Eski Ha- yazm›fl olan flair ve vak’anüvis fiakir Bey, vücu-

1132 Üsküdar Çeflmeleri dunun parça parça edilen k›s›mlar›n› gece vak- ti toplatarak ‹brahim Pafla’n›n fiehzadeba- fl›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphane ve sebilin bahçesine gömdürmüfltür.

‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da dört çeflmesi da- ha vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.

‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da yapt›rd›¤› çeflme- ler için, Üsküdarl› Nuri Mehmet Efendi bir ta- rih kasidesi kaleme alm›flt›r ki fludur:

Hazret-i Han Ahmed Gazi Hudâvend-i verâ Hâmil-i seyf-i muzaffer flâh-› mansuru’l-livâ Kurretu’l-ayn-i cihân flehzâdegân kâmilân Nûr-i ebsâr gürûh-i ehl-i emsâr ü kurrâ Hüsn-i tedbîri nizâm-› mülke virdi zîb ü zer S›hr-i âlî-kadr-i ‹brahim Pafla-y› seyyimâ Tenbelân ile Ç›nar iki mahalle ehlinin Akd› cûy-› iltifât› Üsküdar’a meyl idüb Buldu iki çeflmeden sûz-i devrân› intifâ Uncular Soka¤›’nda Cûy-i bahr-› himmeti deryây› geçdi gûyiyâ Erdi tâc-› çeflmeye hasretle Sultan Tepesi Nevflehirli ‹brahim Ehl-i Beyt’e çeflmeler yapd› alâ ra¤m-› Yezîd Gevher-i âbiyle oldu âkibet engüflt-nümâ Pafla Çeflmesi’nin Ola handân rûh-› sultan-› flehîd-i Kerbelâ Bu keremden fiemsipafla semti oldu hisse-mend kitabesi. Zemzem-âsâ bir eserdir âl-i ‹brahim’den Âb-› en’âm› Cihânbân ola cârî sermedâ Geldi hâk-i Kâbe’ye Mevlâ mübârek ide mâ K›ld› si çeflme binâ yekpâre ki âlemde tâ Arz idüb yem buldu¤un bahre o deryâ-dîl hemân Bir nefes suya zarûret çekmeye bây ü gedâ Yapd› bir çeflme leb bahre mukarin evvelâ Böyle himmet itmedi âlemde bir flehden zuhûr Mihr ü mâh› tâli garib görelden kâinât Nâz›r ol târîhe gel k›l ref’-i flek ü imtirâ Böyle bir ayn’a dûçâr olmad› çeflm-i nüh-semâ Sâl-i hicret oldu bin yüz k›rkbir oldukda tamâm Rahmetullahi aleyhâ Valide Sultân çün Çeflmehây-› Hazret-i Sultan Ahmed nûriyâ Eyledi Allah içün bir câmi’-i âlî binâ Rûz ü fleb hem-dem olub gûfl ü lisân pes müstedâm Uncular Soka¤›’ndaki fiâh-› âlem a¤na ferzend-i kirâm› hilkati Haflre dek zikr itsün âsâr›n dehân-› çeflmehâ Nevflehirli ‹brahim Rûhuna merhûmenin ihyâya kasden sâniyâ Yâ ‹lâhî âb-› rû-y› Mefhar-› Kevneyn içün Pafla Çeflmesi. Hem yemîn ü hem flimâlinde yine ol câmi’in Sell-i seyf mülket-i a’dâs› olub harf-i lâ 1998’de Üsküdar ‹ki çeflme eyledi ihdâs-i hakka cân-fezâ Nutk ider târîhi atflana cihât-› erba’â Belediyesince Ne kerâmetdir Aziz Mahmûd Efendi semtine Çeflmehâ-y› fiah Ahmed’den gel iç su k›l du’â onar›lm›flt›r. Çeflmehây› seh adedle k›ld› ihyâ sâlisâ 1141 Fevk ü taht-› mescid-i Hamza Fakih’e ol kerîm Fî-sebîlillâh iki çeflme getürdi râbiâ Tâzelendi çeflme-i nev resm-i flâhidin yine Bulmufl iken âb ü tâb› Eski Hammâm’›n fenâ Suya gâyet ihtiyâc› var idi Mîrâhur’un Oldu flad›rvan gibi bir çeflmeye lây›k o câ Nehr-i Sâdâbâd’a döndü bunda Bülbülderesi Basd› ol vâdîye çün iflarah benzer çeflme pâ Câmi-i A¤a’ya gelmezdi cemâ’at gibi su ‹’tikâd-i fâside dönmüfldü râh› her yana fieyh Osman Câmi’i fevkinde Çavufl Mescidi Her birine oldu bir çeflme müyesser habbezâ Arz-› hâl idüb didiler ehl-i bâzâr-bu âb Âb-› tâlih içmekde yüz hayvân gibi subh ü mesâ Teflnelik cânibine kâr itmifldi pek Bulgurlu’nun Âb-› hayvân› iki ayniyle gösterdi mâ Çeflmeden oldu du’â-y› hayr ile ratbu’l-lisân Sûfiyân-› rûzedâr-› Câmi-i fieyh Mustafa

1133 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Eyleyüb cârî bu dilcû çeflmeyi sadr-› güzîn Âferin-hân ü senâ oldukta hayli kudsiyân Teflnegân-› âleme Rahmî didim târîh içün Gel iç ‹brahim Pafla Zemzem’i k›ld› revân 1141 (1728-29)

Kitâbeden de anlafl›laca¤› gibi çeflme, Hakimi- yet-i Milliye Caddesi üzerinde ve Kara Davut Pafla Camii yan›nda idi. Caddenin camiden Uncular Caddesi sonra, Ahmediye Meydan›’na do¤ru olan tara- karfl›s›ndaki f› 1910 tarihlerinde istimlâk edildi¤inden çefl- Nevflehirli ‹brahim menin bu tarafta oldu¤u düflünülebilir. Pafla Çeflmesi ve çevresi. fiair Rahmi Efendi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 37-52) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâ- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. mi, 1/183 Kirazl› Mescid) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, Derin-V. Çabuk, s. 43) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kü- 2/340) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29) (Mir’at-i ‹stanbul, tüp. T. Y. No. 523 Varak 27-28) s. 69) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 86) (Münir Akte- pe, Nevflehirli ‹brahim Pafla, ‹slâm Ans. 9/234) (Münir Ak- tepe, Patrona ‹syan›) (Sicill-i Osmânî, 1/332 Es’ad Efendi) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 1/308) (Türk Dili ve Ed. NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA Ans. 3/88) ÇEfiMES‹ yvansarayî Hüseyin Efendi, Mecmua-y› ATevarih adl› eserinde bu çeflmenin “Kul- NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA luk” yak›n›nda bulundu¤unu belirtmifltir. Kul- ÇEfiMES‹ luk yeri, Karakol ise, Hakimiyet-i Milliye Cad- desi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde u çeflme bugün mevcut de¤ildir. Üsküdar- ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Karakolun sa¤ ta- BKad›köy tramvay yolu yapt›r›l›rken y›kt›- raf›nda Sultantepeli Aktar Ethem Abi’nin r›lm›fl ve yeri yola gitmifltir. Rahmî Divan›’nda dükkân› ve bunun yan›nda ise Halim-Gülüm yeri “nezd-i kavukciyan” diye gösterilmifltir. Efendi Tekkesi ve Türbesi vard›. Ethem Abi’nin dükkan› tek katl› olup iki yan duvar› Çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin ve taban› ince tu¤ladan yap›lm›fl ve horasan s›- Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan va ile s›vanm›flt›. Kendisi, bu çeflme haznesini al›nm›flt›r: sat›n alarak, dükkan haline getirdi¤ini söyler- di. Çeflme, yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden 1330 “Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kara Davut (1914) tarihinde, tramvay hatt›n›n döflenmesi Pafla Camii, s›ras›nda y›kt›r›lm›flt›r. ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda da “Selmana¤a Camii karfl›s›nda Hazreti Sultan Ahmet Hân-› âdil kim odur Kulluk bafl›nda merhum ‹brahim Pafla Çeflme- Âb-› rû-y› saltanat ‹skender-i kiflversitân si” diye kay›tl›d›r. Cûflifl-i çeflme-i lûtfiyle sirâb-› zülâl Olmam›fl bir Üsküdar idi bu âlemde hemân 1924 tarihli Gayrimenkul Vak›flar Listesi’nde An› da âbâd idüb hakka vezir-i a’zam› çeflmenin, Selman A¤a Mahallesi hudutlar› Çeflmeler yapt›rd› ol sadr-› kerîm-i kâmrân içinde “Karacaahmed Caddesi” üzerinde bu- Öyle flehinflâh-› zîflân›n riyâz-› flevketin lundu¤u ve yerinin yola gitti¤i belirtilmifltir. Böyle flâd-âb eyler iflte feyz-i Hallâk-› cihân Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin eski ad› Kara- Ana bir böyle vezîr-i a’zama tevfik idüp caahmet Caddesi idi. Eyler âb-› rû-y› ikbâlin mezîd ü bî-girân Birbirinden haflre dek dûr itmesün anlar› Hak Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Eylesin hem dest ü hem sâye misâl-i ferkadân Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini

1134 Üsküdar Çeflmeleri kaydetmifltir ki, o da fludur:

“Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kulluk:

Âb-› rû-y› saltanat Sultan Ahmed Hân kim Dest-i cûdi oldu ayn-› adl ü dâd›n maksemi fiehriyâr-› merhamet-güster ki tab’-› pâkinin Cûd-› re’fet mahremi lûtf-i mürüvvet hemdemi Pâdiflâh-› ma’delet-perver ki eyyâm›nda hep Rûzigâr›n ›yd-i nevrûz olmada her bir demi Ol flehinflâh-› cihânbân-› Ferîdun-haflmetin S›hr-i hâs› sadr-› zîflân› vezîr-i a’zam› Sâhibu’l hayrât ‹brahim Pafla kim odur Tayy iden ser-defteri lûtf-i keremden hâtemi Mekârim-pîfle ‹brahim Pafla’y› kerem-ver kim K›llet-i mâdan ahâlî-i diyâr-› Üsküdar Su içmek gibidir yan›nda bezl-i mamelek hakka Nevflehirli ‹brahim Hûn-› dil-nûfl itdi¤in duydukda kalb-i mülhemi Aceb mi cûyi flir-i lûtfi cârî olsa dünyâya Pafla Çeflmesi’nin ‹flte ez-cümle biri bu çeflme-i pâkîze kim Der-i dilcûsi halka maksem-i erzâkd›r gûyâ bugün görülen Nûfl iden fehm eyler âb›ndan zülâl-i Zemzemi Bu flehrin dahi âba ihtiyac›n eyleyüb idrâk haznesi. Safha-i îcâde yümn-i devlet ü ikbâl ile Zülâl-i merhametle eyledi sükkân›n› irvâ Sebt-i târîh eyledi kilk-i metîn-i muhkemi Hudâ sa’yinde meflkûr eyleyüb ol sadr-› zîflân› Hakk te’âlâ devlet-i ikbâlin efzûn eyleyüb Safâ-y› meflrebin gerd-i kederden h›fz ide Mevlâ Haflredek fermânber-i ahkâm k›lsun âlemi Atafl-› dehre iflrâb eyledim tarihin ey Rahmî Su gibi târîhi cârîdir zebân-› lüleden Bu ayn› Asaf ‹brahim Pafla eyledi icra ‹brahim Pafla içirdi nâsa ayn-› Zemzemi 1141 (1728-29) 1141 fiair Rahmi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. bahsine bak›n›z. Derin-V. Çabuk, s. 42) (Nazif Öztürk, Evkaf-› Hümâyun Nevflehirli ‹brahim Nezareti, Vak›flar Der. 19/77) Kitâbenin üstünde, saçak k›sm›nda, bir efli de Pafla Çeflmesi’nin Üsküdar Yeni Cami çeflme ve flad›rvan›n›n Topkap› Saray›’na üzerinde bulunan, güzel, zarif mermer bir kor- nakledilen cephesi. nifl vard›r. NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ u muhteflem çeflme, Gündo¤umu Caddesi Büzerinde idi. Ön taraf›nda ve yol afl›r› yer- de Malatyal› ‹smail A¤a Çifte Hamam›, he- men arkas›nda ise ‹skender Baba Türbesi ile Kaymakç› Tekkesi’nin arsas› vard›r.

Yüzü tamamen mermer kapl› olan çeflmenin bugün yaln›z büyük haznesi mevcuttur. Ön cephesi 1948 tarihinde, Topkap› Saray› orta kap›s›n›n sa¤ taraf›na nakledilerek monte edil- mifltir.

Dilimli kemeri üzerinde yedi sat›r halinde ha- z›rlanm›fl flu kitâbe vard›r:

H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› Gazi’nin Garîk-i lücce-i hayrât›d›r dünya vü mâfihâ O flehinflâh›n âsâr-› kemâl-i baht›d›r kim Hakk Ana bir böyle sadr-› hayr-hâh› eyledi î’tâ

1135 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teva- rih, s. 51) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 209) (‹. Ta- n›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 99) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/52) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 29-30 ve No. 2007)

NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiMELER‹ urbânu Valide Sultan’›n, 991 (1583) tari- Nhinde cami ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u Nurbânu Valide üç çeflme vard›r. Kitâbesiz olan bu çeflmeler Sultan Çeflmesi. flunlard›r:

1) Toptafl› Camii’nin sa¤ taraf›nda olup yanya- ÖMER BEY ÇEfiMES‹ na üç çeflmedir. Ba¤larbafl› Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kesme tafltan yapt›- eflme, K›s›kl› nahiyesinde, Tophanelio¤lu r›lan ve haznesi avlu duvar›n›n içinde bulunan Çsemtinde ve Küçük Çaml›ca Caddesi üze- bu çeflmelerin genifl bir saça¤› vard›r. Halk ara- rindedir. Küçük Çaml›ca Yolu Namazgâh› ve s›nda “Üç Çeflmeler” diye ünlüdür. Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› bahislerine bak›- n›z. 2) Toptafl› Camii’nin sol taraf›nda ve Tekke- önü Soka¤› üzerindedir. Karfl›s›nda cami ile Çeflme, 1291 (1874) tarihli namazgâh karfl›- beraber yapt›r›lan tekke binas› ve sa¤ taraf›nda s›ndad›r. Granit tafl›ndan yap›lm›fl olan bu çefl- merdivenli avlu kap›s› vard›r. Bu da kesme tafl- menin ayna tafl›, eyvan fleklinde bir kemer içi- tan olup haznesi duvar içindedir. Üzerinde ge- ne oturtulmufltur. Ayna tafl› üzerinde oniki nifl bir saça¤› vard›r. m›sral› bir kitâbesi vard›r ki fludur:

3) Bu çeflme, medrese dershanesinin üzerine ‹de Hakk hazîn-i flâh-› cihân› dâ’im âlemde oturdu¤u kemerin alt›ndad›r. Bu kemerden Nesîm-i bâ¤-› lûtfundan mu’attar her dima¤ olsun Valide Kâhyas› Soka¤› geçmektedir. Kesme Halil Efendi olmufld› bu hayra bânî-i evvel Nurbânu Valide tafltan yap›lm›fl olup haznesi duvar içindedir. Ana flimdi Ömer Bey oldu sânî yüzü a¤ olsun Sultan Çeflmeleri. De¤il bu çeflme yollar› bu tenezzüh-gâh› da yapd› Kaynak: (Gezi Notu) Her kâr›nda Hakk’›n ana tevfîki çera¤ olsun Hudâ günden güne flemflir-i ikbâlin ide keskin Hemîfle cevher-i “nasrun min-Allah” ana za¤ olsun Didim tecdîdine Galib iki târîh-i cevherbâr K›râat iden ebnâ-i sebîl gamdan ›ra¤ olsun Bu Ya¤l›kc› Ayazmas› nas›l rânâ cedîd oldu Ferah-fezâ böyle bir mevkii Ömer Be¤ yapd› sa¤ olsun 1275 (1858-59)

Suyu daima akan çeflmenin vaktiyle bir ayaz- ma oldu¤u ve ilk defa Halil Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›n› kitâbesinden ö¤reniyoruz.

‹kinci bâni olan Ömer Bey, Padiflah Abdülme- cit’in hazinedar› idi. Kendisinin bu çeflmenin arkas›nda büyük köflkü vard›.

fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü bahsine bak›n›z.

1136 Üsküdar Çeflmeleri

Kas›m 1988’de yapt›¤›m gezi s›ras›nda Küçük 1295 (24 A¤ustos 1878)’de Kadir Gecesi, Ka- Çaml›ca Caddesi ad›n›n Fahrettin Kerim Gö- batafl’taki saray›nda vefat etmifltir. Zehirlendi- kay Caddesi olarak de¤ifltirilmifl oldu¤unu ve ¤i söylenir. Kabri, Sultan Selim Camii avlu- çeflme ve namazgâhdan niflâne kalmad›¤›n› sundaki Sultan Abdülmecit Türbesi’ndedir. gördüm. As›rl›k ç›nar a¤ac› nas›lsa kendini ko- rumufl. Hemen yan›na bir trafo merkezi yap›l- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. m›fl ve çeflmeden sadece 2-3 granit tafl kalm›fl- 141-142) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. t›r. Ya¤l›kç› Ayazma p›nar› ise halen kayna- 139) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Bo- maktad›r. yunca ‹stanbul, s. 137)

Çeflme ve namazgâh, Ya¤l›kç› (Mendilci) es- naf›ndan Halil A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/76) EFEND‹ ÇEfiMES‹ (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der. Say›: 20/234) ugün mevcut olmayan ve 1955 tarihlerin- Bde y›kt›r›lan çeflme, fiemsipafla Caddesi üzerinde idi. Türk barok mimarîsi üslûbunda yapt›r›lm›flt›r. Kemeri dilimli olup tamamen ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹ mermerden infla olunmufltur. Kabartma flekil- lerle süslü ayna tafl›n›n iki yan›nda 2,5 m. ultantepe’de, Özbekler Tekkesi bahçesinde uzunlu¤unda bafll›kl›, yuvarlak birer mermer Solup büyük hazneli bir çeflmedir. Munta- sütun vard›. zam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna ta- fl› küçüktür. Üzerinde iki kitâbe vard›r. Birinci Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan oniki m›s- kitâbe fludur: ral› kitâbesi, bu zarif sütunlar üzerinde ve bir çerçeve içinde idi ki fludur: Li’llahi’l-hamd sebeb oldu rahmet ile / an›lma¤a bu çeflme merhum ve ma¤furunleh / efl-fleyh Mehmed Pîrizâde Hazret-i Osman Efendi hak bu kim Receb Efendi ve sulb-u / kebîrleri efl-fleyh Mehmed Sâhib-i ilm ü hayâd›r sâhib-i Zeyl-i Atâ Sad›k Efendi / Hazerâtlar›’n›n ruh-› flerifleri-çün Teflne-diller âb-› cûdundan olur sîrâb-› feyz Fatiha. 23 fiaban 1265 (14 Temmuz 1849) ‹tdi mâü’l-hayât-› icrâ bu semtde dâ’imâ Yapd› bu ra’nâ mu’allâ çeflmeyi Allah içün ‹kinci kitâbe ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl Ecrini mebrûr ü mevfûr eylesün Bâri Hudâ olup flöyledir: Âb-› lûtfun itdi ebnâ-y› sebîle Selsebîl Rûh-› pâk-› vâlidin flâd eyleyüb subh ü mesâ Bahr-i lûtf ü ismetin âlem-bahâd›r nev’î Dürr-i yektâ gibi bu beyti Emînâ bendesi Ya’ni Baflkad›nefendi kim odur mihr-iktidâr Kilk-i cevherdâr birle yazd› târîh-i binâ Zât›n› hayrât içün göndermifl Allah âleme Âb-› cûd›n eyledi icrâ bu dil-cû çeflmeden Lûtf›d›r her kâr› cûd endîflesi leyl ü nehâr Pîrizâde menba’-› cûd ü sehâ ayn-› atâ Mîg-i ihsâniyle hurrem-i gülistân-mekremet 1181 (1767-68) Feyz-i eltâf› ile bâ¤-› himem her dem behâr Cûy-› lûtf› k›ld› ihyâ Hankâh-› Özbekî Kitâbe Kad› Abbaszâde Emin Mehmet Efendi Ömr ü ikbâlin füzûn itsün Cenâb-› Gird-gâr taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi “Ebu ‹shak- Yollar›n ta’mîr ü tecdîd eyleyüb bu çeflmenin zâdeler’den fieyhî Said Molla’n›n kitapç›s› Hasbeten-lillâh icrâ itdi âb-› hofl-güvâr olup kad› idi. 1181’de vefat ederek Galata’da 1289 Ca. (Temmuz 1872) Kulekap›s›’na yak›n bir camiye defn olunmufl- tur. Bu camii ahfad›ndan Kisedarzâde Hac› Ali Çeflme, 1265 tarihli çeflmenin yerine yap›lm›fl- Efendi 1142 (1729-30)’da tamir eyledi. Hay- t›r. Hac› Hoca Tekkesi bahsine bak›n›z. darpafla’ya defn edilen fieyh Kas›m Efendi’nin bu Emin Efendi’nin o¤lu oldu¤u san›lmaktad›r. fiimdiki çeflmenin bânisi, Sultan Abdülme- cit’in Baflkad›n› Servetsezâ Kad›n’d›r. Kendisi Çeflme, fieyhülislâm Pîrizâde Osman Sâhib uzun müddet Baflkad›n olmufl ve 27 Ramazan Efendi taraf›ndan babas›, Pîrizâde fieyhülislâm

1137 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

3/431 Osman Sâhib) (Daniflmend, Kronoloji, 4, fihrist) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 65) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 59) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 68) (F. ‹. Ayano¤lu, Vak›flar ‹daresince Tanzim Ettirilen Tarihî Makbereler, Vak›flar Der. II. 1974, s. 402) (Mehmet Tahir, Osmanl› Müellifleri, s. 296) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, II/A, s. 175, en- deks) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 2182, endeks Sâhib Molla md.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/366, 372) (Feham Ülgen, Abdülhak Hâmid’in ecdad›, Hayat Tarih Mec. 1973 Say›: 5, s. 74-75) (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/80-2/154) (Kon- yal›, Üsküdar Tarihi, 2/79)

RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹

Mehmet Sâhib Efendi’nin ruhu için vefat›n- adîka, bu çeflmenin yerini flöyle tan›mla- Pîrîzâde Osman dan 18 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Hmaktad›r: Sahib Efendi Çeflmesi ve çevresi. Mehmet Sâhib Efendi, 9 Recep 1162 (25 Ha- “Rüstem Pafla’n›n Taflç›lar Camii civar›nda bir ziran 1749) tarihinde, yukar›da kitâbesi yaz›- çeflmesi vard›r. Tâk› dergâh›nda yaz›l› tarih lan çeflmenin arkas›nda ve Y›lanl› Yal› ismiyle budur: de an›lan muhteflem sahilhanesinde vefat ede- rek Karacaahmet Mezarl›¤›’na, babas› yeniçeri Sâhibu’l-hayr âsâf-› rûflen-nihâd a¤alar›ndan Pîri A¤a’n›n yan›na gömülmüfltür. Hazret-i Rüstem ilm-i hatem-i sühâ Kabri, Çiçekçi Dura¤›’n›n karfl›s›nda ve Lâle Fî-sebîlillâh bunu itdi binâ Devri fiairi Nedim’in ve Üsküdarl› Meflhur fia- Selsebîl ide Hudâ âna cezâ ir Talât Bey’in kabirlerinin hemen arkas›nda- Teflnediller didiler târihini d›r. Baba ile o¤ul devrinin ünlü birer flairi idi- Çeflme-i mâ-i hayât-› canfezâ ler. 925 (1545-46)

Pîrizâde Mehmed Sâhib Efendi, fleyhülislâml›- ve bu camiin mukabilinde Himmet Dede med- ¤› s›ras›nda, 1958 tarihinde y›kt›r›lan Camc› fundur.” Ali Çelebi Mescidi’ne minber koyarak cami haline getirmifltir. Bu cami, fiehzadebafl› civa- Himmet Dede’nin mezar› bugün ilk yerinde r›nda ve Kuyucu Murat Pafla Türbesi ve Med- de¤ildir. 1336 (1917-18) tarihinde Kad›köy- resesi’nin karfl›s›nda idi. K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken mevcut yolu geniflletmek icab etti¤inden kald›r›larak flimdi- Pîrizâde Osman Sâhib Efendi’nin damad›, vü- ki yerine gömülmüfltür. zeradan Pîr Mustafa Pafla’n›n o¤lu Mehmed Beyefendi idi. ‹lmiye mesle¤inden olan bu zat, Merâk›d’da flu izahat vard›r: Beykoz’daki Sultaniye Mesiresi’ni tanzim ettir- mifl, sofalar yapt›rm›fl ve ayr›ca bir de çeflme in- “Ba¤dat Caddesi, Karacaahmet’ten nakilleri, fla ettirmifltir. ihtifalat ile fiehidlik’te mescid-i flerif önündeki flebekeli türbeye nakli tarihi, sene 1336.” Bun- Çeflmenin bânisi Osman Sâhib Efendi 5 Zilka- dan da anlafl›ld›¤› üzere gerek Taflç›lar Camii de 1183 (2 Mart 1770)’de vefat ederek Aksa- ve gerekse Himmet Dede’nin mezar› ve Rüs- ray’da, Murat Pafla Camii hazîresinde Kara Da- tem Pafla Çeflmesi Karacaahmet Türbesi’nin vud Pafla’n›n mezar› yan›na gömülmüfltür. Os- sa¤ taraf›nda ve meydanda idi. Karacaahmet man Sâhib Efendi’nin k›z›ndan olan ahfad› gü- Mezarl›¤›’n›n fiehidlik Kap›s›’n›n da bu s›ralar- nümüze kadar gelmifltir. da yani 1336’da aç›ld›¤›n› kap›n›n yan›ndaki kitâbeden anl›yoruz. Kaynaklar: (Pervitij Paftalar›) (Sicill-i Osmânî, 1/368-369 ‹smail Pafla; 2/385 M. Rüfldi Pafla; 3/187 Mehmed Sâhib ve Bir menzil çeflmesi olan Rüstem Pafla’n›n bu

1138 Üsküdar Çeflmeleri eseri Anadolu’yu Üsküdar’a ba¤layan Ba¤dat Yolu üzerinde bulunuyordu. Rüstem Pafla’n›n efli ‹skele Camii ad›yla da ünlü camiin yap›m- c›s› Mihrimah Sultan’d›r. Enderun’dan rikab a¤al›¤› ile ç›km›fl, sonra Diyarbak›r valili¤inde bulunup 1543 tarihinde damat olmufl olan Rüstem Pafla, 28 Kas›m 1544’te Had›m Süley- man Pafla’n›n azli üzerine sadaret makam›na getirilmifltir. Kendisi “kehle-i ikbal” lâkab›yla meflhurdur. 10 Temmuz 1561 tarihinde vefat etmifl ve fiehzade Camii hazîresindeki türbesi- ne gömülmüfltür. ‹stanbul’da ismini tafl›yan ve bir çini müzesi halinde bulunan flaheser camii yadigâr b›rakan ve Kanunî’ye onbefl sene sad- Sâhibu’l-hayrât Sa’deddin Efendi kim odur razaml›k yapm›fl olan Rüstem Pafla, o¤lu ile be- Necl-i Feyzullah Efendi nuhbe-i ensâb ü âl Sa’deddin Efendi raber medfun bulundu¤u türbesinin içini de Hânedân-zâd-› asâlet kim ulüvv-ü himmeti Çeflmesi kitabesi. nev’inin fevkalâde örneklerini teflkil eden çi- Cüst-i-cûd›n teflnegân› eyledi âsûde-hâl nilerle döfletmifltir. Hasbeten lillâh bu dilcû çeflmenin bünyâd›na Su yerine s›dk ü ihlâs ile k›ld› bezl-i mâl Kaynaklar: (Hadîka, 2/223) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, S. Mevki’inde k›ld› bir âlî eser kim flübhesiz 49) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/256) (H. fiehsuvaro¤- Tâ-be-mahfler hayr ile mezkûr olur bi-k›yl ü kal lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 158) (G. Oransay, Osman- Kurretü’l-ayni Zübeyde Han›m’›n flâdâb idüb l› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222) (M. Larus 10/779) (‹slâm Rûh-› pâkin ravza-i Cennet’de Hayy-i lâ-Yezâl Ans. 9/800) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, 2 fihrist) (Muh- Ömr-i cedd ü vâlid-i zî-flân›n› memdûd idüb teflem Süleyman, Ankara Dil ve T. C. Fak. fihrist) (Ayvan- Virmiye dünyâ vü ukbâda Hudâ renc ü melâl sarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74) fiâkirâ atflân okurlar su gibi tarihini (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/80) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 53) Kevser ile iç Zübeyde rûhuna âb-› zülâl Sene 1154 (1741-42)

SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹

aracaahmet Sultan Türbesi’nin sol tara- Kf›nda ve Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Sa¤ taraf›nda, Sa’deddin Efendi ve ailesinin gömülü bulundu¤u bir hazîre, sol taraf›nda ise yine kendisinin çeflme ile beraber yapt›rm›fl ol- du¤u sebil, karfl› taraf›nda ve yanda Ahmet Fethi Pafla Camii, sol ilerisinde halk›n yanl›fl olarak At Mezar› dedi¤i, 1000 (1591-92)’de vefat eden Rum Mehmet Paflazâde Niflanc› Hamza Pafla’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r.

Üsküdar’da, Türk barok mimarîsinde infla olu- nan ilk çeflme budur. Tamamiyle mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›n›n iki taraf›ndaki, dört köfle kaidelere oturtulmufl ince, zarif sütun ka- bartmalar›n›n ve bafll›klar›n›n çok göz al›c› bir görünümü vard›r. Bunlar›n yanlar›na da birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Çeflmeciklerin ya- laklar› pek güzeldir. Düz ayna tafl›n›n üzerinde- ki dilimli kemeri, flekillerle bezenmifl olup, bu- nun üzerinde 14 m›sral› flu kitâbe bulunmakta- Sa’deddin Efendi d›r: Çeflmesi.

1139 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bânisi Sa’deddin Efendi fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin (öl. 1703) torunudur. Müderris ve sonra M›s›r Mollas›, 1160 Muharreminde (Ocak 1747) Mekke kad›s›, 1167 (1735)’te ‹s- tanbul kad›s› oldu. 1168 (1754-55)’te azledil- mifl ve 1173 (1759-60)’ta da ölmüfltür. Sa’ded- din Efendi Türbesi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/81) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Ça- buk, s. 65-66) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117-118) (Sicill-i Os- mânî, 3/19)

SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. ÇTam karfl›s›nda Do¤anc›lar Park› sol tara- f›nda ise, Nasuhî Efendi Tekkesi hazîresi bu- lunmaktad›r. Ön yüzü kesme tafl di¤er cephele- ri ise moloz tafl›ndan yap›lm›flt›r. Eskiden Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere Sa’deddin önünde bulunan genifl yala¤› yolun tanziminde Sebil ve çeflme sahibi Efendi, çeflme, sebil ve yan›ndaki aç›k türbeyi, kald›r›lm›fl ve onun yerine mermer ufak bir el Sa’deddin Efendi’nin bu tarihte vefat eden k›z› Zübeyde Han›m’›n tafl› konmufltur. flâhidesi ve k›z› ruhu için yapt›rm›flt›r. K›z›n›n kabri, yandaki Zübeyde Han›m’›n türbede ve sa¤daki duvar›n yan›ndad›r. Kemeri üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulun- da¤›lm›fl lâhdi. maktad›r: Kitâbenin yazar› fiair fiâkir Bey için K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›- Asaf-› a’zam Hasan Pafla cenab-› zü’l-kerem n›z. Yapd› bu ayni olub tevfîk-i Hakk âna refîk Sadrazam Damat Didi tarihin Zamîrî dil döküb âb-› revân Hasan Pafla Çeflmenin arkas›nda kesme tafltan yap›lm›fl bü- Hem-cû Zemzem akd› beyt-i Hakk’a bu âb-› rahîk Çeflmesi. yük bir hazne, üzerinde ise sebilin saça¤› ile bir- 1117 (1705) leflen mermer bir saça¤› vard›r. Üstü çat›s›zd›r. Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. 1117 tarihi ebced hesab› ile bulunmufltur. Fakat Ha- san Pafla 1115-1116 tarihleri aras›nda on ayl›k bir sadareti oldu¤una göre çeflmenin yap›m›na 1116 senesi Haziran-Temmuz aylar›nda bafl- lanm›fl olmal›d›r.

Çeflme, yan›ndaki tekkeden 21 sene sonra in- fla edilmifltir.

Hasan Pafla için Nasuhî Tekkesi bahsine bak›- n›z.

Hasan Pafla, Antakya flehri ile Bakras ve Belen aras›nda Karamurt denilen yerde bir mükem- mel kale, cami, çifte hamam, kervansaray, mektep, imaret, otuz dükkan ve evler ve bina- lar ve su yollar› yapt›rm›flt›r. Vakfiyesi gurre-i

1140 Üsküdar Çeflmeleri

Safer 1116 (25 Mart 1704) tarihlidir.

Çeflme, 1997 senesinde Üsküdar Belediye- si’nce onar›lm›flt›r.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 64) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/294) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100) (Konyal›, Üsküdar Tari- hi, 2/49) (‹brahim Atefl, Vak›f ve Vatan Savunmas›, Vak›f- lar Der. 20/179) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 132)

SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹ eflme, Aç›ktürbe Soka¤› ile Aziz Mahmud SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ken- Do¤anc›lar’da di türbesinin alt›ndad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›n- ÇEfiMES‹ Sadrazam Hasan da Halil Pafla Sebili, karfl›s›nda ise, 1142 Pafla Çeflmesi (1729) tarihli, fiehzade Bayezid Çeflmesi’nin eflme, Üsküdar Kaymakaml›k binas›n›n kitabesi. harabesi bulunmaktad›r. Çarka taraflar›nda ve Toprakl› Sokak ile Halk Dershanesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Klâsik üslûptaki bu kitâbesiz çeflme, Halil Pafla Toprakl› Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Hemen taraf›ndan türbesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r. arkas›nda Sinan Pafla Camii ve Hazîresi bulun- Mimar›, Mimarbafl› Mehmed A¤a’d›r. Türbe- maktad›r. nin vakfiyesine göre 1626 Kas›m›ndan evvel yap›lm›flt›r. Sadrazam Yemen Fatihi Sinan Pafla, çeflmeyi, camii ve bu semti kendi paras› ile 990-1000 Halil Pafla için türbesi, çeflmenin yeri için fieh- (1582-1591) tarihleri aras›nda yapt›rm›flt›r. zade Bayezid Çeflmesi ve Halil Pafla Suyu mad- Konyal›’n›n verdi¤i tarih do¤ru de¤ildir. delerine bak›n›z. Sinan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Halil Pafla, ikinci defa Kaptan-› Derya bulun- du¤u s›rada 1023 Recebinde (A¤ustos 1614) Klâsik üslûpta tamamen kesme tafltan yapt›r›- Dolmabahçe sahillerini arkas›ndaki da¤› deni- lan çeflmenin kitâbesi yoktur. Meyilli çat›s› tafl ze ilka suretiyle doldurmufltur. Dolmabahçe kapl›d›r. Camii ile Dolmabahçe Saray›’n›n bir k›sm› bu doldurulan saha üzerine yapt›r›lm›fl ve bu su- 1976 y›l› bahar›nda, yeniden yapt›r›lan cami retle semt, Dolmabahçe ismini alm›flt›r. hizas›na nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda çefl- menin içinde, suyun ak›fl›n› tanzim eden bir su Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/89) terazisinin bulundu¤u görülmüfltür.

Kaynaklar: (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 144) (Kon- yal›, Üsküdar Tarihi, 2/87)

SARAÇLAR ÇEfiMES‹ eflme, Saraçlar Çeflmesi Soka¤› üzerinde Çve bu soka¤›n, Behiç Bey Soka¤› ile olan kavfla¤›na yak›n yerde olup bir menzil çeflmesi Sadrazam Halil Pafla idi. (Behiç Bey Soka¤›’na bu ad Ulaflt›rma Ba- Çeflmesi ve sebilinin kan› Behiç Erkin Bey an›s›na verilmifltir.) kap›s›.

1141 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Saraçlar Çeflmesi’nin daima akan suyu: “Çeflmesini arayan su”

Çeflme sahibi, Saraçlar Kâtibi Abdullah Efendi’nin flâhidesi ve aile sofas›.

Bugün mevcut olmayan çeflmenin arka taraf›n- al›c› bir görünümü vard›. da, ulu bir ç›nar a¤ac›n›n alt›nda, namazgâh ve bir de kahve bulunuyor, çeflmenin ön taraf›n- Suyu daima akan çeflmenin önündeki yalaktan da ise Seyyid Ahmet Deresi ak›yordu. Bu dere baflka, iki yanda hayvanlar›n sulanmas› için üzerinde tek gözlü gayet ufak bir köprü vard›. ayr›ca yalaklar bulunuyordu. Sol gerisinde ve ileride meflhur Haydar Pafla Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Sadrazam Halil Ha- Yeri müsait oldu¤u halde bu flirin köfle, mit Pafla ile ailesinin ve roman yazar› Nâbizâde 1956’da buradan geçirilen kara yolunun düzel- Nâz›m Bey’in kabirleri buradad›r. tilmesi s›ras›nda toprak alt›nda kalm›flt›r. Oysa yol iki taraf›ndan geçirilerek bu mistik görü- Osmanl› devrinde sefere giden vezirler ve ser- nüfl, bu ecdat yâdigâr› eser orta yerde muhafa- darlar bu çeflmenin önünden geçerlerdi. za edilebilirdi.

Saraçlar Katibi Yekpare mermer büyük bir tafl, hem ayna tafl› Çeflmenin ayna tafl› üzerinde flu kitâbe bulunu- Abdullah Efehdi’nin vazifesi görüyor ve hemde kitâbeyi ihtiva edi- yordu: flahidesi ve yordu. Bunun iki yan›na ise, birer sütun yerlefl- Saraçlar Çeflmesi tirilmiflti. Hiç bir süslemesi olmayan bu çeflme- Habbezâ nüzhet-fezâ-y› k›t’a-i huld-i berîn vaziyet krokisi. nin haznesinin üstü namâzgâh idi. Bir çok Kim nazîr olmaz ana sahn-› fezâ-y› gülistân a¤açlar›n gölgeledi¤i çeflmenin güzel ve gönül Sâhibu’l-hayr itdi icrâ iki mâ-i müstakîl Nufl eden bir kâseden bulur hayât-› câvidân ‹stirâhat itme¤e bî-tâb olan züvvâr içün Do¤rusu muhtâc idi bir böyle tarha bu mekân ‹steyen alsun vuzû’ k›lsun namaz itsün du’â Eylesün tahsîl-i gufrân-› Hudâ-y› müste’ân Sermedâ târîhin iflrâb et atâfl-› ümmete Suffa-i nâdîde “aynan fîhâ tecriyân” 1190 (1776)

Kitâbenin güftesi ve hatt› Sermet Feyzullah Efendi’ye aittir. fiekercizâde Hattat Mehmet Efendi’nin o¤ludur. Medrese tahsili gördü, saray hocal›¤› ve Selânik kad›l›¤› yapt›. Divan flairi ve hattat idi. Babas› 1166 (1752)’de, kendisi ise 1202 (1787) tarihinde vefat etti. Kabirleri, Üs- küdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da ve Hattat fieyh Hamdullah Efendi’nin yan›nda- d›r. Bugün yaln›z 1166 tarihli flâhide mevcuttur.

Çeflme sahibi Abdullah Efendi, hâcegândan idi. Sonra saraçlar kâtibi oldu. 1211 (1797) ta-

1142 Üsküdar Çeflmeleri rihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezar- rerek akmaya devam etmektedir. Halk›n “Çefl- l›¤›’nda, 5. Ada’dad›r. Ö Bölümü’ne bak›n›z. mesini arayan su” ad›n› verdi¤i bu vefal› su, hâlâ akmakta olup bir k›sm› ‹brahima¤a Cad- Kafesî destarl› flâhidesindeki kitâbe fludur: desi ve bir k›sm› da mezarl›k kap›s› yan›ndaki bir p›nardan ç›kmakta ve ikinci su adeta Ab- Sâhibu’l-hayrât ve’l-hâsenât dullah Efendi’ye gider gibi hazîresine kadar Çeflme sahibi merhûm ve ma¤fûr ulaflmaktad›r. El-muhtac ilâ rahmet El-ma¤fûr Dîvân-› Hümâyun Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/374) (Sicill-i Hâcelerinden sâb›ka Osmânî, 4/240 fiekerzâde Mehmed Efendi, 3/390 Abdullah Sarâçlar Kâtibi Abdullah Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Ayvansarayî, Mec- Efendi’nin ruhuna mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 377) (Türk Ve cem’i ehl-i iman Dili ve Ed. Ans. 7/525 Sermet Efendi) (Müstakimzâde, Ruhlar›çün r›zaen lillâhi Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 360-419) (fievket Rado, Türk Hattat- Teâlâ el-Fatiha mea’s-salât lar›, s. 151-178) (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Leonardo Sene 1211 fî L 6 (4 Nisan 1797) Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih De Mango’nun Der. Say›:13/89-90) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostan- “Haydarpafla 1897” Üsküdarl›, büyük ressam Ali R›za Bey, bu çefl- c›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih tablosunda menin hayranlar›ndan oldu¤u için de¤iflik re- Der. Say›:13/120-121) (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Efl- Saraçlar Çeflmesi ve simlerini yapm›flt›r. yas›, s. 44) (S. Ünver, Türkiye’de Kahve Kahvehaneler, çevresi. Türk Etnografya Der. Say›: 5/59) (U¤ur Derman, Osmanl› (Antik A. fi. 178. Saraçlar Çeflmesi’nin suyu yolu dört kez kapa- Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve ‹badet Yerleri, Müzayede Katalo¤u) t›ld›¤› halde bir yolunu bulup eski künküne gi- Atatürk Konferanslar› 1971-1972, s. 284)

1143 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çok harap durumda olan bu çeflme, kesme tafl Selâms›z Mezarl›¤› SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olup tonoz Çeflmesi. ÇEfiMES‹ çat›l›d›r. Ayna tafl› ve kitâbesi yok olmufltur. Bânisi ve yap›ld›¤› tarih bilinmiyor. Çok bü- eflme, Selâms›z Mezarl›¤›’n›n duvar› yük bir haznesi ve çok yüksek piramit fleklinde Selâms›z Mezarl›¤› Çönünde ve Yeni Ocak Soka¤› üzerinde idi. kubbesi vard›r. Çeflmesi ve çevresi. Buras› Vang’›n Ba¤› ad›yla ünlü idi. Arkas›n- daki Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’ndan bir Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n ismi de¤ifltirile- niflane dahi kalmam›flt›r. Bu büyük mezarl›k rek Yeni Dershane Soka¤› ad› verilmifltir. Çinili Karakolu’nun arkas›ndan bafllar ve eski- den tramvay ve daha sonra da otobüs garaj›- Mezarl›k, eskiden, Ac›badem Mezarl›¤› ismiy- olarak kullan›lan yere kadar uzan›rd›. fiimdi le an›l›yordu. yerine birbirinin ayn› tipte evler yap›lm›flt›r. Bu mezarl›ktaki tafllardan baz›lar› Toptafl› Ca- Ac›badem Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z. mii’nin hazîresine nakledilmifltir.

SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹ (fiAH SULTAN ÇEfiMES‹) eflme, Selimiye Camii Soka¤› ile Selimiye ÇHamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Hamam Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Karfl›s›n- da Selimiye Askerî Hamam› ve sa¤ tarafta iler- de, bugün park olan yerde ise, 1239 (1823-24) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Namazgâh› bu- lunmaktad›r.

Çeflme, tamamen mermer kaplanm›flt›r. Ayna tafl›nda kabartma flekiller vard›r. Arkas›nda ol- dukça büyük bir haznesi bulunmaktad›r. Kitâ- besi yoktur.

Selimiye Camii, 1220(1805-6) tarihinde, çefl- me ise, Sultan III. Selim’in ablas›, fiah Sultan taraf›ndan, 1207 (1792) tarihinde yapt›r›lm›fl- t›r. fiair Aynî (öl. 1837) bu çeflme için bir ta- Selimiye Çeflmesi rih manzumesi haz›rlam›flt›r ki, fludur: (fiah Sultan Çeflmesi)

1144 Üsküdar Çeflmeleri

O deryâ-cûd ü yenbu kerem Sultan Selim Hân kim Zülâl-i feyz-i lûtf›ndan flâd eder hergâh Harîm-i hâss›d›r olsa sezâ sakas› ‹skender Büyük hemfliresi fiâh-› Cihân’›n yâ’ni fiâh Sultan ‹derler vasf›n› su gibi ezber âftâb ü mâh O âli meflrebin cufl etdi cûy-› lûtf› deryâ-vefl Mahallinde ne dilcû çeflme icrâ eyledi icrâ Lisân-› halle târihin okur lûleler Aynî Bu dilcû çeflmeden nûfl eyle Zemzem fî-sebîlillâh 1207

Çeflmenin bânisi fiah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z›d›r. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 1192 (1778) de, amcas› Sultan I. Abdülhamit tara- f›ndan Niflanc› Seyyid Mustafa Pafla ile evlen- dirildi. Saray›, Çarfl›kap›’da, Divanyolu üze- resi haline getirilmifltir. Çeflme bu pencerenin rinde, Yemen fatihi Sinan Pafla Türbesi ve ha- alt›ndad›r. Hâcet penceresi 1930 tarihinde tafl Do¤anc›lar’da fiakir zîresinin karfl›s›nda olup Çifte Saraylar diye duvar ile örülmüfltü. 1999 y›l›nda Üsküdar Be- Ahmet Bey Çeflmesi ünlü idi. lediyesi taraf›ndan bu tafl duvar y›k›larak yan- ve eski bir ev. daki evde korunmakta olan gayet güzel pirinç Çeflme Durak 1802 Mart›nda vefat etti. Kabri, Eyüp Sul- dökme flebekesi, eski pencere yerine yerlefltiril- mahallinin hemen tan’da, Zal Mahmut Pafla Camii yan›nda ve mifltir. arkas›ndad›r. Feshane Caddesi üzerindeki türbesindedir. Bu- rada devrinin en güzel sebil ve mektebini yap- Çeflmenin kabartma motiflerle süslü, ensiz ay- t›rm›flt›r. Vefat›nda 42 yafl›nda idi. na tafl› ve genifl yala¤› mermerdendir. Ayna ta- fl›n›n iki yan›na birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›fl- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Aynî Divan›, ‹stanbul 1258, s. sa da küçük yalaklar› k›r›lm›flt›r. Çeflmenin ki- 308-309) (5.1. Vak›f Defteri No. 1478. Defter 1930’da tâbesi yoktur. Bu güzel görünümlü eserin mut- yeni harflere çevrilmifltir.) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Ka- laka kurtar›lmas› lâz›md›r. d›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980, s. 101-102) (Nermi Has- kan, Eyüp Sultan Tarihi, ilâveli ikinci bask›, ‹stanbul Hazîrenin ve çeflmenin bak›c›lar› için yapt›r›l- 1996, s. 218) m›fl olan ahflap iki katl› evde yaklafl›k 30 sene- dir Bülent Kars ailesi oturmaktad›r. K›zlar› Zeynep Han›m bu evde dünyaya gelmifltir. S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹ Çeflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda ve Tunusba- ¤› Caddesi üzerindedir. Arka taraf›nda hazîresi, sa¤ gerisinde sonradan Aypark Bahçe Sinemas› olan Dilküfla Tiyatrosu (flimdi Do¤an Lisesi), sol taraf›nda, bugün Sosyal Sigortalar Dispan- seri binas›n›n bulundu¤u yerde, Üsküdar Mu- tasarr›fl›¤› binas› ve sol ilerisinde Hasan Pafla Çeflmesi ve Nasuhî Tekkesi Camii, karfl›s›nda da Do¤anc›lar Park› bulunmaktad›r. Büyük bir bahçe içindeki üç katl› ahflap Mutasarr›fl›k bi- nas› Üsküdar’›n en muhteflem yap›s› idi.

Çeflme, hazîre duvar›na yap›lm›flt›r. Y›¤ma tafl- tan yap›lan bu duvar›n bir k›sm› aç›larak, mer- Silahflor fiakir Bey mer söveli ve kiriflli bir çerçeve içine flebeke Çeflmesi ve hâcet demiri yerlefltirmek suretiyle bir hâcet pence- penceresi.

1145 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1235 (1819). Risalezâde’nin k›z› Mehmed Sa- d›k Bey’in efli fierife Fatma Han›m.

1237 fiin 27 (May›s 1822). Mehmed Sad›k Bey cariyelerinden Osman Bey’in efli Münevvere Hatun.

1241 (1825). Güzel tafl. Osman Beyefendi’nin duhter-i pakizesi Emine Han›m.

1242 gurre-i B. (29-1-1827). Kâtibî sikkeli yüksek tafl. Sekiz s›ra halinde haz›rlan- m›fl olan kitâbesinin alt› sat›r› duad›r.

“Silâhfloran-› Hassa’dan Mir Mehmed fiakir Bey”

Muhterem eflleri Nimet Han›m’d›r ki, bu aile 1253 (1837). Eshab-› hayratdan fiakir Beyzâ- Silahflor fiakir Bey’in gerek flebekenin ve gerekse hazîredeki flâhide- de Enderun-› Hümâyun’dan mahrec ha- kâtibî sikkeli flahidesi. lerin korunmas› ve bak›m›na büyük özen gös- kaniye mütevellisi Mehmed Sad›k Bey. termifllerdir. 1254 Ca. 25 (A¤ustos 1838). fiakir Bey’in k›z› Çeflmenin çok büyük su haznesinin cephesi Nefise Han›m. üzerine yerlefltirilen selsebil yerinden ç›kar›l- m›fl ve yere yat›r›lm›flt›r. ‹ki yan›ndaki ince za- 1260 (1844). fiakir Bey’in k›z› Kâmile Han›m. rif sütunlar› k›r›lm›flt›r. Yekpare mermerden oyularak yap›lm›fl olan selsebilin befl göz ve ya- 1263 B. 19 (Temmuz 1847). “Bir acayib derde la¤›ndan sular dökülmekte imifl. Alt kaide ya- düfldüm bulamad›m asla deva”. Enderun-› la¤› elan mevcuttur. Önünde ulu bir f›st›k ça- Hümâyun’dan mahrec Osman Bey’in k›- m› vard›r. z› Fat›matü’z-Zehra Han›m.

Hâcet penceresi arkas›ndaki flâhideler flunlar- 1266 Cim. (Nisan 1850). Ahmed Hamdi d›r: Bey’in efli fahrü’l-muhaddere (terbiyeli ve iffetli kad›nlar›n övüncü) Sarayl› Fat- 1233 (1817). Kuzatdan Mustafa Efendi’nin ma Tab’î Han›m. k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli Fatma Han›m. 1287 fiaban 25 (Kas›m 1870). Enderun-› Hümâyun’dan mahrec Osman Beyzâde

Silahflor Ahmet fiakir Bey’in efli Ayfle Hatun’un 1227 tarihli flahidesi.

Silahflor Ahmet fiakir Bey Çeflmesi vaziyet krokisi.

1146 Üsküdar Çeflmeleri

Çeflme en geç 1817 tarihinde yap›lm›flt›r. fia- kir Bey’in kona¤›n›n da bu hazîrenin arkas›n- da bulundu¤u muhakkakt›r. Selsebil, konak y›- k›ld›ktan sonra flimdiki yerine getirilmifl olma- l›d›r. Su deposunun büyüklü¤ü de bunu göster- mektedir.

fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey’in, Nakflî sikke kabartmal› flâhidesi ile torunu Mustafa fievki Bey’in flâhidesi Do¤anc›lar Camii yan›n- Silahtar Bahçesi daki ‹zmirli Ali Pafla Aç›k Türbesi’ndedir. Bu Soka¤›’ndaki türbe bahsine bak›n›z. ‹ki yerde tafl› oldu¤una çeflmenin göre biri makamd›r. 1995’teki durumu.

eflraf-› kuzatdan es-seyyid Ahmed Hamdi Bey. S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I 1317 (1899). Silâhfloran-› Hassa’dan Mehmed ÇEfiMES‹ fiakir Bey’in hafîdesi, Mustafa Bey’in k›- z› Hadice Han›m. eflme, Yenimahalle civar›nda, Selâmi Ali ÇEfendi Caddesi ile Çavufldere Caddesi fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey, 11 Sad. aras›nda uzanan, Silâhtar Bahçesi Soka¤› üze- 1278 (A¤ustos 1861) tarihinde vefat etmifltir. rinde ve bu soka¤›n T›knefes Soka¤› ile birlefl- Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 9. ti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde idi. Ada’dad›r. Tafl› üzerindeki kitâbesi fludur: Bugün, yaln›z tonoz duvar bakiyeleri kalm›flt›r. “Üsküdar’da Do¤anc›lar’da Sinan Pafla Mahalle- si’nde sakin Silâhfloran-› Hassa’dan fiakir Beyzâ- Karfl› köflesinde ise, tonoz çat›l› bir mahzen bu- de, Enderun-› Hümâyun’dan mütekaid tarikat-i lunmaktad›r. Bu semtin yafll›lar›, bunun bir aliyye-i Nakflibendiyye bendegân›ndan Osman ayazma oldu¤unu söylerlerdi. Nuri Bey” Çeflme, 1920 tarihlerinde mamurdu. 1870 ta- fiakir Bey’in efli Ayfle Hatun 1227 (1812) tari- rihlerinde Hassa Mimarlar›’ndan Agop Kalfa hinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Me- tarafndan yapt›r›lm›flt›r. zarl›¤›’nda 9. Ada’da olup tepelikli güzel flâhi- desi Osman fiems Efendi kabrinin tam arkas›n- Çeflmenin yan›ndaki T›knefes Soka¤›’ndan bi- da ve onun 20 ad›m ilerisindedir. fiâhidesinde- raz yüründü¤ünde üzeri genifl bir meydan olan ki kitâbe fludur: bir tepeye gelinir. Buras› halk dilinde, Silâhtar Bahçesi Tepesi diye ünlüdür. Gençken geldi ecel çare bulmak muhâl Hak ismin tesbîh ile tâ bulas›n cemâl Ayazman›n ve arkas›ndaki tek katl› evin ve Kabrime gelen ihvan eylesün hakk›n helâl bahçenin sahibi, 1940 tarihlerinde yafl› 80’i afl- ‹bretle bak mezara bulas›n sende kemâl k›n, beyaz sakall›, nur yüzlü, ihtiyar A¤a Ba- Ya Rab rahmetinle yarl›¤a biz fakîre verme azâb ba’n›n anlatt›¤›na göre, çok eskiden beri bura- Cürmümüz aff›nla yâ Rab kimseye verme ›zd›râb s›, Silâhtar Bahçesi diye biliniyormufl. Bugün Aldanma dünya evine etme âhiretin harâb meskun olmayan bu tepenin, Çavufldere Vadi- Hak müyesser eyliye Resul’un Kevser’inden flarâb si’ne, ‹stanbul’a ve Toptafl› taraflar›na do¤ru Do¤anc›lar’da Ser-silâhflor fiakir bakan, çok güzel manzaras› vard›r. A¤a’n›n zevcesi merhume ve ma¤fure Aifle Hatun ruhuna el-Fatiha Çeflmenin mermer istalaktitli al›nl›¤›, hemen 1227 arkas›ndaki büyük, ahflap evin bahçe kap›s› önüne basamak tafl› olarak konmufltur. Eflinin ayr› bir yere gömülmesi çeflmenin henüz 1812 tarihinde yap›lmad›¤›n› göstermektedir. Kaynak: Vak›f Defteri No: 1507.

1147 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ÇEfiMES‹ eflme, Seyyid Ahmet Deresi’nin yan›nda ülnufl Emetullah Valide Sultan’›n 1122 Çve ‹ranl›lar Mescidi’nin sa¤ taraf›ndaki, G(1710) tarihinde yapt›rd›¤› Yeni Cami’in zemini beton kapl› meydan›n alt›nda ve ulu bir Balaban ‹skelesi’ne aç›lan, Balaban veya Mek- ç›nar a¤ac›n›n yan›nda idi. tep Kap›s› denilen avlu kap›s›n›n karfl›s›nda ve ayn› cami imaretinin sol taraf›nda ve köflede- Meydan, 1965 tarihlerinde flimdiki flekliyle ge- dir. niflletildi¤inden dereye ve bostana inen merdi- ven ile beraber toprak alt›nda kalm›flt›r. Türk barok mimarîsi üslûbunda tamamen mer- merden yapt›r›lan bu üç yüzlü çeflmenin ke- Kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin ke- merli ayna tafllar›n›n iki yan›na ince mermer meri alt›nda dört sat›r halinde alt› m›sral› bir sütunlar yerlefltirilmifltir. Çeflmenin esas yüzü kitâbesi vard› ki tarih beyti fludur: ortada olup ayna tafl›, di¤er yüzlerde oldu¤u gi- bi düz mermerdendir. Dilimli kemerinin iki Âb›n› içdi Sezaî didi mu’cem tarih yan›na pembe mermer pladiyenler yap›lm›flt›r. Ayn-i pakize-i zîba-yi Süleyman A¤a Kemerinin üzerinde iki yan› kabartma flekilli 15 Rebiyülevvel 1165 alt› m›sral› bir kitâbe ve bunun üzerinde de “Mâflallah” yaz›s› ile “ve sekahum Rabbuhum fle- Çeflme, 1 fiubat 1752 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. râben tahurâ” ayeti yer alm›flt›r. Kitâbe, Sultan III. Osman (1754-1757) ve Sultan III. Mustafa (1757-1774) devrinin flair- Orta yüzün iki yan›nda bulunan çeflmelerin sa- lerinden Manast›rl› Sezai Efendi taraf›ndan ça¤› alt›nda Sultan I. Abdülhamit’in bir çerçe- söylenmifltir. Teflrifatî ve tarihçi ‹zzî Efen- ve içinde tu¤ralar› ve bu tu¤ralar›n alt›nda da, di’nin enifltesi idi. dörder m›sral› kitâbeler vard›r. Dilimli, mer- mer bir saçak üç çeflmeyi de örtmektedir. Sa- Suyu daima akan bu çeflmenin iki yan kenar›- çak üstünde dört yüzlü kubbe kasna¤› bulun- na ince uzun servi motifleri yap›lm›flt›. maktad›r. Alttaki poligonal sütunlar burada da devam ederek kasnak yüzlerinin kenarlar›n› Çeflmenin bânisi Süleyman A¤a, 1162 (1749) oluflturur. Bu kasna¤›n üzerinde ortadaki di¤er- tarihinde silâhdar olmufl ve 1169 (1755) tari- lerine göre biraz daha yüksekçe olmak üzere hinden sonra da vefat etmifltir. Süleyman kurflun kapl› üç kubbecik vard›r. Ortadaki A¤a, Bulgurlu Köyü Camii yan›nda 1169 tari- kubbenin üzerine mermer bir alem yerlefltiril- hinde, bugün mevcut olmayan bir de mektep mifltir. Üç yalakl› çeflmenin haznesi sa¤daki bi- yapt›rm›flt›. rinci çeflmenin yan›nda olup çimento ile s›- vanm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/352) (Cevdet Çulpan, Serviler, s. 121) (Sicill-i Osmânî, Sa¤daki ve soldaki çeflmeler üzerinde dörder, 3/15 Sezai Efendi, 3/81 Süleyman A¤a, 3/467 ‹zzî Süleyman ortadaki çeflme üzerinde ise alt› m›sra olarak Efendi) devam eden kitâbe fludur:

Fatih’te Tezgahç›lar Soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda Sineperver Valide Sultan Mektebi’nin harabe hali. (Aral›k 1997)

1148 Üsküdar Çeflmeleri

Sineperver Valide Sultan Çeflmesi.

fiâhenflâh-i âlem-penâh Sultan Hamid dâd-hâh Sîneperver Valide Sultan’›n ‹stanbul Fatih’te fiehzâdesinden biri âh dünyadan itdi irtihâl Tezgâhç›lar soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda Allah o necl-i emcedin nuviyyin minû mesnedin elan harabe durumunda bulunan bir mektebi fiehzade Sultan Ahmed’in kabrin ide Cennet misâl vard›. *** Rûhu içün gör himmeti kim mâder-i pür-flefkati H›z›r ‹lyas A¤a tarihinde: “Sultan Mustafa’n›n ‹kinci Kad›n Hazreti üç çeflme yapd› bî-misâl annesi ismetlu Valide Sultan padiflah›n (II. Kim birine olmaz nazîr ser-çeflme-i mihr-i münîr Mahmut) k›z kardefli Esma Sultan’›n da anne- Bu tarz tarh-› dil-pezîr görmüfl de¤il çeflm-i hayâl si oldu¤undan sayg› gösterilmekte idi. Bu ba- Hakk Sîneperver Kad›n’› flâh-› fleref unvân›n› k›mdan dinlenmeleri için ‹stanbul’un bütün fiehzade ve Sultân›’n› s›hhatde k›lsun pür-kemâl semtlerindeki saraylar emrinde bulunuyordu. *** Bir kaç aydan beri Eyüp’teki sarayda kalmakta Olsun o flâh-› mülk-ü din oldukça taht›nda mekîn ise de orada da iyileflemedi¤inden 1244 Rece- fiehzadegâniyle hemîn mahfûz-› Hayy-i Lâ-yezâl binin 13. günü (19 Ocak 1829) vefat etti.” de- Atflâna iflrâb eyledin târîh-i itmâm›n Sabîh mektedir. Merhûm Sultan Ahmed’in nev çeflmesinden mâ-i zülâl 1194 (1780) Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin flad›rvan avlu- sunda ve ulu ç›nar a¤ac›n›n arkas›ndad›r. fiâ- Çeflmenin bânisi Ayfle Sineperver Valide Sul- hidesindeki kitâbe fludur: tan, I. Abdülhamit’in kad›n› ve Sultan IV. Mustafa’n›n annesidir. Bir sene kadar valide Hudâvendigâr-› sâb›k Cennet-mekân firdevs-afliyân sultanl›k yapabilmifltir. II. Mahmut’un 28 Sultan Mustafa Han ibn-i Sultan Abdülhamid Han Temmuz 1808’de tahta ç›kmas› ve o¤lu Musta- Tâbe serâhumâ Hazretleri’nin vâlide-i fa’n›n 15/16 Kas›m 1808’de, yirmidokuz yafl›n- muhteremeleri merhûm ve ma¤furetü’fl-flân da bulundu¤u halde bo¤ularak idam edilmesi Âifle Sîneperver Vâlide Sultan üzerine Eski Saray’a gönderilmifl ve vefat›na Hazretleri’nin rûh-› flerifleri-çün kadar burada hasta ve alîl olarak oturmufltur. R›zaen-lillâhi teâlâ Fatiha. O¤lu Mustafa’n›n bir kuflakla bo¤ularak öldü- 1244 fî 3 Cemaziyelâhir (11 Aral›k 1828) rülmesi onu çok üzmüfl ve a¤lamaktan gözleri- ni kaybetmiflti. ‹lyas A¤a’n›n vermifl oldu¤u tarihin do¤ru ol- mad›¤› görülmektedir. Vazo içinde çiçek ka-

1149 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

67-68) (Sicill-i Osmânî, 1/17 fiehzade Ahmed; 1/21 Sîneper- ver; 3/223 Sabih Ahmed Efendi) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/128-134) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/380) (Türk Dili ve Ed. Ans. 1/75) (Ç. Ulu- çay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 105-106) (Konya- l›, Üsküdar Tarihi, 2/107) (H›z›r ‹lyas, Enderun Tarihi, Ca- hit Kayra tercümesi, s. 322)

SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹

eflme, Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efen- Çdi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde belirtti¤ine göre, “Kavak Saray› ve Taz›c›lar Oca¤›” yak›n›ndad›r. Yine ayn› yazara göre, Sultan I. Ahmet’in “kurb-i Haydarpafla’da leb- i deryada” da H. 1023 tarihli bir çeflmesi daha vard›r.

Kavak Saray› yak›n›ndaki çeflme, Kavakderesi Vadisi’ni ikiye ay›ran Taflköprü’nün yan›nda idi. 1935 tarihlerinde mevcut olan bu çeflme- nin kitâbesi fludur:

Hazret-i Sultan Ahmed Han ol z›ll-i celîl Eyledi bu çeflmeyi bunda misal-i Selsebîl bartmal› flâhidesi, tafl iflçili¤inin en güzel örne- Hayra mâil lûtf› çok âli himem Sineperver Valide ¤idir. Hatt› nefistir. Gelmemifldir böyle bir flan› cezîl Sultan’›n eflsiz bafl Dilerim Hakk’dan o flâh›n devleti efzûn ola flahidesi ve Sineperver Valide Sultan ile I. Abdülhamit’in Eyliye çok çok safâlar vire Hakk ömrü tavil nefis ayak tafl›. o¤lu olan fiehzade Ahmet 8 Aral›k 1776’da Göricek didim bunun tarihini do¤mufl, 29 Ekim 1778’de ve 11 ayl›k oldu¤u fiah Ahmed Çeflmesi’nden mâ selsebîl halde ölmüfltür. Kabri, ‹stanbul’da 4. Vak›f 1024 Han karfl›s›nda, Hamidiye Medresesi (Borsa Ha- n›) yan›ndaki türbededir. Türbe ve medrese- Kitâbenin Sofuzâde Mehmet Dâî taraf›ndan nin yap›m› için lâz›m olan arsa Osman Pa- haz›rlanm›fl oldu¤u san›lmaktad›r. Di¤er kitâ- fla’dan al›nm›fl ve bu küçük kabrin üzerine infla besi için, Sultan Ahmet’in H. 1023 tarihli çefl- olunmufltur. Çeflme, fiehzade Ahmet’in ölü- mesine bak›n›z. münden 16 sene sonra yap›lm›flt›r. Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 291) Kitâbe yazar› Sabîh Ahmet Efendi Kumkap›l› Mustafa A¤a’n›n o¤ludur. Kardefli Müneccim- bafl›’d›r. Tokadî Emin Efendi’ye mürid olmufl- tu. Galata Gümrü¤ü Baflkâtibi iken 1199 SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ (1784-85)’da vefat etmifltir. Türkçe, Arapça ve Farsça yazabilen bir flair olup divan› vard›r. eflme, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sol ta- Çraf›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n do¤uya Çeflme, Haziran 1988 tarihinde, Üsküdar Bele- aç›lan kap›s›n›n karfl›s›nda ve “leb-i derya”da diye Baflkan› Say›n Necmettin Öztürk zama- idi. n›nda restore edilmifltir. Hüseyin Efendi, çeflme yak›n›ndaki Harap Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teva- Mescit’i kaydettikten sonra: rih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 261) (Mir’at-i ‹stanbul, s.

1150 Üsküdar Çeflmeleri

“Çeflme, Sultan Ahmet Han-› evvel merhû- mun eseridir. Yolun di¤er taraf›nda vaki na- mazgâh ve alt›ndaki çeflme dahi Ali A¤a nam sâhibu’l-hayr›n eseridir.” demektedir.

Vaziyet krokisi için Harap Mescit bahsine ba- k›n›z.

Mecmua-y› Tevarih’ten al›nan kitâbesi fludur:

Hazret-i Padiflah-› rûy-› zemîn

Ya’ni Han Ahmed-i Mahmud-simât Çeflme, suyuna ak›nt› verilebilmesi için çukur- Eyledi bendesi bir çeflme bina da yap›lm›flt›r. Buraya 4-5 tafl basamakla inilir. Büyükçaml›ca’da Hakk budur suyu hemân âb-› hayât Çeflmenin önündeki avlunun zemini tafl döfleli Sultan IV. Mehmet Mürg-i-dili her ne kadar geldi ise olup etraf› duvarla çevrilidir. Arkas›nda çok Çeflmesi kitabesi. ‹çüben suyun an›n buldu hayât büyük bir su haznesi bulunmaktad›r. Üzeri na- Nice merzaya flu’a buldu suyu mazgâht›r. Her içen s›hhat ile buldu necât Nûfl iden Padiflah’a didi du’â Büyük ve yüksek ayna tafl›n›n üstünde, yaprak Dü cihânda bula âlî derecât motifleri ile süslü bir madalyon içinde, II. Didi çün Dâî an›n târîhini Mahmut’un tu¤ras› vard›r. Bunun alt›nda 22 ‹çene s›hhat ola âb-› hayât m›sral› bir kitâbe mevcuttur. Sultan II. Mah- 1023 mut’un tamirini belirten 1251 (1835-36) ta- rihli manzume fludur: Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Sultan I. Ahmet (1603-1617) taraf›ndan 1614 tarihin- Kulzüm-i rüfld ü fetânet dâver-i deryâ-nevâl de yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, bu çeflmenin ya- Menba’-› cû-y› inâyet Hazret-i Mahmûd Hân p›ld›¤› s›ralarda Kavak Saray›’n›n yan›na da bir Âb-› rû-y› tâc-dârân-› selâtîn-i izâm cami yapt›rm›flt›r. Kavak Saray› ve Camii bah- Nûr-i çeflm ü rûh-i âlem z›ll-i Rabbu’l-müsteân sine bak›n›z. Gayret-i flâhânesiyle k›ld› tanzîm-i umûr Devlete verdi nizâmiyle hayât-› câvidân Kitâbe yazar› Sofuzâde fiair Edirneli Mehmed Dâî Efendi 1615 tarihinde vefat etti. Tarih dü- flürme sanat›nda usta idi.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 106) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/226) (Sicill-i Osmânî, 1/14-15) (Türk Dili ve Ed. Ans. 2/185)

SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹)

eflme, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerin- Çde, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi köflkü- nün bahçe kap›s› önünde ve Subafl› Gazino- su’nun yan›ndad›r. Büyük Çaml›ca Subafl› Na- mazgâh› bahsine bak›n›z. Sultan II. Mahmut Çeflmesi kitabesi.

1151 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Her harâbezâr› cûd-u flefkati mamûr ider Padiflah-› kal’a-gîr vasf-› fliken Her dil-i mahzûnu eyler iltifât-› kâmrân Hüsrev-i Rüstem nekr-i flîr-i vega Teflnegân› kand›r›r âb-› zülâl-i lûtfuna Gonce-i tab’›n görünce gül gibi Ak›dub sular gibi ihsân›n ol flâh-› cihân Açd› devletle bu cây-› dil-küflâ ‹flte ezcümle harâb olmufl görüb bu çeflmeyi Oldu cârî emr-i âlî k›ld›lar Eyledi tecdîdine fermân inayetle hemân Bir müferrih havz ü bir çeflme zîba ‹tdirüb mecrâs›n› tathîr suyun bulundurub Havz-› Kevser çeflme-i âb-› hayât Yapd› bu nev çeflmesâr› ol flehenflâh-› zemân Gayret-i cûy-i ‹rem ayn-› flifâ G›ll ü g›flden eyleyüb tathîr dehri ser-te-ser fiehriyâre nûfl-i cân olsun müdâm Nusret ü tevfîk-i Hakk olsun refîk ve ma’an H›fz ide zât›n Cenâb-› Kibriyâ Hükm ü fermân› ola cârî cihâna sû-be-sû Ola câri tâ k›yâmet âb-vefl Eyledikçe hükmün icrâ mihr ü mâh-› âsumân Sû-be-sû emri bi-hakk-› enbiyâ Befl vakit nâs eyler icrâ bu duâ-y› elzemi Dâ’imâ z›ll-› hümâ-y› devleti Tâ-be-mahfler ide Hakk f›rak-› âsâr› sâyebân Eylesün dehri serâser pür-ziyâ Bendesi Râsih didi tecdîdine târîh-i tâm Nali’den tarihini sordum didi Eyledi icrâ bu ayn-i Zemzem’i Mahmûd Han Çeflme-i aynu’l-hâyat-› cân-fezâ 1251 1071 El-fakir Yesarîzâde Mustafa ‹zzet gufire-lehuma Nali Mehmet Efendi, Konyal›’d›r. Alim flair- Kitâbe, Kazasker Hac› Mustafa ‹zzet Efendi ta- lerden olup Selânik hakimi iken 1674’te orada raf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1776-23 Ha- vefat etti. Nali Mehmet Efendi Çeflmesi bahsi- ziran 1849 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Baba- ne bak›n›z. s›, Hac› Yesarî Es’ad Efendi’dir. Es’ad Efendi, ta’lik hatta, Türk hattatlar›n›n en büyüklerin- Hadîka yazar›, çeflmenin bu kitâbesini de¤iflik den say›l›r. 19 Aral›k 1798’de ölmüfl, Fatih’te bir tarzda kitab›na kaydetmifltir. Eserinde flu Gelenbevî Caddesi üzerindeki hazîreye gömül- bilgi bulunmaktad›r: müfltür. Sol eli ile yazd›¤› için ‘Yesarî’ denmifl- tir. Babas› Kara Mahmut A¤a’d›r. “Büyük Çaml›ca denmekle meflhur mesiregâh- ta IV. Sultan Mehmet Han bir su cereyan et- Mustafa ‹zzet Efendi, Türk bestekâr›, yönetici- tirmifltir ki, misli görülmüfl de¤ildir. Lâkin çok si ve nota koleksiyoncusu Yesarîzâde Ferik Ah- de¤ildir. Sultan Selim Han zaman›nda fieyhü- met Necip Pafla’n›n babas›d›r. Hamidiye Mar- lislâm olan Aflir Mustafa Efendi’nin (1728- fl›’n› bestelemifltir. 28 Nisan 1883 tarihinde 1804) o¤lu Hâtif Efendi’nin tertib etmifl oldu- vefat ederek, Sultan Mahmut Türbesi hazîresi- ¤u Su Risalesi’nde flunlar› yazmaktad›r: ne gömülmüfltür. “Sular›n padiflah› Çaml›ca’d›r. Halk›n ve Padi- Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Efendi’yi flair ve mü- flah›n mesiresi olan Büyük Çaml›ca’da 1071 ta- zisyen, hattat Kazasker Mustafa ‹zzet Efendi ve rihinde IV. Sultan Mehmet’in icra buyurduk- ‘Yesarîzâde’ olmayan di¤er çok büyük hattat ve lar› mâ-i leziz idrar ve haz›mda akranlar›ndan bestekâr, hanende ve neyzen Kazasker Musta- üstündür. Lâkin baflka yere naklinde a¤›rlafl- fa ‹zzet ile kar›flt›rmamak lâz›md›r. maktad›r. “

Kabri, babas› Es’ad Efendi’nin yan›nda iken Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, Mehmet Raif Fatih Camii avlusuna nakledilmifltir. Bey:

Çeflme, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) tara- “Büyük Çaml›ca’da firdevs-afliyan Ebu’l-feth f›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten 1071 Gazi Sultan Mehmet Han Hazretleri taraf›n- (1660-61) tarihli kitâbe, Sultan Mahmut’un dan 887 (1482) tarihinde bina ve infla edilmifl tamiri s›ras›nda ön cepheden al›narak sa¤ ta- bir çeflme mevcuttur” diyor. raftaki hazne kap›s› üzerine konmufltur. Befl sa- t›r halinde ve onsekiz m›sral› kitâbe fludur: Çeflmenin suyu biraz arkas›ndaki p›nardan ge- lir. Su tavalarda süzüldükten sonra akar. Sa¤ ta- Hazret-i Sultan Gazi Cem flükûh raf›nda Meryem Hatun, sol taraf›nda Benlizâde Han-› Mehmed Fatih ü kiflver-güflâ ve Tiryal Han›m çeflmeleri bulunmaktad›r.

1152 Üsküdar Çeflmeleri

Büyük Çaml›ca Çeflmesi’nden ilk defa bahse- l› Müelllifleri, 2/261) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 227) den, Reiszâde fieyhülislâm Aflir Efendi’nin (N. Nirven, Türk Su Medeniyeti, s. 122) (N. Nirven, ‹s- (1728-1804) o¤lu Kazasker Mehmet Hâfid tanbul Ans. 6/3215) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 50-51) (Sicill-i Efendi’nin 1212 (1797-98) tarihinde tafl bas- Osmânî, 3/281) (E. Ayverdi, Fatih Devri IV, s. 612) (Ad- mas› olarak tab edilen Mehah-› Miyah adl› ese- nan Giz, Çaml›ca, 1969 Hayat Tarih Mec. Say›:10, s. 26- ridir. Burada çeflmenin 1482 tarihinde Fatih 31)(Nam›k Kemal, ‹ntibah, Faz›l Yenisey Türkçesi, s. 10- Sultan Mehmet taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›- 11-17) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 375) (M. d›r. Oysa ‹stanbul fatihi 3 May›s 1481 tarihin- Hafid, Mehahu’l-Miyah, s. 7-12) (Konyal›, Üsküdar Tari- de vefat etmifltir. Hâfid Efendi, Büyük Çaml›- hi 2/95) ca Çeflmesi için 1212 (1797) tarihlerinde “Metruk ve hazinesi ma¤ara ve çeflmesi niflan ü emaredir” demektedir.

Mehmed Hafid Efendi, 5 Zilhicce 1226 (21 Aral›k 1811)’de ölmüfl, babas›n›n Sultan Ha- mam›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphanenin av- lusuna gömülmüfltür. Sonradan kabri, Topkap› yolu üzerindeki Molla Gürani Mezarl›¤›’na nakledilmifltir.

Nam›k Kemal, Büyük Çaml›ca Suyu için “Fey- yaz-› kudret, alemde âb-› hayat icad›n› irade SULTAN IV. MEHMET etmifl olsayd›, o haysiyeti Çaml›ca Suyu’na ve- Küçükçaml›ca rirdi” diyor. Ali Bey’in Sergüzeflti isimli hikâye- ÇEfiMES‹ Çeflmesi kitabesi. si de bu suyun bafl›ndaki bir gezinti ile baflla- (KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) maktad›r. yvansarayî, çeflmeyi Yeni Çaml›ca Çeflme- Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/259) (Y. Öztuna, Asi ad› ile kaydetmifltir. Türk Musikisi Ans. II K›s›m: 1, s. 68) (M. Tahir, Osman- Çeflme, Küçük Çaml›ca ve Suphi Pafla Koru- su’nun güney eteklerindedir. Çeflmenin bulun- du¤u yer hâlâ, Küçük Çaml›ca Mesiresi diye ünlüdür. Bu yerin üst taraf›ndan Çilehane So- ka¤›, hemen yan›ndan ve altta, Üçp›nar Cad- desi geçmektedir.

Çeflmenin civar›nda Sultan II. Mahmut’un köflkü, biraz ileride 1226 (1811) tarihinde II. Mahmut taraf›ndan diktirilen Niflan Tafl›, Kü- çük Çaml›ca Namazgâh›’n›n hemen yak›n›nda caddeye ismini veren kitâbesiz Üçp›nar Çefl- mesi bulunmaktad›r. Çeflmenin önünden tepe- ye do¤ru bakt›¤›m›zda, sol tarafta ileride yaln›z bir çam a¤ac› görürüz. Burada, Sultan IV. Mehmet’in Cennetâbâd Kasr› bulunuyordu. Bir su haznesi bakiyesi ve tonoz kemerler hâlâ görülmektedir. Bu kas›r bahsine bak›n›z.

Bu mesiregâha, Üçp›nar Caddesi’nden ayr›lan bir toprak yol ile gidilir. Etrafta pek az a¤aç kalm›flt›r. Pek harap durumda olan bu yerde, sol tarafta duvarlar› y›k›lm›fl bir hazîre vard›r. Hazîredeki flâhidelerin kitâbeleri fludur: Küçükçaml›ca Çeflmesi.

1153 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bu tarih kitâbenin alt›na yaz›lm›flt›r.

Kemerinin iki yan›na, devrinde pek moda olan iki rozet yap›lm›flt›r. Harpufltas›n›n kenarlar›n› motifli bir silme çevirmifltir. Ayna tafl› küçük- tür.

Kitâbenin yazar› için, Abdülbaki Efendi Camii bahsine bak›n›z.

Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) taraf›ndan bu yerde, “sofa ve çeflme bina” edilmifl ve tarih m›sra›n- da ise, Cennetâbâd Kasr›’n›n ismi bilhassa zik- 1100 (1688). Abâni sar›kl›. Tarikat-i aliyye redilmifltir. Küçükçaml›ca fukaras›ndan merhum Dervifl Mehmet Çeflmesi ve çevresi. Dede. Sofa (namazgâh), Sultan II. Mahmut zama- n›nda yenilenmifltir. Bu namazgâh bahsine ba- 1284 Sad. 27 (1 Temmuz 1867). Cennet me- k›n›z. kân Mahmud Han efendimiz hazretleri- nin kad›nlar›ndan devletlu Üçüncü Âflu- Kaynaklar: (Nâz›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul bican Kad›nefendi Hazretleri’nin a¤ala- Ans. 7/3494) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Ayvansarayî, r›ndan merhum Ferhad A¤a. Hazîredeki Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 374-75) di¤er iki kabrin flâhideleri yok olmufltur. (Mir’at-i ‹stanbul, s. 52) (Doç. Dr. Hüseyin Ayan, Cevrî, 1981, s. 330) Âflubican Kad›n için Çilehane Mescidi bahsi- ne bak›n›z.

Hazîrenin yan›nda, duvarlar› sonradan tamir SULTAN II. MAHMUT edilen Küçük Çaml›ca Mesiresi Gazinosu (O ÇEfiMES‹ A¤ac›n Alt›) vard›r. Bu gazinonun önündeki meydanda ise, Sultan IV. Mehmet’in bir çefl- eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk mesi vard›r. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslû- ÇHeykeli’nin yerinde bulunan Adliye Ca- bunda, kesme tafltan yap›lm›fl olup çat›s› har- mii’nin hemen yan›nda idi. 1930-35 tarihle- pufltal›d›r. Tekne tafl› k›r›lm›fl, yanlar›ndaki rinde ortadan kalkm›fl olan çeflme kesme tafl- kap koymaya veya oturmaya yarayan setlerden tan yap›lm›flt›. biri yok olmufltur. Yüzü mermer kapl›d›r. Ke- meri renkli mermerdendir. Kemerinin üzerin- On m›sral› kitâbesi, Enderunî Vâs›f Osman de oniki m›sral› bir kitâbesi vard›r. Güzel bir Bey divan›ndan aynen al›nm›fl olup fludur: ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan kitâbe fludur: fiâh-› ‹skender-sülûk maye-i fahrü’l-mülûk Hazret-i Sultan Mehemmed Han-› ‹skender-serîr Kutb-› bî-zann ü flükûk âgâh-› hakan cemîl Kim oldur Hurflîd-i evc-i saltanât z›ll-i Hudâ Ya’ni Han Mahmud-› Gâzî kim kemâl-i feyz ile Ol flehenflâh›n bahar-› adli ba¤-› âleme Cümle kâr›nda olub tevfîk-i Yezdânî delîl Virdi revnak hât›r› olsun güflâde dâimâ Nice âsâra muvaffak eyledi zât›n Hudâ Oldu hâlâ Çaml›ca makbul-i tab’-› hurremi ‹flte ez-cümle biri bu çeflmesâr-› bî-adil Buldu feyz-i iltifât›n bu fezâ-y› hofl hevâ Resmi dilcû tarh-› rânâs› güzel âb› lezîz Lûtf›na lây›k görüb bu bî-muâdil menzili Olamaz âlemde bu nev hayra mânend ü mesil Eyledi ihyâ olundu suffe vü çeflme binâ Sende tahrîr eyle bir târîh-i a’lâ Vâs›fâ Yer yüzünde gülflen-i Cennet gibi ziynet bulub K›ld› âb-› Zemzem’i Mahmud Han nâse sebîl Oldu flahane mesîre dilgüflâ cây-i safâ Sene 1231 Bu makam-› çeflmenin Cevrî didi târîhini Cennetâbâd-› müferrin ayn-› âb-› can-fezâ fiair Vâs›f Bey, Sadrazam Halil Pafla’n›n (öl. 1064 (1654) 1734) akrabas› olup Enderun’dan yetiflmifltir.

1154 Üsküdar Çeflmeleri

Osmanl› Müellifleri adl› eserin sahibi Tahir kitâbe fludur: Bey, Vâs›f Bey’in 1240 (1824-25) tarihinde vefat ederek Eyüp’te Zal Pafla Camii karfl›s›n- Muallâ âb-› rûy-› saltanat flahenfleh-i âlem daki dergâha gömüldü¤ünü yazmaktad›r. Me- Cihan müsta¤rak-› bahr-i sehâ vü lûtf›d›r hâlâ râk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› eserin yazar› ‹. Demâdem cûy-bâr cûdi câri oldu devrâne Hakk› Bey ise “fiuara-y› benâmdan Enderunî ‹hata itdi deryâ-y› atâs› âlemi hakka Mir Vâs›f Efendi’nin 1240” senesinde vefat et- O fiah-› mâlik-i bahrin himmet menba’›d›r kim ti¤ini ve fiair Nâbî’nin civar›na gömüldü¤ünü Nice âsâr ve hayratiyle ma’mur oldu bu dünya beyan etmektedir ki, do¤rusu da budur. Nev âsâr›n biri de iflte bu âb-› zülâl ancak Yerinde sû-be-sû hayr› o fiah›n olmada icrâ Mehmet Raif Bey, 1314 (1896-97) tarihinde Bu etraf›n kemal-i ihtiyac› var idi suya bas›lan Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, çeflme- Hayat taze geldi bu mahallin halk›na mahzâ nin suyunun akmad›¤›n› ve yan taraf›nda da K›la ömrün heman Hakk ecrini payanden efsun büyük bir su terazisinin bulundu¤unu yazmak- Muvaffak her zaman âsâra ol fiah’› ide Mevlâ tad›r. Lebîbâ akd› âb-› sâf› tarihin ider iflrâb Mücedded Han Mahmud eyledi bu çeflmeyi ihyâ Yaln›z yazar, çeflmenin tarihini 1229 (1814) 1248 (1832) olarak göstermifltir. Do¤rusunun 1231 (1816) Ketebe’d-dâî Yesarî / zâde Mustafa ‹zzet gufire-le- oldu¤unu Vâs›f Bey’in divan›ndan ö¤reniyoruz. humâ

Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan› 1257, s. Kitâbe yazar› Mehmed Lebib Efendi, Tophane 263-264) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57-58) (‹. Hakk›, Merâkid, Ruznamçecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur. s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (M. Larus, Tahsilini tamamlad›ktan sonra bir tak›m me- 12/542) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, Cüz:X, s. 1910) (Si- muriyetlerde bulundu. Takvimhane-i Âmire cill-i Osmânî, 4/600) (Hadîka, 2/191) (S. Eldem, Köflkler Naz›r› iken görevinden ayr›lm›fl ve 20 fiaban ve Kas›rlar, Vaziyet Plân› II./380) 1284 (17 Aral›k 1867) tarihinde vefat etmifl- tir. Kabri, Eyüp’te, Mihriflah Valide Sultan Türbesi karfl›s›ndaki hazîrededir. fiâhidesi sü- tun fleklinde olup sokak taraf›ndaki mezarl›k SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ (KURU ÇEfiME)

emte ismini veren bu çeflme, Bülbüldere- SBa¤larbafl› Yolu ile Çaml›ca Caddesi’nin Sultan II. Mahmut birleflti¤i yerde ve yeni yap›lan Selâmi Ali Çeflmesi Efendi Camii karfl›s›ndad›r. (Kuruçeflme) kitabesi. Sultan II. Mahmut, fierefâbâd Kasr›’ndan ç›k›p, Sar›kaya mevkiindeki Esma Sultan Saray›’na giderken bu mevkide çok susad›¤› için, Çaml›- ca Mesirelerine gidenlere bir kolayl›k olmak düflüncesiyle yapt›rd›¤› söylenir. Çeflme, y›¤ma tafltan ve tonoz daml› olarak infla olunmufltur. Çok büyük haznesinin ön cephesinde oldukça küçük olan çeflme yüzü, mermer kapl›d›r.

Ampir üslûbunda yapt›r›lan bu eserin, düz ay- na tafl›n›n iki yan›nda, dört köfle sütun kabart- malar› ve bunlar› birlefltiren bir kornifl ve bu- nun üzerinde ise on dört m›sral› mermer bir ki- Sultan II. Mahmut tâbe vard›r. Bir silme, kitâbenin üst k›sm›n› s›- Çeflmesi n›rlam›flt›r. Befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan (Kuruçeflme).

1155 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

duvar›ndan sonra ikinci s›radad›r. Kütüphane- si Üsküdar’da Çiçekçi Camii avlusunda, Per- tev Pafla Kütüphanesi’nde iken Ali Emiri (Mil- let) kütüphanesine nakledilmifltir.

Çeflme, Nisan 1987 tarihinde Üsküdar Beledi- yesi’nce onar›lm›flt›r.

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/430) (‹nal, Nuhkuyusu Caddesi Son As›r Türk fiairleri, s. 874) üzerindeki Sultan II. Mahmut Çeflmesi SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ “Ed-dâî Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Hüdâyî” eflme, Nuhkuyusu Caddesi’nde ve M. Ü. diye yaz›l›d›r. Bu bir imzad›r. Bunun üzerinde- Ç‹lâhiyat Fakültesi’nin yan taraf›ndad›r. ki kitâbe uzun müddet çeflme duvar›na dayal› Çeflmenin sol taraf›nda ve eski Dilek Sinema- olarak kald›ktan sonra 1955 tarihinde yok ol- s›’n›n oldu¤u yerde, ‹stiklal Harbi kahramanla- mufltur. r›ndan Yakup fievki Pafla’n›n kona¤› bulunu- yordu. Fakültenin oldu¤u yerde de meflhur Çiftlik K›r Kahvesi vard›. Üsküdar Kahveleri bahsine bak›n›z. Tonoz çat›l› olarak yapt›r›lan SULTAN III. AHMET bu çeflmenin çok büyük bir haznesi vard›r. MEYDAN ÇEfiMES‹ Kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r. Genifl ön yüzün- de çok küçük ayna tafl›ndan baflka bir fley kal- iblo kadar zarif ve güzel bu muhteflem eser, mam›flt›r. Ön yüzünün iki yan› pahl›d›r. Mer- BÜsküdar ‹skele Meydan›’ndad›r. Deniz ta- mer ayna tafl›n›n iki yan›na ince sütün kabart- raf›ndan bak›ld›¤›na göre, arkas›nda ve sol ta- malar› ve motifler yap›lm›flt›r. Topra¤a gömü- raf›nda Mihrimah Sultan Camii görülmekte- lü olan bu tafl›n üzerinde, flekilli bir çerçeve dir. Cami ile çeflme aras›nda bulunan ve flekli- içinde bir sat›r halinde: ni eski resimlerde izledi¤imiz III. Selim’in bu¤- day ambarlar›ndan ve etraf›ndaki bahçeli ev- lerden eser kalmam›flt›r.

Bir meydan çeflmesi oldu¤undan dört yüzlüdür. Köflelerine birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Bu dar yüzler de say›lacak olursa çeflme, sekiz yüz- lü olur. Beflik çat›s› kurflun kapl› olup genifl sa- çakl›d›r. Ahflap saçak hizas›nda mermer, ista- laktitli bir kornifl çeflmeyi f›rdolay› çevirmifltir. Bu korniflin efllerini Yeni Cami çeflme, flad›r- van ve türbesi ile A¤a Hamam› karfl›s›ndaki ‹b- rahim Pafla Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Çefl- menin bütün yüzleri mermerden yap›lm›flt›r.

Çeflmenin esas yüzü, denize bakan cephesidir. Ayna tafl›n›n iki yan›nda kabartma, vazo için- de çiçek motifleri ve bunlar›n etraf›nda ve ke- mer kavsinde bezemeler bulunmaktad›r. ‹ki Sultan II. Mahmut yan›na çeflmenin yaln›z bu yüzünde bulunan Çeflmesi’nin ve birer mihrab› and›ran nifller yap›lm›flt›r. Yesarîzâde imzal› Bunlar›n üst k›s›mlar› istalaktitlidir. Nifllerin ayna tafl›. yanlar›nda ve köflelerde zarif kuzu çeflmecikle-

1156 Üsküdar Çeflmeleri ri bulunmaktad›r. Bu güzel görünümlü çeflme- ciklerin iki yanlar›na burma sütunlar yap›lm›fl- t›r. Önünde, mermer tafl iflçili¤inin birer flahe- Sultan III. Ahmet seri olan yalaklar, alt destekleri ve aln›nda, ta- Çeflmesi vus kuyru¤u biçimindeki flekil ve bunun üstün- cephesindeki kitabe. deki istalaktitli ç›kma ve ayna tafl›n› çevrele- Sultan Ahmet hatt› ile yen motifler çeflmeci¤e son derece güzel bir gö- yaz›lm›flt›r. rünüm vermektedir.

Çeflmenin kemeri üzerinde bir sat›r halinde haz›rlanm›fl, iki m›sral› flu beyit bulunmakta- d›r: Sultan III. Ahmet Didi Han Ahmed ile bile ‹brahim târîhin Çeflmesi kitabesinin Suvard› âlemi dest-i Muhammed ile cevâdullah son k›sm›.

Sadrazam ‹brahim Pafla ile Sultan III. Ah- bulunmaktad›r: met’in beraber haz›rlad›klar› bu tarih beytinin alt›nda Sultan Ahmet’in imzas› bulunmakta- fiehenflah-› Hümâyun-pâye Sultan Ahmed-i Gâzi d›r. Bu imza “Ahmed ibn-i Mehmed Han” diye Kerametdir olan sâd›r o Hâkan-› mü’eyyedden okunmaktad›r. O yektâ z›ll-i Hakk kim bir nefes hakdan udûl itmez ‹der kesb-i safâ icrâ-y› ahkâm-› Muhammed’den Bu yaz› Sultan Ahmet’indir. Kendisi ünlü bir Vücûd-› enveri kim matla’-i mihr-i saâdetdir hattat ve flairdi. (Habib, Hat ve Hattatîn ‹stan- Olur manâ-y› flevket zâhir ol fleh-beyt-i müfredden bul 1305, s. 94) (Müstakimzâde Tuhfe-i Hatta- Vücûda gelmemifldir aflr-i mi’flâr-› fütûhat› tîn, s. 76) Ki âcizdir kalem âsâr-› âliflân›n› adden fierefâbâd’› bünyâd eyledikde izz ü devletle Çeflmenin sa¤ taraf›nda ve Yeni Cami’ye ba- Ana bir su bulundu kim niflând›r ömr-i sermedden kan cephesindeki ayna tafl› da yine bezemeler- Vezîr-i-a’zam ‹brahim Pafla’ya idüb fermân le süslüdür. Fakat esas cepheye göre daha sade- Olunca yümn ile me’mûr o flehenflah-› es’adden dir. Kemeri üzerinde fiair fiakir’in dokuz sat›r Bu flehre çeflme bünyâd eyleyüb cümle ahâlîsi halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe Hayât-› tâze buldu re’fet-i Hâkan-› emcedden

Sultan III. Ahmet Çeflmesi.

1157 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fierefâbâd’› bünyad eyledikden sonra emriyle Bu ayn-› Zemzem’in çün k›ld› icrâs›n ana iflrâb Türâb-› kabrine merhûmenin ikrâm içün yapd› Reh-i Hakk’de diyâr-› Üsküdar’a çeflme-i pür-âb O hâkân-› cihân› dâimâ Hakk eyleyüb te’yîd Ne kâre azm iderse hükm-i takdîr itsün istisvâb Bu m›sra’la Nedîmâ söyledi târîh-i itmâm›n Bu flehri mâ ile Sultan Ahmed eyledi sîr-âb 1141 Sultan III. Ahmet Çeflmesi kitabeleri. Çeflmenin Küçük Hamam taraf›na bakan arka yüzünde ise dokuz sat›r halinde haz›rlanm›fl on- sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r:

Âb-› rûy-› saltanat Han Ahmed-i Gâzi ki ân›n Dâimâ icrâ-y› fier’-i Ahmedî’dir hemdemi Mazhar-› te’yîd idüb Hakk ana âsân eyledi Gayre müflkil-ter olan her emr-i sa’b ü mu’zam› Bu kerâmet kutb-› âfâk oldu¤›n isbât ider Buldu ‹brahim Pafla gibi sadr-› efhemi Hemîfle dest-i cûd›n maksem-i erzâk idüb Mevlâ Râhat ile kesb-i flevk ü ihtiyât itmek içün Vücûd-› kâmilîn âsûde k›lsun dîde-i bedden ‹htirâ itdi fierefâbâd’› flâh-› âlemi Tamam oldukda atflâne didi târîhini fiâkir Nâm›n alm›fl bir güherdir suyun bulsun deyu Gel iç mâ-i hayât› çeflme-i Sultan Ahmed’den Su yerine bezl ü îsâr itdi bî-had dirhemi 1141 Çeflme bünyâd itme¤i îmâ vü iflrâb eyleyüb K›ld› me’mûr âsaf-› deryâ-nevâl ekremi Esas yüzüne göre çeflmenin sol yan cephesi de, Öyle dil-cû çeflmesâr-› bî-bedel yapd›rd› kim sa¤ ve arka cephelerinin bir benzeri olup ke- Oldu her bir lûlesi âb-› hayât›n maksemi merinin üzerinde fiair Nedim’in dokuz sat›r Sa’yini hüsn-i kabûle eyleyüb Mevlâ karîn halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe H›fz ide dâim hatalardan o flâh-› efhemi bulunmaktad›r: fiâkirâ Rahmî içüb âb›n didi târîhini Hükm-i Sultan Ahmed icrâ itdi el-hak Zemzemi Semiyy-i fahr-i mevcûdât Sultan Ahmed-i Gâzi 1141 fieh-i sâhib-meâsir z›ll-i pâk-i Hazret-i Vehhâb Emîn-i Yesrib ü Batha mu’în-i millet-i beyzâ Kitâbenin güftesi fiair fiâkir Efendi, tarih m›s- Ebâ-an-ced fleh-i dânâ h›dîv-i tâhirül-ensâb ra› ise fiair Rahmî Efendi taraf›ndan yaz›lm›fl- O hâkan-› keremkâr›n bu arz-› Cennet-âsâda t›r. Olub gufrân ile ümm-i Safiyye hasleti der-hâb An›n rûh-› flerîfin hayr ile yâd eylemek kasdin Çeflme, 1141 (1728-29) tarihinde, fierefâbâd Sultan III. Ahmet Derûn-› pâkine ilhâm idince Hâliku’l-esbâb Kasr›’n›n yap›m›ndan biraz sonra, Sultan III. Çeflmesi kitabesi Vezir-i a’zam Damad ‹brahim Pafla’n›n Ahmet taraf›ndan annesi Gülnufl Sultan’›n ru- Küll-i kâm›n hitâb-› müstetâbiyle idüb flâd-âb hu için yapt›r›lm›flt›r.

Bânisi için Sultan III. Ahmet Çeflmesi, fiair Nedim için Bafl Kad›n Çeflmesi, Rahmi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi ve fiâkir için de K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahisleri- ne bak›n›z.

Halk›n ‘Yedikardefller’den biri dedi¤i bu mey- dan çeflmesi Hassa Mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Çeflmenin inflas› için III. Ahmet, Cizye Muhasebecisi Hac› Ha- lil Efendi’ye emir vermifl ve masraflar›n›n da E-

1158 Üsküdar Çeflmeleri

Kaynaklar: (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 201) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/322) (Ayvansarayî, Mec- mua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 40) (E. Ko- çu, Ahmet III. Meydan Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/293) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmed A¤a, s. 9-34) (‹zzet Kumbarac›lar, Türk Mimarlar›, Arkitekt Mec. 1937 Sa- y›:11) (Sicill-i Osmânî, 4/233) (‹stanbul Belediyesi Sular ‹daresi Md. Yay. Üsküdar III. Ahmet Çeflmesi) (Halil Nihad Boztepe, Nedim Divan›, s. 105-106) (Kâz›m Çeçen, Üskü- dar Sular›, s. 93) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/89) (Refik Ahmed, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, ‹stanbul 1927, s. 116) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 76) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u 1/219)

SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹ essam Ali R›za Bey Soka¤› ile Mehmet Pa- Rfla De¤irmeni Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Ayazma Camii avlusunun sol köflesindedir. Bu cami bahsine bak›n›z. Her ikisi de Ayazma Sultan III. Ahmet ve Saray›’n›n yerine yap›lm›flt›r. Çeflmenin sol ta- fiehzade Mahmut. raf›ndaki evler aras›nda, ince tu¤ladan yap›l- ligüzelo¤lu ‹brahim’in borçlar›ndan karfl›lan- m›fl saray›n veya müfltemilât›n›n ocak bak›yesi mas›n› söylemiflti. Fakat bu para masraflar› hâlâ görülmektedir. Üsküdarl› Ressam Ali R›- karfl›lamad›¤›ndan Üsküdar Kad›s› Ali Efendi za Bey, bu sokaktaki ahflap bir evde kira ile ile Mimar Mehmet A¤a, 20 Zilhicce 1141 (7 oturdu¤u için soka¤a onun ismi; Rum Mehmet Temmuz 1729) tarihinde bir keflif yapm›fllar ve Pafla Camii’nin suyunu temin eden kuyunun hazinenin bir miktar daha para vermesi lâz›m üzerindeki de¤irmenden dolay› da yola Meh- geldi¤ine dair bir rapor tanzim etmifllerdir.

Mehmet A¤a, bu eserinden baflka yaln›z Üskü- dar’da Cizye Muhasebecisi Halil Efendi mari- fetiyle fiehzade Süleyman, Mehmet, Mustafa, Bayezid, Numan, Abdülhamit ve Seyfeddin ile ikinci, üçüncü, dördüncü, beflinci ve alt›nc› Kad›nlar’a ve bir de fiehzade Seyfeddin’in an- nesi ad›na 13 çeflme yapm›flt›r. Bu çeflmelerin masraflar› M›s›r valileri taraf›ndan flehzadelere verilmesi mutad olan câize akçesi ile Ayasofya mütevellisi Salih A¤a’ca Cidde Valisi Mehmet Pafla mülkünden al›nan paralarla karfl›lanm›fl- t›. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.

Lâle Devri baflmimar› Mehmet A¤a’n›n ‹stan- bul’da da eserleri vard›r. Kendisi 1155 (1752)’de vefat ederek Edirnekap› Mezarl›- ¤›’na gömülmüfltür. Tafl› mevcut de¤ildir.

Cizye Muhasebecisi Halil Efendi için Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bahsine ba- Sultan III. Mustafa k›n›z. Çeflmesi.

1159 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

m›flt›r. Cami ile beraber ayn› tarihte infla edil- mifltir.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/358) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 61) (Ekrem Hakk› Ayverdi, Ayazma Camii, ‹stanbul Ans. 3/1507) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/14) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 110) (Nâ- z›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Su- lar 1341, s. 43) met Pafla De¤irmeni Soka¤› ad› verilmifltir. Sultan III. Mustafa Çeflmesi kitabesi. Som mermerden yap›lan ve kemeri olmayan bu çeflmenin ayna tafl› veya musluk yeri dik- SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹ dörtgen prizmas› fleklinde olup d›fla tafl›r›lm›fl- t›r. Üç yüzündeki lûlelerin suyu üç yala¤a dö- eflme, Paflaliman› mevkiinde ve 1291 külür. Üzerinde bir tepelik vard›r. Bunun üze- Ç(1874) y›l›nda, Serasker Hüseyin Avni rinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›s- Pafla taraf›ndan yapt›r›lan flimdiki muhteflem ral› flu kitâbe bulunmaktad›r: çeflmenin yerinde idi.

Menba’-i cûy ü himem Sultan-› memduhü’fl-fliyem Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi, 1169 Ayn-i eltâf ü kerem flahenfleh z›ll-i Hudâ (1755-56) tarihinde Küçük ve Büyük ‹hsaniye fiah-› devran Mustafa Han ibn-i Ahmed Han kim mahallelerini ve camilerini yapt›r›rken infla et- Âb-› cûdin dehre icrâ eyledi ser-tâ-be-pâ tirmifl olmal›d›r. ‹tdi ez-cümle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi Himmetiyle câmi-i pâki civâr›nda binâ 1815 senesinde tanzim edilen bir Bostanc›bafl› Mâ-i zerrin ile Zihnî sebt-i târîhe sezâ defterinde, bu çeflmenin ad› flu flekilde geç- Çeflme-i âb-› revân vakf-› Sultan Mustafâ mektedir: 1174 “Kuzguncuk ‹skelesi- (18 adet yal› ismi yaz›l- Kitâbenin ortas›na 1174 (1760) tarihi ve “Ke- d›ktan sonra) - Sultan Osman mâ-i leziz Çefl- tebehu es-seyyid Mustafa gaferallahu zünubehu” mesi - Ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh› - imzas› yaz›lm›flt›r. Kurbünde Osman’›n kahvesi - Silâhtar Abdur- rahman A¤a Camii flerifi - Hamdullah Efendi Kitâbe yazar› fiair Zihni Mehmet Sait Efendi kay›khanesi - Beylik Zahîre Ambarlar›...” Keflanl› olup Bahir Mustafa ve Koca Rag›p Pa- fla’lar›n kitapç›l›¤›n› yapm›flt›r. III. Selim za- Çeflme, yap›l›fl›ndan 122 y›l sonra y›kt›r›larak man›nda(1789-1807) vefat eden Zihni Efendi yerine flimdiki çeflme yap›lm›flt›r. divan sahibidir. Sultan III. Mustafa Kaynak: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) Çeflmesi ve çevresi. 1941’de belediye taraf›ndan restore edilen çefl- menin üzerindeki ahflap saçak sonradan y›k›l- SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹

içekçi Semti’nde, T›bbiye Caddesi ile Ha- Çrem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda meflhur Çiçekçi Kahvesi ve onun yan›nda Ayfle Hatun Namazgâh›, arka taraf›nda ve yol afl›r› yerde Küçük Selimiye Camii, T›bbiye Caddesi’nin karfl› yakas›nda ise Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n 8. Ada’s› vard›r. Burada, meflhur Lâle Devri fiairi Nedim’in aile kabristan› bulunmaktad›r.

1160 Üsküdar Çeflmeleri

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 80) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/402) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/105) (Kâ- z›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 114)

SURP KARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹ u büyük ve befl kap›s› olan kilise, Yenima- Bhalle semtinde, Vasiyet Soka¤› ile Muradi- ye Mektebi Soka¤› aras›ndad›r. Sultan III. Selim Kilisenin Vasiyet Soka¤›’na aç›lan iki avlu ka- Çeflmesi p›s›n›n aras›nda mermerden yap›lm›fl üç çeflme Çeflmenin haznesine göre küçük olan yüzü som vard›r. Barok mimarîsi tarz›nda kabartma mo- mermerdendir. Ayna tafl›nda oval biçimde ka- tiflerle süslenmifl olan bu çeflmelerden baflka, bartma bir flekil ve bunun iki yan›nda oluklu kilisenin Muradiye Mektebi Soka¤›’na aç›lan sütun kabartmalar› vard›r. Ayna tafl› ile kitâbe kap›s› yan›nda da ayn› flekilde mermer bir çefl- aras›nda bir kornifl ve bunun üzerinde ise on mesi daha vard›r. Hiç birinin kitâbesi yoktur. m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Saçak silme- si üzerinde 1975 tarihine kadar, bir madalyon Kilise, evvelce mevcut olan ahflap mabedin ye- içinde III. Selim’in yar›s› k›r›lm›fl bir tu¤ras› rinde 1260 (1844) tarihinde flimdiki flekliyle vard›. Bu tarihte yap›lan onar›m s›ras›nda kal- yap›lm›flt›r. Çeflmelerin de bu tarihlerde yapt›- d›r›lm›flt›r. Kitâbenin iki taraf›ndaki sütun ka- r›ld›¤› söylenebilir. Duduo¤lu Çeflmesi bahsine bartmalar›na, Üsküdar çeflmelerinde ilk defa bak›n›z. görülen, ay ve y›ld›z flekilleri yap›lm›flt›r. Befl sat›r halinde haz›rlanm›fl bulunan on m›sral› kitâbe fludur: fiEH‹TLER ÇEfiMES‹ fiehr-yâr-› Cem-hidem Sultan ‹skender-haflem elimiye K›fllas›’n›n Kumandanl›k (Nizami- Tac-dâr-› yemm-himem Hâkan-› Gazi fieh Selîm Sye) kap›s›ndan içeri girildi¤inde, sa¤ ve sol Yapd› himmetle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi taraflarda iki uzun koridorun, tam karfl›da ise, Âlemi cûdiyle sîr-âb itdi ol flâh-› kerîm k›fllan›n ortas›ndaki büyük avluya aç›lan bir Eyleyüb flûyide âb-› flöhreti bu çeflmenin kap›n›n bulundu¤u görülür. Levh-i âlemden ider âb-› hayat ismin adîm Yazd› ‹hya böyle bir beyt-i dilâra içre tam Sa¤ koridorun biraz ilerisinde fiehitler Çeflme- ‹ki târîh-i inflad efzay› tab’-› müstakîm si bulunmaktad›r. Padiflah’a k›l du’a bu çeflmeden âb iç revân 1217 Tamamen mermerden yap›lm›fl olan bu çeflme- Cûy-bar-› himmet icrâ eyledi Sultan Selîm nin sa¤ taraf›ndaki merdivenden k›fllan›n üst 1217 kat›na ç›k›lmaktad›r.

1802 tarihinde yapt›r›lan çeflmenin çok büyük Ampir ve barok mimarî özellikler tafl›yan bu olan haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafl- çeflme yüzünün iki yan›na dört köfle mermer tan yap›lm›fl olup tonoz çat›l›d›r. sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar üst ta- raftan bir silme ile birlefltirilmifltir. Al›nl›¤›nda Kitâbe, 1228 (1813) tarihinde vefat eden Ga- küçük rozet flekilleri vard›r. lata, Arap Camii imam› Seyyid ‹hya Efendi ta- raf›ndan yaz›lm›flt›r. Sultan Selim için Selimi- Ayna tafl›, dikdörtgen bir çerceve fleklinde ye Camii bahsine bak›n›z. olup kenarlar› flekillerle bezenmifltir. Bu tafl›n üstünde, ›fl›nlar› afla¤›ya do¤ru sarkm›fl kabart- Çeflme, Selimiye Camii inflaat›n›n devam etti- ma bir motif bulunmaktad›r. ‹ki sütunu aras›- ¤i s›rada yapt›r›lm›flt›r. na büyük bir yalak yap›lm›flt›r.

1161 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Çeflme, 1854-55 K›r›m Harbi’nde flehit düflen mattan, hem saray›n ve hem de çeflmenin bu Türk askerinin aziz hat›ras›n› anmak için, Sul- hazneden su ald›¤› görülmüfltür. tan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Sonradan halk›n yard›m›yla, Süleyman Pa- Çeflmenin eskiden bir kitâbesinin bulunup bu- fla’n›n kabrinin önüne yal›n kat bir çeflme ya- lunmad›¤› belli de¤ildir. p›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt› ve ayna tafl› üzerine de Süleyman Pafla’n›n ölümü için yaz›- K›fllan›n ortas›ndaki büyük talim meydan›nda lan ve iki parçadan oluflan tarih kitâbesi kon- bir çeflme daha vard›r. Nizamiye kap›s›ndan gi- mufltu. Fakat, cami avlusunun Viransaray So- rip, arka kap›ya do¤ru yüründü¤ünde, yolun sol ka¤›’na aç›lan kap›s› sonradan örüldü¤ünden taraf›ndad›r. Kitâbesi olmayan bu çeflmenin, bu çeflmenin suyu da kesildi. Daha genifl bilgi eski bir çeflme yerine yap›ld›¤› söylenebilir. için fiehid Süleyman Pafla Camii bahsine bak›- fiimdiki flekli ile bir konak çeflmesini and›r- n›z. maktad›r. Kaynak: (Gezi Notu) Sa¤ taraf›nda, mermer bir sütun üzerine yerlefl- tirilmifl bir Bizans bafll›¤› görülmektedir. fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹ eflme eski Tabaklar Meydan› yan›nda ve ÇBüyük Selim Pafla Caddesi üzerinde idi. eflme, Halk Caddesi ile Viransaray Soka- Yol afl›r› karfl›s›nda Kurban Nasuh Camii var- Ǥ›’n›n birleflti¤i yerde ve Viransaray Soka- d›r. 1975 senesine kadar tonoz çat›l› büyük ¤›’n›n sol köflesinde idi. Çeflmenin sol gerisin- haznesi duruyordu. Önyüzü ve kitâbesi yok ol- de, Süleyman Pafla Camii vard›r. mufltu. Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan birinci Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Süleyman koldaki çeflmeler aras›nda ad› geçmektedir. Yi- Pafla Camii ile beraber 1088 (1677) tarihinde ne bu haritaya göre, fiehzade Abdülhamid’in yapt›r›lm›flt›. Çeflmenin, Viransaray Soka- Hamza Fakih (Kaptan Pafla) Mahallesi’nde bir ¤›’n›n sol taraf›nda ve biraz ileride büyük bir çeflmesi daha vard›r. Fakat zaman›m›za kadar haznesi vard›. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak gelememifltir. yapt›r›lan bu tonoz daml› hazne, ayn› zamanda Saray Aç›k Sinemas› yerinde yani haznenin Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› biraz yukar›s›nda bulunan Süleyman Pafla Sa- Tevarih adl› eserinden al›nan kitâbesi fludur: ray›’na da su verirdi. fiimdi yerinde bir apart- man bulunan bu hazne 1974 senelerinde y›kt›- fiehenflâh-› âlî-neseb hâkan-› pür mecd ü haseb r›lm›flt›r. Y›k›m› s›ras›nda içinde görülen taksi- Sultan Ahmed Han ki hep âlem derinden müstefîd Olmufldu çokdan Üsküdar leb-teflnelikle bî-karâr Ol fleh bulup bir cûy-bâr yapd› ana râh-› medîd fiehenflâh cûd-i azma ol sudan itdikde atâ Bu çeflmeyi k›ld› binâ flehzadesi Abdülhamîd Ol dâver-i Gazi lâkab evlâd ü erkâniyle hep Dâim sürüb flevk ü tarab ikbâli olsun pür-mezîd Kilk-i Nedim-i pür-hüner târîhini bu resmeder Bu çeflme-i vâlâ-peder fiehzade-i Abdülhamîd 1141 (1728-29)

Bânisi, Sultan III. Ahmet olup o¤lu Abdülha- mid ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Abdülhamid, 20 Mart 1725’te do¤mufltur. Annesi Rabia fiehit Süleyman Pafla fiermi Kad›n’d›r. 21 Ocak 1774’te ve 48 yafl›n- Çeflmesi ve çevresi da oldu¤u halde tahta ç›km›fl ve 6/7 Nisan

1162 Üsküdar Çeflmeleri

1900 tarihlerinde mevcut olan çeflme sonra- dan yok olmufltur. fiehzade Abdülhamid için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 54-55) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57) (Sicill- i Osmânî, 1/52) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 24)

fiehzade Abdülhamit Çeflmesi ve Çevresi fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹ 1789’da vefat etmifltir. Kabri, Bahçekap›’daki 4. Vak›f Han’›n karfl›s›ndaki türbesindedir. Os- Çeflme, Aç›k Türbe Soka¤› ile Türbe Kap›s› manl› Devleti’nin 19. padiflah› olup çok iyi ni- Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede idi. Bugün yaln›z yetli bir kimse idi. arka ve yan duvar› kalm›flt›r. Kitâbesi mevcut de¤ildir. Karfl›s›nda Sadrazam Halil Pafla ve o¤- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 46) (Si- lu Mahmut Bey’in muhteflem türbeleri ve Ha- cill-i Osmânî, 1/34) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 123) (Gezi Notu) lil Pafla Türbesi alt›nda kitâbesiz sebil ve çefl- mesi bulunmaktad›r.

Bu çeflmenin, Abdülbaki Gölp›narl›’n›n haz›rla- fiEHZADE ABDÜLHAM‹T d›¤› Nedim Divan›’n›n 208. sayfas›nda bulunan ÇEfiMES‹ kitâbesi fludur: u çeflmenin yeri belli de¤ildir. Ayvansaray- fiehriyâr-› yemm-himem Sultan Ahmed kim an›n Bl› Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Teva- Hidmet-i dergâh›na flâyeste Hârunü’r-Reflîd rih adl› eserinde: “Çeflme-i Valide-i fiehzade Üsküdâr-› eyledi i¤nâ sehâb-› re’feti Abdülhamit der kurb-i fiemsi Ahmed Pafla” di- Eyleyüb icrâ an›n her suyuna cûy-› cedîd yerek çeflmenin fiemsipafla Camii civar›nda ol- Hakk-teâlâ cümle evlâdiyle ol flâhenflehin du¤unu belirtmifltir. Eyleye günden güne ikbâl ü iclâlin mezîd Böyle tahrîr eyledi târîhini an›n Nedîm Mir’at-i ‹stanbul yazar› da fiemsi Pafla Camii’ni Pâk rûflen çeflme-i zîba-yi Sultan Bâyezîd kaydettikten sonra “Bu civarda bulunan bir 1141 (1728) çeflme üzerinde yaz›l› olan tarih fludur” diyerek fiehzade Bayezid çeflmenin cami yak›n›nda bulundu¤una iflaret Hangi tarihte y›k›ld›¤› bilinmeyen bu çeflme- Çeflmesi’nden etmifltir. nin bânisi fiehzade Bayezid, III. Ahmet’in o¤- günümüze gelen ludur. 4 Ekim 1718 tarihinde do¤mufl, 24 Ocak hazne bak›yesi Çeflmenin eski Tekel binalar›n›n yerinde ol- 1771’de veliaht iken, 53 yafl›nda vefat etmifltir. du¤u san›lmaktad›r. Kitâbesi fludur:

Menbâu’l-hayrât Sultan Ahmed âdil ki odur Maksem-i âb-› zülâl-› merhamet z›ll-i Hudâ Tâc-› bahfl-› Hüsrevân sermâye-i emn ü emân Mefhar-› flehenflâhan-› ‹skender nusret-sezâ Âleme mâü’l-hayât-› lûtfun icrâ eyleyüb ‹tdi irvâ dehri ol fiahenfleh-i kiflver-güflâ Hayrile me’lûfdur ol Hüsrev-i zîflân gibi Ehl-i beyt izz ü ikbâli dahi subh ü mesâ ‹flte seyret bu musaffâ çeflmeyi itdi revân Mâder-i Abdülhamîd fiehzâde-i cûd-i azmâ Sâl-i târîhin gelüb hâtif didi Rahmî an›n Mâder-i Abdülhamîd fiehzade’ye k›ld› mâ 1141 (1728)

1163 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

gi için fierefâbâd Saray› ve Fatma Sultan - ‹b- rahim Pafla Suyu maddesine bak›n›z.

Saray›n, çeflmelerin ve saray bahçesindeki bü- yük havuzun suyu, Rum Mehmet Pafla Camii karfl›s›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile fiemsi Pafla Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulu- nan ve bugün de mevcut olan, büyük su depo- sundan temin ediliyordu.

fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤lu olup 2 Ocak 1717 tarihinde do¤mufl ve 2 Ocak 1756 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Ca- mi Türbesi’ndedir. fiehzade Bayezid Çeflmesi ve çevresi Bu çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Annesi aynen al›nm›flt›r ki, o da fludur: Mihriflah Sultan’d›r. Zehi fiehzade-i âlî-güher Sultan Mehmed kim Çeflmenin yeri, Abdülkadir Erdo¤an Bey’in Firâz-› melce-i ikbâli berter necm-i ferkadden neflretti¤i Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan Ki ana necl-i Ahmed Han ki edâma’llahu iclâle ikinci kol çeflmeleri aras›nda gösterilmifltir. Cihân sîr-âb-› feyz olmakda ol hâkan-› emcedden Bu zîba çeflmesâr-› pâki ihyâ itdi kim herkes Kaynaklar: (Gezi Notu) (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Di- Ola tâ hisse-mend eltâf-› Sultan-mü’ebbedden van›, s. 208) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45) Hofl aynü’l-hayât-› cânfezâ kim âb-› flîrînden (Abdülkadir Erdo¤an, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnograf- Dima¤-› teflnegâna lezzet-i kand-› teberzedden ya Der. Say›:IV 1940) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Katalo- Demifl bu Abdi-i Dâî zümre-i atflâna târîhin ¤u, s. 303) Gel iç âb-› hayât› çeflme-i Sultan Mehmed’den 1141 (1728)

Kitâbe yazar› Abdî Efendi, Bab›ali’den yetiflti. fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹ Mühürdarl›k ve reisülküttapl›k yapt›. Damat ‹brahim Pafla ve Koca Rag›b Pafla’dan himaye eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve eski gördü. 1178 (1764) tarihinde vefat etti. ÇAnadolu Kulübü binas›, yeni Hava Üssü Lokali’nin sol taraf›nda bulunan fierefâbâd Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45) Kasr› bahçe duvar›n›n sa¤ taraf›nda ve bu du- (Türk Dili ve Ed. Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 1/71, 3/410 vara bitiflik olarak yap›lm›flt›. Yan taraf›nda Abdi Efendi) fiehzade Süleyman’›n ayn› tarihte yap›lan çefl- mesi vard›. Bu iki çeflme aras›nda ise, fierefâ- bâd Kasr›’n›n kap›s› mevcuttu. fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ Birbirine pek yak›n yapt›r›lan ve bugün mev- ÇEfiMES‹ cut olmayan bu çeflmelerin resimlerini, Abdül- kadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i ve asl› Türk ve u çeflme, bugün mevcut de¤ildir. Ayvansa- ‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3711/3336 numara- Brayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih da kay›tl› bulunan, 18 metre uzunlu¤undaki adl› eserinde, bu çeflmenin “Tenbeller Mescidi ‹brahim Pafla vakf›ndan olan Üsküdar Su Yolu yak›n›nda” oldu¤unu belirtmifltir. Tembel Ha- Haritas›’nda görmekteyiz. c› Mehmet Efendi Mescidi ise, bugünkü Selim A¤a Kütüphanesi’nin yan›ndaki Selim A¤a ‹l- Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu kemerli kö¤retim Okulu’nun yerinde idi. Çeflme muh- çeflmeler 1141 (1728-29) tarihinde fierefâbâd temelen bu mescidin karfl› köflesinde bulunu- Kasr› ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Daha genifl bil- yordu.

1164 Üsküdar Çeflmeleri

Yukar›da ad› geçen eserden al›nan kitâbe ay- menin arkas›nda büyük bir haznesi ve üzerin- nen fludur: de, saçakl› ve kiremit örtülü bir çat›s› vard›r. Kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunun Serçeflme-i lutf-i atâ flahenfleh-i dâd-azmâ üzerinde ise dört sat›r halinde, sekiz m›sral› flu Z›ll-› Cenâb-› Kibriyâ Han Ahmed kiflver-sitân kitâbe bulunmaktad›r: Bu çeflmeyi dahi zehi pâkîze bünyâd eyledi Sultan Mehmed mâderi ol bânû-y› iffet-niflân Menba’-› cûd u sehâ fiehzade Sultan Mustafa Hakkâ ki ayn-› dil-küflâ âb› lâtif ü gamzida Kim odur necl-i necîb-i hüsrev-i kiflver-sitân Zerkefcesi olsa revâ mihr-i münîr-i âsumân Hasbeten lillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyâd idüb Yârab o bânû-y› güzîn devletle yâr olsun hemîn ‹tdi icrâ âleme âb-› zülâli râygân ‹tsün hatâyâdan emîn her-dem Hudâ-y› müste’an Ezber itsün su gibi evrâd›n flehzadenin Nûfl eyleyüb âb›n didi Rahmî an›n târîhini Bu musaffâ çeflmeden nûfl eyleyen dilteflnegân Sultan Mehmed Validesi Zemzemi itdi revân Bir güzel m›sra didim Rahmî ana tarih içün 1141 ‹ç bu âb-› nâb› Sultan Mustafa itdi revân 1141 (1728-29) fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤lu- dur. Fakat, III. Ahmet’in fiehzade Mehmet Kitâbe, fiair Rahmî taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. isimli dört o¤lu olmufltur. ‹lki 1703’te, ikincisi 1706’da, üçüncüsü 1713’te vefat etmifltir. Dör- Çeflmenin bânisi Sultan III. Ahmet’tir. O¤lu düncü fiehzade Mehmet ise, 1717 tarihinde fiehzade Mustafa ad›na yapt›rm›flt›r. Bu tarihte do¤mufl ve 2 Ocak 1756’da vefat etmifltir. Kab- flehzade on yafl›nda idi. Annesi Mihriflah Sul- ri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çeflme, bu so- tan’d›r. 28 Ocak 1717’de do¤mufl, 30 Ekim nuncu flehzadenin annesi taraf›ndan 1141 1757’de ve k›rk yafl›nda oldu¤u halde tahta (1728-29) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin ç›km›flt›r. Osmanl› Devleti’nin 26. padiflah›d›r. yap›m› s›ras›nda flehzade 11 yafl›nda bulunu- 21 Ocak 1774 tarihinde vefat ederek, Lâleli yordu. Annesinin ismi belli de¤ildir. Camii yan›ndaki türbesine gömülmüfltür.

fiehzade Mehmet, herkesle ünsiyet peyda Çeflmenin yan› bafl›ndaki “büyük su terazi- eden, iyi geçinen, uysal çok do¤ru ve dostuna si”nden eser kalmam›flt›r. sad›k bir kimse oldu¤u için, 39 yafl›nda vefat etti¤inde nâfl›n›, befl bin kiflinin takip etti¤i ri- Kaynaklar: (Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/135) (Ay- vayet olunur. vansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 44) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 62-63) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 91) (Divan-› Rah- fiehzade Mustafa Çeflme, 1920-22 tarihlerinde istimlak edilerek mî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 26 ve No. Çeflmesi. yeri yola gitmifltir. Bu çeflmenin az ilerisinde, 2007) Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Kassam Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köfle- sinde, bir su terazisi vard› ki, Sadrazam ‹bra- him Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fazla yük- sek olmayan bu klâsik su terazisi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak infla edilmifltir. Terazi, 1988 tarihinde belediyece y›kt›r›ld›.

Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 48-49) (Sicill-i Osmâ- nî, 1/71) (Divan-› Rahmî, Varak 30)

fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹

eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerin- Çdedir.

Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik üslûplu çefl-

1165 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fiEHZADE NUMAN ÇEfiMES‹

ayrettin Çavufl Mahallesi’nde, Beygirciler HSoka¤› ile Ferah Soka¤›’n›n birleflti¤i yer- dedir. Sa¤ taraf›nda Hayrettin Çavufl Camii arsas› ve türbesi; sol taraf›nda ahflap, büyük, iki katl› Hac› Bedel K›z Mektebi ve tam karfl›s›n- da ve köflede meflhur Tulûat Sanatkâr› ‹smail Dümbüllü’nün do¤du¤u ev bulunuyordu.

fiehzade Numan Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâsik çeflme, Çeflmesi ve çevresi yak›n tarihlerde çimento ile s›vand›¤›ndan fleklini kaybetmifltir. Kafl kemerinin iki yan›n- da birer rozet ve bunlar›n üzerinde ise dört sa- Kitâbe fiair Rahmî Efendi taraf›ndan söylen- t›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe mifltir. Kendisi için fiehzade Seyfeddin Çeflme- bulunmaktad›r: si bahsine bak›n›z.

Lûtf-i Hakk flevketlu Sultan Ahmed’in efzun ide fiehzade Numan, 22 fiubat 1723’te do¤mufltur. Âb-› rûy-› devletin iclâl-i baht-› muhkemin fiair Nedim bu do¤um dolay›s›yla 15 beyitlik Her birin sad gûne asâra muvaffak eyledi bir kaside yazm›flt›r ki, tarih beyti fludur: Hayra teflvik eyleyüb flehzadegân-› ekremin Yapd›rub bu ayn-› ser-flar ü musaffa-meflrebi Dedi flevk ile Nedima kulu tarihin an›n ‹dicek flehre revan âb-› halâvet mukdimin Geldi izzetle bu dem âleme Sultan Nu’man Teflnegân-› aleme Rahmî didi tarihini 1135 Çeflme-i flehzade Nu’man’›n al iç gel Zemzemin 1141 (1728-29) 29 Aral›k 1764’te ve 41 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömül- müfltür. fiehzade Numan Çeflmesi. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2, s. 318) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› 2/678 Y›l:1950) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 48) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 101) (Si- cill-i Osmânî, 1/85) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 27) (Gezi Notu)

fiehzade Numan Çeflmesi kitabesi. fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹

eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerin- Çde ve Kaptan Pafla Camii’nin bu soka¤a aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r.

Klâsik üslûpta ve kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri üzerinde ve iki yanda iki ro- zet ve bunlar›n üzerinde de fiair Rahmî’nin ha- z›rlad›¤› iki sat›r halinde, oniki m›sral› flu kitâ- be bulunmaktad›r:

H›div-i bahr u ber Sultan Ahmed Han-Gâzi kim Odur flahenfleh-i Keyhüsrevan-› ma’delet-âyîn Yapub her kûflesinde bir musaffa çeflme-i dilcû Bu flehri itdi sirab ol fleh pür haflmet ü temkîn

1166 Üsküdar Çeflmeleri

krokide gösterilen yerde idi. Bu tarihte, Topta- fl› Bulvar› aç›l›rken Eski Toptafl› Caddesi üze- rindeki dükkânlar›n buraya nakli için yapt›r›- lan çarfl› münasebetiyle y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi de betondan yap›lan flimdiki çeflme üzerine ko- nulmufltur. Kaptanpafla Camii alt Eski çeflme klâsik olup kesme tafltan yap›lm›fl- kap›s› yan›ndaki t›. Arkas›nda tonoz daml› büyük bir haznesi fiehzade Seyfeddin vard›. Mermer küçük ayna tafl› üzerinde kafl Çeflmesi. kemeri ve bunun üzerinde ise befl sat›r halin- O flah›n kaidatü’l-beyt-i ikbali dahi hakka de haz›rlanm›fl on m›sral› flu kitâbe bulunu- Cihan› itdiler hayrat-› bi-ta’dad ile tezyîn yordu: Bu çeflmesar› dahi ümm-i Seyfeddin fiehzade Bina idüb atafl›n sûz u tâb›n eyledi teskîn H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› adil kim Hudâ hem an› hem flehzadesin hem hüsrev-i dehri Suyun buldu zeman-› devletinde gül-riyaz-› dîn Cihan durdukça mahfuz eylesün afatdan, âmîn Sürur ü flevke flehr-ayin idüb eyyam-› adlinde Didim bir m›sra’-› dilcû ile Rahmî ana tarih Su dibasiyle güya Üsküdar’› eyledi tezyîn Al iç su k›ld› icra mader-i Sultan Seyfeddîn Zülâl-i çeflme-i fiehzade Seyfüddin ile hakka Sene 1141 (1728-29) Hayat-› taze buld› flimdi bu ma’mure-i dirîn Hem o flehzadenin hem padiflah-› âlemin Mevlâ Bu kitâbe k›r›lm›fl olup çeflme de yar›s›na kadar Safa-y› meflrebin h›fz eylesün ekdardan, âmîn topra¤a gömülmüfltür. Atafl-› nase iflrab eyledim tarihin ey Rahmî Ne a’lâ çeflme âbâd eyledi fiehzade Seyfüddin Çeflmeyi flehzadenin annesi Mihriflah Kad›n, 1141 (1728-29) o¤lu ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Seyfeddin, 3 fiubat 1728 tarihinde do¤mufl ve 1145 (1732- Kitâbe, fiair vak’anüvis Rahmî Mustafa Efendi 33)’te vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbe- taraf›ndan yaz›lm›flt›r. 1160 (1747)’de ‹ran’a si’ndedir. fiehzade Seyfeddin ad›na babas› III. sefir tayin edilen Ahmet Pafla’n›n yan›nda ol- Ahmet, Çavufldere Caddesi’nde bir çeflme da- du¤u halde 28 Ocak 1747 günü Üsküdar’dan ha yapt›rm›flt›r. Bu çeflme için afla¤›da di¤er hareketle ‹ran’a gidip geldi¤i için mükemmel çeflmesi bahsine bak›n›z. bir Seferetname-i ‹ran kaleme alm›flt›r. 1164 (1750-51)’de vebadan vefat ederek Edirnekap› fiehzade Seyfeddin’in annesi Mihriflah Ka- Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. d›n’d›r. Mihriflah Kad›n’›n kabri ‹stanbul Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan o¤lu Seyfeddin ad›na yapt›r›lm›flt›r. fieyzade Sey- Mihriflah Kad›n Çeflmesi bahsine bak›n›z. feddin için yukar›da di¤er çeflmesi bahsine ba- k›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (A. Giz, III. Ahmed’in O¤ullar›, Tarih Dünyas›, 1950. 2/678) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Ça- buk, s. 46-47) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/110) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 90) (Divan-› Rahmî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 85)

fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹

avufldere Caddesi ile Evliya Hoca Soka- Ǥ›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köfle- Çavufldere’de sindedir. Sol gerisinde eski ahflap, cumbal› bü- fiehzade Seyfeddin yük bir ev vard›. Çeflme, 1958 tarihine kadar Çeflmesi.

1167 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ve kitâbesi k›r›lm›flt›r. Yak›n tarihe kadar üze- fiehzade Seyfeddin rinde ahflap bir ev vard›. Kemerinin üzerinde Çeflmesi vaziyet fiair Mustafa Rahmî Efendi’nin alt› sat›r halin- krokisi. de haz›rlad›¤› oniki m›sral› flu kitâbe bulun- maktad›r:

Fahr-i selâtin-i cihan âb-› rûy-› Osmaniyan fiehinflah kiflver-sitan Han Ahmed-i vâlâ cenâb Ol hüsrev-i ruflen-güher-i dünyaya virdi zib ü fer ‹tdi cihan› serteser hayrat ile pür âb-› nâb Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/314) (M. Evlad ü ensabiyle hep sa’y-i müberrat eyleyüb Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/122) (F. R. Unat, Osmanl› Olmakda cari su gibi devrinde her-kâr sevâb Sefirleri ve Sefaretnameleri, Fihrist, Rahmî md.) (Mir’at-i ‹s- Sultan Süleyman’›n dahi ümm-i mekârim-perveri tanbul, s. 120) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dün- Âbâd idüb bu çeflmeyi k›ld› atafl› kâm-yâb yas› 1950, 2 /678) (Sicill-i Osmânî, 1/45,82-83 ve 2/376) Ya Rab bu dilcû çeflmesar oldukça böyle hofl-güvar (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222-269) Devletle olsun ber-karar ol banu-yi iffet-me’âb (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/109) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Bu m›sra’-i bâlâ ile Rahmîya didi tarihin Sular›, s. 90) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Sultan Süleyman Validesi itdi icra âb-› nâb Derin - V. Çabuk, s. 47) (Rahmî Divan›, Varak 85) 1141 (1728-29)

fiair Rahmî Efendi için fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ fiehzade Süleyman, 29 Cemaziyelâhir 1122 elâmi Ali Efendi Caddesi ile Küçük Sarma- (25 A¤ustos 1710)’da do¤mufl ve 23 Cemaziye- Sfl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n lâhir 1145 (11 Ekim 1732)’de, 21 yafl›nda bu- sa¤ köflesindedir. lundu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stan- bul’da Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çok çal›fl- Klâsik üslûpta, kesme tafltan yapt›r›lan çeflme kan ve ak›ll› oldu¤u söylenir. Ana baba bir çok harapt›r. Yar›s›na kadar topra¤a gömülmüfl kardefli Sultan III. Mustafa, Ayazma Camii’ni

fiehzade Süleyman Çeflmesi kitabesi.

ayn› senede vefat eden annesi Mihriflah Sultan ile bu kardeflinin ruhlar› için yapt›rm›flt›r. Ba- bas› Sultan III. Ahmet’tir. 1132 fievvalinde (A¤ustos 1720) kardeflleri fiehzade Mehmet, Mustafa ve Bayezid ile birlikte sünnet edildi- ler.

Üsküdar’da fiehzade Süleyman ad›na yap›lm›fl bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›- n›z. fiehzade Süleyman Çeflmesi. Çeflme, 1987 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce

1168 Üsküdar Çeflmeleri tamir ettirilerek yükseltilmifltir. fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹

Kaynaklar: (M. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Si- eflme, Sar›gazi Köyü’nde ve bugün mevcut cill-i Osmânî, 1/44, 83 fiehzade Süleyman ve Mihriflah Ka- Çolmayan eski camiin karfl›s›ndaki mey- d›n) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 53-54) (Mir’at-i danda idi. Yan›nda, Bizans sütun bafll›¤›ndan ‹stanbul, s. 137) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim bozma bir dibek tafl› vard›. Kimdi, s. 222-272) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/326) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 81) (Kâz›m 1950 tarihlerinde y›k›lan çeflmenin kitâbesi ve Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 102) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, mermer tafllar› Sar› Kad›zâde fieyh Mustafa 2/121) (Divan-› Rahmî, Varak 30) Dede Türbesi’nin yan›na nakledilmifltir. Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan 12 m›sral› kitâ- besi ayna tafl› üzerine yaz›lm›flt›r ki fludur:

fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ Çeflme-i pak-i Hazinedar Usta kim an› Böyle hayrata muvaffak k›ld› Rabb-i zü’l-Celâl eflme, fiemsipafla Meydan›’ndaki fierefâ- Ol r›za-› Hakk içün ruh-› ‹mameyn aflk›na Çbâd Kasr›’n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe duva- Saye-i fiahanede itdi bu yolda sarf-› mal r›n›n dibinde ve bahçe kap›s›n›n yan›nda idi. Sar›gazi Karyesi’n ihya vü hoflnud eyledi Yaklafl›k olarak bugünkü Atatürk Heykeli’nin K›ld› icra böyle bir âb-› hayat-› bî-misal biraz önünde bulunuyordu. Âlemin dilteflnesin bi’l-cümle sirab itdi kim Tâ be-mahfler hayrile yad eylemekde ehl-i hal fiehzade Mehmet Çeflmesi bahsine bak›n›z. fiehr-i yar-› âlemin Hakk eyliye ömrün mezîd fiems-i ikbaline hiç göstermiye rûy-› zevâl Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl› Hüseyin Efen- Teflnegâne Fevziya tarih-i cevher söyle kim di’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›n- Çeflme-i fievk-Nihal Usta’dan içsün bir zülâl m›flt›r: 1275 (1858)

Çeflmesar-› ma’delet fievketlu Sultan Ahmed’in Alt kaidesi ve iki yan sütunu yerdedir. Nasb-› ayn› a’zam-› flehzadegân-› ekremi Menba’-› rüfld ü zekâ Sultan Süleyman kim müdam Kitâbe yazar› fiair Fevzi Efendi, Sultan Abdül- Celb içün flahenfleh dehre du’a-y› âlemi hamit 1876-1909 saltanat›n›n sonlar›nda vefat fiimdi bu nev çeflme-i mâ’il-hayat-› safdan etmifltir. Ruh-› ‹skender n’ola eylerse kesb-i hurremi Hem fleh-i dehrin hem ol flehzade-i azâdenin Çeflme, Sultan Abdülmecit (1839-1861)’in sa- Lûtf-› Hakk olsun hemifle yar-› gâr-› hemdemi ray ustalar›ndan fievknihal taraf›ndan yapt›r›l- Gelse bir leb-teflne Rahmî lüle dir tarih için m›flt›r. fievknihal Usta, 24 Rebiyülevvel 1277 Al için Sultan Süleyman itdi icra Zemzemi (10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Kab- 1141 (1728-29) ri ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi sebi- linin sol taraf›ndaki birinci lâhittir. Kitâbesi fiehzade Süleyman, Sultan III. Ahmet’in o¤lu- dur. 25 A¤ustos 1710 tarihinde do¤mufl ve 11 Ekim 1732 tarihinde, 21 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Tür- besi’ndedir.

fiehzade Süleyman’›n Üsküdar’da yapt›rm›fl ol- du¤u bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 49-50) (Sicill-i Osmâ- nî, 1/44) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Divan-› Rahmî, Varak 26) fievknihal Usta Çeflmesi kitabesi.

1169 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

“Harem-i Saray-› Hümâyun’da s›dk ü hulûs ile “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” i’fay› hüsn-ü hidmet” diye bafllamakta ve “ha- zinedar usta’l›k makam-› vâlâ”s›n› elde etti¤i ayet-i kerimesi yaz›l›d›r. ve “hüsn-i i’mar” a teflebbüs ederek “sâhibu’l- hayrat” oldu¤u belirtilerek son bulmaktad›r. Çeflmenin hemen arkas›nda, Üsküdar kültür hayat›na çok de¤erli hizmetleri geçmifl olan ve Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/448- bugünkü ‘Halil Rüfltü ‹lkö¤retim Okulu’nun ku- 450,480) (Sicill-i Osmânî, 1/46, 4/29) (Ç. Uluçay, Padi- rucusu bulunan, Halil Bey’in etraf› demir par- flahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 141-142) (G. Oransay, Os- makl›k ile çevrili kabri bulunmaktad›r. Arslan manl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 280) A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Nâz›m Bey, Arslan A¤a Çeflmesi su yolunun güzergâh›n› anlat›rken bu suyun, Sultante- fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹ pe’deki Arslan A¤a çeflmelerinden ve fieyh Camii Çesmesi’nden akmakta oldu¤unu be- eflme, fieyh Camii’nin Selman-i Pak Cad- lirtmifltir. Bu durumda çeflme Arslan A¤a tara- Çdesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›n- f›ndan yapt›r›lm›flt›r. A¤a, 1060 (1650) tari- dad›r. hinde vefat etmifltir. Kabri, fieyh Camii hazîre- sindedir. Bir mihrab› and›ran çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Üzerinde, küre fleklinde bir Kaynaklar: (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremanetine Evkaftan tepelik bulunmaktad›r. Önünde hayvan sula- Devrolunan Sular, s. 42) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 139) maya yarayan iki mermer yalak vard›r.

Çeflmenin aln›nda sülüs yaz› ile: fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹ elâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde ve Fat- Sma Hatun Camii karfl›s›ndad›r. Sol taraf›n- daki Tekkeiçi Soka¤›’n›n ad›, Kâtibim Aziz Efendi olarak de¤ifltirilmifltir. Biraz ileride, ay- n› cadde üzerindeki Feyzullah Efendi’nin Hin- du Tekkesi’nden eser kalmam›flt›r. Türbesi mevcuttur. Camiin karfl› köflesinde ise bir kah- ve vard›r. Bunun eski bir Yeniçeri Kahvesi ol- du¤u söylenir.

Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda tama- men kesme tafltan yapt›r›lan bu tak görünü- mündeki çeflmenin ayna tafl› kabartma flekil- lerle süslenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu kitâbe vard›r:

Âb-› rûy-› evliya gavs-i zemân Zübde-i halâl remz-i müflkilât Kutb-› devran sahib-i ilm-i ledünn fieyh Selâmi Hazreti ol pâk zât Old› hakka yapd›rub bu çeflme-i Feyz-bahfl-› teflnegân-› kâinât Didi tarihin fiu’urî flevk ile Akd› hâlâ çeflme-i aynu’l-hayvat Sene 1088 (1677) fieyh Camii Çeflmesi

1170 Üsküdar Çeflmeleri

Kitâbe dört sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Her Çeflme, Ruyidil Hatun’un ruhu için 20 Eylül iki m›sra bir çerçeve içine al›nm›flt›r. Mir’at-i 1784’te tamir ettirilmifltir. fieyh Selami Ali ‹stanbul yazar›, m›sralar› yazarken, çerçeve Efendi Çeflmesi’nin içindekileri üst alt olarak okumufl ve bir s›ra Bu kitâbenin alt›nda 1176 (1762-63) tarihli güzel bir hatla yaz›lan takip etmemifltir. bir kitâbe daha vard›r. Bunun çeflme ile bir alâ- kitabesi. kas› yoktur. Karfl›s›ndaki Fatma Hatun Ca- Çeflme, büyük mutasavv›f fieyh Selâmi Ali mii’ne aittir. Bu cami bahsine bak›n›z. Efendi taraf›ndan, çeflmenin arka taraf›na dü- fieyh Selâmi Ali flen Tekkeiçi Soka¤› üzerinde ve ilerideki ken- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, Es’ad Efendi Kütüp. Efendi Çeflmesi. di ad› ile an›lan Celvetî Tekkesi ile beraber ay- nr. 1375, s. 92/b) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/396) n› zamanda yapt›r›lm›flt›r. (Mir’at-i ‹stanbul, s. 145) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5578) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/278) (Dr. Veli Kitâbe, Halepli fiuurî Hasan Çelebi taraf›ndan Behçet Kurdo¤lu, fiair Tabibler, s. 167) (Sicill-i Osmânî, haz›rlanm›flt›r. Maliye Dairesi Halifesi (Kalem 3/151) (Sâlim Tezkiresi, s. 382) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, Kâtibi) iken 1105 (1693)’te vefat etmifltir. Ay- s. 85) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 61) vansarayl› Hüseyin Efendi, Vefeyât’›nda Üskü- dar’da gömülü oldu¤unu söylemektedir. Eserle- rinin aras›nda en meflhuru büyük lûgâtidir. Müretteb divan› vard›r. fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET fieyh Selâmi Ali BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹ Efendi Çeflmesi’nin Çeflmenin kemeri alt›nda iki kitâbe daha bu- yak›ndan görünüflü. lunmaktad›r. Üstteki kitâbe bir tamir kitâbesi eflme, sebil, hazne ve hazîreden oluflan bu olup fludur: Çmanzume, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve bu caddenin eski Ba¤larbafl› yeni Kartalba- fieyh Selâmi Ali Bu çeflmeyi ta’mire sebeb Saray-› Hümâyunda ba Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Karfl› köfle- Efendi Çeflmesi ve Merhume Ruy›dil Hatun’un ruhiçün sinde, Kartalbaba Tekkesi Mescidi ve hazîresi çevresi. El-Fatiha Sene 1198 fî 5 Ra. bulunmaktad›r.

1171 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

zîre kap›s›n›n sa¤ taraf›ndaki çok büyük hazne- den gelmektedir. Hazne, tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan yap›lm›fl olup tonoz daml›d›r. 1930 tarihinde yeni harflere çevrilen Vak›f Defteri’nde, Pazarbafl› Mahallesi’nde, Nuhku- yusu Caddesi üzerinde, Raif ‹smail Pafla’n›n bir çeflmesi oldu¤u görülmektedir.

Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Vefeyât adl› ese- rinde de “icra etti¤i çeflmesi civar›nda defn olunmufltur” diyerek bu çeflmenin varl›¤›na iflaret etmifltir.

Arif Hikmet Beyefendi, kendi çeflmesini, za- manla harap olan bu çeflme yerine yapt›rm›fl olmal›d›r.

Raif ‹smail Pafla, 1199 Cemaziyelevvelinde (Mart 1785) Lefkofle’de idam edilmifl ve ‹stan- fieyhülislâm Arif bul’a getirilen bafl›, bu çeflmenin arkas›ndaki Hikmet Beyefendi hazîreye gömülmüfltür. Kallavîli flâhidesi mev- Çeflmesi. cuttur. Arif Hikmet Beyefendi’nin büyük ba- bas›d›r. Çeflme, sebil gibi som mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›n›n iki yan› oluklu sütun kabartmal›- Arif Hikmet Beyefendi, 19. Yüzy›l alim ve fla- d›r. Bu tafl›n üzerine, zarif, döküntülü kabart- irlerinden olup Osmanl› Devleti’nin 105. fiey- ma perde motifi yap›lm›fl ve al›nl›¤›na, içinde hülislâm›d›r. 1786’da ‹stanbul’da do¤mufl ve Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› bulunan bir ma- bir çok görevlerde bulunduktan sonra, 21 Ha- dalyon yerlefltirilmifltir. Fakat tu¤ra sonradan ziran 1846’da fleyhülislâm olmufltur. Babas›, I- kaz›nm›flt›r. Önündeki mermer yala¤›, yol sevi- II. Selim’in kazaskerlerinden ‹brahim ‹smet yesi düflürüldü¤ünden yüksekte kalm›flt›r. Se- Efendi’dir. ‹lmiye mesle¤inin en yüksek maka- bili gibi bunun da kitâbesi yoktur. m›nda yedi buçuk y›l kalan Arif Hikmet Beye- fendi, 21 Mart 1854’te azledilmifltir. Meflîhat Gerek çeflmenin ve gerekse sebilin suyu, Kar- makam›nda bulundu¤u s›rada devlet taraf›n- tal Baba Soka¤›’na aç›lan iki kanatl› ahflap ha- dan verilen Rumelihisar›’ndaki yal›da, 1246

fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Çeflmesi ve çevresi.

1172 Üsküdar Çeflmeleri

(1830)’da Nakibü’l-eflrafl›k’tan ayr›ld›¤› za- Hemen arkas›nda ahflap tek katl› Sultantepe man da, babas›ndan intikal eden Kuzguncuk Karakol Binas› bulunmaktad›r. ile Üsküdar aras›ndaki yal›y› satm›fl bulundu- ¤undan, Üsküdar’da Eski Hamam civar›nda, Kesme tafltan yap›lm›fl olup bir namazgâh çefl- Eflref Saat Soka¤› üzerindeki konakta oturmufl mesidir. Arkas›ndaki, etraf› kesme tafl set du- ve burada 16 fiaban 1275 (21 Mart 1859) tari- varl› namazgâhtan ve k›ble tafl›ndan eser kal- hinde vefat etmifltir. Bu konak sonradan Sad- mam›flt›r. razam Mahmut fievket Pafla’n›n uhdesine geç- mifltir. Klâsik üslûptaki bu çeflmenin kitâbesi yoktur. Çat›s› harpufltal›d›r. Babas›n›n, küçük Selimiye Tekkesi fleyhi Ni- metullah Efendi’den el alarak Nakflibendî Ta- Said Efendi’nin babas› fieyhülislâm Mirzazâde rikati’ne girdi¤i ve kendisinin de bu tarikate Mehmet Efendi’nin biraz ileride ve ayn› cadde ba¤l› oldu¤u söylenir. Lâhdi, çeflme arkas›nda- üzerinde bir camii ve kütüphanesi vard›r. ki hazîrededir. Bu hazîre bahsine bak›n›z. Mehmet Said Efendi Namazgâh› ve Mirzazâde Camii bahislerine bak›n›z. Bir ahlâk ve fazilet örne¤i olan bu zat›n Medi- ne’de, 7000 ciltlik k›ymetli bir kütüphanesi ‹smi darb›mesel olan meflhur attar Faik Bey’in vard›r ki, bugün de mevcuttur. Kütüphane evi Servilik Caddesi ile Hac› Hesna Camii So- masraflar›n›n karfl›lanmas› için yapt›rd›¤› ‹ca- ka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunuyordu. Attar diye Da¤ Hamam› bahsine bak›n›z. (Aktar) Ahmet Bey’in damad› idi. Dükkân›, Mimar Sinan Çarfl›s› ile Davut Pafla Camii ara- Çeflme ve sebilin hangi tarihte yap›ld›¤› belli s›nda ve Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde de¤ildir. Hadîka yazar›n›n beyan›na göre çefl- idi. me, Raif ‹smail Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. ‹smail Pafla, 1199 (1785) Mart›nda vefat etti- De¤erli kad›n flairlerimizden, fieyhülislâm Ebu ¤ine göre çeflmeyi 1775 tarihlerinde, reisülküt- ‹shakzâde Fitnat Zübeyde Han›m (öl. tapl›¤› s›ras›nda infla ettirmifl olmal›d›r. 1194/1780, Eyüp Sultan) bu çeflmenin yap›l›fl›- na flu manzumeyi söylemifltir. Belki de bu, ki- Bu durumda çeflmeyi, ‹smail Pafla’n›n torunu tâbe olarak çeflmenin üzerinde idi: olan Arif Hikmet Beyefendi daha sonra flimdi- ki flekliyle yeniden yapt›rm›fl ve bir de sebil ilâ- ve etmifltir.

Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 636) (Arif Hikmet Bey, ‹stanbul Ans. 2/1005) (Fevziye Abdullah, Arif Hikmet Bey, ‹slâm Ans. 1/564) (Ali R›za-Mehmed Galib, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/29) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/34) (Ayvansarayî, Vefeyât. Haz. F. Derin ‹s- tanbul 1978, s. 43-44) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/249) (5.1 Vak›f Defteri No. 1509. Defter 1930’da yeni harflere çevrilmifltir) (Sicill-i Osmânî, 1/370)

fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ Sultantepe’de eflme, Sultantepe’de, Servilik Caddesi ile fieyhülislam Çfiemsi Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde Mirzazâde Said ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Efendi Çeflmesi.

1173 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹

eflme, fevkânî olan fiüca’ Ahmed Pafla ÇMescidi’nin alt›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bu mescit bahsine bak›n›z. ‹htimal çeflme 1151 (1738) tarihinde yap›lm›flt›r. Çefl- menin, eski Posta Yolu, flimdiki Bülbüldere- Ba¤larbafl› Caddesi üzerinde, Kuruçeflme-F›st›- ka¤ac› aras›nda bir su terazisi vard›.

Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/60) (N. Nirven, fieyhülislam Devrolunan Sular, ‹stanbul 1341, s. 62) Mirzazâde Mehmed Said Efendi Çeflmesi ve çevresi. TAfiLI ÇEfiME Muhit-i cûd-› himmet âb-› rûy-› mülket ü millet Cenâb-› Hazret-i Müfti-i devrân sadr-› âli-câh eflme, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu üzerin- Semiyy Fahr-i âlem necl-i pâk Mirzazâde Çde ve Hac› Hesna Hatun Kuyu Soka¤›’n›n Gülistân-› cihân sirâb-› cûy-› lûtfudur her-gâh sol köflesinde idi. C›vâr-› câmi’inde vâlid-i ziflân›n k›ld› Revan bu âb-› sâf-› cânfezây› hasbeten-lillâh Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin karfl› kö- Bu zîba çeflme-i pâkize-i dil-cû nev tarha flesinde, halk›n “Yeflil Bafl Türbe” diye and›¤›, fiuâ-i mihr-i lûle kefçe-i sim olsa lây›k mâh Börekçi Mustafa A¤a Türbesi ve bu türbenin Hudâ zât-› keremkâr›n hatâdan eyleyüb mahfûz hemen gerisinde Haydar Dede Tekkesi, arka Derinden daimâ dûr olm›ya ikbâl ü izz ü câh taraf›nda ise, Bülbüldere Bostan› bulunuyordu. Mükâfât eyleyüb rûz-› cezâ saky ide Kevserle Bunun gibi nice hayrâta tevfik eyliye Allah Hangi tarihte, kimin taraf›ndan yap›ld›¤› bi- Zebân-› lûle söyler Fitnat’a atflana târihin linmeyen bu çeflme ile eski ad› Halim A¤a Bu dil-cû çeflmeden âb-› hayât iç fî-sebîlillâh olan flimdiki Abdülfeyyaz Soka¤›’n›n önünde 1183 (1770) “Halim A¤a Köprüsü” vard›. Köprünün etra- f›nda, dört güzel kahve bulunuyordu. Çeflme sahibi, Mehmet Said Efendi, fieyhülis- lâm Mirzazâde Mehmet Efendi ile fieyhülislâm Çeflme, Üsküdar-K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›r- Feyzullah Efendi’nin k›z›n›n o¤ludur. 1122 ken 1910 tarihlerinde y›kt›r›lm›fl ve Bülbülde- (1710)’da do¤du. 1139 (1726)’da müderris ol- resi’nin üstü kapat›larak, köprü de ortadan du. Sonra bir tak›m ilmiye rütbelerini ald›. kalkm›flt›r. 1183 Zilkadesinin beflinde (1 Mart 1770)’te fieyhülislâm oldu. 1187 Cemaziyelâhirinin be- Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Konyal›, flinde (24 A¤ustos 1173) istifa edip Sultante- Üsküdar Tarihi, 1/58) pesi’ndeki kona¤›nda inzivaya çekildi. Fa- tih’teki k›fll›k kona¤›nda ve 1188 Zilkadesinin 18’inde (20 Ocak 1775) vefat etti. Kabri, Üs- küdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’- TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹ da, T›bbiye Caddesi ile Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve mezarl›k duvar›ndan biraz ski Taz›c›lar Oca¤›’n›n avlusunda idi. Etra- içeridedir. Ef›ndaki binalar ve cami y›k›lm›fl yaln›z meydan çeflmesi kalm›flt›r. Kare plânl› bu bü- “Zay›f, fâz›l, do¤ru, nazik ve vakur bir zat idi. yük çeflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir Ömrü hastal›k ve dertlerle geçmifl, hele yafll›l›- Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Sa¤l›k Okulu (Ve- ¤›nda vücudu hastal›k mecmuas› haline gel- teriner Fakültesi) veya eski Baytar Mektebi ile miflti. Vefat›nda 64 yafl›nda idi.” Hasib Pafla (Zeki Bey) çeflmesinin karfl›s›nda- d›r. Yolun karfl›s›nda, köflede Nevnihal Han›m Kaynaklar: (Divan-› Fitnat. ‹st. 1286, s. 48) (Sicill-i Osmânî, 3/31) Namazgâh›, bunun karfl› köflesinde ise Pafla Ba-

1174 Üsküdar Çeflmeleri ba, Hac› Baba, Dede Pafla lâkaplar› ile an›lan Semenderân-› himmet-i nusret olsun ömr-i ser- Kapucubafl› Dede Mustafa A¤a’n›n ünlü k›r medle kahvesi vard›. Taz›c›lar ah›r›n›n sa¤ taraf›ndan Cihân›n flâh› Han Abdülmecîd ma’delet-pîrâ da Kavakl›dere akard›. Derenin iki yan›nda Suriydi esb-i taz›-i sahas›n hâtime elbet bostanlar vard›. Derenin üzerine bostanlar› Olub ahur›na sâyis iderdi çuldan istignâ ikiye ay›ran tafl bir köprü yap›lm›flt›. ‹smi ge- Na’l-ber dizgin itdirüb bu esb-i tünd-gerdûne çen eserler ile cami bahsine bak›n›z. Hârûnlukdan anide kurtarub râm eyledi hâlâ Bu nev-ahûr› inflâ itdi fermân-› Hümâyûn› Esb-i Taz› denilen cins atlar yetifltiren bu Süvârî-i hassa-i flâhânesi esban›na vâlâ ocak, Kanunî devrinde (1520-1566) kuruldu- Mahallinde yap›ld› hem becaya hem dil-fezâ oldu ¤una göre, çeflme bu zamandan kalmad›r ve Bu müstahkem bina bu flekl-i dilkefl tarz-› müstesnâ Mimar Sinan yap›s› olmal›d›r. Bu târîhi Lebibâ askeriye eyledim müjde Bu ›stabl-i metîni yapd› fiah Abdülmecîd ala Taz›c›lar ah›r›, 3050 kurufl sarf ile Mimar Ka- 1259 s›m A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Kas›m A¤a, Çinili Cami’nin mimar› olup, Kösem Kitâbenin manzumesi fiair Lebib Mehmet Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a’n›n vefat› üze- Efendi taraf›ndan söylenmifl ve Yesarîzâde rine Ekim 1651’de Valide Kethüdas› olmak is- Mustafa ‹zzet Efendi hatt› ile de yaz›lm›flt›r. Ki- temiflti. Devleti anarflinin elinden kurtarmak tâbe, Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki Taz›c›- için, Köprülü Mehmet Pafla’y› sadaret mevki- lar Ah›r›’n›n büyük kap›s› üzerinde iken bina- ine getirme¤e çal›flmas› hofl görülmeyerek Ye- n›n y›k›lmas› s›ras›nda, 1950 tarihinde bura- dikule Zindan›’na hapsedilmifl ve buradaki dan al›narak çeflmenin üzerine bugünkü yerine Kanl›kuyu’ya indirilmiflti. Devrinin zenginle- yerlefltirilmifltir. Kitâbenin ortas›ndaki Abdül- rinden say›lan Koca Kas›m A¤a elindeki servet mecit’in tu¤ras› sonradan kaz›nm›flt›r. al›nd›ktan sonra 1070 (1659-60) tarihlerinde vefat etmifltir. Kas›m A¤a Çeflmesi ile Kas›m Lebib Efendi 1788’de do¤mufl ve 20 fiaban Baba Türbesi bahislerine bak›n›z. 1284 (17 Aral›k 1867)’de vefat etmifltir. Kab- ri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde, Mihriflah Vali- 1640-1644 tarihleri aras›nda iki defa Mimar- de Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r. bafl› olan Kas›m A¤a, mimarl›ktan çok siyaset- Eserleri ahfad›ndan Mehmet fierif Pafla’da le u¤raflm›flt›r. Köprülü Mehmet Pafla’y› sadra- iken, efendinin eski dostu Pertev Pafla’n›n Kü- zam yapmak istemifl ve bu u¤urda hayat›n› da- çük Selimiye Camii avlusundaki kütüphanesi- hi tehlikeye atm›flt›r. Kanl›kuyu’ya sark›t›lma- ne konulmufl ve buradan da Fatih’teki Millet s› da bu yüzdendir. Burada iken korkudan has- Kütüphanesi’ne naklolunmufltur. Taz›c›lar Oca¤› talanm›fl ve bir akrep sokmas› neticesinde de Çeflmesi burnunun yar›s›n› kaybetmiflti. Sonra K›br›s’a Bu ilk kitâbenin alt›nda di¤er bir tamir kitâbe- sürülen Kas›m A¤a, Süleyman Pafla’n›n 19 A¤ustos 1655’te sadarete gelmesi üzerine, bir zamanlar kethüdal›¤›n› yapt›¤› Turhan Valide Sultan taraf›ndan af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve eski sayg›nl›¤›n› kazanm›flt›r. Gene siyaset hayat›na at›lan Kas›m A¤a, sonunda 15 Eylül 1656’da Köprülü’yü sadrazam yapma¤a muvaf- fak olmufl ve siyasetten çekilmifltir. ‹nanc›n›n ne kadar yerinde oldu¤u da sonraki y›llarda Köprülüler’in icraat› ile ortaya ç›km›flt›r. Sad- razam Zurnazen Mustafa Pafla, Kas›m A¤a’n›n damad› idi.

Taz›c›lar Oca¤› zamanla harap olmufl ve 1259 (1843) tarihinde Abdülmecit taraf›n- dan yeniden yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten ve üç sat›r halinde haz›rlanan oniki m›sral› kitâ- be fludur:

1175 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

si daha vard›. Bu da sonradan çeflmenin üzeri- rer lüle yeri görülmektedir. ne yerlefltirilmifltir. Taz›c›lar Ah›r›n›n 1309 (1891-92)’de, Sultan Abdülhamit taraf›ndan Çinili Cami bahsine bak›n›z. tamir edildi¤ini belirten kitâbe fludur: Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089, Bu ›stabl› zemân-› flevketinde eyledi te’sîs 2203, 2213, 2283; 4/1555, 1602, 1619, 1657-1656, Harâb olmufldu tecdid itdi Hakan-› kerem mu’tad 1707) (A. Refik, Türk Mimarlar› 1977, s. 73) (Hadîka, Anane-tab-feza-y› feyz-i rahmet-hane-i Cennet 2/224) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/187) (‹nal, Son As›r Mukaddes valid Sultan Hamid Padiflah-› ecdâd Türk fiairleri, s. 988-875) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, Temâflâ eyleyüb tarihini yazd› kulu Muhtar 2/214) (Sicill-i Osmânî, 4/49, 87 Kas›m A¤a, Lebib Mehmet Bu ›stabl› Hamid Han eyledi i’mar ü esb-âbâd Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/531) 1309

Kitâbe yazar› fiair Ahmet Muhtar Efendi Girit muhasebecisi Mustafa Kutbi Efendi’nin o¤lu TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹ olup 1848’de Hanya’da do¤mufltur. Bir çok gö- revlerde bulunduktan sonra 7 Ramazan 1328 eflme, Selâmi Ali Efendi Caddesi üzerin- (12 Eylül 1910)’da vefat etti. Evi civar›ndaki Çde, Feyzullah Efendi Tekkesi’nin karfl› ta- Molla Gürani Camii hazîresine gömüldü. Ca- raf›nda ve ileridedir. mi yand›ktan sonra kemikleri Merkez Efendi Mezarl›¤›’na nakledildi. Sultan Abdülhamit’in Tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik çefl- emniyetini ve sevgisini kazanm›fl bir zat idi. menin kitâbesi yok olmufltur. Bugün yeri hâlâ Yapt›r›lan resmi binalara konulacak tarihler bofltur. Ayna tafl›n›n önüne beton bir haznecik ona tanzim ettirilirdi. Alman ‹mparatoru Vil- yap›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt›r. Arkas›nda helm’in Sultanahmet Meydan›’nda yapt›rd›¤› tonoz kubbeli büyük bir haznesi vard›r. çeflmenin kitâbesi de onun taraf›ndan yaz›l- m›flt›r. ‹brahim Tan›fl›k Bey, ‹stanbul Çeflmeleri, adl› eserinde, bu çeflmenin bânisinin Hac› Mustafa 1891 tarihindeki flekliyle Taz›c›lar ah›r›na, ad›nda bir hay›r sahibi oldu¤unu söylemekte Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki ahflap büyük ve 1176 (1762-63) tarihinde yap›ld›¤›n› belirt- kap›dan genifl bir avluyla giriliyordu. Dört ta- mektedir. raf›nda, önünde ahflap sütunlu bir revak›n bu- lundu¤u ah›rlar vard›. Çat›s› kiremit döfleli Bu havalinin eskiden Üsküdar’›n en mutena olup ahflapt›. Orta yerde meydan çeflmesi bulu- semtlerinden biri oldu¤unu, birbirine pek ya- nuyordu. Tonoz çat›l› çeflme, kesme tafltan ya- k›n olarak yapt›r›lan üç tekkenin var oluflun- p›lm›flt›r. fiekilli olmayan bir silme saçak vazi- dan anl›yoruz. Ayvansaray Loncas› Çingene- Tekkekap›s› Çeflmesi. fesi görmektedir. Dört taraf›n› çeviren mermer lerinin bir k›sm›n›n buraya nakli üzerine semt yalaklardan eser kalmam›flt›r. Üç yüzünde bi- de¤erini kaybetmifltir.

Daha genifl bilgi için Feyzullah Efendi Tekkesi bahsine bak›n›z.

Mir’at-i ‹stanbul adl› eserde “Bu mahalde tari- hinden âri bir çeflme vard›r ki, önünde asar-› atîkadan denilecek derecede cesim iki dibek tafl› mevcuddur” denilmektedir. 1896 tarihin- de var olan tafllar bugün yok olmufltur.

Feyzullah Efendi Tekkesi kap›s›n›n çingene mahallesine aç›lmas› semtin Tekke Kap›s› is- mini almas›na vesile olmufltur.

Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/358) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144)

1176 Üsküdar Çeflmeleri

TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ kedilmez. Daha ziyade bahçe kap›s›n› and›r- maktad›r. Haznesi yoktur. eflmenin yeri belli de¤ildir. Fakat Damat Ç‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda ‹brahi- Yekpare mermerden yap›lan ayna tafl› kabart- ma¤a Çay›r›’ndak› Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâ- ma motiflerle süslüdür. Bu tafl üzerinde ve üç h› yan›nda gösterildi¤ine göre bu namazgâh›n sat›r halinde flu kitâbe vard›r: karfl›s›nda olmal›d›r. Sultan Selim Efendimiz’in cariyelerinden Ayr›l›k mahallinin, yüzlerce kiflinin bir anda Sâhibu’l-hayrat merhume T›fl›gül Han›m’›n gelip gitti¤i bir yer oldu¤u düflünülürse yaln›z Ruh-› flerifi içün Allah r›zas› içün Fatiha Ayr›l›k Çeflmesi’nin ihtiyac› karfl›layamayaca- 1223 R. 15 ¤› aflikârd›r. Son tamiri s›ras›nda ayna tafl›n›n iki yan›na Çeflmenin bânisi, Genç lâkapl› Ali Pafla Nev- beton ayaklar yapt›r›lm›fl olan çeflme, 10 Hazi- flehirli ‹brahim Pafla’n›n ye¤eni olup 1123 ran 1808 tarihinde infla edilmifltir. (1711)’de vefat eden Halil A¤a’n›n o¤ludur. 1136 Rebiyülâhirinde (Ocak 1724) vezir, tev- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. k›î ve Ümmügülsüm Sultan’›n zevci oldu. 77) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/114) 1143 Rebiyülevvelinde (Ekim 1730) Patrona Halil ‹syan›’nda ‹stanbul’dan sürüldü ve gitti¤i yerde ayn› tarihte vefat etti veya öldürüldü. Bu hususta tarih kitaplar›nda bir aç›kl›k yoktur. T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹

Çeflme vakf›n›n kâtibi Seyyid Halil Efendi de eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi ete¤indeki Ali Pafla Çeflmesi’ne 1174 (1761) tarihinde bir Çmeflhur Subafl› Mesiregâh›ndad›r. Önün- katma su ilâve etmifltir. Halil Efendi’nin bu ai- den, Büyük Çaml›ca-K›s›kl› Yolu geçen bu leden oldu¤u san›lmaktad›r. çeflmenin hemen arkas›nda Veliaht Yusuf ‹z- zettin Efendi’nin köflkü, sa¤ taraf›nda ve biraz Genç Ali Pafla’n›n efli Ümmügülsüm Sultan, ilerde Sultan IV. Mehmet’in 1071 (1660- 17 yafl›nda iken Ali Pafla ile evlendirildi. Pat- 61)’de yapt›rd›¤› ve Sultan II. Mahmut’un rona Halil ‹htilali’nde çok ac›lar çekti ve buna daha fazla dayanamayarak 1145 (1732)’de öl- dü. Kabri ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresinde- dir. Mezar Tafl›nda daima ibadet etti¤i, ölüm gününün kendisine malum oldu¤u belirtilmifl- tir.

Kaynaklar: (Türk-‹slâm Eserleri Müzesi, Damat ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›, No: 3336)(Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, Harita 1/4, No: 75) (Sicill-i Osmanî, 3/533 Ali Pa- fla,Genc) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 85-86) (Ç. Uluçay, Haremden Mektuplar, s. 108-113) ( H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 206) (Ayvan- sarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, ‹stanbul 1978, s. 56)

TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹

eflme, Çiçekçi semtinde, eski Çatmac›lar, Çflimdiki Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› üze- rindedir. Harem ‹skelesi Soka¤›’ndan yürün- Büyükçaml›ca’da dü¤üne göre, biraz ileride sa¤ tarafta bir evin Tiryal Han›m bahçe duvar›ndad›r. Dikkatle bak›lmazsa far- Çeflmesi.

1177 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

de vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gö- mülmüfltür. Sultan II. Abdülhamit zaman›nda ‹kinci Valide Sultan gibi itibar görürdü.

Tiryal Han›m, Sultan Abdülaziz’in annesi Per- tevniyal Valide Sultan’›n orta¤› oldu¤u halde onun teveccühünü kazanm›flt›. Devrinin zen- gin bir kad›n› olarak bilinen Tiryal Han›m’›n yal›s› Beylerbeyi Saray›’n›n yan›nda idi. “Üç f›st›k a¤ac› ile güzel bir görüntü veren setli bir bahçesi” vard›. Sultan Aziz’in tahttan indiril- mesi s›ras›nda Çaml›ca’daki köflkü ya¤ma edil- mifl ve getirildi¤i Befliktafl Feriyye Saray›’nda türlü hakaretlere maruz b›rak›lm›flt›.

Afla¤›daki sat›rlar› Mahmud Celâleddin Pa- fla’n›n Mir’at-i Hakikat adl› eserinden ibretle 1251 (1835-36) tarihinde tamir ettirdi¤i çefl- okuyal›m: Tiryal Han›m me, 1208 (1793-94)’te yapt›r›lan Meryem Ka- Çeflmesi kitabesi. d›n Çeflmesi ve 1215 (1800-1)’de infla olunan “Sultan Abdülaziz’in ölmek üzere bulundu¤u Benlizâde Ahmet Efendi’nin çeflmesi bulun- bir s›rada cariyelerin feryad ve figanlar› flayi maktad›r. olunca, annesi Hazreti Yusuf’u kaybeden Haz- reti Yakub’un, çad›r›ndan koflmas› gibi gelerek, Çeflme, yekpare düz mermerden yap›lm›flt›r. ci¤erparesinin üstüne kapanm›fl ve birlikte öl- Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Yedi meyi can›na minnet bilmiflti. O anda -ki Ker- sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur: belâ Vak’as›’ndan bir numume idi- Ortaköy Karakolhanesi’nden içeri girmifl olan ordu Hazret-i Abdülaziz Han’› Cenab-› Gird-gâr mensubu subaylardan Nazif isminde alçak ve fievket ü ikbâl ile taht›nda k›lsun ber karâr utanmaz bir flah›s, Valide Sultan’› merhumun Ahd-› iclâlinde ol Hakan-› âlî ...... (k›r›k) cesedi üzerinden kald›r›rken kula¤›nda bulu- Gelmede meydâna çok âsâr-› hayriyyet-medâr nan küpeyi ve parma¤›ndaki yüzü¤ü zorla al›r Vâlid-i zî-flân›n›n ikbâl-i ismet-perveri gider... Tiryal Han›mefendi-i celîlu’l-itibar Keflf idüb bu menba’-› mâu’l-hayât› nev-be-nev Di¤er taraftan merhum Sultan Mahmud’un ik- Eyledi icrâ atafl-› nâse âb-› hofl-güvâr ballerinden Tiryal Han›m -ki Abdülaziz Su içildikce bu dilcû çeflmeden bânîsine Han’›n devrinde nüfuz kazanm›fl ve Valide Bahfl idüb ikbâl-i bî-pâyân ve ömr-i bî-flümâr Sultan’a ba¤lan›p servet sahibi olmufltu- yal›- Rûh-› Han Mahmud Adlî’yi saray-› Adn’de s›ndan kald›r›p, sözünü etti¤imiz Karakol Mey- Eylesün sîrâb-› cûy-› ma¤firet perverd-gâr dan›’na getirirler. Orada Valide Sultan ile iki- Âb-› güher cedveli târîhi resm eyler Senih si, yanlar›na birer cariye verilerek araba ile Menba’-› icrâ-y› hayr oldu flu a’lâ çeflmesâr uzaklaflt›r›lm›fllar, dört befl gün hapis ve tazyik 1288 (1871) olunmufllard›. O esnada Tiryal Han›m’›n da sahilhanesi ve ba¤ köflkü aran›p, mallar›ndan Kitâbenin manzum k›sm›n› haz›rlayan fiair Se- hayli fley gasbetmifllerdir...” nih Süleyman Efendi Bursal›’d›r. Mevlevî Ta- rikatine ba¤l› olup son memuriyeti olan Aske- Öte yandan Cevdet Pafla Maruzat adl› eserin- ri Emekli Sand›¤› Nezareti’nden emekli iken 1 de: Rebiyülâhir 1318 (29 Temmuz 1900) tarihin- de Üsküdar’da vefat etmifl ve Küçük Selimiye “Hüseyin Avni Pafla’n›n rüflvet verme yolunda Camii hazîresinde kardeflinin yan›na gömül- Mahmut Pafla’ya galebe çalmak üzere Avru- müfltür. Divan› bas›lm›flt›r. pa’dan getirtilen silâh anlaflmas›ndan ele ge- çirdi¤i külliyetli paran›n bir k›sm›n› feda ede- Çeflmenin bâniyesi Tiryal Han›m, Sultan II. rek mabeyn-i hümâyun taraf›n› tamamiyle ele Mahmut’un ikballerinden olup 1300 (1882)’ ald›ktan baflka Valide Sultan dairesine ve Tir-

1178 Üsküdar Çeflmeleri yal Han›m’a külliyetli para verildi¤i, rüzgâr ge- TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹ lecek delikleri kapad›¤›n›, Valide Sultan ise zi- yade para verenin, o¤luna ziyade sad›k oldu¤u- eflme, Bülbüldere Semti civar›nda, Selma- na inanm›fl bulundu¤unu” yazmaktad›r. Çnipak Caddesi ile Tophanelio¤lu Soka- ¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n bir yerde olup soka- Sultan Abdülaziz’in süt annesi oldu¤u için pek ¤›n sa¤ taraf›nda idi. 1935 tarihlerinde pek ha- muteber ve muhterem olan Tiryal Han›m rap bir durumda olan çeflme, bugün mevcut Nakflibendî Tekkesi fleyhi Laz Emin Baba’ya de¤ildir. Arkas›nda ve karfl›s›nda büyük birer ba¤l› idi. Edirnekap› d›fl›nda, Eyüp’e giden Sa- bostan, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde ise Ser- vaklar yolu üzerindeki tekke binas› bugün de çe Hatun Mescidi bulunuyordu. mevcuttur. Çeflme, 1140 (1727-28) tarihinde Müderris Tiryal Han›m’›n Nizameddin Efendi isimli Mustafa Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bu flehzadesi çocukken ölmüfl ve bütün muhabbe- zat›n Tophanelio¤lu Mevkii’nde bir çeflmesi tini Sultan Aziz’e vermiflti. Bu yüzden onun daha vard›r. Bânisinden dolay› semt bu isimle o¤lu Yusuf ‹zzettin Efendi’yi çok sevdi¤i riva- meflhur olmufltur. Bu çeflmeler için özel su ge- yet edilir. II. Mahmut, üçüncü ikbali Tiryal tirtmifltir. Mustafa Efendi Suyu bahsine bak›- Han›m’a eski Beylerbeyi Saray›’n›n yar›s›n› n›z. Kendisinin ayr›ca, Mihrimah Sultan Ca- vermifl ve di¤er yar›s›n› da dördüncü ikbali mii ilerisinde, Paflaliman› Caddesi üzerinde Lebriz Han›m’a (öl. 1865) ba¤›fllam›flt›. II. bugün yaln›z haznesinin bir parças› görülen bir Mahmut’un vefat›ndan sonra Lebriz Han›m çeflmesi daha vard›. Bu ailenin büyük kona¤›, yal›n›n yar› hissesini Tiryal Han›m’a satm›flt›. Tophanelio¤lu Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda olup Yusuf Efendi köflkü de onundu. çeflmeden biraz ileride idi. Bu konak ve çeflme- nin bânisinin ünvan› soka¤a isim olarak veril- Baz› eserlerde Tiryal Han›m’›n vefat tarihi H. mifltir. Bu binan›n yerine sonradan Dr. Cevdet 1302 olarak gösterilmifltir. Oysa, Yeni Cami Pafla, Sar› Konak ismiyle maruf bir konak yap- Türbesi’ndeki levhas›nda H. 1300’de vefat et- t›rm›flt›r. 1930’da bina 47. ‹lkokul olmufl ve bu ti¤i yaz›l›d›r. sat›rlar›n yazar› tahsil hayat›na burada baflla- m›flt›r. Çeflme suyunun menba›, Yusuf ‹zzettin Efendi Köflkü’nün bahçesinde ulu bir ç›nar a¤ac›n›n Bu klâsik çeflmenin kemeri üzerinde: dibindedir. Su, bir haznede toplanmakta ve Veliaht’›n varisleri taraf›ndan suculara sat›l- “Tophanelizâdeler’in ruhlariyçün el-Fatiha 1140” makta idi. Bunun için yapt›r›lan beton bir ku- lübe, köflk kap›s›n›n sol taraf›nda idi. ibaresi vard›.

1987 senesi ilk yar›s›nda, çeflme ve civar›, Üs- Müderris Mustafa Efendi, Tophanelizâde Tophanelio¤lu küdar Belediye Baflkan› Necmeddin Öztürk za- Mahmut Efendi’nin o¤lu, Tophaneli fieyh Ve- Mustafa Efendi’nin man›nda tanzim edilmifl ve ayna tafl› da flimdi- li Efendi’nin torunudur. Mahmut Efendi Kad›- flahidesi. ki yerine yerlefltirilmifltir. asker Feyzullah Efendi’nin (öl. 1160/1747) da-

Kaynaklar: (M.Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/369) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 228) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 62) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Kervan Yay. 2/152) (Ali R›za, 13. Asr-› Hicrîde Os- manl› Ricali, Tercüman Yay. 2/9-10) (Mahmud Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Tercüman Yay. s. 181) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 515) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, s. 104-107) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyun- ca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nla- r› ve K›zlar›, s. 127) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/456) (Nimet Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, 7 Mart 1959 Kad›n Gazetesi)

1179 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

leyman A¤a taraf›ndan yetifltirilmifl ve Topha- nelizâde Çelebi’nin evinde de, bir nevi patent olan, ad› konulmufltur.

Kaynaklar: (Pervitij’in Üsküdar Paftalar›) (Mir’at-i ‹stan- bul, s. 138) (Sicill-i Osmânî, 4/325-326 Mahmut Efendi Tophanelizâde; 4/612 Veli Efendi) (Eski Eserler Md. Dosya C-10) (M. Aktepe, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Sa- y›: 8, s. 7 vd.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 58)

TOPHANEL‹O⁄LU MEYDAN ÇEfiMES‹ mad› olup Süvari Halifesi iken 1156 (1743)’da Gül Baba’n›n kabri bu vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gö- eflme, befl yolun birleflti¤i Tophanelio¤lu dükkanlar›n önünde mülmüfltür. Mustafa Efendi 8 Cemaziyelâhir ÇMeydan›’nda ve Ba¤larbafl›-Tophanelio¤- ve ortadaki otomobilin 1176 (25 Kas›m 1762)’de vefat ederek ayn› ye- lu Caddesi ile Tophanelio¤lu-Kofluyolu’nun yerinde idi. re defnedildi. Mahmut Efendi’nin di¤er o¤lu kesiflti¤i köfleye yak›n bir yerde idi. Tam karfl›- Mevlevî Derviflleri’nden fieyh Ahmet Efendi s›nda Gül Baba’n›n türbesi bulunuyordu. Bo- olup 1165 (1751-52)’de vefat ederek bu aile ¤azici Köprüsü çevre yollar›n›n yap›m› s›ras›n- sofas›na gömülmüfltür. Baflka o¤lu fieyh Hac› da bu befl yol muhafaza edilmifl fakat çeflme, sö- Mehmet Efendi de 16 N. 1196 (26 A¤ustos külerek Millet Bahçesi içine nakledilmifltir. Bu 1782) tarihinde vefat ederek buraya defnedil- arada Gül Baba’n›n kabri de, Burhaniye Çefl- mifldir. Ahfad›ndan Süvari Halifesi Hüsnü mesi yan›na kald›r›lm›flt›r. Türbenin yan›nda- Efendi de 1222 fiaban›nda (Ekim 1807) vefat ki 1287 (1870) tarihli namazgâh tafl› da, yine etmifl ve bu aile kabristan›na gömülmüfltür.

Aile kabristanlar› Karacaahmet Türbesi ya- n›ndaki Sa’deddin Efendi Sebili ile Çürüksulu Ailesi Hazîresi’nin karfl›s›nda ve Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Caddeye göre set üzerin- de bulunan mezarl›k tam bir periflanl›k içinde- dir. Hemen yan›nda meflhur F›st›kl› Mektebi muallimi Hoca Sabri Efendi’nin (öl. 27 C. 1309) kabri vard›r. Arkas›nda, etraf› k›rm›z› tu¤ladan yap›lm›fl bir duvarla çevrili aç›k tür- benin de pek az bir k›sm› kalm›flt›r. Yol genifl- letilirken, Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki kabir tafllar› gelifli güzel buraya at›lm›fl ve bir k›sm› da k›r›lm›flt›r. Tophanelio¤lu Meydan Çeflmesi. Tophanelio¤ullar›’ndan Hac› Mehmet Efen- di’nin, Mahmut Efendi’nin ve Mustafa Efen- di’nin flâhideleri silindir fleklinde oldu¤u halde Yenikap› Mevlevihanesi fleyhi Ahmet De- de’nin küçük flâhidesi kâtibî serpuflludur. Mus- tafa Efendi’nin bafl tafl› yerdedir. Di¤erlerinin ayak flâhideleri kaybolmufltur.

Mustafa Efendi ile babas› Mahmut Efendi dev- rinin ünlü birer flükûfeciyan› (çiçek merakl›s›) Tophanelio¤lu idiler. Bâlâniflîn adl› lâle 1135 (1722-23)’te Çeflmesi ve çevresi. evvelâ Üsküdar’da Alizâde’nin bahçesinde Sü-

1180 Üsküdar Çeflmeleri bu çeflminin sol taraf›ndaki bahçeye yerlefltiril- mifltir.

Hadîka yazar› bu çeflmeden ve semtten flöyle bahseder:

“Tophanelio¤lu Çeflmesi denmekle meflhur bir mâ-i leziz dahi vard›r ki eyyam› sayfide müsta- kil kahvecisi olup kahve ifllerler derbend gibi bir mahaldir. Bunun mukabilinde ba¤lar vera- s›nda Tahir Baba nam›nda Tarik-i Bektâfli- ye’den bir kimse devr-i Sultan Selim Han’ide yeniden bir Bektâflî Tekkesi ihdas etmifl idi.” Çeflmenin arkas›ndaki ‹hsaniye Mahallesi, Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik çeflme pek çeflmenin yap›m›ndan 76 sene sonra 1169 Tunusba¤› Çeflmesi sadedir. Çat›s› tafl kapl› olup, kemeri üzerinde (1755-56) tarihinde, III. Osman taraf›ndan kitabesi iki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: kurulmufltur.

Tophanelizâdelerin Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbundaki çefl- Ruhlar› çün el-Fatiha me tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ayna 1140 (1727-28) tafl› mermerdir. Kafl kemeri üzerinde, üç sat›r- l›k bir kitâbe ve bunun iki yan›nda birer rozet Bânisi, Tophanelio¤lu Mustafa Efendi’dir. Di- bulunmaktad›r. Kemeri üzerindeki kitâbe flu- ¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. dur:

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi, Matbaa-i *Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kudemay-› Âmire 1281, 2/261) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 98) Me’murîn-i Devlet-i Aliyye’den *Onuncu daire-i belediyye Esnaf müfettifli Es-seyyid el-hac Faik Be¤’in TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹ (SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹) u menzil çeflmesi, Tunusba¤› semtinde ve BTunusba¤› Caddesi ile Ethem Pafla Soka- ¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinde- dir.

Yak›n zamana kadar karfl›s›nda Tunusba¤› Kahvesi ve onun yan›nda ise, Tunusba¤› Ma- halle Mektebi bulunuyordu. Bu yap›, sonradan Maarif Müdürlü¤ü binas› olmufl, üç katl›, ah- flap, büyük bir konak idi. Sultan II. Abdülha- mit ricalinden Ethem Pafla’ya ait oldu¤u söyle- nir.

Çeflmenin yan›nda ve karfl›s›ndaki kahvenin önünde ulu birer ç›nar a¤ac› vard›.

Bu semt, Üsküdar’›n harici ve kasaban›n hu- dudu say›ld›¤›ndan, çeflmenin yan›nda bir na- mazgâh›n bulunabilece¤i akla gelebilir. Bugün Tunusba¤› Çeflmesi dahi çeflmenin sol taraf›nda bofl bir mahal bu- (Süleyman Pafla lunmaktad›r. Çeflmesi).

1181 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kitâbedeki “sâhibetü’l-hayrat” ibaresinden çeflmenin bir kad›n taraf›ndan yap›ld›¤› anla- fl›lmaktad›r. Fakat ismi belli de¤ildir.

Hadîka yazar› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Te- varih adl› eserinde bu çeflmeden:

“Çeflme-i Süleyman Pafla der kurb-i Tunusba¤›”

diye bahseder ve H. 1092 tarihli kitâbesini ya- zar.

Kitâbedeki üçüncü m›sra› da “Hak vire sâhi- bu’l hayrata” diye okumufltur.

fiehit Süleyman Pafla Camii bahsine bak›n›z. *Def’a-i sâniye olarak ihya eyledi¤i çeflmedir. Tunusba¤› Menzil Fî gurre-i Ramazan-› flerif, sene 1325 Çeflme, Eylül 1986 tarihinde Üsküdar Beledi- Çeflmesi ve çevresi. ye’since restore edilmifltir. Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, Ha- c› Faik Bey taraf›ndan 8 Ekim 1907 tarihinde Kaynaklar: (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Gü- tamir edilmifltir. Bu esnada çeflmenin esas kitâ- zergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: besi ön cepheden al›narak sa¤ yan cephesi üze- 13, s. 112) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerinde- rine konmufltur. ki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 62) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/284) (Ayvan- ‹stanbul, belediyesi idare bak›m›ndan 1908 y›- sarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. l›nda 20 “Daire-i belediyye”ye ayr›lm›fl idi. Bu- 62) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 129) rada ad› geçen “Onuncu daire-i belediyye” Bo- ¤aziçi’nde Yeniköy dairesidir.

Çeflmenin yan cephesine konulan as›l kitâbesi TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ fludur: eflme, Pazarbafl› semtinde ve bu semtin so- Habbezâ âb-› zülâl-i dil-kefl Çkaklar›ndan olan Boybeyi Soka¤› üzerin- Ki eyledi teflne-dilân› irvâ dedir. Tam karfl›s›nda, Fenâyî Ali Efendi Cel- Hakk vere sâhibetü’l-hayrata vetî Tekkesi Camii, sol tarafta ve Kabz›mal Ecrini Cennet-i adn ü me’vâ Soka¤›’nda Pazarbafl› Camii, sa¤ tarafta ve ile- Tunusba¤› Menzil Görücek dedim an›n tarihin ride de Ömer Dede Türbesi bulunmaktad›r. Çeflmesi. Çeflme-i âb-› hayat-› ra’nâ 1092 (1681) Bu güzel ve muhteflem çeflme, ayn› zamanda ve ayn› kimse taraf›ndan yapt›r›lan mektebin al- t›ndad›r. Çeflmenin büyük haznesi üzerine mektebin bir k›sm› oturtulmufltur. Sa¤ taraf›n- da tonoz çat›l› mektebin bir k›sm›, sol taraf›n- da ise, mektebe ç›k›lan kemerli bir kap› bulun- maktad›r. Bu k›s›mda mektebin helâlar› vard›r. Mektep bunlar›n üzerindedir.

Çeflmenin ayna tafl›, etraf› ve kemeri som mer- merdendir. Ayna tafl› üzerine geometrik flekil- ler ve onun iki taraf›na birer, güzel servi ka- bartmas› yap›lm›flt›r. Kemeri de flekillerle be- zenmifltir.

1182 Üsküdar Çeflmeleri

Kafl kemeri üzerinde ve bir çerçeve içinde iki Ahmet Pafla, 2 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de sat›r halinde bir kitâbe tafl› ve onun iki yan›n- meydana gelen Bostanc›bafl› vakas›ndan bir da ise, iki rozet bulunmaktad›r. Kitâbe fludur: kaç gün sonra, Dergâh-› âli Kap›c›l›¤›ndan al›- narak Çavuflbafl›l›k görevine atanm›flt›. Sâhibu’l-hayrat sab›ka Devlet-i Aliyye’de Çavufl- bafl› Mart 1712’de ‹sveç Kral› Demirbafl fiarl’› Olub bin yüz yirmi sekiz tarihinde memleketine yolcu etmek için Ahmet A¤a, Varadin Muharebesi’nde flehiden vefat Çavuflbafl› s›fat›yla hareket etmifl fakat, Rus ça- Eden Anadolu Valisi merhum el-hac Ahmed Pafla r›, 60. 000 kiflilik bu Türk askerinin yolunu 1116 (1704) kesmek istemiflti. Bunun üzerine alay k›yafe- tiyle Türk Ahmet A¤a, ‹stanbul’a getirtilerek Kitâbeden de anlafl›ld›¤›na göre, çeflme H. kendisinden düflman›n durumu sorulmufltu. 1116 tarihinde yapt›r›lm›fl ve alt›na da bu tarih Ahmet A¤a, Rusya’n›n de¤iflmeyen tarihi yaz›lm›flt›r. Fakat kitâbe tafl›n›n, Ahmet Pa- emellerini flöyle dile getirmiflti: fla’n›n 1128 fiaban›nda (A¤ustos 1716) flehit düflmesi üzerine kondu¤u, kitâbedeki H. 1116 Rus çar›n›n: tarihinden anlafl›lmaktad›r. “Evvelden akl›m yo¤ imifl, hava yere k›rk elli bin Türk lâkab›yla ünlü olan Hac› Ahmet Pafla, kese akçeyi ‹stanbul kastiyle Azak ve Taygan Ayd›n, Adana valiliklerinde bulunmufl ve son- kal’alar›na ve donanma tedarikine sarf ve telef ey- ra Anadolu Beylerbeyi olmufl ve 24 Nisan ledim. Me¤er canipden asan imifl, hem ‹sveç Kra- 1716 tarihinde aç›lan ‘Nemçe (Avusturya) Se- l›’n› geçirmem hakk›ndan gelirim ve hem Eflak ve feri’nde Sadrazam fiehit Ali Pafla’n›n emrinde- Bu¤dan’› zaptedip asanl›kla do¤ru yoldan ‹stan- ki ordunun sa¤ kanad›na kumanda etmifl, fakat bul’a yürürüm” 5 A¤ustos 1716 tarihinde yap›lan Varadin (Pe- terwardein) Meydan Muharebesi’nde flehit fikrinde oldu¤unu ve zaman›nda tedbir al›n- düflmüfltür. mazsa Osmanl› topraklar›n›n tehlikeye düfle- ce¤ini söylemiflti. S. 1194 (fiubat 1780) tarihli bir inhaya (bir vazifeye tayin) göre, Eyüp’te Türk Ahmet Pa- ‹sveç kral›n› yurduna götürme¤i baflaramad›- fla Türbesi’nde, onun vakf›ndan meflrut vazife ¤›ndan Ahmet A¤a, May›s 1713’te Manisa’ya ile kandilcilik cihetinin tevcihi yap›lm›flt›r. Bu sürgün edilmiflti. Fakat, 13 Temmuz 1714 tari- türbe bugün mevcut de¤ildir. Petervaradin’de hinde vezaretle Adana Eyaleti Beylerbeyli¤ine flehid düflen Ahmet Pafla’n›n nafl› Tuna yolu atand›. ile Eyüp’e getirilerek türbesine gömülmüfl ol- mal›d›r. Bu nakil iflini üstlenen herhalde o¤lu Mora’n›n fethinde de bulunan Ahmet Pafla, Numan Bey’dir. (Evkaf Defteri No. 23899) yar›madan›n güneyindeki Minoa adas›nda Türkler’in Beneffle dedikleri Monemvasia ka-

Türk Ahmet Paflazâde Numan Bey’in o¤lu Affan Bey’in flahidesi.

Türk Ahmet Pafla Çeflmesi kitabesi.

1183 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lesini 4 Eylül 1715 tarihinde fethetmiflti. maktad›r. Çeflmenin haznesi bu evlerin bahçe- sindedir. Semtin ilk eseri H. 1116’da yapt›r›lan bu mek- tep ve çeflmedir. Bundan k›sa bir zaman sonra, Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu H. 1118 tarihinde Pazarbafl› Camii ve H. 1126 yap›lar Ermeni Cemaati’nden Kirkor Efendi (1714)’da Fenâyî Ali Efendi Camii ve hayat› taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve bu s›rada da bu çeflme hakk›nda hiç bir bilgimizin bulunmad›¤› ve infla olunmufltur. 1133 (1720-21) tarihinde vefat eden Ömer Dede’nin türbesi yapt›r›lm›flt›r. Türk K›z Koleji Soka¤› üzerinde ve harap ko- na¤›n yan›nda yeni yap›lm›fl olan Polis Okulu Çeflme ve mektep, Ahmet Pafla’n›n Çavuflbafl›- Müdürlü¤ü binas› ve bunun yan›nda da Ami- l›k mevkiinde bulundu¤u zaman yap›lm›flt›r. ral Vâs›f Pafla’n›n muhteflem kona¤› bulun- Bundan dolay›, Çavuflbafl› Mektebi ve Çefl- maktad›r. mesi diye maruftur. Semt, hâlâ bu isimle yad edilir. ‹ki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›lan bu ah- flap, cumbal›, beyaza boyal› yap› dört katl› olup Ahmet Pafla’n›n Hakimiyet-i Milliye Caddesi devrinin en güzel örneklerinden biridir. Vâs›f üzerinde bulunan Davut Pafla Camii’nin avlu- Pafla bu konakta ve 1958 tarihinde vefat et- sunda fevkânî bir mektebi daha vard› ki bugün mifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. mevcut de¤ildir. Ada’da ve fiair Nâbî Efendinin yan›ndad›r.

Türk Ahmet Paflazâde Nu’man Bey’in o¤lu Af- fan Beyefendi 1218 (1803) tarihinde vefat et- mifltir. Kabri, Eyüp Sultan Camii civar›nda ve ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹ Küçük Emir Efendi hazîresindedir. eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/294) (Ay- ÇBostan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Sel- vansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 80) (Ayvansarayî, man A¤a Bostan Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Hadîkatü’l-Cevâmi 2/205-222) (F›nd›kl›l› Mehmed A¤a, Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu, s. 201, 220, 283, Büyükçe haznesinin yaln›z iki duvar› kalm›flt›r. 287-288, 291, 297, 315, 318, 349) (Mir’at-i ‹stanbul, s. ‹nce tu¤ladan yap›lm›flt›r. 131) (Sicill-i Osmânî, 1/239) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sula- r›, s. 128) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/28) 1920 tarihlerinde harap olan çeflmenin kitâbe- si, Avyansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›fl olup fludur: TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han kim odur Güzin-i Âl-i Osman iftihar-› dûde-i ecdâd eflme, eski ad› Sürahici Soka¤› olan flimdi- fierefâbâd’e icrâ itdi ayn-› musaffadan Çki Türk K›z Koleji Soka¤› ile Ma¤azac› Bu flehri k›ld› sirab ol h›div-i mekremet mu’tâd Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n Cenab-› banu-y› ismet-saray hass›na didi sa¤ köflesindedir. Bu mevkide mu’alla çeflmesar-› pak ide icâd Veliyy-i ni’metinin böyle hayre emr-i tebfliri Çeflmenin iki taraf›nda kabartma, oluklu mer- Üçüncü Kad›n ol hayra siriflti eyledi dilflâd mer sütunlar bulunmaktad›r. Bu sütunlar› bir ‹lâhî âb-› rûy-i saltanat hakan-› zî-flan›n kornifl biribirine ba¤lam›flt›r. Haznesi y›¤ma Ola flehzadegâniyle hayat-› devleti müzdâd taflt›r. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yap›ld›¤› Tamam oldukda me’muren didi tarihini fiâkir san›lan bu çeflmenin kitâbesi yoktur. Üçüncü Kad›n itdi çeflme-i mâ-i zülâl icâd 1141 (1728-29) Çeflmenin sol taraf›nda ahflap, eli bö¤ründeler- le d›fla taflmal›, bahçe taraf› dört ahflap sütun Kitâbenin yazar› flair fiâkir, hakk›nda K›zlara- üzerine oturtulmufl harap bir konak ile sa¤ ta- ¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsinde bilgi ve- raf›nda yine harap cumbal› ahflap bir ev bulun- rilmiflti. Bu kitâbe, bugün Mihrimah Sultan

1184 Üsküdar Çeflmeleri

üstüne bir tavus kuyru¤u yap›lm›fl ve bunun iki yan›ndan, bir madalyon içinde bulunan II. Üçüncü Kad›n Mahmut’un tu¤ras›n› ve bunun alt›ndaki alt› Çeflmesi’nin yeri. m›sral› kitâbeyi saran som mermerden, yaprak motifleri uzat›lm›flt›r. Al›nl›¤›n›n iki yan›na da mermerden çam kozalaklar› yerlefltirilmifltir. Bu kozalaklar›n bir örne¤ini de ‹sa A¤a Çefl- mesi’nde görmekteyiz.

Bir abide niteli¤indeki bu güzel çeflmenin iki yan yüzlerine kuzu çeflmecikleri yap›lm›flt›r. mektebinin alt›ndaki, Mimar Sinan yap›s› çefl- Motifli ayna tafllar› olan bu çeflmeciklerin hay- menin ayna tafl› üzerinde bulunmaktad›r. van sulama¤a yarayan yalaklar› k›r›lm›flt›r. Çeflme, yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflme- 1935 tarihinde yere düflmüfl vaziyette iken, bu- ciklerine kadar topra¤a gömülmüfltür. Arka- raya konulmufltur. s›nda oldukça büyük kesme tafltan yap›lm›fl haznesi vard›r. Üçüncü Kad›n’›n ismi belli de¤ildir. Üç sat›r halindeki kitâbesi fludur: Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 46) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (Konyal›, Sadr-› esbak ‹brahim Pafla validesi ehl-i hayr Üsküdar Tarihi, 2/115) (Divan-› fiâkir, Varak 32) Ümmügülsüm Han›m’›n maksad› r›za idi heman Saye-i flehinflâhide bünyad eyledi bu çeflmeyi Hayr ile yâd itsünler su içüb leb-i teflnegân Deh düflüb dikkatle ben de söyledim tarihini ÜMMÜGÜLSÜM HANIM K›ld› nâsa Ümmügülsüm âb-› hayvân› revan ÇEfiMES‹ 1233 (1817-18) Ümmügülsüm Han›m’›n flahidesi. eflme, Çavufldere semtinde, Çavufldere Bânisi, ‹brahim Hilmi Pafla’n›n annesidir. ‹b- ÇCaddesi ile Hatmi Soka¤›’n›n birleflti¤i rahim Pafla, yeniçeri a¤al›¤›ndan sadrazam ol- köflededir. Karfl›s›nda, Valide-i Atik Camii bi- mufltur. Çok zay›f oldu¤u için ‘keçi boynuzu’ lâ- Çavufldere’de na emini Kâtip Salih Efendi’nin türbesi ve bi- kab›yla an›l›rd›. Üsküdarl› bir çiçekçinin o¤lu- Ümmügülsüm Han›m raz gerisinde ve yol afl›r› yerde meflhur Ç›narl› dur. Kabakç› Mustafa isyan›nda ordudaki yeni- Çeflmesi. Tekke bulunmaktad›r. Salih Efendi Camii çeriler isyan edince, gizlice kaç›p Rusçuk’taki bahsine bak›n›z. Çeflmenin sol karfl›s›nda ve gerisinde, Toygar Tepesi eteklerinde 1993 y›l- lar›na kadar Çavufldere Bostanlar› ve çiçek bahçeleri uzanmaktayd›.

Barok mimarî üslûbunda yapt›r›lan bu üç yüz- lü çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›nda oval bir motif ve bunun orta ye- rinde, üzerinde bir ayet yaz›l›, bir ibrik kabart- mas› vard›r. Bu oval motifin üzerine bir istirid- ye kabu¤u flekli yap›lm›flt›r. Bir çerçeve içinde- ki ayna tafl›n›n iki yan›na, iki ucunda pirinç halkalar bulunan, mermer sütun kabartmalar› yerlefltirilmifltir.

‹stiridye kabartmas›n›n üzerinde, gayet güzel bir yaz› ile yaz›lm›fl Hattat Memizâde’nin bir ayet-i kerime hatt› vard›r.

Bir silmenin üzerine yerlefltirilen al›nl›¤›n›n en

1185 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Alemdar Mustafa Pafla’n›n yan›na gitmiflti. Bunun üzerine 14 Kas›m 1806’da getirildi¤i sa- daretten 18 Haziran 1807’de uzaklaflt›r›lm›flt›. Sonradan bir çok valiliklerde bulunmufl ve ‹s- tanköy Adas› muhaf›z› iken orada vefat etmifl- tir. Kendisi, 1747 tarihinde Üsküdar’da Vali- de-i Atik Camii civar›nda, Kas›m A¤a Mahal- lesi’nde dünyaya gelmifltir. Ayd›n fikirli, ileri- Ümmügülsüm Sultan yi görür, cömert, hofl sohbet bir vezirdi. Islahat Çeflmesi. taraftar› olup yeniçerileri hiç sevmezdi.

Gerek ‹stanköy Adas›’nda ve gerekse Rodos Adas›’nda tafl› mevcut de¤ildir. Buna karfl›l›k Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 7. Ada’daki aile sofas›na kallavîli bir bafl flâhidesi dikilmifltir. “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi Pafla” yaz›s› alt›na 1240 gurre-i Ra. (24 Ekim 1824) rakam› ilâve edilmifltir. Sicill-i Osmânî yazar› ise, Zilkade 1240 tarihinde vefat etti¤ini be- Ümmügülsüm Sultan lirtmifltir. Sofa, Miskinler Tekkesi Çeflmesi Çeflmesi kitabesi. karfl›s›nda ve mezarl›k duvar›n›n 7-8 ad›m ile- risindedir. Kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin ayna tafl› Annesinin flâhidesi kâse içinde meyve kabart- yok olmufltur. Bunun üzerinde, k›r›larak üç mal› olup üzerine “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi parça olmufl ve yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl Pafla Validesi Ümmügülsüm Han›m 1238 ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: (1822)” diye yaz›lm›flt›r. Hazret-i Sultan Ahmed Han-› ‹skender zafer Haziran 1990 tarihinde yol geniflletilirken çefl- Padiflah-› bahr ü ber dâdâr-› iklîm-i sehâ me sökülmüfl ve Salih Efendi Camii Türbesi Adl ü insâf ü mürüvvet-cûd ü lutf ü merhamet yan›na yeniden monte edilmifltir. Bu s›rada, Zât›na hasisedir bâ-avn ü te’yid-i Hudâ bostanlar›n üst taraf›ndaki Yeni Zenciler Yo- Üsküdar’› âb-› rûh-efzâ ile ihyâ idüb lu’da aç›lm›flt›r. Eyledi sükkân›n› müsta¤rak-› bahr-i atâ Bu mahalli duhter-i sa’d-ahter-i zî-flân›na Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/154) (Cevdet Tarihi, Üçdal K›ld› tâ’yîn ol meh-i rahflende-i evc-î alâ Nefl. 12/154) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 28) (Mir’at-i ‹stanbul, Namdafl-› Ümmügülsüm nûr-› çeflm-i z›ll-i Hakk s. 88) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/412) (Konyal›, Üs- Hazret-i Sultan-› vâlâflan-› ismet-imtina küdar Tarihi, 2/117) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. Bu mu’allâ çeflmesâr› yapd›rub ihlâsile 148) K›ld› atflandan devâm-› ömrüne celb-i du’â fiâkirâ didim sitâyifl birle târîhin an›n Akd› iç bu çeflmeden mâ-i hayât-› cân-fezâ 1141 ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹ Kitâbenin 1. ve 10. m›sralar›n›n sonu, 12. m›s- ran›n yar›s›, 13. m›sran›n bafl taraf›, 14. m›sra- eflme Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde, n›n sonu k›r›kt›r. Eksik olan k›s›mlar Merhum Çeski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref Saat Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› ese- Soka¤› ile Çeflme-i Cedit Soka¤›’n›n birleflti¤i rinden al›nm›flt›r. 1728 tarihinde yapt›r›lan bu yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesindedir. Ön çeflmenin kitâbesi fiair fiâkir Efendi taraf›ndan taraf›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve bugün haz›rlanm›flt›r. Kendisi için K›zlar A¤as› Hac› mevcut olmayan medresesi vard›. Çeflmenin Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. arkas›nda ise 1591 tarihinde vefat eden fiair fiem’i fiem’ullah Efendi’nin türbesi bulunmak- Çeflmenin bânisi Ümmügülsüm Sultan III. tad›r. Türbe bahsine bak›n›z. Ahmet’in k›z›d›r. 11 fiubat 1708’de ikiz olarak

1186 Üsküdar Çeflmeleri do¤mufl, 6 Ocak 1724’te ve 15-16 yafllar›nda mua-y› Tevarih adl› eserinde, 1141 (1728-29) oldu¤u halde Nevflehirli Ali Pafla ile evlendi- tarihli, “Tarih-i çeflme-i Üsküdar” bafll›¤› alt›n- rilmifltir. 1145 (1732) tarihinde, kocas›ndan da bu çeflmenin kitâbesini yazm›flt›r. Fakat, ye- bir buçuk sene sonra, 24 yafl›nda oldu¤u halde rini ve yapt›ran kiflinin ad› belirtmemifltir. Bu vefat etmifl ve ‹stanbul Yeni Cami hazîresine eserde dört m›sral› kitâbesi fludur: gömülmüfltür. Kabir tafl›nda daima ibadet etti- ¤i ve ölüm gününün kendisine malum oldu¤u Atflana sebîl oldu bu ser-çeflme-i Kevser yaz›l›d›r. Tarih m›sra› fludur: Cûfl eyledi bir gonca lebin flevkine amma Vacid gelüb itmam›na dâl oldu bu tarih ‹lâhî Adn’i menzil eyliye Sultan Ümmügülsüm Gel rûh-› Hüseyin aflk›na Zemzem içelim mâ 1145 1141

Küçük o¤lu Mustafa Bey de 1138 (1725)’te ve- Bu tarih, Üsküdar Çeflmesi’nin tamirine ait ol- fat ederek buraya gömülmüfltür. Kabri küçük- mal›d›r. tür. Bu çeflmenin bugünkü ‹skele Meydan›’nda ol- Ali Pafla, meflhur Damat ‹brahim Pafla’n›n kar- du¤u san›lmaktad›r. deflidir. Patrona ‹syan› s›ras›nda, Rebiyülevvel 1143 (Ekim 1730)’da Anadolu’ya sürülmüfl ve Evliya Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 ta- orada vefat etmifltir. Ümmügülsüm Sultan’dan rihlerinde bafllad›¤›na göre, çeflme en geç 1600 olan o¤lullar›ndan Haf›z Mehmet Bey 1177 tarihlerinde, yapt›r›lm›fl olabilir. (1763-64)’te vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî Tekkesi hazîresine gömüldü. Di¤er o¤lu Kap›- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Da- c›bafl› Hac› Mustafa Bey ise 1194 (1780)’de n›flman Türkçesi, 2/175) (Mecmua-y› Tevarih, vefat ederek Üsküdar’da Miskinler Tekkesi ci- s. 61.) var›na defnedildi. Bir o¤lu dahi Hulusi Bey’dir ki o¤lu Ali Bey Enderun-› Hümâyun’dan yetifl- mifltir. 1221 (1806)’da vefat ederek Üskü- dar’da Ayr›l›k Çeflmesi yan›ndaki mezarl›¤a VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹ gömüldü. ülbüldere semtinde ve Selânikliler Soka¤› Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/21, 37 ve 3/533 Ümmügül- Bile Tekkeiçi Soka¤› (eski Tutkalc› Bay›- süm Sultan, Zeynep Sultan ve Ali Pafla Genç) (G. Oransay, r›)’n›n birleflti¤i yerde ve Tekkeiçi Soka¤›’n›n Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 286) (M. Tahir, Os- sol köflesindedir. Karfl›s›nda Selânikliler Me- manl› Müellifleri, 2/394) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teva- rih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 54) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/480) (H. fiehsuvaro¤- lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Pa- diflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 85) (Konyal›, Üsküdar Ta- rihi, 2/116) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 87) (Divan-› fiâkir Varak 34)

ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹

u çeflmenin yeri, bânisi ve yap›ld›¤› tarih Bbelli de¤ildir. Evliya Çelebi, meflhur seye- hatnamesinde: “Üsküdar Çeflmesi, çok de¤erli, büyük bir hay›rd›r” diye bu çeflmeden bahseder fakat yeri ve yap›l›fl tarihi hakk›nda bir aç›kla- mada bulunmaz. Valide Kethüdas› Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi de, Mec- Çeflmesi.

1187 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Valide Kethüdas› Çeflmesi’nin kitabesi. Kitabe bugün Topkap› Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölümünün önündedir.

Kethüda Mehmet Pafla’n›n flahidesi.

zarl›¤›, Feyziye Camii ve Asadar Baba’n›n aç›k be aras›nda uzanan ve bugün de hâlâ bostan türbesi bulunmaktad›r. Yeri için Hammal olarak kullan›lan bir bostan› vard›. Mehmet A¤a Mescidi ile Feyziye Camii bahis- lerine bak›n›z. Mehmet Pafla, Eski Saray’a girip Kilercibafl› ol- mufl ve II. Süleyman’›n (1687-1691) tahta geç- Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunde mesi üzerine de saraydan ayr›larak Padiflah’›n yap›lm›fl olup kesme tafltand›r. Haznesi küçük- annesi Saliha Dilaflub Valide Sultan’a kethüda tür. Suyu Bülbülderesi’nden temin edilirdi. olmufltur. Onun 1689’daki vefat› üzerine de Kafl kemeri üzerindeki kitâbesi bugün Topkap› defterdar vekili ve darphane emini olmufltur. Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölü- II. Mustafa (1693-1703)’n›n padiflah olmas› mündedir. Çeflme üzerindeki yeri hâlâ bofltur. üzerine padiflah›n annesi Gülnufl Sultan’a ket- Mehmet Raif Bey’in, Mir’at-i ‹stanbul adl› ese- hüda olmufl ve bu görevinde 20 sene kalm›flt›r. rine de kaydetti¤i kitâbesi fludur: 1127 Rebiyülâhir (Nisan 1715)’te vezaret rüt- besi verilerek pafla olmufl ve ‹stanbul kayma- Kethüda-y› Valide Sultan kim ol kaml›¤› görevine getirilmifltir. Bundan sonra Mefharü’l-akran memduhü’l-hisâl da bir tak›m vazifelerde bulunan Mehmet Pa- Üsküdar’› eyledi fladab-› dil fla, 90 yafllar›nda oldu¤u halde, Süleymani- Çeflmesâr ile idüb sirab-› hâl ye’deki kona¤›nda vefat ederek yap›m›na eme- Bu mahall âba katî muhtac idi ¤i geçti¤i, Üsküdar Yeni Cami hazîresine gö- K›ld› irva vire ecrin Lâyezâl mülmüfltür. Ak›ll›, temkinli, dini bütün, iyi bir Didi tarihin Zamîrî nûfl iden kimse idi. 1135 (1723)’te vefat etti. Akd› gel manend-i Kevser bu zülâl 1112 (1700) Mehmet Pafla’n›n bu çeflmesinden baflka, Ga- lata’da bugün yerinde H›rdavatç›lar Çars›s› bu- Çeflme eskiden camiin önünde iken 1300 lunan Gülnufl Sultan Camii karfl›s›nda bir Da- (1883) tarihinde flimdiki yerine, eski ad› Tut- rü’l-hadisi vard›r ki bir zamanlar Galata Mah- kalc› Bay›r› olan bugünkü Tekkeiçi Soka¤›’n›n kemesi olmufl ve flimdi de cami olarak ibadete sol köflesine nakledilmifl olup suyu daima akard›. aç›lm›flt›r. Pafla’n›n bir de Ortaköy’de yal›s› vard›. Mehmet Kethüda’n›n, M›s›r Kahire’de Kitâbede Valide Kethüdas›’n›n ad› yaz›l› de¤il- bir sebili vard›r. Kendisi, 1128 cemaziyelevvel- dir. Fakat, çeflmenin yap›ld›¤› s›rada Valide de (Nisan 1716) fleyhu’l-harem olmufl ve deniz Sultan olan, II. Mustafa ile III. Ahmet’in an- yolu ile M›s›r’a gitti¤i zaman yapt›rm›flt›r. neleri ve Üsküdar Yeni Cami bâniyesi Rabia Gülnufl Emetullah Sultan’d›r ki onun da 20 Babu’l-vezir Caddesi üzerindeki sebilin kitâbe- y›ll›k kethüdas› meflhur Arapkirli el-hac Meh- si on m›sra olup tarih beyti fludur: met Pafla’d›r. Çeflmeyi a¤al›¤› s›ras›nda yapt›r- m›flt›r. Kürt Mehmet Pafla veya Kara Kethü- Geldi hâtiften ana tarih-i zîba Hamdiyâ da lâkaplar›yla da an›lan Mehmet Pafla’n›n bu Ayn-› Zemzem’dir sebîlin flevki inflad eyledi. çeflme civar›nda fieyh Camii ile Yeflilbafl Tür- 1128

1188 Üsküdar Çeflmeleri

Kitâbe yazar› Üsküdarl› Zamîrî Mustafa Efen- çat›s› vaktiyle kiremitle örtülmüfltü. fiimdi çi- di, Divan-› Hümâyun kâtiplerinden olup son- mento ile s›vanm›flt›r. ra tezkereci oldu. “Kadri yüce bir mert” flair idi. Ölüm tarihi belli de¤ildir. Sicill-i Osmânî ya- Bu sade, fakat ihtiflaml› çeflmenin kemeri üze- zar› H. 1105’te vefat etti¤ini söylemesi bir yan- rinde befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bu- l›fll›k eseridir. Çünkü, Üsküdar’da 1117 lunmaktad›r: (1705)’te yap›lan Sadrazam Hasan Pafla Çefl- mesi’nin kitâbesi de Zamîrî taraf›ndan söylen- Çeflmesâr-› din ü devlet âb-› rûy-i saltanat mifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Mâder-i zîflân-› Sultan Ahmed cem âsitân Fî-sebîlillâh bünyâd eyleyüb bu çeflmeyi Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Oldu atflana zülâl-i lûtf ile rahat-resân Çeflmeleri, 2/286, 288, 290) (Sicill-i Osmânî, 1/64, 3/237 Cûybâr-› Kevser’in güya aya¤›d›r bu âb ve 4/219) (‹. Parmaks›zo¤lu, Nusretname, 2/453 Mehmet Üsküdar’› eyledi pür-feyz-i mânend-i cinân A¤a Kürt md.) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, ‹kdam Mat- Teflnegân oldukça pür-sâz-› sebû-y› ârzû baas›, s. 34) (Gezi Notu) (Hadîka, 2/34 Galata Yeni Cami Sâhibu’l hayr›n du’âs›yla olur ratbu’l-lisân bahsi) (Vâs›f Hiç, Bülbülderesi, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Ak- H›zr-› ferrûh-dem görünce Ta’ibâ tarihini kufl, Kahire’de Osmanl› Dönemi Eserlerde Türkçe Manzum Didi dil-cû çeflme-i âb-› hayât oldu revân kitâbeler, Vak›flar Der. Say›: 22/391) 1122 (1710)

Çeflme Yeni Cami’den bir sene sonra yap›lm›fl- t›r. VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ Bânisi Gülnufl Emetullah Valide Sultan’d›r. eflme, ‹mam Nas›r Soka¤› üzerinde ve bu Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Çsoka¤›n dirsek yapt›¤› köflededir. Sol tara- f›nda Yeni Cami’nin avlusuna aç›lan kap›s›, Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. sa¤ taraf›nda ise, 998 (1589-90) tarihinde yap- Derin-V. Çabuk, s. 70) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, t›r›lan Geredeli Camii’nin arsas› bulunmakta- 2/302) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/122) (Kâz›m Çeçen, d›r. Bu cami bahsine bak›n›z. Üsküdar Sular›, s. 72.)

Mermer çeflme yüzünün iki yan› kesme tafl olup arkas›nda büyük bir haznesi vard›r. Tonoz YEN‹ÇEfiME

eflme, Ahmediye Meydan›’n›n ortas›nda Çbulunan Darü’s-saâde A¤as› Mehmet A¤a Camii’nin önünde idi. Yeniçeflme Camii bah- sine bak›n›z.

Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Te- varih adl› eserinde, Yeniçeflme bafll›¤› alt›nda flunlar› yazmaktad›r:

“Üç taraf›nda üç musluk içinde tak-› bâlâs›nda olan tarihtir. Bânisi Darü’s-saâde A¤as› Meh- met A¤a’n›n hayrat›d›r:

Sâhibu’l-hayrat Mehemmed A¤a Bende-i an fleh vâlâ himmet Kerd in çeflme-i âli bünyad fiud revan zülâl-i rahmet Güft-i Asarî dagi tarih Çeflmeha-i nûr-› ayn-› rahmet Valide Sultan 990 (1582) Çeflmesi.

1189 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fiair Asarî için Karacaahmet Türbesi bahsine tarihlerinde açt›¤› ünlü kahvesi de bu civarda, bak›n›z. Ahmediye’de idi. Ayr›ca K›zlara¤as›’nda Dut- lukahve diye bilinen bir horozcu kahvesi var- Bu meydan çeflmesi, zamanla harap olmufl ve d›. Bir horozcu kahvesi de fieyh Camii’nde idi. 1141 (1728-29) tarihinde Darü’s-saâde A¤as› Burada, kahvenin bahçesinde horoz dö¤üfltü- Beflir A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu ona- rülürdü. Dutlukahve sonradan kuflçular›n kah- r›mdan sonra çeflme Yeniçeflme, yan›ndaki vesi olmufltu. Mehmet A¤a Camii de Yeniçeflme Camii ad›n› alm›fl ve bu 1960 tarihlerine kadar devam et- Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. mifltir. 1935 tarihinde meydan›n tanzimi s›ra- Derin-V. Çabuk, s. 66) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/205, 209) s›nda cami ve mezarl›¤› kald›r›lm›flt›r. Camiin (E. Koçu, Ahmediye, ‹stanbul Ans. 1/377) (Sadri Sema, civar›nda, üç tekke ve Hüdâyî Âsitânesi fleyhle- Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, s. 74) rinden Devatç›zâde Mehmet Efendi’nin bir ca- mii vard›. Ahmediye Meydan›, yüz y›llar bo- yunca Üsküdar’›n en maruf ve mamur bir semti idi. Ahmediye Çarfl›s›nda bazac›lar, muhallebi- KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE ciler, kaymakç›lar ve aktar dükkânlar› ile befl ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹ adet büyük ve mükemmel k›raathane vard›. Çeflmenin Ad› Yap›l›fl› Hali El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Camii ve Çefl- mesi bahislerine bak›n›z. Fatih Sultan Mehmet 860 (1455) Mamur

1900 tarihlerinde çekilen Manzara-i Evkaf-› Selman A¤a-Horhor 912 (1506) Mamur Hümâyun Kartpostal›’nda bu çeflmenin resmi görülmektedir. Buna göre çeflme, bir meydan Rüstem Pafla 952 (1545) Y›k›ld› çeflmesi olup dört yüzlüdür. Demek ki üç yü- zünde lüle varm›fl. Mihrimah Sultan 955 (1548) Mamur

Çok güzel bir görünümü olan çeflme, munta- Do¤anc› Hasan Pafla 966 (1558) Y›k›ld› zam kesme tafltan yap›lm›fl olup Mahmut Pafla Camii kap›s› önündeki çeflmenin bir benzeri Ahmet Çelebi 975 (1567) Y›k›ld› fakat daha al›ml›s›d›r. Alemli beflik çat›s› dört yüzlü olup tafl kaplanm›flt›r. Cephe köfleleri Sadrazam Sinan Pafla 983 (1575) Mamur dört köfle sütun kabartmal›d›r. Kemerleri di- limli ve sivridir. ‹brahim A¤a Menzil 988 (1580) Mamur

Sadri Sema, hat›ralar›nda; “Üsküdar’›n geceli Yeni Çeflme 990 (1582) Y›k›ld› gündüzlü aç›k ve ifllek bir çarfl›s› vard›. Vapur iskelesinden Yeniçeflme’ye kadar uzanan, ora- Nurbânu Valide Sultan 991 (1583) Mamur dan iki kola ayr›larak bir yandan Ahmediye, Kefçedede yoluyla Paflakap›s›’na, bir yandan Elhac K›zlar A¤as› 995 (1587) Mamur Tabutçular içi, K›zlara¤as› yoluyla Toptafl›’na Mehmet A¤a kadar uzanan bu çarfl›ya Üsküdarl›lar Çarfl›bo- yu ad›n› vermifllerdi. Burada gece gündüz ses El-hac K›zlar A¤as› 998 (1590) Mamur kesilmez, kalabal›k eksilmez, al›fl verifl durmaz- Mehmet A¤a d›. O tarihlerde ‹stanbul’un belki hiç bir sem- tinde böyle canl›, gürültülü ve alabildi¤ine Ayfle Sultan l007 (1598) Mamur uzan›p bitmeyen bir çarfl›s› daha yok gibiydi. Hasan Çavufl 1007 (1598) Mamur Yeniçeflme’de bir mescit, önünde ortada bir çeflme, daha afla¤›da iki tarafl› dükkânlar” bu- Üsküdar l009 (1600) Y›k›ld› lunuyordu diye yazmaktad›r. Bulgurlu Köyü 1009 (1600) Mamur Üsküdar’› çok iyi bilen Vâs›f Hoca’n›n 1900 (Teberdar Mehmet A¤a)

1190 Üsküdar Çeflmeleri

Ayr›l›k Çeflmesi 1009 (1600) Mamur (Ahmet A¤a)

Aziz Mahmud Hüdâyî 1019 (1610) Mamur Efendi

Aziz Mahmud Hüdâyî 1019 (1610) Y›k›ld› Efendi

Sultan I. Ahmet 1023 (1614) Y›k›ld›

Sultan I. Ahmet 1024 (1615) Y›k›ld›

Sadrazam Halil 1026 (1617) Mamur

Babü’s-saade A¤as› 1026 (1617) Mamur ‹smail A¤a

Kara Mustafa Pafla 1040 (1630) Y›k›ld›

Mahpeyker Kösem 1052 (1642) Mamur Valide Sultan

Valide Kethüdas› 1056 (1646) Mamur Arslan A¤a

Ayfle ve Ümmühani Hatun 1060 (1650) Mamur

fieyh Camii 1061 (1651) Mamur

Müsahip Ali A¤a 1064 (1653) Mamur Müsahip Mustafa Pafla 1094 (1683) Y›k›ld› Eski ‹stanbul’da bir Sultan IV. Mehmet 1064 (1653) Mamur fiehit Süleyman Pafla 1098 (1687) Y›k›ld› çeflme ve sakalar. (Küçük Çaml›ca) Valide Kethüdas› 1112 (1700) Mamur Sultün IV. Mehmet 1071 (1660) Mamur (Büyük Çaml›ca) ‹zmirli Ali Pafla 1114 (1702) Mamur

Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur Kas›m A¤a 1115 (1703) Mamur

Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur ‹smail A¤a 1115 (1703) Mamur

Nâlî Mehmet Efendi 1086 (1675) Mamur Türk Ahmet Pafla 1116 (1704) Mamur

fieyh Selâmi Ali Efendi 1088 (1677) Mamur Sadrazam Damat 1117 (1705) Mamur Hasan Pafla Kap›a¤as› Yakup A¤a 1089 (1678) Mamur Haseki ‹smail A¤a 1118 (1706) Y›k›ld› Mihrimah Sultan 1092 (1680) Mamur Mutbak Emini Hac› 1119 (1707) Mamur Tunusba¤› Menzil 1092 (1680) Mamur Halil Efendi

Silâhtar Mustafa A¤a 1094 (1683) Mamur Gülnufl Emetullah 1121 (1709) Mamur Meydan Valide Sultan

1191 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Hatice Sultan 1141 (1728) Y›k›ld›

fiehzade Numan 1141 (1728) Mamur

Ümmü Bayezid 1141 (1728) Mamur (Mihriflah Kad›n)

fiehzade Bayezid 1141 (1728) Y›k›ld›

fiehzade Süleyman 1141 (1728) Y›k›ld›

fiehzade Süleyman 1141 (1728) Mamur

fiehzade Mehmet 1141 (1728) Y›k›ld›

fiehzade Abdülhamit 1141 (1728) Y›k›ld›

Sultan III. Ahmet 1122 (1710) Mamur fiehzade Abdülhamit 1141 (1728) Y›k›ld› Küçüksu Çeflmesi ve Namazgâh›. Ahmediye 1134 (1721) Mamur fiehzade Mustafa 1141 (1728) Mamur

‹bnülemin Ahmet A¤a 1134 (1721) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur

Bostanc›bafl› ‹brahim A¤a 1135 (1722) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur

Kethüda Mehmet 1136 (1723) Mamur Üçüncü Kad›n 1141 (1728) Y›k›ld› A¤a (Pafla) Baflkad›n Meydan 1141 (1728) Mamur Tophanelio¤lu Meydan 1140 (1727) Mamur fiehzade Sultan Mehmet 1141 (1728) Y›k›ld› Tophanelio¤lu 1140 (1727) Y›k›ld› Validesi

Sultan III. Ahmet Meydan 1141 (1728) Mamur K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld›

Nevflehirli ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld›

Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Mutbak Emini Hac› 1141 (1728) Mamur Halil Efendi Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Mutbak Emini Hac› 1141 (1728) Mamur Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Mamur Halil Efendi

Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Harabe Mutbak Emini Hac› 1142 (1729) Mamur Halil Efendi Fatma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Mehmet Kethüda 1142 (1729) Y›k›ld› Genç Mehmet Pafla 1141 (1728) Mamur (Divitçiler)

Atike Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Kaptan Mustafa Pafla 1142 (1729) Mamur

Ümmügülsüm Sultan 1141 (1728) Mamur fiüca Ahmet Pafla 1151 (1738) Y›k›ld›

Esma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Sadeddin Efendi 1154 (1741) Mamur

1192 Üsküdar Çeflmeleri

Silâhtar Süleyman A¤a 1165 (1725) Y›k›ld› Ümmügülsüm Han›m 1233 (1817) Mamur

Sultan III. Osman 1169 (1755) Y›k›ld› Haf›z ‹sa A¤a 1240 (1824) Mamur

Ayazma III. Mustafa 1174 (1760) Mamur ‹hsaniye 1240 (1824) Mamur

Sultan III. Mustafa 1174 (1760) Y›k›ld› Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Mamur

Hatice Sultan 1178 (1764) Mamur Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Harap

Hatice Sultan 1178 (1764) Y›k›ld› Hac› Hasan A¤a 1244 (1828) Y›k›ld›

Abdülaziz Efendi 1179 (1765) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Mamur

Parizâde Osman Sahip 1181 (1767) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Harap Efendi Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Y›k›ld› Saraclar 1190 (1776) Y›k›ld› Abdülmecit Han 1255 (1839) Y›k›ld› Kâtip Mustafa Efendi 1193 (1779) Mamur (Halit A¤a)

Sineperver Valide Sultan 1194 (1780) Mamur Abdülmecit Han Meydan 1257 (1841) Mamur

Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Taz›c›lar Oca¤› 1259 (1843) Mamur

Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Kaymakam Emin Bey 1271 (1854-5) Mamur

Hüsameddin A¤a 1206 (1791) Y›k›ld› Mütevelli 1271 (1854-5) Mamur

Meryem Kad›n 1208 (1793) Mamur Fethi Ahmet Pafla 1272 (1855) Y›k›ld›

Ladikli Ahmet A¤a 1208 (1793) Mamur Ömer Bey 1275 (1858) Mamur

Ayfle Hatun 1209 (1794) Mamur Menzil 1284 (1867) Mamur

Benlizâde Ahmet Reflit 1215 (1800) Mamur Tiryal Han›m 1288 (1871) Mamur Efendi Haminnine Hüseyin Avni Pafla 1291 (1874) Mamur Çeflmesi’nin aç›l›fl›. Sultan III. Selim 1217 (1802) Mamur (Paflaliman›) veya Tekke

Daya Kad›n 1220 (1805) Mamur

T›fl›gül Han›m 1223 (1808) Mamur

Haf›z ‹sa A¤a 1226 (1811) Mamur

‹smet Bey 1227 (1812) Mamur

Haf›z ‹sa A¤a 1228 (1819) Mamur

fierefâbâd veya Sultan 1229 (1814) Y›k›ld› II. Mahmut

1193 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Demirci Baba 1305 (1887) Mamur Bostanc›bafl› 1722 Y›k›ld›

Cevher A¤a 1315 (1897) Mamur Pirinçci - Mamur

Mahbub A¤a 1321 (1903) Mamur ‹nadiye - Mamur

Hac› Mehmet Naki 1321 (1903) Mamur fieyhülislâm Mirzazâde 1731 Mamur (Hac› R›za Efendi) ‹nadiye Tekkesi 1733 Harap Hasip Pafla-Zeki Bey 1323 (1905) Mamur Tekke Kap›s› 1762 Mamur Ahmet fiakir Efendi 1325 (1907) Mamur fieyhülislâm Mirzazâde 1740 Y›k›ld› Mülâz›m fiehit Hakk› 1331 (1915) Mamur Mehmet Said Efendi fieyhülislâm Arif Hikmet 1812 Mamur K›s›kl› 1333 (1915) Mamur Beyefendi

Kassam 1342 (1923) Mamur Selimiye 1807 Mamur

Hac› Mehmet Efendi 1347 (1928) Mamur Silâhflor fiakir Bey 1824 Mamur

Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan Surp Garebet Ermeni 1844 Mamur Çeflmeler: Kilisesi

Çeflmenin Ad› Takribi Hali Duduo¤lu - Harabe

Tafll› - Y›k›ld› fiehitler 1852 Mamur

Devecio¤lu - Y›k›ld› Hasan Bey - Harap

Safiye Sultan - Y›k›ld› Selâms›z Mezarl›¤› - Harap

Kale - Y›k›ld› Ahmet Efendi 1865 Y›k›ld›

Halife - Y›k›ld› Han›m Nine 1930 Mamur

Silâhtar A¤a 1640 Harap Feyzullah Efendi - Y›k›ld›

1194 Üsküdar Vak›f Sular›

Üsküdar Vak›f Sular›

ARSLAN A⁄A SUYU AYAZMA CAM‹‹ SUYU

056 (1646) tarihinde Sultantepe’de kendi u suyun kayna¤› Ba¤larbafl› mevkiindeki 1ve efli Ayfle Hatun çeflmeleri için Ba¤larba- BÇiftlik Gazinosu (bugün M. Ü. ‹lâhiyat fl› Mevkiindeki ‹cadiye Tepesi’nden getirilmifl- Fakültesi binalar›n›n oldu¤u yer) civar›ndad›r. ti. Ayfle Hatun Çeflmesi arkas›ndaki Abdi Çe- Buradan Nuhkuyusu Caddesi, Tunusba¤› ve lebi Camii de bu sudan istifade ederdi. Do¤anc›lar yolu ile gelen su 1760 tarihinde ya- p›lm›fl olan Ayazma Camii, Çeflmesi ve hama- Su, ‹cadiye Tepesi’nden galeri içinde akarak m›ndan akard›. Bülbüldere-Ba¤larbafl› ana yolunu takiben ve Özbekler Tekkesi’nin arka taraf›ndan ve bura- Caminin oldu¤u yerin civar›nda Ayazma Sara- Arslan A¤a Suyu da künk içinde akarak Selvilik Caddesi’nden y› bulundu¤una göre su daha önceki bir dö- Maksemi’nden geçer ve kendi çeflmesine gelirdi. Özbekler nemde getirilmifl ve 1760 tarihlerinde de Sul- geriye kalan. Tekkesi semahanesi arkas›ndaki meyilli arazi- tan III. Mustafa (1757-1774) taraf›ndan ›slah de kesme tafltan yap›lm›fl bir hazne vard›r.

Günlük su çekeri 120 metre küp olan bu suyun bir k›sm› sonradan Mihrimah Camii ve flad›r- van›na verilmifltir. Mihrimah Sultan Suyu bahsine bak›n›z.

Arslan A¤a ve han›m› fieyh Camii hazîresinde gömülüdür. Bu cami bahsine bak›n›z.

AT‹K VAL‹DE SUYU (NURBÂNU SULTAN SUYU) Bu su için Valide-i Atik Maksemi bahsine ba- k›n›z.

1197 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

edilmifltir. Bu onar›mdan sonra su, Sultan Ç‹N‹L‹ SUYU Mustafa Suyu ismini alm›flt›r. n yedinci as›r ortas›nda Kösem Mahpey- Su yolu zamanla harab oldu¤undan Atik Vali- Oker Sultan taraf›ndan Çinili Cami, Çini- de suyuna kat›lm›flt›r. li Hamam, çeflme ve sebili için getirtilmifltir.

Afla¤›daki sat›rlar merhum Nâz›m Nirven Bey’in bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: BEYL‹K ÇEfiME SUYU “Çinili suyunun kaynaklar›, zengin bir su yata- elimiye’de, Selimiye ‹skele Caddesi ile ¤› olan Çaml›ca ve Çakal Da¤› civar›ndad›r. SÇeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde Büyük Çaml›ca’n›n do¤u s›rtlar›ndaki vadiler- bulunan ve 1257 (1841) tarihinde Sultan Ab- den toplanan sular›n yolu, Tantavi Çiftli¤i’nin dülmecit taraf›ndan yapt›r›lan büyük çeflme kuzeyindeki dereyi takiple ve buradan katma için temin edilmifltir. sular alarak çiftlik havuzunun yan›ndan Alem- da¤› yoluna ç›kar, yolun karfl› taraf›na geçerek Su, çeflmenin karfl›s›ndaki yamaçta ve bir evin Kavak Bay›r›’na gelir. Civardaki köflklerin bahçesindeki p›nardan ç›kard›. Kuyu fleklinde- ba¤lar›ndan inerek, Toygar Çeflmesi’nin alt ta- ki bu p›nar›n üzerine tonoz çat›l› küçük bir raf›ndan Libade’ye gelir. Su mecras› bu seyri maksem yap›lm›flt›r. esnas›nda da ba¤lardan katma su al›r.

Burada su yoluna Büyük Çaml›ca’dan ve Kü- çük Çaml›ca’dan, Serasker R›za Pafla arazisin- ÇINAR SUYU den de su kat›l›r. Su yolu Libade’den sonra Merdivenköyü Caddesi’nin kenar›n› takip ile ›nar Yokuflu, Selâmi Ali Efendi Cadde- Çatal Maslak’a gelir. Burada mecra civardan Çsi’nin eski ad›d›r. Selâmet Yokuflu ismiyle da katmalar alarak Küçük Çaml›ca yoluna iner de bilinen yol, ad›n› fieyh Selâmi Ali Efen- (fiekerci Masla¤› Soka¤›). di’den alm›flt›r. Semerci Ba¤›’ndan ve Ömer Efendi (fieyhülis- Bu cadde üzerinde Matbah Emini Hac› Halil lâm Bodrumî) korular›ndan tekrar katmalar Efendi’nin 1119 (1707) ve 1141 (1728) tarih- alarak F›st›kdibi’ne gelir. Niflantafl›’n›n bulun- li iki çeflmesi bulundu¤u gibi Kuflo¤lu Yoku- du¤u tarladan, hassa müfliri Rauf Pafla, Altuni- flu’nun üst bafl›ndaki meydanda son tarihli bir zâde Necip Bey arazisinden ve sonra da M›s›r- çeflmesi daha vard›r. Su, bu çeflmeler için geti- l› Faz›l Pafla’n›n ba¤çesinden geçerek Sultan rilmifltir. Saray› Ba¤çesine (Refia Sultan Saray›-Küçük Çaml›ca Caddesi) gelir. Bu cadde üzerinde 1088 (1677) tarihinde fieyh Selâmi Ali Efendi taraf›ndan yapt›r›lan bir Buradan da S›rkâtibi Ba¤›’ndan ve Çiftlik Ga- çeflme ve yan tarafta da bir tekke ile bir hama- zinosu kap›s› alt›ndan Ba¤larbafl› Caddesi’ne m› oldu¤una göre caddeden daha evvel de bir (Nuhkuyusu Caddesi) ç›kar. Yenimahalle’ye vak›f suyunun geçti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu eski do¤ru inen künk su yolu Çinili Cami ile di¤er suyun Halil Efendi taraf›ndan onar›ld›¤› da dü- hayrata ulafl›r. flünülebilir. Su yolunun bu seyrinde bir flube yolu F›st›kdi- Yak›n yerden gelen bu suyun ak›fl›n› intizama bi’nde Necip Bey arazisinde, ayr›larak Valide- sokmak için Toygartepe üzerinde, Dürbali So- ba¤›’na gider, fieyhülislâm meflhur Arif Hik- ka¤› (eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutlu So- met Bey’in çeflme ve sebiline su verirdi. ka¤›’n›n birleflti¤i yere kesmetafl bir su terazisi yap›lm›flt›. Terazi son senelerde y›k›lm›flt›r. Vaktiyle 28 adet su verici yeri olan ve günde 600 metre küp bir verimi olan bu su yolunun, Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bah- 9900 metrelik künkten yap›lm›fl bir flebekesi sine bak›n›z. vard›.”

1198 Üsküdar Vak›f Sular›

FATMA SULTAN SUYU Nuhkuyusu Caddesi bafl›nda ve Kap›a¤as› (‹BRAH‹M PAfiA SUYU) mevkiindeki birinci su terazisine giren su dö- külerek soldan birinci, ikinci ve üçüncü kolda- u isimle bilinen su, fierefâbâd Saray› için ki çeflmelere su verirdi. Bgetirilmifl ve bu s›rada Sultan III. Ahmet (1703-1730) Sadrazam ‹brahim Pafla, Sultan- Duvardibi mevkiindeki ikinci teraziden ayr›lan lar ve fiehzadeler ad›na yapt›r›lan 40 adet çefl- su ise, o s›ralarda henüz y›k›lmayan Kavak Sa- meden ve Fatma Sultan Saray›’ndan da ak›t›l- ray› ile Üsküdar Saray›na ve bunlar›n etraf›nda m›flt›. bulunan bir çok tesislere su verirdi. Bu terazi- den ayr›lan di¤er bir kol da, Paflakap›s› mevki- fierefâbâd Kasr›, 1580 tarihinden beri mevcut inde ve Belediye fiubesi arkas›ndaki büyük ha- olup isimleri de¤iflikti. Bu saray bahsine bak›- vuza ve buradan da Do¤anc›lar Meydan› ya- n›z. Bu saray›n bir suyu oldu¤una göre, 1727- n›ndaki makseme gelirdi. fierefâbâd Kasr› mak- 28 tarihlerinde saray, yeni bafltan yapt›r›l›rken semi bahsine bak›n›z. Bu maksem fierefâbâd mevcut olan su yolu ›slah edilmifl veya yeni Kasr›’na ve civar›ndaki çeflmelere su verirdi. bafltan yapt›r›lm›flt›r. Kap›a¤as› mevkiindeki birinci teraziden ayr›- fiair Nedim’in maksem tarihi için söyledi¤i fliirde: lan su, flu çeflmelerden akard›:

fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden Soldan Birinci Kol: Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r 1) ‹brahim Pafla Çeflmesi. ‹skender Baba Tür- dendi¤ine göre su, yaln›z fierefâbâd Kasr› için besi yan›nda idi. getirilmifl de¤ildir. Büyük bir flehircilik anlay›- fl› ile geliflen Üsküdar’›n su ihtiyac›n› karfl›la- 2) Genç Mehmet Pafla Çeflmesi. Toptafl› Cad- mak amac›yla bu kadar büyük bir külfete kat- desi ile Beygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde- lan›lm›flt›r. dir.

Suyun kaynaklar› ‹çerenköy taraflar›nda, Mer- 3) Hac› Beflir A¤a Çeflmesi. Atpazar› mevkiin- diven Köyü ile Karaman Çiftli¤i civar›nda de idi. akan Sazl›dere yan›nda idi. Sekiz kaynaktan gelen sular, üzeri kapal› ufak bir havuzda top- 4) Fatma Sultan Çeflmesi. Atpazar› içinde, Su- lan›r. Buradan ç›kan su, Kireç Ocaklar› ve lu Han karfl›s›nda idi. Uzunçay›r’›n kuzey taraf›nda ve yamaçtan ge- çerek civardan gelen katmalar› al›r. Tafll›dere 5) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Kurban Na- yak›nlar›nda eski Dahiliye Naz›r› (‹çiflleri Ba- suh Camii karfl›s›nda idi. kan›) Memduh Pafla’n›n (1839-1925) çiftli¤i- Yeni Cami Su ne gelir, burada tekrar katma sularla dolan su 6) Esma Sultan Çeflmesi. Bulgurlu Mescit kar- Deposu. yolu, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney etekle- fl›s›nda idi. rindeki Semerci Ba¤› ve Üçp›nar mevkiine ulafl›rd›.

Burada hâlâ mevcut olan maksemden yola ç›- kan su, biraz ileride Yeni Cami için evvelce bulunan suyu, Altunizâde semtindeki Necip Bey tarlas›ndan gelen suyu ve bugün Askeri Prevantoryum olan Ahmet Celâleddin Pa- fla’n›n çiftli¤inden gelen suyu ald›ktan sonra Ac›badem’e do¤ru inerdi.

Künk yol, yeni katma sular› ald›¤› Valideba- ¤›’ndan sonra Seyyid Ahmet Deresi taraf›nda, topra¤›n uygunlu¤undan delme mecra haline ve sonra künk olarak yoluna devam ederdi.

1199 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

7) fiehzade Numan Çeflmesi. Hayreddin Çavufl r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi. Camii arsas› yan›ndad›r. 5) fiehzade Mehmet Çeflmesi. fierefâbâd Kas- 8) fiehzade Mustafa ve Süleyman’›n validesi r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi. çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde idi. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu ismiyle an›- 9) Üçüncü Kad›n Çeflmesi. fieyh Camii yak›- lan bu su yolunun bafl›ndan nihayetine kadar n›nda ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n ba- 50’den fazla maslak yapt›r›lm›fl ve iki maslak fl›nda idi. aras›na 440 arfl›n (takriben 330 m.) aç›kl›k ve- rilmiflti. Her iki maslak aras›na 1100 künk dö- 10) Hatice Sultan Çeflmesi. Feyziye Camii ya- flenmifltir. n›nda idi. Bu muazzam su yolunun 1600 metrelik k›sm› Soldan ‹kinci Kol: galeri, 13 kilometrelik k›sm› da künk olup 3. 000 metre küp su tafl›rd›. 1) Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi. Camiin kar- fl› köflesindedir. Suyun ak›fl›n› temin için 15 m. yüksekli¤inde iki su terazisi yap›lm›flt›. 2) fiehzade Seyfeddin validesi Çeflmesi. Kap- tan Pafla Camii alt kap›s›n›n solundad›r. Yukar›da yaz›lanlardan baflka fierefâbâd Kasr› ve Fatma Sultan Saray› içinde de su hazneleri 3) fiehzade Mustafa Çeflmesi. Aziz Mahmut yap›lm›flt›r. Bu saraylar bahsine bak›n›z. Efendi Soka¤›’ndad›r. Su yolunun yap›m› s›ras›nda haz›rlanm›fl olan 4) Kethüda Mehmet Efendi Çeflmesi. Hüdâyî Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, sulu boya ile Camii avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. resmedilmifl 37 çeflme görülmektedir. Bunlar- dan baz›lar›n›n ad› yaz›lm›fl ve baz›lar›n›n da 5) fieyhzâde Bayezid Çeflmesi. Halil Pafla Tür- yaln›z krokileri çizilmifltir. besi karfl›s›nda idi. Bu su için Vak›f Sular› Müdüriyeti defterinde: 6) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Davut Pafla Camii civar›nda idi. “Cennet-mekân merhum ve ma¤furun leha Fatma Sultan tâbet serâhu ve sadrazam-› esbak 7) Sultan Mehmet Validesi Çeflmesi. Tembel- ‹brahim Pafla merhumun icras›na muvaffak ol- ler Mahallesi’nde Kireçhane karfl›s›nda idi. duklar› medine-i Üsküdar’da kaim müteaddid çeflme-i mâ-i lezizin Alemda¤› taraf›nda olan 8) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Selman A¤a Camii kubbeden medine-i Üsküdar’da Do¤anc›lar karfl›s›nda idi. Meydan›’nda vaki makseme gelince medine-i mezbure haricinde Halife Çeflmesi kurbünde 9) Sultan III. Ahmet Meydan Çeflmesi. ‹skele ba¤lar derununda kaim âbârdan müfltemi olup Meydan›’ndad›r. vak›f sahibi suyuna ilhak ve medine-i mezbû- reden ‹mrahor Mahallesi’ne camii flerif ittisa- Soldan Üçüncü Kol: l›nda kaim maslakta ifraz...” edilirdi diye yaz- maktad›r. 1) Baflkad›n Çeflmesi. ‹mrahor Camii sol tara- f›ndad›r. Bu suya sonradan üç katma ilâve edilmifltir ki flunlard›r: 2) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Eski Hamam ve Hüsrev A¤a Camii’nin karfl›s›ndad›r. a- Kethüda Mehmet Pafla Suyu.

3) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Hamza Fa- b- Genç Mehmet Pafla suyu kih mahallesinde idi. c- Matbah-› Âmire Emini Halil Efendi suyu 4) fiehzade Süleyman Çeflmesi. fierefâbâd Kas-

1200 Üsküdar Vak›f Sular›

Kethüda Mehmet Pafla suyu, 1166 (1752) tari- dan›’ndan geçerek dergâh›n üst kap›s›ndan hinde ana künke ba¤lanm›flt›r. içeri girerdi. Burada solda, duvar içinde küçük bir su terazisi ve duvar›n arkas›nda ise büyük Genç Mehmet Pafla suyu, Küçük Çaml›ca ci- bir havuz vard›r. var›ndaki Semerci Ba¤›’nda kaynayan su, ayn› tarihte ana künke ba¤lanm›flt›r. Külliyenin esas haznesi abdest musluklar›n›n sa¤ taraf›nda, imaretin arkas›ndad›r. Halil Efendi suyu ise, kendi ba¤›ndan ç›kmak- ta idi. 1174 (1760) tarihinde ana suya kat›l- Burada toplanan su, musluklardan, imaretten m›flt›r. ve bugün mevcut olmayan flad›rvandan akard›.

GÜLNUfi EMETULLAH MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN SUYU VAL‹DE SULTAN SUYU ultan III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan 050 (1640) tarihinde infla ettirmifl oldu¤u Sad›na 1121 (1709) tarihinde toplanan bu 1cami, medrese, mektep, sebil, çeflme ve ha- su, Valideba¤›’ndan Sultan Abdülaziz’in Av mam› için getirtmiflti. Çeflmenin suyu mektep köflkünün önünden ç›kar. Kofluyolu üzerinde alt›ndaki büyük depoda toplan›rd›. ve S›rma Perde Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki bu toplanma merkezi bugün de mevcuttur. Su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey taraf›n- daki Çakal Da¤› (Çak›l Da¤›) s›rtlar›ndan ç›- Bu güzel su, Valideba¤›, Koruluk, Seyyid Ah- karak Bulgurlu Köyü’ne ve buradan Küçük met Deresi yan›ndan, galeri içinde akarak Ka- Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerinden geçe- racaahmet Mezarl›¤›’ndan geçer ve ‹nadiye rek Nuhkuyusu Caddesi’ne gelirdi. Allame Tekkesi karfl›s›ndaki masla¤a gelirdi. Burada Caddesi ile fiair Talât Soka¤›’ndan akan su ca- galerisi boru halindedir. miye ulafl›rd›.

Sonradan çimento ile s›vanan bu maslaktan ç›kan su Gündo¤umu ve Hakimiyet-i Milliye Caddelerinden geçerek Yeni Cami’ye gelirdi. M‹HR‹MAH SULTAN SUYU Bu geçiflinde, ‹nadiye semtindeki çeflmelere ve 1722 tarihinde yapt›r›lan Ahmediye Camii’ne u, iskele meydan›nda 1547 tarihinde yapt›- ‹nadiye’de su verirdi. Sr›lan Mihrimah Sultan Camii flad›rvan› ve Gülnufl Emetullah Çeflmesi için getirilmiflti. Valide Sultan Su, Yeni Cami’ye Hakimiyet-i Milliye Cadde- Maksemi. si’ne aç›lan avlu kap›s›ndan girer ve bu kap›- ‹lk önce Bülbüldere’den getirtilen su, bilhassa n›n sol taraf›ndaki büyük haznede toplan›rd›. Buradan ç›kan su, çeflme, sebil ve flad›rvandan akar, yang›n havuzunda toplan›rd›.

HÜDÂYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SUYU 003 (1594-95) tarihinde cami ve dergâh› 1infla olunurken getirilmifltir.

Su, K›s›kl›’da Arif Bey’in bahçesindeki men- badan ç›kar. K›s›kl› seddesinden (küçük ha- vuz) ç›karak Sar›kaya mevkiinden, Nuhkuyusu Caddesi’nden, Tunusba¤› ve Do¤anc›lar Mey-

1201 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

yaz aylar›nda ihtiyac› karfl›lamad›¤›ndan, ‹ca- Zamanla harap olan su yolu, Selim A¤a Kü- diye Tepesi’nin do¤u eteklerinden getirtmek tüphanesi’ni (yap›m›: 1782) yapt›ran Maktul icap etmiflti. Burada ark ve borularla Arapzâde Selim A¤a taraf›ndan onar›lm›flt›. Bu yüzden semtine ve oradan da Özbekler Tekkesi önün- su onun ad› ile an›lmaya bafllam›flt›r. den Paflaliman› mevkiine getirilmiflti. Hüseyin Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda hâlâ duran iki haznede depolanan su, camiin flad›rvan›n- dan ak›t›lm›flt›. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu haznelerin Sultan IV. Murat’›n k›z› Kaya Sul- (III. SEL‹M SUYU) tan’›n saray›na ait oldu¤u da söylenmektedir. Bu ihtimal daha kuvvetli görülmektedir. Çün- 206 (1791) tarihinde Sultan III. Selim’in kü, hazneler ile flad›rvan aras›nda 500 metre- 1annesi Mihriflah Valide Sultan ad›na topla- den fazla bir mesafe oldu¤u halde, hiç ak›nt› t›lan bu su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin etekle- yoktur. Bu mesafe içinde bunlardan baflka, ön- rinden ç›kar. Buradan Sar›kaya, Millet Bahçe- deki yal›lara ait, biri y›k›lm›fl, iki tonoz çat›l› su si, Ba¤larbafl› ve Nuhkuyusu Caddesi’ni taki- haznesi daha vard›r. ben akard›.

Mihrimah Sultan Suyu’nun geçti¤i Arapzâde Bu cadde üzerinde ve Kap›a¤as› mevkiinde bu- semtinde ve Üsküdar K›z Lisesi’nin hemen ar- lunan Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi’ne su kas›ndaki bir yere bir ilân tafl› dikilmiflti. 1285 verdikten sonra Duvardibi’ndeki 15 metrelik (1868-69) tarihli ve oval biçimdeki bu mermer teraziye girerdi. Buradan dökülen su, 1220 kitâbe, herhangi bir kaz› s›ras›nda alt›ndaki (1805) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Camii, künklerin korunmas› lâz›m geldi¤ini öneriyor- k›fllas›, hamam› ve yeni kurulan semtin bütün du. Tafl, okulun ilâve k›s›mlar›n›n yap›m› s›ra- çeflmelerinden akard›. s›nda kaybolmufltur. Borulardan günde 200 metre küp su geçerdi. Üzerindeki kitâbe fludur:

Davito¤lu / Karabet Efendi’nin Üsküdar’da / ‹ca- diye nam mahalde vaki mutasarr›f / oldu¤u arsa- SADRAZAM n›n derununda Pafla Liman› taraf›na / câri mâ-i HAL‹L PAfiA SUYU leziz ile Tophanelio¤lu ve Arslan A¤a / Sular› için kadimden küflad olunan la¤›mlar› yemin / ve yesa- 026 (1617) tarihlerinde getirilmifltir. Su, r›ndan k›rkar arfl›n sath›nda olan / mahalline ebni- 1Aç›ktürbe Soka¤›’ndaki çeflme ve sebilin- ye / inflaas› ve memnu oldu¤una alâmet-i / mahsu- den akard›. sa olmak üzere / iflbu mahkuk tafl›n bu mahalle vaz’-› rekzi / ve kusur kalan mahallinin dahi / ta- Mimarbafl› Mehmet A¤a’n›n yapm›fl oldu¤u liplerine parça parça / füruht› z›mn›nda kendisine Halil Pafla Türbesi ve Kap›c› Tekkesi bahsine ruhsat itas› / hususunda fiura-y› Devlet karariyle bak›n›z. bi’l-isti’zan / ‹rade-i Seniyye-i cenab-› Padiflahî / mucibince / ilân›na ibtidar k›l›nd›. 1285

1056 (1646) tarihinde, Kösem Valide Sul- SOLAK S‹NAN SUYU tan’›n kethüdas› Arslan A¤a bu su yolunu ›slah ettirmifl ve su, kendi ve eflinin çeflmelerinden 55 (1548) tarihinde yapt›r›lan Solakbafl› ak›t›lm›fl ve sonra da Mihrimah Sultan Ca- 9Sinan A¤a Camii için getirilmifltir. mii’ne yol verilmiflti. Ba¤larbafl›’ndan ç›kan su, Selâmi Ali Efendi ‹cadiye Tepesi’nden yeni bir suyun getirilmesi Caddesi’ni takiben Tekke Kap›s›’na gelir ve üzerine Bülbüldere Suyu, Kemankefl Suyu ad›- ad› geçen camiin musluklar›ndan akard›. n› alm›flt›. Selman A¤a Camii ve yan›ndaki Horhor Çeflmesi bu sudan istifade ederdi.

1202 Üsküdar Vak›f Sular›

TOMRUK SUYU

u su, 1140 (1727) tarihinde yapt›r›lan BTophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi suyunun bir katmas› iken, sonradan yollar›n›n bozulmas› ile flah›s eline geçmifl ve ç›kt›¤› kay- na¤›n hemen önüne yap›lan basit ve s›hhi ol- mayan bir hazne içine toplanarak sat›lmaya bafllanm›flt›r.

Etraf› tamamen aç›k olan bu iyi kaliteli suyun, sertlik derecesi birdir. Fakat zaman zaman ya¤- mur sular› kar›fl›yordu. Sucular buradan çok il- kel bir flekilde doldurduklar› sular› flehre geti- rerek sat›yorlard›. Yaz aylar› içinde debisi çok düflen suyun haznesi, 1981 tarihinde y›kt›r›ld› ve sucular›n su almalar› yasakland›.

1997 senesinde, Üsküdar Belediyesi’nce, re- mevcut olmayan terazisine yükseldikten sonra simde görüldü¤ü flekilde, Klâsik Türk çeflme caddeyi takiben Üsküdar’daki çeflmelerine Üsküdar mimarîsi üslubunda güzel bir çeflme yapt›r›la- akard›. Belediyesi’nce 1994 rak suyu ak›t›ld›. y›l›nda yapt›r›lan Bu sudan, Ba¤larbafl›-Bülbüldere aras›nda, bu- Tomruk Suyu Rumeli Kazaskeri Mehmed Hafid Efendi, Me- gün akmazl›¤›ndan dolay› Kuru Çeflme ad›yla Çeflmesi. hah’ül Miyah adl› eserinde, ‹stanbul’ un bütün an›lan Sultan II. Mahmut’un 1248 (1832-33) sular›ndan bahsetti¤i halde bu sudan söz etme- y›l›nda yapt›rd›¤› büyük hazneli çeflmesi de is- mifltir. Bu durumda, 1212 (1797) tarihlerinde tifade ederdi. hâlâ katma oldu¤u ve menba suyu haline gel- medi¤i anlafl›lmaktad›r. Su, 1140 (1727-28) tarihinde ak›t›lm›flt›r. Sonradan Cevri Kalfa suyu ile birlefltirilmifltir. Kaynak: (Gezi Notu), (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, ‹st. 1946, s. 228) Tophanelio¤lu Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Sanat Ans. Fas. 4, s. 388; Fas. 22, s. 1840) (Arseven, Türk Sanat› Tarihi, s. 495) (M. Larus, 3/202; TOPHANEL‹O⁄LU 11/634)(E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven, 7/3852; MUSTAFA EFEND‹ SUYU 9/4645; 10/5581) (N. Nirven Fatih S. M. Devri Türk Su Medeniyeti, s. 14) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222-226) üyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey ve kuzey (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (B. Kütüko¤lu, Çefl- Bbat› yamaçlar›ndan toplanan bu güzel mizâde Tarihi, s. 93) (S. Elden, Köflkler ve Kas›rlar, menba suyu Hasip Pafla çiftli¤inden Altunizâ- 11/374) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (‹. Tan›- de çifli¤ine do¤ru giderken Kirazl›, Tatl›su, fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/493) (fiefik Can, Klâsik Yunan Tomruk sular›n› ve Büyük Çaml›ca’dan daha Mitolajisi, s. 83) (N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans. bir tak›m katmalar› ald›ktan sonra Millet Bah- 7/4033) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Ka- çesi’ndeki masla¤›na gelir. Burada, bugün s›m/Aral›k 1975)

1203

Üsküdar Sebilleri

Üsküdar Sebilleri

sküdar’da yüzy›llar boyunca bir çok sebil Üsküdar sebillerinin üç tanesi hariç, hemen Ütesis edilmifltir. Fakat ne yaz›k ki bugün hemen hepsi, Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Kara- bunlardan ancak 21 tanesinin adlar›n› ve yer- caahmet Türbesi aras›nda yap›lm›flt›r. Bu yol, lerini biliyoruz. Kronolojik esasa göre haz›rlan- Roma, Bizans ve Osmanl› Türkleri zaman›nda m›fl listeden de anlafl›laca¤› üzere 16. yüzy›lda ‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan tek yoldu. ‹s- bir, 17. yüzy›lda dört, 18. yüzy›lda üç, 19. yüz- kele Meydan›’na ç›kan ve Anadolu yolculu¤u- y›lda alt› sebil yap›lm›flt›r. Ayr›ca yap›l›fl tarih- na haz›rlanan her yolcu, mutlaka Hüdâyî Haz- leri bilinmeyen yedi sebil daha vard›r. retleri Türbesi’ne u¤rar, dua eder ve buradaki sebilden su içerek, Menzilhane Yokuflu’ndan Yol manas›na sebl’den türetilen sebil, yollar Karacaahmet Türbesi’nin bulundu¤u mevkiye üzerinde, gelip geçenlerin su içmeleri için ya- gelirdi. p›lan binalard›r ki, pencerelerinde daimi suret- te su dolu maflrapalar bulundurulurdu. Da¤›t›- Bu türbenin bulundu¤u yer ise, bir dua ve top- lan sudan para al›nmazd›. Bu binalara sebilhane lanma mahalli idi. Burada oniki sebil yap›lm›flt›r. de denirdi. Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, s. 1-3) (Sanat Ans. 4/1772) “Suyu olmayan sebillerin içinde bulunan ku- (Pakal›n Tarih Deyimleri, 3/135) yudan çekilen sular da¤›t›ld›¤› gibi mermerden veya topraktan yap›lm›fl küplere sakalarla ge- tirtilen sular da¤›t›l›rd›. Baz› sebillerde kandil, bayram ve cuma günleri ve geceleri de bal ve AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹ flekerden yap›lm›fl flerbet verilmesi hayrat sa- hiplerinin vakfiyelerinde yaz›l›d›r. ebil, eski Ahmediye yeni Gündo¤umu SCaddesi üzerindedir. 1134 (1721-22) tari- Hele ilk açma törenlerinde bir kaç gün flerbet hinde Ahmediye Camii, medresesi, mektebi, verilmesi mutat idi. ‹çmek isteyenlere sebilci, kütüphanesi ve çeflmesi ile beraber yapt›r›lm›fl- bir zincirle ba¤l› olan kulplu bak›r, pirinç ve t›r. Bu, devrinin en güzel ve zarif eseri, külliye- tonbak taslarla verirdi. nin bânisi, Eminzâde Hac› Ahmet A¤a tara- f›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bu sebilciler Evkaf taraf›ndan ayl›kl› idiler. Ba- z› sebilciler bir berat ile Gedikli idiler. ‹sterler- Sebilin sa¤ taraf›nda camiin avlu kap›s› ve se para mukabilinde yerlerini baflkas›na satar- mermer çeflmesi, üzerinde ise Ahmediye Mek- lard›.” tebi bulunmaktad›r.

1207 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Soldaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda:

Atafl-› nâse bir âb-› musaffay› sebîl itdi Yenabi-i himemden bu mahalle eyleyüb icrâ Safâ-y› lezzetini bir kez düflünde Kûh-ken görse ‹derdi ömrü oldukca leb-i fiîrin’den isti¤nâ

Sa¤daki birinci pencere üzerinde:

Aceb mi teflne lebler olsa flîrîn-kâm da’vây› Ziyafet eyledi atflane flehd ü flir ile gûyâ

Ortadaki pencere üzerinde:

‹düb hayrat›n› mebrûr ide Hakk sa’yini meflkûr Tamamen mermerden yapt›r›lan sebilin flebe- Mu’în ola hemifle ana lûtf-i Hazret-i Mevlâ Ahmediye Camii ke demirli üç penceresi vard›r ki ince dört sü- Sebili’nin tarih beyti. tun aras›na yerlefltirilmifltir. ‹stalaktitli bafll›k- Soldaki pencere üzerinde: lar› bulunan sütunlar›n, biribirine ba¤layan mermer kemerleri vard›r. Gelen dil-teflneye her kûzesi Sâlim didi tarih Zülâl-i pâki nûfl it bu sebîl-i âbden s›hha Ahflap saçak alt›nda ve tavus kuyru¤u flekli Sene 1134 üzerinde ve her pencere yüzünde ikifler beyit olmak üzere, oniki m›sral› kitâbesi vard›r. Bu Kitâbe, flair kazasker Mirzazâde Sâlim Mehmet kitâbe, pencere üzerindeki mermer kemerler Emin Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendi- üzerinde de devam etmektedir. Hepsi yirmi si, fieyhülislâm Mirza Mustafa Efendi’nin (öl. m›sra olan bu kitâbe fludur: 1135/1722) o¤ludur. ‹yi bir medrese tahsili gö- ren Sâlim Efendi bir çok vazifelerde bulunduk- Sa¤daki pencere üzerinde ve saçak alt›nda: tan sonra 1149 (1736-37)’de Mekke Kad›s› ol- mufl ve 1151 (1738)’de de fiam’a gelmesi emr Eminzâde cenab-› hac› Ahmed kim bu âlemde olunmufltur. 1152 Muharreminde (Nisan Ana oldu müyesser hâk-bûs-i Kâbe-i ulya 1739) Trablusflam ile fiam aras›nda ‘Mefrik’te Zehi zîba sebîl-i mâ-i selsal-i musaffâ-ter vefat etti ve oraya gömüldü. fiehzadebafl› civa- K’olur nûfl eyledikce ayn-› Zemzem-vefl safâ-bahflâ r›nda, Bozdo¤an Kemeri yak›n›nda Kalender- hane Camii Soka¤› ile Kovac›lar Caddesi’nin Ortadaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda: birleflti¤i yerde, babas›n›n kona¤› yan›ndaki Arpaemini Mustafa Efendi Mektebi hazîresin- ‹düb teflmir bâzu-yi fütüvvet fî-sebîlillâh de ve babas›n›n kabri yan›na, molla sar›kl› bir Pür itdi ni’met-i hayr ile Çeflm-i Kepçeyi hakka tafl dikilmifltir ki kitâbesi fludur: Terazide n’ola tart›lsa âb› dürr ü güherle Letâfetde ana lülesi lâla olamaz hemtâ Sab›ka Rumili Kazaskeri merhum ve ma¤furünleh Mehmed Sâlim Efendi’nin ruhuna el-Fatiha Sene 1156

Alt›ndaki 1156 tarihi tafl›n dikildi¤i tarih ol- mal›d›r.

Âlim, flair ve hattat olan Sâlim Efendi’nin di- van›ndan baflka bir çok eserleri vard›r ki en meflhuru Safayi Tezkiresi’nin zeyli mahiyetinde olan ve 1315’te ‹kdam Matbaas›’nda bast›r›lan 727 sayfal›k Tezkire-i fiuara’s›d›r. Ahmediye Camii Sebili. Emir Buharî Tekkesi fleyhi Fazlullah Efen-

1208 Üsküdar Sebilleri

Ahflap olan bu sebilde, içindeki kuyudan çeki- len su da¤›t›l›rd›. 1930-35 senelerinde y›k›lm›fl ve yaln›z kuyusu kalm›flt›. Bugün, kuyudan ve Amir Molla aile Mezarl›¤›’ndan eser kalma- m›flt›r.

Sebil, Arapzâde Mehmet Amir Efendi, taraf›n- dan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi, Hamdullah Efen- di’nin büyük o¤lu olup Rumeli payesini alm›fl ve 1288 (1871)’de vefat ederek Hüdâyî Dergâ- h› hazîresine gömülmüfltür. Kabri, Kaya Sultan k›z› Fatma Han›m Sultan Türbesi Mezarl›- ¤›’ndad›r. fiâhidesi sikkeli ve sikke kabartmal›- d›r. Üzerindeki kitâbe fludur:

Tarikat-i Aliyye-i Halvetiyye’den Rumeli Kad›as- keri Arapzâde Mehmed Amir Efendi. Muharrem 1288 (Mart 1871)

Amir Efendi’nin efli Zekiye Han›m 1276 tari- hinde vefat etmifl ve Toptafl› Camii hazîresine gömülmüfltür. Tafl› mevcuttur.

Arapzâde ailesi hazîresi ‹stanbul’da, Çarfl›ka- Ahmediye Camii p›’da, Yemen Fatihi Sinan Pafla Medresesi Me- Sebili. zarl›¤›’ndad›r. Burada bu aileye ait 12 lâhit di’den inabet alan Sâlim Efendi, Rami Meh- vard›r. met Pafla’n›n (öl. 1118/1707, Rodos) ve daha sonra da fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin da- Sebilin arkas›nda, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda mad› olmufltur. ve 7. Ada’da ise, 3 Ca. 1295 (5 May›s 1878)’de vefat eden Arapzâde Atâullah Efendi ile 10 Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/319, 378) (‹. Tan›- Ca. 1263 (26 Nisan 1847)’de vefat eden Halil fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57) (M. Tahir, Osmanl› Müellif- Hamid Pafla’n›n k›z› Hadice Han›m’›n kabirle- leri, 2/355) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 109) (Sicill-i Osmânî, 3/3 ri bulunmaktad›r. Sâlim Mehmet Emin Efendi; 4/419 Mirza Mustafa Efendi) (S. Nüzhet, Türk Ed. Tarihi ve Numuneleri 1931, s. 509) Bu büyük ailenin yaklafl›k bütün fertlerine Üs- (Sâlim Divan›, Topkap› Saray› Hazine Kütüp. nr. 888 ve küdar, arpal›k olarak verilirdi. Nuri Demira¤ 915) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn 1928, s. 454) (Ay- Korusu’nun do¤u taraf›ndaki Yakartepe’nin vansarayî, Vefeyât, Üni. Kütüp. T. Y. nr. 2644, s. 158) güneyindeki genifl bölge, bugün hâlâ Arapzâde (Ö. F. Akün, Sâlim, ‹slâm Ans. 10/130) (Ayvansarayî, semti olarak bilinir. Mecmua-y› Tevarih, s. 76-60) (Hadîka 2/135-136) (Kon- yal›, Üsküdar Tarihi, 2/127) Bu çok genifl ailenin Sadrazam Halil Hamid Pafla (öl. 1785), Tepedelenli Ali Pafla (öl. 1822), ve Tophane Müfliri Fethi Pafla ile akra- bal›k kurdu¤u bilinmektedir. Halil Hamid Pa- ARAPZÂDE SEB‹L‹ fla’n›n o¤lu Atabey, Arapzâde Hamdullah Efendi’nin k›z›n› alm›flt›r. Aileye ismini veren ebil, Duvardibi Mevkii’nde ve Duvardibi Arap Abdurrahman Efendi’dir. Amir Efen- SKarakolu’nun yan›nda idi. Yan taraf›nda di’nin çok zengin ve asalet sahibi bir zat oldu- Serasker Nam›k Pafla Aile Mezarl›¤›, karfl›s›n- ¤u söylenir. da 1209 (1794) tarihli Ayfle Hatun Çeflmesi ve arka taraf›nda ise Amir Molla ailesinin Mezar- Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, s. 67) (Sicill-i Osmânî, l›¤› bulunuyordu. 3/292 Amir Mehmed Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 38)

1209 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

yok oldu¤undan buralara birer camekân yerlefl- tirilmifltir. Al›nl›¤›na ve sütunlar›n bu k›s›m- daki devam› üzerine kabartma yaprak motifle- ri yap›lm›flt›r. Bunlar›n üzerinde, flekilli olma- yan düz bir silme bulunmaktad›r.

D›fla taflmal›, yar›m daire fleklindeki bu sebilin iki yan›nda, yine mermer kapl›, kanatlar› bu- lunmaktad›r. Bu kanatlar›n girinti yapt›¤› orta yerlerine birer pencere aç›lm›flt›r. Mermer sö- veli bu pencerelere flebeke demirleri yerlefltiril- mifltir. Kubbesi çimento ile s›vanm›flt›r.

Sebilin hangi tarihte yap›ld›¤›n› belirten bir kitâbesi yoktur. Çeflme, hazîre ve sebilden olu- flan bu güzel eser, fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi taraf›ndan, 10 Safer 1265 (5 Ocak 1849) tarihinde vefat eden o¤lu, Yeniflehir Fe- ner Kad›s› Mehmed Muti Beyefendi’nin vefa- t›ndan hemen sonra yapt›r›lm›flt›r. Arif Hik- met Beyefendi, o s›rada fieyhülislâm idi.

AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi hazîresi fieyhülislam Arif bahsine bak›n›z. Hikmet Beyefendi SEB‹L‹ Sebili. ebil, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Kar- Stal Baba Camii ve Türbesi’nin sol taraf›n- Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹ dad›r. Sa¤ taraf›nda bu ailenin hazîresi ve tam köflede ise çeflmesi vard›r. ebil, Çinili Cami’nin Çinili Hamam Soka- S¤›’na aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›nda ve Ampir üslâbundaki sebil tamamen mermer Allâme Caddesi’nin sa¤ köflesindedir. Muhte- kaplanm›flt›r. Simetrik bir yap› olan bu eserin flem flad›rvan›n önünde bulunan bu basit sebil, bir eflini ‹stanbul’da dahi görmek mümkün de- avlu duvar›ndaki bir pencereden ibarettir. Ki- ¤ildir. fiekil itibariyle Serasker Hüseyin Avni tâbesi yoktur. Mimar Bafl› Kas›m A¤a taraf›n- Pafla Çeflmesi’nin flekline benzemektedir. dan cami, medrese, mektep, çeflme ve hamam ile beraber 1050 (1640) tarihinde yap›lm›flt›r. Orta yerde, dört köfle mermer sütunlar›n ara- Bâniyesi Mahpeyker Kösem Valide Sultan’d›r. s›nda üç penceresi vard›r. fiebeke demirleri Çinili Cami bahsine bak›n›z.

Sebil penceresi üzerinde mermer bir silme bu- lunmaktad›r. Klâsik demir parmakl›kl› d›fl yü- zünden baflka, flad›rvan taraf›nda alt›nda dört oymal›, mermer tas gözü olan ve üzerinde yi- ne mermer bir flebeke bulunan bir yüzü daha vard›r.

Pencerenin iç taraf›nda ve iki yanda musluk delikleri ve tas ba¤lama halkalar› görülmekte- dir.

Sebilin sa¤ taraf›nda ayr›ca bir kuyu bilezi¤i vard›r. Kitâbesiz olan bu bilezik evvelce sebilin Çinili Camii Sebili. karfl›s›ndaki küçük meydanda idi.

1210 Üsküdar Sebilleri

HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹ ebil, eski Uluyol (Ba¤dat Yolu), yeni Kara- Scaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde ve ‹brahim A¤a Çay›r›’na do¤ru yüründü¤ünde sa¤ tarafta ve fierifkuyusu Mezarl›¤›’n›n ileri- sinde, Tepebafl› Mezarl›¤› denilen ve Karaca- ahmet Mezarl›¤›’n›n devam› olan yerdedir.

Yak›n tarihe kadar köfle bafl›nda bulunan bu eser bugün Belediye Asfalt fiefli¤i’nin arazisi içinde kalm›flt›r. Karfl›s›nda Miskinler Tekkesi, ‹sa A¤a Çeflmesi, bölgeye ismini veren fierif Pafla Sebili ve fierif Efendi kuyusu ve Yan›k Ömer kap›s› yan›nda Mollac›kzâde Sebili var- d›. Tekke ile iki sebil y›k›lm›flt›r.

Uzaktan bak›ld›¤›nda bir türbeyi and›ran sebil üç pencereli olup sa¤›r kubbelidir. Kubbesinin üzerine bir alem yerlefltirilmifltir. Demir kap›s› Hüseyin Pafla Sebili. ve pencereleri, Aral›k 1945’te, Karacaahmet fiehitli¤i’ni Koruma Cemiyeti taraf›ndan tamir diye son bulmaktad›r. edilmifl olmas›na ra¤men periflan durumda iken yak›n zamanda Üsküdar Belediyesi’nce Hüseyin Pafla, 11 Safer 1298 (13 Ocak 1881) asl›na sad›k kal›narak onar›lm›flt›r. Kitâbesi tarihinde vefat etmifl ve sebilin hemen sa¤ tara- yoktur. f›ndaki etraf› parmakl›k ile çevrili aile hazîresi- ne gömülmüfltür. Tafl› üzerindeki kitâbe fludur: Hüseyin Hayri Pafla, sebili 1277 (1860) tari- hinde vefat eden, sevgili o¤lu Mir Emin Bey’in Hassa süvari / Mirlival›¤›ndan / mütekaid mer- aziz ruhu için 1282 (1865) senesinde yapt›r- hum / ve ma¤furleh el-hac / Hüseyin Hayri / Pa- m›flt›r. Emin Bey’in fesli flâhidesi babas›n›n ya- fla Ruhuna el-Fatiha / 11 Sad 1298. n›nda olup uzun kitâbesi “zâde-i vâlâs› Pafla-y› Hüseyin” diye bafllamakta ve; Hazîrede 9 kitâbeli flâhide vard›r. 1270 (1853) tarihinde vefat eden Hüseyin Pafla’n›n babas› “Düfldü hake nevfidan-› naz iken Mir Emin” Hasan A¤a’n›n kabri de buradad›r.

Hüseyin Hayri Pafla Sebili’nin 1900 tarihlerindeki durumu.

1211 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fiebeke demirleri üzerinde dört sat›r halinde on alt› m›sral› bir kitâbesi vard›.

Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin yazm›fl oldu¤u Mecmua-y› Tevarih adl› eserden al›nan kitâbe fludur:

Yapd› Ahmed A¤a çün-kim Selsebîl Eyledi Hakk yoluna an› sebîl Teflne-diller nûfl idüb bula safa Ruhu içün ideler hay›r du’a Yabd› mektebhane hem s›byan içün Ber-vesîle-i rahmet-i rahman içün Has oda’da sebkat idüb hizmeti An›n-çün buldu bunca ni’meti Devlet-i dareyn ile mesrûr ola Evveli vü ahiri ma’mur ola Rahmetiyle ma¤firet ide Hudâ Hüseyin Hayri Pafla Namazgâh› bahsine bak›n›z. Cennet ü didar›n› ide ata Hüseyin Pafla Didi tarihini bunun bir ehl-i hal Sebili’nin Ekim 1996 Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 57) Oldu icra Kevser-i âb-› zülâl tarihindeki hali. (Sicill-i Osmânî, 2/230) (TTOK Belleteni, 1945) 1053

fiebekesinin alt›nda, flekillerle bezeli ayna tafl›- Sebil sahibi Hüseyin n›n iki yan›nda birer çeflme vard›. Bu haliyle Pafla’n›n flahidesi. HAS ODALI AHMET A⁄A Do¤anc›lar Meydan›’ndaki Silâhflör Mehmet SEB‹L‹ fiakir Bey Çeflmesi’ne benzemekte idi. ebil, ‹nadiye semtinde ve bu isimle bilinen Mektep 1930-35 tarihlerinde, sebil ise 1945 Stekkenin karfl›s›nda ve Gündo¤umu Cad- senesinde y›k›lm›flt›r. Bu son tarihte sebilin desi ile ‹nadiye Mescidi Soka¤›’n›n birleflti¤i yaln›z ön cephesi kalm›flt›. yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Yan tara- f›nda Yeni Cami suyunun masla¤› vard›r. Eski resimlerde, y›k›lan sebilin içinde bir flâhi- de görülmektedir. Sebil, Ahmet A¤a’n›n 1053 (1643) tarihinde yapt›rd›¤› fevkânî s›byan mektebinin alt›nda idi. Bosnal› olan Ahmet A¤a, evvelâ saray a¤as›,

Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili ve Çevresi.

1212 Üsküdar Sebilleri

1061 Zilkadesinde (Ekim/Kas›m 1651) kilerci- di’nin kabirleri vard›r. Ahmet Efendi’nin flâhi- bafl›, 1062 Saferinde (Ocak/fiubat 1652) has desi Sümbülî tac› ile süslüdür. odabafl› olmufl ve ayn› senenin fievvalinde (Eylül 1652) Babü’s-saade a¤as› olmufltu. 1066 Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. (4 Mart 1656) tarihinde meydana gelen Ç›nar Derin-V. Çabuk, s. 107, 200, 276) (Hadîkatü’l-Cevâmi Vak’as›’ndan bir gün sonra idam edilerek Sul- 1/39, 147; 2/123, 171) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebil- tanahmet Meydan›’ndaki ulu ç›nar a¤ac›na leri, s. 25) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 6/2646) (Si- as›ld›. Kabri, vaktiyle tamir ettirdi¤i ‹brahim cill-i Osmânî, 1/217-218 Ahmet A¤a) (‹. Hakk›, Merâk›d, A¤a Çay›r› Camii’nin hazîresinde idi. Bugün s. 41-42) mevcut olmayan kabir tafl› üzerindeki kitâbe fludur:

Abd-i naçiz-i Hudâ-y› müste’an HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD ‹flbu meflhed sahibi Ahmed A¤a EFEND‹ SEB‹L‹ R›hlet itdi kapua¤as› iken Zulmen öldü Hakk ide rahmet ana ebil ayn› isimle bilinen meflhur türbenin Rahmetiyle cürmünü afv eyleyüb Sönünde ve sofaya girilen kap›n›n sa¤ tara- Hemdem ola ana yar›n asfiya f›ndad›r. Devrinden kald›¤› muhakkakt›r. Ca- Dokuzuncu gün cemaziyevvelin mi ve dergâh ile beraber veya bir müddet son- Eyledi terk-i cihan-› bîvefa ra yap›lm›flt›r. Kim bile bin altm›fl alt›da olub Eyledi Hakk ana bu cây-› âtâ Sebil büyük yayvan bir mermer tekneden iba- Ruhuna her kim okursa Fatiha rettir. Üzerinde ayr›ca mermer kapa¤› vard›r. Dest-giri ola yar›n Mustafa Bu kapakta aç›lan bir gözden de su al›n›rd›. Bu 1066 göz pirinç bir kapakla kapat›l›rd›. Sebilin suyu arkas›ndaki kuyudan çekilmek suretiyle temin Ahmet A¤a bu mektep ve sebilden baflka, Ka- edilirdi. Sebilin camekân k›sm›nda iki muslu- d›rga’da Gedikpafla Akarcas› Soka¤› ile Pertev ¤u vard›r. ‹steyen abdest de alabilirdi. Pafla Soka¤› aras›ndaki Emin Sinan Camii’ne minber vaz etmifl, fiehzadebafl›’ndaki Acemi 1003 (1593-95) tarihinde veya bir müddet O¤lanlar K›fllas› Mescidi’ne de vak›flar yap- sonra yap›lm›fl olup kitâbesi yoktur. m›flt›r. Ayr›ca Bo¤aziçi’nde Kuruçeflme’de Tez- kireci Osman Efendi Camii yan›na bir mektep Kuyunun suyu, Zemzem Kuyusu ile irtibat› ol- ve alt›na da bir çeflme yapt›rm›flt›. Çeflmenin du¤una inan›ld›¤›ndan halk aras›nda pek mak- suyu zamanla kesildi¤inden semt Kuruçeflme bul idi. ismiyle yad olunmufltur. Ahmet A¤a’n›n bir mektebi de Çengelköy’de annesi Kerime Ha- tun’un 1068 Zilhiccesinde (Eylül 1658) yapt›r- d›¤› camiin yan›nda idi. Camiin mektepten MEHMET A⁄A SEB‹L‹ sonra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. (MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹) Ahmet A¤a sebilinin sol taraf›ndaki ahflap, ebil, yeni Tavukçu Bakkal, eski Kavukçu- büyük Eski Menzilhane’nin yerine bir çok bina Slar Soka¤›’n›n üzerinde ve Bulgurlu Mes- yap›lm›flt›r. cit’in karfl›s›ndaki mektebin alt›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bu sebilin önünde bulunan Cinci Kuyusu ise bugün mevcut de¤ildir. Meflhur Cinci Hüseyin ‹stanbul Sebilleri adl› eserinde ‹zzet Kumbarac›- Efendi’nin (öl. 1058/1648) açt›rd›¤› san›lan bu lar, Mehmet A¤a Sebili’nden flu flekilde bah- kuyunun karfl›s›ndaki mezarl›kta 1158 setmektedir: (1745)’te vefat eden Feyzullah Efendizâde Mustafa Efendi hazîresi, biraz ileride Mesut “1052 (1642-43) tarihinde K›zlar A¤as› Meh- Efendizâde olup 21 N. 1137’de vefat eden Va- met A¤a yapt›rm›flt›r. Üsküdar’da Bulgurlu lide-i Atik Camii hatibi Erzurumî Mustafa Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi. Ki- Efendi’nin ve 1179’da vefat eden Ahmet Efen- tâbesi Hadîkat-ül Cevâmi’de yaz›l›d›r.”

1213 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ayn› eserin 29. sayfas›nda ise: “Mehterbafl› Ahmet A¤a yapt›rm›flt›r. Yaln›z kuyusu kalm›flt›r.” diyor. Sebil, 1925 tarihin- “Mustafa Pafla Sebili’ni, 1090 (1679) y›l›nda den evvel y›k›lm›flt›r. K›zlara¤as› Mustafa A¤a yapt›rm›flt›r... Bulgur- lu Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi” Yap›l›fl tarihi bilinmeyen bu sebilin yeri için demektedir. Kap› A¤as› Mevkii Namazgâh› bahsine bak›- n›z. Hadîka’da ise bu sebilden bahis yoktur:

“Bulgurlu Mescit yak›n›nda olan mektebi, Mehmet A¤a ad›ndaki hay›r sahibi 1090 sene- MERYEM HATUN SEB‹L‹ sinde bina etmifltir” demektedir. ebil, Nuhkuyusu Caddesi ile Karacaahmet Bu iki sebil ayn› olup Bulgurlu Mescidi bânisi S- ‹brahim A¤a Yolu’nun birleflti¤i yerde ve Mehmed A¤a taraf›ndan 1052 (1642) tarihin- 1272 (1855-56) tarihli Fethi Ahmet Pafla Çefl- de yap›lm›flt›r. Bunu belirten kitâbe için mek- mesi’nin yan›nda idi. Bugün her ikisi de yola tebi bahsine bak›n›z. gitmifltir. Arkas›nda mezarc›lar odas› ve ko¤u- flu bulunuyordu. Kaynaklar: (Hadîka, 2/237) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 25-29) Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu sebil, 1930 ta- rihlerinde pek harap durumda idi.

MEHTERBAfiI SEB‹L‹ MOLLACIK SEB‹L‹ ebil, Kap›a¤as› mevkiinde ‹nadiye Camii SSoka¤› ile Mehmet Çavufl Soka¤›’n›n bir- ebil, Miskinler Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda, leflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde SYan›k Ömer Kap›s›’n›n yan›nda ve Karaca- idi. Yeri bugün arsa halinde olup kuyusu yak›n ahmet - ‹brahim A¤a Bulvar›’n›n üzerinde idi. zamana kadar duruyordu. Önündeki mermer Bugün mevcut olmayan ve 1940-45 tarihlerin- teknenin üzerinde: de y›k›lan bu sebil, Mollac›kzâde ‹shak Efen- di’nin büyük o¤lu, Anadolu kazaskeri ve re- Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi isu’l-ulema oldu¤u halde 1226 (1811)’da vefat 1033 (1623-24) eden Ahmet Muhtar Efendi taraf›ndan yapt›- r›lm›flt›r. Kabri, sebilin civar›nda ve ‹sa A¤a Mehterbafl› Sebili’nin yaz›s› bulunuyordu. Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Gösteriflli lâhdi- yeri. nin üzeri molla sar›¤› ile müzeyyendir. Yan›n- (Haziran 1996) ‹stanbul Sebilleri adl› kitab›nda ‹zzet Kumbara- da 1199 (1785)’te vefat eden o¤lu Mehmet c›lar: Mes’ud Efendi’nin; 1210 (1795-96)’da vefat eden ve üzerinde muhteflem bir lâhit bulunan Ahmet Muhtar Efendi’nin cariyesi Esma Ha- tun’un; fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efen- di’nin o¤lu Mehmet fierif Efendi’nin, 17 N. 1244 (23 Mart 1829)’da vefat eden eflinin; 11 Ra. 1263 (27 fiubat 1847)’de vefat eden Meh- met Nureddin Efendi’nin; 19 Cemaziyelâhir 1242 (18 Ocak 1827)’de Maltepe’de vefat eden Mustafa Reflit Pafla’n›n enifltesi Ali Pa- fla’n›n ve 1244 (1828-29)’da vefat eden fieyhü- lislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin kabirle- ri vard›r. Bu hazîrenin ilerisinde, mezarl›k du- var›ndan 55 ad›m ileride kitâbesiz bir kuyu ve ulu ç›nar civar›nda ise 1303 (1885-86)’da Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu taraf›ndan yapt›r›-

1214 Üsküdar Sebilleri lan kitâbeli bir kuyu vard›r. Her ikisi de Mis- k›n zamana kadar duran kuyusu bugün mevcut kinler Tekkesi’ne ait idi. de¤ildir. Yeri arsad›r.

Sonradan Rumeli kazaskeri olan Mollac›kzâde “Sebil penceresinin bâlâs›ndaki” tarih budur: Ahmet Muhtar Efendi, III. Selim’in halli s›ra- s›ndaki olaylara ad› kar›flt›¤›ndan ‹stanbul’dan Bârekallah Sâhibu’l-hayrat Hac› Mustafa uzaklaflt›r›lm›flt›. Babas› ‹shak Efendi 1195 Zil- ‹ki âlemde hakikat sahib-i lûtf-i Hudâ kadesinin 14’ünde (1 Kas›m 1781) vefat ede- Nice s›byana mu’allimhane idüb bî-nazir rek Beyaz›t’ta Kaptan ‹brahim Pafla Camii ha- Ba’is-i rahmet budur rah-› selâmetden yana zîresine gömülmüfltür. Muhteflem lâhdi molla Anda oldukca tilâvet-i pak Kur’ân-i azîm sar›¤› ile süslüdür. Kabrinin önündeki mezarl›k Ana lûtf›yle nazar ide Cenab-› Kibriya duvar›na büyük bir hâcet penceresi aç›lm›flt›r. Eyledi üçler ziyaret didiler tarihini ‹shak Efendi’nin küçük kardefli olup ‹stan- Hakk budur kim mekteb-i lillah sebîl-i canfezâ bul’da Kirazl› Mescit’e minber koyan Molla- 1151 (1738) c›kzâde Ali Pafla 1181 Zilkadesinde (Nisan 1768) Rahova’da vefat etmifltir. Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 278)

Ahmet Muhtar Efendi’nin dedesi Mollac›k Mehmet Efendi’nin annesi Hatice Hatun 1128 (1716)’da vefat ederek Aksaray’da Has SADRAZAM HAL‹L PAfiA Murat Pafla Camii hazîresine gömülmüfltür. 8 SEB‹L‹ Safer 1227 (22 fiubat 1812)’de vefat edip Ru- melihisar›’ndaki Kayalar Mezarl›¤›’na gömülen ebil, eski ad› Yeni Çeflme Yokuflu olan Mollac›kzâde Ataullah Efendi, Ahmet Muhtar SAç›k Türbe Soka¤› ile Aziz Mahmut Efen- Efendi’nin kardefli idi. di Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka- ¤›n sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda, bugün Ahmet Muhtar Efendi, 1811’de vefat etti¤ine yaln›z tonoz duvar kal›nt›lar› kalm›fl bulunan göre sebil, bu tarihten önce yap›lm›fl demektir. ve Lâle Devri eserlerinden biri olan, 1142 Yeri için Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsine (1729) tarihli fiehzade Bayezid Çeflmesi vard›r. bak›n›z. Sol taraf›nda ayn› zamanda yapt›r›lan Halil Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 49) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 69 Sebil, Halil Pafla Türbesi’nin alt›ndad›r. Klâsik vd.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/20-32 ve 8/195) (E. Ko- Türk mimarîsi üslûbunda, tamamen kesme tafl- çu, ‹stanbul Ans. 3/1259) (Sicill-i Osmânî, 1/327 ‹shak tan yapt›r›lm›fl olup bir kap›s› ve iki penceresi Efendi Mollac›kzâde; 3/478 Ataullah Mehmet Efendi; 4/348 vard›r. fiebeke demirleri yok olmufl ve Vak›fça Muhtar Ahmet Efendi; 3/542 Ali Pafla Mollac›kzâde; 3/ 560 kiraya verilmifltir. Sadrazam Ali Pafla) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 96 Mol- Halil Pafla Sebili. lac›kzâde Ali Pafla md.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36-48-49 Ali Mimar Bafl› Mehmet A¤a taraf›ndan 1626-Ka- Pafla ve Dürrizâde md.)

MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹ (KAPICIBAfiI SEB‹L‹) ebil, Aflç›bafl› Mahallesi’nde, ‹nadiye Ca- Smii Soka¤› ile Aflç›bafl› Mektep Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesinde ve Aflç›bafl› Mektebi de denilen Mustafa A¤a Mektebi’nin alt›nda idi. Dergâh-› Ali kap›c›la- r›ndan Mustafa A¤a taraf›ndan 1166 (1753) tarihinde mektep ile beraber yap›lm›flt›r. Ken- disi için mektebi bahsine bak›n›z. Sebilin ya-

1215 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

s›m›ndan evvel infla olunmufltur. 1603’te bafl mimar olan Mehmet A¤a, 1617 y›l›nda ta- mamlanan Sultan Ahmet Camii’nin, 1611’de bitirilen Tophane Çeflmesi’nin, 1612’de yapt›- r›lan ‹stavroz Mescidi ile 1613’te bina ettirilen Tersane Kasr›’n›n da mimar›d›r.

Meyilli bir arazide infla edilen türbenin alt›na, kendili¤inden ç›kan yüksekli¤e bir sebil ve çeflme yerlefltirildi¤i gibi üstte yatan kifliye sa¤- Sa’deddin Efendi layaca¤› sevap ve dua da göz önünde tutularak Sebili. yapt›r›lm›flt›r.

Sebilin çeflme gibi, hiç bir yerinde yap›ld›¤› y›- Anadolu, Ba¤dat, ‹ran ve M›s›r’a gitmek için l› gösteren bir kitâbesi yoktur. Halil Pafla Tür- Üsküdar’a geçen ordular veya kervanlar için besi ve Çeflmesi bahsine bak›n›z. buras› bir toplanma ve mecburi geçifl yolu idi.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebille- Sebil tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Bafll›k- ri s. 19) (Ahmet Refik, Türk Mimarlar›, s. 101, eski, s. 70) l› dört sütun aras›nda flebeke demirleri yok olan, fakat sonradan birer parmakl›k demiri konan üç penceresi vard›r. Çeflme ile beraber devam eden mermer genifl saça¤› ile dilimli SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ pencere kemeri aras›nda otuz m›sral› uzun bir kitâbe bulunmaktad›r. ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Sa¤ Staraf›nda ayn› tarihte yapt›r›lan ve barok Saça¤›n›n üzerinde sekiz köfleli bir kubbe kas- mimarîsinin en güzel örneklerinden biri olan na¤› ve bunun üzerinde de dilimleri mermer Sadeddin Efendi Çeflmesi ve onun yan›nda bu örtülü kubbesi vard›r. Kubbenin en tepesine ailenin hazîresi ve onun yan›nda ise Ziya Bey de yine mermer bir âlem yerlefltirilmifltir. Sebili ve Karacaahmet Türbesi bulunmaktard›r. Her pencere üzerinde on m›sra olan kitâbesi Sebili ve çeflmeyi, bir menzil manzumesi ola- fludur: rak düflünebiliriz. Tarihin hiç bir devrinde ke- sif bir iskân sahas› olmad›¤› halde bu bölgede, Sa¤daki birinci pencere üzerinde: Sa’deddin Efendi as›rlar boyunca onbir sebil, alt› çeflme, say›lar› Sebili ve haziresi. bugün için unutulmufl, bir çok kuyu ve üç ca- Cenab-› kad›asker ibn-i Kad›asker-i zî-flân mi yer alm›flt›. Huceste menkabet zât-› mekârim-kâr-› bî-hemtâ Müfiz-i saf-t›ynet ya’ni Feyzullah Efendi kim An›nla fahr ider câh-› sadaret mesned-i vâlâ Hemifle müstefiz olma¤la herkes cûy-u lûtfundan Bu esere k›ld› necl-i pâki dahi iktifa hâlâ An›n mahdum-› âlî-kadri Sa’deddin Efendi’dir Reh-i Hak’da bu âb-› Zemzem-âsây› iden icrâ Eben-an-ced mahadim-i kirâm›n pâk ü mümtaz› Mevali-i ›zam›n ser-firâz› kâmil ü dânâ

Ortadaki pencere üzerinde:

Sebil ve çeflme yapd› k›ld› icra hükm-i iyân› ‹ki vechile ebnâ-y› sebîli eyledi irva Acayib mevki’inde bu sebîli eyleyüb bünyâd Kef-i pür-cûdi oldu maksem-i âb-› revân-bahflâ Zemini mürtefi bünyâd› dil-cû mevki’i dil-kefl Sebil-i bî-bedel tarh-› müferrih resm-i nev-peydâ

1216 Üsküdar Sebilleri

‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri adl› ese- rinde yanl›fll›kla, Sa’deddin Efendi Çeflmesi ki- tâbesini sebilin tarihi diye yazm›flt›r.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 71-72) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebil- leri, s. 37) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 118) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/130)

fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹ 314 (1896-97) tarihinde bas›lan Mir’at-i ‹s- 1tanbul adl› eserde:

Sebil Duvardibi Mevkii’nde idi. Tak›nda flu ki- tâbe yaz›l›d›r:

‹mam Hasan ve ‹mam Hüseyin Sa’deddin Efendi Efendilerimiz hazerat› ve Sebili’nin eski merhume fierife Hadice Hatun görünüflü. ve kâffe-i ehl-i imam ervah›çün Sebil-i nev de¤il mecrâ-y› âb-› zendegânidir ve Allahu-teâlâ r›zas›çün sebîl Ki her bir katresi ihyâ ider atflan› H›zr-âsâ Dersen buna ayn-› hayât rûh perverle Hangi tarihte yap›ld›¤› belli olmayan bu eserin Güruh-i teflnegân-› Üsküdar-› eyledi iskâ 19. yüzy›l ortalar›nda yapt›r›ld›¤› söylenebilir.

Soldaki pencere üzerinde: Ayn› eserde belirtildi¤ine göre sebil, 1890 ta- rihlerinde harap imifl. Nümû-dâr oldu mecrâ-yi k›sm› Selsebîleden Bu tesnim-i ihsan ü hayra ukbada olur mecra ‹stanbul Sebilleri adl› eserde kay›tl› olmad›¤›na Bir içim suyun amma hakk› vard›r sâhibu’l-hayr›n göre kitab›n bas›ld›¤› 1938 tarihinden önce Du’a-y› ömr ü ikbaliyle olsun nûfl iden gûyâ muhtemelen, Kad›köy - K›s›kl› Tramvay yolu Cenab-› Hakk o mahdûm-› mu’allâ-kadr-i zî-flân› yap›l›rken y›kt›r›lm›fl olmal›d›r. Çemenzâr-› hayât-› sermedîde eylesün ibka Hemîfle menba’-› ayn-› müberrât eyleyüb zât›n Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 92-93) Nice âsâr-› uzmaya muvaffak eyleye Mevlâ Gelüb bir bir okurlar fiâkirâ tarih-i itmam›n Sebili yapd› Sa’deddin Efendi iç flifâd›r mâ 1154 (1741) fiER‹F PAfiA SEB‹L‹

fiair fiâkir hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri bölü- ebil, eski Ba¤dat Caddesi yeni Karacaah- münde malumat verilmiflti. Sa’deddin Efendi Smet - ‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde idi. için çeflmesi ve türbesi bahislerine bak›n›z. Yeri kesin olarak belli de¤ildir. Fakat Miskin- ler Tekkesi civar›nda oldu¤u muhakkakt›r. 1920 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Etraf›ndaki eser- ler için Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsi- ne bak›n›z.

‹çinde bulunan bir kuyudan çekilen su da¤›t›- l›rd›. Bu kuyudan dolay› semt fierif Kuyusu Sa’deddin Efendi ad›yla meflhur olmufltur. Bugün, bu k›s›mdaki Sebili kitabesi.

1217 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

hekimbafl› olmufl ve Sultan III. Ahmet devrin- de ve 8 fiaban 1119 (4 Kas›m 1707) tarihinde vefat etmifltir.

Üsküdar’da yapt›rd›¤› bir kuyudan dolay›, fierif Kuyusu civar›ndaki bir yol, hâlâ Nuh Kuyusu Caddesi ismiyle yad edilmektedir.

Sicill-i Osmânî’de, fierif Ahmet’in 1112 Mu- harreminde (Haziran 1700) vebadan vefat et- ti¤i yaz›l›d›r.

Nuh Efendi’nin kabri, Koca Mustafa Pafla Ca- mii yan›nda Koca Mustafa Pafla Medresesi So- ka¤› ile Canbaziye Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve kendisinin yapt›rd›¤› medresenin mezarl›- Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bir k›sm› hâlâ fierif ¤›ndad›r. Birinci soka¤›n yan›nda olan kabri Gülnufl Emetullah Kuyusu Mezarl›¤› ad›yla bilindi¤i gibi, Selimi- lâhit fleklindedir. Etraf›nda 8 o¤lundan baz›la- Valide Sultan Sebili ye’deki bir sokak da fierif Kuyusu Soka¤› ismi- r› gömülüdür. Dördüncü o¤lu Evliya Yusuf ve Türbesi. ni tafl›maktad›r. fierif Kuyusu semtine ismini Efendi olup bunun çocuklar›na Evliyazâdeler veren Galipzâde fierif Ahmet 1111 (1699- derler. Beflinci o¤lu Osman Bey, kap›c›bafl› 1700) tarihde vefat etti¤ine göre sebil, bu ta- iken 1153 (1740)’ta vefat ederek fierifkuyusu rihten bir müddet evvel yap›lm›fl olmal›d›r. Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Karacaah- met-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde, Miskinler Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih Tekkesi Kap›s› da denilen Yan›k Ömer Kap›- adl› eserinde flu bilgi vard›r: s›’n›n sa¤ taraf›nda ve mezarl›klar duvar›n›n hemen önündedir. Küçük flâhidesinin üzerin- “Beni Fütade’den Haseniyyu’n-neseb Galib deki kâtibî bafll›¤› gül ile süslenmifltir. Yan›n- Hasib bir zat-› flerîf olup Mekke-i Mükerre- da, 1292’de vefat eden el-hac Said Efendi’nin, me’de nice eyyam hizmet-i flerafetden sonra bu 23 M. 1227’de ölen el-hac Hasan A¤a’n›n, 8 tarihte hal’ olunup Âsitâne-i Devlet-i Aliy- S. 1187’de ölen Mehmet bin Said Efendi’nin ye’ye gelip Üsküdar’da sakin iken ‘Hilâfet- ve 9 Rebiyülevvel 1307’de vefat eden el-hac 1111’ tarihinde rIhlet ve kendine mahsus fie- Mehmet Münir Pafla’n›n kabirleri vard›r. rif Kuyusu dimekle maruf mahalde medfundur ki, Miskinler kurbündedir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 400) (Ayvansarayî, Hadîka, 1/81-85 ve 2/85-86) (Ayvansarayî, Ve etraf› Nuh Efendizâde sadr-› esbak Ali Pa- Vefeyât, s. 14, 51) (fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türk- fla’n›n (Hekimo¤lu Ali Pafla 1689-1758) etib- çesi, 1/126-127) (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, ba’›na mahsus mezaristand›r. s. 188-238) (Sicill-i Osmânî, 1/232 fierif Ahmet; 4/25 Meh- met Pafla; 4/579 Nuh Efendi) (Uzunçarfl›l›, Mekke-i Müker- Hatta, sadr› mezburun etba’›ndan olan Abaza reme Emirleri, s. 92-94) Gazi Mehmet Pafla dahi gazadan sonra Si- nop’da mazhar-› kahr-› kahramanî olup ser’i maktuu Âsitâne-i Aliyye’ye geldikte bu ma- halle defn ve seng-i niflan vaz’ olunup ism ü ta- YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹ rihi kayd olundu¤u ‘izzet-i behiflt-1184’ tarihin- (GÜLNUfi EMETULLAH dedir.” VAL‹DE SULTAN SEB‹L‹) Abaza Mehmet Pafla, Cemaziyelevvel 1185 (A¤ustos 1771) tarihinde katledilmifl olup tek ski ad› Karacaahmet Caddesi olan Hakimi- flâhidesi bugün de mevcuttur. Eyet-i Milliye Caddesi üzerindedir. Sa¤ tara- f›nda, sebil ile ayn› tarihte yapt›r›lan muhte- Sadrazam Ali Pafla’n›n babas› olan Nuh Efen- flem çeflme, sol taraf›nda Gülnufl Emetullah di, Sultan II. Mustafa devrinde (1695-1703) Sultan’›n emsalsiz aç›k türbesi ve arka taraf›n-

1218 Üsküdar Sebilleri da ise hünkâr mahfili ile Yeni Cami bulun- mi de burada ciltlisi 25 kurufl fiatla sat›lm›flt›r. maktad›r. Üsküdar’›n yegâne kitapç›s› idi.

Yak›n tarihe kadar sebilin karfl›s›nda Halim Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih) (‹. Kum- Gülüm Tekkesi ve eski Yeniçeri Kullu¤u olan, barac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 35) (M. Erdo¤an, Kayserili Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› vard›. 1958 Mehmet A¤a, s. 15) (Sicill-i Osmânî, 4/233 Mehmet A¤a; senesinde yol flimdiki flekliyle geniflletilirken 4/575 Naimâ Efendi) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3498; y›kt›r›lm›flt›r. Eski Bitpazar› kap›s› da bu sebilin 9/4887) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/132) (Konyal›, ‹s- yan taraf›nda idi. tanbul Abideleri, s. 124)

Sebil, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Alt› sütün aras›nda 2.50 x 1.10 ebad›nda pirinç fle- bekeli befl penceresi vard›r. ‹stalâktitli sütun ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹ bafll›klar› üzerine kafl kemerler oturtulmufltur. Bunlar›n üzerine ve sebilin bütün yüzünü dola- ebil, Karacaahmet Türbesi’nin arka tara- flan ve her yüzde ikifler m›sra olmak üzere on Sf›nda, ‹nadiye Camii Soka¤› üzerinde, Afl- m›sral› flu kitâbe bulunmuktad›r: ç›bafl› Camii ve Cami Ç›kmaz› Soka¤› karfl›s›n- da ve mezarl›k duvar› önünde idi. 1940 tarih- Valide Sultan o s›dd›ka-flemail kim Hudâ lerinde, mezarl›k duvarlar› Nasuhî Bey taraf›n- Nice hayrat-› azime an› mazhar eyledi dan yapt›r›l›rken tulumbal› kuyusu ve tafl tek- Hayr ile nam-› flerifi dehre oldu münteflir nesi duvar alt›nda kalm›fl ve üzerini örten de- Misk ü anber gibi afak› mu’attar eyledi mir gölgeli¤i de kald›r›lm›flt›r. Hayr-› cari ile virdi halk›na taze hayat Üsküdar’› pertev-› lûtf› münevver eyledi Sebil kefeki tafl bir tekneden ibaret olup iki Bu zülal-i hofl-güvara yapd›rub bir Selsebil muslu¤u ve önünde yalaklar› vard›. Tafl tekne Mü’minine sanki bezl-i nehr-i sükker eyledi ve üzerindeki kitâbesi bugünde mevcut olup Dir Nâ’imâ ab›n› nûfl eyliyen tarihini mezarl›k duvar›ndad›r. Tulumba ile çekilen su, Valide Sultan sebîl-i mâ-i Kevser eyledi bu tekneye ve Aflç›bafl› Camii kap›s› yan›nda- 1121 (1709-10) ki abdest teknesine doldurulurdu. Bu tekneyi de cami duvar›nda görmek mümkündür. ‹stalâktitli silmesinin üzerinde mermer dar bir saça¤› vard›r. Kurflun kapl› kubbesinin üzerine Üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe ayn› bir alem yerlefltirilmifltir. Kap›s› Yeni Cami av- zamanda vakfiyedir: lusuna aç›lmaktad›r. H. 1121 tarihinde Sultan III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan taraf›ndan Aflç›bafl› Mahallesi sakinlerinden Hace Zeliha Ka- külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Lâle d›n kendi mal›ndan olarak cami’-i flerif karflus›nda Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a’d›r. tulumba sebîle bin beflyüz gurufl vakf eyledim. Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Üzerine teraküm olunan mahiyyeden beher sene cami’-i mezkurda iki mevlüdü’n-Nebî k›ra’at olu- Kitâbe yazar› Naimâ Mustafa Efendi (1655- na. Ve ta’mir ü termimine sarf oluna. Ba’dehû bâ 1716) ünlü bir tarihçi olup saray baltac›l›¤›n- i’lâm fler’î mütevelli ve nâz›r nasb eyledim. dan yetiflmifl sonra Kalayl›koz Ahmet Pafla’n›n Ba’de’l-ink›raz, mahalde sakin din kar›ndafllar›m divan kâtibi ve 1116 Cemaziyelevvelde hâce- r›zaen-lillah ru’yet ide. Cümle geçmifllerimizin gânl›kla Anadolu muhasebecisi olup 1121’de ruhlar› flad ola. 1263 (1848) teflrifatç› ve vak’anüsvis oldu. Mora Harbi’nde bulundu¤u s›rada Balyabadra Kalesi’nde 1128 Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 114-115) (1716)’da vefat etti. fiiirleri vard›r.

1256 (1840)’ta yay›n hayat›na kat›lan Ceride- i Havadis Gazetesi, Üsküdar’da yaln›z bu sebil karfl›s›ndaki Arzuhalci Osman Efendi’nin dük- kân›nda sat›l›rd›. Ayn› zamanda kitap da satan Yaz›c› Osman Efendi uzun seneler burada mes- Zeliha Han›m le¤ine devam etmifltir. Ünlü, Hadîkatü’l Cevâ- Sebili’nin kitabesi.

1219 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Z‹YA BEY SEB‹L‹

ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve Ka- Sracaahmet Türbesi kap›s›n›n sol taraf›nda- d›r. Her iki eser ayn› çat› alt›nda olup karfl›s›n- da Fethi Ahmet Pafla Camii, sol taraf›nda 1154 (1741) tarihinde yapt›r›lan Saadeddin Efendi Sebili ve çeflmesi ve aç›k türbesi bulun- maktad›r.

Bu aç›k türbe ile sebil aras›ndaki mezarl›kta ve mezarl›k duvar›nda, 998 (1590) tarihli Meh- met Pervane Bey’in, 999 (1590-91) tarihli Sa- rayl› Raziye Han›m’›n kabir tafllar›n›n parçala- r› vard›r.

Sebil, flimdiki türbe ile beraber 1283 (1866- 67) y›l›nda Matbah-› Âmire müdürü Ziya Bey taraf›ndan, ölen kar›s›n›n ruhu için yapt›r›l- m›flt›r.

Ziya Bey Sebili. Biri genifl di¤eri dar olan iki penceresinde ba- sit parmakl›k demirleri bulunmaktad›r. Eski- den içi iki k›s›m idi. Sonradan birlefltirilmifltir. mutasarr›f› oldu. 1311 Rebiyülâhirinin son gü- Soldaki genifl pencere üzerinde dört m›sral› flu nü (9 Kas›m 1893) vefat etti. “Ulâ evveli rüt- kitâbe vard›r: besini haiz sahib-i servet bir adem idi.”

Emin-i matbah-› âli bu hayr› eyleyüb icrâ Sebilin arkas›nda ve kap›n›n önünde bir kuyu Zebân-› teflnegân› menba’-› zikr-i cemîl itdi bulunmaktad›r. Sezâd›r âb-› cevherle yaz›lsa Âs›mâ tarih Bu mâ-i Zemzemi gel iç, Ziya Be¤ Selsebîl itdi Kitâbe yazar› fiair Yakub Âs›m Efendi, Kütah- 1283 yal› Halil Rüfldi Efendi’nin o¤lu olup 1220 (1805) tarihinde do¤mufltur. Bir çok görevler- Sebil sahibi Ziyaeddin Mehmed Efendi, saray- de bulunduktan sonra Rumeli Kazaskerli¤i’ne dan yetiflmifl matbah müdürü ve 1284 kadar yükselmifltir. 1301 (1883-84)’te vefat (1867)’de idare-i mahsusa müdürü, 1287 eden Âs›m Efendi’nin kabri, Karacaahmet Ziya Bey Sebili’nin (1870)’te madenler müdürü ve bir aral›k Mat- Türbesi’nin ön taraf›nda Tunusba¤›’na giden kitabesi. bah-i Âmire müdürü ve 1295 (1878) tarihle- caddenin hemen bafllar›nda ve sol taraftad›r. rinde Antalya, sonra Urfa ve nihayet Lazkiye Yan›nda, 1291 (1874)’te vefat eden o¤lu Meh- met Cemil Efendi’nin ve 1302’de vefat eden di¤er o¤lu Usameddin Efendi’nin kabirleri var- d›r.

Âs›m Efendi’nin kabir tafl› üzerindeki 14 m›s- ral› kitâbesinin tarih beyti fludur:

Nûr-› tevhîd ile kabrin eyle yâ Rab pür ziyâ Didi As›m Molla’ya Hak k›ld› terk-i mâsivâ 1301

Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 61) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117) (Sicill-i Osmânî, 3/284 As›m Yakub Efendi ve 3/239 Ziyaeddin Mehmed Efendi) (‹. Hak- k›, Merâk›d, s. 71)

1220 Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri

Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri

fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹ K›lan ol flehriyâr›n devlet ü ikbâlini te’yîd Vezir-i a’zam› Damad ‹brahim Pafla’d›r. aksem, Do¤anc›lar Meydan›’ndan ‹mra- Kemal-i cûd ü ihsan›na ol sadr-i kerem-kâr›n Mhor semtine do¤ru yüründü¤ünde Do- Delil-i ruflen-i makbûl bu âb-› musaffad›r ¤anc›lar Caddesi üzerinde ve sol koldad›r. Et- fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden raf›nda, Do¤anc›lar Camii, Hac› Ahmet Pafla Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r Türbesi ve saray›, Hac› Ahmet Pafla hamam› Hele Hakka flehinflâh-› cihân ü sadr-› zî-flâna gibi tarihi eserler vard›. Maksem, çarfl› meyda- Bu cârî hayr-i pâk-i bî-bedel tevfik-i Mevlâ’d›r n›n›n yan›nda yer alm›flt›. Hudâ ikisinin de ömr ü ikbâlin k›la efzûn Ki dest-i re’fet ü ihsânlar› eltâfa mecrâd›r Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a Nedîmâ âb-› cârîsin görünce söyledi tarih taraf›ndan 1141 (1728-29) tarihinde fierefâ- Bu maksem-i vâye-mend-i cûd-› ‹brahim Pafla’d›r bâd Kasr›’n›n suyunu temin ve tanzim maksa- 1141 d›yla yap›lm›flt›r. Bundan dolay› bu saray›n is- miyle an›lmaktad›r. Maksem, fierefâbâd Kasr›- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100-101) na su verdi¤i gibi, bir çok çeflmelere de su ve- (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (A. Erdo¤an, Üskü- rirdi. dar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 52-53) (N. Nirven, Do¤anc›lar Su Maksemi, ‹stanbul Ans. fierefâbâd Kasr› Maksem, bir s›ra kesme mermer ve iki s›ra tu¤- 9/4645) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/141) (Osm. Arfl. Ev- Maksemi. la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Sekiz yüzlü kaf ‹daresi Katalo¤u 1/23) olan bu eserin, üzerini bir kubbe örtmektedir. Bugün bir evin bahçesine bakan kemerli kap›- s›n›n sol taraf›nda, iki servi motifiyle süslü, kü- çük ayna tafll› bir çeflmeci¤i vard›r. Kasna¤›n›n biraz alt›nda, her yüzünde iki m›sra bulunan bir kitâbe, maksemi f›rdolay› çevirmektedir. Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan bu kitâbe- nin iki sat›r›n› ihtiva eden mermer tafl düflmüfl oldu¤undan, 1950 tarihinde yap›lan son tami- rinde yerine konmufltur.

Kitâbe fludur:

fieh-i Dara-haflem flevketlu Sultan Ahmed Gazi Ki dest-i lûtf› hemçün ebr-i nisan feyz-i bahflad›r Cihân-bân-› muzaffer flehriyâr-› ma’delet-perver Ki da’im himmeti masrûf-› terfih-i berâyâd›r

1223 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bu masla¤a; Ümraniye’nin güneyinde bir mev- ki olan ve bir caddeye ismi verilen Yaln›z Ser- vi semtine bir km. mesafedeki Apostolun Çift- li¤i’nden gelen su ile Üsküdar Halk Caddesi üzerinde 1687’de fiehit Süleyman Pafla taraf›n- dan cami ve çeflmesi için getirtilen su akmak- tad›r. Bu masla¤a gelen üçüncü bir su da, Üm- raniye’de Tevhid Efendi Ba¤›’ndaki Mefleli Maslak’tan gelirdi.

Bafl Maslak’tan ç›kan su, Toygar ve Libade su- lar›n› ald›ktan sonra, büyükçe bir masla¤a ge- lir. Buradan ç›karak Yaz›c› Tarlas›’ndan ve Ya- verin Ba¤›’ndan geçerek Küçük Çaml›ca Tepe- si’nin güney eteklerine gelir. Buradan Kozlu Ba¤’a gelen su, Sultan II. Abdülhamit’in ser- hafiyesi Ahmet Celâleddin Pafla Korusu ve arazisinden, Askeri Prevantoryum’un kuzey ta- raf›ndan geçerek Rauf Pafla’n›n arazisine gelir. Burada 1609 y›l›nda yap›lan Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve Çeflmesi için getirtilen su ile birleflerek Valide Ba¤›’na gelir. Duvardibi Su Terazisi. Kofluyolu ile S›rma Perde Soka¤›’n›n birleflti¤i VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU yerde, Saatç› Tarlas› denilen mevkide 1722 se- nesinde yapt›r›lan Ahmediye Camii külliyesi- ve MAKSEM‹ nin suyu ile birleflir.

u, 991 (1583) tarihinde yapt›r›lan “Üskü- Yoluna devam eden su, Nuhkuyusu Cadde- Sdar’da vaki merhum ve ma¤furun lehâ si’ne gelir. Kartal Baba Camii fieyhülislâm Nurbânu Atik Valide Sultan tâbe serâhu haz- Arif Hikmet Beyefendi sebil ve çeflmesinin retlerinin Üsküdar’da Toptafl› nâm mahalde aras›ndan geçerek, eski ismi Ba¤larbafl›, yeni müceddeden bina ve ihya buyurduklar› cami-i ad› Kartal Baba Caddesi olan yolun bafl›na flerif ve imaretleri için” toplan›p getirilmifltir. gelir.

‹lk zamanlarda getirtilen su, ihtiyac› karfl›la- Yoluna devam eden su, bu caddenin biraz ile- mam›fl olacak ki, “Tarih-i mezburda (14 Ocak risinde ve Turflucu Kâmil Soka¤› karfl›s›ndaki 1584) Bulgurlu nam karyeden Üsküdar’da olan makseme dökülür. cami-i flerife akan su yoluna 24 yük ve 371 ak- çe” sarf edilerek su yolu takviye edilmifltir. Devrinden kalm›fl olan maksemin kap›s› üze- rinde kitâbesi yoktur. Tonoz daml› olup kare Eski Valide Suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin plânl›d›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. kuzey do¤u taraf›ndaki Çakal Da¤›’n›n etekle- rinden ç›kar. Su, arazinin uygunlu¤u ile delme Buradan ayr›lan bir kol ile, Yeni Valide Camii, mecra halinde akarak, Tantavi Çiftli¤i’ne ge- Ahmediye Camii, fiehit Süleyman Pafla Ca- lir. Burada, 1711 y›l›nda yapt›r›lan Yeni Vali- mii, Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve bu mabet- de Camii suyu kat›lm›flt›r. Bu kat›lma 128 y›l lerin civar›ndaki çeflmelere su giderdi. sonra olmufltur. Maksemden ayr›lan di¤er bir kol da, Eski Vali- Su, çiftlikten geçtikten sonra, Alemda¤› asfal- de Camii külliyesinin bütün ünitelerine su t›na ç›kar ve yoluna devam ederek Bulgurlu verdi¤i gibi, avludaki flad›rvandan akard›. Bu Köyü’nün arkas›ndan, Ahmet Pafla Korusu’n- flad›rvan, di¤er bir çok flad›rvanlarda oldu¤u gi- dan geçerek Baflmaslak denilen ufak bir su bi, su flebekesinin üzerinde bir su da¤›tma ve toplama yerine var›r. düzenleme mahallidir.

1224 Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri

Vaktiyle bu güzel flad›rvan›n üstü, 16 ahflap sütu- Efendi Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kal- nun tafl›d›¤› kubbeli bir saçak ile örtülü idi. 1934 mam›flt›r. senesinde ve bir f›rt›na esnas›nda, yan›ndaki ulu ç›nar›n k›r›lan büyük bir dal› bu ahflap kubbe 7) Harem ‹skelesi Su Terazisi. Daya Hatun üzerine düflerek y›k›lmas›na neden olmufltu. fia- Namazgâh› yan›ndaki bu terazi bugün mevcut d›rvan sonradan asl›na uygun olarak yap›lm›fl ve de¤ildir. üzerine de beton bir kubbe yap›lm›flt›r. 8) Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi. Do¤anc›lar Eski Valide Suyu, bugün Üsküdar Vak›f sular›- Meydan›’nda ve Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii n›n en bak›ml› olan›d›r. Günlük verimi, 1000 yak›n›nda ve eski ad› Uzunyol olan Ramaza- metre küpü bulmaktad›r. no¤lu Sünbülzâde Soka¤› üzerinde idi.

Mimar Sinan’›n bu güzel eseri, 1989 tarihinde, 9) Hatice Sultan Su Terazisi. ‹hsaniye sem- Üsküdar Belediye Baflkan› Niyazi Yurtseven tinde ve Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerin- zaman›nda, hiç gere¤i yokken y›kt›r›larak yo- de ve eski ‹hsaniye Karakolu’nun hemen ya- kedildi. ‹zi dahi kalmam›flt›r. Sar›gazi Köyü n›nda idi. Camii bahsine bak›n›z. 10) ‹brahim Pafla Su Terazisi. Eski ad› Selâ- Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven 10/5303) mi Ali Efendi Caddesi olan Selâmi Ali Efendi (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222) (Gezi Notu) Caddesi üzerinde ve bu caddenin Kassam Çefl- me Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl olup köfleleri pahl›d›r. ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹ 11) Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi. Sadrazam sküdar’da, bugün için bilinen su terazileri ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›fl onbefl met- Üflunlard›r: re yüksekli¤inde, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r.

1) K›s›kl› Caddesi üzerinde, eski karakol bina- 12) fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi. Bülbülde- s› yan›nda ve Avc› Kâz›m Soka¤›’n›n bafl›nda- re Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalma- d›r. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. m›flt›r.

2) Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Tera- 13) Sultaniye Soka¤› Su Terazisi. Dr. S›tk› zisi. Toygartepe üzerinde ve Dürbali Soka¤› Özferendeci Soka¤›’n›n bafl›nda bulunan bu (eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutu Soka- teraziden eser kalmam›flt›r. ¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Kap›a¤as› Mevkii ve 14) Selimiye Su Terazisi. Selimiye K›fllas› su terazisi. 3) ‹brahim Pafla Su Terazisi. ‹mrahor Ca- içindedir. mii’nin k›ble taraf›nda olup sonradan çimento ile s›vanm›flt›r.

4) Ayazma Camii’nin k›ble taraf›nda Tulum- bac›lar Soka¤› bafl›nda ve eski Ayazma Kara- kolunun önünde idi. Sultan III. Mustafa tara- f›ndan yapt›r›lm›flt›r.

5) Duvardibi Su Terazisi. Kesme tafl ve tu¤- la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu yüksek ve gör- kemli eserin üstünde, dört ayak üzerine otur- tulmufl bir top tepeli¤i vard›r. Sadrazam ‹bra- him Pafla veya Sultan III. Selim taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.

6) Selâmi Ali Efendi Su Terazisi. Selâmi Ali

1225

Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›

Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›

üzy›llar boyunca Üsküdar’da bir çok kuyu kuyu bu olmal›d›r. Bu karakol bugün de mev- Yaç›lm›flt›r. Benim tesbit etti¤im 49 adettir. cut olup, Altunizade Camii civar›nda ve Kü- Bu kuyular›n büyük ço¤unlu¤u bugün mevcut çükçaml›ca Caddesi’nin sa¤ taraf›ndad›r. de¤ildir. ‹çlerinden ancak 9 adedi kitabeli olup di¤erleri kitabesizdir. Kuyunun bilezi¤inde flu kitabe vard›r:

Kuyular›n bir k›sm›, mesire yerlerindeki na- ‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Haz- mazgâhlar yan›nda, bir k›sm› menzil yolu üze- retleri’nin kerîme-i muhteremeleri devletlû ismetlû rinde ve bir k›sm› da mahalle aralar›nda olup Adile Sultan aliyyetü’fl-flân Hazretlerinin hâcesi halk›n istifadesine sunulmufltur. Ayr›ca eski- Râyetkeflân (bayrak çeken anlam›nda) Kalfa’n›n den hemen hemen her evin bir kuyusu vard›. rûhiçün fâtiha.1310 Muharrem (A¤ustos 1892). Halk yang›n s›ras›nda, sonradan ç›karmak ümidiyle, bak›r kap kaca¤›n›, demir edevat›n› Râyetkeflân Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19 bu kuyulara atard›. Bu durumu bir kaç kuyuda Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksa- gördüm. Ayr›ca iki kuyuda, gemi seren dire¤i ray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan gibi uzun, içi bofl a¤açlar›n kuyunun dibine ça- Türbesi’nin önündedir. Muhteflem lâhdi, Adi- k›lm›fl oldu¤una flahit oldum. Bunlar›n içi bofl le Sultan taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmal›d›r. oldu¤una göre, bir nevi tulumba görevi görmüfl Kendisinin Eyüp’te, ‹drisköflkü Caddesi üzerin- olmal›d›r. de ve Piyer Loti Kahvesi’nin arkas›nda bir çefl- Sultan Abdülaziz mesi vard›r. Av Köskü fiimdi alfabetik s›raya göre bu kuyular› incele- arkas›ndaki kuyu ve yelim: Adile Sultan, 1316 (1898)’de vefat etti. Kabri, otomatik ç›kr›¤›. Eyüp’te, Bostaniskelesi yan›ndaki türbesindedir.

AD‹LE SULTAN KUYUSU

uyunun kitabeli mermer bilezi¤i, Topha- Knelio¤lu-Kofluyolu üzerinde, S›rmaperde Soka¤› karfl›s›ndaki Sultan Abdüaziz Av Köfl- kü’nün bahçesinde, cümle kap›dan genifl bah- çeye girildi¤inde, biraz ileride ve sol taraftad›r. Alt›nda bir kuyu olmad›¤›na göre, baflka bir yerden getirilmifltir. Adile Sultan Vakfiye- si’nde ‘Valideba¤›’nda, Asâkir-i fiahane Kara- kolhanesi civar›nda bir kuyu’ diye kay›tl› olan

1229 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Av köflkünün arkas›nda bir kuyu daha vard›r. besinde gömülüdür. Kuyuyu, infla ettirdi¤i ha- Kitabesi yoktur. Üzerinde, demir çarkl› bir ç›k- mam›n suyunu temin maksad›yla da açt›rm›fl r›¤› vard›r. olabilir. Kuyu, Ahmet Pafla’n›n vak›f eserleri- ne mülhak idi. Bu kuyu civar›nda ayr›ca bir Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ferdâ Mazak, Sultan II. Mah- kuyu daha vard›. mud’un K›z› Adile Sultan, ‹st. 2000, s.115)

ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU AHMET EFEND‹ KUYUSU lemda¤› Caddesi ile Çakalda¤› Soka- 924’te tesbit edilen Gayrimenkul Vak›flar A¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Arkas›nda kita- 1Cetveli’ne göre, bak›ml› olarak Divitçiler besiz bir çeflme ve önünde ise, bugün de mev- Caddesi üzerinde bulunuyordu. Kuyu, Mual- cut olan bir su terazisi vard›. Terazi, y›¤ma tafl- limzâde Ahmet Efendi taraf›ndan buradaki ca- tan kal›n tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Kuyu- minin yap›m› s›ras›nda, aç›lm›fl olmal›d›r. nun kimin taraf›ndan yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kendisi, 980 (1572) tarihinde vefat etti. Bu 1930 tarihlerinde kullan›l›yordu. cami bahsine bak›n›z. Mabet ve kuyu bugün mevcut de¤ildir. ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU AHMET PAfiA KUYUSU ulgurlu Köyü’nde, Çilehane Mescidi avlu- o¤anc›lar Caddesi üzerinde ve Do¤anc›lar Bsunda idi. 1990 tarihlerinde zarif mermer DCamii’nin yak›n›nda idi. 1924’te bak›ml› bilezi¤i yok edilmifl ve yaln›z kuyusu kalm›flt›r. hurda olan kuyu bugün mevcut de¤ildir. Bâni- Kuyudan çekilen su, Sadrazam Yusuf Kâmil si, Hac› Ahmet Pafla 996(1588) tarihlerinde Pafla’n›n 1291 (1874)’te yapt›rd›¤›, abdest al- vefat etmifltir. Vefat›ndan evvel yapt›rd›¤› tür- maya yarayan mermer flad›rvana dolduruluyor- du. Ç›kr›kl› kuyunun güzel bilezi¤inde flu kita- be vard›:

‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han Hazretle- ri’nin kad›nlar›ndan üçüncü Aflûbîcan Kad›nefen- di’nin hayrat›d›r. 10 C. 1285 (27 Eylül 1868)’

Aflûbîcan Kad›nefendi, 1224 (1809)’da Ayfle Sultan’› 1226 (1811)’de de Saliha Sultan’› do- Burhaniye’de ¤urdu. 1839’da kocas›n› kaybetti. II. Mah- fiifa Kuyusu mut’un sa¤l›¤›nda hayat›, Befliktafl’taki sahilsa- (Bi’rü’fl-fiifa). ray› ile Çaml›ca’daki kasr›nda geçti. Kocas›n›n vefat›ndan sonra uzun müddet yaflad›. 10 Rebi- yülâhir 1287 (10 Haziran 1870) tarihinde ve- fat etti. ‹stanbul’da, Divanyolu’ndaki Sultan Mahmut’un türbesine gömüldü.

BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU Burhaniye’de fiifa Kuyusu’nun apt›ran› belli de¤ildir. 1930 tarihlerinde (Bi’rü’fl-fiifa) Ymevcut idi. arka yüzü.

1230 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular›

BALCI YOKUfiU KUYUSU

uyu, bu yokufl üzerinde bulunan Balc› Ba- Kba Türbesi karfl›s›nda idi. Biraz afla¤›da, Mehmet A¤a Namazgâh› ve çeflmesi vard›r. 1930 tarihlerinde mevcut olan kuyunun bâni- si belli de¤ildir.

Büyükçaml›ca Kuyusu bilezi¤i. B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU) metre kadar yukar›da tekrar gövde ile birlefl- mifltir ki, çok enderdir. urhaniye-Abdullah A¤a Caddesi üzerinde, BBurhaniye Köyü Camii üst taraf›nda, biraz Di¤er bir kuyu da, Bulgurlu Köyü Camii’nin ileride, Resmi Efendi Soka¤› ile Tunuslu Mah- yan›nda idi. Her ikisinin de bânileri belli de- mut Pafla Soka¤› karfl›s›ndad›r. Kuyunun karfl›- ¤ildir. Kitabeleri yoktur. Bugün yaln›z cami ya- s›nda ve set üzerinde Mirâlem Çeflmesi, n›ndaki mevcuttur. 1287(1870) tarihli namazgâh ile Tophanelio¤- lu Meydan›’ndan nakli yap›lan, Gül Baba’n›n kabri bulunmaktad›r. BULGURLU MESC‹T KUYUSU Kuyunun mermer bilezi¤inde: escidin vakf›na mülhak olarak yap›lm›fl ‘El-hac Ahmed Süreyya Emin Bey el-Kadirî, ha- Molan kuyu, mabedin yan›nda idi. Bânisi lîle-i muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah Ha- belli de¤ildir. Bilezi¤i, cami karfl›s›nda, yolun n›m el-Kadirî hayrat›ndan. 25 Nisan 1320 (8 kenar›nda iken yok olmufltur. Yaln›z, çekilen Haziran 1904)’ su ile doldurulan tafl abdest teknesi mevcuttur. diye yaz›l›d›r. Bir s›ra halindeki yaz› yer yer bo- zulmufltur. Üzerinde bir de ç›kr›¤› bulunan ku- yu, bir demir kafes içine al›nm›flt›r. BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU

urhaniye Köyü’nde ve II. Abdülhamit’in Byapt›rd›¤› caminin küçük avlusundad›r. BULGURLU KÖYÜ KUYULARI Mermer küçük bilezi¤inde:

ulgurlu Caddesi üzerinde, üç yol a¤z›nda ve Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât Bulu iki ç›nar›n aras›nda idi. Hemen arka- 1326 (1908) s›nda bir k›r kahvesi vard›. Buradaki ç›nar a¤- ac›n›n bir dal›, gövdeden ayr›ld›ktan sonra bir diye yaz›lm›fl fakat bânisinin kimli¤i belirtil- memifltir.

BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU

üyük Çaml›ca Tepesi’nde, ‹vaz Fakîh aç›k Btürbesinin yan›nda idi. Mermer bilezi¤inde iki s›ra halinde yaz›lm›fl flu kitabe vard›: Burhaniye Camii Uttâfl-› âlem içün k›ld› hafr ile inflâ avlusundaki kuyu. Ziya Efendi bu mahalde pür safâ ‹sim yaz›l› de¤ildir.

1231 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU

inili Cami avlu kap›s› karfl›s›nda ve S›b- Çyan Mektebi’nin arkas›ndaki arsada idi. Etraf› çok alçak bir duvarla çevrili alandaki kuyu, 1986 tarihinde, avlu kap›s›n›n sol taraf›- na, yolun kenar›na kald›r›lm›fl ve a¤z›na kadar topra¤a gömülmüfltür. Bânisi belli de¤ildir. Ki- tabesi olmayan kuyunun üzerinde bir demir ç›kr›¤› vard›. Bu civarda ayr›ca bir kuyu daha vard›.

DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI o¤anc›lar Meydan›’nda iki ve Do¤anc›lar fieyh efendi kalemden su gibi bir ter DCaddesi’nde bir olmak üzere burada üç Büyükçaml›ca Zihi bu bi’r-i lâtîf oldu hayru’l-ehibbâ kuyu bulunuyordu. Do¤anc›lar Meydan›’nda Sefa Tepesi Kuyusu sene 1277 (1860) olan kuyulardan biri muattal, di¤eri ise mamur idi. Her üçünün de bânileri ve yap›l›fl tarihleri Bu Ziya Efendi’nin, Karacaahmet Türbesi ya- belli de¤ildir. n›nda sebili bulundu¤unu tahmin etmekteyim. Bu kadar yüksek bir tepede kuyu kaz›l›p su ç›k- mas› hayrettir. ETHEM PAfiA KUYUSU 1995 tarihlerinde yok edilen kuyunun yan›nda evvelce bir Bektaflî tekkesi bulunuyordu. uyu, ‹brahim A¤a Yolu üzerinde, Miskin- Ethem Pafla’n›n Kler Tekkesi sahas› içinde ve Büyük ‹sa A¤a babas› Kaptan›derya Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Mermer bilezi- Mehmet Ali Pafla’n›n ¤inde flu kitabe vard›r: ilk efli Nurikevser ÇAVUfiDERE KUYUSU Han›m’›n flahidesi. Sâhibu’l-hayratdan esbak kapudan-› uyu, Çavufldere Caddesi üzerinde, Salih Müteveffî devletlû Mehmed Ali Pafla’n›n KEfendi Türbesi önünde idi. Bânisi belli de- Mahdumu fiehriyârî Damad Edhem Pafla’n›n Ethem Pafla Kuyusu. ¤ildir. hayrat›d›r. 1303 (1885)

Kuyunun bânisi Mehmet Ethem Pafla, Kapta- n›derya Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu olup 1266 (1850)’de mirliva olarak Harbiye Mektebi’ne girdi. 1273 fievvalinde (Haziran 1857) Refia Sultan ile evlendirildi ve ferik oldu. Sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. 3 Cemaziye- levvel 1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, iki se- neden beri yatalak oldu¤u halde, Üsküdar’da Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da, Divanyolu’nda Sultan Mahmut Türbesi haziresindedir.

Sütun fleklindeki flâhidesinde flu kitabe vard›r: Huve’l-Hallaku’l-Bâkî / Sadr ve kapudan-› esbak / Damad Mehmed Ali Pafla / merhumun mahdu- mu / Müflirân-› azamdan ve Hey’et-i / â’yan azâ-

1232 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› s›ndan Damad-› / Hazret-i fiehriyârî Edhem Pafla Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi-1033(1622) merhumun / ruhiçün Fâtiha. 3 C.evvel 1303. diye yaz›l› idi. Bu tekne sonradan, ‹nadiye Ca- Vefat›nda 55 yafl›nda idi. Yan›nda, alt› yafl›nda mii Soka¤› ile Büyük Selim Pafla Caddesi’nin ve 1305 tarihinde vefat eden o¤lu Mehmet Ali birleflti¤i köfledeki bir evin önüne getirilmifl ve Bey gömülüdür. bir müddet sonra da yok olmufltur.

Ethem Pafla’n›n efli Refia Sultan 12 yafl›nda iken evlendirildi ve hiç mesut olmad›. 20 Mu- harrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihinde, koca- HASAN A⁄A KUYUSU s›ndan alt› sene evvel ve 40 yafl›nda oldu¤u halde vefat etti. Kabri, Eminönü’nde Yenica- u kuyu, Karacaahmet Camii’nin yan tara- mi Türbesi’ndedir. Çapk›n mizaçl› olan Pafla, Bf›nda idi. Bânisi belli olmayan bu eser bu- ikinci defa evlendi ve Do¤anc›lar’daki kona¤›- gün mevcut de¤ildir. na çekildi.

Ethem Pafla’n›n babas› Mehmet Ali Pafla’n›n ilk efli Nûr-i Kevser Han›m ile Ethem Pafla’n›n HURfi‹T BEY KUYUSU öz annesi ayn› y›l 1304 (1886)’da vefat etmifl ve Ethem Pafla Kuyusu’nun biraz ilerisine gö- elimiye ile Haydarpafla aras›nda bulunu- mülmüfllerdir. O¤lunun vefat›n› gören bu hü- Syordu. Bugün mevcut de¤ildir. zünlü anne, ondan hemen sonra vefat etmifltir.

‹NAD‹YE KUYUSU F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹ KUYUSU nadiye Meydan›’nda idi. Yaz›s›z bilezi¤i yan ‹taraf›ndaki arsaya at›lm›fl vaziyette iken bu- ar›gazi Köyü Camii avlusundad›r. K›r›k, gün yok olmufltur. Bânisi belli de¤ildir. Smermer bilezi¤inde flu yaz›lar okunmakta- d›r:

Sultan Mahmud Han...... Devletlû Firûz-Felek KARACAAHMET CADDES‹ Kad›nefendimiz Hazretleri’nin cariyesi Gül Kal- KUYULARI fa’n›n ruhuna fâtiha. 1255 (1839) u cadde bugün Gündo¤umu Caddesi diye Kitabeden de anlafl›laca¤› üzere kuyu, Firûz-Fe- Bisimlendirilmifltir. Burada yol boyunca lek Kad›nefendi taraf›ndan, cariyesi Gül Kal- dört kuyu vard›. Hiç birinin üzerinde yaz› yok- fa’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. tu ve bânileri belli de¤ildir.

Firûz-Felek Kad›n, Sultan II. Mahmut’un 6. kad›n›d›r. 7 Rebiyülâhir 1280 (21 Eylül 1863)’ te vefat etti ve ‹stanbul’da, Divanyolu’nda, KOfiUYOLU KUYUSU Sultan Mahmut Türbesi yan›ndaki odaya gö- müldü. Bugün mevcut de¤ildir. HACI FEVZ‹ KUYUSU

aracaahmet Türbesi arkas›nda, eski Kuyu- KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU Kbafl›, flimdiki Kap›a¤as› mevkiinde, Meh- met Çavufl Soka¤› bafl›nda ve Süt Baba aç›k üçük Çaml›ca’da, 1064 (1654) tarihli Sul- türbesi yan›nda idi. Önünde musluklu bir su Ktan IV. Mehmet Çeflmesi’nin yak›n›nda teknesi vard› ki, kuyunun suyu ile doldurulu- ve Kethüda Mehmet fiakir Efendi’nin 1243 yordu. Üstünde bir sat›r halinde: (1828)’de yapt›rd›¤› namazgâh civar›nda idi.

1233 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Yahya Efendi 1184 (1770)’de vefat etti¤ine göre, kuyuyu 1760-1770 tarihleri aras›nda aç- t›rm›fl olmal›d›r. Arif Efendi Tekkesi bahsine bak›n›z.

NAC‹ BEY KUYUSU (MEYMENET HANIM KUYUSU)

Çiçekçi semtinde ›bbiye Caddesi üzerinde, Çiçekçi Camii Naci Bey ile Tyak›n›ndad›r. Mermer bilezi¤inde: Meymenet Han›m Kuyusu Sâhibu’l-hayrat Nuri Bey’le / Meymenet Ha- n›m’›n ruhlar› içün Fâtiha / Sene 1318 (1900)

diye yaz›l›d›r. Kuyunun hemen yan›nda Ayfle Hatun Namazgâh› vard›. Bu bahse bak›n›z.

Naci Bey ile NUH KUYUSU Meymenet Han›m Kuyusu ç yolun birleflti¤i meydanc›kta, Aflç›bafl› ÜCamii yak›n›nda, Süt Baba aç›k türbesi Bugün mevcut de¤ildir. Bu bölgede ayr›ca iki karfl›s›nda ve 1206 (1791) tarihli Mihriflâh kuyu daha vard›. Valide Sultan Çeflmesi ile meflhur su terazisi aras›ndad›r. Çeflmenin arkas›ndaki desenli ay- na tafl›, 12 fiubat 2001 gecesi çal›nm›fl ve son- radan yap›lan yala¤› da zedelenmifltir. KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU Kuyunun üzerine sonradan bir gölgelik yap›l- üçük ‹hsaniye Camii mülhakat›ndan olup m›flsada bir müddet sonra bilezi¤i yok edilmifl- Kbugün mevcut de¤ildir. ti. Üzerinde tarih ve yaz› yoktu. Kuyunun Re- isu’l-et›bbâ Nuh Efendi taraf›ndan açt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Kendisi, 1119 fiaban›n›n 8’inde (4 Kas›m 1707 Cuma ) vefat etti. Kabri, Koca- MENZ‹LHANE KUYUSU

ündo¤umu Caddesi ile ‹nadiye Mescidi GSoka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve eski Men- zilhane yak›n›nda idi. Bânisi belli de¤ildir.

MORAVÎ KUYUSU Nuh Efendizâde Osman ve Mehmet rakiyeci Hac› Mehmet A¤a Camii ile Ya- Beylerin, Akub A¤a Çeflmesi’nin önünde ve Kas›m Karacaahmet A¤a Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, yola nazaran bi- Mezarl›¤› Yan›kömer raz set üzerinde idi. 1980 tarihlerinde mevcut Kap›s› sa¤›nda ve olan kuyunun mermer bilezi¤inde yaz› ve tarih duvar›n arkas›nda yoktu. Moral› fieyh Yahya Efendi taraf›ndan bulunan flâhideleri. açt›r›ld›¤› için Moravî Kuyusu diye ünlü idi.

1234 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› mustafapafla Camii yak›n›nda ve iki yolun bir- leflti¤i yerdeki büyük aile hazîresindedir.

Nuh Efendi’nin Üsküdar’da büyük bir kona¤› vard›. Burada, 1153 (1740)’da vefat eden ‘Nuh Efendizâde Osman Efendi’ Karacaahmet Mezar- l›¤›’nda 5. Ada’ya, ‹brahim A¤a yolu üzerinde- ki mezarl›k duvar›n›n hemen arkas›na gömül- müfltür. fiâhidesi kâtibî sikkelidir. Sar›gazi Köyü’nde Bunun yak›n›nda, 8 Safer 1187 (1 May›s Ebrikeman Hatun’un 1773)’de vefat eden ve flâhidesi kafesî destarl› kuyu bilezi¤i olan Nuh Efendizâde Mehmet Bey’in kabri vard›r. SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU

Karacaahmet Türbesi’nden, Ba¤larbafl›’na ka- ›flla avlusundaki bu kuyunun bânisi belli dar uzanan ana yol eskiden oldu¤u gibi bugün Kde¤ildir. de ‘Nuhkuyusu Caddesi’ ad›n› tafl›maktad›r. Ku- yunun bulundu¤u yer bir zamanlar ‘Kuyubafl›’ diye an›lm›fl ve sonra da ‘Kap›a¤as›’ olmufltur. SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI

›fllan›n cümle kap›s› önündeki meydanda, PERV‹N KALFA KUYUSU Küç adet kuyu var idi. Bânileri belli de¤ildir.

uyu, Balaban Caddesi üzerinde idi. Bilezi- K¤inde flu kitabe vard›: fiER‹F KUYUSU Sâhibetü’l-hayrat ve’l-hasenât sâlihât-i nisvandan (fiER‹F PAfiA KUYUSU) Pervin Kalfa’n›n âsâr-› vakf›d›r. 1288 (1813) u kuyu fierif Pafla Sebili’nin içinde bulun- Bdu¤undan fierif Pafla Sebili bahsine bak›n›z. Bu güzel kuyu da bugün mevcut de¤ildir.

TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU ophanelio¤lu Meydan›’nda ve buradaki Kap›a¤as›’nda u kuyu, Sar›gazi Lisesi bahçesinde idi. Es- TGül Baba kabri önünde idi. 1957’de kald›- Üsküdar Kuyubafl›. Bkiden bu¤day tarlas› içinde idi. Mermer bi- r›ld›. Bânisi belli de¤ildir. lezi¤inde flu kitabe vard›:

fievketlû Sultan Abdülaziz Efendimiz Hazretle- ri’nin üçüncü / hazinedâr› saâdetlû Ebr-i Keman Kalfa Hazretleri’nin hayrat›d›r / Fî seneti 1289 Safer 27 (5 May›s 1872)

SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU

eyh Selâmi Ali Efendi’nin Selams›z’da, fiTekkekap›s› mevkiindeki tekkesi civar›n- da idi. Bânisi belli de¤ildir.

1235 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ZEL‹HA HANIM KUYUSU

aracaahmet Türbesi arkas›nda, Aflç›bafl› KCamii kars›s›nda ve ‹nadiye Camii Soka¤› üzerindedir. 1998 yaz›nda mezarl›k duvarlar›, Aflç›bafl› Camii ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan, bu- karfl›s›nda eski sebil. gün görüldü¤ü flekliyle yapt›r›l›rken kuyu mey- 2000 y›l› bafl›nda bu dana ç›km›fl, üzerine bir tulumba konmufl ve hale getirildi. ayr›ca bir nifl içine al›nm›flt›r. Zeliha Han›m Sebili bahsine bak›n›z. YAKUP A⁄A KUYUSU Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/316 Edhem Pa- ibadiye’de, Libade Suyu Çeflmesi civar›n- fla; 4/579 Nuh Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/52-74; Ldad›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. 2/137-140) (Ali Aky›ld›z, Refia Sultan, ‹st. 1998, s. 28, 30-33, 36-37) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zla- r›, s. 153) ( Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevami, Kad›asker Mescidi, 2/222) YEN‹MAHALLE KUYUSU

inili Cami’nin üst taraf›nda, Yenimahal- Çle’nin bafllad›¤› yerde idi.

1236 Üsküdar Medreseleri

Üsküdar Medreseleri

AHMED‹YE MEDRESES‹ Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹

edrese, Ahmediye semtindeki Ahmediye edrese, Çinili Cami’nin sol taraf›nda ve MCamii’inin avlusundad›r. 1134 (1721- Mgerisindedir. Çinili Cami bahsine bak›- 22) tarihinde Tersane Emini Ahmet A¤a tara- n›z. f›ndan külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Ah- mediye Camii bahsine bak›n›z. ‘V’ harfi fleklindeki medrese, set üzerine yap›l- d›¤›ndan 9-10 basamak tafl merdivenle ç›k›l›r. Camiin avlusunda ve ‘L’ harfi fleklindeki med- Merdivenin karfl›s›nda dershane yer alm›flt›r. rese, dershane ile kütüphane aras›nda yer al›r. Sa¤ ve solunda üçer hücre bulunmaktad›r. Her Onbir medrese odas›n›n önünde, mermer sü- bir hücrede, ocak yeri ve dolaplar vard›r. Kub- tunlar üzerine oturtulmufl kubbeli bir revak bu- belerin üzeri son tamirde çimento ile s›vanm›fl- lunmaktad›r. Dokuz sütunun üzerindeki mer- t›r. Dershane ve hücrelerin önünde mermer mer bafll›klar baklaval›d›r. poligonal sütunlar›n tafl›d›¤› ahflap bir saçak vard›. Bugün y›k›lm›fl bulunan bu revak›n sü- Ocakl› ve pencereli medrese odalar›n›n üzerle- tun bafll›klar› baklaval›d›r. Çinili Cami ri kubbe ile örtülmüfltür. ‘L’ fleklinin köflesinde Medresesi. medresinin ayak yolu bulunmaktad›r. Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan medrese-

Medrese odalar›, Hilâl-i Ahmer’in ve sonra K›- z›lay’›n imareti haline getirilmifl ve yak›n tari- he kadar Üsküdar’›n fakir halk›na buradan ye- mek da¤›t›lm›flt›r. Evkaf hergün 250, K›z›lay 2300 kifliye yemek da¤›tmakta idi. 1965 sene- sinde, buradan yemek alma¤a gelen kalmad›- ¤›ndan aflevi da¤›t›lm›flt›r. Bu sevindirici bir durumdur.

Mimar›, Kayserili Mehmet A¤a’d›r.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/378 Ahmediye Camii ve Külliyesi) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a 1962/17) (Mübahat S. Kütüpo¤lu, ‹stanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Der. Say›: 7-8, s. 299)

1239 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

nin klâsik bacalar› kesme tafltand›r. Odalar›n türbesi ve yan›nda mektebi dahi vard›r.” demek- Çinili Mescit Soka¤›’na aç›lan pencereleri te ve medreseden hiç söz etmemektedir. Haf›z sonradan örülmüfltür. Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerin- de yazd›¤›na göre, medrese bu s›ralarda mevcut Hiç bir yerinde kitâbesi olmayan bu yap›, 1050 de¤ildi. Muhtemelen 12 Zilhicce 1179 (22 Ma- (1640) tarihinde Kösem Valide Sultan taraf›n- y›s 1766)’daki büyük zelzelede y›k›lm›flt›r. dan cami ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Ka- s›m A¤a’d›r.

1925 tarihine kadar faaliyet gösteren bu eser, HACI KADIN MEDRESES‹ tekke ve zaviyeleri kapatan yasan›n yürürlü¤e girmesi ile terk edilmifl ve zamanla harap ol- edrese, Vezir ‹skender Pafla’n›n k›z› Mih- mufltu. 1970 senesinde flimdiki haliyle restore Mriflah Hatun taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. edilmifltir. Mihriflah Hatun, Hac› Kad›n nam›yla ünlüdür. Unkapan› dahilinde hamam› ve mahallesi olan Hac› Kad›n, 947 (1540-41) tarihinde ve- fat ederek camii hazîresine gömülmüfltür. GÜLFEM HATUN MEDRESES‹ Bugün de mevcut olan bu cami, Kocamustafa- edrese, Gülfem Hatun Camii ile Haki- pafla civar›nda, Abdi Çelebi Mahallesinde ve Mmiyet-i Milliye Caddesi aras›nda idi. eski ad› Hac› Kad›n Camii Soka¤› olan flimdi- ki Hoca Kad›n Caddesi ile Hac› Kad›n Çeflme- Mimar Sinan taraf›ndan yap›lm›flt›r. Tezkire- si Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Hac› Kad›n’›n tü’l-Mimarîn ve Tezkiretü’l-Ebniye’de Mimar mermer lâhdi mihrap önündedir. Sinan’›n eserleri aras›nda zikredilmifltir. Gül- fem Hatun Camii bahsine bak›n›z. Tuhfetü’l-Mi’marîn’de Mimar Sinan’›n eserleri aras›nda gösterilmifltir. Gülfem Hatun, 969 (1561-62) tarihinde, ma- bedini tamamlayamadan vefat etti¤ine göre, Mihriflah Hatun bu camii 1527 tarihinde yap- medresenin bu tarihten bir müddet sonra ya- t›rm›flt›r. Tarihsiz vakfiyesi Ebussuud Efendi p›ld›¤› söylenebilir. (meflîhati 1545) taraf›ndan tescil edilmifltir. Fakat medresesinin ismi bu vakfiyede kay›tl› Gülfem Hatun Klâsik medrese uslubunda yap›lan bu eserin de¤ildir. Bu durumda medresenin Mihriflah Medresesi ve hangi tarihte y›k›ld›¤› belli de¤ildir. Hatun’un vefat›ndan sonra 960 (1552-53) ta- Çevresi. rihlerinde yap›ld›¤› söylenebilir. Çünkü, med- Hadîka yazar›; “Camiine yak›n caddeye naz›r reseye ilk atama 964 (1556-57) senesinden bi- raz evvel olmufltur.

Vakfiyenin tanzimi s›ras›nda ‘hamam-› yekta’ olan hamam sonradan çifte haline getirilmifltir ki, bugün de böyledir. Bu da vakfiyesinden sonra baz› vak›flar›n yap›ld›¤›n› ortaya koy- maktad›r. Ayr›ca ‘flart-› vâk›fe’de “mahsulât-› evkaf masarif-i mezbureye sarf oluna ziyade olur- sa bir mu’allimhane bina olunub” denilmekte ve bu gibi ilâvelerin yap›lmas› flart koflulmaktad›r.

Birde ‹stanbul’un ilk kad›s›, âlim ve flair olup cedleri Nasreddin Hoca’ya kadar uzanan H›z›r Bey’in k›z› Sultan Hatun vard›r ki, bu da Hac› Kad›n nam›yla maruftur. Sultan Hatun, Tazar- runame müellifi meflhur Sinan Pafla (1440- 1486)’n›n kardeflidir. Çok zaman bu iki Hac› Kad›n birbiriyle kar›flt›r›l›r.

1240 Üsküdar Medreseleri

‹skender Pafla, Sultan I. Selim’in (1508-1520) vüzeras›ndan olup 921 (1515) tarihinde idam edilmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Sultanahmet Ca- mii arkas›nda Arasta Hamam› karfl›s›nda, mektebinin yan›ndaki türbededir.

Yeri kat’i olarak bilinmeyen fakat Selman A¤a Camii civar›nda oldu¤u san›lan medreseye 964 (1556-57) tarihinde ilk defak Küçük Bostan Efendi müderris (profesör) olarak atanm›fl ve bunu Ali Dav Efendi, Mirim Kösesi Mehmet Efendi, di¤er Mehmet Efendi, Feyzullah Efen- di ve 998 (1589-90) tarihinde Azmizâde Mus- tafa Efendi takip etmifltir.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 19) (L. Barkan - E. Ayverdi, ‹stanbul Tahrir Defteri, s. 89) (M. Meriç, Mimar larla takviye edilmifltir. Eskiden bu taraftaki Sinan, s. 35-98) (Hadîka, 1/89) (C. Baltac›, Osmanl› Med- merdivenli kap›dan mollalar geçerek, bugün Mihrimah Sultan reseleri, s. 130) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415) (Sa’î Çe- mevcut olmayan imarete gidip yemek yerlerdi. Medresesi. lebi, Tezkiretü’l-Bünyan, ‹stanbul 1315, s. 36) Üsküdar’a büyük de¤er kazand›ran bu klâsik Türk mimarîsi üslûbundaki güzel yap› Cumhu- riyet döneminde uzun bir müddet Çocuk Dis- panseri ve Ruh Sa¤l›¤› binas› olarak kullan›l- M‹HR‹MAH SULTAN m›flt›r. fiimdi özel bir t›p merkezi olarak faali- MEDRESES‹ yet göstermektedir. edrese, Mihrimah Sultan Camii’nin ku- Medresenin ilk müderrisi ‹mamzâde Mehmet Mzey yönündedir. Cami avlusuna aç›lan Efendi olup bu göreve medresenin tamamlan- yüksek ve muhteflem kap›s› üzerinde kitâbe d›¤› y›l yani 954 (1547-48) tarihinde atanm›fl- yoktur. Kap›n›n iki yan›na birer mihrapç›k ya- t›r. Bunu, fiemseddin Ahmet Efendi, Arapzâde p›lm›fl olup üst k›sm› istalâktitlidir. Kemeri k›r- m›z› ve beyaz mermerden yap›lm›flt›r. Buradan, ortas›nda güzel, mermer bir flad›rvan olan dik- dörtgen fleklindeki avluya girilir. Kap›n›n tam karfl›s›nda dershane bulunmaktad›r. Avlunun iki uzun cephesi üzerine 14 oda yap›lm›flt›r. Odalarda üçer pencere, ocak ve dolap yerleri mevcuttur. Kap›n›n, odalar›n ve dershanenin önünde, mermer sütunlar›n tafl›d›¤› kubbeli bir revak vard›r. Sütun bafll›klar› baklaval›d›r.

Kare plânl› dershane tek sa¤›r kubbeli olup dört köflesine küçük yar›m takviye kubbecikle- ri yap›lm›flt›r. Befl pencereden ›fl›k al›r. Kap›s› üzerinde kitâbe yoktur.

Otuzdokuz kubbesi kurflun ile kapl› oldu¤un- dan Kurflunlu Medrese ismiyle de an›lan bu yap› 1547’de Mihrimah Sultan taraf›ndan Mi- mar Sinan’a yapt›r›lm›fl olup muntazam kesme tafltan infla edilmifltir. Camii bahsine bak›n›z. Mihrimah Sultan Medrese set üzerine oturtulmufl oldu¤undan Medresesi’nin deniz taraf›ndaki cephesi ç›kmal› tafl payanda- esas kap›s›.

1241 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

t›r. Camii ve türbesi bahislerine bak›n›z.

Medrese paye bak›m›ndan evvelâ k›rkl› iken 1585’ten itibaren ellililer aras›na girmifltir. Medresenin 990 (1582)’deki müderrisi ‹stan- bullu Ahmet Çelebi olup onu Ahizâde Hasan Efendi, Mu’idzâde Mehmet Efendi, Ayaflî Ah- met Efendi, Mollazâde ‹brahim Efendi, Bak- kalzâde Bostan Efendi, Geylânî Mehmet Efen- di ve di¤erleri takip etmifltir.

Hadîka yazar›n›n beyan›na göre, medresenin 1770 tarihlerinde harap durumda oldu¤u anla- fl›lmaktad›r.

Rum Mehmet Pafla’n›n Üsküdar’daki cami ve medresesinden baflka Tire’de (‹zmir) de bir ca- mii vard›r. Bu cami bugün bak›ml› ve ibadete Mehmet Efendi, fiah Mehmet Çelebi, Hac› aç›k olup Tire’nin do¤usunda, Duatepe mahal- Mihrimah Sultan Muradzâde Dursun Efendi, fieyhülislâm Çivi- lesinde, Hafsa Hatun Camii harabesi yak›n›n- Medresesi. zâde Mehmet Efendi ve di¤erleri takip etmifltir. dad›r. Yan›nda, içinde bir ahflap sanduka bulu- Görülen merdivenli nan bir de türbe vard›r. kap› sonradan Mihrimah Sultan Vakfiyesi’ne göre, medrese- aç›lm›flt›r. de mu’tad günlerin d›fl›nda fler’i özrü olmaks›- Kaynaklar: (C. Baltac›, As›rlarda Osmanl› Medreseleri, s. z›n ö¤renimi terketmiyecek müderrise (profe- 261-341) (Hadîka, 2/195) (E. Ayverdi, Fatih Devri III, s. sör) günde 50 akçe, ö¤renciler aras›nda en bil- 482) (‹nci Aslano¤lu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, s. 48) gili olan›na günde 5 akçe, medresede talebe olan ve fler’î özürü olmaks›z›n dersi terketme- yen 14 talebenin her birine günde 2’fler akçe, sabah namaz›ndan önce kap›y› açarak yats›dan fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹ sonra kapayacak kap›c›ya günde iki akçe ve te- mizlik ifllerine bakan ferrafla günde bir akçe ve- edrese, fiemsi Pafla semtinde ve bu isim- rilmesi flart koflulmufltu. Mle an›lan camiin kuzey ve bat› taraf›nda olup ‘L’ fleklindedir. Mimar Sinan taraf›ndan, Kaynaklar: (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, 1952, s. fiemsi Ahmet Pafla ad›na, 988 (1580) tarihin- 500 vd.) (Mihrimah Sultan Vakfiyesi Sureti, Es’ad Efendi de, türbe ve cami ile beraber yap›lm›flt›r. ktb. nr. 3752, s. 15/b vd.) (Ataî, fiakay›k, ‹stanbul 1268, s. 51, 343, 401-402, 543) (M. Meriç, Mimar Sinan Hayat›, Kubbeli oniki hücre, bir darü’l-kurras› (dersha- Eserleri 1965, s. 33-94) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, ne) olan bu güzel yap› bir s›ra kesme tafl ve üç s. 304 vd.) (Metin Sözen, Türk Mimarîsinin Geliflimi ve Mi- s›ra tu¤la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Hüc- mar Sinan, s. 219) (Ernest Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹s- relerin önünde, onsekiz mermer sütunun tafl›- tanbul 1925, s. 322) (Gezi Notu) d›¤›, üzeri kubbeli olmayan bir revak vard›r. Sütunlar birbirine sivri kemerlerle ba¤lanm›fl- sada medrese hücrelerinin duvarlar› ile bir ke- mer ba¤lant›s› yoktur. Sütun bafll›klar› bakla- RUM MEHMET PAfiA val›d›r. Revaklarda yeflil ve siyah porfir gibi sü- MEDRESES‹ tunlar da kullan›lm›flt›r. Külliyenin onar›m›na bafllan›rken, Üsküdar ‹skele Meydan›’ndaki sa- um Mehmet Pafla Camii mihrab› taraf›nda atin alt›nda yeflil bir sütunun bulunup cami av- Rve eski ad› Medrese Soka¤› olan bugünkü lusuna nakledildi¤i ve bunun benzerinin de, o Eflref Saat Soka¤› üzerinde olup günümüze ka- tarihte vapur iskelesinin yan›nda bulunan, it- dar gelememifltir. 876 (1471-72) tarihinde faiye binas›nda görülüp ayn› yere tafl›nd›¤› söy- Mehmet Pafla taraf›ndan yap›m›na bafllanm›fl lentisini dikkate al›rsak revaklarda kullan›lan ve vefat›ndan bir sene sonra da tamamlanm›fl- de¤iflik sütunlar›n mahiyeti kolayl›kla anlafl›l›r.

1242 Üsküdar Medreseleri

Bir rivayete göre de, bu sütunlar camiin için- (1601-2) senesinde vuku bulmufltur.” diyor ve deki müezzin mahfiline aittir. Mehmet A¤a Camii’ni yazarken de bu H›z›r Efendi’den: “Mehmet A¤a Zaviyesi’nin birinci Medrese hücreleri 2.95 x 2.95 m. boyutlar›nda fleyhi, Yayabafl›zâde H›z›r Efendi ibn-i ‹lyas olup duvar kal›nl›klar› 0.80 m.’dir. Hücrelerin Efendi’dir ki, Üsküdar’da fiemsi Ahmet Pafla her birinin içinde bir veya iki nifl ve bir ocak Zaviyesi’nin fleyhi iken bu zaviyeye naklolun- vard›r. Duvarlara altl› üstlü ikifler pencere aç›l- du. Sonra, Rikab-› Hümâyûn ile bulunan me- m›flt›r. Köfle odalar›nda pencere say›s› daha flayih ile beraber E¤ri Seferi’ne azimet edip ta- fazlad›r. bur muharebesinde flehid olarak cesedi Tatar- pazar›’na (Bulgaristan’da) nakil ve anda Tül- Hücrelerin ortas›nda 7x7 m. ebad›nda medre- bentçi Camii’nde defnolundu. Sene, 1005 senin darü’lkurras› bulunmaktad›r. Burada alt- (1596).” diye bahsetmektedir. l› üstlü 16 pencere vard›r. Sa¤›r kubbesi sekiz yüzlü bir kasnak üzerine oturtulmufltur. Söve- fiemsi Pafla Tekkesi’nin di¤er bir fleyhi de Ne- leri beyaz, kemeri beyaz mermer ile puding ta- fes Ambar› lâkab›yla bilinen fieyh Osman fl›n›n alternatif olarak s›ralanmas›yla meydana Efendi’dir. Kendisi, Kayseri’den 1044 gelmifl olan kap›s›n›n tak›nda ve bir çerçeve (1634)’te Abaza fieyhi Abdürrahim Efendi ile içinde bir âyet vard›r. ‹stanbul’a gelmifltir. Abdürrahim Efendi 1047 (1637-38)’de idam edilerek Üsküdar Mihri- Bu medreseye Tuhfetü’l-Mimarîn ‘Tekye’; Tez- mah Sultan Camii hazîresine gömülmüfltür ki, kiretü’l-Ebniye ‘Medrese’ demektedir. Medrese, kabir tafl› bugün de mevcuttur. fiemsi Pafla’n›n vefat›ndan k›sa bir zaman son- ra tekke haline getirilmifltir. Abdürrahim Efendi’den sonra Ayasofya fleyhi meflhur Abdülahad Nuri Efendi’ye (öl. Hadîka yazar›, eserinin 98. sayfas›nda Viflnezâ- 1061/1651) ba¤lanan Osman Efendi, fiemsi de Mescidi bahsini yazarken: Pafla Tekkesine fleyh olmufl ve bir müddet son- ra da Dra¤man Tekkesi fleyhli¤i görevine geti- “Bir baflka Viflnezâde fieyh Mehmet Efendi da- rilmifltir. Burada iken vefat etmifl ve camiin hi vard›r ki, ibtida fiemsi Ahmet Pafla Zaviye- mihrab› önüne gömülmüfltür. Vefat›na fieyh si’ne fleyh olan efl-fleyh H›z›r Efendi, ‹stan- Mehmet Efendi flu tarihi düflürmüfltür: bul’da vaki Mehmet A¤a Zaviyesi’ne naklo- lundukta, ad› geçen Viflnezâde onun yerine Vâh uçdu bülbül-i tevhîd Cennet bezmine fleyh olmufltur. Bunun tarih-i vefat› 1010 1095

fiemsi Pafla Medresesi.

1243 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1684’te vefat eden Osman Efendi’nin bir çok Kütüphanesi ad› ile tekrar hizmete aç›lm›flt›r. ilâhîleri vard›r. fiemsi Pafla Camii bahsine bak›n›z.

Medresenin hangi tarihe kadar tekke durumu- Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/198, 2/192) (Erdem Yü- nu muhafaza etti¤i flimdilik belli de¤ildir. 1890 cel, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No.336, 4-1969, s. 157) tarihlerinde yaz›lan Mecmua-y› Tekaya’da bu (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 606) (Sicill-i Osmânî, tekkenin ismi geçmedi¤ine göre, tekke bilin- 3/170 fiemsi Ahmet Pafla; 3/294, 328, 420 Abdülehad Nu- meyen bir tarihte faaliyetini durdurmufl olma- ri, Abdürrahim, Osman Efendi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman l›d›r. Türkçesi, 3/1367) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 258) (S. Nüzhet Ergun, Türk Musi- Hadîka yazar›, eserini 1182 (1768) y›llar›nda kisi Ant. s. 40) (Mübahat Kütüko¤lu, ‹stanbul Medreseleri, yazd›¤› ve bu medreseden hâlâ tekke diye bah- Tarih Ens. Der. Say›:7-8, s. 380) (Konyal›, Üsküdar Tari- setti¤ine göre, tekke, ayinlerini bu tarihlerde hi, 2/291) de yap›yor olmal›d›r.

Medrese, 1894 zelzelesinde çok zarar görmüfl ve oturulamaz hale düflmüfltür. Bu halde iken, fiEYHÜL‹SLÂM M‹NKARÎZÂDE 1940 tarihinde Vak›fça onar›lm›flt›r. Asl›na YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹ fieyhülislâm uygun olarak gerçeklefltirilen bu restorasyon, Minkarizâde Yahya Y. Mimar Süreyya Yücel Bey taraf›ndan yap›l- edrese, Ahmet Çelebi Mahallesi’nde ve Efendi Medresi’nin m›flt›r. Mbu isimle bilinen camiin karfl›s›nda, flimdiki hali. Sümbülzâde Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›’n›n Medrese, 1953 tarihinde de fiemsi Pafla Halk birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesin- dedir.

Medresenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤il- dir. Yahya Efendi 1073 Rebiyülâhir (Kas›m 1662)’de fleyhülislâm olmufl ve 1088 zilkade- sinde (Ocak 1678)’de vefat etmifltir. Medrese- sini 1665 tarihlerinde yapt›¤› san›lmaktad›r. Türbesi bahsine bak›n›z.

Sümbülzâde Soka¤›’na aç›lan kap›dan zemini toprak bir avluya girilir. Oldukça büyük, kare plânl› avlunun ortas›nda kitâbesiz bir kuyu bi- lezi¤i vard›r. Sa¤ ve sol taraf›nda medrese oda- lar›, tam karfl›da ise dershane yer alm›flt›r. Dershanenin sa¤ taraf›nda ise helâ vard›r. Sol taraftaki odalar Aç›k Türbe Yokuflu üzerinde bulundu¤undan fevkânîdir.

Medresenin d›fl cephesi muntazam kesme tafl- tan, ara bölmeler ile iç cephesi y›¤ma tafltan- d›r. Pencere ve kap› söveleri kesme taflt›r. Dershanenin ve odalar›n önünde, baklaval› mermer bafll›kl› sütunlar›n tafl›d›¤› bir revak vard›. Odalar›n yola ve avluya bakan pencere- leri bugün de mevcuttur. Dershanenin, medre- se odalar›n›n ve revak›n kubbeleri tamamen y›k›lm›flt›r. Mermer sütunlar›n ve bafll›klar›n fieyhülislâm pek az› kalm›flt›r. 1855 tarihindeki büyük zel- Minkarizâde Yahya zelede y›k›ld›¤› san›lmaktad›r. Efendi Medresesi plân›. 1955 tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi medrese-

1244 Üsküdar Medreseleri nin avlusuna büyük bir su deposu yapm›fl ve bu s›rada ç›kan topra¤› da medrese odalar›na y›¤- m›flt›r. Bu moloz bakiyeleri 1974 senesinde kald›r›lm›fl ve medrese bütün detaylar›yla orta- ya ç›km›flt›r.

Yahya Efendi buraya bir çok kitap vakfetmiflti.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/290) (‹smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, 2/295)

VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹

edrese, Toptafl› Camii’nin kuzey yönün- Mde ve flad›rvan avlusunun önündedir. Arazinin meylinden dolay› cami avlusu, med- nin yurt olarak kullan›ld›¤›n› belirten 1397 rese avlusuna göre yüksekte bulundu¤undan (1977) tarihli bir kitâbe konulmufltur. Kap›n›n Valide-i Atik medreseye 19 basamakl› tafl merdivenle inilir. önünde, çapraz tonozlu ve iki sütunun tafl›d›¤› Medresesi ve Merdivenin üzerinde, iki pencereli olup vak- küçük bir revak vard›r. dershanesi. tiyle fieyh Abdülkadir Efendi’nin (öl. 1738) oturdu¤u kubbeli küçük bir oda vard›r. Dershanenin ikisi yola, ikisi de avluya bakan dört penceresi ve bir ocak yeri vard›r. Alt›n- Medresenin bu kap›dan baflka, Tekkeönü So- dan yol geçti¤inden iki yandan genifl kemerler ka¤›’na, Kartalbaba Caddesi’ne ve Valide Ket- üzerine bindirilmifltir. Bu kemerler aras›nda ve hüdas› Soka¤›’na aç›lan birer kap›s› daha var- sokak seviyesinde kitâbesiz bir çeflme bulun- d›r. Hiç birinin üzerinde kitâbe yoktur. Üçün- maktad›r. Medrese odalar› Valide Kethüdas› cü kap›dan beflik kubbeli bir dehlizden geçerek Soka¤›’na göre 4-5 m. kadar yüksekte bulun- avluya girilir. du¤undan bu sokak taraf›ndaki kesme tafl du- var›, yine kesme tafl payandalarla takviye edil- Avlunun ortas›nda ufak, harap, saça¤› yok ol- mifltir. mufl sekiz yüzlü, mermer bir flad›rvan ve cami avlu duvar›na yak›n bir yerde de bir kuyu mev- Toptafl› Camii 991 (1583) tarihinde Nurbânu cuttur. Sa¤ taraf›nda üç gözlü helâ vard›r. Sultan taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›lm›fl- Medrese, üç yolun birleflti¤i yerde ve sokakla- t›r. Fakat medresenin daha önce 987 (1279- r›n uzan›fl biçimine göre yap›ld›¤›ndan sa¤ ta- 80)’de tamamland›¤› Ataî’de görülmektedir. raf› sol taraf›na nazaran daha genifltir. Paye bak›m›ndan altm›fll› olan bu medresenin Avlunun üç taraf›na s›ralanm›fl 19 oda ve bu ilk müderrisi Dökmecizâde Mehmet Efendi odalar›n önünde bafll›klar› baklaval›, 17 mer- olup bu göreve 9 Muharrem 987 (7 Mart mer sütunun tafl›d›¤›, kubbeli bir revak bulun- 1579)’da atanm›flt›r. Bunu, fiemseddin Ahmet maktad›r. Orta yerde dershane yer alm›flt›r. Efendi, fieyhülislâm Çivizâde Mehmet Efen- Odalar, ikisi soka¤a, biri avluya bakan üç pen- di’nin kardefli Defterzâde Ali Efendi, Abdülke- cere ile ayd›nlat›lm›fl olup içinde birer ocak ve rimzâde Abdullah Efendi, fieyhülislâm Sun’ul- dolap yerleri vard›r. lah Efendi ve di¤erleri takip etmifltir.

Medrese odalar› gibi tamamen kesme tafltan Kaynaklar: (Hadîka, 2/182-183) (Evliya Çelebi Seyahat- yap›lan kare plânl› dershanenin alt›ndan Vali- namesi, Dan›flman Türkçesi, 2/173) (Ernest Manbori, Reh- de Kethüdas› Soka¤› geçmektedir. Bu yola al- ber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 294) (Atâî, fiakay›k, 1268 çak düflmemesi ve arabalar›n alt›ndan rahat- ‹stanbul, s. 307, 534, 620-621, 317) (E. Koçu, ‹stanbul l›kla geçebilmesi için dershaneye iki tarafl›, bir Ans. 10/5302) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 470- merdivenle ç›k›l›r. Pembe-beyaz mermer alter- 471) (Türk Ans. Fas.192, s. 493) (Gezi Notu) (M. Meriç, natifli kap› kemeri üzerine sonradan medrese- Mimar Sinan, s. 33-94)

1245

Üsküdar Hastahaneleri

Üsküdar Hastahaneleri

HAYDARPAfiA ASKERÎ bugünkü bina yapt›r›lm›flt›r. Hastahane avlusu HASTAHANES‹ ortas›ndaki küçük mescit 1930 tarihlerinde y›- k›lm›flt›r. astahane, küçük ve büyük Haydarpafla HMesireleri ad› ile ikiye ayr›lan büyük Mir’at-i ‹stanbul yazar›, “Haydar Pafla, Sultan Haydarpafla Sahras›’ndan bafllayarak, Selimiye III. Selim’in vezirlerinden olup Selimiye civa- K›fllas›’n›n yan›ndaki Kavakderesi Vadisine r›nda Haydarpafla K›fllas›’n›n bânisidir. Bu k›fl- kadar uzanan bahçe içine yapt›r›lm›flt›r. lan›n mevkii ve havas› gayet güzel ve bahçele- ri genifl olmakla hastahane yap›lm›flt›r. T›bbi- “Bu mahal fi’l-asl Hadaik-i Sultaniye’den olup ye Mektebi’nden ç›kan talebe bu hastahanede vüzeradan Haydar Pafla’n›n dahi uhde-i tasar- bir müddet staj görürler” diyor. rufuna geçmekle elan Pafla’n›n ismiyle münte- flirdi.” Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z. Sicill-i Osmânî yazar›’n›n belirtti¤ine göre, Sul- tan III. Selim’in 1845 tarihlerinde yaflam›fl, Hastahanenin yan taraf›nda Haydarpafla Lise- Haydar Pafla isimli bir veziri mevcut de¤ildir. si, deniz cihetinde ise ‹ngiliz Mezarl›¤› bulun- Hastahane ismini, mevkiinden alm›flt›r. maktad›r. K›r›m Harbi S›ras›nda Haydarpafla Hastaha- Hastahanenin cümle kap›s› eski ad› Haydarpa- nesi: fla Caddesi olan flimdiki T›bbiye Caddesi üze- rinde idi. 4 Ekim 1853 tarihinde K›r›m Harbi bafllad›¤› zaman hastahane 9 senelik bir yap› idi. Bu mü- Bu genifl arazi üzerinde bir tak›m Bizans devri kemmel bina, yaral› ‹ngiliz askerlerine, Hay- eserlerinin bulundu¤u, bahçedeki, befl adet sü- darpafla Kasr› ise ‹ngiliz subaylar›na tahsis edil- tun bafll›¤›ndan anlafl›lmaktad›r. miflti. Ölen subay ve erler için de, hastahane- nin deniz taraf›ndaki saha ayr›lm›flt›. Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) zama- n›nda bu has bahçe içine baz› kas›r ve köflkle- Müflavir Pafla ismiyle bilinen Tu¤amiral A. rin yap›lm›fl olaca¤› san›lmaktad›r. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi adl› eserinde Üs- küdar Hastahanesi ismi ile yaln›z Selimiye K›fl- Sultan III. Selim (1789-1807) buraya bir Ni- las›’nda kurulan hastahaneden bahsetmifltir. zam-› Cedid K›fllas› ve bir kas›r yapt›rm›flt›. Hat›rat›nda Haydarpafla Kasr›’na da ‘fiehzade Daha sonra Sultan II. Mahmut (1808-1838) Köflkü’ demektedir. bu k›fllay› hastahane haline getirmifltir. Ahflap ve tek katl› yap›, Sultan Abdülmecit (1839- Slade hat›ralar›na devamla: 1861) taraf›ndan y›kt›r›larak, 1845 tarihinde,

1249 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

“Miss Nightingale’in temsil etti¤i ‹ngiltere E¤er Abdülmecid Han’›n göreydi re’y-i flâfîsin Kral Saray›’n›n; Mr. Macdonald’›n temsil eyle- Hum-i flirme binüb elbet kaçard› akl-› Eflâtûn di¤i ‹ngiliz matbuat›n›n; Mr. Stradferd’un tem- O flâha lâ-ilâc asker olurdu sa¤ olub görse sil etti¤i mebuslur meclisinin gözü alt›nda Üs- R›za Pafla’n›n dârât›n› Dârâ vü Ferîdûn küdar’da ve Kuleli’deki hastahaneler -Mrs. Gubâr-› hâkipâ-y› kimyâ-yi mülk ü milletdir Stradford de Redeliffe’in de büyük gayretiyle- ‹bekrat devacunun de¤ildir bildi¤i ma’cûn ad›m ad›m terakki ettiler, en sonra nekâhat O kerrâr gaza yapard› hastahane-i Haydar’da haline gelmifl hastalar için okuma ve yemek Olurdu resm ü nakfl›n görse Mani-i hüner meftûn salonlar›yla hem bir sanatoryum hem de bir Binas› dilküflâ gâyet zemîn-i rûh-bahflâd›r kulübe mahsus konfora sahip oldular.” Havas› s›hhati celb eyler emrâz› idüb bîrûn Murâd› hat›r-› ehl-i cihâd› itmedir tatyîb “Hasta subaylar Haydarpafla’daki fiehzade Köfl- ‹de feth ü zaferle Rabb-› Naz›r ömrünü efzûn kü’ne Albay Moore’un dul kar›s› Mrs. Mo- Biri sâde biri cevherle tertîb eyleyüb Safvet ore’un idaresi alt›nda yerlefltirilmiflti. (Bu köflk ‹ki tarihe derc itdim flifây› sadr olur mazmûn ‹ngilizlerin elinde iken yand›) Bu iyi kad›n ko- Bu fâhir hastahane oldu seyr it serteser sa¤lam cas› gibi vazife bafl›nda öldü. ‹stanbul’da ölen Cüyûflin k›ld› Han Abdülmecid iclâl ile memnûn ‹ngiliz subay ve erlerinin kemikleri Üsküdar ile 1261 (1845) Kad›köy aras›nda ve ‹stanbul liman›yla Mar- mara Denizi’ne bakan bir yar›n üzerindedir. Son as›r flairlerinden olan Safvet Mustafa Güzel bir servilik isteyen bu k›ymetli mevki bir Efendi, ‹stanbullu olup Lebib Efendi’nin him- duvar ve parmakl›k ile çevrilmifltir.” demekte- metiyle Tophane Ruzname kalemine al›nm›fl dir. ve daha sonra da, karantina baflkâtibi olmufl- tur. 1283 (1866-67) tarihinde vefat ederek Ye- 1956 y›l›nda T›bbiye Caddesi’ne aç›lan Niza- nikap› Mevlevihanesi kabristan›na gömülmüfl- miye Kap›s›’ndan büyük bir bahçeye girilir. tür. Ortadaki asfalt yol bizi hastahanenin esas ka- p›s› önüne getirir. Kap›n›n önüne Atatürk’ün Bu kitâbenin üzerinde, vaktiyle cümle kap›s›- bir büstü yerlefltirilmifltir. n›n iç taraf›nda bulunan Hattat Hamid Bey’in (do¤. 1891), 1362 (1943) tarihli çerçeveli bir Cümle kap›s›n›n iki yan›nda birer kap› daha ayet-i kerime levhas› vard›r. vard›r. Bu kap›lar›n yanlar›nda gayet uzun mermer sütunlar bulunmaktad›r. Esas kap› üze- Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki bir kap›dan, dört rindeki kitâbe, hastahanenin esasl› olarak taraf› hastahane odalar› ile çevrili büyük avlu- 1935 senesindeki restoresi s›ras›nda, kap›n›n ya ç›k›l›r. Bu k›s›mlar, avlu taraf›na bakan bir sa¤ taraf›ndaki Toplant› Salonu’nun duvar›na koridor ile biribirine ba¤lanm›flt›r. ‹ki yan k›- nakledilmifltir. s›mlardan mermer basamakl› merdivenlerle bu Haydarpafla Numune avluya inildi¤i gibi, zemin kat›ndaki kap›lar- Hastahanesi. fiair Safvet’in dört sat›r halinde haz›rlam›fl ol- danda d›fl bahçeye ç›k›lmaktad›r. Binan›n ön du¤u on alt› m›sral› kitâbe fludur: yüzü 200, yan yüzleri ise 165 ad›md›r.

Kesme tafltan yap›lan bina sonradan çimento ile s›vanm›flt›r. Avluya aç›lan befl, d›fl bahçeye aç›lan iki yan kap› orijinal olup muntazam tafl- tan Ampir üslûbunda yap›lm›flt›r. Hiç biri üze- rinde kitâbe yoktur. Ön cephe oldukça tadil görmüfltür. Bahçede ve yol boyunca yerlefltiri- len Korent tarz› sütun bafll›klar›n›n bu cephe- de kullan›ld›¤› san›lmaktad›r.

Vaktiyle arka bahçede bulunan namazgâhtan eser kalmam›flt›r.

Kaynaklar: (Hadîka, 2/241) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1561) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, Üçdal Nefl. 2/386)

1250 Üsküdar Hastahaneleri

(A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Mir’at-i ‹stan- bul, s. 33) (Atâ Tarihi, 3/139) (Gezi Notu) (H. fiehsuva- ro¤lu, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi, Akflam, 19 Haziran 1946) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/371) (Sicill-i Osmânî, 2/399)

HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHANES‹ Bkz. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane.

ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹

Bkz. Miskinler Tekkesi Mescidi.

VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI (B‹MARHANES‹) urbânu Valide Sultan taraf›ndan; Valide- Ni Atik Camii külliyesi ile beraber 1583 sine bak›n›z. tarihinde Mimar Sinan’a yapt›r›lm›flt›r. Valide-i Atik Oniki ad›m olan geçiten sonra eni onüç ad›m Darüflflifas› Bimarhanenin Toptafl› Caddesi üzerindeki olan bir avluya geliriz. Dikdörtgen fleklindeki göz doktoru Toptafl› Meydan›’na bakan bir cümle kap›s› ve avlunun dar kenarlar›nda befler mermer sütun- Mehmet Efendi’nin bir de Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan di¤er bir lu bir revak vard›r. Ayr›ca yere yatm›fl durum- 1182 (1768) tarihli kap›s› vard›r. Cümle kap›s› yaln›z bimarhane- da bir çok sütun ve bafll›k bulunmaktad›r. flahidesi. ye ait olmay›p, imaret veya kervansaraya gi- Bunlar avlunun di¤er yüzlerindeki revak sü- denler de bu kap›dan girerlerdi. Bu kap› için tunlar› olabilir. Bu kald›r›lan sütunlar›n yerle- Nurbânu Valide Sultan imareti bahsine bak›- ri duvar ile kapanm›fl ve kap›lar aç›lm›flt›r. Valide-i Atik n›z. Darüflflifas›’nda Bu kap›lardan geçersek 26 ad›m sonra, etraf›n› Reisület›bba Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan kap›n›n mermer 29 sütunun çevirdi¤i revakl› bir baflka avluya Mahmut Efendi’nin söveleri üzerinde iki konsol ve bunlar›n aras›n- geliriz. 20 ad›ml›k avludan sonra 16 ad›ml›k flâhidesi. da bofl bir yer vard›r ki, evvelce yerinde bir ki- bir binaya geliriz. Buras›, avlunun bir kenar›n- tâbenin olabilece¤ini akla getirmektedir. daki odalard›r. Bu odalar birlefltirilerek bir ko- ¤ufl haline getirilmifltir. Tavan› ahflap kal›n di- ‹stanbul’da kurulan ilk bimarhane, 1539’da rekler tutmaktad›r. Bu ko¤ufltan aç›lan büyük aç›lan Haseki Sultan, ikincisi 1555’te aç›lan bir kap› ile Helvac› Ali Soka¤›’na ç›k›lmakta- Sultan Süleyman ve üçüncüsü ise Valide-i d›r. Atik Bimarhanesi’dir. Cümle kap›s›n›n solundaki meyilli araziden ve Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki kap›dan büyük Ahç›bafl› Kona¤›n›n arkas›ndaki yoldan Bi- avluya geçersek buran›n sa¤ taraf› imaret, sol marhane’nin bat› k›sm›na gelirsek, buran›n taraf› ise bimarhanedir. Bimarhaneye geçilen duvarlar›n›n kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl geçidin üzerinde ahflap flifahane mescidi bu- oldu¤unu görürüz. Arazi meyilli oldu¤undan lunmaktad›r. Geçidin sa¤ taraf›ndaki bir ahflap bimarhane bu k›s›mda, granit ayaklar üzerin- merdivenden mescide ç›k›lmaktad›r. Sol tara- deki üç kemer üzerine oturtulmufltur. Bu k›- f›nda ise odalar vard›r. fiifahane Mescidi bah- s›mda ve sonradan yap›lan bir demir merdi-

1251 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

venle Bimarhanenin en son yapt›r›lan bölü- Sab›ka Valide-i Atik Darü’fl-flifas›’nda Reisü’l- müne geçeriz. Cümle kap›s›n›n içindeki büyük et›bba olan Mahmud Efendi kubbeli mahaldeki yan kap›larda oldu¤u gibi bu merdivenin etraf› demir parmakl›kl›d›r. diye yaz›l›d›r.

Bu k›s›mda bulunan büyük bahçede sonradan Bimar, Farsça hasta demektir. Bu halk dilinde yap›lm›fl birtak›m ahflap yap›lar vard›r ki, bura- timar olmufl ve müesseseye de Timarhane de- lar Bimarhane doktorlar›n›n ve hasta bak›c›la- mifltir. ‹stanbul’da Tanzimat’a kadar 49 bimar- r›n›n istirahat etti¤i yerlerdi. hane yap›lm›flt›r.

Darü’fl-flifa ismiyle de bilinen bimarhanelerde Eski Valide Camii külliyesinden olan bu k›y- genifl bir memur ve doktor kadrosu vard›. Fatih metli eserler toplulu¤u bugün pek harap du- Vakfiyesi’nden ö¤rendi¤imize göre, bimarha- rumdad›r. As›rlar boyunca bir çok de¤iflikli¤e nelerde flu kimseler vazife görürlerdi: u¤ram›flt›r.

2 Tabib (biri reis-i et›bba) Bu bimarhanenin askerlik tarihimizle de ya- 1 Kehhal (göz doktoru) k›ndan alâkas› vard›r. Humbarac› Ahmet Pafla, 1 Cerrah (operatör) 1734 tarihinde bu Toptafl› Bimarhanesi’nde 1 Eczac› maafll› erleri ve subaylar› olan yeni bir Humba- 1 Emin (ambar memuru) ra Oca¤› kurdu. Oca¤›, sadrazam›n nezaretine 1 Vekilharç (al›m memuru) ba¤lad›. Sonra topçu subaylar›na burada mo- 1 Emin-i mahzen (ayniyat memuru) dern flekilde matematik dersleri vermeye baflla- 2 Aflç› d›. Ahmet Pafla, açt›¤› bu kurslarda çok gayret 1 Kap›c› sarf etmifl ve bu kurslar, sonradan kurulan 2 Hastabak›c› Topçu Okulu’nun nüvesi olmufltu. 50 Hizmetçi 1 Temizleyici (duvarlar›n kirlenmesini önle- Ahmet Pafla, 14 Mart 1747’de vefat ederek, yen) Galata Mevlevihanesi hazîresine gömüldü. 1 Haf›z-› eflribe (eczac› kalfas›) 2 Çamafl›rc› Bundan da anlafl›laca¤› üzere, bimarhane ya- 1 fieyh (dahiliye müdürü) p›ld›¤› tarih olan 1583’ten, Humbarac› Oca¤›- n›n tesisine kadar 151 y›l esas görevini devam Buralarda yanl›z müslümanlara de¤il, her din ettirmifltir. Fakat Humbarahane Oca¤› bütün ve mezhepten kimselere bak›l›rd›. Bu doktor- bu teflekkülü iflgal etmifl de¤ildir. Bir bölümün- lar için de böyle idi. Burada çal›flacak doktor- de bimarhanenin vazife gördü¤ü anlafl›lmakta- lar hakk›nda: d›r. Buran›n askerî gayelerde kullan›lmas› oca- ¤›n tesis y›l› olan 1734’te bafllam›fl ve Selimiye “Tababette hazik, ilmiyat ve ameliyatta mahir ol- K›fllas›’n›n 1220 (1805-6) tarihinde tamam- sun da hangi din ve milletten olursa olsun” diye lanmas›na kadar yani 71-72 sene sürmüfltür. Kanunî’nin bimarhanesi için haz›rlatt›¤› vakfi- yede kay›t vard›r. Nizam-› Cedid’in III. Selim zaman›nda ve 1793 tarihinde kurulmas›yla Bimarhane, Ker- Vakfiyelerden, haftada belli günlerde ayakta vansaray süvari askerlerine k›flla olarak veril- ve evlerinde tedavi olunmak isteyen halka bu miflti. Fakat bu, 25 May›s 1807 Kabakç› ‹sya- müesseselerden paras›z ilaç verildi¤ini ö¤reni- n›’na kadar devam etmifl, III. Selim’in tahttan yoruz. indirilmesi ve Nizam-› Cedid’in kald›r›lmas› üzerine, bu k›s›mlar bofl kalm›fl fakat, III. Se- 1129 (1717) tarihinde vefat eden Mahmut lim’i tekrar tahta geçirmek için ‹stanbul’a ge- Efendi buran›n doktoru idi. Kabri, Tunusba¤› len Alemdar Mustafa Pafla, bimarhane ve ker- Caddesi üzerinde ve Karacaahmet Türbesi’ne vansaray›, 14 ay bofl kald›ktan sonra, ‘Cihadiye giderken sa¤da, yolun ortalar›nda, mezarl›k du- Sekban›’ askerlerine vermiflti. Bu s›ralarda bi- var›ndan 20 ad›m içerinde ve T›flizâdeler bü- marhane tamir edilmifl ve baz› tadilat yap›lm›fl- yük aile sofas› içindedir. Büyük sikkeli flâhide- t›. Fakat bu da uzun sürmemifl, Alemdar Pa- si üzerinde: fla’n›n 25/26 Kas›m 1808 tarihinde öldürülme-

1252 Üsküdar Hastahaneleri si üzerine buralar› boflalt›lm›flt›. erkek ve 134 kad›n hasta vard›. Dokuz doktor, dokuz idare memuru ve 76 hademe bulunuyor- Bir müddet bofl kalan bimarhane sonra yeni- du. Senelik bütçesi alt›n para ile 1. 440. 000 den faaliyet göstermifltir. Nitekim, 1863’te ‹s- kurufl idi. tanbul’da ç›kan büyük kolera vak’as›nda, 1555’te aç›lan ‘Bimarhane-i Süleyman’daki ak›l “Doktor Monceri’den sonra Toptafl› Bimarha- hastalar›n› koleradan korumak için hastalar nesi’nin sertabibli¤i 40 sene müddetle muavi- Toptafl› Bimarhanesi’ne naklolunmufllard›. ni Dr. Kastro’nun elinde kald›. Muavin ve ikinci tabib de rahmetli Dr. Avni Bey’di. 1908 Bimarhanenin, Toptafl› Timarhanesi olarak ‹nk›lab›nda Toptafl› Bimarhanesi’nin idaresi modern hale getirilmesi ve cümle kap›s›n›n iki çok tenkide u¤ram›fl ve bunun üzerine ayr›lan yan›ndaki ko¤ufllar›n yap›lmas› Sultan II. Ab- Kastro’nun yerine Avni Bey, sertabib tayin dülhamit devrinde (1876-1909) olmufltur. edilmifltir. Üst üste gelen harpler müesseseyi mali bak›mdan pek müflkül vaziyete sokmufl, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z adl› ese- üstelik fiiflli Hastahanesi’nin Frans›z’lar tara- rinde Dr. Bedi fiehsuvaro¤lu, flunlar› yaz›yor: f›ndan iflgali üzerine, buraya nakledilen 300 “Bimarhane olarak kullan›lan k›sm› sonradan hasta durumu daha a¤›rlaflt›rm›flt›r. Bu s›rada Nisa (kad›nlar) Dairesi diye an›lan küçük par- Profesör Mazhar Osman muvakkaten ayr›lan Karacaahmet çad›r. Toptafl› Bimarhanesi’nin bilâhare erkek- Avni Bey’in yerine sertabib vekaletine getiril- Mezarl›¤› 8. Ada’da lere ayr›lan büyük dairenin yukar› k›sm› ‘Da- mifltir. Gayretli bir çal›flma ile müessese bi- Hastahane Müdürü rü’l-hadis’ ve afla¤› k›sm› ‘Me’va-i Mühaddisîn’ marhanelikten ç›k›p klinikleri ile, laboratu- Sat› Efendi’nin imifl.” varlar›yla, bir sa¤l›k müessesine benzer bir ha- flahidesi. le getirildi... ‹stanbul iflgalden kurtulur kurtul- Bu bimarhanede 100’den fazla ak›l hastas› ba- maz Toptafl› idaresi yine Profesör Mazhar Os- r›n›r, mükemmel beslenir, fakat zapt› zor olan man’a verildi. Büyük bir gayretle çal›flmas›na Karacaahmet hastalar yine zincirlerle ve duvarlara çak›l› de- ra¤men, Toptafl› daha fazla inkiflafa müsait ol- Mezarl›¤› 7. Ada’da mir halkalara ba¤lanarak muhafaza edilirmifl. mayan bir yerde bulunuyordu. Bahçesi arazisi Hastalar A¤as› Toptafl›’na düflen fiair Nevres: yoktu. Kale duvarlar› gibi kal›n duvarlarla bö- R›dvan A¤a’n›n lünmüfl, yer alt›nda bir mahpes halinde idi. flahidesi. Bu ya¤an ya¤mur de¤ildir, sanmay›n gök gürlüyor Rât›b ve lofl ko¤ufllar› s›hh› bir hale getirmek Sille-i darü’fl-flifad›r âsümân a¤lar bana beytini 1290 (1873) tarihinde söylemifltir.

fiehsuvaro¤lu, ad› geçen eserinde:

“Toptafl›’na ilk tayin olunan akliyeci Monceri Efendi isminde bir ‹talyand›r. Bu zat bimarha- nedeki demir zincirleri, sopalar› kald›rm›fl ve hakl› olarak Pinel de Constantinopple ad›n› al- m›flt›r.

“Toptafl› bimarhanesinin erkek dairesi III. Se- lim zaman›nda Nizam-i Cedid’in teflkili üzerine süvari k›fllas› haline getirilmifl ve 1863’te Sü- leymaniye Bimarhanesi’ndeki hastalar›n bura- ya nakline kadar bu halde kalm›flt›r.

“1866’da teflkil olunan bir komisyon marifetiy- le sokak taraf›na iki ko¤ufl, 1874’te de iki kü- çük ko¤ufl daha ilâve edilmifltir. 1881’de Nisa Dairesi’ne iki büyük ko¤ufl ile erkek k›sm›na bir yemekhane ve bir teneffüshane eklenmifl- tir. 1908 ‹nk›lab› s›ras›nda hastahanede 279

1253 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

imkâns›zd›.” ça tab veya tav hareket, güç veya kudret mana- s›na gelir. Vâlide-i Atik Darü’fl-flifas›’ndan ç›- Bunun için bimarhane, 1927 senesinde, hasta- kanlar kuvvetlenmeleri için bir müddet bura- lar›n›n Bak›rköyü’ndeki flimdiki yerine naklin- da kal›rlard›. Ayr›ca taflradan gelen fakir yol- de sonra kapanm›flt›r. cular da bir zaman burada konaklarlard›. Yok- sullar›n korunmas› için kurulmufl hay›r mües- Bimarhane bundan sonra ve 1934 tarihinde o seselerinden biridir. zamanki ‹nhisarlar flimdiki Tekel ‹daresi’ne verilmifltir. Tekel ‹daresi, buray› kullan›lamaz Merhum Osman Nuri Bey, “Yaln›z ‹stanbul’da, hale getirdikten sonra 1972 tarihinde terket- tabhane ad› verilen ve yoksullar›n korunmala- mifltir. ‹stanbul’da dahi efli az bulunan bu k›y- r›n› temin eden 20 kadar müessese vard›. He- metli ecdad yadigâr› eserler, bugün kaderine men her büyük camiin yan›nda bir tabhane terkedilmifl durumdad›r. bulunurdu. ‹stanbul’a gelen fakir seyyahlar, ga- rib kimseler, yoksul adamlar buralarda yatarlar, Avni Bey, Üsküdar’da do¤mufl ve 1925’te Ka- kalkarlar ve yan› bafllar›ndaki imaretlerde ka- s›mpafla’da ans›z›n ölmüfltür. Kabri, Valide-i r›nlar›n› paras›z doyururlard›. Aç kalm›fl, kuv- Atik Camii hazîresindedir. vetten düflmüfl, zay›flam›fl kimseler burada yi- yip içip kuvvetlenmekte idi.” 1895’te ‹stanbul’da meydana gelen kolera vak- ’as› ilk defa Toptafl› T›marhanesi’nde ç›km›fl Üsküdar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z. ve Üsküdarl› Dr. Celâl M. Özden Bey’in gayre- tiyle önlenebilmifltir.

Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Ha- ZEYNEP - KÂM‹L yat›m›z, Bedi fiehsuvaro¤lu, s. 87-88) (‹nal, Son As›r Türk HASTAHANES‹ fiairleri, s. 1183) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1351) (M. Ta- hir, Osmanl› Müellifleri, 3/202) (Dr. Celâl M. Özden Hat›- eynep-Kâmil Hastahanesi, Toptafl› Cadde- ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 16) (Dirim, Ayl›k T›p Gaze- Zsi ile Sal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup tesi 1998, Say›: 1-2-3, s. 51) 1279 (1862) tarihinde, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla (öl. 1876) ile efli, Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n k›z› M›s›rl› Zeynep Han›mefendi (öl. 1881) taraf›ndan tesis edilmifltir. Hemen sa¤ VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ taraf›nda da Himmetzâde Tekkesi bulunuyor- du. Sokak, ismini bu tekkenin ayin gününden flç›bafl› Kona¤› karfl›s›nda ve Toptafl› Cad- alm›flt›r. Hastahanenin yap›m›na ise, 1860 ta- Adesi üzerindedir. Bugün, Sokollu ‹lkö¤re- rihinde bafllanm›flt›r. Bu aç›klama Bedi fiehsu- tim okulu olarak kullan›lmaktad›r. Dört taraf› varo¤lu’nun eserinden al›nm›flt›r. Fakat tarihçi bina orta yeri ise avludur. Cephesinde, sekiz Lûtfi Efendi Divançe-i Ahmed Lûtfi adl› ese- sütun üzerinde tonoz çat›l› ma¤azalar› vard›r. rinde hastahanenin 1299 (1882) tarihinde ta- Bunlar sonradan esas binaya ilâve edilmifltir. mamland›¤›n› söylemifl ve flu tarihi düflürmüfl- Bir çok de¤iflikli¤e u¤rad›¤›ndan esas hüviyeti- tür: ni kaybetmifltir. Âfiyetde dâim olsun Hazret-i Zeyneb Han›m Nizam-› Cedid ve Sekban-› Cedid devirlerinde Defter-i hayrât›na katd› bu hastahaneyi imaret ve darü’fl-flifa ile beraber Süvari K›fllas› Pister-i rahmetde zevc-i Kâmil’i bulsun safâ olarak kullan›lm›flt›r. 1875 tarihinde, Üskü- Zevcesiyle sa¤ iken çatd› bu hastahaneyi dar Askeri Rüfldiyesi olmufl ve bu münasebet- Ç›kd› bi gaye oldu bu m›sra’ Lûtfî tâm le Sultan Abdülaziz’in bir armas› kap›s› üzerine Sa¤ ola Zeyneb Han›m yapd› bu hastahaneyi konmufltur. Arman›n alt›nda ise kitâbesi var- 1299 d›r. Askeri Rüfldiye, 1908 tarihinde Kuleli As- keri Lisesi’ne tafl›nd›¤›ndan, Sokollu Numune Hastahane yap›m›n›n çok uzun müddet devam Mektebi olmufltur. etti¤i ve Zeynep Han›m’›n 1882 tarihinde sa¤ oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Oysa ‹. Alâeddin Tabhane, eski devrin prevantoryumudur. Fars- Gövsa, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi’nde

1254 Üsküdar Hastahaneleri

Zeynep-Kâmil Hastahanesi.

1881’de vefat etti¤ini kaydetmifltir. yordu. Halbuki masraf› karfl›lamak için 200 M›s›r liras›na ihtiyaç vard›. Bu paray› temin “Zeynep Han›mefendi, vefat›ndan sonra has- için Cemil Pafla hususi yat›r›lan zengin hasta- tahaneyi varislerine b›rakm›fl fakat müesseseye lardan yatak bafl›na muayyen bir para almaya ayr›ca bir gelir sa¤lamam›flt›r. Yaln›z varisler- bafllad›. den Said (1854-1863) ve Abbas Halim (1892’de M›s›r hükümdar› oldu) Paflalar hasta- I. Dünya Harbi’nden sonra Cemil Pafla’n›n hane emrine maliyeye bir miktar para tahsis hastahaneden çekilmesi ve Said Halim Pa- etmifllerdir. fla’n›n gönderdi¤i tahsisat› kesmesi üzerine bi- na metruk ve periflan vaziyette kald›. Bir müd- Muayyen vakfiyesi olmayan bina zamanla ha- det sonra asker taraf›ndan iflgal edildi. rabeye yüz tuttu¤undan 1898’de Said Halim Pafla, binan›n tamiri ve ›slah› ile esasl› bir has- 1932’de Ebe Leylî Talebe Yurdu iken bina 25 tahane haline konulmas›n› Operatör Cemil Pa- Temmuz 1933 tarihinden itibaren belediye fla’dan (Topuzlu) rica etmifl ve lâz›m gelen tah- emrine geçerek 40 yatakl› dahiliye ve hariciye sisat› da vermifltir. servislerini ihtiva eden bir hastahane oldu. 1935’te Do¤um Evi haline getirildi. Hastaha- Cemil Pafla bu sayede bir çok yenilikler vücu- neye Dr. Eyüp Bey’in ve bilhassa Dr. Fahri de getirmifl, mükemmel bir ameliyathane ile Atabey’in çok hizmetleri geçmifltir. Daha son- memlekette ilk olarak kalorifer tesisat›n› kur- ra ‹stanbul Belediye baflkanl›¤› da yapan Doç. mufl ve Viyana’dan 9 tane hemflire getirtmifltir. Dr. Fahri Atabey’in kabri Karacaahmet Mezar- Böylece yurdumuzda hemen hemen ilk asrî l›¤› 1. Ada’da fiehidlik Kap›s›’n›n yan›ndad›r. hastahane kurulmufl oldu.” Kaynaklar: (‹stanbul Belediye Mec. 1933 Say›: 107) (Bedi Cemil Pafla hastahanenin hem operatörü, fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, s. 65- hemde müdürü idi. Bu s›ralarda Said Halim 73) (Divançe-i Ahmed Lûtfî, ‹stanbul 1302, s.64) (‹nal, Pafla taraf›ndan ayda 90 M›s›r liras› gönderili- Son Sadrazamlar, Fihrist, Kâmil Pafla)

1255

Üsküdar K›fllalar›

Üsküdar K›fllalar›

SEL‹M‹YE KIfiLASI müceddeden bina ve inflaat olunmak üzere olan Üsküdar talimli neferat› k›fllas› temafla sküdar’›n en maruf semti olan Selimiye buyrulup...” geri dönüldü. ÜMahallesi’nde ve bu mahallenin yollar›n- dan olan Bükücüler Han› Soka¤›, Çeflme-i Ke- Bu ilk Selimiye K›fllas›’n›n yap›m›na fiair Ay- bir Soka¤› ve Kavak ‹skelesi Caddesi ile çevri- nî flu manzumeyi haz›rlam›flt›r. K›fllan›n cümle li çok genifl bir alan› kaplar. kap›s› üzerinde bulundu¤u tahmin edilen kitâ- be bugün mevcut de¤ildir. K›flla, Kavakderesi vadisiyle Harem ‹skelesine inen vadinin aras›nda yükselen bir tepe üzeri- Hakka mu’allem-i askere yap›ld› bu nusret-meab ne yap›lm›fl olup Ankara asfalt›na bakan taraf› Etraf-› dâr-› Üsküdar oldu gülistân-› na’îm yal›yar halindedir. Yap›m›ndan evvel yerinde Böyle müretteb leflkerin bafl üzre olsun yerleri Kavak Saray› vard›. Bu saray bahsine bak›n›z. Ta’lîm-i vâcib herkese Vallah ü Billahi’l-azîm fiah-› cihân mansûr ola düflmanlar› makhur ola Bânisi, Sultan III. Selim (1789-1807) olup 13 Bu cünd-i pâke i’tibar itdi k›lub lûtf-› amîm Selimiye K›fllas› ve Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde kurul- Aynî fitil m›sra’›m dâ’im serîr-efflan olur Florance Nightingale mas›na karar verilen Nizam-› Cedid askerleri Ceyfl-i mu’allem k›fllas› bünyad k›ld› fieh Selim Kulesi. için ahflap olarak yapt›r›lm›flt›r. 1215(1800)

Sultan III. Selim’in günlük hayat›n› belirtmek kast›yla yaz›lan Ruzname’de k›fllan›n infla tari- hi flöyledir:

“4 R. ahir 1215 (25 A¤ustos 1800), Üskü- dar’da Kavak Saray›’nda müceddeden k›flla bi- nas› ve talimli Tüfekçi Bostan› neferat› tertibi tasmim buyrulup bu günlerde k›flla esas vaz olunmufl ve neferat›n zabitan› tertip ve tahrir olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve za- bit 230 Bostanc› Huzûr-› Hümâyunda top ve tüfek talim ettirilip cümlesine atiyeler ita...” edilmifltir.

“25 fiaban 1215 (11 Ocak 1801) pazar günü, tebdil zevrakçesiyle (küçük kay›k) Üsküdar’a mürûr ve himmet kûh u efham flahaneleriyle

1259 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ahmed Efendi Ruznamesi’nde diyor ki: “1215 Selimiye K›fllas›, Ermeni Balyan ailesinin en Rebiyyülâhirin 4. günü (25 A¤ustos 1800) teb- eski ve en meflhur simalar›ndan biri olan Kir- dil binifli tarikiyle Üsküdar’da Kavak Sara- kor Amira Balyan taraf›ndan yap›lm›flt›r. III. y›’nda vaki Mehmed Pafla Kasr›’na piyade-sü- Selim’in Hassa Mimarl›¤›’nda bulunmufl olan var teflrif buyurub Levent Çiftli¤i misillû Üs- Balyan, 1764 tarihinde do¤mufl ve 1247 (15 küdar Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve Kas›m 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, ta’limlu tüfenkci bostan› neferat› tertib-i tas- Ba¤larbafl› Ermeni Mezarl›¤›’ndad›r. Kendisi- mim buyurulub bu günlerde k›flla¤a esas vaz’ nin, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu’nun sa¤ tara- olunmufl ve neferat›n zabitan› tertib ve tahrir f›nda, Selânikliler Mezarl›¤›’n›n arkas›ndaki olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve za- yüksek tepe üzerinde Kuflakç› Soka¤›, Selâms›z bit 230 bostanc› Huzûr-› Hümâyûn’da tob ve Karakolhanesi Soka¤› ve Ba¤r› yan›k Soka¤› tüfeng ta’lim itdirüb cümlesine atiyyeler i’ta ve ile çevrili genifl alanda büyük bir kona¤› vard›. hitam›nda sebülara (testi) kurflun endaht bir- le” talimlere son verildi. K›fllan›n tamamlanmas› üzerine flu tarih düflü- rülmüfltür: “21 Safer 1216 (3 Temmuz 1801), perflembe günü, Üsküdar’da müceddeden infla ve icad›na Sürb-i tüfenk-hânedir bil bu tarihte muvaffak olduklar› talimli bostan› neferat› k›fl- Cend-i muallem k›fllas› yabd› yeniden Han-› Selim la¤› köflküne Binifl-i Hümâyun ile teflrif buyu- rup Kasr› Cedid’e sayebahfl-› iclâl ve talimli Sultan Selim, k›fllan›n temel atma merasimini neferat› temaflaya ikbal buyurulup hitam›nda k›fllan›n arka taraf›ndaki Talimhane Meyda- a¤avata kurflun ve pehlivan güreflleri edilip saz n›’nda ve Ankara asfalt›na bakan yar üzerinde- ile taam t›navül ve badel-as berren Üsküdar ki Mehmet Pafla Köflkü’nden seyretmifl oldu¤u derunundan Büyük ‹skele’ye vusul ve Beflik- rivayet edilir. tafl’a...” mürur eyledi. Üç y›l süren inflaat s›ras›nda bir kasr-› cedid, “15 C. evvel 1216 (23 Eylül 1801) perflembe zabitan konaklar›, çarfl› dükkânlar›, de¤irmen, günü Üsküdar’da k›flla kasr›na yine iyd tak›m› hamam, tab’hane, hastahane, cebehane, talim (Bayram tak›m›) ile teflrif buyrulup bermutad meydan›, tulumbac› k›fllas›, su haznesi, çeflme, temafladan sonra taam t›navül birle süvar se- iskele ve liman yap›lm›flt›. mend-i devlet Üsküdar içinden Büyük ‹ske- le’ye vusûl...” Selimiye K›fllas› ve mahallesi, Levent Çiftli- ¤i’nde kurulan Nizam-› Cedid Ordusu’nun mas- Rûznâmede, Selimiye K›fllas› ile ilgili en eski raflar›n›n karfl›lanmas› için teflkil olunan ‹rad-› tarih 25 A¤ustos 1800’dir. Buradaki ifadeden, Cedid hazinesince yapt›r›lm›flt›. 1212 (1797- k›flla inflaat›n›n devam etti¤ini ve tamamlanan 98) senesinde ‹rad-› Cedid hazinesinin geliri 60 Selimiye K›fllas› ve baz› k›s›mlar›na askerin yerlefltirilmifl bulundu- bin kiseye varm›flt›. Bu paran›n toplanmas› hu- Haydarpafla Lisesi. ¤unu görmekteyiz. Bu durumda, yap›ma 1800 susunda Sultan Selim bir ferman›nda: tarihinden evvel bafllanm›fl demektir. “Üsküdar’da vaki Kavak Saray›’n› hedm ile (y›karak), arak›ya (rak›) dört, hamr’a (flarap) befl akçe vergi ilâvesiyle toplanacak para ile buraya bir k›flla bina edip, askerlere çaput (el- bise), barata alas›z” diyordu.

Bunca emekler ve masraflarla yapt›r›lan bu ah- flap k›flla, 17 R. evvel 1222 (25 May›s 1807) ta- rihinde meydana gelen Kabakç› Mustafa ola- y›nda kap›lar›n› kapatm›fl ve Nizam-› Cedid teflkilat› da 28 May›s 1807’de da¤›t›lm›flt›.

Sultan III. Selim’in 29 May›s 1807 tarihindeki halliyle son bulan hadiselerin üzerinden 16.5 ay geçtikten sonra, 14 Ekim 1808 y›l›nda, Alemdar

1260 Üsküdar K›fllalar›

Mustafa Pafla, Sekban-› Cedid ad›yla Nizam-› Cedid’i yeniden kurdu. Bunun için, 1 fiaban 1223 (22 Eylül 1808) tarihinde Nizam-› Cedid subaylar›ndan Arnavut Mustafa A¤a, Selimiye K›fllas›’nda asker yazmaya memur edilmiflti.

Yayla ‹mam› Tarihi’nde flöyle der:

“1223 fiaban›n›n sonunda (20 Ekim 1808) fl›k- k› evvel defterdar› Behic Efendi’ye kaftan giy- dirilerek Nizam-› Cedid defterdar› oldu...

Behic Efendi de Harem ‹skelesi denilen yerde evvelce yap›lm›fl olan Nizam-› Cedid k›fllas›na tayin edildi. Bu k›flla Sultan Selim vak’as›ndan beri kapal› idi.

Eski Nizam-› Cedid bölük bafl›s› Arnavut Mus- Bu s›rada Topkap› Saray›’nda bulunan II. tafa da yine Üsküdar’a tayin edilmiflti. Musta- Mahmut (1808-1839) saray›n zorbalara karfl› Selimiye K›fllas›. fa A¤a durmadan Sekban kaydediyor ve mev- korunmas› için, emekli olup Üsküdar’da otur- cudu artt›r›yordu. makta olan Kaptan-› Derya Salih Pafla ile Çer- hac›’y› saraya ça¤›rm›fl ve Kaptan-› Derya Ra- Kad› Abdurrahman Pafla da bir çok asker getir- miz Pafla ile Kad› Pafla’n›n haz›r kuvvetleriyle mifl idi. Saray› Hümâyun’a gelmelerini emretmiflti.

Behic Efendi bir gün gelip hay›r dua ile k›flla- Kad› Pafla, 15 Kas›m 1808 Sal› günü, Selimiye n›n kap›s›n› açt› ve askeri orada toplad›.” K›fllas›’ndaki mürettep sekbanlar› ikindiye ya- k›n, Harem ‹skelesi’nden kay›klara bindirerek Toplanan bu askerler 29 Eylül 1808 günü ilk saraya gelmifl ve askerleri taksim ile her taraf› defa talime ç›km›fllard›. tahkim etmiflti.

14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808) günü de, Ni- Bast›r›lmakta olan fitne ve fesat atefli, Kand›- zam-› Cedid’in Anadolu eyaletlerinde kurul- ral› Mehmet ve avanesinin gayretiyle yeniden mas›nda pekçok eme¤i geçen Kad› Abdurrah- alevlenmifl ve Tersane ile Tophane’yi ellerine man Pafla, Sultan Selim zaman›nda talim gör- geçirmifllerdi. müfl askerlerden toplad›¤› birçok tüfekçi nefe- riyle Selimiye K›fllas›’na gelmiflti. Büyüyen isyan karfl›s›nda tutunamayacaklar›n› anlayan Ramiz ve Kad› Paflalar, Topkap› Sara- Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda y›’ndan ç›k›p Yal›köflkü’nde ba¤l› olan kürekli Selimiye K›fllas›: k›rlang›ç sefinesine binip Üsküdar taraf›na kaçt›lar. Ancak, burada karaya ç›kamad›klar› Sekban-› Cedid’in kuruluflundan tam bir ay cihetle çoluk çocu¤u ve akrabalar›n› yanlar›na sonra meflhur Alemdar Mustafa Pafla olay› alarak ve bir çektirmeye aktar›l›p Marmara’ya meydana gelmifl ve Sadrazam, Bâb-› âlî bask›n› do¤ru yelken açt›lar. s›ras›nda barut mahzenini atefle vermek sure- tiyle intihar etmiflti. 28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) perflembe günü, Üsküdar’daki serkefller gurubu Selimiye Bu hadiseler s›ras›nda Selimiye K›fllas›’ndaki K›fllas›’na hücum ettiler. Bir miktar asker ile askerin Seraskeri olan Kad› Pafla, o semtin mü- k›fllan›n muhafazas›na memur olan Binbafl› dafaas› için Sekban-› Cedid askerine silâh ve Arnavut Mustafa A¤a top ve tüfek ile müdafa- cephane da¤›tarak bekleme¤e bafllam›flt›. Bu aya geçip pek çok eflkiyay› öldürdü. Fakat eflki- bekleyifl s›ras›nda Alemdar Pafla ölmüfl ve Bab- ya, âdetleri oldu¤u üzere, ahflap k›fllay› atefle › âlî yak›lm›fl, isyan atefli ‹stanbul’un her yan›- verince sekbanlar kar›flt› ve binbafl› da flehid n› sarm›flt›. oldu.

1261 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Asiler k›fllay› yakt›ktan sonra ocak a¤as› ile bin- ra Yeflilköy sahillerinde karaya ç›km›fl ve ora- bafl›lar›n evlerini ve onlar›n yan› s›ra di¤er ev- dan Eyüp Sultan’a gelmiflti. Burada, ‹zzet Pafla leri bas›p ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu su- Tekkesi fleyhine bir çok alt›n vererek fleyhin retle koskoca Selimiye semti bir anda yok oldu. elbiselerini ald›. K›l›k de¤ifltirerek ‹stanbul’a gelmifl ve oradan Üsküdar’a geçerek memleke- Kad› Pafla’n›n kira ile oturdu¤u evi de ya¤ma- ti olan Alanya’ya gitmiflti. lad›ktan sonra yakt›lar. Bu konak, eski Sadra- zamlardan ‹smail Pafla (sadrazaml›¤› 1805-6) O¤lu Abdullah Bey, Alanya ve Beyflehir san- kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›. ‹smail Pafla, caklar› mutasarr›f› idi. Fakat, yeniçeriler peflini Sultan Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla b›rakmay›nca ferman-› âlî mucibince, Hac› aleyhine tahrik etmiflti. ‹smail Pafla’n›n feda- Mehmet A¤a, kaleye kapanan Kad› Pafla’y› 10 kâr› olan Yeniçeriler kona¤› yakmakla yetim- bin askerle kuflatt›. 5-6 ay kadar süren bu ku- lerine büyük zarar verdiler. flatmadan sonra Kad› Pafla, o¤lu Abdullah Pa- fla, ve büyük o¤lu müderrislerden Mehmet Bey Bu yakma ve ya¤ma s›ras›nda bir çok günahs›z 1223 y›l› bafllar›nda (Nisan 1809) yakalanarak insan öldürülmüfl ve genç k›z ve erkeklerin ›r- idam edildiler. ‘Ser-i maktulan’› Miskinler z›na geçilmiflti. Tekkesi karfl›s›ndaki fierif Kuyusu Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. (7. Ada) K›fllan›n yeniçeriler taraf›ndan yak›lmas› s›ra- s›nda kaçan Sekbanlar ile Selimiye Camii’ne Kad› Pafla, eski fieyhülislâmlardan Minkarizâ- s›¤›nan Arnavut Mustafa A¤a burada son bir de Yahya Efendi’nin (1609-1678) torunlar›n- müdafaa yapm›flsa da asilerin camiye girmesine dan ve mevalîden Mehmet Efendi’nin o¤lu mani olamam›flt›. Dö¤üflerek a¤›r yaralanan olup ilmiye mesle¤inden idi. Minkarizâde Yah- Mustafa A¤a’n›n derhal kesilen bafl› bir m›zra- ya Efendi Medresesi ve türbesi bahsine bak›n›z. ¤a geçirilmek suretiyle Et Meydan›’na gönde- rilmiflti. ‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas›:

Melling’in tablosunda Kad› Abdurrahman Pafla, hadiseden iki gün ‹lk yap›lan Selimiye K›fllas› ahflap olup kesme Kad›köy evvel kona¤›na 22 yük (bir yük 100 bin akçe) tafl bir kaide üzerine oturtulmufltu. Bu kaide Mühürdar’dan akçe getirmiflti. Bu hazineyi bulan asiler para- bugün de görülmektedir. 1243 (1827-28) tari- Selimiye K›fllas›’n›n lar› fesle taksim ettiler. hinde yap›m› tamamlanan Talimhane Meyda- görünüflü. n› cihetindeki kârgir arka k›s›m, bu eski kaide (Sol üst köfle) Kad› Pafla: üzerine bindirildi¤i gibi, sonradan yap›lan di- Kuleler henüz ¤er k›s›mlar da bu eski kaide üzerine oturtul- yap›lmam›flt›r. Çok cesur bir kimse olan Kad› Abdurrahman mufltur. Yani ilk k›fllan›n en ve boylar› flimdi- Pafla, çektirme ile Marmara’ya aç›ld›ktan son- kinin ayn› idi.

1262 Üsküdar K›fllalar›

Alman ressam ve mimar› Melling’in 1805 tari- Bu iki kitâbe ‹zzet Molla’ya siparifl edilmiflsede hinde bas›lan Voyage Pittoresque De Constanti- bugün yaln›z Talimhane Meydan› kap›s› üze- nople et des River du Bosphore (‹stanbul’da ve rindeki mevcuttur. Di¤eri, 1269 (1852) tari- Bo¤aziçi K›y›lar›nda Resimlerle Bir Gezinti) hindeki onar›m s›ras›nda kald›r›larak yerine adl› eserinde Selimiye K›fllas›’n›n, III. Selim flimdiki kitâbe yerlefltirilmifltir. zaman›nda yap›lm›fl bir resmi vard›r. K›fllan›n plânlar›, saray›n baflmimar› Abdülha- Bu resimde, k›fllan›n ilk flekli görülmektedir. lim Efendi taraf›ndan çizilmifltir. Bunun neza- Buna göre yap› flimdiki boyutlar›nda ve ‘V’ retinde, Balyan ailesinden Kirkor Efendi kalfa fleklindedir. Kesme tafl kaidesi ve bunun üzeri- olarak çal›fl›yordu. ne oturtulmufl olan bina aç›kça görülmektedir. Yaln›z kuleleri yoktur. Abdülhalim Efendi, Mühendishane’de e¤itim görmüfl ve 1241 (1825)’te mimarbafl› olmufltur. Bu k›fllan›n ilerisinde ve yüksek bir yar üzerin- 1245 (1829)’da mimarbafl›l›k ünvan› ‘Ebniye-i de ve Talimhane Meydan›’nda Mehmet Pafla Hassa Müdürlü¤ü’ne dönüfltürüldü. Üç sene Kasr› oldu¤u san›lan ‘T’ harfi biçiminde iki sonra görevine bir de Su Nezareti ilâve edildi. katl› bir yap› bulunmaktad›r. 1263 (1847)’de bu görevden al›nd›.

Ayr›ca resimde, Selimiye Mahallesi’nin bulun- Yeni k›fllan›n Talimhane Meydan›’na bakan du¤u yerler ve civar›n›n da servi ormanlar› ile ilk k›sm›n yap›m› 4 senede bitmifl ve 20 Recep kapl› oldu¤u görülmektedir. 1243 (6 fiubat 1828) tarihinde parlak bir me- rasimden sonra aç›lm›flt›r. “Merasimde Sadaret ‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Kaymakam› Hulusi Pafla, Serasker Hüsrev Pa- Selimiye K›fllas›: fla, Reisü’l-küttab Pertev Efendi (Pafla) ve di- ¤er memurlar bulunmufl, askerler ‘saf beste ol- 17 Kas›m 1808 günü yak›lan Selimiye K›flla- du¤u halde’ Hüdâyî Âsitânesi fleyhi Abdurrah- s›’n›n yerine flimdiki kârgir bina yap›lm›flt›r. man Nesib Efendi (fleyhli¤i 1818-1842) dua Ancak bu 20 sene sonra mümkün olmufltur. 15 etmifl, bina eminine, o¤ullar›na bol yenli sin- Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Oca¤›’n›n cap kürkler, kalfalara ve di¤er iflçilere mevkile- kald›r›lmas›ndan evvel temeli at›lm›fl ve Mo- rine göre hil’atler giydirilmiflti. Bu esnada yeni ral› Osman Efendi bina eminli¤i görevine geti- askerî bandomuz da muhtelif marfllar çalm›flt›.” rilmiflti. “Selimiye K›fllas›, inflas›ndan befl sene sonra Osman Efendi, 13 Ramazan 1246 (25 fiubat esasl› bir tamir görmüfltü. Bu yenileme müna- 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Mahmut sebetiyle II. Mahmut k›fllay› 13 C. evvel 1251 Pafla Camii hazîresindedir. Türbe kap›s› karfl›- (6 Eylül 1835) pazar günü ziyaret etmiflti. Ta- s›ndaki flâhidesinde “Üsküdar K›flla¤› bina emini mir dolay›s›yla k›flladaki askerler çad›rlarda bu- Moraviyyu’l-asl el-hac Osman Efendi” diye yaz›- lunuyordu. l›d›r. II. Mahmut’u Selimiye’de baflta sadrazam ol- ‘Asakir-i Mansure-i Muhammediye K›fllas›’ mak üzere bütün vükelâ ile ‹stanbul’da bulu- ad› ile de an›lan Selimiye K›fllas›’n›n, flimdiki nan S›rp Beyi Milofl karfl›lam›fllard›. Padiflah, kârgir durumunu almas› 1241 (1825) tarihinde saf beste olmufl askerlerin önünden geçerek tamamlam›flt›r. k›flladaki Daire-i Hümâyun’a gitmifl ve bu esna- da 21 pare top at›lm›flt›.” Bina Emini Osman Efendi, Bab-› âlî’ye bafl vu- rarak, binan›n dört kap›s› oldu¤unu, bunlar- Bundan bir sene sonra da Selimiye K›fllas› pa- dan hangisine tarih kitâbesi konulaca¤›n›n bil- diflah›n cesurane bir hareketine sahne olmufltu. dirilmesini istemifltir. Afla¤›daki sat›rlar Merhum H. fiehsuvaro¤- Verilen cevapta, cümle kap›s› ile Talimhane lu’nun bir yaz›s›ndan aynen al›nm›flt›r: Meydan›’na aç›lan kap› üzerine kitâbeler kon- mas› ve iki yan kap› üzerine de yaln›z tu¤ra ile “II. Mahmut dinin, insan resmini yasak etme- ay y›ld›z niflanlar›n›n hak edilmesi istenmifltir. sine ra¤men tasvirlerini yapt›rarak bunlar› k›fl-

1263 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lalara, resmi dairelere merasimle ast›rmaya Mahmut resmine yap›lan merasimi k›flladan bafllam›flt›. seyretmiflti.

Taassup erbab›n› pek sinirlendiren bu hareke- O gece Selimiye K›fllas›’n›n içi ve d›fl› kandil- te Selimiye K›fllas›’ndan bafllam›flt›. O gün lerle donat›lm›fl ve havai fiflek flenlikleri yap›l- Beylerbeyi Saray›’ndan, Selimiye’ye kadar alay m›flt›. elbiseleri ile m›z›kalar›yla deniz, piyade ve top- çu taburlar› erleri 40’ar ad›m fas›lalarla yollar› Abdülmecit Devrinde Selimiye tutarak ‘Tasviri Hümâyun’a muntaz›r olmufllar- K›fllas›: d›.” K›fllan›n sol bölümü, 1264 (1848) tarihinde “Sabah erkenden Hassa Müfliri Fevzi Pafla’n›n yanm›flt›r. D›fl cepheye dokunmadan yanan k›- yal›s›nda topland›lar. ‘Nev resim’ sancakl› san- s›mlar›n yap›lmas› ifli ‹ngiliz mimar Smit’e ve- dallarla bir tabur bahriye ve iki tabur hassa, üç rilmifl ve onar›m 1268 (1851) tarihinde bitiril- adet top ve mükemmel bir m›z›ka tak›m› da ‹s- mifltir. tanbul’dan Anadolu Yakas›’na geçti. Di¤er as- keri k›talarla beraber Selimiye K›fllas›’na kadar “Zemini hariç üç katl› olan k›fllada 228 oda muhtelif mevkilerde yer al›nd›. Bir k›s›m kuv- mevcuttur. K›fllan›n ön ve arka cepheleri vet Beylerbeyi Saray› arkas›nda, bir tabur 267’fler metre, yan cepheleri 198 metredir. Bi- Nuhkuyusu Caddesi’nde, iki tabur Mehmet nan›n bir cephesindeki kuleden kuleye 111 Pafla Köflkü’nde, Harbiye Taburu Selimiye K›fl- pencere bulunmaktad›r.” las› içinde, alt› adet top ve bir alay süvari de Haydarpafla Sahras› üzerinde, Bahriye Taburu Bütün pencerelerin toplam› ise 3000 dir. Son Ba¤larbafl›’nda ‘Mükemmel top ve m›z›kalar›y- restore s›ras›nda bir k›s›m büyük odalar ikiye la beraber saf beste-i selâm ve tevkir’ oldular. bölünmüfltür. Sa¤ ve sol cepheleri ayn› olup bodrum, birinci bodrum, ikinci bodrum ve ze- Beylerbeyi Saray›’ndan k›fllaya kadar 40’ar min katlar› mevcuttur. ad›m fas›lalarla süvari ve piyade karakollar ha- linde bulunan askerler tasvirin geçiflini bekli- Komutanl›k kat› yanlar›nda ve iki yanda bod- yorlard›. rum katlar› vard›r.

Tasvir-i Hümâyun, bir faytona konulmufl oldu- Binan›n oda ve tavan döflemeleri ahflap, kori- ¤u halde askerin önünden k›fllaya getirildi. dorlar k›smen ahflap iken son tamir s›ras›nda Hassa feriki Fethi Pafla, Haremeyn mutasarr›f› betonarmeye çevrilmifltir. Nuri Pafla ve Hassa, Mansure müflirleri fayto- nun önünden Kurenas› ‹zzet Bey ile Serasker K›fllan›n her cephesi, kesme tafl ve tu¤la hat›l- Hüsrev Pafla arkas›ndan Selimiye K›fllas›’na l› olarak yap›lm›flt›r. do¤ru yol ald›lar. Ümera ve zabitler atlar üs- tünde ve hassadan 60’ar nefer, mülâz›m ve ça- K›fllan›n dört köflesinde yedifler katl› kuleler vufllar da yaya olarak alay› takip ediyorlard›. bulunmaktad›r. Kare plânl› olup alt kat ölçüle- Yollardan fayton, taburlar önünden geçtikçe ri 7.9 x 7.9 metredir. Beflinci kattan sonra iki m›z›kalarla selâml›yorlard›. kat daha küçük olup etraf›n› f›rdolay› bir teras çevirmifltir. Kulelerin sivri çat›lar›nda sar› K›fllaya yaklafl›ld›¤› vakit vüzera ve ümera atla- alemler vard›r. Alt pencereleri dikdörtgen, üs- r›ndan inerek tasviri ald›lar ve haz›rlanan ma- tteki iki kat pencereleri yuvarlak kemerlidir. halle koydular, bu esnada kurbanlar kesildi. Kulelerin merdivenleri ahflapt›r. Hüdâyî Tekkesi fleyhi bir dua okudu. Ve Sün- büliye meflayihinden meflhur Yusuf Efendi de Komutanl›k cephesinin sa¤›ndaki kulenin ze- ‘amin’ dedi. min kat›na isabet eden odas›nda (alttan 3. kat) uluslar aras› ilk kad›n hemflire olan Flo- Duadan sonra 21 pare top at›lm›fl ve askerler rance Nightingale, yan›ndaki ‹ngiliz hemflire- tasvirin önünde bir geçit resmi yapm›fllard›. lerle beraber kald›¤› için Florance Nightingale müzesi haline getirilmifltir. Burada resimler ve Deniz yolu ile Selimiye K›fllas›’na gelen Sultan ona ait kitaplar bulunmaktad›r. ‹ngiliz hemfli-

1264 Üsküdar K›fllalar› reler bir müddet sonra Üsküdar’da tutulan bir F. Nightingale, bu harp s›ras›nda yaral› ve has- kira evine tafl›nm›fllard›. ta ‹ngiliz askerlerine hemflirelik yapmak ama- c›yla ‹stanbul’a gelmifl ve bugün müze olarak Kulelerden ikisi 1243 (1827-28) tarihinde kullan›lan alt üst iki odada kalm›flt›r. Kendisi- Sultan Mahmut devrinde, di¤er ikisi ise Sultan nin hemflire Miss Buracebridge ile bir odada Abdülmecit devrinde yap›lm›flt›r. yatt›¤› söylenir. Florance Nightingale, 1820- 1910 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. ‹ngiliz yazar Charles Mac Forlane, Constanti- nople 1828 tarihli an›lar kitab›nda Sultan II. Müflavir Pafla diye bilinen ‹ngiliz Amirali A. Mahmut yap›s› olan ilk kulelerden flöyle bah- Slade’in Türkiye ve K›r›m Harbi adl› hat›rala- seder: r›nda:

“Binan›n uzun, beyaz cephesi ve zarif kuleleri, “Bu ay›n (Nisan) 14. günü ‹ngiltere Do¤u Or- kayal›k sahilden 33 m. yükseklikte bulunuyor. dusu’nun öncüsü olan 55. ve 41. alaylar Hima- K›fllan›n duvarlar› yan›nda sevimli ve küçük laya Gemisi’yle ve bir kar f›rt›nas›nda ‹stan- bir cami vard›r.” bul’a geldiler. Ertesi gün karaya ç›karak Seli- miye K›fllas›’na çok rahat surette yerlefltirildi- K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye ler. Kad›n aya¤› -‹ngiliz askerlerinin zevceleri- K›fllas›: o zaman birinci defa olarak bu Türk k›fllas›na girdi. Bu asker kad›nlar›, güzellik ve s›hhate K›r›m Harbi, Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya 4 uygunluk bak›m›ndan flimdiye kadar hiç bir Ekim 1853 tarihinde harp ilân› ile bafllam›fl ve yerde böyle bir k›flla görmemifllerdi.” 30 Mart 1856 y›l›nda yap›lan Paris Antlaflma- s›’na kadar 2,5 sene sürmüfltür. Askerler ve aileleri için Selimiye K›fllas› ayr›- l›rken “zabitlerin oturmas› için bir tak›m aile- K›flla, bu müddet zarf›nda, 1854 Nisan›nda Hi- ler evlerinden ç›kar›lm›fllard›.” Osmanl› hükü- malaya Gemisi’yle ve zevceleriyle beraber ‹s- meti bu fl›mar›k askerleri rahatlatmak için k›fl- tanbul’a gelen ‹ngiliz askerlerine tahsis edil- lan›n “yak›n›nda meyhaneler aç›lmas›na bile miflti. izin vermifllerdi.” Sarhofl frenklerin Karacaah- met Mezarl›¤›’na ve baflka mezarl›klara göster- Bu s›rada, ‹ngiliz gemilerinin kolayl›kla yanafl- dikleri sayg›s›zl›¤a da göz yumuyorlard›.” mas› için Harem ‹skelesi’ne baz› ilâveler yap›- Selimiye K›fllas›. larak büyütülmüfltü. Yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine de yap›m›

1265 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1845 y›l›nda bitmifl olan, yeni ve modern Hay- silâhlanm›fllard›. Baz›lar› uçlar› bayrakl› (fla- darpafla Askeri Hastahanesi tahsis edilmiflti. mal›) m›zraklar tafl›maktayd›lar. Her alay›n, bölü¤ün kendilerine mahsus bayraklar› ve da- K›r›m’daki ilk savafllardan sonra gemiler birbi- vullar› vard›... ri ard›nca binlerce yaral› ve hasta getirince bu hastahane ihtiyac› karfl›layamam›fl ve 33. ve O s›ralarda Marafl’tan gelen gönüllüler halk›n, 41. alaylar›n K›r›m’a gitmeleriyle boflalan Seli- azalmakta olan ilgisini tekrar uyand›rd›lar. miye K›fllas› ve yan›ndaki Mehmet Pafla Kasr› Bunlar, yüz kifli kadar olup hepsi akraba idiler, yaral› ‹ngiliz askerlerine ay›r›lm›fl ve bu arada soyun baflbu¤u bir kad›n›n (Kara Fatma’n›n) da k›fllan›n üzerinde bulundu¤u s›rt›n güney komutas›ndayd›lar. Bu kocas›z, orta yafll› bir yamac›nda bulunan Kavak ‹skelesi Camii de han›md›, yüzü günefl ve havadan mat rengini (Beflir A¤a Camii) depo olarak bu askerlerin alm›flt›... Onlar›n Üsküdar’a geldikleri saatten emrine verilmiflti. beri ‹stanbul’un bütün meclislerinde, kahvele- rinde Kara-Fatma’dan baflka bir fley konuflul- Modern hemflirecili¤in kurucular›ndan olan F. muyordu...” Nightingale, emrindeki rahibe ve hemflireler ile 5 Kas›m 1854 tarihinde ‹stanbul’a gelerek Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve k›fllan›n bugün müze olarak kullan›lan kulesi- Kitabeleri: ne yerleflmiflti. Miss Nightingale ile Mrs. Bura- cebridge birer odada tek bafllar›na, di¤er hem- Nizamiye Kap›s›, Kumandanl›k Kap›s› isimle- flireler de kulenin dört odas›nda hep beraber riyle de an›lan esas cümle kap›s›, Selimiye K›fl- yat›yorlard›. la Caddesi ile fiehriyyehane binas›n›n karfl›s›n- dad›r. Sonradan Miss Nightingale Üsküdar’da kirala- d›¤› ahflap ve müstakil bir evi bu hemflirelerin Kap›n›n üzerinde ç›k›nt› fleklinde kumandan- istirahatine tahsis etti. l›k odas› bulunmaktad›r. Bu oda d›fltan ikifler tarafta, yüksek çifte alt› sütun üzerine oturtul- Müflavir Pafla’n›n hat›ralar›ndan al›nan flu pa- mufl olup kap›ya ayr› bir ihtiflam vermektedir. saj çok güzel ve anlaml›d›r: Kap›n›n üstünde, iki d›fl kösesinden ‹yonik “Tuna boylar›nda da harp talihi Türkler’e gü- bafll›kl› üçer mermer sütun üzerine oturtulmufl lümsemiflti... Koca imparatorlukta Allah u¤ru- kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu ç›k›nt› na ve padiflah ad›na büyük bir flevk ve heyecan ayn› zamanda kap›n›n revak›d›r. uyanm›flt›. Her taraftan halk yard›m paras› ve atlar gönderiyordu. Kibar han›mlar harem da- Kumandanl›k odas›n›n yuvarlak kemerli pen- irelerinde orduya çamafl›r yetifltirme¤e çal›fl›- cereleri üzerinde ve üçgen fleklindeki al›nl›¤›n- yorlard›... Gönüllü yaz›lma ifli için millet kofla da Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r. kofla geliyordu... Gönüllüler yirmi otuz kiflilik Tu¤ran›n etraf› flekillerle bezenmifltir. kümeler halinde vilayetlerinden, kasabalar›n- dan ç›k›p ‹stanbul’a do¤ru ak›n ediyorlard›... Mermer cümle kap›s›n›n iki yan›nda dört köfle, Gönüllü toplanmas› k›fl›n bafllam›fl oldu¤un- kabartma ikifler adet mermer sütun bulunmak- dan bu kümelerin ço¤u, kar, tipi yüzünden üç tad›r. Kap› kemerinin üzerine, ortada ikifler, iki aydan beri Anadolu yollar›nda sürünmektey- yanda üçer m›sra olmak üzere onalt› m›sral› bir diler. Bunlar Üsküdar’a gelince, Selimiye K›fl- kitâbe yerlefltirilmifltir. Üç sat›r halinde yaz›- las›’na birkaç gün yerleflip dinleniyorlar, flehir lan bu mermer kitâbenin ortas›nda ve altta, hamamlar›nda y›kan›yorlard›... Biz bu gönüllü- hattat Ali Haydar Efendi’nin imzas› yer alm›fl- ler aras›nda onalt› yafl›ndan tutunuz da altm›fl t›r. Kitâbe fludur: ve daha fazla yafllara kadar ve her içtimaî s›n›f- tan insanlar gördük. Birçok ihtiyarlar vatan ve fiâh-› asker-perver-i flahenfleh-i âlem zehi din gayretiyle atefllenerek topraklar›n›, malla- Cümle-i ecnad›n› ihsan ile k›ld› abid r›n› satm›fllar, ‘cihad’ için yola ç›km›fllard›. Silk-i flevketde o flehdir âlemin bir dânesi Bunlar›n hepsi milletinin tarihi k›yafetleriyle, Bak yegâne halk etmifl zât›n› Rabb-› Mecîd kuflakl›, sar›kl›yd›lar. Tabancalar, yata¤anlar Nûr-u ahd› rûflen etdikce cihân› gün gibi ve k›l›çlarla çok zarif, görülme¤e de¤er flekilde Vakt-i iclâli sabahu’l-hayr-vefl oldu bedîd

1266 Üsküdar K›fllalar›

Kan-› flevketde nazirin görmedi halk-› cihân zemin kata ç›kmak mümkündür. Cevher-i zât-› hümâyûnun Hudâ k›lm›fl ferîd Muhterik olmufldu akdem yabdurup bu k›fllay› Kap›n›n kitâbesi Ziver Ahmet Sad›k Pafla ta- Eyledi bünyâd›n› manende-i Kasr-› meflîd raf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1209 (1794- Anda iskân eyledikçe asker-i flâhânesi 95) y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufltur. Galata Malik-i h›sn-› zafer k›lsun o Hakan-› Mecîd Mevlevihanesi fleyhi ve meflhur Hüsn-ü Aflk Cevherîn tarihle tezyin eyle Zîver bâb›n› müellifi Galip Dede’nin o¤lunun süt kardefli, Yapd› bâlâ k›fllay› Hakan-› din Abdülmecîd ünlü Hâlet Efendi’nin de mühürdar› idi. Bir- 1269 (1852-53) çok görevlerde bulunduktan sonra, 1277 (1860-61) tarihinde fieyhu’l-Harem (Harem- Kap›n›n eski demir kanatlar› sonradan kald›- i Nebevî) olmufl ve bu y›l Mekke’de vefat et- r›lm›fl ve yerine flimdiki caml› kap› konmufltur. mifltir. Âsâr-› Ziver Pafla isimli matbu bir diva- n› vard›r. Mevlevî olan Ziver Pafla büyük bir Kumandanl›k cephesinin ortas›nda bulunan flairdi. bu kap› ile do¤rudan do¤ruya zemin kata giril- mektedir. D›fl kap›n›n karfl›s›na gelen ikinci Harem ‹skelesi Taraf›ndaki Kap›: bir kap›dan, dört cephenin arkas›nda bulunan, genifl avluya ç›k›lmaktad›r. K›fllan›n Harem ‹skelesi’ne bakan genifl cephe- sinin ortas›nda bulunan kap›n›n demir kanat- Kitâbe, Sadrazam Melek Mehmet Paflazâde (ö. lar› orijinal olup yap›ld›¤› devirden kalmad›r. 1802) torunu Ali Haydar Bey’in nefis ta’lik hatt› ile yaz›lm›flt›r. Haydar Bey 1287 Kap›n›n iki taraf›nda duvara bitiflik birer paye (1870)’te vefat ederek Y›ld›z Korusu yan›ndaki bulunmaktad›r. Kap› kemerinin iki köflesinde Yahya Efendi Camii hazîresine gömülmüfltür. Osmanl› Devleti’nin bayrak sembolü olan ay ile çok köfleli y›ld›z vard›r. Kemerin tam orta- Bu kap›n›n üzerine: s›nda altta üç, üstte mermerden k›vr›lm›fl befl defne yapra¤› kabartmas› bulunmaktad›r. “Biliniz ki, Cennet k›l›çlar›n gölgesi alt›ndad›r” Kitâbenin üzerindeki üçgen al›nl›¤›n içindeki anlam›na gelen bir hadis hak edilmifltir. Bu, Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› üzerine ay-y›ld›z yeni yaz› ile de yaz›lm›flt›r. konmufltur. Kavak ‹skelesi Caddesi’ne aç›lan kap›n›n ayn›s›d›r. D›fl kap›dan k›fllaya girildi¤inde iki tarafta oda- lar ve kumandanl›k cephesi boyunca uzanan Dört sat›r halinde yaz›lm›fl olan onalt› m›sral›k koridorlar›n bulundu¤u görülür. Bu zemin kat kitâbe fludur: koridoru, bütün k›fllay› f›rdolay› dolaflmaktad›r. fiehriyâr-› maflr›k u ma¤rib flehinflâh-› zemîn Di¤er cephelerdeki üç kap›dan merdivenlerle Z›ll-i Mevlâ âfitâb-› dâd Han Abdülmecîd

Selimiye K›fllas›.

1267 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Sâha-i ikbâlinin ça¤›rub keflidir bir hama Bendegân âsûde dünya rahat âlem flâdumân Dergeh-i ihsân›na cûd ü kerem kemter abîd Günü Cennet gibi buldu ahd-i adlinde ibâd Adline in’âm›na irfân›na ol dâverin Ziver-i engüflt ü tedbir-i mekin-i dâd-› Hakk Kul olurdu sa¤ olmufl olsa Harunu’r-Reflîd Ol Süleyman-› zamâne âlem eyler ink›yâd Asker-i hâss-› hümâyûnun bu vâlâ k›fllas›n Tarz-› nev-i dilkeflle ta’mir eyleyüb bu k›fllay› K›ld› pek â’lâdan âlâ resm-i dilcûsun mezîd Cünd-i hass›n eyledi tekrar mesrûru’l-fuâd Eskiden bâlâ idi amma dü bâlâ eyledi Bâ husus açd› bu bâb-› feyz-i semt-i nusrete ‹flbu cây-› dilkefl ü ra’nây› i’mar-› cedîd Ayet-i “innâ fetehnâ”dan idince ictihâd Semt-i feth-i nusrete aç›ld› elhak bir kapu Der lisan-› hali “T›btum fedhulûhâ hâlidîn” Padiflah ilham ile k›ld› bu nev bâb› bedîd Her küflad oldukca iflbu bâb-› vâlâ midâd Da’imâ s›hhatle ömr-ü sermed ü iclâl ile Dür-feflan oldum Lebîbâ bende bu tarih ile Sâye-i flâhânesi tâ haflre dek olsun medîd Müjde bâb-› fevz ü nusret k›fllada oldu küflâd Yazd› bu târîh-i cevher-dâr›n› kilk-i Lebîb 1258 (1842) K›flla-i dilcûyu ra’na k›ld› Han Abdülmecîd 1258 (1842) Kap›n›n kanatlar› devrinden günümüze intikal etmifltir. Kitâbe, ‹stanbulî Mehmet Lebib Efendi tara- f›ndan haz›rlanm›flt›r. 20 fiaban 1284 (6 Aral›k K›fllan›n Marmara veya Talimhane Taraf›n- 1867) tarihinde vefat eden Lebib Efendi, Os- daki Kap›s›: manl› Devlet adam› ve sanatç›lar›ndan olup Tophane Ruznamecisi Mustafa Efendi’nin o¤- K›fllan›n bu en eski ve ilk önce infla edilen ka- ludur. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde Mih- p›s›n›n karfl›s›ndaki Sokollu Mehmet Pafla riflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezar- Köflkü bugün mevcut de¤ildir. Kap›, kuman- l›ktad›r. Eserleri ve bas›lmam›fl divan› vard›r. danl›k kap›s›ndan 26 y›l evvel yap›lm›flt›r.

K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi’ne Aç›lan Yuvarlak kemerli kap›n›n iki yan›nda duvara Kap›s›: bitiflik sütunlar bulunup bunlar›n üzerinde bü- yük ve k›vr›lm›fl defne yapraklar› vard›r. Ka- K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi boyunca kule- natlar› devrinden kalm›fl olan kap›n›n üzerine den kuleye uzanan cephesinde 26 bölüm vard›r dört sat›r halinde onalt› m›sral› mermer bir ki- ve her bölümde 9 pencere olmak üzere 234 tâbe yerlefltirilmifltir. pencere mevcuttur. Kumandanl›k cephesinde bir s›rada 108 pencere bulundu¤u halde bu Kitâbenin iki yan›na dokuzar yaprakl› mermer cephede bir s›rada 78 pencere vard›r. iki defne a¤ac› üzerine ise üçgen bir al›nl›k ya- p›lm›flt›r. Al›nl›¤›n içindeki motifler Harem Kumandanl›k cephesine göre daha dar olan bu taraf›ndaki kap›n›n üçgen al›nl›¤›n›n ayn›s›d›r. cephenin ortas›ndaki kap›n›n kemeri üzerinde, iki yanda, iri yaprak motifleri bulunan bir kitâ- Keçecizâde ‹zzet Molla taraf›ndan kaleme al›- be vard›r. Kitâbenin üzerinde üçgen fleklinde- nan 1243 (1827-28) tarihli manzume fludur: ki al›nl›¤›n ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› bulunmaktad›r. Bu tu¤ra sonradan kaz›- Câygâh oldu Selimiyye yine nev askere narak yerine Türk Bayra¤›’n›n ay ve y›ld›z› hak Eylemifldi Han Selîm evvelce me’va cündine edilmifltir. Irz u flân-› devleti ikmâl k›ld› Padiflah Anda infla itdirüb nev k›flla hâlâ cündine Bunun etraf›nda Osmanl› Devleti’ni sembolize Oldu evvelkinden iki kat metin ü hem vâsi’ eden top ve tüfekli arma vard›r. Eyledi lûtfun o flahenfleh dü bâlâ cündine Hazret-i Hak’dan ümmîd oldur ki flâh-› âlemin Dört sat›r halinde yaz›lan onalt› m›sral› kitâbe Seyf-i nusretle müsahhar ola dünya cündine fludur: Asker-i flâhâne dinmek bunlara flâyestedir Kendisi ta’lîm-i cenk itmekde zira cündine fiâh-› âlem Hazret-i Abdülmecid Han’›n Hudâ Askerinden görmede a’lâ vü ednâ ihtiram Ömrünü, ikbâlini iclâlini itsün ziyâd ‹tmede da’im du’a edna vü a’lâ cündine Kâ’inata sâyesidir saha-i dâru’l-emân Padiflahan zerresi olmaz o mihr-i flevketin Dergeh-i lûtf ü atây› âleme bâb-› murâd Asker-i mansurunun bâb›nda a’dâ cündine

1268 Üsküdar K›fllalar›

Ömrü olsun asker-i encüm flümâr›ndan füzûn Burada Bekir Pafla Livas›’n›n yoklama jurnal›- Cünd-i gaybîyle idüb imdâd Mevlâ cündine na ve cetvelin ‘s›n›f-› muzikar’ hanesine naza- Olmasun hiç lerze-i kahr›nden a’dâs› masûn ran orada hassa alay›na mahsus muzikac›lar ye- Keh masif oldukca âlem gâh meflta cündine tifltirilmekteydi. Bendesi ‹zzet didi tarih-i cevher-dâr›n› Eyledi Mahmûd Han nev k›flla ihyâ cündine Bu devirde, askerî muzika ‘Asakir-i Nizamiye 1243 Muzikas›’ ismi ile an›l›yordu.

fiair ‹zzet Efendi hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri, Meflhur Yesarizâde Hattat ve Kazasker Mustafa bahsinde aç›klamada bulunulmufltu. ‹zzet Efendi’nin o¤lu Ahmet Necip Pafla (1815- 1883) zaman›nda en de¤erli musiki hocas› idi. Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Sultan Abdülmecit taraf›ndan kurdurulan Tefl- Yapt›r›lan Di¤er Binalar: vikiye Mahallesi’nin haritas› da 1276 (1859) tarihinde Necip Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›. 1- Süvari K›fllas› - Süvari Tavlas› Askerî Muzika k›fllas›, Kavak ‹skelesi Cadde- Piyade askeri için yapt›r›lan Selimiye K›flla- si’nin Çeflme-i Kebir Caddesi ile birleflti¤i yer- s›’n›n yan›na bir de Süvari K›fllas› yap›lm›flt›r. de ve birinci caddenin sa¤ köflesindedir. Dik- Bu, dar, uzun, dikdörtgen fleklindeki binan›n dörtgen fleklindeki bu esas k›sm› üç, di¤er bö- üst kat› k›flla, alt kat› ise tavla idi. lümü tek katl› olan kesme tafl yap›n›n hemen arkas›nda Selimiye ‹lkö¤retim Okulu binas› ve Selimiye K›fllas›’n›n sa¤ taraf›nda ve Bükücüler eski bayram yeri olan Duvardibi Top Sahas›, Soka¤›’n›n ilerisinde ve Harem ‹skelesi’ne ba- sa¤ taraf›nda Assubay Misafirhanesi ve Hasip kan yüksek bir yar üzerinde bulunan bu k›flla- Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Ön taraf›ndaki n›n, yuvarlak kemerli s›k pencereli, y›¤ma tafl tarihi eserler için Harap Mabet Camii bahsine harabesinin dört duvar› bugün de görülmekte- bak›n›z. dir. Kitâbesi yoktur. K›fllan›n Çeflme-i Kebir Caddesi’ne bakan yük- K›flla, 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülme- sek binas›n›n üçgen fleklindeki al›nl›¤›na Hat- cit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olup, yine bu tarihte, tat Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin güzel bugün de mevcut olan muhteflem Beylik Çefl- bir tu¤ras› hak edilmifl ve buna 1267 (1851) me ile beraber infla olunmufltur. Çeflme, süvari tarihi eklenmifltir. atlar› için yapt›r›lm›flt›r. Dört taraf›nda atlar›n sulanmas› için uzun yalaklar› vard›r. Bu çeflme 3- fiehriyyehane bahsine bak›n›z. Erzak ambar› olarak yapt›r›lm›fl bulunan bu ya- 2- Askerî Muzika-Bando K›fllas› p›, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Kebir Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve birinci caddenin Bando k›fllas› 1851 tarihinde Sultan Abdülme- sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda Selimiye K›fl- cit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. las›’n›n Nizamiye Kap›s›, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde ise Selimiye Camii bulunmaktad›r. Sultan II. Mahmut’un resmi, 1836 tarihinde Kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl bulunan bina- Selimiye K›fllas›’na as›ld›¤› zaman k›fllan›n özel n›n ampir üslûbundaki mermer kemerli kap›s›- bir bandosu yoktu. Bunu müverrih Lütfi Efen- n›n iki yan›nda iyonik bafll›kl›, dört köfle duva- di’nin tarihinden ö¤reniyoruz. Lütfi Efendi ra bitiflik birer paye ve bunlar› biribirine ba¤la- eserinde diyor ki: yan silmenin üzerinde dört sat›r halinde yaz›l- m›fl onalt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kitâbenin “Nev resim sancakl› sandallarla bir tabur bahriye iki yan›nda kabartma rozetler bulunmaktad›r. ve iki tabur hassa, üç adet top ve mükemmel bir muzika tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na fiair Safvet Mustafa Efendi’nin (1794-1866) geçti.” haz›rlad›¤› kitâbe fludur:

Abdülaziz devrinde, askerî muzikan›n esas ye- Pâyine Abdülmecid Han’›n iderdi ser-fürû rinin Üsküdar’daki bu yap› oldu¤u söylenir. Dâver-i eslâfdan ‹sfendiyar olsa velev

1269 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bu kühen fli’iriye-hane çokdan olmufldu harab ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile Türkiye’de ilk Yabd›rub kenz-i cünud itdi o flah-› rast-rev olarak bu k›fllada S›byan Bölükleri ad› ile an›lan Dîni te’yîd itmedir efkâr› ancak müsliman bir okul aç›lm›flt›. 4. Alay’›n II. Tabur’u erleri ‹ki âlemde felâh istersen ol hakan› sev içinden kabiliyetli olanlar seçilerek bu okula Gelmemifl gelmez nazîri bir sipehsâlârd›r ö¤renci olarak kaydedildi. K›l R›za Pafla’ya hayr duâ gâfil meflev Kabza-i teshire çeksin flahid maksudunu ‹flte bu suretle Harp Okulu’nun temeli at›lm›fl Mülk-ü a¤yar ol flehin flemflîrine olur kerev oldu. Ayn› y›l okul, Maçka K›fllas›’n›n yap›lma- Söyle ey Safvet bu nev gencînenin tarihini s›yla oraya nakledildi ve Mekteb-i Harbiye ad›- Adlle Abdülmecîd Han yapd› depo-y› nev n› ald›. 1261 (1845) 1832’de merkezi ‹stanbul olan alay ve livalara Kitâbeden, arpa flehriyesinin yap›ld›¤› ve depo ‘Hassa’, bunlar›n kumandanlar›na da ‘Hassa edildi¤i bu binan›n H. 1261 tarihinde tamir Ferikli¤i’, merkezi Üsküdar olanlara ‘Mansure’ edildi¤ini ö¤reniyoruz. ve kumandanlar›na da ‘Mansure Ferikli¤i’ ismi ve rütbesi verilmiflti. Manzume yazar› Mustafa Safvet Efendi, 1283 (1866-67) tarihinde vefat etmifltir. Yenikap› 1843’te Selimiye K›fllas›’ndaki 2. Ordu’ya Der- Mevlevihanesi fleyhi Abdülbaki Dede merhu- saâdet Ordusu ismi verilmiflti. mun dervifllerinden oldu¤u için Mevlevihane kabristan›nda aflç›bafl› Silâhdarzâde Sad›k De- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 18 May›s 1952 Cumhuriyet de’nin civar›na gömüldü. Gazetesi, Selimiye K›fllas›) (H. fiehsuvaro¤lu, Akflam Gaze- tesi, Tasfir-i Hümâyun Alaylar›) (H. fiehsuvaro¤lu, Firarî fiehriyehane ilk defa, Tayyarzâde Atâullah Ahmet Fevzi Pafla, Akflam 1948) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 Ha- Efendi’nin verdi¤i bilgiye göre, Firarî/Hain ziran 1946 Akflam Gazetesi, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤azi- Ahmet Fevzi Pafla taraf›ndan, mabeyn müfliri çi) (B. fiehsuvaro¤lu, Hayat Tarih Mec. Say›: 10, 1965, s. bulundu¤u s›rada, 1833 tarihinde, Karacaah- 19, K›r›m Harbi’nde ‹stanbul Hastahaneleri) (Hadîka, met Mezarl›¤›’n›n duvar ve sofalar›n›n tafllar› 2/189) (M. Larus 9/379 ve 11/158) (R. Osman, ‹stanbul sökülmesi suretiyle yapt›r›lm›flt›r. Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1 Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir Seyran) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/120, Ahmet Pafla, 1832’de ilk defa mabeyn müfliri 8/179-180, 209, 9/11, 30, 36, 44-45, 48, 55-57, 12/228 olmufl ve 10 Kas›m 1836’da da kaptan-› derya vd.) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, Ça¤r› Yay. s. 8) (Cevdet Pa- nasbedilmifltir. Bu görevde iken, II. Mah- fla, Tezâkir 1-12, C. Baysun, s. 6) (M. Tahir, Osmanl› Mü- mut’un vefat› ve can düflman› Hüsrev Pafla’n›n ellifleri, 2/181, 214, 441) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 4/2090) sadrazaml›¤a getirilmesi üzerine, 3 Temmuz (Mimar Melling’in ad› geçen eseri, Yap› Kredi Kültür Yay›n- 1839’da, Osmanl› Donanmas›’n› Akdeniz’e ç›- lar›) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s. kararak, M›s›r valisi Mehmet Ali Pafla’ya tes- 62, 68-69, 96, 103-105, 108, 119, 151, 154, 161, 168) lim etmifltir. Bu vakadan sonra Firarî ve Hain (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 874, 1567) (H. Danifl- lâkaplar› ile an›lmaya bafllanan Ahmet Pafla, mend, Kronoloji, 4/95, 98, 376) (G. O¤ulukyan Ruzname- 1843’te Kahire’de cariyeleri taraf›ndan zehir- si, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Yay. s. 12, 36-37, 44-46 ) (M. lenmek suretiyle öldürülmüfltür. Gazimihal, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, s. 49, 59, 83, 131) (Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla) (K.K.K. Yay›n- Ahmet Fevzi Pafla’n›n, bir haflarat yuvas› hali- lar›, Türk Piyadesinin Tarihçesi, A. Kayaltepe, s. 126-128) ne gelen Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ra- (Sicill-i Osmânî, 2/138, 399 ve 3/229; 3/572, 3/443 Osman s›nda büyük hizmeti görüldü¤ünden, Yeniçeri Efendi)) (Filiz Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, K›fllalar›’n›n bulundu¤u semtteki iki soka¤a Tez: 4016) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 703) (Mir’at- Ahmediye ve Fevziye isimleri verilmifltir. i ‹stanbul, s. 80-84) (Atâ Tarihi, 11/215) (Lord Stratford Canning, Türkiye Hat›ralar›, s. 238-239) (A. Slade, Türki- 4- Selimiye K›fllas›’nda Harp Okulu’nun Ku- ye ve K›r›m Harbi, s. 115-116) (Türk Ans. 2/87) (‹nal, Son ruluflu Hattatlar, s. 546) (Ali R›za - M. Gali, 13. Asr-› Hicrîde Os- manl› Ricali, Tercüman Yay. 1/110) (Ahmet Efendi, Ruzna- Sultan Mahmut taraf›ndan 1243 (1827-28) ta- me, Haz. Sema Ar›kan, s. 335) (Aynî Divan›, s. 287) rihinde Selimiye K›fllas›’n›n Marmara cephesi (Osm. Arfl. Cevdet Tas. Askeri No. 37510-43858, Hatt› yap›ld›ktan sonra 1834 y›l›nda ordunun subay Hümâyunlar No. 29060-35745)

1270 Üsküdar Karakollar›

Üsküdar Karakollar›

sküdar’›n emniyet ve asayifli asesbafl›, su- tirilmifl ve yeni yeni karakol binalar› yap›lm›fl- Übafl›, Bostanc›bafl› ve daha sonra da kara- t›r. kollar vas›tas› ile temin edilirdi. fiimdiki emni- yet âmirli¤i durumunda olan asesbafl›l›k Fatih Bostanc›bafl› özel kay›¤› ile gezerek sahilleri Sultan Mehmet taraf›ndan kurulmufltur. Evli- mütemadiyen göz alt›nda bulundurur ve padi- ya Çelebi bunlara “Esnaf-› Askerî-i Asesbafl›” flah›n vekili s›fat› ile her yerde onun gibi hük- demektedir. Görevleri icab› çarfl› aralar›nda, meder, kavga ve cinayetleri takip ederek yaka- mahalle içlerinde dolaflarak uygunsuz kimsele- lad›¤› eflkiyay› Hasbahçe’nin alt taraf›nda bulu- ri yoklar ve kanun kaçaklar›n› yakalard›. Ases- nan zindana atard›. bafl›n›n emrinde yeniçeri efrad› bulunurdu. 1814 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤ren- Subafl›n›n görevi ise, flehirde belediye hizmet- di¤imize göre, Üsküdar sahillerinde bugünkü lerini yürütmekti. ‹htisab vazifesi gören bu te- Hava Üssü Lokali’nin bulundu¤u yerde bulu- flekkül, pazar ve mahalle aralar›n›n temizli¤ine nan fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›, Salacak Üsküdar’da bir sokak bakar, harap binalar›, y›kt›r›lmas› için mimar Bostaniyan Oca¤›, Üsküdar Bahçesi Bostani- ve eski polis karakol bafl›ya bildirir, kald›r›mlar› tamir ettirir ve ge- yan Oca¤› ve Haydarpafla Bostaniyan Oca¤› binas›. celeri asesbafl› ile kol gezerdi. vard›.

Bunlardan ayr› olarak Üsküdar’›n emniyet ve asayiflini temin eden karakol anlam›na gelen yeniçeri kulluklar› vard›. Burada oturan yeniçe- rilere kullukçu denirdi. Kulluk tevcihi Yeniçeri Oca¤›’n›n tecrübe görmüfl ihtiyarlar›na verilir- di. Gençlere verildi¤i zaman, halk› muhafaza edecek yerde halk›n bafl›na dert olurlard›. Her m›nt›ka ve semtin halk› kendilerini muhafaza eden kullukçuya muayyen bir para verirdi.

Bu üç görevliden baflka bir de bostanc›bafl›lar vard› ki, Üsküdar, Bo¤aziçi, Adalar, Kad›köy ve Bostanc› Köprüsü’ne kadar Anadolu ciheti- nin zab›ta ifllerinden sorumlu idi. Bostanc›ba- fl›lar bu genifl bölgede karakol hizmeti gören Bostanc› Oca¤› tesis etmifllerdi. Yeniçeri Oca- ¤›’n›n la¤v› ile bu kulluklar karakol haline ge-

1273 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ARAPZÂDE KARAKOLU

u kârgir karakol binas› ‹cadiye’de ve Arap- Bzâde diye meflhur semtte idi. Bugün yerin- de Üsküdar Lisesi binas› bulunmaktad›r. Pervi- tij’in yapm›fl oldu¤u Sigorta Haritas›’nda gös- terildi¤ine göre, 1930 tarihinden sonra y›kt›- r›lm›flt›r. Bu karakolun arkas›ndaki arsada oval, mermerden bir ilân tafl› vard›. Taflta, eski yaz› ile buran›n alt›ndan bir su yolunun geçti- ¤i ve kaz› yaparken dikkat edilmesi gerekti¤i yaz›l› idi. Kitâbe bugün mevcut de¤ildir. 1285 (1868) tarihli bu taflta, karakoldan ‹cadiye Ka- rakolu ad› ile bahsedilmifltir.

Karakol, Sultan Abdülmecit zaman›nda (1839-1861) yap›lm›fl olmal›d›r.

Semt, Arapzâde ismini fieyhülislâm Mehmet Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› ve Tanzima- Arif Efendi’den alm›flt›r. Kendisi 1241 (1826) ‘Nokta’ tabir edilen t’›n ilân›ndan sonra Türkiye’de 10 Nisan tarihinde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Çarfl›- tek kiflilik mahalle 1845’te yay›nlanan bir nizamname ile Polis kap›’da ve Sinanpafla Medresesi hazîresindedir. karakolu. Teflkilat› kurulmufl ve bu teflekkül zaptiye mü- Kona¤›, karakolun karfl›s›nda idi. Önündeki Bugün ‹stanbul’da flirli¤ine ba¤lanarak flehirlerin emniyeti bunla- kademeli bahçesi oldukça büyük olup duvarla- yaln›z iki adet ra verilmiflti. 16 fiubat 1845’te bu kuruluflun r› 1970’li y›llarda duruyordu. Kona¤› alt›ndaki kalm›flt›r. Korunmas› bafl›na Tophane-i Âmire Müfliri Mehmet Ali tonoz sarn›c› ve oca¤› yak›n tarihe kadar mev- gerekir. Pafla getirilmiflti. cuttu. Bo¤aziçi’ne bakan fevkalâde güzel bir manzaras› vard›r. Arab›n Bahçesi diye meflhur- Üsküdar’›n ünlü Kullu¤u sonradan Üsküdar du. Emniyet Amirli¤i binas› olup 1958 y›l›nda y›k- t›r›lan binan›n yerinde idi ki, Hakimiyet-i Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/270) (Pervitij Paftalar›) Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Yeri ve plân› 1934 tarihli fiehir Rehberi’nde görülmektedir. AYAZMA KARAKOLU Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- çesi, 1/171) (Mehmet Zeki Pakal›n, Tarih Deyimleri ve Te- arakolun yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. rimleri Sözlü¤ü, s. 93, 319-320) (Uzunçarfl›l›, Saray Teflki- KAyazma Saray›’n›n yak›n›nda bulundu¤u- lat›, s. 127-128) (‹hsan Birinci, Emniyet Teflkilat›m›z›n Ta- na göre burada eski bir kollu¤un bulundu¤u rihçesi, Hayat Tarih Mec. Say›: 12, s. 77) kesindir. Harap Durumu resimde görülen yap› 20 yy. bafllar›nda yap›lm›fl olmal›d›r. Çok ba- k›ms›z kalm›fl ve 1982’de terk edilmifltir.

Ç‹N‹L‹ KARAKOLU

arakol, Nuhkuyusu Caddesi ile Mantar KSoka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. 1934 tarihli ‹stanbul fiehri Reh- beri’nde yeri iflaret edilmifltir. Paftada görülen küçük ç›kmaz sokak sonradan uzat›larak fiair Ayazma Karakolu’nun Talât Soka¤› ile birlefltirilmifltir. Karakolun ye- 1994’teki durumu. rinde flimdi iki apartman vard›r. Mühendis

1274 Üsküdar Karakollar›

Necib Bey’in 1918 tarihli Üsküdar Paftas›’nda da ‘Çinili Karakolu’ ad› ile kay›tl›d›r.

fiimdiki Çinili Karakolu’nun ad› eskiden Selâ- mi Karakolu idi. Bu isim kitâbesinde de yaz›l›- d›r.

Mir’at-i ‹stanbul yazar›na göre Çinili Karakolu 1301 (1883) tarihinde yap›lm›flt›r. O zamanlar karakolun herhalde bir kitâbesi vard›.

1927 tarihli, Pervitij’in Üsküdar aftas›nda, Cünûd-u hass›na yapd› bu vâlâ mevkii Sultan Nuhkuyusu Caddesi ile Arakiyeci Soka¤›’n›n Selâmide yap›ld› zîb-i vâlâ karavulhane Çinili Karakolu’nun birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinden iki 1258 yenilenen kitabesi. parsel ileride Kap›a¤as› veya Kuyubafl› Karakolu isimleri ile bilinen karakolun yeri belirtilmifltir. Son iki m›sra›n alt›nda H. 1258 tarihi yaz›l- Bunun da 1883 tarihlerinde tesis edildi¤i söyle- m›flt›r. Karakol binas›, Cihan Seraskeri Hasan nebilir. Bugün yerinde bir apartman vard›r. R›za Pafla’n›n (1809-1877) nezaretinde yap›l- m›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (Necib Bey’in Üsküdar Paftas›) (Pervitij’in Üsküdar Paftas›) Cümle kap›s›ndan bir koridora girilir. ‹ki yan- da odalar yer alm›flt›r. Nihayetindeki ek yap›- da, kap›dan girildi¤inde sa¤da, büyük ocakl› mutbak, su haznesi ve tütekleri hâlâ duran kü- Ç‹N‹L‹ KARAKOLU çük hamam vard›r. Sol tarafta ise, dört gözlü helâ bulunmaktad›r. Kap›n›n tam karfl›s›nda elâms›z Meydan›’nda, Selâmi Ali Efendi da el y›kama musluklar› mahalli mevcuttur. Bu SCaddesi ile Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n ilâve k›sm›n arkadaki mezarl›¤a aç›lan bir ka- birleflti¤i yerdedir. p›s› vard›r.

‹ki katl› olan bu büyük yap›, tu¤la hat›ll› ola- Kubbesi y›k›lm›fl olan hamam›n külhan› ve su rak kesme tafltan yap›lm›flt›r. deposu elan durmaktad›r.

‹ki taraf›nda onar adet mermer basamak bulu- Karakol olarak yapt›r›lan bina, bir ara Üsküdar nan bir merdivenden cümle kap›s› önündeki ‹tfaiye Merkezi ve atl› polis karakolu olmufltur. sahanl›¤a ç›k›l›r. Ahflap kap›s›n›n önünde dört Çinili Karakolu. mermer sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Bu 1978 senesinde, ahflap olan çat›s›, tamir edil- sütunlar›n ilerisinde ve merdivenlerin köflele- rinde, üzerinde ›fl›k yak›lan, birer küçük mer- mer sütun daha vard›r.

Cümle kap›s›n›n üzerinde 1258 (1842) tarihli, sekiz m›sral› bir kitâbe vard›r. Sultan Abdül- mecit’in di¤er eserlerinde oldu¤u gibi, m›srala- r›n ortas›na bir tu¤ra hak edilmifltir. fiair Hüs- nü’nün, dört sat›r halinde haz›rlad›¤› kitâbe fludur:

fiehinflâh-› cihân Abdülmecid Han felek-pâye Yine k›ld› cünûdun nâil eltâf-› flâhâne ‹düb ezcümle ferman bu karakolhâne inflâs›n Müflîr-i asker-i Hass R›za Pafla-y› zî-flâne Didi Hüsnü kulun âcizâne iki tam tarih Görünce çün binas›n› himmet ile irdi pâyâne

1275 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU brahim A¤a Camii Mezarl›¤› yan›nda ve ki- ‹tâbesiz çeflmesinin bitifli¤indedir. Eskiden yerinde ‹brahim A¤a S›byan Mektebi vard›. Sonradan harap oldu¤undan terk olunmufl ve Çinili Karakolu’nun Sultan Abdülmecit zaman›nda da arsas›na ka- sol taraf›nda ve yol rakol binas› yap›lm›flt›r. afl›r› yerde halk›n Selâms›z Baba dedi¤i Çeflme yan›ndaki kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›: aç›k türbe. Bu mevki’de karavulhane bünyad eyledi zîba mek üzere y›kt›r›lm›flt›r. fieh-i asker-nevâz Abdülmecîd Han-› kerem-ayin Derûnunda Cünûd-› Hassa iskân k›ld›kca Karakol binas›n›n yap›m› s›ras›nda infla edilen Mekîn-i taht-› flevket ola ol flâh-› Cihân âmîn ve merdivenlerin alt›nda bulunan çeflme bu- Mücevher k›ld› Zîver tâk-› bâb› iflbu tarihin gün mevcut de¤ildir. 1940 tarihlerinde kald›- Cünûd içün zehi yapd› karavulhane flâh-› dîn r›lm›flt›r. Son onar›m s›ras›nda kitâbesi okun- 1265 (1848) maz hale gelmifltir. Karakol, bugün oto tamircisinin iflgalindedir. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144) (Gezi Notu) (Kon- yal›, Üsküdar Tarihi, 2/398) Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37) (Asar-› Ziver Pafla, s. 192)

HAYDARPAfiA KARAKOLU ‹CAD‹YE KARAKOLU ultan II. Abdülhamit Albümü’nde Haydarpa- Sfla Karakolu olarak geçen bu karakol asl›n- cadiye semtinde, Ba¤larbafl› mevkiine yak›n da ‹brahim A¤a Karakolu olup camiin civar›n- ‹bir yerde ve Çaml›ca Caddesi ile Aray›c›ba- Sultan II. Abdülhamit da idi. Resimde, ‹brahim A¤a Camii’nin arka fl› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve tepeden afla¤› Albümü’nde ve yan cephesi ve bugün de mevcut olan kita- inerken caddenin sol köflesinde ve ‹cadiye Te- “Haydarpafla besiz çeflmesi ve hazîrenin servileri görülmek- pesi’nde idi. 1934 Tarihli ‹stanbul fiehri Reh- Karakolu” olarak tedir. Resimde ayr›ca dört basamakla ç›k›lan beri’nde yeri gösterilmifltir. Biraz ileride, tepe- gösterilen tek katl› karakolun önünde iki nöbetçi kulübe- nin doruk noktas›nda ise, Aziziye Tiyatrosu ve ‹brahima¤a Karakolu si ve esas binan›n sa¤ taraf›nda da sütunlu ma- sinemas› vard›. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. hal görülmektedir. Mir’at-i ‹stanbul yazar› “Tepe üzerinde mebni olan karakolun kap›s› üzerindeki tarih” fludur diyor:

Padiflah-› dâd-perver Hazret-i Abdülmecîd Hâf›z-› dîn ü flerîat hâris-i kevn ü mekân Üsküdar’›n sû-be-sû her semtin ihyâ etme¤e Mülhem oldu çünkü ol z›ll-i cenâb-› müsteân Semt-i ‹cadiye de muhtac idi bu himmete Pek kerâmet itdi bunda flâh-› ‹skender tüvân Der-feflân oldu Lebîbâ hame bu tarih ile K›ld› îcad bu karavulhaneyi fiah-› Cihan 1258 (1842)

Bu kitabe bugün iki parça haline gelmifl vazi- yette Topkap› Saray› ikinci avlusunda bulun-

1276 Üsküdar Karakollar›

makta olup bir parças› yere bafl afla¤› flekilde NAKKAfiTEPE KARAKOLU konmufltur. Dörder sat›rl› iki bölüm halinde ifl- ‹ki parça haline lenmifl olan kitabenin ortas›nda bir madalyon akkafltepe’de ve Gümüflyol ile Baba Nak- gelmifl ve bugün içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› yer al- Nkafl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve köflede Topkap› Saray›’n›n maktad›r. idi. Binan›n hemen önünde, fiehzade Abdül- ikinci avlusunda mecit Efendi’nin Bafl a¤as› Mahbub A¤a’n›n bulunan ‹cadiye Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda bil- 1331 (1915) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u mer- Karakolu kitabesi. gi için Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine mer, güzel, zarif bir çeflme ve bugün Koç Vak- bak›n›z. f›’na intikal etmifl olan Emine Sultan Saray› ve Nakkafltepe ‹lkokulu bulunuyordu. Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Paf- ta 27) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 146-147) (Sicill-i Osmânî, 4/87 Bu semtte bulunan üç sultan köflkünün korun- Lebib Mehmed Efendi) mas› için yapt›r›lan karakolda, atl› polisler ka- l›yordu. Okulun sa¤ gerisinde atlar›n bar›nd›¤› dar uzun ve ahflap bir ah›r vard›. Sultan II. Ab- Nakkafltepe Karakolu. dülhamit zaman›nda yapt›d›ld›¤› san›lmakta- Sonradan okul NAKKAfi BABA KARAKOLU d›r. karakol ve okulun yeri Pervitij Haritas›’nda olmufltur. gösterilmifltir. Okul için Nakkafltepe Mektebi Bugün Koç uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, sahilde bahsine bak›n›z Toplulu¤u’nun Kve Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤› karfl›s›n- tasarrufundad›r. dad›r. Karfl›s›ndaki 1239 (1823) tarihli Hac› Karakol binas›n›n kap›s›na merdivenle ç›k›l›r. Ahmet Efendi Çeflmesi bugün mevcut de¤il- dir.

“Topçu ve piyade askeri ikametine mahsus bir karakol olup” sahilde bir batarya top vard›. Bu toplar “cülûs-› hümâyûn ile bayramlarda ve namaz vakitlerinde atefllenirdi.”

Bina, 1985 tarihinde tamir edilmifltir. fiimdi belediye emrinde olup çöpçüler kal›yordu. Ki- tâbesi, iki mermer sütunlu revak›n›n üzerinde iken ç›kar›lm›fl ve yerine düz bir mermer levha yerlefltirilmifltir. Bu kitâbe ters olarak, uzun müddet bahçe duvar›n›n dibinde idi. fiimdi yoktur. Bu a¤›r tafl› kimseye çevirtemedi¤im için okunamam›flt›r. Bu tek katl› bina, hiç ge- re¤i yokken, 1989 tarihinde y›kt›r›ld›. fiimdi yeri parkt›r

Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189)

1277 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Önünde üç sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r resim Sultan II. Abdülhamit’in albümünden ki, üzerine iki oda oturtulmufltur. ‹ki katl› ya- al›nm›flt›r. ‹lk nazarda flimdiki Çinili Karako- p›n›n kitâbesi yoktur. Atl› polisler burada ka- lu’na benzedi¤i görülmektedir. l›yordu. Atlar›n bar›nd›¤› dar ve uzun ahflap ah›r bu binan›n sa¤ gerisinde idi. Bu karakol Karakol ilk önce dört sütun revakl› ve tek kat- binas› sonradan Nakkafltepe ‹lkokulu olarak l›, yan cephesi dört pencereli olarak yapt›r›l- hizmet vermifltir. m›fl ve bilinmeyen bir tarihte arkas›ndaki iki katl› yap› ilâve edilmifltir. Sonradan bu ikinci k›s›m y›kt›r›lm›fl ve sütunlar ortadan kald›r›l- m›fl daha sonra da 1976 y›l›nda birinci k›s›m NUHKUYUSU KARAKOLU y›kt›r›lm›flt›r.

uhkuyusu Caddesi üzerinde ve ‹raniler Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 134-135) NMescidi’ne giden yolun sol köflesinde idi. (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/397) 1976 senesinde y›kt›r›ld›. Bina, uzun müddet Üsküdar Askerlik fiubesi olarak kullan›lm›flt›r.

Kap›s› üzerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl PAfiAL‹MANI ve ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› KARAKOLHANES‹ bulunan flu kitâbe vard›: arakolhane, Paflaliman› mevkiinde ve Cenab-› Hakk flehinflah-› cihân Abdülmecîd Han’a K1213 (1798-99) tarihinde yapt›r›lan hu- ‹düb Nuh ömrün ihsan eylesün tâ haflre dek ibka bubat ambarlar›n›n yan›nda ve köfle bafl›nda- Nuhkuyusu Garik-i câh-› hayret olarak düflmenleri yek-ser d›r. Karakolu’nun eski Dil-i flahânesin bahr-i meserret eyliye Mevlâ hali. Müdam âsâyifl-i âlemdir efkâr-› hümâyûnu Çevresinde Abdurrahman A¤a Camii, Seras- Resim, Sultan II. Ezan cümle âlî binay› k›ld› temenni infla ker Hüseyin Avni Pafla’n›n muhteflem çeflmesi Abdülhamit’in Lebîbâ ben de bir nâ-yâb m›sra ile didim tarih ve deniz k›y›s›nda ise bir küçük liman› vard›r. albümünden Bina oldu pek a’lâ bu karavulhane-i zîba Nemlizâdeler Tütün Deposu’nun yerinde bu- al›nm›flt›r. 1258 (1842) lunan Serasker Pafla Yal›s›’ndan eser kalma- ‹lk nazarda, flimdiki m›flt›r. Çinili Karakolu’na ‹ki katl› binaya orta yerindeki kap›dan girilir- benzedi¤i di. Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan karakol- görülmektedir. hane pek çok tadilata u¤ram›flt›r. Dikdörtgen Nuhkuyusu Karakolu’nun eski halini gösteren fleklindeki yap›n›n önünde dört kesme tafl sü- tunun tafl›d›¤› bir revak vard›. Bunun iki ya- n›nda ise tafl merdivenler bulunuyordu. Tekel ‹daresi’ne geçtikten sonra bu revak kald›r›l- m›flt›r.

fiair Lebib’in haz›rlad›¤› dört sat›r halindeki sekiz m›sral› kitâbenin orta yerinde, sonradan kaz›nm›fl olan Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ra- s› vard›:

Yemm-i cûd ü kerem bahr-i himem Abdülmecîd Han’›n Garik lücce-i ihsan›d›r dünya vü mâfîhâ Sezâ ummandan berter disem ihsan› âfâka Atâ vü cûdinin zira ucu yok öyle bir deryâ Hudâ h›fz eylesün zât-› hümâyûnun o Hakan›n Bunun emsali yapd›rsun nice bin cây-› müstesna Yak›fld›rd›m Lebîbâ ben de bir m›sra ile tarihin Bu liman› karavulhane ihya eyledi hâlâ 1258 (1842)

1278 Üsküdar Karakollar›

Hadîka yazar›, karakolhanenin hububat am- barlar› ile beraber yap›ld›¤›n› beyan etmekte ve:

“Mahall-i mezkurede alt› göz hububat anbar› bina olunub Nizam-› Cedid Kollu¤› dahi ihdas olunma¤la bundan yirmi sene sonra da Asakir- i Mansure tayin olundu” demektedir.

1230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defterin- de karakolhanenin ismi kay›tl› de¤ildir. Buna göre binan›n 17 Rebiyülevvel 1222 (25 May›s 1807) tarihinde zuhur eden ve Nizam-› Cedid Ordusu’nun kald›r›lmas›yla neticelenen Ka- bakç› Mustafa isyan› s›ras›nda yok oldu¤u an- lafl›lmaktad›r.

Karakolhane, ilk yap›l›fl›ndan 44 y›l sonra Sul- fiEMS‹PAfiA KARAKOLU tan Abdülmecit taraf›ndan flimdiki flekliyle ye- Paflaliman› Karakolu. niden yap›lm›flt›r. fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk Heyke- li’nin arkas›ndad›r. Karakolun kap›s›na iki ta- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/182) (Kon- rafl› tafl bir merdivenle ç›k›l›r. Kap› önünde yal› Üsküdar Tarihi, 2/395) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 148) dört tafl sütunlu bir revak vard›r. Bina, munta- zam kesme tafltan olarak Sultan Abdülmecit zaman›nda yapt›r›lm›flt›r. Sol taraf›nda vaktiy- le Adliye Camii bulunuyordu. SELÂMSIZ KARAKOLU Karakol, Cumhuriyet devrinde Anadolu Kulü- arakol binas›, Selâms›z Mahallesi’nin s›- bü’ne verilmifl ve daha sonra da bir ailenin ika- Kn›rlar› içinde ve meflhur Selâms›z Meyda- metgâh› olmufltur. fiimdi ise Hava Lokali’dir. n›’n›n yan›nda, Selâms›z Karakolhanesi Soka- 1975 tarihinde onar›lm›flt›r. ¤› ile ‹spir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ‹spir Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Biraz ilerisinde Kap›s› üzerindeki kitâbesi dört s›ra halinde ha- fiüca Ba¤› Mescidi bulunuyordu. z›rlanm›fl olup ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r. Bu fliir, okunmaz hale geldi- Karakol binas›n›n hangi tarihte yap›ld›¤›n› be- ¤inden, 1990 Haziran›nda, Hava Albay› Say›n fiemsipafla Karakolu. lirtmek bugün için mümkün de¤ildir. Fakat, Osman Kangal taraf›ndan, mükemmel bir su- Çinili Karakolu’nun 1258 (1842) tarihinde ve Sultan Abdülmecit zaman›nda yap›ld›¤› düflü- nülürse bunun da bu tarihte infla edilmifl oldu- ¤u söylenebilir.

Karakol, 15 A¤ustos 1921 tarihinde zuhur eden büyük Selâms›z yang›n›nda, mahalle ile beraber yanm›flt›r.

Karakoldan bugün yaln›z arsas› ve iri granit kesme tafllar› kalm›flt›r.

Karakolun karfl›s›nda meflhur Balyan ailesinin muhteflem kona¤› ve Da¤ Hamam› bulunuyor- du.

1279 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

rette, yeniden yazd›r›lm›flt›r. Fakat, kendi iste- sa¤ köflesinde idi. 1957 tarihinde yol geniflleti- ¤i üzerine yaz›p verdi¤im kitâbe ne yaz›k ki lirken y›kt›r›ld›. hattat taraf›ndan kar›flt›r›lm›fl ve m›sralar yan- l›fl s›ralara yerlefltirilmifltir. Kitâbe fludur: Karakol, eski bir yeniçeri kollu¤u yerine 1838 senesinde Sultan II. Mahmut taraf›ndan yapt›- Hâmî-i âlem emîrü’l-mü’minîn Abdülmecîd r›lm›fl ve 1935 tarihinde de yeniden yap›l›rca- Padiflah-› maflrik ü ma¤rib penâh-› müslimîn s›na elden geçirilmifl ve eski hüviyetini kaybet- fiemsipafla’da karavulhanenin icâd›n› mifltir. Eyledi ilhâm ol Hakan’a Rabbü’l-âlemîn Söyledim bu tarz-› nev inflâs›n› ben de Lebîb Kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›: ‹ki cevher-dâr tarih ile bir beyt-i berîn Padiflah-› dâd-bahfl-› pür kerem sâhib-i niam fiehinflah-› nizâm ârâ-y› asker Han Mahmud’un Bu karavulhâneyi yapd›rd› pek bâlâ metîn Olur kânûn-› adli ziynet-i dünyâ vü mâfîhâ 1258 (1842) Cünûd-› Hassa fahr eylesün âsâr-› lûtfile Ki k›ld› Üsküdar’da bu karavulhâneyi ihyâ Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda Sul- Bu bünyân içre rahat eyledikce cünd-i hâkanî tan II. Mahmut Çeflmesi bahsine bak›n›z. Adem mülkünde k›lsun ehl-i adüvvâne Hudâ me’vâ Güher-efflân tahsin oldu Zîver iflbu tarihim Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/399) Karavulhaneyi bünyad k›ld› Padiflah-› vâlâ (Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (Sicill-i Osmânî, 4/87-88 Lebib 1254 Efendi) Bu kitâbe karakolun cümle kap›s› karfl›s›na ge- len küçük bahçede iken 1957’de bilinmeyen bir yere kald›r›ld›. Türk ve ‹slâm Eserleri Mü- ÜSKÜDAR MERKEZ zesi’nde ve Saraçhanebafl› Amcazâde Hüseyin KARAKOLU Pafla Medresesi’nde yapt›¤›m aramada tafl› bu- lamad›m. akimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤- Hlan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n Kaynaklar: (Gezi Notu) (Âsâr-› Ziver Pafla, s. 96)

1280 Üsküdar Mesireleri

Üsküdar Mesireleri

vliya Çelebi, Üsküdar mesirelerini flöyle hava al›rlar. Eanlat›yor: Sar› Kad› Mesiresi: Ulu ziyaret yeridir. “fiehrin her köflesi gezinti yeridir. Padiflahlara mahsus bahçeler ki, Cennet gibidir. Birer yol Kay›fl P›nar› Mesiresi: A¤açlar içinde bir tat- ile seyr olunsa herbiri bir seyir yeri ve yar› dün- l› sudur. yad›r.” Alemda¤› Gezinti Yeri: Acaip av alemi olur. Büyük Çaml›ca Mesiresi: Göklere bafl kald›r- m›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi. Üsküdar mesirelerinin baz›lar› flunlard›r: Orada padiflah›m›z kendine mahsus ‘Cihan Ba- ¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki, orada olan köflke hakîrin tarihi flöyledir: ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI Didim Evliya bu kâha tarih Mübarek ola kasr›n padiflah›m imdiki Ac›badem semti idi. Burada, ünlü fiTürk kahraman› Battal Gazi, uzun müddet Küçük Çaml›ca Mesiresi: Büyük Çaml›ca’dan oturup Bizans’› gözetledi¤inden semte, onun biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri, ç›nar a¤açla- yi¤itli¤inden dolay› Âl-i Bahad›r ismi verilmifl- r›yla süslü bir vadidir. tir. Bugün Beykoz’un bir köyü hâlâ bu adla an›lmaktad›r. Piyale Pafla Havuzu: Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe üzerinde bir alçak köflk. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde “Seyyid Battal Büyük bir havuz var ki, içinde kay›¤›, büyük Gazi -ki isimleri Hüseyin Gazi O¤lu Cafer’dir- bal›klar› vard›r. Üsküdar’da deniz k›y›s›nda K›zkulesi’ne karfl› bir tepe üzerine çad›rlar›n› kurup orada muha- Do¤anc›lar Meydan› Seyr Yeri: Padiflahlar f›z kal›r. Yedi sene sükunetle oturup oralarda Üsküdar’a göçtükleri vakit bütün do¤anc›lar ba¤ ve bahçeler yetifltirir. fiimdi o ba¤lara ‘Bat- (av kuflu besleyenler) buraya göçerler. tal Ba¤lar›, Al-i Bahad›r Ba¤lar›, Gazi Köyü Ba¤- lar›’ derler ki, yanl›fl olarak ‘Kad›köy Ba¤›’ da Salacak Denizi Gezinti Yeri: Burada dahi bü- diyorlar.” denmektedir. tün dilberler temmuz ay›nda denizde çimerler. Beykoz’un bir köyü, Hüseyin Gazi ad›n› tafl›- fiemsipafla Seyr Yeri: Burada da bütün âfl›klar maktad›r. ikindiden sonra gelip-giden kay›klar› seyredip

1283 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

r›, Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevri- li olan genifl alan› kaplar.

Bu bölgeyi iki k›sma ay›rmak mümkündür.

1- Haydarpafla Gar binas›ndan ‹brahim A¤a Camii’ne kadar uzanan, bir taraf› Haydarpafla Çay›r› Soka¤›, di¤er taraf› Behiç Bey Soka¤› ile çevrili alçak genifl düzlük.

2- Bu düzlü¤e nazaran, k›y› fleridi bir yar halin- de Kavak Deresi vadisine kadar uzanan yüksek BULGURLU HANIM SET‹ platform. Bulgurlu Han›mseti Mesiresi’nin MES‹RES‹ Boyu 1000 m. eni 375 m. olan birinci k›s›m 1994’teki durumu. 375.000 metre karedir. Yüksek platform ise, ›s›kl›’da, Bulgurlu Caddesi ile Han›m Seti 750 m. boyunda 450 m. eninde olup 337.500 KSoka¤› aras›nda idi. Buradaki setler hâlâ metre karedir. mevcuttur. Yaln›z set duvarlar› yok olmufltur. ‹smi:

Sultan III. Murat devrine (1574-1595) ait 991 BÜYÜK ÇAMLICA SAFA (1583) tarihli bir mevacib (ayl›klar) defterinde, TEPES‹ MES‹RES‹ ‹stanbul’da bulunan Padiflah bahçeleri zikredi- lirken, burada bir ‘Bahçe-i Haydarpafla’n›n bu- stanbul’un en güzel manzaras›na sahip bir lundu¤u görülmektedir. ‹yer olup eskiden tepesine kadar çam a¤açla- r› ile kapl› idi. Bu güzel çam korusu 1882 tari- Evliya Çelebi Seyehatnamesi’nde, Haydarpafla hinde sahibi taraf›ndan 250 kurufla Üsküdar ismi ile kaydedilen bahçenin Sultan Süleyman oduncular›na sat›lm›flt›r. Tepenin zirvesinde (1520-1566) yap›s› oldu¤u yaz›l›d›r. buran›n ilk sahibi ‹vaz Fakih’in kabri vard›r. Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Ermeni yazar Eremya Çelebi (1637-1695), ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde: BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹ “Üsküdar Bahçesi”...nden “daha ileride ‹mpa- rator mevkilerinden biri olan Haydar Pafla var- avuzbafl› Mesiresi de denir. Sultan 4. d›r. Aziz patriklerin ictima ettikleri Konstan- HMehmet buraya bir çeflme ile namazgâh tin Saray›’n›n burada bulundu¤u rivayet edi- yapt›rd›¤›ndan mesiregâh olmufltur. Fatih dev- lir.” der. rinde de mesire oldu¤u söylenir. Burada ayr›ca Meryem Kad›n ve Benlizâde Ahmet Raflid Hadîka yazar›na göre: Efendi çeflmeleri bulunmaktad›r. Eskiden, çefl- menin yan›nda bir k›r kahvesi vard›. “Bu mahal fi’l-asl hadaik-i Sultaniye’den olub vüzeradan Haydar Pafla’n›n uhde-i tasarrufuna geçmekle elan Pafla-y› müflarünileyhin ismiyle müfltehirdir.” HAYDARPAfiA SAHRASI veya MES‹RES‹ Ayn› yazar›n Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde de: “Haydar Pafla’n›n Üsküdar’da Hudutlar›: dahi nam›yla meflhur sahil-i deryada bir nüz- het-fezâ kasr-› âlîsi vard›r ki, müstakil usta ve aydarpafla sahras›, Haydarpafla Çay›r› So- neferat muhafazas›nda memurdur. Kasr-› mez- Hka¤›, Karaca Ahmet ‹brahim A¤a Bulva- burun tarih-i binas› bu terkibdedir. ‘Nuh sad ü

1284 Üsküdar Mesireleri bist ü flefl’ ma’nas› dokuzyüz yirmi alt› sene de- mektir ki, cülûs-› Sultan Süleyman Han-› ev- Büyükçaml›ca Safa vel tarihidir. Hatta ol kasr›n havuzunu bina Tepesi Mesiresi. eden kimseye Üstad Hamza dedikleri dahi an- da mesturdur” demektedir.

Haydarpafla ‘Kasr-› âlîsi’ni 1520 tarihinde yap- t›rd›¤›na göre, ‘Hadaik-i Sultaniye’nin Kanu- nî’den evvel, Yavuz Sultan Selim zaman›nda (1508-1520) tanzim edildi¤i ortaya ç›kar.

Buraya kadar olan aç›klamadan, semtin ad›n›n 1510 tarihlerinden itibaren Haydarpafla olarak Bu genifl düzlükte ilk defa yap›lan veya mevcut an›la geldi¤i anlafl›l›r. oldu¤u halde tamir edilen eser, K›zlara¤as› Ga- zanfer A¤a’n›n, Ayr›l›k Çeflmesi ve namazgâh› fiemseddin Sami Bey’in Kamusu’l-Âlâm adl› ismiyle an›lan ünlü yap›s›d›r. Bunu di¤er eser- eserinde, semtin ismini, Haydarpafla Askeri ler takip etmifltir ki onlar da flunlard›r: Hastahanesi’nin bulundu¤u yerde, III. Selim devri vüzeras›ndan Haydar Pafla’n›n bir k›flla 1) 1580 tarihinde yapt›r›lan ‹brahim A¤a Ca- yapt›rmas› neticesinde ald›¤›n› beyan etmesi- mii ve Çeflmesi nin yanl›fll›¤› da kendili¤inden ortaya ç›kmak- tad›r. 2) 1614 tarihinde yapt›r›lan I. Ahmet Çefl- mesi Haydar Pafla’n›n Kimli¤i: 3) 1776 tarihinde yapt›r›lan Saraçlar Çeflmesi Haydar Pafla, “Harem-i Hümâyûn’da hidemat- ve namazgâh› › gûna gunda istihdam olunub bi’l-istihkak ve- zaretle çera¤ olub” kubbe-niflîn olmufl ve 960 4) 1780 tarihinde yapt›r›lan Topal Mehmet (1553) tarihinde üçüncü vezir iken, 27 fievval A¤a Çeflmesi ve köflkü 960 (6 Ekim 1553)’te meydana gelen fiehzade Büyükçaml›ca Safa Mustafa’n›n öldürülmesi olay›nda, daha evvel 5) 1780 tarihinde yapt›r›lan Haydarpafla Tepesi Mesiresi. fiehzade’yi uyard›¤› gerekçesiyle azlolunmufl- (Ömer Efendi) Camii Bugün ‹stanbul tur. Azlinden sonra Hersek Sancak Beyli¤i ve- Büyükflehir rilen Haydar Pafla, 16 C. evvel 971 (1 Ocak 6) 1793 tarihinde yapt›r›lan Ladikli Ahmet Belediyesi’nin halka 1564) tarihinde orada vefat etmifltir. A¤a Çeflmesi ve namazgâh› aç›k sosyal tesisleri olarak faaliyet göster- Ayvansarayl› Hüseyin Efendi Vefeyât’›nda 7) 1794 tarihinde yapt›r›lan Halit A¤a Çeflme- mektedir. Haydar Pafla’y› ‘‹zzet-i Cennet, sene 930’(1523- si ve namazgâh› 24) tarihinde vefat etmifl göstermesi yanl›fll›k eseri olmal›d›r.

Haydar Pafla’n›n Fatih Camii civar›nda, Hay- dar semtinde camii, hamam›, medresesi ve çefl- mesi vard›r. Çeflmesi’nin üzerindeki tarih 967 (1559-60)’t›r.

Peçevî Tarihi’nde, Haydar Pafla için bilgili ve iyi konuflan her haline intizam veren bir kim- seydi denilmektedir.

Küçük ve büyük Haydarpafla mesiresi diye iki- ye ayr›lan Haydarpafla Sahras›, Hadîka yazar›- n›n da ifadesine göre 1520 tarihlerinde padi- flah bahçesi olmaktan ç›km›flt›r.

1285 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

8) 1865 tarihinde yapt›r›lan Abdullah (Hay- bulunuyordu. dar Baba) Türbesi Etraf› Haydarpafla Sahras›, T›bbiye Caddesi, 9) 1886 tarihinde onar›lan Haydarpafla Deresi Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevrili Köprüsü bulunan bu bölgenin, bir duvar ile korundu¤u ve bu duvar üzerinde müteaddit kap›lar›n bu- 10) A¤aba¤› Kasr-› Hümâyûnu lundu¤u san›lmaktad›r.

11) Haydarpafla Sahil Saray› Ayr›l›k Çeflmesi bahsine bak›n›z.

12) Haydarpafla Gar› Yukar›da adlar› yaz›l› olan eserlerden baflka, Haydarpafla Mesiresi’nin civar›nda da bir ta- Bu isimlerdeki bahislere bak›n›z. k›m yap›lar vard›. Bunlardan biri, Hadîka yaza- r›n›n da belirtti¤i gibi, ‹brahim A¤a Çay›r› Seyyid Ahmet Deresi ile ‹brahim A¤a Dere- mescidine yak›n bir yerde “A¤a Ba¤› denmek- si’nin birleflmesinden sonra, Haydarpafla Dere- le meflhur ba¤da ki kasr-› hümâyun” du. si ad›n› alan derenin üzerindeki köprü, çok es- kiden yap›lm›fl olup 1886 tarihinde yenilen- Gümrükçü Ba¤› veya Gümrükçü Osman Pafla mifltir. fiimdiki büyük köprünün Kad›köy tara- Kasr› ismiyle de an›lan bu yere ara s›ra binifl f›ndaki ucuna yak›n bir yerde bulunan küçük olurdu. Kas›r, Kanunî Sultan Süleyman tara- köprünün bugün mevcut olmayan kitâbesi f›ndan torunu ‹smihan Sultan’a dü¤ün hediye- Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› ese- si olarak verilmiflti. 952 (1545) tarihinde do- rinden al›nm›flt›r ki, o da fludur: ¤an ve Esmihan Sultan ismiyle de bilinen Sul- tan, 969 (A¤ustos 1562)’de Sokollu Mehmet ‹flbu nev cisr-i Hamidi ser-te-ser vîrân iken Pafla ile evlendirilmiflti. Dü¤ünden sonra kar› Buldu eltâf-› flehenflâhiden umrân-› cedîd kocan›n bir müddet bu kas›rda oturdu¤u bilin- Cisr u gerdûn pâydâr oldukça Mevlâ eylesün mektedir. Böyle müflfik padiflah›n ömr ü ikbalin mezîd Yazd› Feyzî kullar› bir k›t’a tarih-i tamam Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan kas›r, daha K›ld› âlî köprüyü i’mâr fiah Abdülhamîd sonra Rasim Pafla mahallesinden Küçük Çam- 1304 l›ca’ya kadar uzanan bölge ile beraber Sultan III. Selim’in (1789-1807) mal› olmufltu. Sul- Yerinde bir ambar›n bulundu¤u köprünün ki- tan Selim’in ba¤›fl›yla bir kaç el de¤ifltiren ka- tâbesi Muallim Ahmet Feyzi Efendi (Do¤. s›r, Sadrazam Mithat Pafla’n›n (öl. 1884) mül- 1842) taraf›ndan söylenmifltir. Kendisi, 16 Sa- kiyetine geçmifl ve o da, zaten y›k›lm›fl bulu- fer 1328 (17 fiubat 1910) tarihinde vefat ede- nan yap›n›n yerine, flimdiki üç katl› ahflap köfl- rek Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›¤›’na gömül- kü yapt›rm›flt›r. müfltür. Sultan Abdülaziz’in (1861-1876) halli çal›fl- Has Bahçe’nin ikinci k›sm› olan yüksek plat- malar›n›n bir k›sm›n›n burada haz›rland›¤› formda da: söylenen köflk, daha sonra asl›na rücu ederek, Sokollu ailesinden Hikmet Bey’in tasarrufuna 1- III. Selim’in yapt›rm›fl oldu¤u Nizam-› Ce- geçmifltir. did K›fllas› Daha sonra kiraya verilerek Anadolu Lisesi 2- III. Selim’in Kasr› (Haydarpafla Kasr›) haline getirilen yap›, 1975 y›l›nda y›kt›r›larak yerine ve bahçesine bir kaç apartman yap›l- 3- II. Mahmut Kasr› m›flt›r.

4- Haydarpafla Askeri Hastahanesi Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’n›n sa¤ taraf›ndaki yüksek tepenin yamaçlar›nda bey- 5- Haydarpafla Lisesi-Mekteb-i T›bbiye lik un de¤irmenleri vard›. Sultan I. Abdülha- mit (1774-1789) ordunun un ihtiyac›n› gider- 6- ‹ngiliz Mezarl›¤› mek amac›yla burada dört de¤irmen yapt›rm›fl-

1286 Üsküdar Mesireleri t›. 1903 tarihinde y›kt›r›lan yelde¤irmenleri- darpafla’ya geliflini flöyle anlat›yor: nin civar›nda Bostanc›bafl› Karakolu vard› ki, flimdi yerinde Yelde¤irmeni Polis Karakolu bu- “‹skeleye ç›kar›z. Ver elini ‹brahim A¤a’ya. lunmaktad›r. Uzak de¤il yürürüz. Derken Üsküdar’dan Kad›- köyü’ne geçilen yere geliriz. Eski ahflap istas- I. Abdülhamit bu semte ara s›ra gelir ve kas›r- yon önünden semay› kaplayan a¤açlar›n gölge- da istirahat ederdi. “Hatta evail-i saltanatla- sinde ilerleriz. ‹brahim A¤a Çay›r›’n› ikiye bö- r›nda Haydarpafla’da bir ziyafet tertip edilmesi- len Roma kald›r›ml› yola. Yol kenar›nda müfl- ne” müsaâde etmifl ve “Padiflah-› âlempenâh terileri az k›r kahvelerinin önünden geçeriz.” hazretleri dahi kemal-i flevket ü iclâl ile ad› ge- çen mesiregâha kurulan ota¤-› hümâyûna” tefl- Haydarpafla Sahras›nda Yap›lan Merasim- rif etmiflti. ler:

Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n bir k›sm›, Haydarpafla Sahras›nda askerî ve sivil olmak DDY ambarlar›n›n, elektrik santralinin, Top- üzere iki türlü merasim yap›l›r, ziyafetler, dü- rak Mahsulleri Ofisi’nin ve Haydarpafla Ga- ¤ünler ve mektebe bafllama alaylar› tertip edi- r›’n›n bulundu¤u yerler tamamen deniz idi. lirdi. Haydar Baba Türbesi’nin yak›nlar›na kadar so- kulan bu deniz, 4 A¤ustos 1871’de Haydarpa- ‹stanbul’un fethinden sonra Osmanl› ordular› fla-‹zmit demir yolunun yap›m›na bafllanma- Anadolu’ya buradan hareket ederdi. Padiflah s›ndan sonra, 1888-1903 y›llar› aras›nda, Al- ve serdarlar›n ota¤› burada kurulurdu. Hüküm- manlar taraf›ndan doldurulmufl ve 1903 tari- dar, muhteflem bir törenle Topkap› Sara- hinde de, flimdiki gar binas› yap›lm›flt›r. y›’ndan hareket ederek Üsküdar’a geçerdi. Önünde alay sancaklar›n›n dalgaland›¤› ota¤- Bu doldurma ameliyesi s›ras›nda, Kad›köy va- da bir kaç gün oturduktan ve seferî kuvvetlerin pur iskelesinden Sultan III. Mustafa (saltanat›: resm-i geçidini seyrettikten sonra ordu ile ha- 1757-1774) Camii’nin 20-25 m. önüne kadar reket ederdi. Osmanl› Ordusu, Haydarpafla uzanan deniz k›sm› da doldurulmufl ve bu ame- Sahras›’nda toplan›r ve hareket edece¤i za- liye 1908 y›l›na kadar sürmüfltür. man, büyük kazanlarda, Gaziler Helvas› deni- len nefis bir helva piflirilerek askerlere da¤›t›- Eski Haydarpafla ‹skelesi, Et ve Bal›k Kurumu l›rd›. Sefer dönüflü, ordu zafer kazanm›flsa, bu binas›n›n yan taraf›nda idi. Bu bina da doldu- helva yine piflirilirdi. Muzafer olmayan askere rulmufl k›s›m üzerine yap›lm›flt›r. Ahflap istas- helva da¤›t›lmazd›. Bu adet, Yeniçeri Oca- yon binasi bu iskelenin arkas›nda idi. “Vapur- ¤›’n›n 1826 tarihindeki ilgas›na kadar devam dan ç›kanlar yaya veya arabalarla iki tarafl› etmifltir. kalkar iner korkuluklar aras›ndan geçerlerdi... ‹skelenin yan›nda bir geniflçe bahçeli gazino Asker, helvay› yedikten sonra Mehter Tak›m›: vard›... Cuma, cumartesi, pazar akflamlar›... in- cesaz çalard›... ‹skelenin yan›ndaki bu gazino- “Yine de göründü yârim Acem illeri” dan baflka r›ht›m›n bafllang›c›nda kimi meyha- ne, kimi aflç›, kahve ve sergi salafl dükkânlar havas›n› çalard›. Ordu, Rumeli taraf›nda ve vard›.” Davutpafla Sahras›’nda ise helva taam›ndan sonra Mehter tak›m›: Haydarpafla Köprüsü de yak›n tarihlerde yap›l- m›flt›r. Bundan önce biraz ileride, deniz taraf›- “Ey Gaziler yol göründü yine garip sîneme” na do¤ru, ahflap bir merdivenli köprü vard› ki, T›bbiye Caddesi’ni perona ba¤l›yordu. havas›n› çalard›. (Mithat Serto¤lu, Tarihten Sonbetler, s. 3) Rahmetli Ahmet Rasim Bey’in ‘Zü¤ürtler Yay- las›’ ad›n› verdi¤i Haydarpafla Sahras›, demir Haydarpafla Sahras›’nda toplanan sipahi ve ye- yolunun yap›lmas› ile bütün tarihi hüviyetini niçeri ortalar›n›n baz› ihtiyaçlar›, ilk menzil kaybetmifltir. olan burada tamamlan›rd›.

Süheyl Ünver Bey, hat›ralarnda vapurla Hay- K›ymetli bir vakay›name b›rakm›fl olan Cabi

1287 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Said Efendi, devrin büyük flöhretlerinden Baba fiimdiki Adliye binas›n›n arkas›nda elan mev- ‹brahim Pafla’n›n olay›n› flöyle anlat›r: cut kârgir binada bir gece muhafaza edildikten sonra yola ç›kar›lan surre, Miskinler Tekkesi “Baba Pafla, Hicri 1228 R. evvelinin bafl›nda önünden Haydarpafla Sahras›’na gelirdi. Son (4 Mart 1813) Sivas Valili¤i’ne tayin edildi. haz›rl›klar›n› burada tamamlayan mahmil, bü- Ve Üsküdar’dan muhteflem bir alay gösterip yük bir merasimle Ayr›l›k Çeflmesi önünden yola ç›kt›. Ya¤murlu bir gün idi. II. Mahmut, u¤urlan›rd›. Baba Pafla’n›n alay›n› görmek için tebdil-i k›- yafetle Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde II. Mahmut zaman›nda (1808-1839) Ayr›l›k Gümrükçü’nün ba¤›ndaki köflke gitti. Baba Çeflmesi civar›nda bir has bahçe ve kas›r vard›. Pafla, Haydarpafla Çay›r›’nda padiflaha ya¤mur Sultan Abdülmecit’in (Do¤. 1823) ilk okuma- alt›nda güzel bir süngü muharebesi oyunu sey- ya bafllama töreni bu kasr›n yan›ndaki mey- rettirdi. Baba Pafla’n›n onbir, oniki yafllar›nda danl›kta büyük bir merasimle yap›lm›flt›. bir o¤lu vard› ki, babas›n›n gözbebe¤i idi. Pafla- (Mehmet Pafla Saray› bahsine bak›n›z.) zâde’nin yine çocuklardan k›rk elli kiflilik bir maiyeti vard› ki, kavas, enderun a¤as› ve ende- Haydarpafla Sahras› en nefleli gününü 10 Tem- run çavuflu elbiseleri giymifllerdi. Bu çocuklar muz 1844 tarihinde yaflam›flt›. Bu gün, ‹tal- kafilesinin midilliler üstünde geçiflide Baba Pa- ya’dan gelen Komaflki ad›ndaki baloncu Sul- fla alay›na baflka bir renk ve zenginlik vermifl- tan Abdülmecit’in huzurunda balonunu uçur- ti.” mufltu. Bu, ‹stanbul’da ilk görülen bir olayd›. (Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z.) Surre Alay›’n›n, kervanlar›n ve hac› kafilele- rinin de u¤urland›¤› yer, buras› idi. Surre, 1864 Haydarpafla Sahilsaray› önünde yap›lan bu y›l›na kadar kara yolu ile kat›r ve deve s›rt›nda uçufl s›ras›nda balonun etraf›, direkler dikile- gönderilirken bu tarihten sonra deniz yolu ter- rek perde ile kapat›lm›flt›. ‹brahim A¤a Çay›- cih edilmifl ve 1903 senesinde Haydarpafla Ga- r›’n›n yan taraf›ndaki Has Bahçe’ye vükelâ he- r› ve Hicaz Demiryolu’nun yap›lmas› ile surre, yeti, paflalar, vesair davetlilerle, ecnebî sefirler bu yol ile gönderilme¤e bafllanm›flt›r. ve konsoloslar için ayr› ayr› süslü çad›rlar ha- z›rlanm›flt›. Di¤er seyirciler de küçük, büyük Afla¤›daki sat›rlar M. Z. Pakal›n Bey’in, Tarih Haydarpafla mesireleriyle bu mesirelerin iki ya- Deyimleri ve Terimleri adl› eserinden al›nm›flt›r: n›ndaki s›rtlara yerleflmiflti.

“Y›ld›z ve bazen Dolmabahçe saraylar›n›n bah- Balon biraz havaland›ktan sonra Yesarizâde çelerinde yap›lan bu merasim biter bitmez alay Mustafa ‹zzet Efendi’nin (öl. 1848) haz›rlam›fl yola düzülürdü. En önde, has ah›r atlar›ndan oldu¤u flu kaside afla¤›ya at›lm›flt›: birine binmifl, alay› idareye memur, büyük üni- formal› teflrifatç›, onun arkas›nda, kaftanc› ba- Padiflah-› mülk-i ‹slâm hazret-i Abdülmecîd fl›, kâhya, surre emini, mahmil-i hümâyun ve Daim olsun zat-› pâki flân-› rûz-efzûn ile sair hediye sand›klar›n› tafl›yan develer, surre Dergeh-i vâlâs›n›n Dârâ gibi her bendesi alay› hizmetçisi, kimi atla, kimi yaya giderler, Harb ü imar bahseder ‹skender Feridun ile iki taraf› piyade askeri, polisler de bu kafileyi Rey ü tedbirde müsellemdir en edna bir kulu çevrelerlerdi. Mahmil Kabatafl’a gelince iske- ‹mtihan-› akl eder Risto ve Eflâtûn ile lede haz›r bulunan araba vapuruna girer, bu es- Âfitâb-âsâ cihanda haflre dek bâki ola nada toplar at›l›r, surre u¤urlan›rd›. Üskü- Hayme-i zerrîn t›nab-› flevketi gerdun ile dar’da alay tekrardan ayn› vechile teflekkül Sayesinde on iki burcu görüb ‹zzet dedim eder, yaln›z bu sefer Üsküdar Mutasarr›f› ile Han Mecid’in flân› ç›ks›n göklere bâlon ile evkaf memuru ve liva erkan› da alaya kat›l›rd›. 1260 Çarfl› boyunda seyre ç›km›fl kalabal›¤›n aras›n- dan geçerek, Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r, Posta ifllerini gören ve Tatar denilen süvarile- oradan da biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k rin ilk menzilhanesi de Haydarpafla Sahras›’n- Dairesi’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. Burada muta- da idi. Posta tatarlar› hayvanlar›n› menzilha- sarr›f surreyi makbuz mukabilinde teslim al›r, nelerden olarak flafakla beraber yola ç›karlard›. jandarmalar›n muhafazas› alt›nda büsbütün sevkedildi¤i güne kadar saklan›rd›.” Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n hudutlar›

1288 Üsküdar Mesireleri

flimdikinden çok geniflti. Bunu, 1786 tarihli ra sadrazam, Padiflah taraf›ndan Mirahur A¤a Kaffer’in Haritas›’ndan anl›yoruz. Haritada, et- arac›l›¤› ile ç›kar›lan süslü ata bindi. fieyhülis- raf›nda 4-5 yap›n›n mevcut oldu¤u Ayr›l›k lâm ile at bafl› beraber özengi özengiye yürüye- Çeflmesi’nin bulundu¤u yere Haydar Pafla den- rek Kavak Saray›’nda bulunan Mehmet Pafla di¤i gibi, henüz Ac›badem ad›n› almam›fl olan Kasr› yan›nda kurulan Oba-y› Asafi’ye (Sadra- semtin de ‘Vignes de Haider Pacha’ diye isim- zam Çad›r›) indi. Resm-i ziyafet verildi, sonra lendirildi¤i görülmektedir. Ayr›ca R›ht›m ve padiflah›n diledi¤i vakit gelince sandal ile Ya- Yelde¤irmeni semtleri de Haydarpafla Bahçesi l›köflkü’ne geçti ve padiflah huzuruna girdi. olarak belirtilmifltir. “1837 y›l›nda II. Mahmut Rumeliye yapt›¤› Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sul- büyük bir seyahat esnas›nda Silistire’de çok tan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri de Hay- meflhur bir Avusturyal› canbaz›n hünerlerini darpafla Sahras›’nda yap›lm›flt›. Muhteflem dü- seyretmifl ve bu canbaz›n ‹stanbul’a gelmesine ¤üne davet edilen ‹stanbul’daki sefirler, masla- izin vermiflti. Canbaz o y›l içinde ‹stanbul’a ge- hatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtul- lerek ilk evvel hünerlerini ricale ve sefirlere mufl bulunan Haydarpafla Sahilsaray›’nda a¤›r- göstermiflti. lanm›fllard›. Haydarpafla Kasr› ve Sahilsaray› bahsine bak›n›z. Bu maksatla Haydarpafla Sahras›’ndaki Osman Pafla Kasr› (Gümrükçü) önüne büyük çad›rlar ku- fiem’danizâde, tarihinde H. 1166 y›l› olaylar›n› ruldu. buradaki alafranga sofralar›n tanzimi vazi- anlat›rken: fesi de Gümrük Emini Tahir Efendi’ye verildi.

“Bu esna-yi baharda (1753), Üsküdar’da ‹bra- Oyunlar bir cumartesi günü bafllam›flt›. O gün him A¤a Çay›r›’nda vâki miri mand›ra çemen- sadrazam, fleyhülislâm, damat paflalar, kaptan safa-i sahra oldu¤u ecilden, Bostanc›bafl› ter- pafla ve baz› rical davetli idiler. Ertesi pazar gü- tib-i ziyafet etmek ile Padiflah-› alem-penah nü ise eski Serasker Hüsrev Pafla, eski kaptan-› teflrif ve akflama dek ahenk ile temafla k›l›n- derya Çengelo¤lu Tahir Pafla, Gümrükçü Os- d›...” demektedir. man Pafla, Bosna’n›n eski valilerinden Davud ve Ali Nam›k Paflalar, ‹flkodral› Mustafa Pafla, Sultan III. Mustafa, “evail-i saltanatlar›nda Akka’n›n eski valisi Abdullah Pafla, eski hari- (1758 bahar›nda) Haydarpafla Sahras›’nda bir ciye naz›r› Akif Efendi, eski Defterdar Ali Ne- ziyafet tertib edilmesini irade etmifl ve Padiflah cib Efendi ve ‹stanbul’da bulunan ‹ran prens- “kemali flevket ve iclâl ile kurulan Ota¤-› Hü- lerinden Hudâverdi Mirza, devlet ricalinden mâyun”a gelmiflti. Nâflid Bey ça¤r›lanlar aras›ndayd›.

Bu merasimlerin en ünlüsü ve ihtiflaml›s› 17 Pazartesi günü ise mazul ilmiye ricali davet fievval 1206 (8 Haziran 1792) tarihinde yap›l- olundu. Ertesi haftan›n pazar›nda ‹stanbul’da- d›. Bugün, Koca Yusuf Pafla’n›n azliyle 12 Ra- ki yabanc› elçiler Haydarpafla’da haz›rlanan mazan 1206 (4 May›s 1792)’de Sadrazam olan faytonlarla oyun mahalline geldiler, kendileri- fieyhü’l-vüzera Melek Mehmet Pafla, büyük bir ne hususi bir çad›rda “enva-i flekerleme, flüku- debdebe ile Üsküdar’a geçmiflti. Bunun için fe ve türlü turfanda meyvelerle müzeyyen ve Haydarpafla Alan› ve Kavak Saray›’n›n içi d›fl› muntazam alafranga sofra tertibi ile haklar›nda çad›r ve örtülerle süslendi. O gün flafakla bera- merasim-i dilsaz›” icra edildi... Oyunlardan ber fleyhülislâm efendi, kaymakam pafla, sad- sonra sefirler faytonlarla tekrar Haydarpafla ‹s- reyn-i muhteremeyn, nakîbü’l-eflraf, ‹stanbul kelesi’ne dönüp oradan kay›klarla ‹stanbul’a kad›s› ve bütün devlet ricali, saltanat erkan›, geçtiler.” ocaklar subaylar› Haydarpafla alan›nda bulu- nup, öteden beri izlenen teflrifat merasimi üze- Sultan III. Selim de s›k s›k Haydarpafla’ya ge- re ‹brahim A¤a Çay›r› adl› yerden ileride sad- lirdi. 1206 Recebinin 29. günü (23 Mart 1792) razam›n istikbaline ç›k›ld›. ‹nadiye, Karacaah- geldi¤i Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde bu- met Türbesi ve Miskinler Tekkesi yoluyla ge- lunan kuyu bafl›nda, sakabafl›lar›n, Hicaz’a ha- len Mehmet Pafla, alay ile Haydarpafla’da ha- reket edecekler için mutad olan duay› dinle- z›rlanm›fl bekleyen sayebana (ota¤) getirildi. dikten sonra at ile Merdivenköyü’ne gidilmifl- Tebrik merasimi yap›l›p tebrik edildikten son- ti. Mevsim bahar oldu¤undan etraf› büyük bir

1289 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

zevk ile seyreden Sultan Selim, köyde kahve yolunun çift hatta ç›kar›lmas› çal›flmalar› s›ra- içmifl ve yine at ile Fenerbahçesi’ne gelmifl ve s›nda bulunan 40x100 cm. boyutlar›ndaki bir buradaki havuz kenar›nda oturmufltu. Bir müd- bak›r levhadan Euphemie’nin bu yere defne- det sonra tekrar at ile Seyyid Ahmet Dere- dildi¤i anlafl›lm›flt›r. si’nden dolaflarak Üsküdar’da Kavak Sara- y›’ndaki Mehmed Pafla Kasr›’na gelmifl ve bu- Kabrinin bulundu¤u yere IV. yüzy›l ortalar›nda radan da saltanat kay›¤› ile saraya gitmiflti. kendi ismiyle an›lan bir kilise yap›lm›fl ve ya- n›ndaki Apollon ve Afrodit mabetleri de bu Hazine-i flehriyarî iken, Bilal A¤a’n›n vefat› ile kiliseye dahil edilmifltir. Darü’s-saâde A¤as› olan Halid A¤a’n›n Hay- darpafla Sahras› civar›nda bir ba¤› vard›. Bu Kilise sahas› çok genifl bir alan› kapl›yordu. ba¤, A¤a Ba¤› ad› ile ünlü idi. Sultan Selim Evagius’un bildirdi¤ine göre mabet “Bo¤az’dan ara s›ra buraya gelirdi. Nitekim, 13 Zilhicce iki stad mesafede (370 m.) ufak bir tepe üzerin- 1210 (19 Haziran 1796)’da “Darü’s-saâde Ba- de ve güzel bir manzaraya malikti. Etrafta yeflil ¤›’na binifl-i hümâyûn ve bayram tak›m›yla tarlalar, biraz ileride yumuflak meyilli, a¤açla Haydarpafla’dan teflrif buyurup köflkün önünde- örtülü vadiler ve deniz bulunuyordu.” Kilise- ki meydanda mehterhane ve pehlivanlar güre- nin, Haydarpafla Askeri Hastahanesi veya flip ve canbaz oynat›p cengiler” seyredilmifl ve Haydarpafla Tren Kontrol ‹daresi’nin bulundu- mus›ki fas›llar› dinlenmiflti. Bunu gören halk ¤u yerde oldu¤u san›lmaktad›r. büyük bir coflku ile bu e¤lenceye kat›lm›flt›. Miliopulos, Kontrol ‹daresi’nin yap›m› s›ras›n- Halid A¤a’n›n Kad›köy’de güzel bir de çeflme- da baz› duvar bakiyelerine raslanmas›na ve ay- si vard›r. r›ca mermer bir lâhdin, bir kartal kabartmas›n› havi mermer bir levhan›n ve üzerinde bir haç Gerek Bizans devrinde, gerekse ondan evvelki kabartmas› bulunan di¤er bir parçan›n bulun- dönemlerde, Haydarpafla Sahras›’nda bir tak›m mas›n› göz önüne alarak kilisenin bu dairenin antik eserlerin bulundu¤u bilinmektedir. ve hastahane bahçesinin bir k›sm›n› iflgal etti- ¤ini ileri sürmektedir. Ünlü Afrodit Mabedi bu yap›tlardan sadece biri idi. Hipodromun da burada veya Gazhane Kilisenin d›fl sahas› ise Haydarpafla Askeri civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Meflhur Sain- Hastahanesi’nin sahilinden bafll›yarak Karaca- te Euphemie Kilisesi’nde Haydarpafla Sahra- ahmet Mezarl›¤›’na kadar uzan›yordu. Buradan s›’nda bulundu¤u ileri sürülmektedir. 4. Con- bir k›vr›m ile flimdiki bulvar› takiben tren fab- cil’in bu kilisede topland›¤› malûmdur. rikas›na geliyor ve Haydarpafla Deresi’ni aflt›k- tan sonra, Balmumcu diye an›lan hususi bir 8 Ekim 450 tarihinde meydana gelen bu top- evde nihayet buluyordu. Kilise duvarlar›n›n lant›ya 600 piskopos ifltirak etmifl ve ‹mparator buraya kadar uzand›¤› tren fabrikas›n›n yap›m› Marcien (450-457) dahi 6. celsede haz›r bu- s›ras›nda meydana ç›kan duvar bakiyelerinden lunmufltu. ve 1935 tarihlerinde Kad›köy Belediyesi tara- f›ndan iskele yap›lmak için derenin a¤z›nda Bu çok mühim olay, Roma ‹mparatoru Kons- yapt›r›lan kaz› neticesinde ç›kan di¤er duvar tantin’in (306-337) Hiristiyanl›¤› devlet dini enkaz›ndan anlafl›lmaktad›r. olarak kabul etmesinden 126, ‹mparatorluk merkezini Roma’dan ‹stanbul’a tafl›mas›ndan Kilisenin Mezarl›¤› ise Karacaahmet Kabrista- (11 May›s 330) 120 sene sonra meydana gel- n›’n›n cephesine isabet ediyordu. Bu mezarlar mifl ve do¤u ile bat› kiliseleri birbirinden kesin ve içindeki binlerce kemik parças› t›bbiye olarak ayr›lm›flt›r. mektebi olarak yapt›r›lan Haydarpafla Lise- si’nin inflas› s›ras›nda meydana ç›km›flt›r. Saint Euphemie, 16 Eylül 307 tarihinde, H›ris- tiyan dinini kabul etti¤i için putpereslerce feci Sainte Euphemie Kilisesi’nin enkaz› Sultan flekilde öldürülmüfltü. Kalhedon’un bu en güzel Süleyman (1520-1566) zaman›nda kald›r›la- k›z›n›n nafl› yerlerde sürüklenmifl ve parçala- rak yerine ‘Hadaik-i Sultaniye’ yap›lm›flt›r. nan cesedi Haydarpafla tren raylar›n›n bulun- du¤u yere gömülmüfltü. 1900 tarihlerinde tren Haydarpafla sahras›nda bunlardan baflka bir de,

1290 Üsküdar Mesireleri

Saint Christophe Kilisesi vard›. 1885 tarihle- Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edil- rinde bu kiliseye ait bir kitâbe bulunmufltur. mifltir. Bu ifadeden, Haydarpafla Bahçesi için- Bu kilise, Kad›köy havalisinde, 450 y›llar›nda de bilinen camiden baflka, Bostanc›bafl› nefe- yap›lm›fl ilk mabetlerden biridir. rat›na ait bir camiin daha bulundu¤u anlafl›l- maktad›r. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›’n›n Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerde de bir mevcudiyeti 1815 Tarihli Bostanc› Bafl› Defte- antik liman vard›. 1882’de Kad›köy Lima- ri’nde de görülmektedir. Bu ocak eski Haydar- n›’n›n geniflletilmesi s›ras›nda mühendis Basta- pafla ‹skelesi yan›nda idi. 14 C. 1262 (Haziran lica bir irade ile yapt›¤› kaz› esnas›nda bu lima- 1846) tarihli bir arzuhalden Haydarpafla Vak- n›n bakiyelerini bulmufltu. Deniz dibinde gözle f›’n›n bu tarihten sonra da devam etti¤ini ö¤- görülen bu enkaz›n üzerine bugünkü dalgak›ra- reniyoruz. n›n yap›ld›¤› söylenir. Duvarlar›n uzunlu¤u 900 m. idi. 550 m. lik k›sm› Haydapafla’ya mâ- ‹nciciyan Efendi (1758-1833) eserinde Hay- il bir istikamette bulunuyordu. Bu suretle li- darpafla’ya ait flu bilgi vermektedir: man lodos rüzgarlar›na karfl› korunuyordu. Di- ¤er taraftan daha k›sa bir dalgak›ran bugünkü “Kanunî Sultan Süleyman’›n vezirlerinden bi- ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n burnundan bafllamak su- rine izafeten Haydarpafla denilen düzlükte ri- retiyle 400 m. kadar denize uzan›yordu. Bu ç›- vayete göre, Büyük Konstantinus’un bir saray› k›nt›n›n do¤usunda, Selimiye K›fllas› civar›nda bulunuyordu. Buradaki düzlükte, III. Selim’in ve 1906 tarihlerinde, deniz sath› üzerinde baz› emriyle 1217 (1802-3)’te, Nizam-› Cedid’in harabeler görülüyordu. Bu harabelerin bir k›s- süvari askerlerine ait bir k›flla ve talim yeri ya- m›, Anadolu Demiryollar›’na ait yeni liman p›lm›flt›r. Burada, ayn› zamanda cami, evler ve infla edildi¤i s›rada, toprak alt›nda kalm›flt›r. her türlü esnafa mahsus dükkânlar ve bir Türk matbaas› yap›ld›. “ Buras›n›n kapal› bir yer oldu¤u Appiane’nin verdi¤i bilgiden anlafl›lmaktad›r. Buna göre, Kaynaklar: (Reyhan K. Erol, Kalhedon 1941 Bas›lmam›fl Mitridat M.Ö. 72 senesinde yapm›fl oldu¤u de- Lisans Tezi) (Mahmut Golo¤lu, Pontus, s. 69) (Auguste Ba- niz muharabesi s›ras›nda bu liman›n a¤z›n› 120 ›lly, Bizans Tarihi, Tercüman Yay. 1/13-14) (R. E. Koçu, m. uzunlu¤undaki bir zincir ile kapatarak lima- Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1631) (E. Koçu, Bostanc›- n› Roma donanmas›na karfl› korumuflsa da ye- bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2995) (Semavi Eyice, ‹stanbul- nilmekten kurtulamam›flt›. fiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 90) (Sait Toydemir, ‹stan- Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’nda ve bul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, 1/100) (M. Z. Paka- deniz k›y›s›nda flimdiki gar binas›n›n arka ta- l›n, Tarih Deyimleri, 3/282 Surre Alay›) (fiem’danizâde Ta- raflar›nda Bizans ‹mparatorlar›’n›n sayfiye sa- rihi, Münir Aktepe Ter. 1/172) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l- ray› vard›. Bu sahilsaray›n, 17 yafl›nda ‹mpara- Cevâmi 2/242) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. tor olan Arcadius’un (395-408) naz›r› ve hoca- 69) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. s›, meflhur Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu Çabuk, s. 236-384) (Sicill-i Osmânî, 2/260 Had›m Haydar adam, 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra, Pafla) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, çok muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar tara- 2/179) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair Cumhuriyet f›ndan merasim ve sayfiye saray› olarak kulla- Gazetesi 23 A¤ustos 1952) (Sermet Muhtar Alus, Haydar- n›lma¤a bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n Ana- pafla Hat Boyu, Akflam Gazetesi 28 fiubat 1939) (Muzaffer dolu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasim- Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar leri hükümdarlar bu saraydan takip ederlerdi. Der. 4/173) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 111) (Suphî Tarihi, “Haydarpafla, ‹stanbul halk›n›n min el-kadim s. 190/a, 211/b, 233/b, 234/a) (Tarih-i Cevdet, Sabah Ga- rûz-› hazanda ve Kad›köy ahalisinin her mev- zetesi Yay. 5/373) (Sermet Muhtar Alus, fiirketi Hayriye, simde mesiresi” idi. Tarih Hazinesi 1951, s. 7/358) (H. fiehsuvaro¤lu, Canbaz, ‹stanbul Ans. 6/3364) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 34-35) (Mu- Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri Tasnifi No. hayyelât-› Aziz Efendi, Sadelefltiren Ahmet Kabakl›, ‹stanbul 8947, s. 339’a göre 1 fiaban 1145 (17 Ocak 1973, s. 151-152) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi 1733) tarihinde Haydarpafla Bahçesi içinde Rûznamesi, Haz. S. Ar›kan, s. 64-65, 221, 231, 252, 258, bulunan Bostanc› neferat odalar›yla, orta so- 337) (Osm. Arfl. Muallim Cevdet Tas. Evkaf Defteri III. fa, matbah ve cami, Lâle Devri baflmimar› No. 23073) (A. Göner, S. Ünver, s. 70)

1291 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ deydi. Belki de çiftli¤i Karamanl› bir Rum ifl- letti¤i için bu ismi alm›fl, yan›ndaki Küçükbak- üçükbakkalköy ile Merdivenköyü aras›nda kalköy ile uzaktaki Büyükbakkalköyü Rum ya- Kve Bakkalköy’ün yar›m saat kadar bat›s›n- ta¤› imifl. Bütün bu arazi, Mekteb-i T›bbiye-i dad›r. Askeriye Naz›r›, Erkân-› Harp Mirlivas› Avni Pafla’n›n kay›n validesinindi. ‹smi Hatice Ha- Küçükbakkalköy Deresi’nin yan›ndan uzanan n›mefendi idi. K›fl›n Divanyolu’nda, kay›n va- toprak bir yol bizi bu ünlü mesiregâha götürür. lidesinin kona¤›nda, yaz›n Caddeboston k›y›- Yolun bafl›nda, Safiye Malatyal›o¤lu’nun s›nda kendi yapt›rd›¤› köflkte oturuyordu.” 1955’te yapt›rd›¤› bir çeflme, yolun yar›s›na ya- k›n bir yerde, köprü bafl›nda da baflka bir çefl- Karaman Çiftli¤i bir mesire yeriydi. Bay›r›n me vard›r. afla¤›s›nda ayazmay› and›r›r bir çeflme vard›r. Mesire kuytu bir yerde oldu¤undan manzaras› Uzunçay›r Mesiresi yan›nda bulunan Merdi- yoktur. venköyü’nden de Karaman Çiftli¤i’ne gidilir- di. Eskiden mevcut olmayan Ankara Asfalt› Ç. Uluçay’›n, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar› geçildikten sonra iki tepe aras›ndaki Papazbo- adl› eserinde, Topkap› Arfl. Dos. no. 4323’e ¤az› mevkiine buradan da Kam›fll› Deresi üze- dayanarak verdi¤i bilgiye göre Safiye Sultan, rindeki fieytan Köprüsü’ne var›l›rd›. Kurba¤al› Üsküdar’›n Karaman Köyü’nde bir cami ve bir Dere’nin bir kolu olan bu dere geçildikten bir çeflme yapt›rm›flt›r. müddet sonra mesireye gelinirdi. Yol, takriben 4 km. dir. Safiye Valide Sultan, 1605 tarihinde vefat et- ti¤ine göre, cami ve çeflme bu tarihten evvel Çiftli¤e, Sahra-y› Cedit üzerinden de gidilirdi. yapt›r›lm›fl demektir. Rahmetli Sermet Muhtar Alus, bir yaz›s›nda flunlar› yazmaktad›r: Bugün, gerek Üsküdar ve gerekse Kad›köy’üne ba¤l› Karamanl› Köyü yoktur. Bunun bugünkü “Çiftlik, Erenköyü’ne pek uzak de¤ildi. Sahra- Küçükbakkalköy oldu¤u ve ilk isiminin de Ka- y› Cedid Camii önünden Kay›flda¤› Caddesi ramanl› olarak yad edildi¤i san›lmaktad›r. Kö- tutulur, harap yel de¤irmeni geçilip A¤abey yün Fatih zaman›nda kuruldu¤u ileri sürülebilir. Ah›r› denilen binan›n (Sultan Abdülhamit’in musahiplerinden Nadir A¤a Çiftli¤i) bitifli¤in- Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Karaman Çiftli¤i, Ak- den, Küçükbakkalköyü a盤›ndan sola sap›l›r, flam Gazetesi, 31 May›s 1950) (Sermet Muhtar Alus, Avni epeyce gittikten sonra oraya var›l›rd›. Yol, 3 Pafla, ‹stanbul Ans. 3/1356) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Ka- km. dir. d›nlar› ve K›zlar›, s. 44) (Gezi Notu)

Çukurumsu bir vadi, bir yan› bay›r, bay›r›n yu- kar›s› düzlük, düzlük a¤açlarla kapl› idi. Kara- man Çiftli¤i a¤açl›¤›n 150-200 ad›m ötesin- KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹

ay›fl Da¤›’n›n güney eteklerinde olup nefis Kbir manzaras› vard›r. Ulu a¤açlar›n gölge- ledi¤i kat kat bahçesinde piknik yap›l›r. Kay›fl- da¤› Caddesi nihayetinde olup otobüsle dahi gidilebilir.

KORULUK MES‹RES‹

ofluyolu ile ‹brahima¤a Mahallesi aras›nda Kve Seyyid Ahmet Deresi etraf›ndaki a¤aç- Suphi Pafla l› saha idi. Derenin bafllang›c› Valideba¤› Kas- Korusu’nun kap›s›. r›’na kadar uzan›yordu. Burada, derenin olufl-

1292 Üsküdar Mesireleri turdu¤u küçük gölcükler vard› ki, etraf› tama- Tepesi bulundu¤undan kaz›larak yol bugünkü men salk›m sö¤üt a¤açlar› ile kapl› idi. ‹lk ba- seviyeye getirilmiflti. Bu arada yolun sa¤ taraf›- k›flta insan› büyüleyen bir güzelli¤e sahipti. na hâlâ duran istinat duvarlar› yap›lm›fl ve te- Burada ayr›ca Adile Sultan’›n bir çeflmesi ve pe üzerinde bulunan kabirler de sol taraftaki namazgâh› vard›. Bu mesirenin üst taraf›nda Sar›kaya Mezarl›¤›’na nakledilmiflti. Zemini ise, Nuhkuyusu Caddesi’ne kadar uzanan Bitli parke tafl ile döflenen bu uzun yol, Büyük Çam- Kathane (üzerinde hiç bir fley yetiflmeyen ara- l›ca’daki Subafl› mevkiine kadar uzat›lm›flt›. zi) Çay›r› bulunuyordu. Recaizâde Mahmut Ekrem Bey, (1847-1913) Araba Sevdas› adl› eserinde Millet Bahçe- Mesire, Kofluyolu Caddesi, ‹bni Sina Caddesi si’nden flöyle bahseder: ve Seyyid Ahmet Deresi Yolu ile çevrilmifl olup Karacaahmet Mezarl›¤› taraf› ile ‹bni Si- “Ba¤larbafl› yolu ile Çaml›ca’ya giderken Top- na Caddesi taraf› tepe idi. Yeri için 1971 tarih- hanelio¤lu’ndaki dört yol a¤z›ndan afla¤› yuka- li ‹stanbul fiehir Rehberi’nin 27 nolu paftas›na r› yüz ad›m ileriye bak›lacak olursa o genifl flo- bak›n›z. senin sonunda ve tam ortas›nda, etraf› bir bu- çuk arfl›n kadar yüksek duvarlarla çevrili bir a¤açl›k görülür...” Park›n üst kap›s› önündeki “Meydanc›¤›n otuz ad›m kadar ötesinde, epey- KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ ce genifl ve yüksek bir set üzerinde, eski zaman ifli binalar› taklit suretiyle yap›lm›fl, enli saçak- urada Sultan 4. Mehmet’in bir çeflmesi ile l›, tek katl› bir bina ile bunun etraf›nda baz› Bbir namazgâh› ve Sultan II. Mahmut’un büyücek a¤açlar vard›r. Onun üst taraf›nda küçük bir kasr› vard›. Çeflme bugün de mevcut baflka bir setle bafllayan yerde ise birtak›m me- olup namazgâh yerine küçük bir cami yap›l- fle ve servi a¤açlar›yla zaman›nda nas›lsa k›r›la- m›flt›r. may›p kalan ve oran›n ‘Sar›kaya’ ad›yla an›l- mas›na sebep olan iri iri sararm›fl kayalar ve iniflli yokufllu bir de metruk mezarl›k vard›r...

L‹BADE MES‹RES‹ ‘Çaml›ca Bahçesi’ ad›yla ‹stanbul’da en önce düzenlenen ve halk›n istifadesine aç›lan park- Libade Suyu Çeflmesi bahsine bak›n›z. t›r. Birkaç zamandan beri halk›n buraya ra¤be- ti azald›¤› için birçok günler kap›lar› kapal› du- rur.” (Roman 1889 tarihinde yaz›lm›flt›r.)

M‹LLET BAHÇES‹ Gerçekten gönül aç›c› bu bahçenin ortas›nda- (ÇAMLICA BAHÇES‹) ki bir düzlükte, “üstü kapal›, etraf› aç›k kame- riyemsi bir fley ve baz› kenar yollar üzerinde ophanelio¤lu ile K›s›kl› Sar›kaya mevkii kulübe tarz›nda muntazam ufak tefek binalar Taras›nda olup iki yan›ndan K›s›kl› Cadde- görürsünüz. Bunlardan kameriyeye benzeyen si geçmektedir. fleyin, fevkalâde günlerde çalmak ve oynamak için getirtilecek saz tak›m›na mahsus bir yer ve Abdülaziz devrinde (1861-1876) gittikçe ra¤- o kulübeciklerin de yiyecek içecek sat›fl› için bet gören ve flenleflen Büyük Çaml›ca’y› güzel- yap›lm›fl birer büfe oldu¤unu anlar, bunlar› da lefltirmek maksad› ile 1864 tarihinde ‘Çaml›ca be¤enirsiniz. Yolu Komisyonu’ ad› ile bir komisyon kurul- mufltu. Bu teflekkül Çaml›ca’da baz› yollar yap- Biraz daha ilerleyince büyük bir havuz, onun t›rm›fl ve 1870 tarihinde de Millet Bahçesi de- ortas›nda flirin bir adac›k ve bu adan›n k›y› ile di¤imiz park› tanzim ettirmiflti. Vaziyet krokisi irtibat›n› sa¤lamak üzere, gayr› muntazam fle- için Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z. kilde, gelifligüzel yap›lan ve ilk bak›flta insana tabiiymifl hissini veren çitten köprüler gözünü- Tophanelio¤lu’ndan K›s›kl›’ya uzanan esas yol, ze çarpar. Adan›n üstünde yine ifllenmemifl eskiden park›n sol taraf›ndan geçti¤i halde bu a¤aç dallar›ndan ve kütüklerden yap›lm›fl zarif tarihte iki taraf›ndan geçirilmifl ve park›n üst bir köflk görürsünüz. Bunlar da son derece ho- k›sm› ile Sar›kaya mevkii aras›nda Sar›kaya flunuza gider. En yukar› iki kap›dan ç›karak

1293 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lu ve Ba¤larbafl› taraflar›nda köflkler, evler ki- ralayarak daha flimdiden buralara tafl›nmaya bafllad›lar.

Nihayet o y›l›n May›s ay› bafllar›nda ‘Çaml›ca Park›’ törenle aç›ld›. Dinlenme ve gezintiye mahsus olan cuma ve pazar günleri Beylerbeyi, Üsküdar, Kad›köyü gibi Çaml›ca’ya civar say›- lan yerlerden baflka ‹stanbul’un en uzak semt- lerinden kad›nl› erkekli insan selinin parka ak›fl› gerçekten görülme¤e de¤erdi.

Büyük bir ar› kovan›na benzeyen park›n d›fl› ise bir baflka âlemdi. ‹çlerinde süslü han›mlar, mahut meydanc›¤› geçtikten sonra set üzerin- fl›k beyler bulunan bir kaç yüz araba park›n et- Suphi Pafla Korusu de yükselen deminki binaya dikkatlice bakar- raf›n› kuflatarak müteharrik bir zincir gibi bir- içinde ‹stanbul san›z bunun bir gazino oldu¤unu hemen anlar biri ard›nca biteviye dolafl›rlard›.” Büyükflehir Belediyesi ve bu bahçenin her bak›mdan mükemmel bir taraf›ndan yapt›r›lan park oldu¤unu tasdik edersiniz.” Park›n bu ihtiflaml› ve parlak devri 93 harbi Cihannüma Köflkü. dedi¤imiz 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na ka- ‘Çaml›ca Park›’ o zamanlar flimdiki gibi tenha, dar sürmüfl ve bu yedi senelik dönem zarf›nda sessiz ve hüzünlü de¤il, bilâkis çok flenlikli, çok ‹stanbul’un en itibar edilen bir e¤lence yeri ol- nefleli, kalabal›k bir e¤lence yeriydi. mufltu. Bu yüzden, Kad›köyü’nün sayfiye yerle- ri olan Papas’›n Ba¤›’na, (Kufldili Çay›r›), Fe- Çok emek sarf edilerek meydana getirilen bu nerbahçe Park›’na ve Moda’ya ra¤bet edilme- park›n nihayet 1870 bahar›nda halk›n istifade- miflti. sine aç›laca¤› söylentisi ortal›kta dolaflmaya bafllad›. Bu ilgi çekici havadis, e¤lence düflkü- Millet Bahçesi’nin etraf›nda birçok devlet ri- nü bir tak›m ‹stanbul gençleriyle bu gibi e¤len- calinin köflkleri bulunuyordu. Bunlar aras›nda, celere, yarad›l›fllar› icab›, erkeklerden kat kat M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla’n›n (1829-1875), ilk düflkün olan han›mlar› harekete getirdi. Adeta Meclis-i Mebusan Reisi Hasan Fehmi’nin birbirleriyle yar›fl›rcas›na elbise ve süsle ilgili (1836-1910), Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, Ma- haz›rl›klara bafllad›lar... Bir çok aile, her günün beyin Bafl Hekimi ve fieyhület›bba Dr. Nafiz her saatinde, hatta mehtapl› gecelerde bu e¤- Pafla’n›n (1839-1929), Râmiz Pafla’n›n, Ahmet Cihannüma Köflkü. lence yerinden daha fazla faydalanabilmek Pafla’n›n, Seydi Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n için, Çaml›ca, Bulgurlu, K›s›kl›, Tophanelio¤- o¤lu Memduh Pafla’n›n, Sultan Abdülaziz’in o¤ullar›ndan fiehzade fievket Efendi’nin (1872-1899) ve fiehzade Seyfeddin Efendi’nin (1874-1927) köflkleri vard›.

Millet Bahçesi, 7 Mart 1868 ile 6 Temmuz 1870 tarihleri aras›nda fiehremini olan Server Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.

Server Pafla, 1821 tarihinde do¤mufltur. Onun zaman›nda ve 1868 y›l›nda ‹stanbul 14 daireye ayr›lm›fl ve ilk atl› tramvaylar onun zaman›nda çal›flma¤a bafllam›fl ve Taksim Bahçesi de yine bu s›rada tanzim edilmifltir. Rumeli ve Anado- lu Yakas›’n›n gaz ile ayd›nlat›lmas› ve gazhane- lerin tesisi onun himmeti ile olmufltur.

Server Pafla, 1303 (1885-86) tarihinde Adliye Naz›r› bulundu¤u s›rada vefat ederek, Divan-

1294 Üsküdar Mesireleri yolu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi hazîresine TAfiDELEN MES‹RES‹ gömülmüfltür. Sar›gazi Köyü Camii bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Recâizâde, Araba Sevdas›, s. 11 vd.) (R. Ziya- o¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, s. 95 vd.) (S. M. Alus, Belediye Bahçeleri, ‹stanbul Ans. 5/2454) (E. Talu, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, ‹stanbul Ans. 7/3717) (Sicill-i Os- TUNUSBA⁄I BAHÇES‹ mânî, 3/11 Server Pafla) (Osman Nuri (Ergin), ‹stanbul fiehreminleri, s. 100) (A. Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. M. Ak- aptan-› Derya Piyale Pafla, 967 (1560) ta- tepe, 13/13 Millet Bahçesi) Krihindeki Cerbe Adas›’n›n fethi üzerine ‹stanbul’a dönerken Tunus’tan getirdi¤i asma fidelerini buraya diktirdi¤i ve ayr›ca bir de ha- vuz yapt›rd›¤› için bu isimle an›l›r. O tarihler- SUPH‹ PAfiA KORUSU de Tunusba¤›, flehrin d›fl›nda say›lan bir yer idi. Bu ba¤›n yerini belirtmeye flimdilik imkân Suphi Pafla Köflkü bahsine bak›n›z. yoktur. Fakat, Dönme Dolap Soka¤› ile Tu- nusba¤› Caddesi arkas›nda bulundu¤u san›l- maktad›r.

fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹ Kâtip Çelebi, Piyale Pafla’n›n bu bahçesinden “Üsküdar’daki bahçesi dünya acaibinden idi” diye vliya Çelebi “Hazret-i fiüca’ Baba, Battal bahsetmektedir. EGazi’nin arkadafllar›ndan büyük ve kera- met sahibi bir zatt›r. Ba¤ çapalar iken y›lan ze- Piyale Pafla 1578’de öldü. Kabri, Kas›mpafla’da hirleyip ölmüfltür. fiüca’ Ba¤lar› içinde gömü- Camii yan›ndaki türbesindedir. lüdür” demektedir. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, 11592 Nolu ve 9 Ayvansarayî Hüseyin Efendi, fieyh Selâmi Ali Ca. 1194 (13 May›s 1780) tarihli bir inhada Efendi’nin 1104 (1692) tarihinden evvel fiü- “Üsküdar’da asar-› hayriyesi bulunan Piyale ca’ Ba¤lar› civar›na bir mescit yapt›rd›¤›n› söy- Pafla ve Hace Gevher Sultan’›n k›z› olan Hati- lüyor ki, bu mabet bugün de mevcuttur. Cami- ce Han›m Sultan evkaf›ndan bir cihetin tevci- in ikinci bânisi, garip bir tesadüf olarak fiüca’ hi” istendi¤i yaz›l›d›r. Bu hususta yaz›lm›fl 21 Z. Ahmed Pafla’d›r. 1215 (4 May›s 1801) tarihli bir de takrir mev- cuttur. fiüca’ Ba¤lar›, Bülbüldere Mezarl›¤› üst tara- f›nda ve meflhur Selâms›z Meydan›’n›n bu- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- lundu¤u yerde veya civar›nda idi. Bu mey- çesi, 2/176) (Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr, danda bugün Üsküdar Anadolu Lisesi binas› Orhan fiaik Gökyay Ter. s. 208) (Sicill-i Osmânî, 2/41-42) vard›r. (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri II)

1295

Üsküdar Musiki Cemiyeti Sinema ve Tiyatrolar›

Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›

AZ‹Z‹YE T‹YATROSU ri aras›nda yaflam›flt›r. Beykoz ve Büyükde- re’deki korular› hâlâ ünlüdür. iyatro, Ba¤larbafl› Semti’nde ve ‹cadiye TTepesi üzerinde Çaml›ca Caddesi, Kurt Tiyatro binas›nda haftan›n baz› günlerinde, pi- Çelebi Soka¤›, Ayarc›bafl› Soka¤› ve Temafla yano eflli¤inde sessiz filmler oynat›l›rd›. Film da- Soka¤› ile s›n›rland›r›lm›fl adan›n bir k›sm›n› iresinin demir aksam› bugün dahi görülmektedir. kaplamakta idi. 24 Temmuz 1908’de ‹kinci Meflrutiyet’in ilâ- Ba¤larbafl›’ndan toprak bir yol ile gidilen ah- n›ndan sonra, 7 Ekim 1908 Çarflamba gecesi flap, büyük bina, 1865 tarihinde veya bir müd- Üsküdar Yeni Cami imam› Abdülkadir Efendi, det evvel Sultan Abdülaziz devrinde yap›ld›¤› teravih namaz›ndan sonra kendisine uyacakla- için Aziziye Tiyatrosu ad› verilmifltir. ‹stan- r›na yemin ettirdi¤i cemaatle birlikte tiyatro bul’un ilk tiyatrolar›ndan biridir. ve karagöz oynat›lan yerleri basarak tahrip et- mifllerdi. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesinden (1876) sonra Osmanl› Tiyatrosu ismini alm›flt›r. Ünlü tiyatro artisti Karakaflyanlar burada bir çok piyesler oynam›fllard›r. Türk tuluat tiyat- Tiyatroda devrin birçok sanatkârlar› temsiller rosunun büyük komedyenlerinden Abdürrez- vermifltir. Büyük kabiliyet Ahmet Fehim Bey, zak Abdi, 1914 Haziran›nda bu tiyatroda ‘Kan- (öl. 1930, Büyükada) temsiller verdi¤i bu yap›- l› ‹ntikam’› oynam›fl ve k›sa bir müddet sonra ya Tepe Tiyatrosu ad›n› vermektedir. da Kad›köy’de Alt›yola¤z›’nda oturdu¤u evde ve 30 A¤ustos 1330 (12 Eylül 1914)’te vefat fieyhü’l-muharrirîn Üsküdarl› Burhan Felek etmifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve Beyefendi’nin 1911 tarihindeki oyunlar›nda Çiçekçi Camii karfl›s›ndad›r. baz› roller alm›fl oldu¤u hat›ralar›nda yaz›l›d›r.

1920 tarihinde yanan bina, Abraham Pafla ad›nda bir Ermeni zengini taraf›ndan yapt›r›l- m›flt›. At nal› fleklindeki tiyatronun üç cephe- sinde, üç kat halinde localar yer alm›flt›. O de- Temaflahane-i virde Ba¤larbafl› ve civar› hemen hemen tama- Osmanî men Ermenilerle meskun bulundu¤undan Kumpanyas›’n›n temsiller ilk zamanlarda Ermenice verilmifltir. bafll›¤›. (Hayat Tarih M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n ‹stanbul kap› ket- Mecmuas›, hüdas› olan Abraham Pafla 1833-1918 tarihle- Aral›k 1969)

1299 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Agop Beyleryan köflkünün genifl bahçesinde kuruldu¤undan Beylero¤lu Tiyatrosu ismiyle ünlü idi. Ahflap, Beyaz köflkü, Berberyan Mektebi’nin yan›nda idi. Bu mektep bahsine bak›n›z.

Bu genifl bahçenin etraf›n› bir duvar çevirmifl- ti. Kemerli kap›s› cami taraf›nda bulunuyordu. Buradan iki kademeli bahçeye girilirdi. Birinci kademenin sonunda, semte ismini veren, ulu f›st›k çam› a¤ac› bugün apartmanlar aras›nda hâlâ görülmektedir.

Tiyatronun yan taraf›ndaki havuzlu bahçeye iki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›l›rd›. Bah- çede çok nadide yemifl a¤açlar› vard›.

Seyircilerin oturdu¤u yerin üzeri büyük ve ge- Tepe, tiyatronun yap›lmas›ndan sonra, yeni nifl bir tente ile örtülmüfltü. Sol taraf›nda sa- Üsküdar’da aç›lan ilk bir icat oldu¤u için ‹cadiye ad›n› alm›flt›r. çakl› bir loca mahalli bulunuyordu. Sahne ah- sinemalardan birinin flap fakat güzeldi. el ilân›. Kaynaklar: (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 176) (‹stanbul Ans. 2/850 K. Pamukcuyan) (Metin Küçüklerin 10, büyüklerin 15 kurufla girdi¤i bu Ant, Meflrutiyet Devri Tiyatrosu, s. 64) (Türk Tiyatrosu tiyatroda devrin birçok flöhretleri temsiller Ans. Remzi Kitâbevi, s. 56-426) (Gezi Notu) (Ali Cevdet vermiflti. Bunlar aras›nda ‹clâl Gençdur’un efli Bey, ‹kinci Meflrutiyetin ‹lân›, F. R. Unat Ter. s. 171) (S. rahmetli Nuri Gençdur’un temsilleri büyük bir M. Alus, Yeranuhi Karakaflyan, Tarih Hazinesi 1950 Say›: ilgi görürdü. Onun oynad›¤› Baba, Cellat Kara 1, s. 44) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1, s. 20) (H. Edip Ad›- Ali, Baykufl piyeslerinin sanki bir baflkal›¤› var, Mor Salk›ml› Ev) vard›. Bu sanatkârlar aras›nda Raflit R›za’y›, Naflit’i, ‹smail Dünbüllü’yü, fievki fiakrak’›, Ahmet Güldürür’ü ve hanende Sabriye Tokses Han›m’› burada rahmetle anmaktay›z BEYLERO⁄LU T‹YATROSU (BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU) Tiyatro en parlak dönemini 1937-40 tarihle- rinde ‹zmir’den geldi¤i söylenen Nuri Gençdur iyatro, Bülbüldere - Ba¤larbafl› Yolu’nun zaman›nda yaflam›flt›r. Bu dram sanatkâr›n›n Tsa¤ taraf›nda, Kuru Çeflme Mevkii’nde, temsillerini fievki fiakrak’›n nezih komedileri 1965 tarihinde yapt›r›lan Selâmi Ali Efendi takip ederdi. Bu fliflman sanatkâr›n a¤z›ndan Camii’nin k›blesi yönünde idi. Bugün yerinde bir tek kötü kelâm›n ç›kt›¤› görülmemiflti. Ha- Beylero¤lu Tiyatrosu bir çok apartmanlar bulunmaktad›r. yat›n›n son senelerini fakr ü zaruret içinde ge- yerleflim krokisi. çiren fievki fiakrak’›n evi Salk›msö¤üt Tekke- Tiyatro naml› Ermeni zenginlerinden sarraf si’nin üst taraf›nda, Topkap› Saray› duvar›na bitiflik olan ayazman›n karfl›s›nda idi. Bir ara akl›n› da yitiren komedyen, ahflap evinin cum- bas›nda akflama kadar oturur ve sabit nazarlar- la kale duvarlar›n› seyrederdi.

1940 tarihlerinde, Sultan II. Abdülhamit’in mabeyin kâtiplerinden olup sonradan intihar eden Tahsin Bey’in efli Nenem Meryem Aksüt- den’in bizleri yan›na alarak bu tiyatroya götür- mesini hâlâ hat›rlar›m. Daha sonra aç›k sinema olan bu tiyatronun yan taraf›nda Marko’nun Bahçesi dedi¤imiz çam a¤açlar› ile kapl› bir

1300 Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› bahçe vard›. Bir k›r kahvesi niteli¤inde olan bu rinde, kara-kuru bir genç geldi. Raflit R›za’ya yere sonradan bir sahne ve pist ilâve edilmiflti. Savc› Feridun Bey’den bir mektup getirdi. Bu Burada, her akflam caz çalard›. Bilhassa Fehmi genç, ‹. Galip (Arcan) idi. Kumpanyaya al- Ege’nin konserlerinin verildi¤i geceler gazino d›m.” t›kl›m t›kl›m dolard›. Bu gazinonun yan›nda ünlü sanatkâr Müzeyyen Senar’›n kârgir evi ve Dilküfla Tiyatrosu’nda Molière’in bütün eser- onun yan›nda da Amerikan K›z Koleji, tam lerinin oynanm›fl olmas› dikkat çekicidir. karfl›s›nda ise su deposu bulunuyordu. Türk Tiyatrosu’nun büyük flöhretlerinden olan Baz› eserlerde Üsküdar Tiyatrosu ad›yla yad ‹. Galip Arcan 1894 tarihinde Üsküdar Hac› edilen Beylero¤lu Tiyatrosu’nun, 15 May›s Hesna Hatun Mahallesi’nde do¤mufl ve ilk de- 1866 tarihinde Ruzname-i Ceride-i Havadis Ga- fa bu tiyatroda eylül 1909’da sahne hayat›na zetesi’nde yay›nlanm›fl olan ilânda o senenin at›lm›fl ve 1974 tarihinde vefat ederek Kar- yaz›nda mevsim sonuna kadar faaliyette bulu- tal’da Maltepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. naca¤›, temsillere abone kaydedildi¤i, müflteri- lerin memnun edilece¤i bildirilmiflti. Ahmet Fehim Bey’in hat›ralar›nda ismi an›l- madan geçen “tiyatro merakl›s›” zat, “Fütûhat- Ba¤larbafl›’nda bu tiyatrodan baflka, 1876 ya- › Osmaniye” mektebinin kurucusu olan ‹stan- z›nda temsiller verilen ve Eflref Bey’in Canbaz- bul ‹cra Reisi Refik Bey idi. Sünnet dü¤ünü bu hanesi ad› ile bilinen bir yazl›k tiyatro daha mektebin bahçesinde “‹ane-i Milliye” yarar›na vard›. düzenlenmifl ve sonradan bir sahne yap›larak tiyatro haline getirilmiflti. O zamanlar mektep, Musahipzâde Celâl Beylero¤lu Tiyatrosu’nun arsas›na 1984 tari- flimdiki Verem Dispanseri’nin yerinde bulunu- Bey’in ‘Balabana¤a’ hinde Üsküdar Fazilet Lisesi yap›lm›flt›r. yor ve büyük bahçesi de Do¤anc›lar Meydan›- oyunundan bir sahne. ’na kadar uzan›yordu. Kaynaklar: ((E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/724; 5/2699 Ke- vork Pamukcuyan) (Gezi Notu) (R. Ahmet Sevengil, Tanzi- mat Tiyatrosu, s. 10-98) (Mir’at-i ‹stanbul) (Salah Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 320)

D‹LKÜfi T‹YATROSU

ilküflâ kelimesi gönül aç›c› manas›na gelir. DDilküfla Tiyatrosu Do¤anc›lar Meyda- n›’nda ve bir zaman Emlak Vergi Dairesi ola- rak kullan›lan flimdiki Do¤an Lisesi’nin he- men arkas›nda idi. Yan taraf›nda Silâhflör fia- kir Bey çeflmesi ve sebili vard›r.

Ünlü aktör Ahmet Fehim Bey hat›ralar›nda:

“Üsküdar’da bir tiyatro merakl›s›n›n idaresin- de, fiehzade Abdülmecit (1868-1944) Efen- di’nin himayesinde bulunan bir klüp, büyük bir sünnet dü¤ünü yapmak üzere koca bir arsa- da, mükemmel bir sahne kurmufltu. Sonradan bu arsa, merakl›s›n›n himmetiyle tiyatro flekli- ne sokuldu. ‹smine de ‘Dilküfla Tiyatrosu’ de- nildi. “

“Orada bir küçük kumpanya ile haftada birkaç oyun vermeye bafllad›k. Bu s›ralarda, günün bi-

1301 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

‹smail Dümbüllü (1897-1973) hat›ralar›nda:

“Do¤anc›lar semtindeki Dilküfla Tiyatro- su’nda, kap›s›nda m›z›ka çalan kifliden bir bilet al›p içeri girdim. (1912 tarihlerinde) Orada Kel Hasan’› (öl. 1929) seyrettim...” demekte ve biraz ileride de: “Amatör olarak Üsküdar Dilküfla Tiyatrosu’nda” ilk defa sahneye ç›kt›- ¤›n› aç›klamaktad›r. De¤erli tulûat sanatç›s› an›lar›nda devamla anlat›r: Musahipzâde Celâl Bey’in, kendi ismini “Bir gün, yine arkadafllar› ile birlikte tiyatro tafl›yan sokak kap›s›ndan içeri girme¤e paralar› olmad›¤› üzerindeki evi. için... tiyatro binas›n›n yan›nda yeni yap›lmak- ta olan evin (Rahmetli Dr. S›tk› Özferende- Bu büyük arazide vaktiyle çeflme sahibi Silâh- ci’nin evi) penceresinden girerek iki bina ara- flor fiakir Bey’in kona¤› ve müfltemilât› bulu- s›ndaki ayd›nl›k yerine oradan bulduklar› bir nuyordu. Kona¤›n bir bölümünde Nakflibendî tahtay› uzatarak öte tarafa geçerler. Karanl›kta, ayinleri yap›l›rd›. el yordam›yla yürüme¤e bafllarlar. Afla¤›dan ge- len bir tak›m seslerden sahneye yaklaflt›klar›n› Baz› temsillerde rol alm›fl olan Burhan Felek anlayarak, bulunduklar› yerden birer birer afla- Bey hat›ralar›nda: ¤›ya sark›p”... oyunu seyretme¤e bafllarlar.

“Bütün orta oyunu, hokkabaz, karagöz, kuklac› Emin Ongan Bey, yukar›da ad› geçen kitapta: esnaf›n›n Bal›kpazar›’n›n içlerinde bir kahvesi vard›. Bizim merkezimiz, Üsküdar’da ‹mrahor “Balkan Harbi sebebiyle Selimiye K›fllas› tara- Kahvesi’ndeydi. Bu kahve, Neyzen Tevfik’in f›ndan ah›r olarak iflgal edilen tiyatro binas›, dahi devam etti¤i mütevaz› bir mahalle kahve- daha sonra sanata karfl› gösterilen taassubun siydi. Hemen her akflam biz bu kahvede topla- kurban› olmufl ve kasten yakt›r›lm›flt›r.” de- n›rd›k. Bizim, orta oyununa ve hiç bir taklide mektedir. istidad› olmayan, ama iflin merakl›s› olan bir menacerimiz vard›: Akif. Akif bizden hayl› Oysa, tiyatro binas›n›n, mütareke döneminde yafll›yd›. Akif, Salacak Dergâh› (Ekmek Yemez büyük Paflakap›s› yang›n› s›ras›nda yok oldu¤u Tekkesi) fleyhi idi. Üsküdar’da böyle küçük bilinmektedir. tekkeler vard›. Akif de bu tekkenin babadan kalma fleyhi idi.”

Dilküfla Tiyatrosu, sonradan yazl›k Aypark Si- nemas› haline getirilmifl ve 1965 tarihinde de yerine vergi dairesi yap›lm›flt›r.

Bugün yerinde Do¤an Lisesi bulunmaktad›r.

Say›n Emin Ongan “Türk Musikisi Hizmetin- de 50. Y›l” adl› kitapta Atâ Bey’in hayat›n› an- lat›rken:

“‹hsaniye’de Haf›z Mehmet Bey’e (Mahmut Baler’in babas›) ait Köprülü Kona¤› kiralaya- rak zaman›n müstesna okullar›ndan biri olan Füyûzât Mektebi’ni kurmufltur. Sonradan Pa- flakap›s›’ndaki konaklar›n›n bahçesinde (Dil- Üsküdar Hale küfla) tiyatrosunu yapt›rarak bu sahadada bafla- Sinemas› ve çevresi. r› göstermifltir” demektedir.

1302 Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar›

Üsküdar’da bu tiyatrodan baflka, Hakimiyet-i ti’nin kurucusu olup 1935 tarihinde vefat ede- Milliye Caddesi üzerinde ve bu caddenin Tep- rek Karacaahmet’e gömülen Udî Ali Rifat Ça- si F›r›n Soka¤› ile birleflti¤i köflede ve Ziraat ¤atay; Münir Nureddin ve Selâhaddin P›nar’›n Bankas›’n›n bulundu¤u yerde, Salafl Kamer Ti- müzik hocas› olup 1923’te vefat eden Üsküdar- yatrosu ve Tophanelio¤lu Millet Bahçesi’nde, l› Bestenigâr Ziya Bey; 1938 tarihinde vefat bu isimle an›lan bir yazl›k tiyatro daha vard›. eden hanende haf›z Arap Cemal Calan Bey; 1935’te vefat eden Neyzen Yusuf Paflazâde Ce- Di¤er tiyatro bahislerine bak›n›z. lâleddin ‹yisen Bey; Udî Sami Bey emek ver- mifllerdir. Kaynaklar: (Tiyatro Ans. s. 426) (Metin Ant, Meflrutiyet Devri Türk Tiyatrosu, s. 64) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ra- Atâ Bey, 1876 tarihinde Üsküdar’da ‹nadiye lar›, Tercüman Yay. s. 196) (E. Koçu, ‹smail Galib Arcan, Semti’nde dedesi Mahmut Pafla’n›n bugün de ‹stanbul Ans. 2/972) (Orhan Bayrak, ‹stanbul Gömülü mevcut olan kona¤›nda do¤mufltur. Babas›, I. Meflhur Adamlar, s. 231) (Burhan Felek, Geçmifl Zaman Ordu Muhasebe Bafl Müfettifli Miralay (Albay) Olur ki, Milliyet Gazetesi, Temmuz 1979) (Sadi Yaver Ata- Hac› Reflid Bey’dir. man, Dümbüllü ‹smail Efendi Notlar 2, s. 114) (Türk Mu- sikisi Hizmetinde 50. Y›l) Tam bir ‹stanbul efendisi olan Atâ Bey, kendi mesle¤inden baflka e¤itim alan›nda da çal›fl- m›flt›r. Üsküdar’da ‹hsaniye’de Mabeyinci Ha- f›z Mehmet Bey’e ait olan Köprülü Kona¤›n se- ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI lâml›k k›sm›n› kiralayarak burada zaman›n nu- mune okullar›ndan biri olan Füyuzat Mektebi’- inema, Ahmediye Meydan›’nda ve bugün- ni kurmufltur. Sonradan bu okulu, Do¤anc›lar Skü Ziraat Bankas› Üsküdar fiubesi’nin ye- Meydan›’na ve bir kap›s› ‹hsaniye Soka¤›’na rinde idi. Yan›nda ‘Bizim Sinema’ bulunuyor- aç›lan kona¤›n›n müfltemilât›na nakletmifltir. du. Bu kona¤›n bahçesine de meflhur Dilküfla Ti- yatrosu’nu yapt›rm›flt›r. ale Sinemas› ad› alt›nda, 1924 tarihinde, Hahflap olarak yap›lm›flt›r. Eskiden yerinde büyük bir han vard›. Caddeye aç›lan büyük ka- p›dan uzun koridora girilirdi. Seyircilerin otur- du¤u yerin etraf›n› localar sarm›flt›. Üst katta balkon ve iki yanda galeriler vard›.

Sinema binas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçesine güzel bir gazino yap›lm›flt›. 1958’de etraf›ndaki dükkânlarla beraber y›kt›r›lm›flt›r.

ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹

emiyet, 1918 tarihinde Anadolu Musiki CCemiyeti ad› alt›nda Telgrafç› Atâ ve fievket Beyler taraf›ndan, ‹mrahor’da, Nikâh Dairesi’nin solundaki büyük ahflap konakta kurulmufltur.

Onalt› y›l reislik görevini yürüten Atâ Bey, ‘Lâle Devri 1934 tarihinde vefat ederek Karacaahmet Me- E¤lenceleri.’ zarl›¤›’na gömülmüfltür. Atâ Bey’in kardefli Levnî’nin minyatürü. Lütfi Bey ünlü bir karagözcü idi. (Hayat Tarih Mecmuas›, Cemiyete, Kad›köy fiark Musikisi Cemiye- Eylül 1969)

1303 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

13 Mart 1936 tarihinde vefat eden Atâ Bey, ‹zzettin ve Halk Partisi Baflkan› Mithat beyle- Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n fiehitlik k›sm›na rin istekleriyle cemiyet feshedilmifltir. Kapat- ve babas›n›n yan›na gömülmüfltür. ma devresine kadar Selâhattin P›nar, Necati Tokyay, fiükrü Tunar ve Emin Ongan gibi de- Anadolu Musiki Cemiyeti kuruluflundan bir ¤erli musiki ustalar› bu cemiyetin çat›s› alt›nda sene sonra, 1919 y›l› bafllar›nda isim de¤ifltire- yetiflmifllerdir. rek Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti ad›n› alm›fl- t›r. Bu s›rada ‹mrahor’daki bina da terk edile- 1939’da tekrar Ahmediye’ye ve ikinci binan›n rek Paflakap›s›’nda, bir zamanlar ‹lkö¤retim hemen yan›ndaki 39 No. lu binaya tafl›nm›fl ve Müdürlü¤ü olarak kullan›lan eski Paflakap›s› bu arada da ‘Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti’ ‹lk Okulu karfl›s›nda, Tunusba¤› Caddesi üze- ad›n› alm›flt›r. rinde, flimdi mevcut olmayan, 39 no’lu ahflap binaya tafl›nm›flt›r. 1944 tarihine kadar cemiyete baflta Emin On- gan olmak üzere flu kimseler yard›mc› olmufl- Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti bu s›rada birçok tur: konserler vermifltir. Bir el ilân›ndan, bugün ye- rinde Yap› ve Kredi Bankas› ikramiye evleri- Emin Ongan (Do¤. 1906), Nedim Ongan, Ra- nin bulundu¤u, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› sim Bilir, Necati Tekyay, fiükrü Tunar, Edhem üzerindeki ‹hsaniye Salon Sinemas›nda, 17 Caner, ‹zzet Gerçeker, Nureddin Öktem. Haziran 1919 günü bir konser verdi¤i anlafl›l- maktad›r. 1946 tarihinde de Toptafl›’nda o zamanki Halk Partisi semt oca¤›nda ‘Üsküdar Halk Musikisi Cemiyette bir çok tan›nm›fl kimse görev alm›fl- Derne¤i’ ad›n› alm›flt›r. lard›. Bunlar aras›nda: Bu s›rada kurucular› aras›nda, Reflat Kaynar, Türkmenzâde Osman Bey, Sakall› Salahaddin Kenan Öner, Nureddin Öktem, Burhan Felek, Bey, fiair Üsküdarl› Talât Bey (1858-1926, Ka- Emin Ongan, Lütfi Aksoy, Vahdet Pekel, Ziya racahmet), Udî Sami Bey, Kanunî Vedat Bey, Alabay, fiemseddin Sunol, Necati Orsa ve Ha- Mahmut Baler’in babas› mabeynci Haf›z Meh- fit Köktekin bunuyordu. met Bey, Udî Selâhattin P›nar (1902-1960), Kemanî Paflazâde Mithat Bey, Udî B›d›k Ali Nihayet cemiyet, Mihrimah Sultan Mektebi Bey, Kanunî Osman Güvenir, Tanburî Fahri ile fiirket-i Hayriye’nin kurucusu Hüseyin Hâ- Düngeler, Klarnetçi Nâz›m Bey, Kanunî Galip ki Bey’in köflkü aras›ndaki yamaçta ahflap bir Bey, Hanende Arap Ahmet Bey ve Kanunî eve tafl›nm›flt›r. Burada 4 Ekim 1953 tarihinde Safvet Bey bulunuyordu. ola¤anüstü bir toplant› ile “Üsküdar Musiki Cemiyeti” ad›n› alm›flt›r. Cemiyet, uzun y›llar bar›nd›¤› Paflakap›s›’nda- ki ahflap yap›y› çok harap olmas› gerekçesiyle Cemiyet son defa 1974 senesinde Sunar Sine- terk etmifl ve Ahmediye Camii karfl›s›nda mas› civar›nda, Ehram Soka¤› üzerindeki yeni Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’n›n anfili binas›na tafl›nm›flt›r. birleflti¤i yerde, bir aral›k Halk F›rkas› binas› olan, Diflçi Hamdi Bey’in d›fl› kârgir içi ahflap Para ve yard›mdan yoksun bir çal›flma içinde olup 1979 senesi temmuzunda y›k›lan binaya bugünkü durumuna gelebilen cemiyet üyeleri- tafl›nm›flt›r. nin deste¤i sayesinde ayakta durabilmifl ve bu arada da Cüneyt Orhon, Cüneyt Koral, Cahit Daha sonra buradan da ayr›lan Cemiyet, ‹mra- Peksayar, Sadun Aksüt, Burhan Atalay, Hüs- hor Camii karfl›s›ndaki Rüstem Pafla S›byan nü An›l, Niyazi Say›n, Vecdi Seyhun, Ekrem Mektebi’ne nakledilmifltir. Burada 1934 sene- Do¤ru, ‹nci Atalay, Nadir Çulha ve Arif Sami sine kadar kalan cemiyet, bir de ahflap sahne Toker gibi sanatç›lar› yetifltirmifltir. yapt›rm›fl ve dershane ile teneffüshane aras›n- daki tafl bölmeyi de y›kt›rm›flt›r. Kaynaklar: (fiifahî Konuflmalar) (Üsküdar Musiki Cemiye- ti Tan›tma Broflürü) (Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk Bu tarihte Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin çal›fl- Bestekârlar› Ans. 1978, s. 116) (Y›lmaz Öztuna, Türk Mu- malar›ndan rahats›z olan Üsküdar Kaymakam› sikisi Ans. II/2. K›s›m, s. 362)

1304 Üsküdar’da Yap›lan Savafllar

Üsküdar’da Yap›lan Savafllar

aha evvelki bölümlerde Seyyid Battal Ga- Meydan›’na dikildi. Üsküdar’a geçen Sadra- Dzi harplerinden bahsedilmiflti. zam Kara Murat Pafla’n›n ota¤› dahi “Çaml›ca yolunun kenar›nda” kuruldu. “Di¤er ayan ve Osmanl› döneminde Üsküdar en korkulu ve erkân, azledilmifl beyler ve paflalar dahi” sefere heyecanl› günlerini Sultan IV. Mehmet memur olundular. Bu arada “toplar dahi geçi- (1648-1687) zaman›nda isyan edip ‹stanbul rilip metris ve hendekler kaz›ld›. Hergün ‹s- üzerine yürüyen eski Sipahi zorbas› Gürcü Ab- tanbul’dan Üsküdar’a 5000 ekmek gönderil- dünnebi olay› s›ras›nda yaflad›. mesi emredildi.

Gürcü Nebi, Sadrazam Gürcü Mehmet Pa- 23 C. ahir 1059 (4 Temmuz 1649)’da “bostan- fla’n›n (öl. 1666) akrabas›, Adanal› Cafer Pa- c›lar silâh ile Üsküdar Bahçesi’ne nakl olunup fla’n›n kardefli olup, Sultan Murat (1623- Gürcü Nebi üzerine serdar tayin olunan Hay- 1640), zorbalar›n kökünü kaz›d›¤› vakit, Ab- dara¤azâde Mehmet Pafla (öl. 1066/1655-56) dünnebi kaç›p gizlenmiflti. Nihayet, Gürcü ileriye konmufl ve Sancak-› fierif dahi Üskü- Mehmet Pafla’n›n ricas›, Silâhtar Beyce¤iz Pa- dar’a geçirilmiflti.” fla’n›n yalvarmalar›yla affedildi. Ordunun öncü kuvvetleri kumandan› olan Sipahi Oca¤›’n›n bir a¤as› olan Abdünnebi, Tavukçu Mustafa Pafla (öl. 1071/1660), ileri Sultan ‹brahim’in son zamanlar›nda, Beyrut gidip (Bulgurlu Köyü’ne bir saat mesafede ve Vilayeti Akka Sanca¤›’n›n merkezi olan Safed Kay›flda¤› eteklerinde) Kay›fl P›nar› denilen Voyvodal›¤›’na talip olmufl ve bunun için 190 yere vard›klar›nda öte taraftan Gürcü Nebi da- bin kurufl ödemeyi kabul etmiflti. Bu paran›n hi haberdar olmufltu. ‹zmit-‹stanbul sahil yolu 100 binini peflin verip gerisinden dahi 30 bin üzerinde ilerliyen Nebi, 400 kadar silâhl› le- kurufl göndermiflti. Fakat o s›rada Sultan ‹bra- ventleri, Kat›rc›o¤lu kumandas›nda oldu¤u him ölmüfl ve gönderilen 30 bin kurufl geçerli halde, bu öncü kuvvetleri üzerine göndermifl say›lmam›flt›. Tekrar ödemeyi kabul etmeyen ve onlar› da¤›tm›flt›. Bu s›rada, sahil yoluna Gürcü Nebi, Sultan ‹brahim’in flehit edilme- yaklaflan bir kad›rgan›n atefle bafllamak üzere sinden sonra 1648’de zuhur eden Sipahiler haz›rl›k yapmas› ile Maltepe’den Samand›ra Vak’as›’n› da bahane ederek, hesap sormak ge- Köyü’ne sapan askeri kuvvetler Dudullu Köyü rekçesiyle ‹stanbul üzerine yürüme¤e baflla- üzerinden Bulgurlu Köyü’ne ve buradan da Kü- m›flt›. çük Çaml›ca’daki Seyrantepesi’ne ulaflm›flt›.

Bu durum üzerine, 21 C. ahir 1059 (2 Temmuz Nebi kuvvetlerinin ilerleyiflini Çilehane Mev- 1649) günü “bütün yeniçerilerin Üsküdar’a kii’nden seyreden Sadrazam, bir müddet sonra geçmesi ferman olundu. Tu¤lar, ota¤lar dahi dönüp ordu saflar› aras›na kat›lm›flt›. “Cenk- Üsküdar’a geçti. Âdet oldu¤u üzere Do¤anc›lar tir!” nidalar›n›n yükselmesi üzerine 26 C. ahir

1307 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1059 (17 Temmuz 1649) tarihinde, ö¤le vakti ¤er âletlere ve silâhlara bürünmüfl olup, elle- harp bafllad›. rinde onyedifler bo¤um Ba¤dat ve Basra karg› s›r›klar›, bellerinde k›l›çlar› oldu¤u halde “Yâ “Alaylar ba¤lay›p, öncü serdar› Haydara¤azâde Galiben gayr› ma¤lûb” zikrini ederek harp mey- Mehmet Pafla’ya buyruldu. Var›p, yan›nda dan›na vard›lar. olan Kars Paflas› Sefer Paflazâdelerin büyü¤ü Rüstem Pafla, küçü¤ü Arslan Pafla ve Kan- Üsküdar, bayrak, flandre ve sancaklarla bir lâ- g›r’dan (Çank›r›) azlolunan Mustafa Pafla ve le sahras›na dönüp, yüzelli yerde cenk davul Hanzâde fievheri Mustafa Pafla, Prevezeli Mus- tokmaklar› vurulup, yer ve gök güm güm gür- tafa o¤lu Mehmet Pafla (öl. 1066/1655) Tire lerdi. Yine o gün yetmifl adet tu¤ ve tabl ve Paflas› Muhass›l ‹shak Pafla, Hamamc› Mehmet alem (sancak) sahibi ve di¤er yedi kubbe vezir- Pafla, Müezzin Hüseyin Pafla, Bolu’dan azlolu- leri, kap› kullar›yla alaylar›n› gösterip, di¤er az- nan Emir Pafla, Hamza Paflazâde, Arapgirli Sü- lolunmufl beylerbeyleri ve Arabistan beyleri de, leyman Pafla, Ömer Paflazâde Mehmet Pafla ve k›ymetlerini yükseltmek için var kuvveti pazu- di¤er beyler ve vezirler hepsi alaylar ile ileri ya verip müretteb askerleriyle haz›r oldular. yürüdüler. Bunlardan Haydar A¤azâde durup, an›n ard›ndan yeniçeriler ile Vezir-i Azam, Herkes tayin olunan yerde durup, her tarafa Bulgurlu Da¤› eteklerinde durup, deli bafl›s›n› karakollar ferman olundu. Bütün toplar kirpi deliler ve öncü imdad›na tayin etti.” gibi kol kola yerlefltirilip Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›flp›nar›, Âl-i Bahad›r, Secah Ba¤lar› ve “Seksenbin askerle Bulgurlu ve Çaml›ca deni- Kad›köy Ba¤lar› taraf›na karakollar tayin olun- len yerlerde çad›r ve a¤›rl›klar›yla” oturan du. Yedi koldan öncü askerle vezirler, beyler- Gürcü Nebi, “bütün beylerbeyilerinin yetmifl beyleri yanlara tayin olunup günden güne cen- yerde davullar›n› döverek ilerledi¤i görmesi ge haz›r durdular... üzerine, dört saat kadar müthifl bir savafl ol- mufl” ve asiler bozularak kaç›flm›flt›. Sadrazam, kapudan paflaya ferman edip, k›rk parça donanma-y› hümâyun kad›rgalar›yla befl Evliya Çelebi, bu korkunç muharebeyi flöyle bin asker tayin edip, ‹zmit Bo¤az› yollar›na gi- anlat›r: derek Pendik, Kartal, Hereke yollar›n› Celâlî- lere karfl› korumaya memur oldular. Beri taraf- “Sabahleyin erken Üsküdar’dan deniz gibi as- tan Celâlîler, bu kad›rgalar›n, yollar› üzerinde ker içinden güç hal ile geçerek... Sadrazam haz›r bulunduklar›n› iflitince, ‹zmit flehrine u¤- Murad Pafla’y› Üsküdar’da ota¤›nda bulduk... rayarak hesaps›z zahîrelerini de cebren o taraf- Celâlîler, Osmanl› askeri üzerine 100.000 Ce- lardan alarak, Kocaeli Sanca¤› içindeki mamur lâlî ile Üsküdar’a gelmek üzere iken Üsküdar köyler içinden Üsküdar’a gelme¤i kurdular. fiehri’nin etraf›na ve ba¤lar kenar›na hendek- ler kazm›fllar”d›. Bu haberler ‹stanbul’a yetiflti¤inin ertesi günü bizzat saâdetlu Cem haflmetli Padiflah (o s›rada Ondan sonra 18 oda dergâh-› âlî topçu askeri, 7 yafl›n›n içinde idi), ikibin kadar bostanc›bafl› ikiyüz parça flahî toplar›n›, k›rk parça balyemez kay›klar› ve di¤er sandallarla, 12 bin kadar tü- ve kolomborne toplar›n› yeniçeri metrisleri fekli, kurnaz bostanc› yi¤itleri, on iki bin de önüne koyup, köfle köfle üçbin topçu askeri baltac›, aflç›, helvac›, kilerci, ekmekçi, has hizmette olup bütün toplar›, lüzumlu fleyleri ve ah›rl›, yedekçiler, kap›c›lar, zülüflü baltac›lar mühimmat›yla haz›r ettiler. ve say›s›z asker ile Üsküdar Bahçesi’nde durdu- lar. O saat 12 bin tüfekli askerin, Haydarpafla Sonra otuz oda dergâh-› âlî cebecileri, toplar›n Bahçesi’nden tâ ‘Âl-i Bahad›r’, ‘fiüc’a Bahad›r hizmetine ve Müslüman askerlerine cebe ve Ba¤lar›’na kadar kat kat metrislere girmelerini cevflen verme¤e ve di¤er mühimmat hizmetine bostanc›bafl›ya ferman eyledi. memur olup, üçbin cebeci haz›r bafl olup dur- dular. O gün dünyan›n s›¤›na¤› olan padiflah hazret- leri... Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimizi Bütün askerin arkas›nda sadrazam hazretleri, huzura ça¤›r›p bir hil’at samur giydirdi. Ve ba- onbin seçme ve pürsilâh kap›kulu ile sa¤ ve so- fl›na bir mücevher sorguç soktu. Dua ve me- lunda alt› bölük sipahi, cebe ve cevflene ve di- dihten sonra:

1308 Üsküdar’da Yap›lan Savafllar

“Serdar-› ekremim ve vezir-i mükerremimsin. Yü- Ertesi günü Celâlîler taraf›ndan casuslar gelip rü, ‹slâm askerinin öncüsü ol! Allah iflini kolay ge- asilerin ‘Kay›flp›nar›-Kay›flda¤›’ denilen yere türe!” geldiklerini, yar›n elbette cenge bafllayacakla- r›n› sadrazama haber verdiler. Sadrazam Kara diye nice cömertçe vaadler etti. Defterdarzâde Murat Pafla, tüfekli yeniçeri ve di¤er yedi bö- efendimiz de, yer öpüp, bafl›ndaki padiflah sor- lük askerin büyüklerine ve bafllar›nda bulu- gucu ile sadrazama gelip, on kese alt›n ihsan nanlara, nice cömertçe vaadlerde bulunup No- alarak ota¤›na geldi. Din u¤runa çarhac›l›k veli’den, Bosna ve Arnavutluk’tan onbin hizmetine dikkat edip önce kendi askerinden naml› flehbaz, bahad›r serdengeçtiler gelip, dörtbin seçme cirid atl› Abaza, Çerkes, Gürcü Peygamber Sanca¤› ile maydana ç›kt›lar. Ve ve akrabalar›ndan ve Hersek serhaddi gazile- çarhac› Defterdarzâde Mehmet Pafla ensesinde rinden ay›rd›. Hepsini gök demire garkedip, at- (arkas›nda), yard›mc› olarak durdular... lar›n›n gemleri soluklar›na birer z›rh yeflil dara- y› ba¤lad›. Ve bütün süvarilerin bafllar›na da Bulgurlu ve Çaml›ca Da¤›’ndan, Âl-i Bahad›r birer zira yeflil daray› ba¤lad›. ‹kibin kadar pi- Ba¤›’ndan, velhas›l yedi yerden Celâlî askeri yadesine de yine öyle bir süs verdi. Bütün alt›- görünüp geldi¤i anlafl›l›nca, hemen sadrazam bin askerini baflka elbise giydirip ak›ll›ca hare- etraf›ndaki Peygamber Sanca¤› aç›ld›. Yetmifl ket etti. Çünkü Celâlî askeri dahi Osmanl› as- yerden cenk davullar›n› tokmaklar vurulup da- keridir. Cenk yeri, mahflere benzeyince bu ye- vul ve nefer, turna ve nekkâre sesi göklere flil mendiller çarhac› alameti olacak idi... ‘Bul- ulaflt›. “Allah Allah!” sesi Üsküdar sahras›n› gurlu’ denilen yerde çarha yeridir diye durup velveleye verdi. Bir saat sonra asilerin öncüsü her tarafa, düflman›n gelece¤i taraflara ince ka- (çarhac›s›) Kat›rc›o¤lu denilen kortac›, küme- rakollar, ikifler at, yiyimi ile tayin ettiler. den domuz topu olup, Bulgurlu Da¤›’ndan ace- le afla¤›ya, Üsküdar sahras› diye at b›rak›nca, Allah bilir ya, e¤er çarhac› Defterdarzâde hemen Çarhac› Mehmet Pafla efendimiz bütün Mehmet Pafla öncü asker olup Gürcü Nebi as- askeriyle can ve gönülden bir a¤›zdan “Allah keriyle k›z›flarak cenk etmeye tam flekilde gay- Allah!” diye hücum etti. ‹ki asker biri birine ret etmeseydi, Üsküdar sahras›n› dolduran bu kar›fl›p iki taraftan, k›rkar, ellifler dirhem Rum adam deryas›na Celâlîler at b›raksayd›lar, befl (Anadolu) tüfekleri at›lmaya bafllad›. kere yüzbinden fazla kimsenin Celâlîler eliyle denize dökülece¤i flüphesizdi. Ama Cenab-› Defterdarzâde efendimiz aman vermeyip, Ce- Hak yard›m edip, Üsküdarl› Mahmud Efen- lâlî askerinin içine girerek, urub k›r›b, kendi di’nin ruhanî himmeti ve Defterdarzâde’nin askeriyle, Celâlî askerini ikiye bölüp çekinme- muaveneti ile yüz akl›klar› oldu. Ve yine onun den, korkmadan Celâlîlerin ortas›na, ensesi ta- Ressam Hasan tedbiri ile, Üsküdar’daki asker, kay›klarla ‹s- raf›ndaki Çaml›ca Da¤› ete¤ine ç›k›p, asilere R›za’dan tanbul’a kaçmazdan evvel bütün iskelelere ye- sald›rd›. bir savafl tablosu. niçeri ve acemi çorbac›lar› tayin edip, Anado- (Askerî Müze luhisar›’na var›ncaya kadar, karfl› taraftan beri Beri taraftan sadrazam kümesi haz›r bafl durdu- Katalo¤u) tarafa gelen kay›klara mani oldu... Bu halde ¤u gibi, Celâlî taraf›ndan da Gürcü Nebi aske- bütün asker gemilerle ‹stanbul taraf›na geç- mekten ümidini kesip, muharebeye mecbur ol- dular.

Asker, A¤a Çay›r› (‹brahim A¤a Çay›r› olma- l›d›r) denilen yerde kat kat metrisler kaz›p, Bostanc›lar, Cebeciler, Topçular, kat kat hen- dek alt›na metrise girdiler. Her dirsekte tabya- lar üzerine balyemez toplar› konulup, Üskü- dar’›n her köfle bafllar›na kap›lar yap›larak hen- dekler kaz›ld›. Her kap›ya mevcut neferleriyle birer oda yeniçeri ve çorbac› (subay) tayin olu- nup, cenge haz›r olmalar› haz›rl›¤› yine Defter- darzâde Mehmet Pafla efendimiz sayesinde ya- p›ld›.

1309 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lar. Üsküdarl› Aziz Mahmud Efendi (öl. 1038/1628) vaaza ç›km›fl. Buyurmufl ki: ‘Üskü- dar Anadolu topra¤›d›r. Bizim himayemizdedir. Gürcü Nebi adl› Celâlînin, Murat Pafla elinde ma¤lup olmas›n› Allah’tan dilerim. ‹nflallah 1059’da Gürcü bozulup, nice bin ümmeti Mu- hammed denizde bo¤ulmadan ve Üsküdar dahi yanmaktan kurtulur.’ demifl ve ‘bu ya¤mur duas› onad›r. Biraz da gönlümün nuru Abdülgafur Çe- lebi kürsüye ç›k›p vaaz ve nasihat etsin.’ buyur- duklar›nda, Gafuri Efendi Üsküdar minberine ç›k›p dua ettiler. Gökten rahmet ya¤muru bo- flan›p ‹stanbul ve Üsküdar üzerindeki u¤ursuz- luk def’olup dünya nurland›.”

ri durmakta idi... Gürcü Nebi teti¤ini bozma- Bu kanl› harpler, Üsküdar Sahras› denilen 20. yüzy›l bafllar›na y›p yavafl yavafl Bulgurlu’dan afla¤›ya Müslü- Haydarpafla Gar binas›n›n arkas›nda ‹brahim ait anonim bir savafl man askeri üzerine yürüdükçe, hemen bütün A¤a Çay›r› (A¤açay›r› veya Tekke Meydan› da tablosu. asker kol, kol, dalga dalga olup yetmifl yerden denirdi), Tophanelio¤lu, Ac›badem (Âl-i Ba- (Askerî Müze Celâlî askerini sard›. Gürcü Nebi, üstün gel- had›r Ba¤›) ve Küçük Çaml›ca Tepesi’nin Katalo¤u.) mek üzere iken, iki tarafta bir yayl›m tüfenk (Bulgurlu Da¤›) bat› ve güneybat› eteklerinde at›l›p, Üsküdar Sahras›’ndaki adam deryas› co- olmufltur. flup taflt›... Gürcü Nebi askeri yan verip, afla¤› toplar üzere metrisleri basmak istediler. Met- Bulgurlu Köyü’nün az ilerisinde, Libade Cad- ristekiler bir yayl›m kurflun ve top at›nca Alla- desi üzerindeki küçük hazîre ‘Gaziler Mezarl›¤›’ h’›n azameti, Üsküdar Sahras›’nda bir müthifl ad›n› tafl›maktad›r. Bir rivayete göre buraya bu ses ve velvele koptu ki, Celâlîler atefl içinde muharebede flehid düflen askerler topluca gö- kal›p, bütün halk ve asker hayran kald›. Bura- mülmüfltür. Di¤er bir söylentiye göre de, bura- da Defterdarzâde efendimiz, as›l askere nöbet da Üsküdar’›n fethi s›ras›nda flehid olan Türk vermeyip kendi askeriyle hücum edip sonunda askerleri defnedilmifltir. Celâlîler dönük ve yan gelmekle, kaçmaya bafllad›lar... Defterdarzâde Pafla, bütün askeriy- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- le Gürcü Nebi u¤ursuzunun askeri üzerine düfl- çesi, 1/305; 2/163-170-176-185; 4/267-269 ve 4/270-273; tü. Gebze yolu üzerindeki ‘Kemikli Ali Baba’ya 6/318)(Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) (Ayvansarayî, var›ncaya kadar Celâlîleri” k›rd›... Vefeyât, s. 54-60, 75, 117) (Sicill-i Osmânî, 4/168, 388, 396) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1557, 1922, “Sadrazam askeri de Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›fl- 1939, 1945) p›nar›, Sar› Kad› (Sar› Gazi) ve tâ (Kocaeli) s›- n›r›na kadar Celâlîleri k›rarak kovdular.”

Kazan›lan bu zafer sayesinde Üsküdar flehri, NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N Üsküdar ve Kavak saraylar› ya¤madan ve ya- PAfiA OLAYI k›lmaktan kurtulmufl oldu. Bunun Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi’nin manevî himmetiyle sa¤- ürlü nedenlerle devlete asi olup ‹stanbul lanm›fl oldu¤unu gene Evliya Çelebi flöyle an- Tüzerine yürüyen Hüseyin Pafla, ‹zmit civa- latmaktad›r: r›nda Çiftelerli Osman Pafla kuvvetlerini yen- mifl ve onun flehit olmas›na sebep olmufltu. Bu “Kas›mpafla Mevlevihanesi’nin fleyhi Çelebi durum üzerine Vezir-i azam Kara Mustafa Pafla Halil Efendi (öl. 1088/1677) bir rüya görüp, “Üsküdar’a asker ve toplar geçirip yeniçeri Murat Pafla’n›n tezkerecisi Karagöz Efendi’ye a¤as› ve atl› bölük a¤alar› neferleriyle geçip, nakleder... fieyh Çelebi, rüyas›nda görür ki: Gürcü Mehmet Pafla serasker tayin olundu. Üsküdar Sahras›’ndaki namazgâha, nice kere Saadetlu Padiflah (Sultan ‹brahim) Üsküdar yüzbin ümmet-i Muhammed toplan›p, belân›n Bahçesi’ne var›p orada durdular. Nasuh Pafla- def’edilmesi için ya¤mur duas›na haz›r olmufl- zâde dahi askerleriyle gelip Bulgurlu taraflar›n-

1310 Üsküdar’da Yap›lan Savafllar da Seyran Tepesi (Çilehane’nin bat›s›) deni- cakbeyi Cirito¤lu oldu¤u halde, Avusturya len yere kondu.” cengine kat›lmak için Üsküdar’a gelmek iste- miflti. O s›rada Sadrazam Bekri Mustafa Pafla, “Azim galebe ve heybet ile görünüp ol gün Üs- ordu ile seferde ve Padiflah da Edirne’de oldu- küdar’a bir kaç atlusu hücum eylese beride pe- ¤u için ‹stanbul’da, Sadaret Kaymakam› Ömer riflanl›k mukarrer idi...” Pafla’dan baflka kimse yoktu.

Hüseyin Pafla böyle yapmayarak 8 R. ahir 1053 Eski bir Celâlî olan Gedik Mehmet Pafla’n›n (26 Haziran 1643) gününü sadaret mührünü bu geliflinden korkan Ömer Pafla, tersane hal- beklemekle geçirmifl ve bunun tahakkuk etme- k›n›, kalyon leventlerini ve emekli Yeniçerile- di¤ini görünce de korkuya kap›larak, öz o¤lu ri Üsküdar’a geçirterek onlara, Karacaahmet ve on kadar adam›n› yan›na alm›fl bir kay›¤a Mezarl›¤›’n›n alt taraf›nda ve eski Ba¤dat Yo- binerek Rumeli Yakas›’na geçmiflti. lu’nun iki taraf›na siperler kazd›rd›. O s›rada bofl olan Üsküdar Saray› da 1000 kadar bostan- “Pravadi yak›n›nda Zoto denilen yerdeki çiftli- c› neferi ile muhafaza alt›na al›nd›. ¤ine (Evliya Çelebi Döne De¤irmenleri diyor) var›nca o¤lunu b›rak›p kendisi gizlice (K›r›m) Cirito¤lu’nun beylik tu¤unu tafl›yan askerleri Han’a can atmak için Rusçuk’a kadar gitti... bu siperleri aflarak Üsküdar’da iskeleye yak›n Rusçuk’a girece¤i gün k›rk nefer zorlu bostan- Zincirlikuyu mevkiine kadar geldi. O s›rada bu c›lar ile etraf›n› kuflat›p veru yaral›ya kendini yerdeki Yeni Valide Camii henüz yap›lmam›fl- yakalad› ve adamlar›n›n kimi katledilip, kimi t›. Buradaki Yeniçeri Kullu¤u’ndan ve etrafta- mecruh olup da¤›ld›lar. Kendisini ba¤lay›p ki binalardan Cirito¤lu askerleri üzerine kur- Edirne’ye götürüp ‹stanbul’dan gelen mübaflir- flun ya¤d›r›ld›. Bir k›s›m eflkiya “dik yukar› At- lere teslim ve araba ile gönderdiler.” pazar›’ndan ç›k›p” kurtulmaya çal›flm›flt›r. Bir müddet sonra serdar olan Boflnak Ahmet Pafla, Can düflman› Sadrazam Mustafa Pafla, “Topka- Gedik Mehmet Pafla’y› yakalam›fl ve idam et- p› d›fl›nda olan bahçesine seyr için ç›k›p Nasuh mifltir. Paflazâde’yi karfl›s›na getirdiklerinde sövme ve azarlama ile intikam›n› ald›ktan sonra türlü Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1566 azap ve iflkence ile” öldürttü. vd.) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/285; 4/145; 5/231; 6/57; 7/258; 8/93-94, 129-131; Üsküdar ve Kad›köyü halk›n› dehflet içinde b›- 10/146) (Daniflmend, Kronoloji, 3/390-391) (Ayvansarayî, rakan bir olay da 1100 (1689) tarihinde ve Ci- Vefeyât, s. 120) (Sicill-i Osmânî, 4/556) (Tarih-i G›lmanî, rito¤lu Vak’as› s›ras›nda yaflanm›flt›r. Sivas va- Kâmil Su, Ter. Fihrist, Hüseyin Pafla md.) (Koçu, ‹stanbul lisi Gedik Mehmet Pafla, yan›nda Çorum San- Ans. 7/3585)

1311

Üsküdar Saraylar› Yal›lar› ve Köflkleri

Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA rilmek üzere Bekir A¤a Bölü¤ü’ne hapsedildi. YALISI Abdülkerim Pafla mahkemede “Kusur ve hata al›, ‹hsaniye’de, Yemen Fatihi Sinan Pafla oldu ise, bunun iki de bir Saray’›n ifle kar›flma- YCamii’nin sa¤ taraf›nda ve Toprakl› Sokak s›ndan ileri geldi¤ini delilleriyle ortaya koydu. üzerinde idi. Bir yar üzerine yap›lm›fl olan yal›- Hakk›nda hiç bir hüküm verilmedi¤i halde ev- n›n denize inen kademeli bir bahçesi ve dik bir velâ Limni Adas›’na sonra da Rodos’a sürüldü. merdiveni vard›. Yan taraf›nda ve yol afl›r› yer- Orada zaruret içinde 1885 tarihinde Tanr›’n›n de, Çürüksulu Ahmet Pafla’n›n bugün Alman rahmetine kavufltu. Kabri, Rodos Adas›’nda, Misafirhanesi olarak kullan›lan ahflap, afl› bo- Murat Reis Camii avlusunda ve Murat Reis yal›, güzel yal›s› bulunmaktad›r. Türbesi yak›n›nda olup muhteflem lâhdindeki flâhidesinde flu kitâbe vard›r: Abdi Pafla da denilen Abdülkerim Pafla, 1807’de Do¤u Rumelide Ç›rpan kasabas›nda Onalt› yafl›nda askere dahil ve yedi sene Viya- do¤mufl ve genç yafl›nda ‹stanbul’a gelerek bir na’da tahsilde bulunup altm›fldörtde (1848) mü- müddet sonra yeni aç›lan Harbiye Mektebi’ne flirlik rütbesine nail olmufl ve 93 (1876) Saferi so- kaydolmufltur. Te¤men rütbesi ile ve henüz nunda Rodos’ta, ikamete memur edilmifl oldu¤u mektepte talebe iken, Üsküdarl› Çavufl Ahmet halde 88 yafl›nda vefat etmifl olan serdar-› ekrem Efendi, fiam’da Fuat Pafla taraf›ndan kurfluna Ç›dpanl› Abdülkerim Nadir Pafla ibn-i Ahmet dizdirilen Müflir Ahmet Pafla ve daha bir iki ar- A¤a ruhiçün Fatiha. Sene 1302 (1884). kadafl›yla beraber tahsil için 1835’te Viyana’da Terezyanum Askeri Mektebi’ne gönderildi. Güzel Almanca ve oldukça iyi Frans›zca bilen Pafla, Osmanl› Ordusu’nda ilk s›hhiye teflkila- Tahsilini tamamlayan ve bir çok hizmetlerde t›n›n kurucusudur. bulunan Abdi Pafla 1850’de müflir oldu. 1853- 55 K›r›m Harbi s›ras›nda Kafkas Cephesi ku- Hakk›nda bir çok f›kra anlat›lan Abdi Pa- mandanl›¤› görevinde bulundu. 1862’de, Kara- fla’n›n Üsküdar’da eski Emniyet Âmirli¤i bina- da¤ Seferi’ne ifltirak etti. 1876’da S›rplara karfl› s› civar›nda, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile zaferler kazand›. 1877’de ilân edilen Osmanl› Molla Eflref Soka¤› aras›nda bir han› vard›. Et- Rus Harbi esnas›nda serdar-› ekrem ünvan›yla raf› han odalar› ve ah›r, ortas› avlu olan bu ya- genel kumandanl›¤› deruhte etti. Fakat, Rus p›n›n bu iki yola aç›lan büyük ahflap kap›lar› ordular›n›n Tuna’y› çok rahat bir flekilde geç- bulunuyordu. fiile’den gelen kömür arabalar› meleri üzerine Y›ld›z Saray›’n›n tüfekçilerinden bu hana inerdi. Han, 1955 senelerinde y›k›la- Tahir Bey/Pafla’n›n nezareti alt›nda, tutuklu rak yerine flimdiki Abdülkerim Pafla Pasaj› ya- olarak, ‹stanbul’a getirildi ve divan-› harbe ve- p›lm›flt›r.

1315 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

184) (General H. Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹hti- lalleri, s. 162-164) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Sicill-i Osmânî, 3/358) (Zeki Çelikkol, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, s. 44) (Enver Ziya Karal, Osmanl› Ta- rihi, T. T. K. yay›n› 1953 6/162)

AHMET FETH‹ PAfiA YALISI

u muhteflem ahflap yap› Üsküdar ile Kuz- Bguncuk aras›nda ve Paflaliman› mevkiinin biraz ilerisindedir.

Küçük Yal› denilen harem k›sm›, 1925 y›lla- Çiftekayalar mevkiinin biraz ilerisinde bulu- r›nda yanm›fl bulunmaktad›r. Büyük Yal› deni- Eski Ahmediye nan burun, yak›n tarihlere kadar ‘Abdi Pafla len selâml›k k›sm› elan durmakta olup bak›m- Meydan›. Burnu’ ismiyle bilinirdi. Bu burunda yal›n›n l›d›r. Sol taraftaki yokufl ‘L’ fleklinde bir iskelesi vard›. Bu iskele de Halk Caddesi, uzay›p ‘Abdi Pafla ‹skelesi’ diye an›l›rd›. ‹skeleyi ve Harem dairesi ile selâml›k dairesi aras›ndaki giden yol ise burnu 1934 tarihli fiehir Rehberi’nde görmek havuzlu harem bahçesi bugün de mevcuttur. Gündo¤umu mümkündür. 1976’da, yeni sahil yolu yap›ld›- Caddesidir. ¤›ndan iskele ve burun ortadan kalkm›flt›r. Kuzguncuk taraf›ndaki yüksek bacal› mutfak k›sm› ile Üsküdar taraf›ndaki, befl odal› uflaklar Abdülkerim Nadir Pafla’n›n büyük kona¤› ise dairesi yok olmufltur. fiehzade Camii arkas›nda Kovac›lar Caddesi ile Akif Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Eskiden harem dairesinden, yal›lar›n arkas›n- Sokak, bu kona¤›n harabesi kald›r›lmak sure- dan Arapzâde semtine kadar uzanan, büyük tiyle aç›lm›flt›r. koruya ahflap, kapal› bir köprü ile geçiliyordu. Bu köprü bugün yoktur. Kaynaklar: (M. Larus, 1/34) (‹nal, Son Sadrazamlar, fih- rist) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 3/256) Cadde taraf›nda ve harem dairesini selâml›k (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/122-123; 1/526) (Türk Ans. k›sm›na ba¤layan ahflap ve pencereli, üstü ör- 1/62) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru ter. s. 178- tülü geçit de bugün mevcut de¤ildir.

Fethi Pafla Yal›lar› vaziyet plân›.

1316 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Harem bahçesinde ve geçit ile havuz aras›nda- Ahmet Fethi Pafla’n›n Mahmut Celâlettin Pa- ki ahflap, nefis küçük Dinlenme Köflkü’nden fla, Güzide Han›m ve Yegâne Han›m adl› üç de eser kalmam›flt›r. çocu¤u olmufltur. Güzide Han›m, ‹ngiltere’de tahsil gördü¤ü için ‹ngiliz lâkab›yla bilinen ‹ki katl› olan yal›da 16 oda ve iki büyük sofa Mabeyn Müfliri, E¤inli Sait Pafla’n›n efli idi. bulunmaktad›r. Binan›n denizden görülen Sait Pafla, 1313 (1895) tarihinde vefat etmifl- cephesi iki bafllarda ve ortada üst katlar› ç›k›n- tir. Kabri, ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Tür- t›lar yapmaktad›r. Bu ç›k›nt›lar konsollar üze- besi hazîresindedir. O s›rada, yal›n›n bir bölü- rine oturtulmufltur. münde Güzide Han›m ve di¤er bölümünde ise Yegâne Han›m oturmakta idi. Yal›n›n hangi tarihte yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Fethi Pafla’dan evvelki sahibinin ‹smet Bey ol- Sait Pafla’n›n bu han›mdan olan k›z› Ayflegül du¤u san›lmaktad›r. Mediha Han›m, Von Der Goltz Pafla’n›n yave- ri, Remzi Pafla ile evlenmifl ve fievket Mocan 1815 tarihinde tanzim edilen Bostanc›bafl› Def- ile Hadi Bey dünyaya gelmifltir. teri’nde yal›n›n yerinde ‹smet Beyzâde rif Mol- la’n›n yal›s›n›n bulundu¤u belirtilmifltir. Sait Pafla’n›n o¤lu Memduh Bey’in k›z› Nazan Han›m, meflhur tarihçi ‹smail Hâmi Danifl- Arif Molla diye an›lan zat, fieyhülislâm Arif mend’in eflidir. Memduh Bey’in efli ise ünlü Hikmet Beyefendi’dir. Bu isimle bilinen çeflme Deli Fuad Pafla’n›n k›z› idi. ve sebil bahsine bak›n›z. Sait Pafla, Ahmet Fethi Pafla Korusu (Arapzâ- Fethi Pafla için Fethi Ahmet Pafla Camii bah- de Korusu) içinde, Konya valili¤inden dönü- sine bak›n›z. flünde ve 1304 (1886) senesinde, bir köflk yap- t›rm›flt›. 1930 tarihinden sonra Sait Pafla’n›n Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n Üsküdar taraf›n- torunu Nazan Han›m’la efli ‹smail Hâmi Da- da Tepedelenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›. Bu niflmend bu köflkte oturmufllard›. Bu köflk daha yal› ile kendi yal›s› aras›nda Sultan Aziz’in be- sonra y›kt›r›lm›flt›r. flinci kad›n›na ait bir yal› bulunuyordu. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (S. Elden, Bu yal› “bir kat üzerine kurulmufl enli saçakl›, Türk Bahçeleri, s. 116) (S. Elden, Türk Evi Plân Tipleri, s. k›rm›z› afl› boyal› k›smen leb-i deryada k›smen 186) (A. R›za, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercü- r›ht›mda bir yap› idi. Bu k›s›m üç sofa ve üç man Yay. 1/129) (H. fiehsuvaro¤lu, Fethi Pafla Yal›s›, ‹stan- odadan ibaretti. Tavanlar yüksekti. Selâml›k bul Ans. 10/5709) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzgun- odas›nda alt› caml› tek pencere vard›. Daha cuk’la Üsküdar aras›ndaki yal›lar, Akflam 4 Haziran 1947) evvelleri bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz (Daniflmend, Osmanl› Tarihi, Kronolojisi 4/724 fihrist, Said üstünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Oda- Pafla) (Sicill-i Osmânî, 4/858 Said Pafla) (Salâh Birsel, Ser- Ahmet Fethi Pafla n›n duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle güzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 280-311-315) Yal›s› ve korusu. kapat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bu- (Murat Bardakç›, Son Osmanl›lar, s. 164) lunuyormufl. Yal›n›n bu odas›yla beraber olan bölümü Damat Mahmud Celâleddin Pafla tara- f›ndan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi fiemsinur Han›m için yeni bir sahilhane infla ettirmifl.”

Pembe Yal› diye de an›lan bu güzel yap›y›, 1959-60 y›llar›nda, Fethi Pafla’n›n torunlar›n- dan fievket Mocan, asl›na uygun olarak resto- re ettirmifltir. fievket Mocan’›n kabri, Üskü- dar’da Karacaahmet’te 8. Ada’da ve Ahmet Fethi Pafla aile sofas›n›n yan›ndad›r. fiâhidesi yoktur. Onun vefat›ndan sonra yal›, k›zlar›n›n tasarrufuna geçmifltir.

1317 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ (ÇAMLICA KIZ L‹SES‹) öflk, Ac›badem semtinde ve bu isimle an›- Klan cadde üzerindedir. ‹ki yan›ndan Faik Bey Mescidi Soka¤› ile Genç Soka¤› geçmek- tedir. Etraf›ndaki tarihi köflklerden hemen he- men hiç birisi bugün mevcut de¤ildir. Bunlar- dan biri eflsiz kahraman Esat Pafla’ya (1862 Yanya - 1938 Karacaahmet) ait idi. Esat Pa- fla’n›n büyük köflkü yak›n zamanlarda y›k›lm›fl- Ahmet Rat›p Pafla t›r. Dahiliye Müsteflar› Celâl Bey’e ait olup Köflkü. sonradan torunu Ali Fuat Türkgeldi Bey’e (1867 Ac›badem - 1935 Yahya Efendi) intikal eden köflkten de eser kalmam›flt›r. Tarihî muhteflem binada 54 oda bulunup bun- lar›n bir k›sm›, bugün burada e¤itim vermekte Ahmet Rat›p Pafla’n›n ahflap, dört katl›, beyaz olan Çaml›ca K›z Lisesi’nin yemekhanesi ve boyal› köflkü bir bahçe içinde olup çok güzel yatakhanesi olarak kullan›lmaktad›r. bir manzaras› vard›r. Uzaktan bak›ld›¤›nda uç- maya haz›rlanan bir kartal› and›ran bu muaz- Bu yazl›k köflk de¤erli mimar Kemaleddin Bey zam yap›n›n kademeli arka bahçesi Faik Bey (1870 Üsküdar, 1927 Ankara) taraf›ndan ya- Mescidi Soka¤›’na kadar uzan›r. Buraya yüksek p›lm›flt›r. Kemaleddin Bey, bundan baflka flu bir istinat duvar› yap›lm›flt›r. eserleri de infla etmifltir: (1) Bebek, (2) Bos- tanc›, (3) Bak›rköy, (4) Beyo¤lu Kamer Hatun Bina, çok k›ymetli ve zengin malzeme ile infla camileri; (5) Sultan Reflat, (6) Mahmut fiev- olunmufltur. Merdiven korkuluklar› kesme ve ket Pafla Türbeleri; (7) Ayazma ‹lk Okulu, (8) son derece k›ymetli bakara kristalindendir. Bostanc› ‹lk Okulu, (9) Eyüp Refladiye Okulu, Bütün kap›lar›n ve pencerelerin üzeri oyma fle- (10) Mekteb-i Kuzat (Üniversite Kütüphane- killerle bezenmifltir. Bütün ahflap aksam› Viya- si), (11) Sultan I. Hamit Medresesi (‹stanbul na’da yap›larak getirilmifltir. Ticaret Borsas›), (12) Ankara Gazi E¤itim Enistitüsü, 13) 1., 2., 3., 4., Vak›f Hanlar›, Ahmet Rat›p Pafla’n›n yazl›k köflkü, 30.929 (14) Vak›f Guraba Hastahanesi yeni binalar›, metre karelik büyük bir bahçe içindedir. Yap›- (15) Lâleli, Harikzâdeler Apartman›. n›n bütün kap› ve pencereleri, oyma sanatç›la- r› taraf›ndan bir kuyumcu hüneriyle, mücev- Ahmet Rat›p Pafla Köflkü, 1908 ‹kinci Meflru- her gibi ifllenmifltir. Merdiven bafllar›nda kris- tiyeti’nden sonra bahçesi ve bütün müfltemilâ- tal avizeler vard›r. Duvarlarla tavanlar›n bir- t› ile beraber, 1926’da ‹zmir’de Atatürk’e karfl› leflti¤i yerde, son derece zarif, ince mimarî süs- düzenlenen suikastle ilgili görülerek idam edi- lemeler odalar› f›rdolay› çevirmifltir. Çinili len, Maarif Naz›r› fiükrü Bey (Nezareti 24 banyo ise, tam anlam›yla bir sanat flahaseridir. Ocak 1913 20 Temmuz 1918) taraf›ndan ba- kanl›k ad›na okul yap›lmas› amac› ile sat›n al›nm›flt›r.

Burada, 13 Aral›k 1914’te Viyana’daki meflhur ‘Tereziyanom Koleji’ tarz›nda Ac›badem Yat›l› Numune K›z lisesi aç›lm›fl ve Almanya’dan flü- vesterler ve kad›n mürebbiyeler getirilmifl, okul malzemesi ve mobilyalar› da çok lüks bir flekilde haz›rlanm›flt›. Bütün bu çal›flmalara ra¤men okul k›sa zamanda kapanm›fl ve yerine inas (k›z) sultanîsi aç›lm›flt›r. Bu, Cumhuriyet Ahmet Rat›p Pafla dönemine kadar devam etmifl ve 1922’de tek- Köflkü’nün yandan rar kapanarak yerine bir k›z orta okulu aç›lm›fl- görünüflü. t›r. Bir ara tekrar kapanan okul, 1938’de Çam-

1318 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri l›ca K›z Lisesi ad›yla ö¤retime bafllam›flt›r.

Bu emsalsiz yap›n›n ilk sahibi olan Ahmet Ra- t›p Pafla (1845-1913) Üsküdarl› olup, fiemsi- pafla’da Kaptan-› Derya Mahmut Pafla’n›n yal›- s›nda dünyaya gelmifltir. Bahriye mektebinde okumufl ve sonra ferik olmufl, 1 Aral›k 1882’de üç gün süren Bahriye Naz›rl›¤› görevinde bu- lunmufl ve sonra uzun müddet devam eden Hi- caz Valili¤i’ne getirilmifltir. Bu görevde iken Mekke fieyhülharemli¤i vazifesini de görmüfl- tür. Bu vazifelerde gösterdi¤i kötü idareden do- Ahmet Rat›p Pafla lay› “Haccâc-› Hüccâc” lâkab› tak›lan Rat›p Köflkü müfltemilât›. Pafla, 31 Mart (1909) Vaka’s›’ndan sonra ‘Sa- nadid-i ‹stibdat’ nam› alt›nda toplanan istibdat Vars›n ‹stanbul’da bir zaman fal aç›p, bakla sa- erkân› aras›nda Çaml›ca’daki köflkünden al›- l›p, talihini yoklay›p bir mans›p tedarik ede. narak Bekira¤a Bölü¤ünde hapsedilmifl ve da- Durmay›p ‹stanbul’daki saray›nda usturlap il- ha sonra da Midilli Adas›’na sürülmüfltü. Bir mine mukayyet olsun” diyerek onu Edirne’den müddet sonra para karfl›l›¤›nda sal›verilen Ah- uzaklaflt›rm›flt›r. met Rat›p Pafla 1914’te vefat etti. Kabri, Kara- caahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da ve Atefl Sicilli Osmânî’ye göre, Mehmet Pafla Ende- Mehmet Pafla aile sofas›ndad›r. Karacaahmet run’dan yetiflmifl ve 1060 (1650)’de vezirlikle Mezarl›¤› 4. Ada, N Bölümü’ne bak›n›z. Efli ve fiam valili¤ine tayin olunmufltur. Ramazan Hurflit Pafla’n›n k›z›, Ayfle S›d›ka Han›m’›n 1065 (Temmuz 1655)’te Ba¤dat, sonra Trab- kabri de burada olmal›d›r. Yan›nda flâhidesiz zon ve Azak Muhaf›z› oldu. Yine ayn› yazar›n bir kaç kabir vard›r. ifadesine göre Mehmet Pafla; “1075 Rama- zan’›nda (Mart 1665) Ankara valisi olduysa da Kaynaklar: (‹stanbul Ans. 4/1874 ve 7/3719) (A. Gövsa, hareketinden evvel Kefe’de vefat etmifltir.” Meflhur Adamlar, s. 994-1315) (A. F. Türkgeldi, Görüp Oysa Pafla, 1077 Zilkadesinin onyedinci günü ‹flittiklerim, fihrist) (Ali Cevat, II. Meflrutiyetin ‹lân›, s. (11 May›s 1667) tarihinde Evliya Çelebi ile ‹s- 164) (N. Tarkan, Piyer Loti’nin Bir Türk Kad›n›’na Yazd›¤› tanbul’a gelmifltir. Çelebi burada 8 ay kald›k- Mektuplar, Ocak 1981 Milliyet) (Y. Yavuz, Mimar Kema- tan sonra “1078 senesi Recebinin onuncu gü- lettin, s. 15-74) (Türkiye Ans. 1/97, Ankara 1956) (Sicill- nü (26 Aral›k 1667) bütün ahbablar, Ak Meh- i Osmânî, 4/334 Mahmud Pafla) met Pafla ile vedalafl›p Girit gazas›na” gitmifltir.

Mehmet Pafla, Azak Kalesi burçlar› üzerinde, Don Nehri’ne karfl› “bir teferrücgâh ve bir AK MEHMET PAfiA SARAYI kasr-› zîba” infla ettirmifltir.

aray›n Do¤anc›lar Meydan› civar›nda ol- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- Sdu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, “Ak çesi, 1/318, 2/171 ve 12/31-32, 37-38, 41-43, 66-69) (Na- Mehmet Pafla Saray›”n›n Üsküdar’›n en gör- imâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2284) (Sicill-i Osmânî, kemli yap›lar›ndan biri oldu¤unu belirtmifltir. 4/175) (‹slâm Ans. 2/88)

Çelebi, Pafla’n›n yak›n dostu olup onun Azak Kalesi Muhaf›zl›¤› s›ras›nda kendisine misafir olmufltur. Bu s›rada Mehmet Pafla’n›n azli vu- ku bulmufl ve beraberce bir çok yol meflakka- tinden sonra Edirne’ye gelmifllerdir.

Merzifonlu Kara Mustafa Pafla’ya yap›lan mü- Nuhkuyusu Caddesi racaat üzerine Pafla: üzerinde eski bir ev. Yeri Zeynep-Kâmil “Ak Mehmet Pafla bir müneccim adamd›r. Hastanesi’ne kat›ld›.

1319 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla’n›n vefat›ndan sonra Köprülü Konak, o¤lu Mehmet Hamdi Pafla’ya intikal etmifltir. Hamdi Pafla, Sadrazam Dervifl Pafla’n›n (öl. 1837) damad› idi. Bir çok valiliklerde bulunmufl olan Hamdi Pafla, 1275 (1858-59)’da Halep valili¤inden azli s›ras›nda fiair ‹brahim Refet Efendi’yi de beraberinde getirerek bu kona¤a yerleflmifllerdi. Refet Efen- di için Mütercim As›m Efendi kona¤› bahsine bak›n›z. Hamdi Pafla, bu konakta 1283 R. âhir gurresinde (13 A¤ustos 1866) vefat ederek As›m Efendi aile sofas› civar›na gömülmüfltür.

Hamdi Pafla’n›n vefat›ndan sonra konak Ma- beyinci Sami Bey taraf›ndan sat›n al›nm›fl ve bunun ölümünden sonra da varisleri eliyle Dr. Timilyan Efendi’ye sat›lm›flt›r. Bunun ölü- münden sonra, 1940 tarihlerinde, efli taraf›n- Nuhkuyusu’nda dan y›k›c›ya verilmek suretiyle bu güzel yap› Köprülü Konak. yok edilmifltir.

AL‹ PAfiA KONA⁄I ‹talyan ressam Biseo (1843-1909), Edmondo de Amicis’in Constantinopoli ad›ndaki eserine (L‹MONLU KONAK - bir çok resimler yapm›flt›r ki, bunlardan biri de KÖPRÜLÜ KONAK) Üsküdar’daki bu köprülü kona¤a aittir.

uhkuyusu civar›nda, Kartalbaba Caddesi Rüfldi Pafla’n›n; k›z› Hadice Zekiye Han›m Nile Miro¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve 1247 (1831) tarihinde, kad›nlar›ndan Dilfeza soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Genifl bir alan› kap- Han›m 1248’de, o¤lu Hüseyin Halit Bey 1247 layan bu üç katl› ahflap yap›n›n alt›nda 1261 tarihinde ve efli Hace Zeliha Han›m 1250 (1845) tarihinde Abdülgani A¤a taraf›ndan (1834)’te bu konakta vefat etmifller ve hemen yap›lm›fl büyük bir çeflme vard›. Bu çeflme bah- alt taraf›ndaki Alaca Tekke Hazîresi’ne gö- sine bak›n›z. Yap›n›n, Miro¤lu Soka¤› ile Köp- mülmüfllerdir. Hepsinin flâhideleri mevcuttur. rülü Faz›l Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bu- gün de temel bakiyeleri görülen bir hamam› Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/148; 10/108; vard›. Bu hamam ve yan›ndaki müfltemilât bi- 11/77) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/8; 5/2818) (fi. Akbatu, nas›na ahflap bir köprü ile geçildi¤i için konak, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyetin 50. Y›l›nda ‹stanbul 1973 bu isimle meflhur idi. Miro¤lu Soka¤› bu köp- Y›ll›¤›, s. 486) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1382) (Da- rünün alt›ndan geçiyordu. niflmend, Kronoloji, 4/586) (Sicill-i Osmânî, 2/248 Hamdi Pafla; 2/383 Rüfldi Pafla; 3/557 Ali Pafla) (Gezi Notu) Konak, Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla taraf›n- dan yapt›r›lm›flt›r. 1800 tarihlerinde infla olun- du¤u san›lmaktad›r. Ali Pafla, iki defa kaptan- l›k yapm›fl ve 1236 (1820)’de Afyon’da vefat etmifltir. fiecaatte efli bulunmaz bir zat idi.

Konak, Ali Pafla’n›n 24 Safer 1224 (10 Nisan 1809)’da Afyon’a gönderilmesinden sonra bofl kalm›fl ve bu yüzden Rüfldi Mehmet Efendi’ye kiraya verilmifltir. Rüfldi Efendi, 1227 Ramaza- n›nda (Eylül 1812) bu konakta oturmakta iken Altunizade, Capitol vezaret rütbesi ile sadaret kaymakam› olmufl- karfl›s›nda Safranbolu tur. Rüfldi Pafla, 1237 fiaban›nda (May›s 1822) F›r›nc›s›’n›n evi. Sofya’da vefat etmifltir.

1320 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Kaynaklar: (Semt sakinlerinden fiebinkarahisar mutasarr›f› R›fat Kalpakç›o¤lu’nun büyük k›z›, eflim Gülören Haskan’›n annesi Mediha Kalpakç›o¤lu’nun ablas› Meliha Çiçeko¤- lu’nun flifahî aç›klamas›) (H. fiehsuvaro¤lu, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saray- lar) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 177)

Altunizade, Capitol AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I karfl›s›nda eski bir konak. ALTUN‹ZÂDE cadiye semtinde ve Kuzguncuk vadisine ba- ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ ‹kan hakim bir mevkide olup Sürahici Sokak ile Yazmac› fierif Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, smail Pafla Köflkü, Altunizâde Camii karfl›- ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. ‹s›nda ve Küçük Çaml›ca Caddesi ile Koflu- yolu’nun birleflti¤i köflede idi. Haremli ve se- Konak, biraz ileride Nersesyan Ermeni okulu- lâml›kl›, bu iki köflk genifl bir bahçe içinde nun kurucusu Kirkor Nersesyan taraf›ndan olup harem k›sm› Küçük Çaml›ca Caddesi ta- yapt›r›lm›fl ve sonradan Vâs›f Pafla taraf›ndan raf›nda, selâml›k k›sm› ise, Kofluyolu üzerinde sat›n al›nm›flt›r. Pafla’n›n 1958 tarihindeki ve- ve hamam›n karfl›s›nda idi. fat›ndan sonra köflkte varisleri oturmuflsa da daha sonra Türk K›z Koleji olmufltur. Sa¤ tara- Bugün de mevcut olan selâml›k k›sm› üç kat f›na Polis Koleji binas›n›n yap›lmas› üzerine olup iç taksimat› ve tezyinat› bak›m›ndan köflk, onlara intikal etmifltir. Çaml›ca’n›n en güzel yap›lar›ndan biri idi. Bu köflkün sa¤ taraf›ndaki genifl arazi 1974 tarih- Köflkün bodrum kat› kârgir olup di¤er üç kat› lerinde ‹smail Pafla’n›n varisleri taraf›ndan sa- ahflapt›r. Beyaz boyal› bu büyük ve güzel yap›- t›larak yerine ‹flçi Sigortalar› Hastahanesi ve n›n kademeli bahçesi Kuzguncuk Deresi’ne Huzur Evi binas› yap›lm›flt›r. Köflk müfltemilâ- do¤ru uzanmaktad›r. Bahçenin etraf› tafl duvar t›n›n büyük ahflap kap›s› ve ç›kmal› ön cephe- ile çevrilmifltir. Fevkalâde güzel bir manzaraya si hâlâ durmaktad›r. sahiptir. Amiral Vas›f Pafla Kona¤›. ‹smail Pafla, kendi ismi ile an›lan camiini 1282 1869 tarihinde dünyaya gelen Amiral Vâs›f fiimdi Kemalettin (1866) tarihinde mektep, meflruta, hamam ve Pafla’n›n kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. Erö¤e Polis Okulu çeflme ve çarfl› ile beraber yapt›rd›¤›na göre, ilk Ada’da ve fiair Nâbî Efendi’nin sol taraf›nda- Müdürlü¤ü. köflkünü de bu s›ralarda infla ettirmifl olmal›d›r. d›r. Tafl› mevcuttur.

‹smail Pafla’n›n XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda yapt›rm›fl oldu¤u Altunizâde semti, Çaml›- ca’n›n en hareketli ve meflhur yerlerinden biri idi. Burada bir terzi, bir kolac›, iki aflç› ve iki kahvehane bulunuyordu. Ayr›ca hamam›n iki yan›nda, meflrutalar alt›ndaki dükkânlarda bir tuhafiyeci, bir manifaturac›, bir kasap ve bir manav vard›. Camiin önünde ve tam köflede ise yar›m ay fleklinde bir sebzeci yer alm›flt›.

Camiin karfl›s›ndaki sedli kahveye, devrin bir çok tan›nm›fl kimseleri gelirdi. Karfl› köflede bir kahvehane daha vard›.

Semt, 1915 tarihinden sonra yavafl yavafl eski canl›l›¤›n› kaybetmifl ve bugünkü ›ss›z durumu- na bürünmüfltür.

1321 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Vâs›f Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor semtinde AfiÇIBAfiI KONA⁄I ve Mevlevihane karfl›s›nda da ayr›ca mülkleri vard›r. Hocam Prof. Reflad Kaynar Bey, Pa- onak, Toptafl› Caddesi üzerinde ve Valide- fla’n›n damad›d›r. Ki Atik imaret ve bimarhanelerinin muhte- flem cümle kap›s›n›n ön taraf›nda ve biraz ile- Salâh Birsel Bey, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas ridedir. Yola ç›k›nt› yapm›fl durumdaki bu ko- Bo¤aziçi adl› eserinin 319. sayfas›nda; fievket nak, Toptafl› Meydan› denilen küçük meyda- Mocan, “57 bin liraya Pafla Kona¤› derler bir n›n da yan›ndad›r. köflk alm›flt›r ki, –1944 y›llar›nda– buras› eski- den Karabet Dalyan’›n kona¤›d›r. Yaln›z dik- Valide-i Atik ‹mareti’nin aflç› bafl›lar›n›n otur- katli olun, flimdilerde Polis Koleji” dir, demek- du¤u bu ahflap yap›, bugün pek harap durum- tedir. dad›r. Kap›s›, cümle kap›n›n karfl›s›ndad›r. Arazinin meylinden dolay› fevkânîdir. Alt›nda tonoz daml› üç büyük dükkân vard›r. Bunlar›n üzerine oturtulan kona¤›n cadde taraf›nda iki, ARSLAN A⁄A SARAYI bahçe taraf›nda ve direkler üzerinde bir odas› ve bir de helâs› vard›r. Ön iki oda ahflap pa- aray›n Sultantepe’de veya Çinili Cami ci- yandalarla caddeye tafl›r›lm›flt›r. Kona¤›n ya- Svar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. n›nda ve bahçe taraf›nda bulunan büyük oca- ¤›n ince tu¤ladan yap›lan yüksek bacas› yak›n Evliya Çelebi, ünlü Seyehatnamesinde Arslan zamanda y›kt›r›lm›flt›r. Bu oca¤a halk Tavuk A¤a Saray›’n› Üsküdar’›n meflhur saraylar› ara- Oca¤› demektedir. Ahç›bafl›’n›n ve itibarl› s›nda göstermifltir. Ayn› yazar, Üsküdar ker- kimselerin yemekleri burada piflirilirmifl. vansaraylar›n› anlat›rken: ‹lk defa, külliye ile beraber yani 1583 tarihin- “Kösem Sultan Misafirhanesi, âyân›n ve bü- de yapt›r›lan bu yap› Sultan II. Mahmut tara- yüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur f›ndan ve flimdiki flekliyle, 1250 (1834-35) ta- bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Ars- rihinde onar›lm›flt›r. Bu s›rada bîmarhane de lan A¤a oturmakta idi.” dedi¤ine göre, saray›n tamir edilmifl ve cümle kap›s› önündeki ahflap Mahpeyker Kösem Sultan taraf›ndan Çinili revak yapt›r›lm›flt›r. Cami’nin yap›m› s›ras›nda, 1640 tarihlerinde yapt›r›ld›¤› ve A¤a’n›n ad› ile an›ld›¤› anlafl›l- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Atâ Tarihi, 3/150) maktad›r.

Arslan A¤a’n›n ve eflinin Sultantepe’de birer çeflmeleri vard›r. Kendi kabri de, fieyh Camii AYAZMA SARAYI Hakimiyeti Milliye mihrab› önündedir. Bu bahislere bak›n›z. (AT‹K SULTAN SARAYI) Caddesi üzerindeki eski ifl yerleri. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- aray, Ayazma ismiyle an›lan ünlü semtte çesi, 2/171-175) Sidi. Semt, ismini Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› ile Tulumbac›lar Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan bir apartman bahçesindeki ayazmadan alm›flt›r. Bizans devrinden zaman›- m›za intikal eden ve ad› bilinmeyen bu ayaz- ma, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl küçük bir yap›d›r. Tonoz çat›l›d›r. Bugün apartman›n kömürlü¤ü olarak kullan›lmakta- d›r. Suyu, bir kanalla hemen önündeki gazino- nun içine getirilerek ak›t›lm›flt›r.

Ayazma semtinde, Bizansl›lar zaman›nda im- parator saray›n›n bulundu¤unu Nikitas’tan ö¤- reniyoruz. O devirde bu semt, Damalis (‹nek) Burnu ismini tafl›yordu. Üsküdar’›n ismi bahsi-

1322 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ne bak›n›z. Tezkiret-ül Ebniye’de Mimar Sinan’›n eserleri anlat›l›rken: Ayazma Saray›, Ayazma Camii’nin sol taraf›n- da idi. Basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere et- “Saray-i Üsküdar tecdiden bina olundu” denil- raf›, Tulumbac›lar, Velio¤lu ve fiemsi Pafla mektedir. Bostan› sokaklar› ile çevrilmifl olup genifl bir alan› kapl›yordu. Saray›n arkas›ndaki bahçe, Burada, saray›n ismi “Saray-› Üsküdar (Üskü- Rum Mehmet Pafla Camii’ne kadar uzan›yor- dar Saray›)” fleklinde geçmektedir. Fakat bu, du. Ayazma Camii’nin bulundu¤u yerler, bu Üsküdar Saray›’n›n, Ayazma Saray› oldu¤unun saray›n gezinti yeri idi. Hemen yan›ndaki Sala- iflareti de¤ildir. Gurre-i rebiülevvel 1172 (2 cak Bahçesi, Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle Kas›m 1758) tarihli Hesap Defteri’nde, Ayaz- Sultan’›n bahçesi idi. ma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray›” de- nilmektedir. Saray, Üsküdar Saray› ad› ile ün- Ayazma Saray›’n›n ince tu¤ladan yap›lm›fl lü olsa idi, Atik Sultan Saray› yerine, Atik Üs- mutfak oca¤› ve çeflmesi, Tulumbac›lar Soka- küdar Saray› denilmesi icab ederdi. fiimdiye ¤›’n›n sol taraf›nda, harap bir flekilde yak›n za- kadar hiç bir kaynakta, Ayazma Saray›n›n is- mana kadar mevcuttu. Saray›n tonoz kemerli, mi, Üsküdar Saray› olarak geçmemifltir. Bunun genifl l⤛m kanal›, sahile yak›n olan gazoz fab- için, fiair Nakkafl Sâî Mustafa Çelebi’nin Üs- rikas›n›n hemen yan›nda ve gerisinde idi. küdar Saray› sözü ile Kavak Saray› kasdedil- mifltir. Ayazma Saray›’n›n yeri, Toptafl› Saray› Arfli- vi’nde bulunan 5444 Nolu Hesap Defteri’nde, Tecdid (yenileme) var olan bir yap›ya tatbik aç›kça belirtilmifltir. olundu¤una göre, Üsküdar Saray› Mimar Si- nan devrinde mevcuttu. Mimar Sinan bundan “Medine-i Üsküdar’da fierefâbâd sahilsaray-i baflka bu güzel beldeye befl veya alt› saray daha hümâyununun cânib-i berrîsinde vâki Ayazma yapm›flt›r. Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray› arazi- Ayazma Camii sinden” diye bahsedilmektedir. Buradaki ifade- Tezkiretü’l-Ebniye (Meriç, s. 117)’de tecdidin önünde den, saray›n fierefâbâd Sahilsaray› gibi deniz hangi tarihte yap›ld›¤› gösterilmedi¤i halde, Ayazma Saray›’n›n kenar›nda olmad›¤›n›, kara taraf›nda bulundu- ayn› kitab›n 40. sayfas›nda ve Tuhfetü’l Mi’ma- bir parças› olan ¤unu ö¤reniyoruz. Ayr›ca, Ayazma Saray›’n›n rîn bölümünde: Valide Sultan Saray›. ‘Atik Sultan Saray›’ oldu¤u da ortaya ç›kmak- Solda deniz tad›r. Fakat bunun ne kadar eski oldu¤u, bu- “Saray-› Üsküdar, ahd› Sultan Süleyman kenar›nda görülen gün için kesinlik kazanmam›flt›r. Han’da bina olmufltur, fî sene 958” fierefâbâd Kasr› ve Adliye Camii’dir. Ayazma Saray›’n›n yerinde bir Bizans Sara- diyerek, saray›n 1551 tarihinde yap›lm›fl oldu- y›’n›n bulundu¤u kabul edilmektedir. Fakat bu saray, Fatih devrine intikal etmemifltir. Üskü- dar, ‹stanbul’dan 100 sene evvel, 1351-52 ta- rihlerinde ele geçirilmifl fakat yerleflme olma- m›flt›r. Bir ak›n sahas› olan Üsküdar, ‹stan- bul’un fethi s›ras›nda tamamen bofl ve harap- t›. Bölgeye ilk yerleflme, Salacak Camii’nin bulundu¤u yerde olmufltu ve bu camiin bânisi Fatih Sultan Mehmet’tir. Cami, tahminen 1455-60 tarihlerinde yap›lm›flt›r. Onbefl y›l sonra, Sadrazam Rum Mehmet Pafla, kendi ad› ile an›lan flimdiki camii yapt›rm›flt›r. Ayazma Saray›, Fatih taraf›ndan yap›ld›¤› kabul edilir- se, saray›n iki taraf›nda birer cami var demek- tir.

Ayazma Saray›’n› Kanunî Sultan Süleyman’›n yapt›rm›fl oldu¤unu ileri sürenler de vard›r.

1323 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

¤u belirtilmifltir. Yine bu kitapta: Saray› olabilir. Çünkü, Ayazma Saray›’n›n bir ismi de Valide Sultan Saray›’d›r. “Ve Üsküdar Saray›’nda bir hamam bina olun- mufltur” (s. 45) dedi¤i halde, Tezkiretü’l-Ebni- Bu hususta en ayr›nt›l› bilgi, Kömürciyan’›n ye’de ve 125. sayfada: “Üsküdar Saray›’nda üç kitab›nda bulunmaktad›r. Evliya Çelebi’nin bab hamam bina olunmufltur” denilmektedir. (1611-1682) muas›r› olan ve XVII. As›rda ‹s- tanbul Tarihi, adl› eserin yazar› bulunan Erem- Üsküdar Saray› sözünden, Kavak Saray› kaste- ya Çelebi, kitab›n›n 54. sayfas›nda Ayazma Sa- dilmifltir. Yazar, bu saraylar›n Üsküdar’da bu- ray›’ndan Valide Saray› diye bahsetmektedir: lundu¤unu göz önüne getirerek bu ifadeyi kul- lanm›fl olabilir veya Ayazma Saray› tecdiden “Üsküdar’›n müntehas›nda (nihayetinde, so- bina olunurken Kavak Saray› da yeniden ya- nunda) Sar› Tafl denilen iskele vard›r ki bura- p›lm›flt›r. Üç hamam›n birden yap›lmas› da bu- da Valide Saray› ile Ayazma Bahçesi bulunur... nu göstermektedir. Bunun yan›nda Ayfle Sultan Bahçesi’nin bu- lundu¤u Tafl Liman› vard›r. Onun karfl›s›nda, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bu saraylardan bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmaktad›r. ‹le- bahis yoktur. Çelebi: “Salacak’ta Ayfle Sultan ride Üsküdar’a muttas›l (bitiflik) Salacak ‹ske- Saray›, Atik Valide Sultan Saray›, Hanzâde lesi vard›r. Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bu- Sultan Saray›, Do¤anc›lar yak›n›nda Hac› Pa- lunur. Daha ileride, hepsinden güzel olan bah- fla Saray›, Ak Mehmet Pafla Saray›, Nazif Pafla- çe ve köflkler göze çarpar ki bu, Padiflah›n mefl- zâde Saray›, Cinci Hoca Saray›, Arslan A¤a hur Üsküdar Bahçesidir.” Saray›... daha nice büyük ve muntazam saray- lar vard›r ki, yaz›lmas› usanç verir” diyor ve üç Eremya Çelebi’den (1637-1695) sonra, P. G. sayfa sonra da saraylar bahsine devam ederek: ‹nciciyan (1758-1833) XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserinde flunlar› yazmaktad›r: “Koca Mehmet Pafla Saray›, Süleyman Han veziridir. Sinan yap›s›d›r. Do¤anc›lar Saray›, “fiemsi Pafla Saray› (fierefâbâd) ve Camii sahi- Hac› Pafla Saray›, Piyale Pafla Yal›s› Mimar Si- lin bu s›ras›ndad›r. Sahilin devam›nda, Padifla- nan yap›s›d›r.” diyor ve Üsküdar bahçelerin- h›n annesine ait Valide Saray› denilen saray 19. yüzy›l sonlar› ve den bahsederken: ile Ayazma Bahçesi ve iskelesi vard›r. Vaktiy- 20. yüzy›l bafllar›nda le Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Li- Gündo¤umu Caddesi. “Üsküdar Bahçesi, Mimar Sinan taraf›ndan... man› Ayazma Bahçesi’nin yan›ndad›r. ‹leride görülen Cami, Haydarpafla Bahçesi Sultan Süleyman yap›s›- Yeniçeflme Camii ad› d›r.” demektedir. ‹nciciyan, Valide Saray› dedi¤i Ayazma Sara- ile bilinen K›zlara¤as› y›’ndan mevcutmufl gibi bahsetmektedir. Oysa Mehmet A¤a Görüldü¤ü gibi, Ayazma Saray›, Kavak Saray› saray›n 1172 (1758-59) tarihinden evvel y›k›l- Camii’dir. veya Üsküdar Saray› zikredilmemifltir. Yaln›z m›fl oldu¤unu biliyoruz. XVIII. As›rda ‹stanbul burada ad› geçen ‘Atik Valide Saray›’ Ayazma adl› eserin takriben 1810 tarihlerinde yaz›ld›¤› düflünülürse, acaba Ayazma Saray›’n›n bir k›s- m› bu tarihte hâlâ duruyormu idi? Camiin sol taraf›nda bulunan ocak ve su haznesi, 1810 ta- rihlerinde mevcut olan saray›n bir k›sm›n›n son art›klar› olamaz m›?

1117 (1704) tarihli bir Mefruflat Defteri’nde mîrî bahçeler zikredilirken “Üsküdar Bahçesi, Fener Bahçesi, Beylerbeyi Bahçesi”nin yan›n- da Ayazma Bahçesi’nin de ad› geçmektedir. 1826’dan sonra kurulan Asakir-i Mansure s›ra- s›nda “Üsküdar, Ayazma, Salacak, Haydarpa- fla, Fenerbahçe” bahçeleri elan duruyordu.

‹smet Parmaks›zo¤lu’nun Yeni Türkçe’ye ka- zand›rd›¤›, F›nd›kl›l› Silâhtar Mehmet A¤a’n›n,

1324 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Nusretname adl› eserinin 246. sayfas›nda 23 fia- Rüstem Pafla Saray› bahsine bak›n›z. ban 1120 (7 Kas›m 1708) tarihli, Gülnufl Eme- tullah Valide Sultan Camii’nin (Yeni Cami) Topkap› Saray› arflivinde 5444 No. ile kay›tl› temel atma merasimini anlat›rken: bir Hesap Defteri’nde;

“Temel atma töreninden sonra, davetliler top- “Medine-i Üsküdar’da... Ayazma Saray› de- luca Ayazma Saray›’na giderek Valide Sul- mekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden bu tan’›n haz›rlatt›¤› yemekte bulunduktan sonra defa baz› kimselere icar olunan arsalar›ndan da¤›ld›lar” demektedir. al›nan kira...” diye yaz›l›d›r.

Yine ayn› kitab›n 269. sayfas›nda: “Valide Sul- Gurre-i Rebiyülevvel 1172 (2 Kas›m 1758) ta- tan’›n 2.5 y›ldan beri Üsküdar’da, Tanr› yolun- rihli olan bu defterden, Ayazma Saray›’n›n bu da infla ettirmekte oldu¤u cami tamamlanm›fl- tarihten bir müddet evvel y›kt›r›lm›fl oldu¤u ve t›. Bu münasebetle ay›n 15. perflembe günü Pa- arazisinin kiraya verildi¤ini ö¤reniyoruz. Bu diflahla Valide Sultan Üsküdar’a geçtiler... Er- y›kma iflleminin hangi tarihte gerçeklefltirildi- tesi günü davetlilere Ayazma Bahçesinde bir ¤ine dair bir bilgimiz yoktur. yemek verildikten sonra camiye gidildi.” de- nilmektedir. Say›n Münir Aktepe’nin Yeni Türkçe’ye ka- zand›rd›¤›, fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman Baflbakanl›k Arflivi, Maliye Defteri tasnifi M. Efendi Tarihi’nin 35. sayfas›nda, 1146 (1733- 4763 No.da kay›tl› Eflya Defteri’nde: 34) olaylar›n› anlat›rken:

“Padiflah Bahçeleri’nden Fener, Üsküdar, “Silâhdar-› flehriyârî Ya’kub A¤a üç tu¤la ç›kd› Ayazma, ‹stavroz... bahçeleri kas›rlar›nda ve bu vakte gelince, üç yüz timarl› Humbarac› mevcut mefruflat ve evani kabilinden eflyan›n olup, henüz san’atlar›nda maharetleri olmama- tahririne ferman...” denilmektedir. Bu, 10 Ce- ¤›n, teksir-i nefer içün ve bilmeyenlere dahi maziyelâhir 1117 (29 Eylül 1705) tarihli fer- ta’lim içün yevmî on sekizer akçe ulufe ile Bos- Karcao¤lan Soka¤›. mandan Ayazma Bahçesi içinde bir kasr›n bu- na’dan üç yüz nefer üstad Humbarac› getirtilip Sa¤ tarafta görülen lundu¤unu ö¤reniyoruz. cümlesi bir ocak vaz’ olunup, Üsküdar’da Üsküdar Emniyet Ayazma Saray›’nda bina olunan kârhâneye Amirli¤i binas›d›r. Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri tasnifi müstevfa (mükemmel) ta’yinat ile iskân olun- Karfl›s›ndaki Han No: 10341, s. 172 ve No: 8947, s. 393’e göre, dular.” demektedir. bugün de mevcuttur. ‹ran elçilerine tahsis edilen ve onlara mahsus Yerde yatan iki granit hale geldi¤i için ‘Acem Köflkü’ de denilen 1711 tarihlerinde art›k pek harap duruma gel- sütun Karacaahmet Ayazma Saray› 14 fievval 1152 (14 Ocak mifl olan “Ayazma Saray›’nda yeniden bir ima- Mezarl›¤›’na 1740) ve 16 C. âhire 1153 (Eylül 1740) tarih- lâthane ile bir de k›flla yapt›r›lm›flt›. Burada Harmanl›k Kap›s›’na lerinde Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Meh- 601 Humbarac› bar›n›yordu. Ulûfeli Humba- nakledilmifltir. met A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. rac›lardan yüz kifli bir oda itibar edildi. Vekil-

Seyyah Antoine Galland’›n 1672-73 tarihleri- ne ait günlük an›lar›ndan ö¤rendi¤imize göre, 1 Temmuz 1672’de Osmanl› Devleti’ne s›¤›- nan bir ‹ran Han’› Üsküdar’a yerlefltirilmiflti.

Günlükte, Han’›n yerlefltirildi¤i saray›n ismi yaz›lmam›flt›r. Yukar›daki aç›klamadan bunun Ayazma Saray› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. fierefâ- bâd Kasr›’na da ‘Acem Köflkü’ denildi¤i baz› yazarlar taraf›ndan ileri sürülmüfltür.

10 Rebiyülâhir 1179 (Eylül 1765) tarihli bir takrirde Ayazma Bahçesi’nin Ayfle Sultan vak- f›ndan oldu¤u yaz›l›d›r. (Evkaf Defteri III, No. 25502)

1325 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

nesi vard›r. Bu su hazneleri saray›n, hamam›n ve camiin suyunu temin ederlerdi. Ayazma Hamam› bahsine bak›n›z.

Kaynaklar: (Tezkiretü’l-Ebniye) (Topkap› Saray› Arflivi) (Kömürcüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul) (Silâhtar Mehmet A¤a, Nusretna- me) (Baflbakanl›k Arflivi) (fiem’danizâde Tarihi) (Uzunçar- fl›l›, Osmanl› Devleti’nde Saray Teflkilat› ve Kap›kulu Ocak- lar›, s. 119-122) (Gezi Notu) (Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 43-44) (Antoine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük harç, çavufl, imam, tabib, cerrah, yaz›c›, davul- Hat›ralar, N. S. Örik 1/150) (Dr. A. Süheyl, fierefâbâd, ‹s- Ayfle S›d›ka Han›m cu tayin edildi” Bu suretle, 1730 tarihlerinde tanbul Belediye Mec. 1930, Say›: 67, s. 241-245) Köflkleri, ikinci beyaz y›kt›r›lan Ayazma Saray› yerine müceddeden yap›d›r. bir kârhane ve höcerat tarh ve infla edildi. En üstte görülen kârgir bina Marko Humbarac› oca¤› burada pek fazla kalmayarak AYfiE SIDIKA HANIM Pafla’n›n köflküdür. Valide-i Atik fiifahanesi’ne nakledilmifl ve bu KÖfiKLER‹ hücrelere de Bükümcüler ile yast›k dokumac›- lar› yerlefltirilmifl ve saray›n bahçesine de, 19 öflkler, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n 90 derece zilhicce 1171 (24 A¤ustos 1758) tarihinde te- Kdirsek yapt›¤› yer ile Kuzguncuk Çarfl› meli at›lan Ayazma Camii yap›lm›flt›. Bu hüc- Caddesi aras›nda ve Kuzguncuk Gazhanesi So- relerin bir k›sm› bugün de durmaktad›r. Kroki- ka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki meyilli arazi üzerinde- ye ve Ayazma Camii bahsine bak›n›z. dir. Burada üç ahflap köflk bulunmaktad›r.

Ayazma Saray›’ndan arta kalan bir tak›m eser- Baba Nakkafl Soka¤›’na aç›lan 7 ve 5 kap› no- ler günümüze kadar gelebilmifltir. Bunlar, A- lu köflklerden ilki biraz harap oldu¤undan terk yazma Saray› Hamam› ve Ayazma Saray› su edilmifltir. Üçüncü köflkün kap›s›, Kuzguncuk depolar› ve yast›k imalcilerinin hücreleridir. Çarfl› Caddesi’ne aç›lmakta olup 29 no’ludur. Son derece bak›ml› ve güzel bir binad›r. Gurre-i Muharrem 1172 (1758 senesi Eylül ay›n›n sonu) tarihli ve 1137 Nolu ‹nflaat Defte- 7 no’lu ilk köflkü, Müflir Mehmet Ali Pafla’n›n ri’ne göre: efli Ayfle S›d›ka Han›m (öl. 1905’ten sonra), 1895 tarihinde büyük k›z› Hayriye Han›m için “Cami-i flerif evkaf›ndan arazi-i mezkûre derû- yapt›rm›flt›r. Güzelli¤i ile ünlü olan Hayriye nuna kadimde cereyan eden mâ-i leziz Bulgur- Han›m, Hareket Ordusu Kumandan› Cihan- lu Karyesi yak›n›ndan arsa-i mezkûrenin su girli Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n (öl. 1921) eflidir. haznesine cereyan için l⤛mlar ve...” su boru- Ayfle S›d›ka Han›m, Ömer Naili Pafla’n›n lar› tamir edilmifl, temizlenmifl ve bir k›sm›n›n (Macar, öl. 1870) süt kardefli ve Yaver Saded- yerine yenileri döflenmifl ve bu arada da su haz- din Pafla’n›n da k›z kardefli idi. nesi tamir edilmifltir. Bu aç›klamadan, cami arazisi içine eskiden beri bir suyun getirilmifl Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n Muhsin ve Tahsin oldu¤unu ve bunun arsadaki su haznesine akt›- Bey adl› iki o¤lu ile Nimet Han›m isimli bir k›- ¤›n› ö¤reniyoruz. Bu büyük hazne bugün de z› vard›. Muhsin Bey’in resmini, Kulüp Rak›s› mevcuttur. flisesi etiketlerinde görmek mümkündür. Di¤er resim ise, Sait Çelebi’ye aittir. Tahsin Bey, Y›¤ma tafltan yapt›r›lan bu hazne, hamam gibi Mehmet Ali Aybar’›n babas›d›r. Mimar Sinan yap›s›d›r. Hazne, Enfiyehane So- ka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› ara- Ayfle S›d›ka Han›m 5 kap› no’lu köflkü, 1899 s›nda uzanmaktad›r. Kal›n beden duvarlar› de- tarihinde, k›z› Zekiye Han›m için yapt›rm›flt›r. mirlerle takviye edilmifltir. Tonoz çat›l› olup Zekiye Han›m, ‹smail Faz›l Pafla’n›n efli ve Ge- ön taraf›nda eski Ayazma Karakolu yan tara- neral Ali Fuat Cebesoy’un da annesidir. Faz›l f›nda Ayazma Hamam› arka taraf›nda ise, y›¤- Pafla, bir müddet Üsküdar’da Salacak’ta bir ki- ma tafltan yap›lm›fl olan daha küçük bir su haz- ra evinde oturmufltur. Bu evde oturduklar› s›-

1326 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri rada Harbiye’ye girdi¤i için, Ali Fuat Cebe- müfltür. soy’un künyesi Ali Fuat Salacak’t›. ‹ki sene sonra, Sultan Mecit devri memurla- ‹smail Faz›l Pafla Giritli’dir. Babas› tüccardan r›ndan Yusuf Gök Çavufl ad›nda bir ihtiyar, ‹brahim Efendi’dir. Pafla, birçok görevlerde bu- Pafla ile alay emininin kabirlerini yapt›rm›flt›r. lunmufl ve 1919 haziran›nda Ankara’ya gele- rek Kuva-y› Milliye’ye kat›lm›flt›r. 1921’de Müflir Mehmet Ali Pafla, Nâz›m Hikmet’in bü- Ankara’da vefat etti. Kabri, Hac› Bayram Ca- yük babas›d›r. Nâz›m Hikmet’le Mehmet Ali mii yak›n›ndaki türbededir. Aybar’›n anneleri taraf›ndan dedelerinin ba- bas› Mustafa Celâlettin Pafla da bir Polanyal› Atatürk’ün, Osman Nizami Pafla (öl. 1939) ile dönmedir. “Ne hikmetse Celîle’den do¤ma tan›flmas› da bu s›rada ve 1903 senesi hazira- Nâz›m, Türkiye ile alâkas›n› kesince Selâ- n›nda bu köflkte olmufltur. nik’in son valisi Mehmet Nâz›m Pafla’n›n o¤lu bulunan babas› Hikmet Bey’in soyunu de¤il de Ayfle S›d›ka Han›m, üçüncü köflkü de küçük anas›n›n soyunu benimseyerek Verzanski soya- k›z› Adviye Han›m için yapt›rm›flt›r. Adviye d›n› alm›flt›r.” Han›m, Kutü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi Bey’in efli idi. Bu zat daha sonra, karfl› köflede Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. bulunan Marko Pafla’n›n büyük kârgir kona¤›- 1137) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 301 Ömer Naili Pa- n› sat›n alm›flt›r. Marko Pafla’n›n köflkü ise, Üs- fla; s. 193 ‹smail Faz›l Pafla) (Sicill-i Osmânî, 3/602 Ömer küdar Amerikan K›z Lisesi kap›s›n›n sa¤ tara- Naili Pafla; 3/578 Ali Nizami Pafla; 4/303 Mehmed Ali Pa- f›nda idi. Bu köflk son senelerde restore edil- fla) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. mifltir. Müzeyyen Senar Han›m uzun müddet, o 239-241, 243) (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. zamanlar harap olan bu köflkte oturmufltur. Ar- 741) (Ali Fuad Cebesoy, S›n›f Arkadafl›m Atatürk, s. 28- kas›ndaki çam a¤açl› bahçe Marko’nun Bahçe- 29, 32) (Fethi Teveto¤lu, Türkiye’de Sosyalist ve Kominist si diye ünlü idi. Burada bir gazino aç›lm›flt›. Faaliyetler, s. 471-472) (Vâlâ Nurettin, Bu Dünyadan Nâ- z›m Geçti, s. 33) (Süleyman Külçe, Osmanl› Tarihinde Ar- Müflir Mehmet Ali Pafla, Prusyal› bir muzikac›- navutluk, s. 258) n›n o¤ludur. Genç iken ‹stanbul’a gelip 1262 (1846)’da Harbiye’ye girerek müslüman oldu. erkân-› harp ç›k›p seri terfi ile liva ve 1868’de ferik olarak Yanya Kumandan› oldu. Güzel BABA NAKKAfi SOKA⁄I hizmetlerle Arnavutluk taraf›na gönderilip (YOKUfiU) KÖfiKLER‹ Yenipazar kumandanl›¤›nda uzun müddet bu- lunmufltur. Mühim muharebeler kazan›p 1877 yfle S›d›ka Han›m ve Marko Pafla köflkle- bafllar›nda Tuna Garp Ordusu Baflkumandan› Ari bahislerine bak›n›z. Marko Pafla Kona- Baba Nakkafl oldu. Askeriye ilminde mahir, muharip, fleci ¤›, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› yer- Soka¤›’nda bir köflk. ve çal›flkan idi. Berlin Anlaflmas›’nda ikinci de olup bugün Kuzguncuk ‹lkö¤retim Oku- murahhast›.

Bu anlaflmaya göre, Arnavutluk topraklar›n›n bir k›sm› Yunanistan ve Karada¤’a terk edil- mesinin sebebini Mehmet Ali Pafla’dan bilme- leri üzerine halk ayaklanm›fl ve Pafla’y› Yako- va’daki kona¤›nda kurflunluyarak yaralam›fllar- d›. R›za Bey adl› bir Arnavut sokak ortas›nda, henüz hayatta olan Pafla’n›n bafl›n› keserek öl- dürdü. O s›rada 44 yafl›nda idi. 10 Ramazan 1295 (Eylül 1878).

Kesik bafl› bir s›r›¤a geçirilmifl üç gün davul, zurna çalarak sokak sokak teflhir edilmifl ve da- ha sonra yanan köflkün (Kule) önüne, öldürü- len alay emini ile beraber, gübreli¤e gömül-

1327 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lu’dur. Bunun üst taraf›nda, Ermeni Beylikçi- BAHR‹YE NAZIRI AHMET yan’›n köflkü vard›r ki, bir bölümünde Mazlum VES‹M PAfiA YALISI Pafla oturmufltur. 14 kap› no’lu köflk, üç katl› olup bahçe içindedir. Harap olmad›¤› halde al›, Ayazma Camii önünde ve bugün mev- terk olunmufltur. Yeri, 2 no ile gösterilmifltir. Ycut olmayan Ayazma ‹skelesi’nin yan›nda idi. Haremli selâml›kl› bu ahflap ve büyük ya- Mazlum Pafla, 5 Zilhicce 1278 (Haziran 1862) p›, 1820 tarihlerinde Basmac›zâdeler taraf›n- tarihinde vefat etti. Kabri, Eyüp’te Tafll›burun dan yapt›r›lm›fl ve daha sonra da Vesim Pafla Tekkesi hazîresindedir. fiâhidesi mevcuttur. (1824-1910) taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Yal›- n›n yerinde, daha evvel de ‹ç Çukarad› Ahmet 3 no’lu köflk, Vali Reflit Pafla’n›n efli Zümrüt A¤a’n›n yal›s› vard›. Zamanla harap olan yal›- Han›m’a aittir. 18 kap› noludur. n›n bir bölümü 1955 tarihlerinde duruyordu. Bugün arsas›n›n üzerine beton bir küçük ev ya- Faik Pafla Köflkü, bu yokufl üzerinde idi, y›k›l- p›lm›flt›r. Pafla’n›n hayat› için Numan Halil m›flt›r. Yogoslavya’dan köylüsü Elmas Ali Pafla Dede Türbesi bahsine bak›n›z. ile yak›n arkadafll›¤› olan ve Cüce lâkab›yla bi- linen Faik Pafla, 1931 tarihinde vefat etmifltir. Basmac› ailesinin pîri Basmac›lar kethüdas› Küplüce Mezarl›¤›’nda, Yanyal› Hasan Basri Mehmet Usta olup, 1174 (1761) tarihinde Pafla ile efli Ahmet ‹zzet Pafla’n›n ablas› Perver yapt›r›lan Basmac›lar Çarfl›s›’n›n da reisi idi. Han›m’›n ayak ucuna ve Ziya Bey’in babas›, Ayazma Camii’nin vakf› olan çarfl›, camiin he- son Harbiye Naz›r› Süleyman fiefik Pafla ile men yan›nda ve Tulumbac›lar Soka¤› ile Meh- Gürcü Beyi Halil ‹brahim’in yan›na gömüldü. met Pafla De¤irmeni Soka¤› aras›nda bulunu- yordu. Burada “üç befl ay zarf›nda k›rk aded 4 no’lu köflk Kâz›m Karabekir’in efli Seniha miktar› hane ve sahilsaraylar bina ve ihya ve Han›m’a ait olup 30 kap› no’ludur. 1992’de yüzden fazla dükkân dahi infla” edilmiflti. Dük- restore edilmifltir. Güzel bir yap› olup üç katl›- kânlarda basmadan baflka çatma yast›klar da d›r. Seniha Han›m, o semtin sakinlerinden dokunuyordu. Basmac›lar ailesinin hazîresi Mehmet Kaptan’›n k›z kardeflidir. 5 no’lu Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve Tunusba¤› Pembe Köflk nefis bir bina olup 1992’de yeni- Caddesi üzerindedir. Karfl›s›nda fieyh Hamdul- lenmifltir. 6 no’lu köflk ise 32 kap› noludur. lah Efendi’nin aç›k türbesi vard›r.

Buradaki köflklerin hepsi üçer katl›d›r. Vesim Pafla yal›s›n›n yak›n›nda ‹bnü’r-refik Ahmet Nuri Bey’in babas› Feshane Naz›r› Re- 7 no ile gösterilen meflhur Çinili Köflk’ün kap› fik Bey’in büyük yal›s› vard›. ‹bnü’r-Refik (Se- nosu 42 olup çok de¤iflik bir üslûba maliktir. kizinci) 1866’da bu yal›da do¤mufl ve 1935’te Bu güzel kârgir yap›, I. Dünya Savafl› zenginle- Ankara’da vefat etmifltir. Türk Tiyatrosu’na rinden Sad›k Bey’e aitti. Pafla Liman› Zahîre unutulmaz hizmetleri geçmifltir. Refik Bey’in Ambarlar› yan›ndaki 24 tafll› harap un de¤ir- yal›s› bir ara ‹ngiliz elçisi Sir Hanri Elyot’a ki- meni bu zât›nd›. fiimdi restoran olan köflk, ye- raya verilmifl ve elçi 1872 yaz›n› burada geçir- nilenmifltir. mifltir. Bu arada da, sonradan V. Mehmet Mu- rat ad› ile Osmanl› taht›na geçen fiehzade Mu- Baba Nakkafl Soka¤› Kaynaklar: (Gezi Notu) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono rat, yal›ya gelerek s›k s›k denize girmifltir. (yokuflu) köflkleri Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 267-268, 293) (‹nal, Son As›r yerleflim krokisi. Türk fiairleri, s. 384) Bu yap› sonradan y›k›lm›fl ve yerine iki yal› ya- p›lm›flt›r. Biri Cafer Tayyar Pafla’ya ait idi. Pa- fla 1958’de bu yal›da vefat etmifl ve Karacaah- met Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri 1. Ada’- da, fiehitlik Kap›s›’ndan fiehitlik Camii’ne gi- den yolda ve sol tarafta olup kap›dan 107 ad›m ileridedir. Cafer Tayyar Pafla’n›n vefat›ndan sonra uzun müddet bofl kalan ve bu yüzden ‘Pe- rili Yal›’ ismini alan yal›n›n denize do¤ru kade- meli bir bahçesi vard›r. Yap›, Ö¤dül Soka- ¤›’n›n nihayetinde ve deniz kenar›ndaki yar

1328 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

üzerinde ve soka¤›n 90 derecelik dirsek yapt›¤› yerde idi. Bunun yan taraf›nda, köflede ve yol Salacak Plaj› ve afl›r› yerde Cevat fiakir Kabaa¤açl›’n›n (Hal- Gazinosu. karnas Balk›ç›s›) oturdu¤u ahflap üç katl› evi Arkada görülen vard› ki, burada tevkif edilerek Bodrum’a sü- Ayazma Camii rülmüfltür. minaresidir. Minare dibinde görünen Vesim Pafla Yal›s›’n›n civar›nda bunlardan ahflap yal› C. fiakir baflka Selimiye Kumandan› Mehmet Pafla’n›n, Kabaa¤açl›’n›n, Edirne milletvekili As›m Bey’in, Dr. Mahmut sa¤da görünen yal› Atâ Bey’in büyük babas› Mahmut Pafla’n›n, ise Cafer Tayyar ‘K›rk Anahtarl›lar’ lâkab›yla an›lan Antikac›- E¤ilmez Pafla’n›nd›r. lar’›n büyük konaklar› vard›. Salacak Park›’n›n yerinde o¤ullar› kazasker payesine ulaflm›fl hâlâ durmaktad›r. Köflk, klâsik Türk ahflap ya- Molla Bey’in yal›s›, fiemsipafla taraf›na do¤ru p› mimarîsine uygun olarak infla edilmifltir. 93 harbi Meclis-i Mebusan›ndan Edirne me- busu Rasim Bey’in, Bahriye Feriklerinden Ma- Köflkün arkas›ndaki arazi ile Küçük Çaml›ca fluk Pafla’n›n, Vâm›k Bey’in ve Hassa Müfliri Caddesi’nin sol taraf›nda uzanan arazi, Behiç Servili Selim Pafla’n›n yal›lar› bulunuyordu. Bey’e ait olup sonradan sat›lm›flt›r.

Ayazma ‹skelesi’nin önünde ise, ‹stanbul’un Behiç Bey köflkü, Altunizâde semtinin en eski ilk deniz hamam› vard›. yap›s› olup, 1282 (1866) tarihinde yapt›r›lan ‹smail Pafla Camii’nden evvel bina olunmufltu. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, 26 fiubat 1951 Akflam) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 1853 tarihinde yapt›r›lan Valide Ba¤ Kasr›’n›n 6/2995) (R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Sey- sahibesi Âdile Sultan’›n kâhyas›, Behiç Bey’in ran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Teflrifatî Akif k›z› Behice Han›m oldu¤u göz önüne getirilir- Mehmed Efendi, Tarih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymani- se, köflkün bu tarihlerde veya bir müddet son- ye Kütüp., Es’ad Efendi Bölümü, No. 2108, s. 268/b, ra yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Behiç Bey 269/a, 269/b) (S. Muhtar Alus, Üsküdar, Akflam, 14 fiubat zengin bir kimse idi. 1939) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 2/49) (General Halil Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri II./26) (E. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 2/144 ve 3/443- Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) (Gezi Notu) 444) (Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün, s. 20, 30-31) (‹. Parmaks›zo¤lu, Sefinetü’l-Vüzera ter. Hac› Vesim Pafla md.) BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ öflk, Nuhkuyusu Caddesi ile Karamano¤lu öflk, Altunizâde semtinde ve bu isimle an›- KSoka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ Klan camiin karfl›s›nda, dörtyol a¤z›ndad›r. köflesine yak›n bir yerde idi. Küçük Çaml›ca Caddesi ile Kofluyolu’nun bir- leflti¤i yerde ve caddenin sol köflesinde olup bugün de mevcuttur.

Kesme tafl bir kaide üzerine oturtulan bu ahflap iki katl› yap›n›n üst kat› konsollarla d›fla tafl- mal›d›r. Alt katta dört oda, üst katta ise büyük bir salon ve bu salonun dört köflesinde dört Nuhkuyusu Caddesi oda bulunmaktad›r. üzerinde eski evler. 1950’lere kadar Köflkün müfltemilât› ve mutfa¤› sa¤ tarafta Üsküdar evleri olup y›k›lm›flt›r. ‹nce tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› böyle idi.

1329 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

¤›’ndaki aile hazîresindedir.

Hurflit Bey’in bu güzel köflkü sonradan Him- met Efendi Bayramî Tekkesi fleyhi Dr. Lebit Bey’in uhdesine geçmifltir. Bu köflkün yan›nda, futbolcu Can Bartu’nun büyük babas› Kont Tevfik Bey’in köflkü bulunuyordu.

Lebit Bey’in aile sofas›, Karacaahmet Mezarl›- ¤›’nda, 2. Ada’da, Harmanl›k Kap›s›ndan, fie- hitlik Camii’ne do¤ru yüründü¤ünde 312 ad›m Gündo¤umu Caddesi. ileride ve sa¤ taraftad›r. Etraf› demir parmak- l›kla çevrili sofaya as›lan mermer bir levhaya Haydar Bey, memleketimizde ilk defa operet flunlar yaz›lm›flt›r: yapan sanatkârlar›m›zdand›r. Üsküdar’da, 1262 (1846) tarihinde dünyaya geldi. Pek S›hhiye Müfettiflleri’nden Himmetzâde Dr. Ab- gençken saray m›z›kas›na girmifl orada zabit düflflekur Lebit ve ye¤eni muallim Bahaüddin olarak binbafl›l›¤a kadar yükselmiflti. ‹yi keman Bey’in o¤lu mini mini Mehmet’in ruhlar›na Fati- çalar ve Avrupa musiki usulleri ile meflgul ha. 8 fiubat 1931. olurdu. Bizde musikiyi ilk defa sahneye tatbik edenlerdendir. 1322 (1904) tarihinde vefat et- Seraskerlik Makam› muhasebat dairesi mü- ti. Kabri, Üsküdar’da Çiçekçi Camii karfl›s›n- meyyizlerinden Haf›z Sait Bey’in o¤lu olan da, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde, ara- Haydar Bey’in küçük kardefli, son as›r beste- yol köflesi solundan 50 ad›m ileride ve mezar- kârlar›m›zdan Hüseyin Halit Bey, 1270 l›k duvar›n›n hemen arkas›ndad›r. Fakat ne (1853)’te bu köflkte dünyaya geldi. Genç ya- yaz›k ki, flâhidesi yoktur. Neyzen Halil Can fl›nda Enderun’a intisab etti. Oradan Muzika-i Bey’in etraf› demir parmakl›kl› aile hazîresinin Hümâyun’a geçti ve Hünkâr’a bafl müezzin ol- sol taraf›nda olan sofas›nda o¤lu, memleketi- du. Kola¤as› iken emekliye ayr›ld›. 1339 mizin ilk heykelt›rafllar›ndan Behzat Bey (1920)’de bu köflkte vefat etti. Kabri babas›n›n (1874-1916)’in ve 1344 (1925) tarihinde ve- yan›ndad›r. Dinî ve dinî olmayan bir tak›m fat eden “Bestekâr-› flehir merhum Haydar eserler bestelemifltir. Bey’in damad› mülga evkaf nezareti muhasebe kalemi memurlar›ndan Mahmud Zeki Bey’in” Kaynaklar: (Gezi Notu) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. etraf› demir parmakl›kl› kabri vard›r. 173) (Ahmed Fehim Bey’in Hat›ralar›, Haz. Hafi Alpman, Tercüman Yay. s. 204) (Türk Ans. 2/87) (Y›lmaz Öztuna, Binbafl› Kemanî Ali Haydar Bey diye ünlü idi. Türk Musikisi Ans. 1/204 M. Sabahattin; 1/353 Nev’eser Bu köflkte vefat etti ve o¤lu da bu köflkte dün- Kökdefl) (Mustafa Rona, Türk Musikisi, s. 519) (Ergun, yaya geldi. Türk Musikisi Ant. s. 645)

Bu köflkün karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde kuleli, güzel, ahflap bir köflk daha vard› ki, Sultan Ab- dülaziz’in Bafl Mabeyinci’si Hurflit Bey’e aitti. BRYAS SARAYI Hurflit Bey’in o¤ullar› Bestekâr Muhlis Saba- hattin Ezgi ve Halis Beyler’di. Büyük k›z› Âgâh u saray›n, eski ad› Bulgurlu Da¤› olan Kü- Han›m’da gayet güzel piyano çalard›. Di¤er k›- Bçük Çaml›ca Tepesi’nin güneybat› etekle- z› Emine fiad›man Han›m’›n da besteleri vard›. rinde bulundu¤u san›lmaktad›r. Yerine as›rlar En küçük k›z› Nev’eser Kökdefl Han›m da bes- sonra Cennetâbâd Kasr› yap›lm›fl olmal›d›r. tekârd›. Hurflit Bey de keman, ud, lavta, n›sfi- ye ve oniki telli saz çalan bir müzisyendi. Bulgurlu Köyü içindeki Demirci Çeflmesi ve Ümraniye’deki Cevher A¤a Çeflmesi’ndeki Nev’eser Kökdefl Han›m, babas›n›n sürgün granit sütun ve bafll›¤› bu saray›n y›k›nt›lar›n- olarak bulunurken vefat etti¤i Drama’da dün- dan al›nm›fl olabilir. Bulgurlu’nun baz› sokak- yaya geldi. 7 Temmuz 1962’de Kad›köyü’ndeki lar›nda hâlâ bu sütunlara rastlâmak mümkün- evinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›- dür.

1330 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Bulgurlu’nun da eski bir yerleflim yeri oldu¤u Kaynaklar: (Charle Texier, Küçükasya Tarihi, 1/148) (Be- bilinmektedir. Köyün camii yan›nda bugün de di fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 10) (W. M. Ramsay, Anado- görülen bir Bizans lâhdi vard›r. lu’nun Tarihi Co¤rafyas› veya Asia Minor, Çev. Mihri Pek- tafl, s. 200) (S. Eyice, Bryas Saray›, TTOK Belleteni, XXI- Merhum Ali Suat Bey’in tercüme etti¤i fiarl II/89 Ocak 1959) Teksiye’nin (1802-1871), Matbaa-i Âmire’de 1339-40 (1920-22) tarihinde bas›lan Küçük Asya Tarihi, adl› eserinden, Bulgurlu Da¤› ve civar›n›n eski ad›n›n Damatris oldu¤unu ve BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE “son Bizans ‹mparatorlar› Kudüs’e çekilmek GÖRE ÜSKÜDAR için baflkentten ayr›ld›klar› vakit ahalinin fer- yatlar› bu Bryas Saray›’ndan” iflitildi¤ini ö¤re- SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR niyoruz. 230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defteri’ne Üsküdar’›n bir çok yerlerinde Bizans saraylar›- 1göre Kuzguncuk’tan Haydarpafla’ya kadar n›n bulundu¤unu biliyoruz. Bunlardan biri, uzanan sahillerde flu yap›lar vard›: Haremyum Saray› idi. Bu saray›n Harem ‹ske- lesi civar›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n yerinde Kuzguncuk ‹skelesi: oldu¤u tahmin edilmektedir. Buradan bafllaya- rak fiemsi Pafla Camii’ne kadar uzanan ve Bi- 1) Çuhac› Menahem Yahudinin hanesi, 2) zansl›lar’ca Arkla denilen sahil fleridinde pek fialc› Yako Yahudi hanesi, 3) Simkefl Karabet çok yazl›k Bizans saray› ve kasr› vard›. zimmînin hanesi, 4) Hahambafl› Hayim Yahu- dinin hanesi, 5) Deli Çelebun o¤lu Avram Ya- Küçükyal› ile Kartal aras›ndaki Maltepe ve hudi hanesi, 6) fierbetçi Avram Yahudinin Dragos civar›na Bizansl›lar’ca Bryas ad› veril- hanesi, 7) Sarraf Manol zimmî hanesi ve ka- di¤i de bilinmektedir. Brias, Kocaeli (Bithy- y›khane, 8) Knorte Yahudinin hanesi, 9) At- nia) sahillerinde bir limand› ve M. S. 717’de tar ‹shak Yahudinin hanesi, 10) Üsküdarî Av- Yezid, Constantinople’u muhasara etti¤i vakit ram Yahudinin hanesi, 11) Sadullah Efendi burada kalm›flt›. Gemileri Brias’ta Satyros (Sa- halîlesinin yal›s›, 12) ‹smet Beyzâde Arif Mol- tir-Küçükyal›) limanlar›n› iflgal etmifl, tâ Kar- la’n›n yal›s›, 13) Beflinci Kad›n hazretlerinin talimen’e (Kartal) kadar sokulmufltu. yal›s›, 14) Arapzâde Arif Molla’n›n yal›s›, 15) Mumaileyhin di¤er arsas›, 16) Arapzâde Efen- 836 senesinde Theophilus, Bryas’ta Arap üslû- di’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›, 17) fiehre- bunda bir saray infla ettirmifl, bunun için de mini Hayrullah Efendi’nin yal›s›, 18) Defter Satyros Manast›r›’n›n tafllar›n› kullanm›flt›. emin-i sab›k-› Sadullah Efendi’nin yal›s›, 19) Satir Manast›r›’na ait oldu¤u san›lan harebeler Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi, 20) Ve bugün Küçükyal› tren istasyonundan Malte- Öküz Liman›, 21) Bektâflî Dergâh›, 22) Kur- pe’ye do¤ru yüründü¤ünde biraz ileride, eski binde Osman’›n kahvesi, 23) Silâhdar Abdur- Yeflil ve mavinin Ba¤dat Yolu yak›n›nda ve Küçükyal› ‹lkö¤re- rahman A¤a Camii flerifi, 24) Hamdullah kavufltu¤u yerde tim Okulu civar›ndad›r. 95 x 95 ad›m boyutla- Efendi’nin kay›khanesi, 25) Beylik Zahîre An- yal›lar. r›nda olan bu manast›r›n yan›na 1980 tarihin- barlar›, 26) Anbar emini odas›, 27) Mehmet de bir çocuk park› yap›lm›flt›r. Manast›r odala- r›n›n bir k›sm› hâlâ kullan›lmaktad›r.

Bryas Saray›’n›n arkas›nda, Bafl›büyük köyü ve civar›ndaki hastahane arazisi içinde, General Süreyya ‹lmen’in (1874-1955) köflkü karfl›s›n- da da Analipsiz Manast›r› ve ayazmas› vard›.

‹mparatorlar Anadolu seferinden dönerken ‹z- mit’ten bindikleri gemiden Maltepe’de (Brias) inerler ve buradaki sarayda bir kaç gün dinle- nirlerdi.

1331 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Mollazâde’nin yal›s›, 28) Müderrisînden Esiri- nedarzâde Sad›k A¤a yal›s›, 42) Tabak Hac› zâde Efendi yal›s›, 29) Yeniçeri Efendisi’nin Ahmet’in yal›s›, 43) Çinili cami-i flerifi müte- yal›s›, müsteciri tezkire-i evvel efendi, 30) Ye- vellisi Aziz Efendi’nin yal›s›, 44) Yorganc› da- ni Cami mütevellisi Genç Osman A¤a’n›n ya- mad› Sad›k A¤a’n›n yal›s›, 45) Salacak ‹skele- l›s›, 31) Sab›k arpa emini ‹smail A¤a’n›n yal›- si. s›, 32) Defterdar Efendi’nin yal›s›, 33) Çukur tabir olunan kay›khane, 34) Çavuflbafl› sab›k Salacak ‹skelesi: Ali Bey’in kay›khanesi, 35) Pabucubüyükzâde Efendi’nin yal›s› ve kay›khane, 36) fieyhülis- 1) Fatih Sultan Mehmed Han Cami-i flerifi, 2) lâm Efendi Mektubisi Arif Efendi Yal›s›, 37) Salacak Bostaniyan oca¤›, 3) A¤ababas›zâde Aflç›bafl›zâdenin yal›s›, 38) Debba¤hane, 39) ‹smail Efendi’nin yal›s›, 4) Verada Sinan Pafla Ve mumhane, 40) Bal›kç› odas›, 41) Beylik Camii flerifi, 5) El-hac Ali Efendi’nin yal›s›, 6) Zâhîre Anbarlar›, 42) Mihrimah Sultan Ca- El-hac ‹smail A¤a’n›n yal›s› 7) Yemlihane ke- mi-i flerîfi ve ‹marethane-i âmire, 43) Üsküdar rîmesinin yal›s›, 8) fiemseddin Efendi kerîme- Büyük ‹skelesi. sinin yal›s›, 9) Süleyman Pafla kerîmesinin ya- l›s›, 10) Silâhflor Eyyubî Ahmed Bey’in yal›s›, Üsküdar Büyük ‹skelesi: 11) Verada Sultan Osman Han Cami-i flerifi, 12) S›rmakefl Ali’nin yal›s›, 13) ‹stanbul A¤a- 1) Beylik Han, 2) ve kahveler, 3) Debba¤ s› halîlesinin yal›s›, 14) Tu¤rakeflzâde Hamdi Mustafa A¤a’n›n kay›khanesi, 4) Debba¤ Efendi’nin yal›s›, 15) Bilal Mehmed’in kahve- Mahmud A¤a’n›n kay›khanesi, 5) Serapa on- si, 16) Ve kahve, 17) ‹stanbul A¤as› kâtibi bir göz kay›khane, 6) Odabafl› Ömer’in kahve- Haf›z’›n yal›s›, 18) Abdürrahman Pafla Tata- si, 7) Balaban ‹skelesi, 8) El-hac Haf›z’›n ka- r›’n›n yal›s›, 19) Samurkafl Süleyman A¤a’n›n y›khanesi, 9) Debba¤ Ömer kerimesi hatunun yal›s›, 20) Sipah çavuflu Mahmud A¤a’n›n ha- yal›s›, 10) Terzibafl› vereselerinin yal›s›, 11) nesi, 21) Sab›ka Kapua¤as› hanesi, 22) Zaim Dokuz göz kay›khane, 12) Kesrelizâde Numan el-hac Osman A¤a hanesi, 23) Aydoslu Meh- Bey yal›s›, müsteciri reis efendi, 13) Tersane med Pafla kerimesinin hanesi, 24) Sadr-› esbak Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, ‹smail Pafla arsas›, 25) Kürkçü Hasan A¤a ve- 14) Dühanî Arif A¤a’n›n yal›s›, 15) Ahmet reselerinin arsas›, 26) Üsküdar Bahçesi Bosta- Haseki kerîmesinin yal›s›, 16) fiemsi Pafla Ca- niyan Oca¤›. mi-i flerifi, 17) Kaptan-› derya-y› sab›k Hac› Mehmed Pafla yal›s›, 18) Ayazma Kasr› hümâ- Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›: yunu, 19) Kurbinde cami-i flerif, 20) Bostani- yan oca¤›, 21) Ömer Sipahi halîesinin yal›s›, 1) Selimiye Cami-i flerifi, 2) Mehmed Pafla 22) Hâcegândan fiakir Efendi yal›s›, 23) Sipa- kasr-› hümâyunu, 3) Lala Beflir A¤a Cami-i fle- hi Ahmet Efendi’nin yal›s›, 24) Mâ-i leziz rifi, 4) Za¤arc›lar Bostanc› Oca¤›, 5) Bir bab Çeflmesi ve meydan, 25) Silâhflor Said A¤a ya- kiriflhane, 6) Haydarpafla ‹skelesi, 7) Haydar- l›s›, müsteciri Hazinedarzâde Hüseyin Bey, 26) pafla Oca¤›. Kaptanpafla kethüdas› sab›k Salih Efendi’nin hanesi, 27) ‹ç çukedar› Ahmet A¤a yal›s›, Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen devlet bü- müstecir Tophane kâtibi, 28) Ayazma ‹skele- yüklerinin, öz geçmifllerini, k›sa dahi olsa, an- si, 29) Salih Efendi’nin kahvesi, 30) Kahveci- latmakta fayda vard›r. Kuzguncuk ‹skele- bafl› eytamlar›n›n yal›s›, 31) Hasekia¤azâde si’nden sonra ilk ad› geçen, ilmiye s›n›f›ndan, Ahmet A¤a’n›n yal›s›, 32) Can›ma¤azâde Arif Molla diye bilinen, Arif Hikmet Beyefen- Mehmet Bey’in yal›s›, 33) So¤anc›bafl› vekili di’dir. Sebili, haziresi, çeflmesi ve hamam› ba- Emin A¤a yal›s›, 34) Abdullah Efendi’nin da- hislerinde aç›klamada bulunulmufltur. mad› Sad›k Efendi’nin yal›s›, 35) Hane-i has- sadan mahrec Sâlim Efendi’nin yal›s›, 36) Defterde, V. Kad›n Hazretleri diye kay›tl› Gümrükçü Osman A¤a uhdesinde olan sa¤ir olan, Sultan III. Selim’in V. Kad›nefendisi, yal›, müsteciri Mehmet Efendi, 37) Bal›khane Nur-u fiems Han›m’d›r. Hayat› hakk›nda fazla kâtibi vekili Hüseyin Haseki’nin yal›s›, 38) Es- bir bilgi yoktur. 1242 flevvalinde (May›s 1827) bak müneccimbafl› vereselerinin yal›s›, 39) vefat etti. Kabri Lâleli’de Sultan III. Mustafa Mimar Tahir A¤a kerimesinin yal›s›, 40) fieyh Türbesi d›fl›nda ve türbe kap›s›n›n tam karfl›- Kemal Efendi’nin damad›n›n yal›s›, 41) Hazi- s›ndad›r.

1332 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Nur-u fiems Kad›nefendi Yal›s›’n›n yan›ndaki sinde, bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet üç yal›, Arapzâde Ailesi’ne aittir. Yaln›z, iki Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. yal›n›n aras›nda, Arapzâde’nin bir arsas› bulu- nuyordu. Hayrullah Efendi Yal›s› sonradan Serasker Hü- seyin Avni Pafla’n›n uhdesine geçmifltir. Hay- Arapzâde Ailesi’nin ceddi, Abdurrahman Bâ- rullah Efendi, yal›s›n›n karfl›s›na bir çeflme hir Efendi, fiehzâdebafl› Camii imam› Ali yapt›rm›fl ve bu çeflme zamanla harap oldu¤un- Efendi’nin o¤ludur. Sesi çok güzel oldu¤undan dan, Hüseyin Avni Pafla, flimdi de mevcut 1122 (1710)’da ‘sultan imam›’, sonra da ilerle- olan, muhteflem çeflmesini infla ettirmifltir. yerek 1158 Cemaziyelâhirinde (Temmuz 1745) Rumeli Kazaskeri oldu. 1159 Receb’inin Hayrullah Efendi Yal›s›’n›n yan›nda Defter 7. günü (26 Temmuz 1746) vefat etti. Lâhdi, Emini Sadullah Efendi’nin yal›s› vard›. Kendi- ‹stanbul’da Çarfl›kap›’da, Yemen fatihi Sinan si Küçük Hüseyin Efendi’nin o¤ludur. Yetifltik- Pafla Medresesi önündeki hazirededir. ‘Halîm, ten sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. mütevaz› ve flair idi. O¤ullar›, Sad›k ve Atâul- 1222 (1807)’de Edirne Saray›’n›n tamirat›na lah efendilerdir.’ Arapzâdeler’in birinci yal›s›, memur oldu. 1225 (1810)’da da defter emini Atâullah Ahmet Efendi taraf›ndan yapt›r›l- oldu. Azlinden sonra 1232 Muharreminde m›flt›r. Kendisi Kazaskerlik Makam›’nda bu- (Kas›m 1816) vefat etti. Lâhdi, Süleymaniye lunmufl ve 14 fiaban 1199 (22 Haziran Camii Hazîresi avlusunda, birinci s›rada ve 1785)’te fleyhülislâm olmufltur. Bu görevdey- türbedar evinin sa¤ taraf›ndad›r. “Müdebbir ve ken, ayn› senenin 18 flevvalinde (24 A¤ustos kabiliyetli bir zat idi.” 1785) vefat etti. Kabri, yukar›da yeri belirtilen hazirededir. ‘Halîm, mütevaz› ve lisan-› asra Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen Bektaflî Der- vak›f idi. fiu k›sa zamanda, Hüdâyî fleyhi Rûflen gâh› (Yar›mca Baba) ve Abdurrahman A¤a Efendi’yi Dersaadet’e getirmifltir. Küçük o¤lu Camii hakk›nda bölümlerinde aç›klamada bu- Abdullah Efendi, di¤eri ise Arif Efendi’dir. lunulmufltur.

Yal› Ataullah Efendi’nin vefat›ndan sonra bu Müderris Esirîzâde’nin yal›s›, flimdi harabesi iki o¤luna intikal etmifltir. Fakat Arif Efen- mevcut olan yüksek beylik de¤irmeninin di’nin burada bir yal›s› daha vard›r. Arif Efen- önünde idi. Esirîzâde’nin atas› Bursal› Mehmet di, Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda, 21 Efendi idi. Mekke kad›l›¤› görevine giderken, Temmuz 1808’de fleyhülislam olmufl ve geliflen 1054 (1643)’te K›zlara¤as› Sünbül A¤a ile ay- olaylar neticesinde Padiflah IV. Mustafa’n›n n› gemide bulunuyordu. Rodos Adas› önlerin- halli için fetva vermifltir. 1241 fievvalinin 17. de Malta Korsanlar›’n›n eline düfltü. Befl y›l günü (25 May›s 1826) vefat etti. Kabri, baba- esir kald›ktan sonra kurtuldu ve ‹stanbul’a gel- s›n›n yan›ndad›r. di. 20 Mart 1659’da fleyhülislam oldu. Köprülü Mehmet Pafla’n›n her dedi¤ine fetva verdi. Bu Arif Efendi âlim bir zat olub ayn› zamanda iyi yüzden 3 fiubat 1662’de Bursa’ya sürüldü. Yir- bir hattatt›. Her sene bir Kur’an-› Kerîm yazar mi y›l sürgün hayat› yaflad›ktan sonra 21 Safer ve Ravza-i Mutahhara’ya gönderirdi. O¤ullar› 1092 (12 Mart 1681)’de vefat etti. Kabri, Pi- Sadullah ve Hamdullah efendiler sudurdan ol- rinç Han› civar›nda yapt›rd›¤› mescidin hazîre- dular. Arapzâde Ailesi’nin bir çok ferdi, Kara- sindedir. O¤lu Abdülbâki Efendi say›l› bilgin- caahmet Mezarl›¤›’nda medfundur. lerdendir.

Arif Efendi Yal›s›’n›n yan›nda, fiehremini Esirîzâde Yal›s›’ndan sonra, Üsküdar’a do¤ru, Hayrullah Efendi’nin yal›s› bulunuyordu. Hay- Defterdar Efendi’nin ve Papucubüyükzâde rullah Efendi, kalemden yetiflmifl 1228 Efendi’nin yal›lar› bulunuyordu. Defterdar (1813)’te flehremini, 1234 zilkâdesinde (A¤us- Efendi, daha sonra sadrazam olan Mehmet tos 1819) Surre emini, bir sene sonra, ruznâ- Emin Rauf Pafla idi. Rauf Pafla, Çavuflbafl› Sait mei evvel, 1241 (1825)’te ikinci defa flehremi- Efendi’nin o¤lu olup 1189 (1775)’te do¤du. ni oldu. Bu görevden ayr›ld›ktan sonra, Esma 1226 Cemaziyelevvelinin 24’ünde (16 Haziran Sultan kethüdal›¤›na getirildi. 1247 Recebinin 1811) Rikab-› Hümayûn Defterdar› olmufl gurresinde (6 Aral›k 1831) vefat etti. O¤lu, iken, 18 Rebiyülâhir 1230 (1 Nisan 1815)’te Enderûnî Rag›p Mehmet A¤a, 1242 Zilkâde- vezaret verilerek sadrazam oldu. Üç sene kadar

1333 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

bu görevde bulunduktan sonra azledildi. Son- Kasr› bulunuyordu. Bunlar hakk›nda bölümle- ra, dört defa daha sadrazam olan Rauf Pafla, 8 rinde aç›klamalarda bulunulmufltur. Zilkade 1276 (28 May›s 1860)’ta vefat etti. Kabri, Eyüpsultan’da, Bostaniskelesi Soka¤› Salacak ile Harem aras›ndaki yar üzerinde ve üzerinde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti av- Afla¤› ‹hsaniye Camii’nden sonra Selimiye Ca- lusundaki aç›k türbesindedir. mii yak›n›nda da Sadrazam ‹smail Pafla Kona- ¤›’n›n arsas› ve bunun yan›nda da Aydoslu Sicill-i Osmânî yazar›, “serveti Bebek’teki sahil- Mehmet Pafla k›z›n›n evi bulunuyordu. hanesine münhas›rd›r.” dedi¤ine göre, burada- ki yal›s›n› 1815 tarihinden sonra elden ç›kar- Haf›z ‹smail Pafla 24 Nisan 1805 ile 14 Kas›m m›fl olmal›d›r. Rauf Pafla Yal›s›’n›n yerinde 1806 tarihleri aras›nda 19 ay kadar sadrazam Defterdar Pepeyi Hasan Efendi’nin yal›s› bulu- olmufltur. Azlinden sonra, Konya valisi iken nuyordu veya Rauf Pafla Yal›s›’n›n ilk sahibi orada, 1222 fiaban›n›n 15’inde (18 Ekim idi. 1807) vefat etti. ‹smail Pafla’n›n vefat›ndan sonra konak, Kad› Abdurrahman Pafla taraf›n- Bu yal›n›n yan›nda ve bir evvelki dönemde dan kiralanm›flt›r. Said Efendi’nin ve Defter Emini Sadullah Efendi’nin yal›lar› vard›. Peykî Lakab›yla da Alanyal› olan Abdurrahman Pafla, evvelce bilinen Hasan Efendi, maliyeden yetiflmifl ve Kayseri kad›s› iken, mîr-i miranl›¤a eflit hüma- 1185 (1771) tarihinden sonra defter emini, yûn emini oldu. 1217 (1802)’de Sivas muta- 1190 (1776)’da defterdar-› fl›kk-› evvel ve befl sarr›f› idi. Bir kaç ay sonra vezaretle Konya va- sene sonra da defterdar oldu. Daha sonra iki lisi, 1223 fiaban›nda da (Ekim 1808) Anadolu defa daha bu göreve getirilmifl olan bu de¤erli valisi oldu ve ‹stanbul’a gelip bu kona¤a yer- insan 6 Cemaziyelâhir 1206 (fiubat 1796)’da leflti. vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi sol bafl›nda ve Sultan III. Selim’in tahttan indirilip flehit edil- Ahmet Fethi Pafla ailesi aç›k türbesinin sa¤ ta- mesi üzerine, Alemdar Mustafa Pafla duruma raf›ndaki parmakl›k içindedir. Kafesî destarl› hakim olmufl ve II. Mahmut tahta ç›kar›lm›fl- flâhidesi vard›r. Eflinin kabri de buradad›r. t›r. Bu s›rada, Sultan Selim’in kurmak isteyip de kuramad›¤› Nizam-› Cedid Oca¤›’n›n yeni- Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Balaban ‹skelesi ge- den tesisi yeniçerilerin tepkisine yol açm›fl ve çildikten sonra gelen yal›lardan biri Kesriyeli Bâb-› Âlî’ye hücum ederek Mustafa Pafla’n›n Numan Bey’in yal›s› idi. Numan Bey, Kesriye- flehadetine sebep olmufllard›r. li Ahmet Pafla’n›n k›z›n›n o¤ludur. Babas› Sey- yid Mehmet A¤a’d›r. Bâb-› Âli’den yetiflmifl, Alemdar Mustafa Pafla’n›n iste¤i üzerine Ni- hacegândan olmufl, 1187 (1773)’te sadrazam zam-› âliflân Murahhas Seraskeri ünvan› ile Se- mektupçusu (özel kalem müdürü) ve az zaman- limiye K›fllas› kumandan› olan Kad› Abdur- da da silâhtar kâtibi olmufltur. Bir tak›m görev- rahman Pafla, Padiflah II. Mahmut’un daveti lerden sonra 1200 (1785)’te arpa emini, çavufl- üzerine, 26 Ramazan 1223 ( 15 Kas›m 1808) bafl›, bafl Muhasebeci gibi önemli vazifelerde tarihinde Selimiye K›fllas›’ndaki Nizam-› Ce- bulunmufltur. 1201 Recebinin 27. günü (15 did askerleri ile kay›klarla Topkap› Saray›’na May›s 1787) vefat etti. geldiler. Burada yap›lan görüflme neticesinde, Sultan IV. Mustafa’n›n öldürülmesi kararlaflt›- O¤lu Mehmet Esat Bey, mektubî hulefas›ndan r›lm›fl ve Kad› Pafla ile Bostanc›bafl›, birkaç ve hâcegândan olup 1241 (1825) tarihinden cellatla içeri girip Sultan Mustafa’y›, kendi flal sonra vefat etti. Damad›, Rusçukluzâde Sadra- kufla¤› ile bo¤durmufllard›r. zam Hasan Pafla’n›n o¤lu Haydar Bey’dir. Ha- san Pafla’n›n kabri Üsküdar’da Hüdâyî Aziz Bu s›rada Selimiye K›fllas›’nda ikinci reis yani Mahmut Efendi Camii haziresindedir. Kallavî- ocak a¤as› olarak Kad› Pafla’n›n ye¤eni Ahmet li flâhidesi mevcuttur. A¤a bulunuyordu. Kad› Pafla ve ye¤eni, rama- zan ay›n›n bafllar›nda, Nizam-› Cedid askeriyle Numan Bey’in yal›s›ndan sonraki beflinci yal›, yedi oca¤›n kethüdalar› ve zabitan kul kethü- Kaptan-› Derya Hac› Mehmet Pafla’ya aitti. das›, topçu ve arabac› bafl› tu¤lar›n› önlerine Bunun yan›nda fiemsipafla Camii ve fierefâbâd kat›p, bir kaç tane de fleyh alarak tekbir ve ilâ-

1334 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri hilerle Selimiye k›fllas›’na gelerek tu¤lar›n› ka- Haz. M. Aktepe, 1. s. 12-119) (Cahit Karya-Erol Üyepa- p› önüne dikmifllerdi. zarc›, II. Mahmut’un ‹stanbul’u, s. 76 vd.)(E. Koçu, Bos- tanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2994-2995) (Vaka-i Ce- Sultan Mustafa’n›n öldürülmesinden iki gün did, Yayla ‹mam› Tarihi, Haz. Y. Senemo¤lu, 1001 Temel sonra, yeniçeriler Selimiye K›fllas› ile beraber, Eser, s. 78 vd.) (Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, Haz. H. ‹stanbul’daki di¤er k›fllalar› ele geçirmifller ve Andreasyan, ‹st. 1972) ( ‹. H. Uzunçarfl›l›, Alemdar Mus- bu arada da Selimiye K›fllas›’n› Selimiye Ma- tafa Pafla, ‹st. 1942) hallesi ile beraber yakm›fllard›r. 17 Kas›m 1808.

Bu yang›n s›ras›nda, Kad› Pafla’n›n kirac› ola- CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA) rak oturdu¤u ‹smail Pafla Kona¤›’n› evvelâ ya¤- KONA⁄I ma etmifller ve sonra da yakm›fllard›r. ‹ki gün evvel Kad› Pafla kona¤a 22 yük akçe getirmifl- ona¤›n Üsküdar’›n neresinde bulundu¤u ti. Asiler o paralar› fesle taksim ettiler. Bu ara- Kbelli de¤ildir. Fakat Selimiye’de olmal›d›r. da da baz› esnaf›n evleri ya¤ma edildi. Pek çok insan öldürüldü. Cevdet Pafla, Tezâkir adl› eserinde: “Hilâl-i ra- mazan-› flerifte dahi Celâlüddin Pafla vefat et- Eski fleyhülislâmlardan Minkarîzâde Yahya ti.” “Yeniçeri vak’as›nda an›n dahi A¤a Hüse- Efendi’nin torunlar›ndan olan Kad› Pafla kaça- yin Pafla gibi hizmeti sebk etmifl bir zatt›r. Hay- rak Eyüp’te ‹zzet Pafla Tekkesi’ne s›¤›nd›. Bir li vakitden beri mütekaiden Üsküdar’da ika- çok alt›n vererek fleyhin elbiselerini sat›n ald› met üzere idi.” demektedir. ve bunlar› giyerek Alanya’ya geldi. Çünkü, o s›rada henüz 15 yafllar›nda olan o¤lu Abdullah Alâüddin Pafla’n›n o¤lu olan Celâleddin Pafla, Bey, Alaiye ve Beyflehir Sancaklar› mutasarr›- kul kethüdal›¤›ndan 25 Muharrem 1241 (9 Ey- f› idi. lül 1825) tarihinde yeniçeri a¤as› olmufltur. Yeniçeri Vak’as› kendi a¤al›¤› zaman›nda, 15 ‹kibin askeri ile Alanya Kalesi’ne kapanan Ka- Haziran 1826’da vuku buldu¤u ve Ocak orta- d› Pafla, 5-6 ay kadar kuflatma alt›nda kald›k- dan kald›r›ld›¤› için son yeniçeri a¤as› say›l›r. Çinili Karakolu tan sonra, Teke Mütesellimi Hac› Mehmet 1280 (1863) tarihinde vefat etti. civar›nda, Selâmi Ali A¤a’n›n kuvvetlerine ma¤lup olmufl ve kendi- Efendi Caddesi siyle beraber o¤lu Abdullah ve büyük o¤lu Mü- Kaynaklar: (Cevdet Pafla, Tezâkir 13-20, s. 46) (Cevdet üzerinde biblo kadar derris Mehmet Bey’in bafllar› 1 Nisan 1809 ta- Tarihi, Üçdal Nefl. 12/171-222) (Sicill-i Osmânî, 2/81 Ce- zarif bir köflk. rihinde kesilerek ‹stanbul’a gönderilmifltir. Bü- lâleddin Mehmed A¤a) tün mücadelesi Sultan II. Mahmut ve Nizam-› Cedid için oldu¤u halde Padiflah’tan hiçbir ya- k›nl›k ve merhamet görmemifltir.

‘Yanan konak, eski sadrazamlardan ‹smail Pa- fla’n›n kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›r. ‹sma- il Pafla, Sultan III. Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla aleyhine k›flk›rtm›flt›. Daha sonra ‹s- tanbul’a getirilen Kad› Pafla, onun kona¤›n› ki- ralam›flt›. ‹smail Pafla’n›n fedakâr› olan yeniçe- riler kona¤›n› yakmakla yetimlerine büyük za- rar verdiler.’

Kaynak: (Sicill-i Osmânî, 1/86 Nur-u fiems Kad›nefendi; 2/161 Hasan Efendi; 2/318 Hayrullah Efendi; 2/422-423 Rauf Pafla; 3/22 Sadullah Efendi; 3/320 Abdurrahman Efen- di; 3/324 Abdurrahman Pafla; 3/477 Atâullah Efendi 4/184 Mehmed Efendi Esirîzâde; 4/571 Numan Bey) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 117) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (fiem’danizâde Tarihi,

1335 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/84 Cemaleddin Pafla; 4/587 Nurullah Mehmed Pafla) (M. Larus 1/709 Asaf Pafla) (Ge- öflk, Üsküdar ‹skelesi civar›nda, Paflalima- zi Notu) Kn› Caddesi, Cemaleddin Pafla ve Yenidün- ya sokaklar› ile çevrili alanda ve caddeye göre yüksek bir yar üzerinde idi. Köflkün caddeye aç›lan merdivenli kap›s› bugünde mevcut olup CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ köflkün üzerine oturtuldu¤u istinat duvarlar› aras›ndad›r. Di¤er sokaklara da birer kap›s› uzguncuk ile Beylerbeyi tüneli aras›nda ve olan bu muhteflem yap›, I. Dünya Savafl› so- KNakkafltepe Mezarl›¤›’n›n sol taraf›ndaki nunda Üsküdar bölgesini iflgalleri alt›na alan koru önündedir. Cemil Molla, bu semte ad›n› ‹talyan askerlerinin karargâh› olmufl ve müta- vermifl bir zatt›r. reke devrinin sona ermesi üzerine de kasten yak›lm›flt›r. Köflkün bulundu¤u arsa eski Üskü- 1885 y›l›nda, fieyhülislâm Üryanizâde Ahmet darl›larca hâlâ ‹talyanlar ad›yla an›l›r. Es’ad Efendi’nin torunu, flair Süleyman Bey’in o¤lu Mahmud Cemil Efendi taraf›ndan yap›l- Bu ahflap üç katl› köflkün yak›n›nda ve Yeni- m›flt›r. Kendisi Cemil Molla ismi ile meflhurdu. dünya Soka¤› karfl›s›nda fieyhülislâm Zeynelâ- Köflkü yapt›rd›¤› zaman 22 yafl›nda idi. K›sa bir bidin Efendi’nin (öl. 1236/1821) üç katl› ko- dönem adliye naz›rl›¤› yapm›fl ve 1941’de vefat na¤› ve onun yan›nda ise Ressam Cevat Bey’in etmifltir. Aile kabristan›ndaki kabrinde flâhi- (1871-1939) etraf› yüksek bir duvarla çevrili desi yoktur. Nakkafl Baba Mezarl›¤› bahsine haremli selâml›kl› üç katl› ahflap köflkü ve bu- bak›n›z. nun önünde ise meflhur Hüseyin Hâki Bey’in haremli selâml›kl› üç katl› ahflap konaklar› Beyaz Kuleli Köflk diye bilinen yap›n›n arazisi vard›. Nâz›m Pafla’n›n kona¤› da Kurflunlu içinde befl köflk daha vard›. Mimar›, ‹talyan Sin- Medrese Soka¤› üzerinde idi. yor Albeti’dir. Kap›lar› masif cevizden, kap› tok- maklar› fildiflindendir. Tavanlar› ve duvarlar› oy- Cemaleddin Mehmet Pafla, Sadrazam Halil malarla süslenmifltir. Kalorifer tesisat› dahi var- Hamit Pafla’n›n o¤lu Nurullah Pafla’n›n o¤lu- d›r. Elektri¤ini jeneratörden temin ederdi. dur. Nurullah Pafla, 1258 (1842)’de vefat ede- rek Haydarpafla Mezarl›¤›’na babas›n›n yan›na Di¤er köflkler bugün mevcut de¤ildir. Bunlar- gömülmüfltür. Cemaleddin Pafla enderundan dan biri, bahçe kap›s› giriflinde bulunuyordu, yetiflmifl ve sonra kapuc›bafl› olmufltur. 1242 befl odal› kârgir bir yap› idi. Sol tarafta ise iki (1826-27)’de ikinci mirahur olan Pafla daha katl›, alt› odal› ahflap ba¤ evi mevcuttu. Bir di- sonra bir çok vazifelerde ve bu arada da valilik- ¤eri de Sultan II. Abdülhamit’in tahta geçtik- lerde bulunmufltur. 1 Safer 1297 (15 Ocak ten sonra, hocas› Ahmed Es’ad Efendi’yi fiey- 1880)’de vefat ederek Eyüp Camii civar›na gö- hülislâm yapt›ktan sonra hediye olarak verilen mülmüfltür. Orta boylu, güzel yüzlü ve dinine ve Tiryal Kad›n Saray› denilen köflktü. Bu ba¤l› bir kimse idi. O¤ullar› Müflir Asaf ve Bey- köflk daha sonra Ortaköflk ad›n› alm›fl olup üç lerbeyi payeli Halil Paflalard›r. katl› ve k›rkdört odal› ahflap bir yap› idi. Ab- dülaziz devrinde Tiryal Kad›n için bahriye ma- rangozhanesinde k›rk gün içinde haz›rlanarak infla edilmifltir.

Bu sade görünüfllü yap› daha sonra I. Dünya Savafl› y›llar›nda K›z›lay’a tahsis edilmifl ve da- ha sonra da tütün deposu olmufltur. 1940’l› y›l- larda y›kt›r›ld›.

fieyhülislâm Es’ad Efendi’nin ayr›ca sahilde bir yal›s› ve bu yal›n›n yan›nda da tamamen ceviz a¤ac›ndan 1860 senesinde yap›lm›fl bir mescidi Eski Üsküdar vard› ki, minaresi ilginçtir. Yal› son senelerde evlerinden biri. beton olarak yeniden yap›lm›flt›r.

1336 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

CENNETÂBÂD KASRI (SULTAN II. MAHMUT KASRI - SÜRURÂBÂD KASRI)

as›r, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin (Eski Bul- Kgurlu Da¤›) güney bat› eteklerinde idi. Kü- çük Çaml›ca Suyu Mesiresi’ndeki 1064 (1654) tarihli çeflmenin önünden tepeye do¤ru bak›l- d›¤›nda, sol tarafta ileride, yaln›z bir tek çam a¤ac› görülür. Kas›r, iflte bu a¤ac›n önünde idi.

Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu Cemil Molla Köflkü. yap›dan günümüze bir su haznesi ve baz› tonoz Üryanizâde Es’ad Efendi’nin efli, Ahmed Bican kemer bakiyeleri kalm›flt›r. Pafla’n›n k›z› olup 1915 tarihinde vefat eden Asiyye Merzuka Han›m’d›r. Kabri Eyüp’te, Fazla büyük olmayan alt› kârgir, üstü ahflap ol- Kaflgarî Tekkesi Camii yan›nda ve babas›n›n mas› lâz›m gelen bina, H. 1064 y›l›nda, çeflme aç›k türbesindedir. Mithat Pafla’n›n idam›n› ve namazgâh›n inflas› s›ras›nda yap›lm›flt›r. onaylayan Es’ad Efendi’nin bir k›z ile bir o¤lu olmufltur. O¤lu sudurdan Mehmed Halid Efen- Kasr›n ismini, çeflmenin kitâbesindeki: di, babas›ndan 1,5 y›l sonra ve 40 yafllar›nda oldu¤u halde, 21 Ramazan 1307 (11 May›s Cennetâbâd-› müferrih ayn-› âb-› cân-fezâ 1890) tarihinde vefat ederek babas›n›n Eyüp’teki türbesine defn olunmufltur. m›sra›ndan ö¤reniyoruz Cennet gibi yer anla- m›na gelen Cennetâbâd, ayn› zamanda mesire- Es’ad Efendi’nin k›z› Sara Han›m’d›r ki, efli din nin de ad›d›r. Sultan IV. Mehmet Çeflmesi bilgini Ömerzâde Salih Efendi’nin o¤lu fiair bahsine bak›n›z. Süleyman Celâleddin Bey’dir. Genç yafl›nda felç olup 25 y›l bu flekilde ve bu köflkte yaflayan Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde, Kü- Süleyman Bey, 1307 (1890) tarihinde vefat et- çük Çaml›ca Mesiresi bafll›¤› alt›nda “Büyük ti. Kabri, Kaflgarî Dergâh› hazîresindedir. Çaml›ca’dan biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri, ç›nar a¤açlar› ile süslü bir vadidir” demektedir. fiair Süleyman Bey’in, Sait Molla ve Cemil Molla adl› iki o¤lu olmufltur. Cemil Molla’n›n Hadîka yazar› ise: ise, Halet ve Mehire adl› iki k›z› ile Adnan ve Feyyaz isimli iki o¤lu olmufltur. Adnan Bey, Büyük Çaml›ca’ya “Eski Çaml›ca dahi denir. kendi camilerinde imaml›k ve Karaköy Tü- Bunun mukabilinde Çaml›ca-y› Cedid dahi nel’de Lacivert Han’da avukatl›k yap›yordu. vard›r ki, Küçük Çaml›ca denmekle maruftur. Kendisi, buradaki köflklerden birinde oturu- Bu mahalli selefte bir tekke iken yerine Sultan yordu ki, bu köflk 1930’larda yanm›flt›r. Mehmet Han-› Rabi yeniden muhtasarca bir saray-› âli bina buyurmufllard›r. Lâkin halen Cemil Molla’n›n küçük k›z› Mehire Han›m, ‹s- saraydan bir eser kalmam›flt›r.” diyerek kasr›n, mail Fâz›l Pafla’n›n o¤lu ile evlendirilmiflti. ‹lk eski bir tekkenin yerine, Sultan IV. Mehmet efli ise, Beylerbeyi’nde yal›s› olan Maliye Naz›- taraf›ndan “muhtasarca” olarak yap›ld›¤›n› an- r› Hasib Pafla’n›n ye¤eni idi. Hasib Pafla’n›n latmaktad›r. Beylerbeyi’ndeki yal›s› yak›n tarihlerde ya- nm›flt›r. Mehire Han›m da buradaki köflkler- Haf›z Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) ta- den birinde oturuyordu. rihlerinde yazd›¤›na göre, kas›r yap›ld›¤›ndan 80-90 sene sonra ortadan kalkm›fl demektir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/344 Ahmed Es’ad; 2/268 Halid Efendi) (Türk Dili ve Ed. Ans. 2/27 Ce- Bir Bektâflî Tekkesi yerine yapt›r›lan Cennetâ- lâleddin Bey) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas bâd Kasr› y›k›l›fl›ndan 70-80 y›l sonra II. Mah- Bo¤aziçi, s. 249) mut (1808-1839) taraf›ndan yeniden yapt›r›l-

1337 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

m›fl ve Enderunî fiair Vâs›f Efendi otuz sekiz Sultan IV. Mehmet (1648-1687) bu yerde, m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r ki, tarih 1071 (1660-1661) tarihinde bir çeflme ve na- beyti fludur: mazgâh yapt›rd›¤›na göre, kas›r; çeflme ve na- mazgâhtan alt› sene evvel yap›lm›fl demektir. Vâs›fâ bir yaz ki, tarihin pesend itsün gören Ayn› padiflah›n Küçük Çaml›ca’da Cennetâ- Yapd› zîba kasr-› flahî Dâver-i Dârâ Cenab bâd ismiyle an›lan bir kasr› daha vard›r. Bu ka- 1227 s›r bahsine bak›n›z.

Kasr›n yap›ld›¤› 1812 senesinde, Sultan Mah- Avc› lâkab›yla bilinen IV. Mehmet, yazlar› s›k mut, bahçesinde bir gün yumurta hedefi üzeri- s›k bu havaliye gelerek avlan›rd›. ne tüfek at›fl› yapm›fl ve ilk at›flta hedefi vura- rak bir niflantafl› dikilmifltir ki, bu dikilitafl bu- Mehmet Halife, Tarih-i G›lmanî adl› eserinde: gün de mevcuttur. Sultan II. Mahmut, Çaml›- ca’y› çok sever ve buraya s›k s›k gelirdi. Bu zi- “Saadetli padiflah da donanma gittikten sonra yaretlerinde bazen, k›z kardefli Esma Sultan 1066 tarihinde fievval ay›n›n onunda (3 A¤us- Kasr›’nda kal›rd›. Bu saray bahsine bak›n›z. tos 1656) saâdetle Üsküdar’a göç etti ki, iç hal- k› ile yaz mevsiminde bir miktar istirahat eder- Bir çok de¤iflikli¤e u¤rayan Cennetâbâd Kasr›, ler...” Bu s›rada sürüp giden harpten dolay›, 1910 tarihlerinde mevcuttu. ‹ki katl› ahflap ve Bozcaada ve Limni Adas› Venedikliler’in eline yayvan bir bina idi. geçmiflti.

Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Nâ- “Bu haber kesinlik kazan›nca bütün ‹stanbul z›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3494) (Ev- halk› aya¤a kalk›p; “Elbette Padiflah›m›z ‹stan- liya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304; bul’a gelsin, seyr ve temafla, ba¤, bahçe ve zevk 2/176) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›cadaki Köflkler zaman› de¤ildir... Üsküdar’da ne ifli vard›r?” di- ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (H. fiehsuvaro¤- ye söylenmeleri üzerine padiflah vakit geçirme- lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Enderu- den ‹stanbul’a dönmüfltü. nî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Genel Kütüp. s. 277-278) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 3/179) (Gezi Notu) Padiflah’›n, gerek Küçük Çaml›ca’da ve gerek- se Büyük Çaml›ca’da, Bektâflî Tekkeleri’nin bulundu¤u yerleri, kendisine has bahçe ve ka- s›r olarak seçmesi, bir tesadüf eseri de¤ildi. Bu- C‹HAN BA⁄I KASRI nun sebebini yine Mehmet Halife’den ö¤reni- (T‹RYAL HANIM KASRI - yoruz: fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZEDD‹N “Sultan II. Süleyman tahta geçti¤i zaman saz›, EFEND‹ KÖfiKÜ) flark›c› ve okuyucu tak›m›n›, tanburu, çö¤ürü ve Âfl›k Tekkeleri’ni yasak etmiflti. Padiflah›- öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin Üsküdar’a m›z, Sultan Süleyman’›n yapt›¤›na uymakla za- Kbakan, bat› eteklerinde ve Subafl› Mev- man-› saâdetlerinde de ‹stanbul huzura kavufl- kii’nin sol taraf›ndad›r. mufl”tu.

Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde: Ba¤-› Cihan Kasr› da denilen Cihan Ba¤› Kas- r›’n›n ilk önce Sultan IV. Murat (1623-1640) “Büyük Çaml›ca Mesiresi, göklere bafl kald›r- taraf›ndan takriben 1634 tarihlerinde yapt›r›l- m›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi. m›fl ve etraf›ndaki arazinin de bahçe olarak Orada padiflah›m›z kendilerine mahsus ‘Cihan tanzim edilmifl oldu¤u söylenir. K›sa zamanda Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki harap olan kas›r IV. Mehmet taraf›ndan yeni- orada olan köflke hakîrin (Çelebi’nin) tarihi den yapt›r›lm›fl olmal›d›r. flöyledir: Küçük Çaml›ca Kasr› gibi, 60-70 sene sonra Didim Evliyâ bu kâha tarih tamamen ortadan kalkan Cihanba¤› Kasr›’n›n Mübarek ola kasr›n Padiflah›m yerine Sultan II. Mahmut, annesi Nakflidil Va- Sene 1065 lide Sultan ad›na burada bir kas›r yapt›rm›flt›.

1338 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Enderunî Vâs›f Efendi, inflaat›n bitiminde 82 Han›m taraf›ndan, çok sevdi¤i fiehzade’ye he- m›sral› bir kaside yazm›flt›r ki tarih beyti fludur: diye edildi¤i de rivayet olunur. Yusuf ‹zzeddin Efendi köflkü ismiyle an›lmaya bafllayan Çam- Ne dil-cû kasr-› vâlâ k›ld› infla Valide Sultan l›ca Köflkleri, fiehzade taraf›ndan 40 seneye ya- Ne rengin ve müzeyyen cilve-gâh-› tâcdâr oldu k›n bir zaman zarf›nda ›slah ve tezyin edilmifl- 1227 (1812) tir.

Nakflidil Valide Sultan 1232 (1817) tarihinde Etraf›, yüksek bir duvarla çevrili olan Yusuf ‹z- vefat etti. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki zeddin Efendi kasr› ve korusunun, Tomruk Su- muhteflem türbesindedir. yu taraf›na aç›lan iki kap›s›n›n önündeki, yan- lar›na ç›nar a¤ac› dikilmifl muntazam yollar› Onun vefat› üzerine köflk, Sultan II. Mah- art›k bozulmufltur. mut’un gözdelerinden Tiryal Han›m’a ihsan edilmifltir. Bir rivayete göre de, kendisine ayr›- Bahçe içinde esas köflkten baflka, iki köflk ve ca küçük bir köflk yapt›r›lm›flt›r. Bu köflkün ya- müfltemilât binalar› bulunmaktad›r. n›nda, Sultan II. Mahmut’un hekim bafl›s› Ab- dülhak Molla’n›n (1786-1853) köflkü ve koru- fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi bir vehim neti- su vard›. Bu köflk ve koru Sultan Abdülmecit cesinde 26 Rebiyülevvel 1334 (1 fiubat 1916) taraf›ndan sat›n al›narak Tiryal Han›m Köflkü tarihinde Zincirlikuyu’daki köflkünde, kol da- ile birlefltirilmifltir. marlar›n› bir makas yard›m› ile kesmek suretiy- le intihar etmiflti. Ayasofya Camii’nde k›l›nan fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, hat›ralar›n- cenaze namaz›ndan sonra, Divanyolu’ndaki da dedesinin Çaml›ca’da iki köflkü oldu¤unu, Sultan Mahmut Türbesi’nde, annesi ile baba- birisini Sultan Mecid’e sat›ld›¤›n›, ikincisinin- s›n›n yan›na defnedilmifltir. de II. Abdülhamit zaman›nda “Hazine-i Has- sa’ca 51 arfl›n arazisiyle beraber sat›n al›narak “Çaml›ca halk›n›n en çok de¤er verdi¤i fiehza- Çaml›ca Köflkleri’ne ilhak edildi¤ini” naklet- de, k›saca (Efendi hazretleri) diye an›lan Yusuf mektedir. ‹zzeddin’di. Halka ilgi göstermesi, araba gezin- tilerinde büyük, küçük herkesi selâmlamas› ile Tiryal Han›m, köflkü önüne 1288 (1871) tari- tutulmufl ve sevilmiflti. Küçük Çaml›ca’n›n et- hinde, kendi ismi ile an›lan bir çeflme infla et- raf›nda bugün kaybolmufl ‘tur yolu’nda araba tirmifltir. Bu çeflme bahsine bak›n›z. ile gezintiye ç›kt›¤› zaman semtin çocuklar› yol boyunca dizilir, ikinci arabadaki bir harem Tiryal Han›m’›n flimdiki Beylerbeyi Saray› ye- a¤as›n›n serpti¤i paralar› kap›fl›rlard›.” rinde de ayr›ca bir yal›s› vard›. “Üç f›st›k a¤ac› ile güzel bir görünüm veren setli bahçesi” em- Park kadar bak›ml› bir bahçenin içindeki ah- salsizdi. Beylerbeyi Sahilsaray› ismiyle de bili- flap büyük köflkün yan›nda iki küçük köflk da- nen bu yap›, II. Mahmut taraf›ndan 1832 tari- ha vard›. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin vefat› üze- Yusuf ‹zzeddin Efendi hinde yapt›r›lm›fl ve bugünkü saray ise, 1281 rine bu malikâne, efli Leman Han›mefendi’ye Köflkü. (1864) tarihinde infla ettirilmifltir. kalm›fl ve o da buray› oldu¤u gibi muhafaza et-

Tiryal Han›m’›n di¤er bir köflkü de, Dolma- bahçe s›rtlar›nda, Viflnezâde Camii ile Valide Çeflme aras›nda ve eskiden Tarlabafl› denilen semtte, Çavdarc› Sokak ile Servirevan Soka- ¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ ta- raf›ndad›r. Bugün kirada olan harapça fakat al›ml› köflkün hamam› yerine tek katl› bir bina yap›lm›flt›r. Hazinesi mevcuttur.

Tiryal Han›m, 1300 (1882) tarihinde vefat edince, Sultan II. Abdülhamit’in iradesiyle, Büyük Çaml›ca Köflkleri, fiehzade Yusuf ‹zzed- din Efendi’ye intikal etti. Köflklerin, Tiryal

1339 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

mifltir. Köflk, eski ve k›ymetli mobilyalar, avi- arabalar›n durdu¤u hangarlar bulunmakta idi. zeler ve antika eflyalar ile döfleli idi. Çini ha- mam› pek meflhurdu. Leman Han›mefendi’nin fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi, Sultan Abdü- o¤lu Nizameddin Efendi’nin (1909-1935) ve- laziz’in büyük o¤lu olup 21 Safer 1274 (9 Ekim fat›ndan sonra ve bir k›s›m hanedan›n 1952’de 1857) tarihinde do¤mufltur. Annesi Dürrünev yurda dönmesine izin verilmesini müteakip Kad›n’d›r. Çok iyi bir ö¤renim görmüfl bulu- bütün mülkü k›zlar› fiükriye ve Mihriflah sul- nan fiehzâde, matematik derslerini Gazi Ah- tanlara vermiflti. Fakat bu sultanlar›n buray› met Muhtar Pafla’dan, Arapçay› fieyhülislâm terk etmesi, köflkün harap olmas›na sebep ol- Ömer Lütfi ve Turflucuzâde Muhtar ve Da¤›s- mufltur. tanl› Muhyiddin Efendi’den, Hüsn-ü hatt› Se- nih Efendi’den, Arapça ve Farsça edebiyat› Köflkün yan› bafl›ndaki Subafl› Gazinosu’nda Cevad Efendi’den tahsil etmiflti. Frans›zca’y› tertip edilen sünnet dü¤ünlerine bu han›m sul- da meflhur ö¤retmen Duvarez’den ö¤renmiflti. tanlar da gelir ve çocuklara hediyeler verirlerdi. Yusuf ‹zzeddin Efendi, 20 May›s 1885’te Cavi- Büyük köflk, Tiryal Han›m Köflkü olmay›p Sul- dan Han›m’la, 6 Temmuz 1886’da Emine Na- tan II. Abdülhamit zaman›nda infla edilmifltir. zikeda Han›m’la, 15 ekim 1892’de Tazende Hassa Mimar› Serkiz Balyan (1835-1899) tara- Han›m’la, 4 fiubat 1904’te Leman Han›m’la f›ndan infla edildi¤i san›lmaktad›r. Yap›ld›¤› evlenmifl ve sonuncu eflinden 1906’da Hadice tarih belli de¤ildir. Büyük ve ahflap kap›s›, K›- fiükriyye, 1908’de Mehmet Nizameddin Efen- s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve Subafl› di ve 1916’da da Mihriflah Sultan dünyaya gel- Çeflmesi ile namazgâh›n›n yan›ndad›r. Bu ka- miflti. p›dan, üç set halindeki 23 dönümlük bahçeye girilir. Köflk, kap›n›n biraz ilerisinde ve sa¤ ta- Kaynaklar: (Haz›m Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, raftad›r. s. 14)(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/273) (G. Oransay, Os- manl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 203 Leman Han›m; s. 222 Köflkün ikinci kat›na, iki tarafl› mermer mer- Mihriflah Sultan; s. 241 Nizamettin Efendi) (Daniflmend, divenle ç›k›l›r. Birinci kat›nda, mutfak, kiler, Kronoloji, 4/431) (Semih Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikat- çamafl›rl›k, hizmetçi odalar› ve kalorifer daire- ler, s. 72 vd.) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki si vard›r. ‹kinci katta, bir büyük salon ve yedi Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (Meh- oda bulunmaktad›r. Arazinin meylinden dola- med Halife, Tarih-i G›lmanî, Tercüman 1001 Eser, s. 197) y› bu kattan Sefa Tepesi’ne kadar uzanan bah- (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304; çeye ç›k›l›r. Burada, Tiryal Han›m Suyu diye 2/175-179) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Ker- bilinen, vaktiyle Üsküdar ve Kad›köy havalisi- van Yay. 2/152) (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942, ne sat›lan bir suyun kayna¤› vard›r. s. 1-36) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Adnan Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih fiimdi pek harap olan köflkün genifl bahçesi- Mec. 1969, Say›: 10) (Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Münir Ak- nin, Tomruk Suyu taraf›na ve K›s›kl› - Büyük tepe 14/62) (N. Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, Çaml›ca Yolu’na aç›lan koru kap›lar› bulun- Kad›n Gazetesi, 7 Mart 1959) maktad›r.

Köflkün sa¤ taraf›nda ve Sultan IV. Mehmet namazgâh ve çeflmesinin arkas›ndaki istinat C‹NC‹ HOCA SARAYI duvar› üzerinde, bugün flah›s eline geçmifl olan, iki adet Yaverler Köflkü elan durmaktad›r. vliya Çelebi, Seyahatname’sinde bu sara- Bunlar, ahflap mimarînin en güzel örnekleridir. Ey›n ad›n› Üsküdar’›n ünlü saraylar› aras›n- da zikretmifltir. Fakat yerini belirtmemifltir. Sa- K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve sol ray›n 1645 tarihlerinde yap›ld›¤› san›lmakta- tarafta, etraf› yüksek bir duvar ile çevrili bulu- d›r. nan 15 dönümlük, meyilli bir arazi vard›r. Bu- rada fieyhü’l-et›bba Dr. Haz›m Bellisan Pa- Cinci Hoca saray›n›n yan›nda, Evliya Çele- fla’n›n (1859-1943) büyük köflkü ve bahçesi bi’nin “âb-› hayat sulu bir hamam-› lâtiftir” de- vard›. Bu bahçenin yan›nda ve Selâmi Ali di¤i bir de hamam› vard›. Bu çarfl› hamam› bu- Efendi Tekkesi taraf›nda, köflkün ah›rlar› ve gün mevcut de¤ildir.

1340 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Cinci Hüseyin Efendi, Sultan ‹brahim (1640- C‹VAN KAPICIBAfiI 1648) zaman›nda flöhrete ulaflm›fl meflhur bir SADRAZAM MEHMET PAfiA efsuncudur. Nefesinin bir sinir hastas› olan Pa- diflah’a iyi geldi¤i rivayet olunur. Safranbolulu SARAYI fieyh Mehmet Çelebi adl› bir zat›n o¤ludur. ‘Hâce-i Sultanî’ payesiyle Anadolu Kazaskerli- vliya Çelebi’nin ifadesine göre saray, “Ka- ¤i’ne kadar yükselmifltir. Eracaahmet Sultan Tekkesi yak›n›nda” idi. “Civan Kap›c›bafl› yani Rüstem Pafla Saray›” ‹stanbul’a gelip, talebeli¤i s›ras›nda babas›ndan demesinden de saray›n sonradan Mehmet Pa- ö¤rendi¤i dualarla efsunculu¤a bafllam›fl ve flöh- fla’ya intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r. reti saraya kadar ulaflm›flt›r. O¤lunun illetine deva olur ümidiyle Mahpeyker Kösem Sultan Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla, Kanunî Sul- taraf›ndan saraya davet edilmifl ve nefesinin tan Süleyman’›n k›z› Mihrimah Sultan ile Sad- Sultan ‹brahim’e iyi geldi¤i görülmüfltü. Birden razam Rüstem Pafla’n›n k›zlar› Hâce Aifle Ha- bire yükselmesi ‘Cinci’ lâkab› ile an›lmas›na n›m Sultan’›n o¤lu Abdurrahman Bey’in o¤lu- vesile olmufltur. Saraydaki fevkalâde nüfuzuna dur. Abdurrahman Bey’in babas› ise Vezir-i dayanarak, Vezir-i azam Kara Mustafa Pa- azam Semiz Ahmet Pafla’d›r. fla’n›n, 21 Zilkade 1053 (31 Ocak 1644) tari- hindeki idam›na sebep oldu¤u bilinmektedir. Mehmet Pafla, Girit’te 12 A¤ustos 1646’da ve- fat etmifl ve cenazesi Üsküdar’a getirilerek Hü- Devletin bafl›na musallat olmufl olan bu Os- dâyî Aziz Mahmud Efendi Türbesi yan›ndaki manl› Rasputin’i, Sultan ‹brahim’in 8 A¤ustos babaannesi Ayfle Han›m Sultan Türbesi’ne gö- 1648’de tahttan indirilmesinden takriben üç mülmüfltür. Bu türbe bahsine bak›n›z. ay sonra tevkif edilmifl ve önce Karacabey Ka- sabas›’na sürülmüfl ve sonra orada 11 fievval Saray›n ilk bânisi Rüstem Pafla, 1561 tarihinde 1058 (29 Ekim 1648) tarihinde idam edilmifl- vefat etti¤ine göre saray› bu tarihten evvel, tir. 1. 920. 000 duka alt›n› paras› ve bir çok Mimar Sinan’a yapt›rd›¤› san›lmaktad›r. emlâki devletçe zaptedilmifltir. Saray›n, eski ad› Kuyubafl› olan bugünkü Kap›- Cinci Hüseyin Efendi’nin Üsküdar’daki bu sa- a¤as› Mevkiinde veya Nuhkuyusu Askerlik fiu- ray›ndan baflka ‹stanbul’da, Sadrazam Civan- besi’nin bulundu¤u yerde veya civar›nda oldu- kapucubafl› Mehmet Pafla Saray›’n›n karfl›s›n- ¤u san›lmaktad›r. da, 1054 (1644-45) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u muhteflem bir saray› daha vard›. Rüstem Pafla, bu saray›n yak›n›na ve Taflç›lar Camii’nin yan›na 952 (1545)’te bir çeflme in- Cinci Hoca, Evliya Çelebi ile “1058 senesi fla ettirdi¤ine göre saray›n› da bu s›ralarda yap- Cumadelâhirenin sonunda” (22 Temmuz t›rd›¤› söylenebilir. Pafla’n›n Üsküdar’da bir sa- 1648) yapt›¤› bir konuflmada: ray› daha vard›r.

“Cenab-› Hak, izzet-i ilim berekât› ile bu saray› ve Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla’n›n ‹stan- Üsküdar’da, vilayetimizde ve nice yerlerde çiftlik- bul’da, Cinci Hüseyin Efendi Saray›’n›n karfl›- leri” oldu¤unu beyan etmifltir. s›nda da bir saray› vard›.

Cinci Hoca’n›n ‹nadiye Semti’nde bir kuyusu Evliya Çelebi’nin bildirdi¤ine göre Bulgaris- vard›r. Saray›n›n da bu civarda oldu¤u san›l- tan’da Rusçuk fiehri’nin 60 km. güneydo¤u- maktad›r. Cinci Hüseyin Efendi Hamam› bah- sundaki Hazergrad kasabas›na ba¤l› Kad›köyü, sine bak›n›z. Civan Kap›c›bafl›’n›n vakf›d›r.

Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman çesi, 1/289-290; 2/26, 85, 171, 174; 4/176-178) (Naimâ Türkçesi, 2/26, 85; 3/164 ve 4/177) (‹slâm Ans. 9/800) Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4, fihrist Hüseyin Efendi md.) (Sicill-i Osmânî, 1/49) (Daniflmend, Kronoloji, 3/507) (‹s- (Sicill-i Osmânî, 2/191) (Daniflmend, Kronoloji, 3/391, lâm Ans. 7/605) (Osmanzâde Taib Ahmet, Hadîkatü’l-Vü- 403, 413) (‹stanbul Ans. 7/3579-3580) (Turhan Tan, Cin- zera, s. 84) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman ci Hoca) Türkçesi, 5/197)

1341 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA Belk›s Han›m’›n annesi, Millet Bahçesi civa- KÖfiKÜ r›nda büyük bir köflkü bulunan Ramiz Pafla’n›n k›z› Vedia Han›m idi. Ramiz Pafla’n›n o¤lu ise alacak sahillerinin üstünde ve Sinan Pafla Selim Bey idi. Sonradan ‹brahim Bey’den ayr›- SCamii’nin karfl›s›ndad›r. Devrinin en güzel lan Belk›s Han›m’›n son seneleri maddî s›k›n- örneklerinden biri olan bu ahflap, afl›boyal› bü- t›lar içinde geçmifl ve bu yüzden yal›-köflkünü yük yap› harem ve selâml›k k›s›mlar›ndan satm›flt›r. oluflmufltur. Kuruntu ve Toprakl› sokaklar›na aç›lan kap›lar› vard›r. Kuruntu Sokak merdi- Uzun boylu, yak›fl›kl›, tatl› mavi gözlü bir zat venli olup buradan Salacak ‹skelesi’ne gidilir. olan Ahmet Pafla taraf›ndan eski bir yal› kal›n- Sahile çok yak›n oldu¤undan binaya sahilhane t›s› üzerine yap›ld›¤› söylenen bu yal›-köflk, ilk de denebilir. Genifl bahçesinin etraf› yüksek önce beyaz boyal› iken sonradan afl›boyas› ile bir duvarla çevrilmifltir. Harem k›sm› 1930 ta- boyanm›fl ve ‘K›rm›z› Köflk’ ad›yla meflhur ol- rihlerinde okul olarak kullan›lm›flt›r. Bodrum mufltur. kat› hariç, iki katl› olan yap›n›n pencereleri tahta kepenklidir. Genifl bir saça¤› vard›r. Ahmet Pafla’n›n o¤lu, Belk›s Han›m’›n a¤abe- yi Seyfettin bey, Romanyal› Maki Han›m ile Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflk, k›z› evlenerek K›s›kl›’da, R›za Pafla Korusu yan›n- Belk›s Han›m’a kalm›flt›r. Belk›s Han›m’›n k›- daki köflkünde oturuyordu. Amcas› Mahmut z› Nihal Han›m, genç yafl›nda vefat etmifltir. Pafla’n›n köflkü ise, Küçük Çaml›ca Caddesi Gerek Belk›s Han›m ve gerekse Nihal Han›m üzerinde ve sonradan aç›lan ve Yeniyol tabir güzellikleri ve zerafetleri ile ün yapm›fllard›. Bu edilen soka¤›n tam karfl›s›ndaki Vitoller’in ge- meflhur yal›-köflk, uzun müddet Belk›s Ha- nifl arazisi üzerinde idi. S›rma Perde Soka¤›’na n›m’›n ad› ile an›ld›. kadar uzanan bu arazi sonradan Galip Ceylani Bey’in uhdesine geçmifltir. Mahmut Pafla’n›n I. Dünya Harbi s›ras›nda, Berlin Sefareti Müs- k›z› Meziyyet Han›m, edip ve gazeteci Vâlâ teflar› Edhem Beyefendi ile evli bulundu¤u za- Nurettin’in efli idi. manlar köflk, bir çok Alman misafirler ile do- lup taflard›. Bu yüzden binaya Alman Misafir- Bu bilgi, Belk›s Han›m’›n arkadafl› ve yal›- hanesi ad› verilmifltir. Sonradan Edhem köflkte s›k s›k gece misafirli¤ine giden ve halen Bey’den ayr›lan Belk›s Han›m, M›s›rl› ‹brahim Galip Ceylaniler’in komflusu olan fiebinkara- Bey ile evlenmifl ve7 Temmuz 1975 tarihinde hisar Mutasarr›f› R›fat Bey’in k›z› Meliha Kal- de vefat etmifltir. Kabri aile mezarl›¤›ndad›r. pakç›o¤lu’ndan al›nm›flt›r.

Ahmet Pafla’n›n kardefli olan Çürüksulu Mah- Çürüksulu Ailesi Kabristan›, Karacaahmet mut Pafla’n›n Kabatafl’ta set üzerinde, bir za- Mezarl›¤›’ndad›r. Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›- manlar Beyo¤lu Lisesi olarak kullan›lan kârgir lan Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik’e do¤ru Salacak’ta büyük bir kona¤› vard› ki, bugün mevcut de¤il- yüründü¤ünde orta yolda ve kap›dan 150 ad›m Çürüksulular Köflkü. dir. Ayan azas›, Ferik (tümgeneral) Mahmut ileride olup sa¤ taraftad›r. Hemen önünde Al- Pafla’n›n Naf›a ve Bahriye Naz›rl›¤› vard›r. tunizâde Ailesi Mezarl›¤› vard›r. Burada, Çü- rüksulu Ahmet Pafla’n›n (1862-1936), vefat tarihi yaz›l› olmayan Ramiz Pafla k›z› Vedia Han›m’›n, Çürüksulu Osman Pafla’n›n o¤lu Mehmet Bey’in ve di¤erlerinin kabirleri vard›r ki, hepsi 12 mezard›r. Yine bu aileden olan Bahri Pafla’n›n aile kabristan› Karacaahmet Türbesi yan›nda ve Saadeddin Efendi Sebi- li’nin sol taraf›ndad›r.

Muharrir Münir Süleyman Çapano¤lu’nun an- nesi, Çürüksulu Ali Pafla’n›n k›z› Zekiye Ha- n›m idi. Babas›, Mirasyedi lâkab›yla tan›nan Süleyman Bey’di ki, kendisinin Küçük Çaml›- ca’da güzel bir köflkü vard›. Münir Bey’in day›-

1342 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri s› ise Bay›nd›rl›k Bakan› Çürüksulu Mahmut rin avlanmalar› için kufl dolu genifl bir park ile Pafla’d›r. çevrilmifltir. Bu saraylar hep mahvoldular. Fa- kat bunlar› sulayan çeflmeler hâlâ Türkler’in Belk›s Han›m’›n büyük babas› Hasan Ramiz bahçelerine akmaktad›r.” diye yaz›l›d›r. Pafla, 15 R. evvel 1314 (24 A¤ustos 1896) ta- rihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Ötrop Liman›’n›n da Kalam›fl Koyu’nda oldu- Tekkesi Camii hazîresindedir. Kabri üzerine ¤u söylenir. Liman, küçük kilisenin yan›nda mermer bir levha yerlefltirilmifltir. Kendisi, Ba- idi. Burada Ötrop’un mezar tafl› bulunmufltur. tum ve Canik mutasarr›f› idi. Pafla’n›n Millet 717’de Emevi hükümdar› Yezid’in donanmas› Bahçesi c›var›nda, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerin- Rum ateflinden kaçarak buraya sa¤›nm›flt›. de ve koru içindeki köflkü, sonradan fierif Ali Haydar Pafla’n›n mal› olmufltur. Ramiz Pa- Üsküdar’›n 25 km. do¤usundaki Samand›ra fla’n›n ayr›ca Kuruçeflme’de bir yal›s› ve Do- Nahiyesi’ne de Damatris dendi¤i bilinmekte- ¤anc›lar’da, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤› dir. Burada ve Aydos’ta (Aetos) imparatorlar›n binas› yerinde de bir kona¤› vard›. Pafla, bura- saraylar› vard›. Samandra’daki saray, av köflkü da vefat etmifltir. biçiminde yapt›r›lm›flt›. Bunun kal›nt›lar› ve hatta baz› k›s›mlar›n›n tavanlar› dahi yak›n za- Çürüksulu, Arif Hikmet Pafla’n›n büyük kona- mana kadar mevcuttu. Köylüler taraf›ndan ¤› ise, yine Do¤anc›lar’da, takriben fiehid Sü- ah›r ve samanl›k olarak kullan›lmakta idi. leyman Pafla Camii karfl›s›nda ve Halk Cadde- si ile Gelinalay› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Samandra’n›n 6 km. güney do¤usunda, Aydos soka¤›n sol köflesinde idi. Yak›n tarihlerde y›k- Da¤›’n›n kuzey do¤usunda ve Yakac›k ile Kurt- t›r›larak yerine bir apartman yapt›r›lm›flt›r ki, köy’den gelen yolun yak›n›nda bulunan ve bu- onun ismini tafl›maktad›r. gün Keçi Kale Harabesi ismiyle an›lan Aydos Kalesi ve civar› 1326’da Gazi Rahman idare- Kaynaklar: (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 605- sindeki Türk kuvvetlerince fethedilmifltir. 612) (Sicill-i Osmânî, 4/857 Ramiz Pafla) (‹stanbul Ans. Ça- pano¤lu Münir 7/3734) (Pervitij Paftalar›) (S. Ünver, Belk›s Kaynaklar: (Küçük Asya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤- Rat›b Han›mefendi, Süleymaniye Kütüp. Defter No: 931) lu, Göztepe, s. 12)

DAMATR‹S SARAYI DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARAYI aray›n, Kad›köy-Ac›badem Yolu üzerinde Sve bu caddenin Tekin Soka¤› ile birleflti¤i efterdar Bahçesi diye ünlü bahçenin için- yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde yap›lan bir Dde idi. Salacak s›rtlar›nda oldu¤u san›l- apartman›n hafriyat› s›ras›nda meydana ç›kan maktad›r. çok büyük Bizans sütun ve bafll›klar›ndan do- Do¤anc›lar Park›. lay› burada bulundu¤u san›lmaktad›r. Saray Defterdar Mustafa Pafla taraf›ndan yapt›-

Saray ad›n› Küçük Çaml›ca Tepesi ve civar›na Bizans devrinde verilen isimden alm›flt›r.

Ali Suat Bey’in dilimize kazand›rd›¤› fiarl Tek- siye’nin (1802-1871); 1339-40 (1920-22)’de Matbaa-i Âmire’de bas›lan Küçük Asya Tari- hi’nde:

“Bu saray ‹mparator Tiberius (578-582) ve Mauricius (582-602) taraf›ndan yapt›r›lm›fl- t›r... Bânisi ‹mparator Konstantinos (641) olan Eutrope (Ötrop) Liman› bu mevkiin civar›n- dayd›... Damatris Saray› ‹mparator ve prensle-

1343 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

l›k bir saray› ve Rumelihisar›’nda da bir sahil- hanesi vard›. Mustafa Pafla’n›n katlinden son- ra saraylar o¤lu Mehmet Pafla’ya intikal etmifl- tir.

Defterdarzâde Mehmet Pafla maliyeden yetifl- mifl ve 9 Cemaziyelevvel 1066 (5 Mart 1656)’da vezaret payesiyle bafl defterdar olmufl- tur. Fakat, ‘Müfti-i fitne’ denilen fieyhülislâm Memikzâde Mustafa Efendi’nin (öl. 1657, Ha- lep) iftiras›yla 2 Recep 1066 (26 Nisan 1656) tarihinde Süleymaniye’deki saray›ndan al›na- rak idam edilmifltir. Kabri, Karacaahmet Me- zarl›¤›’ndad›r. Fakat yeri belli de¤ildir. Bunun idam› ile saraylar o¤lu Mustafa Bey’e intikal etmifltir. r›lm›flt›r. Pafla’n›n Prevezeli oldu¤u söylenirse Tebhirhane yan de Evliya Çelebi onun Bosnal› oldu¤unu ve Mustafa Bey, Kap›c›bafl›lar’dan olup ‘Kör Be¤’ soka¤›nda eski güzel Hersek Sanca¤›’nda Novasin Kazas›’nda do¤- diye flöhret alm›fl ve Süleymaniye’deki saray›n- bir ev. du¤unu bildirmektedir ki, bu ifadenin daha da 1100 (1688-98) tarihinde vefat etmifltir. do¤ru oldu¤u san›lmaktad›r. Çelebi, Mustafa Pafla’n›n o¤lu Defterdarzâde Mehmet Pafla’n›n Evliya Çelebi, “Mehmet Pafla efendimizin va- yan›nda bulunmufl ve onun sohbetlerine iflti- lideleri, efendimiz Melek Ahmet Pafla’n›n ak- rak etmifltir. Çok düzgün bir ifadeye sahip ol- rabas›ndan olmakla, hakîrin (Çelebi’nin) vali- du¤u söylenen Mehmet Pafla’n›n Erzurum’dan desiyle hala k›zlar› idiler.” demektedir. azli s›ras›nda da uzun süre yan›nda bulunmufl ve 1057 (1657) k›fl›n› beraber geçirmifllerdi. Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1095, 1142, 1149, 1152-1153; 6/2651, 2658-2659, ) (Ayvansa- Enderun’dan yetiflen Mustafa Pafla, matbah rayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 33-54) (Sicill-i Osmânî, emini, 1039 (1629-30)’da defterdar, 1041 4/168, 4/388) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman (1631-32)’de vezaretle bafl defterdar oldu. 19 Türkçesi, 1/249; 4/46, 58, 63-67, 115, 144, 178, 186- Recep 1041 (10 fiubat 1632) tarihindeki Yeni- 187) (Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) çeri ‹syan› s›ras›nda Sadrazam Haf›z Ahmet Pafla öldürülmüfl ve bu s›rada da Vefa Meyda- n›’nda gizlendi¤i bir evde tutulan Mustafa Pa- fla, At Meydan›’na (Sultanahmet) getirilmiflti. DO⁄ANCILAR SARAYI Burada, yeni vezir-i azam Topal Recep Pafla’y›, saray› önünde “elleri ba¤l› ve piyade” oldu¤u sküdar’da bu ismi tafl›yan semtte, padi- halde “kanl› cellât çökertip k›l›ç darbesiyle öl- Üflahlara mahsus bir sarayd›. Bizzat sefere dürdü.” ç›kmayan hükümdarlar›n, sefere ç›kan orduyu flehir d›fl›ndan u¤urlamas› eski bir devlet an’a- Naimâ’n›n bu ifadesi Evliya Çelebi taraf›ndan nesi idi. Ordu bat›ya hareket ediyorsa Davut- da do¤rulanmaktad›r. Çelebi, ‘‹stanbul ceve- pafla Saray›’ndan, bir do¤u seferine gidiyorsa lânlar›na’ bu s›ralarda bafllam›flt›. “O s›rada Do¤anc›lar Meydan›’ndaki bu saraydan u¤ur- Defterdar’›n Süleymaniye’deki evini de ya¤ma lan›rd›. Bu u¤urlaman›n Haydarpafla Sahra- ettirmifllerdi.” s›’ndan da yap›ld›¤› olurdu.

Mustafa Pafla’n›n kabri, Topkap› haricinde, Sefere ç›kan serdar›n ota¤› bu meydana kuru- Merkez Efendi Mezarl›¤› hizas›nda ve cadde lurdu. Son haz›rl›klar›n tamamlanmas› için kenar›ndad›r. Tarihi olmayan flâhidesini kalla- serdar-› ekremin burada bazen 25-30 gün kal- vî bir kavuk süslemektedir. d›¤› olurdu. Serdar ota¤›n›n sökülmesi ve ve- zirlik tu¤lar›n›n ikinci konak yerine do¤ru yo- Pafla’n›n Üsküdar’daki bu yazl›k saray›ndan la ç›kar›lmas› ile ordunun seferi yürüyüflü bafl- baflka ‹stanbul’da Süleymaniye Semti’nde k›fl- lam›fl olurdu.

1344 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Do¤anc›lar Saray› ismini, buldu¤u meydan- Hangi tarihte yok oldu¤u bilinmeyen Do¤an- dan, meydan da ad›n› Do¤anc›bafl› Hasan Pa- c›lar Saray›’n›n yerine Sultan Abdülmecit fla’dan alm›flt›r. Çak›rc›bafl› da denilen Hasan devrinde (1839-1861) Üsküdar Mutasarr›fl›¤› Pafla, 966 (1558-59) tarihinde Mimar Sinan’a binas› yap›lm›flt›r. bir cami yapt›rm›fl ve Hasan Pafla’n›n rütbesi de meydana isim olarak verilmifltir. Bu semtte Do¤anc›lar Park› tanzim edilinceye kadar mey- yap›lan ilk eser bu camidir. Meydan ve civar› dan Üsküdar’›n en büyük pazar yeri idi. As›r- bu tarihten sonra iskân edilme¤e bafllanm›flt›r. lardan beri Cuma Pazar› burada kurulurdu. Da- Meydan›n daha evvel hangi adla an›ld›¤› belli ha evvel de pazar›n Mihrimah Sultan Camii de¤ildir. yan›nda kuruldu¤u bilinmektedir. Bayram yeri de keza bu meydanda tanzim edilirdi. Do¤anc›lar Saray›’n›n camiin yap›lmas›ndan sonra infla edildi¤i san›lmaktad›r. Üsküdar Sa- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- ray›, 958 (1551)’de Kanunî taraf›ndan Mimar çesi, 2/175-176) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 1/470) (E. Sinan’a yapt›r›ld›¤›na göre bu saray›n da bu Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4644) k›ymetli Türk mimar› taraf›ndan yap›ld›¤› söy- lenebilir. Padiflahlar›n yaz aylar›nda Üsküdar Saray›’na geldiklerinde Do¤anc›lar Saray›’n›n da Paflakap›s› olarak kullan›ld›¤› san›lmakta- DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I d›r. ve PAfiAKAPISI Do¤anc›lar Saray›, bu meydan›n bat› taraf›nda, u muhteflem yap› toplulu¤u, Paflakap›s› eski Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas›n›n yerinde Bmevkiinde ve Üsküdar Paflakap›s› Ceza idi. Tam yeri, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤› Evi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Orta Okulu binas› ile Nasuhî Camii aras›ndaki saha idi. ve Üsküdar Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u ge- Bugün yerinde apartmanlar ve SSK Dispanse- nifl alan› kapl›yordu. ri bulunmaktad›r. Buras›, Üsküdar’›n büyük bir bölümünü, Topkap› Saray›’n›, Galata ve Top- Etraf›nda bir çok müfltemilât binas›n›n bulun- hane taraflar›n› rahatl›kla görebilecek bir yük- du¤u bu konak, harem ve selâml›k k›s›mlar›n- sekliktedir. dan olufluyordu. Üsküdar’daki en meflhur ve en büyük bu ahflap konaklar›n, çok güzel bir man- ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafl- zaras› vard›. layan Evliya Çelebi, bu saray›n Do¤anc›lar Mesiresi’nin yan›nda bulundu¤unu ifade et- Konak, Sultan I. Mahmut (1730-1754) devri- mekte ve “Padiflahlar Üsküdar’a göçtüklerinde nin fleyhülislâmlar›ndan Dürrî (inci gibi parla- cümle Do¤anc›lar buraya göçerler” dedikten yan) Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. sonra “bir azim kârhanedir” demektedir. Bu Mehmet Efendi, 31 Ekim 1734 ve 13 Nisan ifadeden, do¤anc›lar›n do¤an ve emsali kufllar› 1736 tarihleri aras›nda bir buçuk y›l meflîhat yetifltirdikleri ve terbiye ettikleri hanlardan bi- makam›nda bulunmufl ve fetvalar›na imza ata- rinin de Do¤anc›lar’da bulundu¤u anlafl›lmak- mayacak kadar hasta ve alîl oldu¤undan vazi- tad›r. fesinden af edilerek bu kona¤›na çekilmifl ve k›sa bir müddet sonra 1149 (1736-37) tarihin- de vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gö- mülmüfltür. Kabri, Miskinler Tekkesi’ne giden bulvar üzerinde, ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol geri- sindedir.

Dürrî Mehmet Efendi, 1736 tarihinde bu ko- Do¤anc›lar Park› nakta vefat etti¤ine göre, yap›y›, ‹stanbul kad›- karfl›s›nda eski s› bulundu¤u s›ralarda yani 1132 (1719-20) ta- Üsküdar rihlerinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Mutasarr›fl›¤› yerine yapt›r›lan Mehmet Efendi’den sonra gelen evlâd› ve ah- Narmanl›lar Köflkü ve fad› ilmiyenin kibar bir ailesini oluflturarak müfltemilât›.

1345 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Dürrizâdeler diye meflhur olmufllard›r. Mutasarr›fl›¤›n tesis edilmesiyle de bu konak- lardan biri mutasarr›fa, di¤eri de fier’iye Mah- Dürrî Mehmet Efendi’den sonra o¤lu Mustafa kemesi’ne verildi. 1263 (1847) tarihinde Mu- Efendi, 26 Temmuz 1756 - 18 fiubat 1757; tasarr›fl›k binas›n›n yerine Paflakap›s› Mekteb- Mustafa Efendi’nin o¤lu Atâullah Efendi, 19 i Rüfldiyesi’nin yapt›r›lmas› üzerine Mutasarr›f- May›s 1783 - 31 fiubat 1785; Mustafa Efen- l›k, Do¤anc›lar Park› karfl›s›nda bugün SSK di’nin di¤er o¤lu Mehmet Arif Efendi, 22 Dispanseri’nin bulundu¤u yerdeki büyük ahflap A¤ustos 1785 - 10 fiubat 1786 ve 12 Temmuz kona¤a tafl›nm›flt›r. Bu konakta Mithat Pa- 1792 - 30 A¤ustos 1798; Arif Efendi’nin o¤lu fla’n›n enifltesi Tosun Pafla’n›n Mutasarr›f ola- Abdullah Efendi, 22 Kas›m 1808 - 22 Eylül rak vazife gördü¤ü bilinmektedir. Tosun Pafla 1810 ve 12 Haziran 1812 - 22 Mart 1815 tarih- Kona¤› bahsine bak›n›z. leri aras›nda; Kazasker Dürrizâde Mehmet Efendi’nin o¤lu, Abdullah Efendi, 5 Nisan fier’i Mahkeme olarak kullan›lan ahflap yap›, 1920 - 30 Temmuz 1920 tarihleri aras›nda fley- flimdiki Üsküdar Adliyesi’nin bulundu¤u yerde hülislâm olmufllard›r. idi. Bu binan›n flekli Pervitij’in 1930 tarihle- rinde yapm›fl oldu¤u Sigorta Paftalar›’nda görül- Dürri Mehmet Efendi Kona¤›’n›n yak›n›nda, mektedir. Bu tarihten bir müddet sonra yanan 1169 (1755-56) tarihinden bir müddet evvel binan›n yerine bugün mevcut olan Adliye bi- y›kt›r›lan Üsküdar Saray›’n›n bulunmas› bura- nas› yap›lm›flt›r. Binan›n yap›lmas› s›ras›nda da veya bu yerin civar›nda eskiden beri bir Pa- Adliye, Tosun Pafla Kona¤› yerine yap›lan III. flakap›s›/Asafhane’nin bulunabilece¤ini akla Selim ‹lkokulu binas›nda vazife görmüfltür. getirmektedir. Adliye binas› yan›ndaki bina ise tamamen kâr- gir olup 1916 y›l›nda hapishane olarak yapt›- Padiflahlar›n tenezzüh yerlerindeki kas›r ve sa- r›lm›flt›r. Mimar Kemaleddin Bey’in eseri olup raylar› yan›nda birer ‘paflakap›s›’n›n bulundu- klâsik görünümlüdür. Cepheleri yer yer çini- ¤u bilinmektedir. Örne¤in, Bo¤aziçi’nde, Pafla- lerle bezenmifltir. ‹çinde ayr›ca bir de camii bahçe mevkiinde, Sultaniye Çay›r›’ndaki vard›r. Hünkâr Sahilsaray› yan›nda böyle bir ‘paflaka- p›s›’n›n bulundu¤unu, fiemdânîzâde Süleyman 16 Mart 1920 tarihinde ‹stanbul’un iflgali s›ra- Efendi’nin tarihinden ö¤reniyoruz. s›nda, tamamen ahflap olan Jandarma Kuman- danl›¤› binas› ve yan›ndaki sonradan ilkokul fieyhülislâm Arif Efendi’nin o¤lu Abdullah olarak kullan›lan bina ‹ngiliz askerleri taraf›n- Efendi 1238 (1822) tarihinde vefat ederek ba- dan iflgal edilmifl ve 1922 tarihinde de yanm›fl- bas› gibi ceddi Dürrî Mehmet Efendi’nin yan›- t›r. na gömülmesinden bir müddet sonra konaklar istimlâk edilerek, 26 Muharrem 1248 (25 Ha- Bir müddet sonra yanan bu binalar›n yerine ziran 1832) y›l›nda kabul edilen Müflirlik Da- flimdiki kârgir bina yap›lm›fl ve eskiden, Dürrî iresi kurulmufl ve 1251 (1835)’te de burada Mehmet Efendi bahçesine aç›lan büyük kap›- “Anadolu Redifi Ser Askerli¤i” tesis edilerek n›n yerine de bugünkü geçit infla ettirilmiflti. ‘Bab-› Ser-askeri-i Anadolu’ ad› verilmiflti. Paflakap›s› mevkiindeki ceza evi, adliye ve Pa- flakap›s› Ortaokulu’na bu geçitten geçilmek su- retiyle gidiliyordu. Bu geçidin kap›lar› olup ol- mad›¤› belli de¤ildir. Fakat, Paflakap›s› Geçidi Soka¤› ile Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bir Nizamiye Kap›s›’n›n bulun- du¤u göz önüne getirilirse, geçitte de bir kap›- n›n mevcut oldu¤una hüküm verilebilir. Niza- miye Kap›s›’n›n bulundu¤u yerde, Dürrî Meh- met Efendi Kona¤›’n›n arka kap›s› bulunuyor- du.

Üsküdar ‹dadisi veya di¤er ad›yla Üsküdar fiemsipafla Caddesi Mülkiye ‹dadisi, 1847 tarihinde kurulan Üskü- üzerindeki eski evler. dar Rüfldiyesi’nden sonra 1309 (1893) y›l›nda

1346 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri tesis olunmufltu. Okul, Dürrizâdeler Kona¤›- s› ‹brahim, Süvari Mirlivas› Hüseyin, Topçu ’n›n harem k›sm›n›n tadil edilmifl flekli idi. ‹ki Mirlivas› Sâlim Paflalar bulunuyorlard›. Hassa katl› binan›n alt›nda hamam› ve kârgir tonoz müflirleri de burada oturduklar› için buraya Pa- mahzenleri vard›. flakap›s› denilmifltir.” demektedir.

Sultan II. Mahmut, bir ramazan günü bu kona- Konyal›’n›n bu aç›klamas›na ra¤men semte ¤a iftara gelmiflti: Paflakap›s› ad›n›n çok daha evvel verildi¤i bi- linmektedir. Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. “Padiflah›n geldi¤ini haber alan Dürrizâde hiç Ada’da, Tunusba¤›’ndan Çiçekçi’ye giderken telâfl etmemifl. Kâhyas›na ancak bir iki emir sa¤daki metruk mezarl›ktaki 1236 (1820) ta- vermifl. Benim yeme¤imi Padiflah’a verin. Orta rihli bir flâhide üzerinde: yeme¤i bu akflam gelen misafirlere verilsin. Onlardan evvel gelmifl olanlara harem dairesi- “Hâlâ Paflakap›s›’nda Ahmed Efendi’nin efli Ha- nin yeme¤ini verin. Harem dairesine de bu ak- seki Halil A¤a’n›n k›z› fierife Hazmete Han›m” flam baflka yemekler ç›kar›ls›n” demifl. Kalaba- l›¤a ra¤men hiç bir telâfl görülmeden herkes diye yaz›l›d›r. muntazam yemeklerini yemifller. Hoflaf kâsele- ri gelince, hoflaftan duman ç›kt›¤›n› gören Sul- Uzun müddet Üsküdar’da oturan, Taylesânîzâ- tan Mahmut: “Aa, bu nas›l oldu?” demifl. Ho- de Haf›z Abdullah Efendi’nin fieyh Lebiba flaf kâselerinin buzdan oldu¤unu, hoflafla eriye- mahlas› ile yazd›¤› ‘Tarih-i Lebiba’ adl› eserin- rek dondurma gibi içildi¤ini görünce “‹flte buz de 24 Rebiyülevvel 1203 (3 Ocak 1788) gece- kâseleri, sarayda bile yok” tarz›nda bir fley söy- si Üsküdar’da Paflakap›s›’nda zuhur eden yan- ledi¤i duyulmufl.” g›ndan bahsetmesi de Paflakap›s› isminin çok eskilere dayand›¤›n› göstermektedir. fieyhülislâm Dürrî Mehmet Efendi’nin Eyüp sahillerinde de büyük bir yal›s› vard›. Kaynaklar: (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 48) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/39; 3/1258; 9/4831) (E. Koçu, Ceza Evleri, ‹stan- Yaln›z selâml›k k›sm›nda 70-80 kiflinin hizmet bul Ans. 7/3530) (Daniflmend, Kronoloji, 4/548) (O. Er- gördü¤ü bu muhteflem konaklar denize naz›r, gin, Türkiye Maarif Tarihi, 3/757) (Pervitij Paftalar›) ba¤ ve bahçeler içinde bulunuyordu. (fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, II/A, s. 60) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 16-17) (A. fi. Hisar, “Bir kaç sene evvel (1942) yanan Paflakap›s› Geçmifl Zaman F›kralar›, s. 48) (Musahibzâde Celâl, Eski denilen Üsküdar Adliye binas›, kona¤›n bir ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 181-184) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1892, k›sm›n› teflkil ediyordu. 2/200, 3/200-224) (Suphi Tarihi, vr. 211/b ve 227/b) (Cev- det Tarihi, Sabah gazetesi yay. 3/184; 7/126) (Cevdet Tari- Paflakap›s›: hi, Üçdal Nefl. 10/249) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 22-23) (Sicill-i Osmânî, 2/338; 3/267, 396, 476 ve 4/444) Do¤anc›lar ile Tunusba¤› aras›ndaki semtin (A. Refik, ‹lmiye Salnamesi 1334) (Hadîka, 1/204 Maydan- ad›d›r. Semt, Tunusba¤› Caddesi ile ‹hsaniye c› Mescidi) (Feridun Emecen, Tarih-i Lebiba’ya Dair ‹stan- Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Burada bugün, bul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 33, s. 249-250) Üsküdar Lisesi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Ceza Evi ve Jandarma Dairesi bulunmaktad›r. Eskiden burada fieyhülislâm Dürrizâdeler’in muhteflem konaklar› vard›.

‹brahim Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi, adl› eserinde, 1263 (1846) y›l›nda, müstesna liva- lar d›fl›nda bütün Osmanl› ülkesi befl orduya taksim edilmifltir. Hassa askerleri ordusu da befl k›sma bölünmüfltür. “Hassa Ordusu Müflirli- ¤i’nin merkezi Üsküdar yap›lm›flt›r. O tarihte Hassa Ordusu müfliri Rüfltü Pafla idi. Bu pafla Paflakap›s› ‹lkö¤retim flimdi inceledi¤imiz yerde (Paflakap›s›) oturu- Okulu önündeki yordu. Emrinde Ferik Osman, Piyade Mirliva- ahflap güzel ev.

1347 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ

öflk, Kuzguncuk s›rtlar›nda, Nakkafltepe K(‹cadiye) mevkiinde Nakkafl Baba Soka¤› ile Aziz Bey Soka¤›’n›n teflkil etti¤i üçgen flek- lindeki genifl arazi içinde idi.

Nakkafltepe’de Bahçesini yüksek duvarlar›n çevirdi¤i köflkün Koç Grubu’na ait alt kat› kârgir, üst iki kat› ahflap idi. Koru flek- Seniye Sultan Köflkü. lindeki bahçesine her sokaktan kap›lar aç›l- Yeniden yap›lm›flt›r. m›flt›. Cümle kap›s›, Nakkafl Tepe ‹lkö¤retim Okulu taraf›nda bulunuyordu. Tafllar› yol yap›- m›nda kullan›lan büyük havuzu çok güzeldi. yazd›¤› mersiye de eski edebiyat›m›z›n güzel 1935 tarihlerinde y›k›lm›fl olan köflkün, Aziz mahsullerinden biridir.” Bey Soka¤› üzerinde, müfltemilât binalar› ve ah›rlar› vard›. Yeri için Mahbub A¤a Çeflmesi Son halife Abdülmecit Efendi k›z kardeflleri bahsine bak›n›z. Naz›ma ve Emine Sultanlar’›n dirayet ve kabi- liyetlerini fazlas›yla takdir ederek: “Bunlar er- Emine Sultan, Padiflah Abdülaziz’in en küçük kek yarat›lmal›yd›lar.” dermifl. k›z› olup annesi Nesrin Kad›nefendi’dir. fieh- zade Yusuf ‹zzeddin Efendi taraf›ndan büyütül- Köflk, Emine Sultan’›n yazl›¤› olup k›fl aylar›n- müfltür. 11 Recep 1290 (4 Eylül 1873)’te do¤- da Çarfl›kap› civar›nda, Irgat Pazar›’ndaki bü- mufl, 12 Eylül 1901’de Ahmet fiükrü Pafla’n›n yük ahflap konakta otururdu. Bu muhteflem ko- o¤lu Çavdaro¤lu Mehmet fierif Pafla ile evlen- na¤›n ilk sahibi esbak Maliye Naz›r› Nazif Pa- dirilmifl ve 30 Ocak 1920’de vefat etmifltir. fla olup sonradan Sad›k Pafla’ya intikal etmifl ve bir müddet resmi daire olarak kullan›lm›flt›. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin intihar›ndan büyük Nihayet Sultan Abdülhamit taraf›ndan Emine üzüntü duyan Emine Sultan’›n köflkün havuzu- Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak verildi. Sul- na atlayarak kendini öldürmeye kalkmas› ola- tan’›n vefat›ndan sonra fierif Pafla’ya intikal y›, sonradan kocas› taraf›ndan yalanlanm›flt›r. eden konak, Feyz-i Âti Mektebi olduktan son- “Henüz genç denecek bir yaflta, pek k›sa bir ra bir gece kazaen yand›. Arsas›nda bir kaç bi- hastal›¤› müteakip ölmüfl olup matemini hâlâ na yap›ld›. tutmakta bulunan zevcinin bu münasebetle 1873’te ‹stanbul’da dünyaya gelen fierif Pafla, 1909’da ‹stanbul valisi, 1912’de Maarif Naz›r›, 1918’de fiura-y› Devlet Baflkan›, 1919’da Da- hiliye Naz›r› olmufl ve eflinin ölümünden son- ra istifa etmifltir. Arapça, Farsça ve Frans›zca bilen Pafla, ‹bn-i Batuta Seyahatnamesi müterci- mi olarak ünlüdür. Baflka eserleri de vard›r. Sultan II. Abdülhamit’i Selânik’ten ‹stanbul’a getirenlerden biri kendisi di¤eri ise Üsküdar’da fiehid Süleyman Pafla Camii karfl›s›nda kona¤› olan Damat Arif Hikmet Pafla idi.

Çok do¤ru bir zat olan fierif Pafla, Osmanl› Ha- nedan›’na mensup bir kimse oldu¤u için Cum- huriyet’ten sonra yurt d›fl›na ç›kar›lm›flt›r. “Uzun y›llar Fransa’da kalm›fl, Recep Peker hükümetine yapt›¤› müracaat üzerine 1946’da yurda dönmüfl ve 3 Eylül 1958’de Hakk’›n rah- metine kavuflmufltur.”

Nakkafltepe Köflkleri. Kabri için Karacaahmet Mezarl›¤›, 3. Ada, L

1348 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Bölümü’ne bak›n›z. bahçe içinde bulunan kasr›n çok güzel bir manzaras› vard›. Büyük bahçe kap›s›n›n yan›n- Emine Sultan Köflkü bugün, Vehbi Koç Vak- da ve cadde üzerinde, Esma Sultan’›n 1832 ta- f›’n›n mülkiyetine geçmifl ve asl›na uygun ola- rihinde yapt›rd›¤› bir çeflme bulunuyordu. rak yeniden yapt›r›lm›flt›r. Hadîka yazar› bu kas›r için flunlar› söylüyor: Kaynaklar: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/162) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 785) (Türk Dili ve Ede- “Sar›kaya denmekle meflhur mahalde bulunan biyat› Ans. 2/622) (F. Teveto¤lu, Türkiyede Maarif Naz›r- ba¤, fiehid Sultan Selim Han’›n birinci imam› lar›, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 7/27) (Y›lmaz Öztuna, Dervifl Efendi’nin binas› olup sonra, ad› geçen Devletler ve Hanedanlar, s. 606) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n sultan›n annesi (Mihriflah Valide Sultan) için Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 166) (Mülkiyeliler Tarihi, 3/1829) yeniden yapt›rmalar› ile bir halvetsaray-› âli olmufltur. Ve sonra Valide Sultan’›n 22 Recep 1220 (16 Ekim 1805) tarihindeki vefat› üzeri- ne Sultan III. Selim’in k›zkardefli Esma Sul- ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ tan’a verilmifltir.”

öflkten ziyade bir yal› olan bu yap›, Hay- Osmanl› Tarihi’nin mühim kad›n simalar›n- Kdarpafla Sahras› civar›nda ve eski Haydar- dan biri olan Esma Sultan, 21 Cemaziyelâhir pafla Kay›k ‹skelesi yan›nda idi. ‹skele, takri- 1192 (2 A¤ustos 1778) tarihinde do¤mufl, 7 ben flimdiki Et ve Bal›k Kurumu tesislerinin fievval 1206 (29 May›s 1792)’de ve 14 yafl›n›n sa¤ taraf›nda ve Yatakl› Vagonlar Müracaat içinde oldu¤u halde, debdebeli bir dü¤ün ile Binas›’n›n önünde idi. Kaptan-› Derya Küçük Hüseyin Pafla (1757- 1803) ile evlendirilmiflti. Hadîka yazar› flu bilgiyi vermektedir: Sultan, yazlar› Kuruçeflme’deki meflhur T›r- “Sultan I. Abdülhamit saltanat›’n›n (1774- nakç› Yal›s›’nda, k›fllar› ise, flimdi bir k›sm›n›n 1789) sonlar›nda Esirciyan’dan Topal Mah- üzerinde Sultan II. Mahmut Türbesi’nin bu- mut A¤a nam kimse iskele yan›nda bir muhta- lundu¤u büyük saray›nda oturuyordu. Sultan sarca köflk ve alt›nda bir çeflme bina ettirmifl- III. Selim’in süt kardefli olan Hüseyin Pafla, 23 tir. Bu adam›n di¤er hayrat› dahi vard›r.” fiaban 1218 (7 Aral›k 1803) tarihinde ve 46 yafl›nda oldu¤u halde bu yal›da vefat etti¤i za- Sultan Bahçesi yan›nda bulunan bu köflkün man Esma Sultan 25 yafl›nda bulunuyordu. gravürünü ressam ve mimar Anton ‹gnaz Mel- ling’in (1763-1831), 1819’da bast›rd›¤› Voyage Pittoresque De Constantinople adl› eserinde gör- mekteyiz. Buna göre köflk, ahflap ve iki katl› olup üst kat› eli bö¤ründelerle d›fla taflmal›d›r.

Kaynaklar: (Hadîka 2/241; Melling, Voyage Pittoresque De Constantinople, Yap› Kredi Bankas› kültür hizmeti)

ESMA SULTAN KASRI

as›r, Tophanelio¤lu-K›s›kl› aras›nda ve KSar›kaya mevkiinde idi. Millet Bahçe- si’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤üne göre sa¤ tarafta ve yayvan bir tepe üzerinde bulunuyor- du.

K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Aral›¤› So- Esma Sultan Kasr› ka¤› aras›ndaki genifl alan› kaplayan ve bir ve çevresi.

1349 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide Sultan Türbe- Cihan› devr-i adli eyledi ma’mûr u âbâdan si önündeki hazîrededir. Harab-âbâd› âbâd etdi ol flah-› ziya-güster Hususa Esma Sultan hâheri ol flah-i devran›n Esma Sultan, 2 Recep 1264 (4 Haziran 1848) Bu kasr-› bî-misâli eyledi tecdîd ser-ta-ser tarihinde vefat ederek, Divanyolu’ndaki Sul- O kân-i ma’den-i iffet, o kân-i gevher-i ismet tan II. Mahmut Türbesi’ne gömülmüfltür. Muhassal eyleyib himmet bu kasr› k›ld› pür-ziver Bu ulyâ vâyenin ber-nevres mihr-i münîrinden Zamanla harap olan Esma Sultan Kasr›, Sultan Erifldi saye-i vâlâs› itdi kasr› pür-enver II. Mahmut taraf›ndan yenilenircesine tamir Bu bir kâh-i saâdetdir bu bir kâh-i letafetdir ettirilmifltir. Bu onar›m sebebiyle Hammami- Bu bir kâh-i taravetdir mücevher seng-i hâk-i zer zâde ‹smail Dede Efendi (1777-1845) seksen Bu bir kâh-i mu’azzamd›r bu bir tarh-› mücessemdir m›sral› bir kaside kaleme alm›flt›r. Bu bir ba¤-i mükerremdir der u divar› pür-ziver Bu kâh›n tarf› revzen zevka mesken cây-i ahsendir Türk Musikisi’nin en büyük bestekâr›n›n söy- Bu bir bâ¤-› müzeyyen kasr›d›r nadîde bir gevher ledi¤i bu fliir, kendi hatt› ile yaz›lm›flt›r. Alt›n- Bu kâh›n sâye bahfl-› tâb-nâk-› nûr-› feyizindir da “Ketebehu’l-fakîr Dervifl ‹smailu’l-Mevlevî Serâpâ Üsküdar’›n hâki oldu dûde-i anber Musahib-i Hazret-i Sultan Mahmud Han-› Gazi” Serâser hâr ü sengistan iken Çaml›ca etraf› imzas› görülmektedir. Bu kasr-› dil-küfla itdi o suyu flimdi ney-flekker Nedir bu resm-i nakkafli nedir bu bûy-i eltaf› fiiirin 22 m›sral› methiye k›sm›n›n alt›nda 58 Havas› dûd-i anber, âb u tâb› mâye-i Kevser m›sral› flu tarih k›sm› vard›r: Nedir böyle letafet bu nezaret bu tebessümler Ne hurrem kasr-› bî-hemta lâtîf ü nâzik ü hofl-ter Temafla eyliyenler söylesinler var m› bir misli ‹rem Ba¤› bunun yan›nda bir viran u hâkister Bunun beyne’s-sema vü semekdir fark› sahilden Bu bir hurflid-i evc-i a’lem-ârâd›r zemin ahter Sada-y› na¤me-saz-i bülbülü gûfl etme lâz›m m› Görenler nakfl-› kasri bülbül-âsâ oldu zevk-âver Draht-i meyve-dârân› sak›n sen ba¤ zannetme Bu kâh-i bî-bahâya cümlesi gelmifl tavaf eyler Sabâ gelmifl bu kâh›n nakfl›n› tâ havza resmetmifl An›n-çün âfl›k› sûride-vefl su ça¤lay›b titrer Havuzda su görünce nakfl-› kasr› çekdi a¤ufla Sak›n, aksi deyüb bu sohbeti sen anlama ebter Bu bir âli makam-› dil-güflâd›r mâye-i rahat Eder fievk-i Cedid’i bu dil-i bî-tâb› flevk-âver Nihavend ü Irak ü ‹sfahan’› görsen ey cânâ Nühüft’e rahatu’l-ervaha yokdur böyle hiç bir yer Gel ey, envâr-› behçet nûr-i ismet mâye-i iffet Aç›l gül ba¤a gel, ömr-i flerîfin olsun efsûn-ter Çemenler pâyini bûs etmek ister gel, a sultan›m Bahar-› nev döfletdi pâyine sünbülle nilüfer Gel ey sultan-› dil-perver gel ey flems-i ziya-güster Safâya var m› hiç bir yer bunun gibi ferah-âver Bu kasr› ser-be-ser fass-i nigîn, elmasa döndürdün Kal›rsa parma¤› a¤z›nda halk›n çok mu ey server Hemen Mevlâ senin, ömr-i azizin ba¤-› â’lemde Fürûz etsin cihan durdukca dûr manende-i ahter Hammamîzâde ‹smail Murad üzre gelüb bu kasra daim zevk u flevk eyle Dede Efendi’nin Vecdden nev-be-nev bulsun hayât-› câvidanîler Esma Sultan Mübarek kalb-i saf›n daima gamdan ba’îd olsun Kasr›’n›n tamiri Hayat-› tûl ile eltâf-› Mevlâ’ya olub mazher üzerine kaleme ald›¤› Bu suda misli yok bir gevher-i nâ-yâbd›r bu kâh kasidesi. Temaflas› dil-i bî-tâb› eyler ayn-› tâb-âver

1350 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Gelüb Dervifl da’isi temafla eyleyüb kâh› Millet Bahçesi bahsine bak›n›z. Dil-i bî-kinesinde etdi câ bir m›sra-i hofl-ter Zeban-i hamedan ta’mirini kasr›n dedi tarih Hasan Fehmi Pafla köflkünün avlu kap›s›n›n “Mücedded, oldu tarh-i dil-kefl-i sultan pür-ziver” söveleri yak›n tarihe kadar duruyordu. Bunun hemen yan›nda bulunan Dr. Nafiz Pafla Köfl- Son m›sra›n ebced hesab›na göre kas›r 1228 kü’nden günümüze, küçük hamam› ile ince (1813) y›l›nda tamir edilmifltir. tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› kalm›flt›r. Bu harabe- nin yan›nda üç katl› bir köflk ile Neflet Bey So- Enderunî Vâs›f Osman Efendi, kasr›n yap›m›- ka¤›’n›n bafl›nda harap bir köflk elan bakidir. n›n sona ermesi münasebetiyle 1228 (1813) tarihli ve 82 m›sral› bir manzume kaleme al- Kaynaklar: (Hadîka 2/260) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve m›flt›r. 1240 (1824) tarihinde vefat eden Vâs›f 2/218) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/344) (‹slâm Ans. 5/1, Osman Bey’in kabri Karacaahmet Mezarl›- s. 654) (H. fiehsuvaro¤lu, 21 Haziran 1947 ve 10 Eylül ¤›’ndad›r. 1947 Akflam gazeteleri) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5307 ve 7/3709) (Resimli Tarih Mec. 1954 Cilt: 5, Say›: 49, s. Esma Sultan Kasr› 1813 y›l›nda tamir edildik- 2820, H. fiehsuvaro¤lu) (Etem Üngör, Dede Efendi’nin fia- ten sonra uzun zaman muhafaza edilmifl fakat, irli¤i ve Hattatl›¤›, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 4, s. 34) Sultan Abdülmecit, babas› II. Mahmut’un bu (‹nal, Hofl Sada, s. 159) (Enderunî Vâs›f Osman Efendi Di- kas›rda vefat etmesini yap›n›n u¤ursuzlu¤una van›, s. 280-283) (‹. Hakk› Merâk›d, s. 36) (M. Tahir, Os- hamlederek ihmal etmesi üzerine harab olmufl- manl› Müellifleri, 2/431) (A. Giz, Hayat Tarih Mec. 1969, tu. 1910 tarihlerinde, köflke ait mutfak bacas› Say›: 10, s. 26-31) (Tarih-i Lûtfi, ‹stanbul 1302, 6/32) gibi kârgir k›s›mlar›n harabeleri hâlâ mevcut- tu. Saray›n yeri, 1333 (1915) tarihinde ve da- ha sonraki tarihlerde 1000 kurufl icarla kiraya verilmifl ve daha sonra da parsellenerek sat›l- FATMA SULTAN SARAYI m›flt›. fiimdi yerinde bir çok binalar vard›r. aray, Salacak sahillerinde, Salacak ‹skele Sultan II. Mahmut, Çaml›ca’y› çok sever ve SSoka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki yüksek set üze- s›k s›k buralara gelirdi. Ömrünün son günle- rinde idi. Yeri için Silâhtar Mustafa Pafla Çefl- rinde ve 15 Haziran 1839’da bu kasra gelmifl ve mesi bahsine bak›n›z. 1 Temmuz 1839 tarihinde, sabaha karfl› burada vefat etmiflti. Sultan Mahmut, doktorlar›n tav- Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› yazarken siyesi üzerine, kendisinden 6 yafl büyük olan bu saraydan bahsetmemifltir. Onun muas›r› ablas›n›n bu iki katl› kasr›na yerleflmiflti. Vefa- olan Eremya Çelebi, 1661-1684 tarihleri ara- t›ndan sonra, nafl› bir faytonla Haydarpafla’ya s›nda yazd›¤› ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde: indirilmifl ve buradan Topkap› Saray›’na geti- rilmifltir. “Üsküdar’a muttas›l Salacak ‹skelesi vard›r. Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bulunur. Daha Vefat›ndan bir kaç gün evvel, a¤z›ndan bofla- ileride, hepsinden güzel olan bahçe ve köflkler lan kanla dermandan düflen Sultan Mahmut, göze çarpar ki, bu, padiflah›n meflhur Üsküdar cuma namaz›n› büyük bir zorlukla k›lm›flt›. Bahçesi’dir” demek suretiyle Salacak sahille- rinde Fatma Sultan’›n bir bahçesi oldu¤unu Bunun için yatmakta oldu¤u odan›n önündeki belirtmifltir. bahçeye bir minber yapt›rm›fl ve 29 Haziran 1839 tarihindeki son cuma namaz›n› burada Saray›n ilk sahibesinin olup olmad›¤›n› bilme- eda etmifltir. di¤imiz Fatma Sultan, I. Ahmet (1603-1617) ile Kösem Mahpeyker Sultan’›n (öl. 1651) k›- Esma Sultan Kasr›’n›n yak›n›nda bir çok köflk- z›d›r. 1014 (1605-6) tarihinden sonra do¤du¤u ler bulunuyordu. Bunlar aras›nda Ramiz Pa- san›lan Fatma Sultan ilk önce 1033 (1624) ta- fla’n›n, Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, fiehzade rihinde Çatalcal› Hasan Pafla (öl. 1631) ile ev- Seyfeddin Efendi’nin, Hasan Fehmi Pafla’n›n lenmifl sonra ondan ayr›larak 1035 (1626) y›- ve fieyhü’l-et›bba Dr. Nazif Pafla’n›n köflkleri l›nda Kara Mustafa Pafla ile evlendirilmifl fakat en meflhurlar› idi. Kasr›n karfl›s›ndaki Sar›kaya Pafla’n›n 25 Aral›k 1628 senesindeki vefat› Mezarl›¤›’ndan eser kalmam›flt›r. üzerine (kabri, Üsküdar Harmanl›k mevkiin-

1351 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1718 tarihli mektubunda bu saraydan flöyle bahseder:

“‹stanbul ile Halkeduan (Kad›köy) aras›ndaki deniz o kadar güzel ki, Türkler k›y›lar›na sayfi- yeler yapt›rm›fllar. Burada yan yana yüzden faz- la saray var... Petervaradin’de flehit olan sadra- zam›n (Ali Pafla’n›n) saray›n› görme¤e gittim. Halil Rüfldi eski okulu fiimdiki padiflah›n k›z› sultan (Fatma Sultan) yan›ndaki Üsküdar için yap›lm›fl ama, pafla bu flerefe eremeden öl- evleri. müfl. Size buradan bahsetmek istiyorum. Bütün çal›flmalar›ma ra¤men size bütün do¤rulu¤u ile deki sofas›ndad›r); 1073 (1662-63) tarihinde anlatamayaca¤›m diye korkuyorum. Kundakç›zâde Kanbur Mustafa Pafla ile evlen- mifl ve bunun da 1076 (1665-66) y›l›ndaki ölü- Saray› deniz kenar›nda, yap›labilecek en güzel mü üzerine hayli ilerlemifl yafl›na ra¤men 1078 yerde infla etmifller. A¤açl›k bir tepenin ete- (1667-68) senesinde Kozbekçi Yusuf Pafla ile ¤inde ve çok büyük. Kap›c›n›n dedi¤ine göre evlendirilmifltir. 800 odas› varm›fl. Bu kadar oldu¤unu pek tah- min etmiyorum ama sayamad›m. Yaln›z çok Yafll›l›ktan dolay› vefat eden Fatma Sultan’›n fazla odas› oldu¤unu söyleyebilirim. Hemen kabri, Sultanahmet Camii yan›ndaki türbede, hepsi fevkalâde ziynetlerle süslü. Mermer, yal- babas›n›n yan›ndad›r. d›z ve boyan›n en iyileri bol bol kullan›lm›fl. Camlar ‹ngiltere’nin en iyi billurundan yap›l- Fatma Sultan’›n vefat›ndan sonra, saray›n ki- m›fl. Burada görülen ihtiflam, ziynet ve debde- me verildi¤ini bilmiyoruz. Yaln›z bu sahilde beye bo¤ulmufl genifl ve muhteflem bir impara- baflka bir Fatma Sultan sahilsaray›n›n bulun- torlu¤un bütün servetlerini ellerinde tutabile- du¤u malumdur. Bu ikinci Fatma Sultan, Sul- cek ihtirasl› bir gencin saray›nda görülebilir. tan III. Ahmet’in (1703-1730) k›z›, Damat ‹b- Hiç bir fley bana hamam dairesi kadar zevk rahim Pafla’n›n efli olup 1704-1733 tarihleri vermedi. Ayn› tarzda yap›lm›fl karfl›l›kl› iki ha- aras›nda yaflam›flt›r. Bunun için Fatma Sultan mam var. Kurnalar›, çeflmeleri ve zemini tama- Çeflmesi bahsine bak›n›z. men beyaz mermerden. Tavanlar› yald›zl›, du- varlar› çini kapl› bu dairelerin yan›nda iki sa- Bu iki Fatma Sultan Sahilsaray›’n›n ayn› yap› lon var. En yüksekte olan› sete benziyor. Dört olmas› kuvvetle muhtemeldir. köflesinde tavandan beyaz mermer kurnalara dökülen sular etraf› küçük borularla çevrili ge- Saray›n, Sultan’›n ilk efli, fiehit Ali Pafla ile nifl bir havuza toplanarak binan›n boyunca f›s- 1713 tarihindeki evlili¤i s›ras›nda yeni bafltan kiyeler meydana getiriyor. yap›l›rcas›na tamir edildi¤i san›lmaktad›r. Fat- ma Sultan ikinci evlili¤ini ‹brahim Pafla ile 18 Çiçek parmakl›¤› fleklindeki duvarlar›n etraf›- fiubat 1717 tarihinde yapm›flt›r. na, d›flar›dan han›melleri ve asmalar dikilmifl. Bunlar yeflil bir hal› gibi bu güzel daireleri göl- ‹ngiliz kad›n yazar Lady Montagu 17 May›s gelendiriyor...

Padiflah›n k›z›n› görme¤e geldi¤i zaman kald›- ¤› oda, sedef kakmal› ve çini görünüflünde zümrütlerle süslü. Bu saray›n, duvarlar› sedef ve zeytin a¤ac› kakmal› baflka daireleri de var. Baz›lar› çini kapl›, pek çok sofalar› var. Hepsi de gayet genifl Duvarlarda çiçek saks›lar› ve çe- flitli yemifllerle dolu çini kaplar›n resimleri var. Hepsi de alç›dan. Görünüflleri o kadar ince ve Halil Rüfldi tabii ki, bunlar›n sanat eseri olduklar›na inan- Mektebi’nin ilk ahflap mak mümkün de¤il. binas›.

1352 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Bahçeler de saraylar kadar muhteflem. Zarif bir ahenkle düzenlenmifl yeflil kameriyeler, a¤açlar ve havuzlar var. Yaln›z heykel yok. Görüyorsu- nuz ki, bu millet zannetti¤iniz kadar vahfli de- ¤il...”

Fatma Sultan Saray›’n›n hangi tarihte yok ol- du¤u belli de¤ildir. Fakat, 1730 tarihinde mey- dana gelen Patrona Halil ‹syan›’nda ya¤ma Kavsara Baba edildi¤ini ve saray›n asilerin eline geçti¤ini o Türbesi karfl›s›nda s›ralarda söylenen bir halk destan›n›n flu k›ta- eski Üsküdar evleri. s›ndan ö¤reniyoruz: 10/5579-5582) (Türkiye Mektuplar›, Tercüman 1001 Te- Var›n söylen o¤lum giysin karay› mel Eser, s. 45-140-142) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 46) Ç›raklar›m gitsin beni aray› (Hadîka 1/222-223) (‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Sa- Harap olsun Üsküdar’›n saray› y›: 26, s. 258 Semavi Eyice) (Ç. Uluçay, ‹stanbul Ens. Düflmanlara kald›¤›na yanar›m Mec. Say›: 4, s. 135 vd. Fatma ve Safiye Sultanlar›n Dü¤ün- leri) (Ç. Uluçay, Harem, dizin Fatma Sultan md.) (M. Ak- 3 A¤ustos 1730 tarihinde büyük bir debdebe tepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 139) (fiem’danizâde Tarihi, M. ile ‹ran Seferi için Üsküdar’a geçen ordunun Aktepe Türkçesi, s. 1 vd.) (‹nciciyan, ‹stanbul Tarihi, ‹stan- bafl›na Sadrazam ‹brahim Pafla tayin edilmiflti. bul Fetih Derne¤i yay. 1956, s. 111) (A. Refik, Üsküdar Muhteflem bir kad›rga ile Üsküdar büyük iske- Kad›köy Aras›, 8 May›s 1936 Akflam) (Refik Ahmed, ‹stan- lesine gelen Sultan III. Ahmet, önünde yap›- bul Nas›l E¤leniyordu? 1927 ‹stanbul, s. 110) lan an’anevi ordu-esnaf alay›n› seyrettikten sonra Kavak Saray›’na yerleflmifl, ‹brahim Pafla ise, Salacak’taki Fatma Sultan Sahilsaray›’na çekilmiflti. FUAT PAfiA KÖfiKÜ

25 Eylül günü Padiflah, annesi Gülnufl Valide üçük Çaml›ca’da Sadrazam Keçecizâde Sultan’›n hay›r eseri olan Yeni Valide Ca- KFuad Pafla’n›n büyük bir köflkü vard›. mii’nde, Osmanl› Saltanat› gelene¤ince Padi- Köflk, 1852 tarihinde beklenmedik bir ölüm flah ecdad›n›n ve bunca gazalarda flehit düflen- ac›s› dolay›s›yla Fuad Pafla’n›n Bebek’teki He- lerin ruhlar› için bir mevlid okutmufltu. kimbafl› Yal›s›’na tafl›nmas› üzerine bofl kalm›fl- t›. Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine inti- 28 Eylülde patlak veren isyan› Padiflah, Kavak kal eden köflk bugün mevcut de¤ildir. Kendisi- Saray›’nda bulundu¤u s›rada ö¤renmiflti. ‹bra- nin bu köflkten baflka, fiehzadebafl› Camii kar- him Pafla da bu s›rada Üsküdar’daki sahilsara- fl›s›nda bir de büyük kona¤› vard›. Bu muhte- y›nda bulunuyordu. flem yap› 11 Aral›k 1864 gecesi yanm›fl ve Pa- fla, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n Sirkeci De- Bu günün akflam›nda önce Vezir-i azam›n riya- mirkap›s›’ndaki kona¤›na tafl›nm›flt›. Bu felâ- setinde yap›lan toplant›y›, Padiflah’›n huzurun- ket üzerine Padiflah Abdülaziz kendisine Beya- da ve Hatice Sultan Saray›’ndaki toplant›lar z›t’ta bugün Eczac›l›k Fakültesi olarak kullan›- takip etmiflti. Bu meclislerde, her ikisinin de Topkap› Saray›’na geçmesine karar verilmiflti.

Fatma Sultan Saray›’n›n genifl arsas›nda bu- gün, kesmetafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz çat›l› iki su haznesi bulunmaktad›r. Kap›s› yan›nda ol- du¤u san›lan Sadaka Tafl› da günümüze kadar gelebilmifltir.

Kaynaklar: (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (Sicill- Çavufldere Caddesi i Osmânî, 1/60; 4/398) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde üzerinde eski Kim Kimdi, 1/170, 233-234, 292) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Üsküdar evleri.

1353 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

üstte ortaya bir kâtibî serpufl kabartmas› yap›l- m›fl ve bunun etraf›na da Mihnet Keflan, Bahar Efkâr ve Gülflen-i Aflk adl› eserlerinin isimleri yaz›lm›flt›r. Esas mezarl›ktan ayr› olan bu hazî- redeki di¤er flâhideler de sütun fleklinde olup ayak tafllar›na ask›l› kandil kabartmalar› yap›l- m›flt›r.

Bu küçük hazîrede, 1214 N. gurresinde (27 Ocak 1800) vefat eden ‹zzet Molla’n›n babas› Mehmed Salih Efendi’nin; 1276 (1859) tari- hinde vefat eden Fuat Paflazâde Kâz›m Bey’in; 1206 (1791-92)’de vefat eden Mehmed Salih Efendinin o¤lu Mehmed Atâullah Efendi’nin kabirleri vard›r. Etraf› bir demir parmakl›k ile çevrili olan bu hazîrenin önüne ve yol kenar›- na Kâz›m Bey’in ruhu için yekpare mermer gü- zel bir çeflme yap›lm›flt›r ki, nefis kitâbesi Fuad Pafla taraf›ndan yaz›lm›flt›r;

Vâlid-i atflândan tarih ile eyler du’a Çeflmeden gel iç su rûh-› Kâz›m’a eyle du’a Ahmediye Camii 1276 Sebili karfl›s›nda tarihî ev. Fuad Pafla’n›n di¤er o¤lu Nâz›m Bey, 30 yafl›n- da oldu¤u halde 1280 (1863)’te vefat etmifl ve lan kârgir binay› yapt›rarak hediye etmiflti. Fu- Yenikap› Mevlevihanesi Türbesi’ne gömül- ad Pafla’n›n Kanl›ca ile Çubuklu aras›nda Ra- müfltür. Nâz›m Bey’in, Reflad Fuad Bey (1860- miz Pafla Yal›s›’n›n biraz ilerisinde bir sahilsa- 1921) ile Mustafa Hikmet Bey adl› iki o¤lu ray› daha vard›. Bugün dahi baz› kal›nt›lar›n› vard›. Hikmet Bey, fiair Abdülhak Hamid görmek mümkündür. Bey’in k›z kardefli Mihrünnisa Han›m ile ev- lenmifltir. ‹ki defa sadrazam olan Fuad Pafla, Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n (1785 ‹stanbul-1829 S›vas)o¤- Fuad Pafla, babas› ve kay›n validesi Afife Ha- ludur. ‹zzet Molla’n›n babas› Rumeli Kazaskeri n›m gibi Mevlevî idiler. Kâz›m Bey’in annesi- Mehmed Salih Efendi’dir. ‹zzet Molla’n›n di- nin kabri de Yenikap› Mevlevihanesi’ndedir. ¤er o¤lu Murad Ömer Efendi müderris iken 1248 (1832-33) tarihinde vefat ederek Eyüp Kâz›m Bey’in o¤lu da Keçecizâde ‹zzet Fuad Meydan› yan›nda, Kalenderhane Caddesi’nin Pafla’d›r (1860-1925). Bu zat›n da Kâz›m adl› sol taraf›ndaki Saçl› Abdülkadir Efendi Camii bir o¤lu vard›. yan›ndaki Yahyazâde Dergâh› hazîresine gö- mülmüfltür. ‹zzet Molla’n›n enifltesi, 1240 (1824)’te vefat eden fiaire Leyla Han›m’›n babas› Moral›zâde ‹zzet Molla, sürgün olarak gönderildi¤i Sivas’ta Hamid Efendi idi. Leyla Han›m, 1264 Safer 1245 (A¤ustos 1829)’da vefat etmifl ve (1848)’de vefat ederek Galata Mevlevihane- ilk önce orada fiems-i Sivasî merhumun civa- si’ne gömülmüfltür. r›na gömülmüfltür. Daha sonra kabrin yerine park yap›lmas›n›n istenmesi üzerine kemikleri Canbazhane Camii hazîresinde yukar›da adla- torunu Reflad Bey (1860-1921) taraf›ndan ‹s- r› yaz›l› olanlardan baflka 1149 (1736)’da vefat tanbul’a getirtilerek Avratpazar›’nda Cerrah- eden meflhur flair Keçecizâde Seyyid Vehbi pafla Caddesi ile Karg› Soka¤›’n›n birleflti¤i Efendi’nin ve 1153 (1740)’ta vefat eden o¤lu yerde ve soka¤›n sol taraf›ndaki Canbaziye Ca- müderris ve flair Münif Efendi’nin kabirleri de mii hazîresine gömülmüfltür. Sütun fleklindeki vard›r. Bunlardan ayr› daha bir çok flâhide tek flâhidesinde tarih rakam› yaz›l› de¤ildir. En mevcuttur.

1354 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Vehbi Efendi’nin kabri lâhit fleklinde olup flâ- necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in büyük mah- hidesi hamzavîdir. Arkas›nda 20 Ca. 1215 (9 dumu merhum Mustafa Hikmet Bey” Ekim 1800)’de vefat eden Keçecizâde Meh- med Salih Efendi’nin efli Esma Kad›n’›n sütun diye yaz›l›d›r. Yaz›ya göre Hikmet Bey, 10 Zil- fleklinde flâhidesi vard›r ki, ayak tafl› bunun da kade 1273 (2 Temmuz 1857)’de do¤mufl ve 11 asma kandil kabartmal›d›r. Hazîredeki en eski fiaban 1329 (6 A¤ustos 1911)’de de vefat et- tarihli kabir 1112 (1700-1) tarihli olup ‹bra- mifltir. Ayn› kabrin bafl flâhidesinde ise him A¤a’ya aittir. “Sadr-› esbak Keçecizâde Mehmed Fuad Pafla’n›n Reflat Fuat Bey, bu mümtaz insan; dedesi Fuat mahdumu Ahmed Nâz›m Bey’in halîlesi ve Genç Pafla’n›n 20 Zilhicce 1276 (9 Temmuz 1860) A¤a ahfad›ndan fievket Bey’in kerimesi fukara-y› tarihinde büyük bir kar›fl›kl›¤› bast›rmak üzere tarikat-i aliyyeden Nimetullah Han›mefendi” fevkalâde memuriyetle ailece gitti¤i Lüb- nan’da 1277 (1860-61) tarihinde dünyaya gel- diye yaz›l›d›r. Buna göre Nimet Han›m, 4 Ra- mifl ve 5 fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de ve- mazan 1254 (21 Kas›m 1838)’de do¤mufl ve 19 fat etmifltir. Kabri, Yenikap› Mevlevihane- Zilkade 1322 (25 Ocak 1905)’te de ölmüfltür. si’nde babas›n›n yan›ndad›r. Hikmet Bey Nimet Han›m’›n o¤lu idi.

Mevlevihanenin, Mevlevihane Yolu ile Mev- Bu iki yüksek kabrin aras›nda 1281 (1864-65) levî Tekkesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, köfle- tarihinde vefat eden Ahmed Nâz›m Beyzâde de ve bir de Mevlevihane Yolu üzerinde ve kö- Ali Murad Bey’in küçük flâhideli kabri vard›r. fledeki kap›dan 60 ad›m kadar ileride olmak üzere iki kap›s› vard›r. Birinci kap› üzerinde se- Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2335; 11/5847, kiz m›sral› bir kitâbe vard›r ki, H. 1251 tarihli- 5852-5853, 5841 Fuad Bey, Fuad Pafla, Fuad Pafla Gelini, dir. Di¤er kap› ve ‘Mevlânakap› Yetifltirme Fuad Pafla Camii ve Türbesi, Fuad Pafla Yal›s›) (Hadîka, Yurdu’ yaz›s› üzerinde ise 20 m›sral›, H. 1232 1/79) (Sicill-i Osmânî, 4/26 Fuad Pafla; 4/617-618 Vehbi tarihli bir kitâbe vard›r ki, befl sat›r halinde ha- Efendi) (H. Göktürk, Canbaziye Mescidi, ‹stanbul Ans. z›rlanm›flt›r. Reflad Fuad Bey’in kabri bu ikinci 6/3367) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/340) (M. Ziya, kap›dan avluya girildi¤inde sol tarafta ve etra- Yenikap› Mevlevihanesi, Tercüman yay›nlar›, s. 87, 91-95, f› demir parmakl›kl› ikinci aç›k türbededir. Bu- 190-204) (O. Köprülü, Fuad Pafla, ‹slâm Ans. 4/672) rada, “Rical-i Devlet-i Aliyye’den ve Meclis-i (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 735-880; s. 964 Mihrünni- Vâlâ aza-y› kiram›ndan Keçecizâde Mevlevî sa) (‹nal, Son Sadrazamlar, Fuad Pafla, s. 149-195) (A. Ahmed Nâz›m Beyefendi’nin, ‘ketebe Aziz Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1338 Reflad Fuad; 3/815 ‹zzet Efendi’ imzal› 21 Zilhicce 1280 (28 May›s Fuad) (H. fiehsuvaro¤lu, Kanl›ca’da Fuad Pafla Yal›s›, Ha- 1864) tarihli sütun fleklinde flâhidesi vard›r ki, yat Mec. Say›: 7, s. 14-15) (S. Eyice, Tarihî Mezarlardan Mevlevî sikke kabartmal›d›r. Notlar, Tarih Ens. Der. 1974, Say›: 4-5, s. 304) (A. fieref, ‹zzet Molla’n›n Keflannamesi, M. Nami Duru ter. 1980, s. Bu bafl flâhidesinin arkas›ndaki ayak tafl› üze- 37) (C. Kerametli, Galata Mevlevihanesi, s. 34-88) (Danifl- rinde ise mend, Kronoloji, 4/191)

“Fukara-y› tarikat-i Mevleviye’den ve Keçecizâde ahfad›ndan Sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in mahdumu GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹ Reflad Fuad Bey” ki tane olan bu ahflap köflkler, afla¤› ‹hsani- yaz›s› okunmaktad›r. Buna göre Reflad Bey, 27 ‹ye’de, denize naz›r bir mevkide idi. Osman Zilkade 1277 (6 Haziran 1861)’de do¤mufl ve 5 Pafla’n›n efli, Fatma Han›mefendi, 1352 (1933) fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de de vefat tarihinde bu köflklerden birinde vefat etmifl ve ederek babas›n›n kabrine gömülmüfltür. Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’ya gömül- müfltür. Etraf› demir parmakl›kl› sofas› elan Ayn› biçim di¤er bir tafl üzerinde ise mevcuttur.

“Fukara-y› tarikat-i mevleviyeden ve Keçecizâde Gazi Osman Pafla’n›n bir köflkü de Göztepe’de ahfad›ndan sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n idi. Plevne Kahraman› olan Pafla 1900 tarihin-

1355 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

de vefat etti. Kabri, Fatih Camii hazîresindeki Fâz›l Pafla Köflkü ile Ramiz Pafla Ç›kmaz› ara- türbesindedir. s›ndaki arazi üzerinde bulunan Gümrükçü Os- man Pafla Köflkü, sonradan parsellenerek yeri- Kaynak: (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 132) ne bir tak›m yeni binalar yap›lm›flt›r. Mustafa Fâz›l Pafla ile fiehzade Seyfeddin Efendi köflk- lerinin yerleri Osman Pafla arazisinden al›na- rak yapt›r›lm›flt›r. Arazi K›s›kl› Caddesi ile Kü- GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA çük Çaml›ca Caddesi aras›nda uzan›yordu. KÖfiKÜ Osman Pafla, sahilhanesinde oturdu¤u halde 8 ophanelio¤lu’nun bu en meflhur köflkü, Recep 1254 (27 Eylül 1838)’de vefat etmifl ve Tsemte ismi verilen 1140 (1727) tarihli Haydarpafla Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Çok meydan çeflmesinin sol taraf›nda, K›s›kl› Cad- zengin bir kisme idi. O¤lu Müderris (profesör) desi üzerinde idi. Civar›nda küçük bir çarfl› ve Ömer Tahir Bey, 1263 (1847’de vefat ederek “eyyam-› sayfîde müstakil kahvecisi olup kah- babas›n›n yan›na defnedilmifltir. Di¤er o¤ulla- ve ifllerler derbend gibi bir mahal” vard›. r› Nuri Bey’le, Edhem ve Süreyya Paflalard›r. Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu bulu- 1816 y›l›nda hasta bulunan Sultan II. Mah- nan Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n amcas›d›r. mut’un annesi Nakflidil Valide Sultan “kesb-i s›hhat memul ve ümidiyle” bu büyük ve rahat Büyük hazîresi bugün mevcut de¤ildir. köflke getirilmiflti. Süreyya Pafla, 1273 (1857)’de Sivas valisi bu- Fakat fazla rahats›z olan Sultan, Befliktafl Sara- lundu¤u s›rada vefat etmifltir. y›’ndan Çaml›ca’ya kadar yapt›¤› yolculukta sars›lm›flt›. Bu hava de¤ifliminden bir fayda gö- Osman Pafla’n›n, Ayazma ‹skelesi ile Salacak rülmedi¤inden onbefl gün sonra tekrar Befliktafl ‹skelesi aras›nda, a¤al›¤› zaman›nda tasarru- Saray›’na getirilmifl ve orada fievval 1232 funda olan, bir küçük yal›s› vard›. Di¤er bir ya- (Eyül 1817) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Fa- l›s› da Emirgân’da idi. Bu ahflap büyük yal›, tih Camii yan›ndaki muhteflem türbesindedir. sonradan Hüsrev Pafla’ya ve daha sonra da Ah- met Fethi Pafla ile efli Atiye Sultan’›n k›zlar› Köflkün sahibi Osman Pafla, kap›c›bafl›, kasap- Feride ve Seniye Sultanlar’a tahsis edilmiflti. bafl›, arpa emini (1807), matbah emini (1809), 1864’te de Sultan Aziz taraf›ndan H›div ‹sma- ikinci defa kasapbafl› ve 1811’de gümrük emi- il Pafla’ya ihsan edilmiflti. Yal›, 1927 y›l›nda ni oldu. Sonra vezaretle tophane naz›r› ve mü- varislerce y›kt›r›lm›flt›r. himmat naz›r› oldu (1820). Baz› valiliklerde bulunduktan sonra 1828’de Bo¤az muhaf›zl›¤›- Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu Yusuf na getirildi. 1829’da bu görevine ek olarak Te- Kâmil Pafla, Ayazma’daki bu yal›dan 1833’te ke sanca¤› verildi. 1838’de vefat etmifltir. K›zkulesi’ne geçmifl ve buradaki bir yelkenliye binerek M›s›r’a gitmifltir. Osman Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine intikal eden köflk, 1862 tarihinden sonra y›k›l- Osman Pafla’n›n bir köflkü de Haydarpafla Sah- m›flt›r. ras›’nda ve Anadolu Lisesi’nin üzerinde bulun- du¤u s›rtta idi ki, bu yere flimdi bir çok apart- O tarihlerde Gümrükçü Köflkü’nün civar›nda manlar yap›lm›flt›r. Köflk, arkas›ndaki ünlü ve Koflu Yolu üzerinde bulunan Rag›p Bey Ba- ba¤dan dolay› ‘A¤aba¤› Kasr›’ ve Osman Pa- ¤› da meflhurdu. 32 dönüm büyüklü¤ündeki fla’n›n mesle¤inden dolay› da ‘Gümrükçüba¤› ba¤da 300’den fazla kiraz, viflne ve sair meyve Kasr›’ isimleri ile meflhur idi. a¤açlar›yla bir köflk, ayr›ca üç oda bir sofa bir mutfak ve tulumbal› bir kuyusu olan bir ek bi- Buras› has bahçeden iken Kanunî Sultan Sü- nas› vard›. Ba¤ 1841 y›l›nda sat›l›¤a ç›kar›ld›. leyman taraf›ndan 1562 tarihinde, torunu ‹s- mihan Sultan’a bir dü¤ün hediyesi olarak ver- Millet Bahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda, bir miflti. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan bu zamanlar yerinde Moran Okulu’nun bulundu- bina, daha sonra Sultan III. Selim’in mal› ol- ¤u M›s›rl›lar’›n köflkü diye de bilinen Mustafa mufl ve ondan da, o s›rada henüz a¤a olan

1356 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Gümrükçü Osman Pafla’n›n uhdesine geçmifl s› günümüze kadar gelebilmifltir. ve ondan sonra da Sadrazam Mithat Pafla’n›n mal› olmufltur. Daha sonra, Sokollu ailesinden Bu iki saray›n etraf› Sümbülzâde Soka¤›, Da- Hikmet Bey’in tasarrufuna geçen köflk, 1952 vuto¤lu Soka¤› ve Do¤anc›lar Caddesi taraf›n- tarihinde Anadolu Lisesi olmufl ve 1975’te de dan çevrilmiflti. y›kt›r›lm›flt›r. Hac› Ahmet Pafla Saray›, Do¤anc›lar Tepe- ‹brahim A¤a Camii’nin k›blesi yönünde bulu- si’nin yüksek bir yerinde bulundu¤undan Bo- nan bu ahflap üç katl› muhteflem yap›, ‹brahim ¤aziçi, Haliç ve ‹stanbul’a bakan fevkalâde gü- A¤a Deresi Soka¤›, ‹brahim A¤a Çeflmesi So- zel bir manzaras› vard›. ka¤› ve Sarayard› Soka¤› ile çevrili çok genifl bir alan›n ortas›nda ve yüksek bir s›rt üzerinde Bahçesi, saraya göre seviye bak›m›ndan altta idi. ‹brahim A¤a Deresi Soka¤› taraf›ndaki se- bulundu¤undan ikisi aras›na kesme tafl bir isti- yis odalar› ve ah›rlar›n harabeleri bugün de gö- nat duvar› yap›lm›flt›r ki bugün de mevcuttur. rülmektedir. ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤›’na Sol taraftaki bir merdivenden bu bahçeye inil- ba¤lanan uzun, iki yan› a¤açl› bir yoldan köfl- mektedir. Do¤anc›lar Caddesi’ne aç›lan ve kün genifl saçakl› ahflap ve yüksek bahçe kap›- bahçe kap›s›n›n üzerinde bulundu¤u ç›kmaz s›na gelinirdi. Yolun iki yan›ndaki bostanlar sokak bugün hâlâ Hac› Ahmet Pafla Ç›kmaz› bugün de mevcuttur. ad›n› tafl›maktad›r.

Köflkün ikinci kat›na iki tarafl›, mermer mer- Saray›n yerine XIX. yüzy›l sonlar›nda Safvet divenlerle ç›k›l›rd›. Önünde vitrayl› bir came- Pafla Tekkesi kurulmufl ve daha sonra da 1940 kân› vard›. Köflkün ayr›ca bir yan ve bir de ar- tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi binas› yap›lm›fl ka kap›s› bulunuyordu. ve alt bahçe de ‹stanbul Belediyesi’ne ait atl› çöp arabalar›na tahsis edilmifltir. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuva- Hac› Ahmet Pafla Türbesi, hamam› ve mescidi ro¤lu, Bo¤aziçi Yal›lar›. Hayat Mec. Mart 1963 Say›: 11, s. bahislerine bak›n›z. 24) (Hadîka, 2/20 Okmeydan› Mescidi ve 2/261) (Sicill-i Osmânî, 1/85; 2/64; 3/444) (G. Oransay, Osmanl› Devle- Ahmet Pafla’n›n, ismi bilinmeyen mevkufatç› ti’nde Kim Kimdi, s. 237) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. o¤lu 1062 (1652) senesi bafllar›nda ‹stan- 10/269 ve 11/48) (M. Larus 9/680) (‹lyas, Letaif-i Ende- bul’dan sürülmüfltü. Naimâ Tarihi’nde: “Pafla- run) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, zâde, Hac› Pafla o¤ludur ki, Üsküdar’da saray s. 26-31) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 149-187 Üsküdar’da Med- gibi miras kalm›fl bir hanesi vard›r, havuz fla- fun Olanlar) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, d›rvan, renkli mermer ve acaip yap›l›fll› ve fev- 6/2995) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 196-197) (Ç. Uluçay, kalâde sanatkârane idi” demekte ve “miras ye- Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 108) di sefihler kaidesince bafltan bafla israfata sarf eyledikten” sonra “‹stanbul’a gelüb kötü hale düflmüflken Musahib Hoca Reyhan A¤a ile es- kiden hukuku olma¤la mevkufatç› oluvermifl HACI AHMET PAfiA SARAYI idi.”

imar Sinan yap›s› oldu¤u tahmin edilen Mbu saray, Do¤anc›lar Camii’nin kuzeyin- de ve bugünkü Üsküdar ‹tfaiyesi’nin bulundu- ¤u yerde idi.

Evliya Çelebi, bu saraydan “Do¤anc›lar yak›n›n- da Hac› Pafla Saray›” diye söz eder.

Saray ve bahçesinin yan›nda, sonradan Ayfle Sultan’a intikal etmifl bulunan Rüstem Pafla Eski Toptafl› Caddesi Saray› vard›. Bu iki saray› birbirinden ay›ran üzerinde Üsküdar’›n kesme tafl ve ince tu¤la hat›ll› bir duvar parça- en küçük evi.

1357 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Gösterifli ve tantanay› çok seven Paflazâde, Yal› y›k›lmadan evvel “küberadan (büyükler, “hademe ad›yla acaip k›yafetli bir topluluk” ile ulular) Tevfik Bey’indi. Bu zat, Beytülmal dolafl›r ve soranlara da babas›n›n da böyle gez- (maliye hazinesi) Müdürü Hüsnü Efendi’nin di¤ini söylerdi. damad› olan, Meflrutiyet’ten (1908) sonra bir ara mabeyincilik, sonra Halep valili¤i eden Kaynak: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2217-2218) Galip Bey’in pederidir.”

Yal›, en heyecanl› ve korkulu anlar›n› Sar›kl› ‹htilalci Ali Suavi Vak’as› s›ras›nda yaflam›flt›r. HACI MEHMET PAfiA YALISI (D‹REKL‹ YALI- Suavi (1839-1878), 22 May›s 1867’de ‹stan- bul’dan Marsilya vapuru ile Avrupa’ya kaçm›fl KAPTAN PAfiA YALISI) ve orada 1876 Ekimine kadar kalm›flt›. 19 Ey- lül 1876’da Paris’te, u¤runda bunca savafl ver- al›n›n ad› 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defte- di¤i meflrutiyet aleyhinde yazd›¤› bir makale Yri’nde flu flekilde geçmektedir: üzerine II. Abdülhamit taraf›ndan af edilmifl ve Türkiye’ye dönmesine izin verilmiflti. ‹stan- “Balaban ‹skelesi... fiemsi Pafla Cami-i flerifi - bul’a geldikten sonra Sultan Abdülhamit’in Kapudan-› Derya-y› sab›k Hac› Mehmet Pafla has müflaviri olmufl ve daha sonra da, E¤inli Yal›s› - Ayazma Kasr› Hümâyunu (fierefâbâd Said Pafla vas›tas›yla Mekteb-i Sultanî (Gala- Kasr›)” tasaray Lisesi) müdürlü¤üne atanm›flt›. Fakat bu uzun sürmemifl ve hakk›nda yap›lan dediko- Buradan da anlafl›laca¤› üzere yal›, fiemsi Pafla dular üzerine 10 Aral›k 1877 tarihinde bu gö- Camii ile fierefâbâd Kasr› aras›nda ve fiemsi revden uzaklaflt›r›lm›flt›. Pafla Caddesi’nin sol köflesinde idi. Yal›n›n bofl arsas› üzerinde bugün k›r kahvesi bulunmakta- Mekteb-i Sultanî’den, yan›nda kar›s›, ‹ngiliz d›r. Yal›dan günümüze, ince tu¤la hat›ll› ola- Madam Marie bulundu¤u halde ayr›lan Ali rak yapt›r›lm›fl iki mahzen gelebilmifltir. Suavi, fiemsipafla’daki Direkli Yal›’y› kira ile tutarak yerleflmiflti. Bostanc›bafl›l›ktan vezaret payesiyle kaptan-› derya olan Mehmet Pafla ‹zmirli’dir. 10 Rama- Bu s›rada Üsküdar’›n Sultantepesi’nde oturan zan 1221 (21 Kas›m 1806)’da kaptan-› derya Süleyman Asaf Sopasalan ile tan›flt›. Süley- olmuflsada 19 ay sonra azledilmifltir. man Asaf Bey, reisü’l-küttapl›kta ve Bosna ve M›s›r valiliklerinde bulunan Vezir Sopasalan Azlinden sonra Hotin Muhaf›zl›¤›’na gönderil- Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli Valisi Koca mek istenmifl fakat gitmedi¤inden Bursa’ya sü- Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Valisi Ahmet rülmüfltür. Bir müddet sonra af edilen Mehmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu Mehmet Pafla Bo¤az muhaf›zl›¤›na atanm›fl ve 23 Rebi- Paflazâde Vezir Ahmet Pafla’n›n soyundand›r. yülâhir 1224 (7 Haziran 1809)’da da ikince de- Asaf Bey, 1841’de Ba¤dat’ta do¤mufl ve 16 Re- fa kaptan-› deryal›¤a getirilmifltir. Yedi ay son- biyülâhir 1331 (25 Mart 1913)’te Sultante- ra azledilen Pafla’n›n, Bursa’da oturmas›na izin pe’deki evinde vefat etmifltir. verilmiflti. Kâmil Ahmet Pafla, Üsküdar’da “Band›rmal› Kendisinin denize dayanamad›¤› ve hatta f›rt›- fieyh Yusuf Efendi merhumun zâviye-i refi’as›- nal› havalarda kendinden geçecek kadar deniz n› ta’mir ve tevsi edüb kurbünde olan türbesi- tuttu¤u söylenir. ni tecdîd-i küllî ile hüsn-i nizam vermifltir.”

Ahflap büyük yal›n›n iki taraf›ndaki bölmeler Ali Suavi ve Süleyman Asaf Bey, fiemsipa- direkler üzerine oturtuldu¤u için halk›n Di- fla’daki bu yal›da, II. Abdülhamit’i devirmek rekli Yal› dedi¤i Kaptan Pafla Yal›s› 1926 ta- ve Sultan Murat’› yeniden tahta ç›karmak rihlerinde y›kt›r›lm›flt›r. maksad›yla ‘Üsküdar Cemiyeti’ ad›yla bilinen bir cemiyet kurmufllard›. Sedat Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› ese- rinde yal›n›n yeri ve flekli aç›kça görülmektedir. Ç›ra¤an Bask›n›’ndan evvel, Fenerbahçe tara-

1358 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri f›nda kasten karaya oturtulan bir ‹ngiliz vapu- lâhdar Tarihi, ad› ile bilinen eserinde ise sara- rundan al›nan seri ateflli silâhlar, k›sa bir müd- y›n bir yal› oldu¤u ve Üsküdar’›n Kuzguncuk det önce boflalt›lan fiemsipafla Meydan›’nda, taraf›nda bulundu¤u yaz›l›d›r. fierefâbâd Kasr› bahçesindeki büyük havuza saklanm›fl ve 20 May›s 1878’de buradan al›na- Hanzâde Sultan, I. Ahmet’in (1603-1617) k›- rak meflhur vak’a gerçeklefltirilmifltir. z› olup Eylül 1623’te Sadrazam Bayram Pafla ile evlendirilmifl, fakat Pafla’n›n 1638 tarihindeki Rus Harbi sebebiyle ‹stanbul’a gelen Rumeli vefat› ile dul kalm›flt›r. Befl sene sonra 1643’te göçmenlerine bu silâhlar da¤›t›lm›fl ve kendi Nakkafl Mustafa Pafla (öl. 1653) ile evlenen de Kuzguncuk’a gelerek burada bekleyen bir Hanzâde Sultan, 23 Eylül 1650 tarihinde vefat mavnaya adamlar› ile beraber binerek Ç›ra¤an ederek Ayasofya Camii avlusundaki Sultan ‹b- Saray›’n› basm›flt›. rahim (1640-1648) Türbesi’ne gömülmüfltür.

Bu bask›n s›ras›nda, Suavi’nin güzel ve zarif Yal›, Hanzâde Sultan’›n ölümünden sonra Ka- kar›s›n›n dürbünle hadiseyi takip etti¤i ve bas- ra ‹brahim Pafla’n›n mülkiyetine geçmifltir. k›n›n baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› anlad›¤› an, Ali Suavi’ye ait bütün evrak› oca¤a at›p yakt›¤› ‹brahim Pafla’n›n 15 Aral›k 1683 tarihinden söylenir. 18 Aral›k 1685 tarihine kadar süren iki sene- lik bir vezir-i azaml›¤› vard›r. Azlinden sonra Rahmetli H. fiehsuvaro¤lu, Akflam gazetesin- isyan edece¤i yolundaki söylentiler üzerine de yay›nlad›¤› bir makalede Ali Suavi’nin ha- Rodos Adas›’na sürülmüfl ve ertesi sene de ora- dise s›ras›nda fierefâbâd Kasr›’nda ikamet etti- da idam edilmifltir. ¤ini “-mifl’li” olarak kaydetmifltir. ‹brahim Pafla, 18 Aral›k 1685 tarihindeki az- Koca Hakk› Pafla sofas› için Karacaahmet Me- linden sonra yal›s›n›n harem dairesi duvar› di- zarl›¤›, 1. Ada D Bölümü’ne bak›n›z. bine 40. 000 alt›n› bir küpe doldurarak göm- müfltü. Aradan y›llar geçmifl ve bu gömü iflini Kaynaklar: (‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, Dr. bilen Pafla’n›n hazinedar› derebeylerinden ‹b- S. Ünver, ‹stanbul fiehremaneti Mec. 1930 Say›: 70) (‹stan- rahim A¤a/Pafla (öl. 1708) ile Hassa hasekile- bul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, 6/2995) (Daniflmend, Krono- rinden Mustafa A¤a bu defineyi ele geçirmek loji, 4/312; 4/585-587; 4/610-633) (Daniflmend, Ali Su- için aralar›nda anlaflarak 1696 senesi Mart›n›n avi’nin Türkçülü¤ü) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/132-168) bir günü yal›ya misafirli¤e giderler. O gece ora- (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Eski Yal›lar›, Akflam, 26 fiu- da kalan kafadarlar gömüyü yerinden ç›kar›r- bat 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Yal›lar›, Akflam, lar. Fakat bu s›rada bostanc› bekçileri olaydan 26 fiubat 1951)(H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam, 19 haberdar olarak durumu sadrazam Elmas Meh- fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’a Dair, Akflam, met Pafla’ya bildiriler. Bunun üzerine yakala- Mart 1954) (Pervitij Sigorta Haritas›) (Sedat Elden, Köflkler nan Mustafa A¤a ile ‹brahim A¤a’n›n elinden ve Kas›rlar II/378) (S. M. Alus, Üsküdar, Akflam 14 fiubat Kara ‹brahim Pafla’n›n hazinesi al›nd›¤› gibi 1939) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. kendi servetleri de gasp edilerek serbest b›rak›- 217) (M. C. Kuntay, Ali Suavi 14-149) (Ayvansarayî, Ve- l›r. feyât, Haz. F. Derin, s. 90) (Ziya fiakir, 28 sene Ç›ra¤an Saray›nda) (Ziya fiakir, Sultan Hamid) (Sicill-i Osmânî, On yedinci asr›n büyük yal›lar›ndan biri olan 4/277) Hanzâde Sultan Yal›s›’na IV. Mehmet’in ara s›ra geldi¤i Silâhdar Tarihi’nde flöyle yaz›l›d›r:

“Hicrî 1092 senesi Cemaziyelâhirinin (21 Ha- HANZÂDE SULTAN SARAYI ziran 1681) üçüncü Perflembe günü dördüncü (BAYRAM PAfiA SARAYI) Vezir Kara ‹brahim Pafla kendisinin Kuzgun- cuk yan›ndaki Bayram Pafla Yal›s›’na padiflah› vliya Çelebi, büyük eserinde bu saraydan davet etti ve bir ziyafet verdi. O gün ikindi Esadece “Hanzâde Sultan Saray›” diye bahse- vakti gök gürlemeleri ve flimfleklerle bir tufan der. oldu, ard›ndan kaz yumurtas› büyüklü¤ünde dolu ya¤›b bütün flehrin üstünü ve k›rlar› k›fl F›nd›kl›l› Mehmed A¤a’n›n (1658-1724) Si- mevsimi gibi a¤artt›. ‹ç a¤alar›na mahsus san-

1359 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

dal yal›n›n kenar›na vurub parçaland›.” Hatice Sultan Saray›, Üsküdar Saray›’n›n ye- rinde veya bahçesinde bulunuyordu. Bu sara- Yal› 1686’da Kara ‹brahim Pafla’n›n idam› ile y›n, Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü olmas› ola- padiflah haslar› aras›na kar›flm›flt›r. Yap›n›n s›l›¤› da vard›r. Üsküdar Saray› bahsine bak›- hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. 1814 n›z. tarihinde yaz›lan Bostanc› Defteri’nde ismi yok- tur. Bütün bu saraylar ve saray bahçeleri, Hatice Sultan’›n vefat›ndan 14 y›l sonra, 1169 (1756- ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde, Eremya Çelebi 57) tarihinde, Sultan III. Osman (1754-1757) (1637-1695), Kuzguncuk ile Paflaliman› (Öküz taraf›ndan y›kt›r›lm›fl ve yerine küçük ‹hsaniye Liman›) aras›nda gösterdi¤i bu saraydan “Sa- Camii ile mahallesi yapt›r›lm›flt›r. hilde, içindeki köflklerle büyük bir konak bulu- nan iflte flu yer, Hanzâde Bahçesi’dir” diye bah- Bu saray›n civar›nda, Hatice Sultan ad›na, ye- seder. ¤eni Sultan III. Mustafa (1717-1774), hayatta iken çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için, Bu saray›n, Sokollu Mehmet Pafla’n›n o¤lu ‹b- 1178 (1764-65) tarihinde iki çeflme yapt›rm›fl- rahim Hanzâde ailesi ile bir alâkas› yoktur. t›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z.

25 Ramazan 1060 (21 Eylül 1650)’de Bayram 28 Eylül 1730 tarihinde, Patrona ‹syan› mey- Pafla’n›n ‹stanbul’daki saray›n›n içi yanm›fl ve dana geldi¤i s›rada, Sultan III. Ahmet ve Sad- bu s›rada da Üsküdar’daki yal›s›nda hasta olan razam› Damat ‹brahim Pafla, Hatice Sultan Sa- Hanzâde Sultan vefat etmifltir. ray›nda bulunuyorlard›. Sultan Ahmet, ablas›- n›n fikirlerinden her zaman istifade eder ve Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/30; 1/110; 2/36; 4/393) kendisine büyük bir sayg› duyard›. (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171) (Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2309-2310) (Nusretname, ‹. Par- ‹brahim Pafla, ö¤leden sonra bu sarayda bütün maks›zo¤lu ter. 1/142-143 ve 2/248, 263, 381) (Danifl- devlet erkân›n› toplam›fl ve durumu müzakere mend, Kronoloji, 3/515-559) (‹stanbul Tarihi, Eremya Çe- etmifl ve bu arada, durumdan kendisini geç ha- lebi, s. 52) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Bah- berdar eden, damatlar› Kaymak Mustafa Pafla çeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (H. fiehsuvaro¤lu, ile Kethüda Mehmet Pafla’y› fliddetle azarla- As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 153) (Naimâ Tarihi, Dan›flman m›flt›. Türkçesi, 5/2069-2334) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 52) Ayn› gece, Sultan Ahmet, vüzera, ulema ve saray erkân› büyük bir korku içinde, kay›klara binerek, Sarayburnu’nun Yal›köflkü taraf›ndan karaya ç›karak Topkap› Saray›’na dahil olmufl- HAT‹CE SULTAN SARAYI lard›.

aray, Küçük ‹hsaniye’de, ‹hsaniye ‹skelesi Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/238) (M. Aktepe, Patrona ‹sya- SSoka¤› üzerinde veya civar›nda idi. n›, s. 139) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (Hadîka, 2/231) (Osm. Arfl. Evkaf Defteri IV, No. 29677)

HAYDARPAfiA KASRI ve SAH‹L SARAYI as›r, Haydarpafla Has Bahçesi’nin içinde Kve bugünkü Askeri Hastahane’nin sol ta- raf›nda ve yüksek bir yar üzerinde idi.

Yeri için Haydarpafla ‹ngiliz Mezarl›¤› bahsine ‹hsaniye ‹skelesi bak›n›z. Soka¤›’nda eski evler.

1360 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Haydarpafla Bahçesi, Selimiye K›fllas›’n›n sol lerine dahi rastlamak mümkün de¤ildir. Yal- taraf›nda, Kavak Deresi’nin biraz ilerisinden n›z, yukar›da ad› geçen kap›n›n yan›ndaki has bafll›yarak, Haydarpafla Tren ‹stasyonu’nun sol ah›r kap›s›n›n (seyis kap›s›) karfl›s›ndaki ah›r- taraf›ndaki tepenin eteklerine kadar uzan›yor- lar, yüksek bacal› mutfak ve di¤er müfltemilât du. binalar› 1940 tarihlerinde harap bir flekilde bu- lunuyordu. Haydarpafla Has Bahçesi ve Haydar Pafla’n›n kimli¤i için Haydarpafla Sahras› veya mesiresi Türkiye’de Müflavir Pafla ad› ile bilinen Tu¤a- bahsine bak›n›z. miral A. Slade Türkiye ve K›r›m Harbi isimli eserinde, bu kas›rdan “fiehzade Köflkü” ad›yla Askeri Hastahane’nin bulundu¤u yerde ve Se- bahsetmektedir. limiye K›fllas›’n›n yap›m›ndan evvel, Sultan III. Selim taraf›ndan, büyük bir tesadüf eseri Haydarpafla Kasr› civar›nda bir de Haydarpafla olarak yine bir Haydar Pafla’ya, bir k›flla yapt›- Sahilsaray› vard›. Bunu, Journal Voyage’’›n r›lm›flt›. Bu küçük ve ahflap oldu¤u san›lan k›fl- 1884 tarihli nüshas›ndaki bir resimden ö¤reni- la, 13 Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde yoruz. Resimde, Baloncu Komaflki’nin (Co- kurulan ‘Nizam-› Cedid’ askerleri için yapt›r›l- masgi) balonunu uçurmak için haz›rlad›¤› gö- m›fl ilk yap› idi. rülmektedir. Balonun sa¤ taraf›nda, ön k›sm› iki, arka k›sm› üç katl› olan bir bina vard›r. Ba- Nizam-› Cedid askerleri say›s›n›n giderek art- lonun, Haydarpafla Sahras›’nda ve Haydarpafla mas›, Üsküdar’da yeni bir k›fllan›n yap›lmas› Kasr› önünden uçuruldu¤u bilindi¤ine göre ay- ihtiyac›n› do¤urmufl ve 1216 (1301-2) tarihin- n› yerde birbirine çok yak›n iki kas›r var de- de ilk Selimiye K›fllas›’n›n inflas›na bafllanm›fl- mektir. t›. Bu durumda Haydarpafla K›fllas›, Selimiye K›fllas›’ndan 9 sene evvel yap›lm›fl demektir. Resim, Haydarpafla Köprüsü taraf›ndan çekil- di¤i için deniz ve Sarayburnu görülmektedir. Haydarpafla Kasr› iflte bu k›fllan›n yan›nda idi. Bu durum karfl›s›nda sahilsaray›n ‹ngiliz Me- Sultan III. Selim devrinde, 1793 y›l›nda, k›flla- zarl›¤›’n›n girifli yan›nda ve yüksek yar›n önün- n›n yap›m› s›ras›nda yapt›r›ld›¤› rivayet olunan de bulunabilece¤i söylenebilir. Bu tarihte gar kas›r, daha sonra Sultan II. Mahmut taraf›n- binas› yap›lmad›¤› için, deniz henüz doldurul- dan tamir edilmifltir. Tayyarzâde Atâ Efen- mam›flt›. di’nin beyan›na göre bu saray, II. Mahmut (1808-1839) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fakat Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sul- bahçenin Kanunî devrinde, Haydar Pafla’n›n tan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri Haydar- nezaretinde Mimar Sinan’a tanzim ettirildi¤i pafla Sahras›’nda yap›lm›fl ve ‹stanbul’daki se- düflünülürse burada, III. Selim’den evvel de bir firler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üze- tak›m yap›lar›n bulunmas› lâz›md›r. rine oturtulmufl bulunan genifl saçakl› bu sahil- sarayda a¤›rlanm›fllard›. Padiflah Abdülmecit, K›fllan›n yerine, Sultan Abdülmecit (1839- Beylerbeyi Saray›’ndan bir faytonla gelerek bu 1861) taraf›ndan, 1261 (1845) tarihinde yeni saraya yerleflmifl ve gece gündüz devam eden bir hastahane yapt›r›lm›flt›r.

Kas›r, 1853-1856 K›r›m Harbi s›ras›nda yaral› ve hasta ‹ngiliz subaylar›na tahsis edilmifl, fa- kat bir müddet sonra bu subaylarca kasten ya- k›lm›flt›r. Önündeki genifl bahçe de, ‹ngiliz Ebrû üstad›, Mezarl›¤› haline getirilmifltir. hattat, kemankefl, flükûfeciyan, büyük Haydarpafla Kasr›’na T›bbiye Caddesi’ne aç›- de¤er Necmeddin lan bir saray kap›s›ndan gidilirdi. Saray›n di¤er Okyay Bey’in, kap›lar› gibi bu kap› da eski Ba¤dat Caddesi Toygartepesi fiair üzerinde idi. Ruhi Soka¤› sol köflesindeki, gülleri ile 1856 tarihinde yanan bu kasr›n bugün temel- meflhur evi.

1361 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

flenlikleri buradan takip etmiflti. hab›ndan fleyhülislâm efendi ile sadreyn ve na- kîbu’l-eflraftan maadas› bulunmamas› eski adet Alman ressam ve mimar› Melling’in XIX. yüz- oldu¤u halde bu cemiyette ‹stanbul payesine y›l bafllar›nda ‹stanbul’un bu devrini ebedilefl- kadar mensup ve mazul bütün ulema davet tiren eserinde, Kad›köy’ün, Mühürdar sahille- olunmufllard›r.” rinden yap›lm›fl resmi vard›r. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- 1805 tarihlerinde yap›lm›fl olan bu resimde çesi, 2/179; 8/93-94, 129-131) (M. Erdo¤an, Osmanl› Haydarpafla Sahras›n›n küçük bir k›sm›, Hay- Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV, s. 173) darpafla Koyu, Askeri Hastahane’nin üzerinde (Hadîka, 1/95 ve 2/189) (Türk Ans. 19/102) (Kömürcü- bulundu¤u s›rtlar, Kavakderesi Vadisi, Selimi- yan, ‹stanbul Tarihi, s. 54, 261, 301) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul ye K›fllas›’n›n kulesiz hali ve Mehmet Pafla Çeflmeleri, 1/24) (Daniflmend, Kronoloji, 2/285 ve 4/72) Kasr› görülmektedir. (M. Larus, 5/722) (fi. Turan, Kanunî’nin o¤lu fiehzade Ba- yezid Vak’as›, s. 33-34) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi, Buna göre, Askeri Hastahanenin üzerinde bu- 1/24) (Sicill-i Osmânî, 2/260) (C. Baltac›, Osmanl› Medre- lundu¤u s›rtlarda bir kaç a¤açtan baflka hiç bir seleri, s. 240) (Y. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, 4/190) fley görülmemektedir. Oysa, Haydarpafla sahil- (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul, lerinde yanyana iki büyük, ahflap yap› vard›r. s. 111-171) (Tarih Dünyas›, Sait Toydemir, 1950 Say›: 3, Bu durum, Tayyarzâde’nin beyan›n› do¤rula- s. 100) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Mel- maktad›r. ling, Voyage de Constantinople) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydar- pafla’ya Dair, Cumhuriyet, 23 A¤ustos 1952) (Hammer, Adile Sultan’›n dü¤ünü s›ras›nda, takriben Bo¤aziçi) (Suphi Tarihi, s. 190/a ve 211/b) (Lütfi Tarihi, dört yafl›nda olan fiehzade Murat (Sultan V. III) (Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 193) Murat) ve üç yafl›nda olan fiehzade Abdülha- mit’in (Sultan II. Abdülhamit) sünnet dü¤ün- leri de bu mesiregâhta yap›lm›flt›. Dü¤ün “7 gün, 7 gece sürmüfl, XIX. as›r ‹stanbul’un bü- HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK tün ihtiflam›, bütün e¤lencesi o günler içinde MOLLA KÖfiKÜ bu çay›rda toplanm›flt›. Sahra renk renk çad›r- larla bir bahar flenli¤i halini alm›fl, vezirlerin, öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin bat› etek- sefirlerin alt›n yald›zl› arabalar› çay›r›n kena- Klerinde, Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü’nün r›nda dizi dizi s›ralanm›flt›.” yan›nda ve bir ba¤›n ortas›nda idi. Biraz ileri- de ve bir vadi içinde meflhur Tomruk Suyu bu- Bu genifl meydan 1247 Rebiyülâhirinin 17. gü- lunuyordu. nü (25 Eylül 1831) bir muhteflem merasime daha tan›k olmufltu. Eskiden padiflahlar›n ço- Tepeye do¤ru set set olan bu arazinin bir k›sm› cuklar› tahsil ça¤›na gelince, ö¤renime mera- Sultan Abdülmecit (1839-1861), di¤er k›sm› simle bafllan›r ve buna Bed’i Besmele (Besme- ise Sultan Abdülhamit (1876-1909) taraf›n- le ile bafllama) denirdi. Bu merasimler Topka- dan 1800 alt›n liraya sat›n al›narak Veliahd p› Saray›’nda yap›lageldi¤i halde Sultan II. Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye verilmifltir. Oysa o Mahmut, o s›rada 9 yafl›nda olan, gelece¤in vakit yaln›z köflke 3000 alt›n lira de¤er biçil- hükümdar› Abdülmecit’in okuma merasimini miflti. Bu paraya mülhakat› dahil de¤ildi. Haydarpafla’da ‹brahim A¤a Çay›r›nda bir meydan dü¤ünü halinde yapm›flt›. Afla¤›daki Abdülhak Molla’n›n bu ba¤ köflkünden baflka, sat›rlar Vak’anüvis Lütfi Efendi’nin tarihinden Küçük Çaml›ca’da bir köflkü daha vard›. Bu al›nm›flt›r: köflk sonradan çocuklar›na ve daha sonra da fiair-i azam Abdülhak Hamid Bey’e intikal et- “Bu münasebetle Üsküdar’da ‹brahim A¤a Ça- mifltir. y›r›’ndaki kasr-› hümâyun önünde vaki sahra- ya 18 direkli gayet zarif ve müzeyyen ota¤ ve Bu ikinci köflk, Sar›kaya mevkiinde idi. Millet di¤er sayebanlar ve devlet erkân›, ulema, as- Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤ünde, ker, mektep çocuklar›, ziyaretçiler ve misafirler eski Nahiye Karakolu yan›nda Küçük Çaml›ca için de di¤er çad›rlar kuruldu. Bu çad›rlarda zi- Aral›¤› Soka¤›’na girilirdi. Bu toprak yolun ba- yafet verildi. Bedi resimlerinde tarik-i ilmî as- fl›nda kesme tafltan yap›lm›fl bir su terazisi var-

1362 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri d›r. ‹ki taraf› duvar olan soka¤›n oldukça ileri- mülmüfltür. sinde ve sol tarafta yayvan bir s›rt görülür ki, köflk bunun üzerinde idi. Sa¤ ilerisinde Esma Diplomal› ilk doktorlar›m›zdan olan Abdül- Sultan Saray› bulunuyordu. Köflkün, Marma- hak Molla 1270 (1853)’te vefat ederek Divan- ra’ya ve Sarayburnu’na bakan çok nefis bir yolu’ndaki Sultan II. Mahmut Türbesi Mezar- manzaras› vard›r. l›¤›’na gömülmüfltür. Kendisinin Bebek’te dil- lere destan bir yal›s› vard›r ki, sonradan Sadra- Ahflap ve büyük köflkün önünde, çiçe¤e çok zam Mütercim Rüfltü Pafla’ya ve daha sonra da merakl› olan Abdülhak Hamid’in babas›, Ab- meflhur tarihçi Cevdet Pafla’ya intikal etmiflti. dülhak Molla’n›n o¤lu Hayrullah Efendi güzel Bir müddet sonra yal›, Sultan Abdülhamit’in bir bahçe tanzim ettirmiflti. 1265 (1849) tarih- adamlar›ndan olup Üsküdar’da Hüdâyî Camii lerinde, Hayrullah Efendi, bu köflkte oturdu¤u avlusundaki kütüphaneyi yapt›ran ve vefat›n- s›rada, komflular›ndan Ferit Efendi ad›ndaki da oraya gömülen Lütfi A¤a’n›n o¤lu mabeyin- bir zat›n, esircilerden sat›n ald›¤› güzel bir Çer- ci Faik Bey’e sat›ld›. kes k›z› olan Münteha Han›m ile seviflerek ev- lenmifltir. Çocuklu¤u bu köflkte geçen Hayrul- Abdülhak Molla her sene Çaml›ca’daki bu lah Efendi’nin bu evlilikten Nasuhî, Hayrün- köflke kiraz ve üzüm mevsimlerinde gelerek is- nisa, Neyrünnisa, Abdülhak Hamid ve Mih- tirahat ederdi. rünnisa adl› befl çocu¤u olmufltur. Münteha Han›mefendi bu köflkte vefat ederek Büyük Köflkün üçüncü sahibi Abdülhak Hamid Bey, Çaml›ca’da Selâmi Ali Efendi Dergâh› hazîre- 1851’de büyükbabas›n›n Bebek’teki yal›s›nda sinin yola bakan taraf›na gömülmüfltür. Kabir do¤du. Bir tak›m görevlerde bulunduktan son- tafl› üzerinde: ra 1912’de Lüsyen Han›m’la evlendi. Araya bir müddet ayr›l›k da giren bu evlilik Abdülhak “Reisü’l-ulema Hekimbafl› Abdülhak Efendizâde Hamid Bey’in 1937’deki vefat›na kadar devam sahib-i tarih Hayrullah Efendi merhumun halîle-i etti. Sonradan ‹slâmiyet’i kabul ederek Nesibe muhteremesi Fatma Münteha Han›m’›n ruh-u fle- Betül ad›n› alan Lüsyen Han›m 1966’da ‹stan- rifi için Fatiha fî 1315 (1897-98)” bul’da vefat etmifltir. diye yaz›l›d›r. Büyük flair Abdülhak Hamid, Abdülhak Hamid, ilk kar›s› Fatma Han›m’›n annesi için kaleme ald›¤› ve 1329 (1911)’da Beyrut’ta, 26 yafl›nda bulundu¤u halde 21 Ni- bast›rd›¤› Validem adl› kitab›nda flunlar› yaz- san 1885’teki vefat› üzerine, a¤abeyi Nasuhî maktad›r: Bey’in telkiniyle, Çaml›ca’dan komflu olan Cemile Han›m ile evlenmifltir. Çok k›sa süren Çerkesistan’da bir küçük dereden bu evlilik s›ras›nda bu köflkte oturmufllard›. Kopar›p taht-gâh-› ‹slâm’›n Cemile Han›m’›n Alman as›ll› annesi Çaml›ca En cihangir en karib-i semâ K›z Lisesi’nde çal›flt›¤› için kendisi de ayr›ld›k- En güzel noktas›nda Çaml›ca’da tan sonra bu okulda görev alm›flt›. Bir büyük köflke ref’eden Sultan ..... ‹ki köflkün biri bu k›zca¤›z›n Terbiyetgâh› flimdi virane Biri de haclegâh› flimdi ahur Birinin pek yak›n civar›nda Birinin karfl›s›nda flimdi ise Duruyor seng-i kabr-i pür-nuru Ben onun o¤lu ruh-› Fatiha-hân K›s›kl›’da Suphi Pafla Köflkün ilk sahibi Abdülhak Molla (1786- Korusu kap›s› 1853), tan›nm›fl hekim ve alimlerimizdendir. karfl›s›nda Babas› tan›nm›fl flairlerden Mehmet Emin fiu- Abdülhak Hamid kuhî Efendi’dir. Büyük kardefli Hekimbafl› Bey’in a¤abeyi Mustafa Behçet Efendi 1832’de vefat ederek Abdülhâl›k Nasuhi ba¤l› bulundu¤u Nasuhî Tekkesi hazîresine gö- Bey’in köflkü.

1363 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

köflkte vefat ederek Sultan Mahmut Türbesi hazîresinde, büyükbabas› Abdülhak Molla’n›n kabri civar›na gömüldü.

Hamid Bey, ‹stanbul’a geldikçe, 1910’da vefat ederek Çiçekçi Camii karfl›s›nda, Pirizâde Mehmet Sahib Efendi’nin yan›na gömülen, enifltesi Pirizâde Saib Molla’n›n ‹ncirköy’deki yal›s›nda veya k›z kardefli Mihrünnisa Ha- n›m’›n köflkünde kal›rd›.

Sultantepe’de Keçecizâde Hikmet Bey’in efli olan Mihrünni- Ressam Cevat Bey’in sa Han›m 1943’te vefat ederek Feriköy Mezar- köflkü. l›¤›’na, Hikmet Bey ise Yenikap› Mevleviha- nesi bahçesine gömülmüfltür. Çaml›ca’daki bu büyük köflkün bir bölümünde Abdülhak Hamid’in kendinden 13 yafl küçük Kandilli Rasathanesi’nin do¤usunda, Elmal›- kardefli Abdülhak Mihrünnisa Han›m, efli Ke- gölü’nün güneyindeki meflhur Hekimbafl› Çift- çecizâde Fuat Pafla’n›n torunu Hikmet Bey’le li¤i Abdülhak Molla’n›n mal› idi. beraber oturuyorlard›. Kaynaklar: (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942, s. 1- Büyük fiair’in a¤abeyi Abdülhâl›k Nasuhî 36) (‹slâm Ans. 1/68) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 561, Bey’in köflkü ise Bulgurlu Caddesi ile Küçük 964, 1099) (Feham Ülgen, Abdülhak Hamid’in Hayat› Bo- Çaml›ca Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. Karfl›- yunca Oturdu¤u Evler, Hayat Tarih Mec. 1972, Say›: 8, s. s›nda Suphi Pafla Korusu’nun cümle kap›s› ve 14 ve Say›: 9, s. 66; Abdülhak Hamid’in Ecdad›, Hayat Ta- bu havalinin meflhur mesirelerinden biri olan rih Mec. 1973, Say›: 3’ten itibaren üç say›) (A. Giz, Çam- ‘Han›mseti’ mesiresi vard›. Mesirenin taç set- l›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (E. Koçu, lerinden eser kalmam›flt›r. ‹stanbul Ans. 1/85) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 8-9) (H. fiehsuvaro¤lu, Bebek’te Hakimbafl› Yal›s›, Hayat Mec. Nasuhî Bey 1836’da ‹stanbul’da do¤mufltur. 1963, Say›: 4) (Abdülhak Hamid’in Hat›ralar›, Haz. ‹nci Medrese tahsili yaparak müderris olmufl ve Enginün) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 673) sonra Çaml›ca’dan komflu bulundu¤u Serasker R›za Pafla’n›n k›z›n› alarak askerî s›n›fa geçmifl ve kurmay yarbay olmufltu. Sonra sivil memu- riyete geçmifltir. Kalender meflrep bir zat olan HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I Nasuhî Bey, baz› zaman çok geçim s›k›nt›s› çekmifl ve bu arada babas›ndan kalan “nefis ve ultantepe eteklerinde, fieyh Camii Soka¤› nadir kitaplar›” satmak zorunda kalm›flt›. 29 Süzerinde, Mihrimah Sultan Camii arkas›n- Safer 1330 (fiubat 1912)’de Çaml›ca’daki bu daki set üzerinde ve Servilik Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Haremli selâml›kl› konak, 1970 y›l›nda y›kt›r›ld›.

Hüseyin Hâki Bey için Fenâyî Tekkesi Mesci- di bahsine bak›n›z.

Konak, Hâki Bey’in vefat›ndan sonra o¤lu Mahmud Bey’e ve bunun vefat›ndan sonra da, güzelli¤i ile ünlü efli Naciye Han›mefendi’ye intikal etmifltir. Naciye Han›mefendi’nin Büyük matematik Makbule, Safiye ve Nebile Han›m isimli üç k›z alimlerimizden Salih kardefli vard›. Bunlar›n vefat›ndan sonra ko- Zeki Bey’in evi. nak, ye¤enleri Fuad Sirmen’e (Bo Fuad) inti- Özbekler Tekkesi kal etmifl ve o da kona¤› fievket Bayraktar’a yan›ndad›r. satm›flt›r.

1364 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI)

o¤anc›lar Park› karfl›s›nda, Belediyeönü DSoka¤› üzerindedir. 1984 y›l›nda, Üsküdar çarfl›s›ndaki yeni belediye binas›n›n yap›lmas› üzerine terk edilmifltir. Bu s›rada oldukça ha- rap durumdayd›.

Üç katl› ahflap yap›, ‹brahim Pafla’n›n mal› idi. ‹brahim Pafla Köflkü. Kendisi, 1912 tarihinde vefat etti. Kabri, Üs- küdar’da, Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii Nurettin Pafla’n›n vefat›ndan sonra arkada efli hazîresindedir. Cami avlusu üst kap›s›n›n aç›l- Nazmiye (Türe) Han›m ve iki k›z çocu¤u kal- d›¤›, Hüdâyî Mahmut Soka¤›’ndan gelindi¤ine m›flt›r. Ayr›ca Saliha (Güven) ve Afife (Ak- göre, sol taraftaki ilk hazîrede muhteflem lâhdi man) isminde iki k›z kardefli bulunuyordu. Efli vard›r. Sancak fleklindeki flâhidesinde: Nazmiye Han›m, 1951’de Bursa’da vefat etti ve oraya gömüldü. K›z› Semiha Han›m (do¤. “Müfliran-› azam-› saltanat-› seniyyeden Manas- 1896) Hüseyin Pafla ile evli olup 1950’de vefat t›rl› Gazi ‹brahim Pafla, 16 Kanun›evvel 1330” etti. Di¤er k›z› Memduha Han›m (do¤. 1904) ise Eflref Alpdo¤an Pafla ile evli idi. 1970’te ve- diye yaz›l›d›r. fat etti. Eflref Pafla ile eflinin mezarlar› da Nu- rettin Pafla’n›n yan›ndad›r. ‹bahim Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflkün kim- lere intikal etti¤i belli de¤ildir. Büyük bir ihti- Bu güzel köflk, sonradan Üsküdar Belediyesi malle hayatta iken satm›fl olmal›d›r. Çünkü binas› olmufltur. Köflk, Do¤anc›lar Köflkü ad› o¤lu Nurettin Pafla’n›n pek gayr›menkulü ol- ile 1995 senesinde onar›ma al›nm›flt›r. mam›flt›r. ‹lk Üsküdar Belediyesi binas›, eskiden ahflap Nurettin Pafla, ‹stiklal Harbi s›ras›nda, 9 Eylül olan Üsküdar Adliyesi karfl›s›nda idi. Sonra- 1922’de, ‹zmir’e ilk giren kumandanlar›m›zdan dan Paflakap›s› ‹lkokulu olan bu ahflap bina biridir. Kendisi, hayat›n› emekli maafl› ile de- 1980 tarihinde terk edilerek y›kt›r›lm›flt›r. He- vam ettirirken Kad›köy Hasanpafla Mahalle- men yan›nda Paflakap›s› Ceza Evi kap›s› bulun- si’nde eski ad› K›zlara¤as› Çeflmesi Soka¤› olan maktad›r. flimdiki Müverrih A¤a Soka¤› üzerindeki 23 no’lu evinde vefat etti. Nafl› vasiyeti hilaf›na ‹brahim Pafla Köflkü, büyük ve d›fl görünüflü Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na defnedildi. güzel bir yap›d›r. Mermer merdivenle ç›k›lan Oyla ‹zmir’de bir cami avlusuna gömülmeyi kap›s›n›n iki yan›nda, eski tarz iki beyaz fener vasiyet etmiflti. fiâhidesinin etraf› bir demir parmakl›k ile çevrilmifl olup kitabesi fludur:

G. Nureddin, Selman-i pak Muharebesi’ni kaza- nan, Kut’ü’l-amara’y› muhasara eden kuvvetlere ve Ayd›n’da 21., ‹stanbul’da 25., ‹zmir’de 17. kolordulara, Milli Mücadele’de ise Amasya’da merkez ordusuna ve Afyon’dan ‹zmir’e giren, ‹s- tanbul’un kurtuluflu için ‹zmit’te toplanan 1. Or- Müflir ‹brahim du’ya kumanda etmifl olan General Nureddin ‹b- Pafla’n›n lâhdi. rahim Konyar’›n mezar›d›r. Ruhu daima aziz ve flad olsun. Basra, Ba¤dad ve ‹zmir Valiliklerinde bulunmufl ve do¤du¤u Bursa’dan meb’us seçilmifl- Büyük asker General tir. Müflir ‹brahim Pafla’n›n o¤ludur. Nurettin Pafla”n›n 1872-18. 2. 1932 kabri.

1365 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

as›l›rd›. Kap›dan, zemini mermer kapl› bir ho- getirilmifl ve bu görevde iken 9 Muharrem le girilir. ‹ki yanda odalar s›ralanm›flt›r. ‹ki ta- 1010 (10 Temmuz 1601)’de Belgrad’daki or- rafl› merdivenle ikinci kat›n sahanl›¤›na, bura- du karargâh›nda vefat etmifltir. Cenazesi ‹s- daki tek merdivenle de üst kata ç›k›l›r. ‹ki ta- tanbul’a getirilerek fiehzade Camii avlusun- rafl› merdivenin alt›ndaki kap›dan da büyük daki türbesine gömüldü. Yan›nda o¤lu ile k›z› bir bahçeye ç›k›lmaktad›r. medfundur.

Kaynak: (Necati Fahri Tafl, Nureddin Pafla ve Tarihî Ger- Ayfle Sultan, III. Murat’›n meflhur Safiye Sul- çekler, ‹stanbul 1997, s. 196) tan’dan do¤ma k›z›d›r. ‹brahim Pafla’n›n vefat› üzerine 5 Nisan 1602’de Yemiflçi Hasan Pafla ile evlendirildi. Fakat 4 Aral›k 1603’te Pa- fla’n›n idam›yla tekrar dul kald›. Ve k›sa bir ‹BRAH‹M PAfiA SARAYI müddet sonra 26 Zilhicce 1013 (15 May›s 1604)’te vefat ederek babas›n›n türbesine gö- üyük bir bahçenin içinde oldu¤u bilinen müldü. Bbu saray, Salacak ‹skelesi ile Ayazma ‹ske- lesi aras›nda idi. ‹brahim Pafla’n›n vefat› üzerine Ayfle Sultan’›n uhdesine geçen sarayda k›sa bir müddet için de Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde: olsa Yemiflçi Hasan Pafla’n›n oturdu¤u anlafl›l- maktad›r. Ayfle Sultan’›n ‹stanbul’daki sara- “Kap›c›lar Kethüdas› Abdullah A¤a, Padiflah y›ndan al›narak Sütlüce’deki ‘hadîka-i has- taraf›ndan gelip sadrazaml›k mührünü ‹brahim sa’dan Handan A¤a Bahçesi’nde idam edilen Pafla’dan al›p Had›m Pafla’ya teslim etti. ‹bra- Hasan Pafla, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi ci- him Pafla ferman mucibince Üsküdar’da Sala- var›na gömülmüfltür. Mezar› kaybolmufltur. cak ‹skelesi yak›n›nda olan bahçesinde otur- du.” denilmektedir. Yemiflçi Hasan Pafla’n›n ‹stavroz’da (Beylerbe- yi) büyük bir bahçesi ve köflkü vard›. ‹brahim Pafla, 3 Aral›k 1597 tarihinde sadaret- ten uzaklaflt›r›ld›¤›na göre saray, daha evvel Kaynaklar: (‹slâm Ans. 5/1, s. 330) (Osmanzâde Taib, yap›lm›fl demektir. Pafla, 992 (1584) tarihin- Hadîkatü’l-Vüzera, s. 50) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türk- den beri III. Murat’›n k›z› Ayfle Sultan ile evli çesi, 1/188, 261, 345-349) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/126 ) bulunuyordu. ‹htimal saray›n› bu evlilik s›ra- (‹nciciyan, s. 111) (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) s›nda yapt›rm›flt›r. O s›rada M›s›r Valisi idi. (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) (Pe- çevî Tarihi, Uras Türkçesi, 2/420) (Ayvansarayî, Vefeyât, Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Eremya Çelebi s. 49) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, (1637-1695) ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde bu Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) saraydan bahsetmifltir. Buna göre “Ayfle Sultan Bahçesi’nin” önünde bu saraya ait oldu¤u san›- lan “bir Tafl Liman” vard›. “Onun karfl›s›nda bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmakta” idi. KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle Sultan’›n da bu civarda bir saray› vard› ve bu s›rada hayatta idi. (KÖPRÜLÜ YALI) Üsküdar’da baflka bir Ayfle Sultan Saray› daha vard› ki bu, Zeynep-Kâmil Hastahanesi civa- al›, fiemsipafla ile Balaban ‹skelesi aras›nda r›nda bulunuyordu. Bu üçüncü Ayfle Sultan Yve fiemsipafla Caddesi üzerinde idi. 1990 1656 senesinde vefat etmifltir. y›llar›na kadar yerinde Tekel tütün depolar›- n›n bulundu¤u bu muhteflem yap›n›n yan tara- ‹nciciyan da eserinde Ayfle Sultan Bahçesin- f›nda fiemsi Pafla Camii, sol taraf›nda ise eski den bahsetmifltir. gümrük binas› ve fieyhülislâm Pirizâde Osman Sahip Efendi’nin 1181 (1767) tarihinde yap- Saray›n ilk sahibi olan ‹brahim Pafla’n›n üç t›rd›¤› çeflme vard›. sadrazaml›¤› ve bir kaptan-› deryal›¤› vard›r. Son defa 6 Ocak 1599’da sadaret mevkiine 1814’te yaz›lan bir Bostanc›bafl› Defteri’ne göre

1366 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri yal›n›n yerinde, bu tarihlerde, Tersane Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, Duhani (tütüncü) Arif A¤a’n›n yal›s› ve Ahmet Hase- ki kerîmesinin yal›s›n›n arsas› vard› ki, bu arsa bugün de mevcuttur.

XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda yap›ld›¤› san›lan ve Üsküdar sahillerini süsleyen bu yal›n›n gü- zel bir resmini, Üsküdarl› ressam Ali R›za Bey yaparak ölümsüzlefltirmifltir.

“Köprülü Yal› diye de an›lan bu güzel ve büyük yal› deniz üstünde kurulmufltu. ‹ki katl› olan yap›, cepheden dört bölük halinde görülüyor- du. Ortadaki bölüklerin üst katlar› büyük kon- sollar üzerine oturtulmufltu. Yal›, veresesinin elinden ç›kt›ktan sonra muhtelif hizmetlerde de yay›nlad›¤› Hapishane Hat›ralar› adl› eserin- kullan›ld› ve sonra da y›k›c›ya sat›ld›.” de flunlar› yazmaktad›r: Üsküdarl› ünlü ressam Harem k›sm›n› selâml›k dairesine ba¤layan “Çocukluk hayat›n› içinde yaflad›¤›m aile oca- Hoca Ali R›za‘n›n yanlar› pencereli, ahflap köprüsünün alt›ndan ¤›. Kaptanpafla’daki evimiz... Sahile yaklaflt›k- f›rças›ndan fiemsipafla Caddesi geçiyordu. 1930 tarihlerin- ça o da ‹nhisarlar (Tekel) Depolar›’n›n arka- Kaptan-› Derya de y›k›lm›flt›r. 1918’de pek harap ve k›smen ifl- s›nda kayboldu. Bu depolar yap›lmadan önce Mehmet Ali Pafla gal edilmifl vaziyette idi. onlar›n yerinde Derya Kaptan› Mehmet Ali Yal›s›. Pafla’n›n yal›s› vard›. Mehmet Ali Pafla’n›n ha- Yal›n›n ilk sahibi, Adile Sultan’›n kocas›, Kap- remi halam›z olurdu. Lofl, muazzam sofalar›yla, tan-› Derya Mehmet Ali Pafla idi. Onun, 8 Re- r›ht›mlar›na çarpan bo¤az sular›n›n fl›r›lt›s›yla, biyülevvel 1285 (29 Haziran 1868)’deki vefa- üst kata ç›kan çifte merdivenlerin sonunda, sa- t›ndan sonra yal›, ilk eflinden olan o¤lu Mah- hanl›¤›n iki bafl›nda, her biri iki buçuk üç met- mut Ethem Pafla ile k›z›na intikal etmifltir. re boyunda rakkasl› saatlerin birbirine kar›flan ding donglar›yla, gri renkli, k›rm›z› kuyruklu, Mahmut Pafla, Sultan Abdülmecit’in k›z› Refia A¤u Pafla ad›ndaki papa¤an›n -fiöhret kalfa, Sultan ile evlendi ve Ortaköy’de, Defterdar- flöhret kalfa, misafir geldi, diye seslenifli, küçük- burnu’ndaki sahilsaraya yerlefltiler. Pafla bir ta- lü büyüklü han›mefendilerin uzun tafta etekle- k›m memuriyetlerde bulunduktan sonra rinden ç›kan h›fl›rt›.. Bunlar 45 y›l öncenin ha- 1877’de Meclis-i Âyan üyeli¤ine getirildi. Bu t›ralar›... Daha sonra yal›dakiler Küçük Çaml›- arada efli Refia Sultan, 38 yafl›nda oldu¤u hal- ca’ya tafl›n›yorlar... Aradan on y›l geçiyor, ya- de, 21 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihin- l›n›n bir k›sm› Evkaf ‹daresi, bir köflesi Anado- de vefat etti. Mahmut Edhem Pafla da iki sene lu Spor Kulübü oluyor; a¤abeylerim ve ben, süren yatalakl›ktan sonra, 3 Cemaziyelevvel Burhan Felek’in y›llar y›l› reisli¤ini yapt›¤› bu 1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, 55 yafl›nda eski Anadolu’nun formas›n› giymifltik...” iken, Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti. Üsküdar Yeni Cami’de cenaze namaz› k›l›n- Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2995) (H. fiehsuva- d›ktan sonra, istimbotla Sirkeci’ye nakl edildi ro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1951) (Dr. S. ve yap›lan bir merasimle, Sultan II. Mahmut Ünver, ‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, ‹stanbul Türbesi bahçesine defn edildi. fiehremaneti Mec. 1930, Say›: 67) (Daniflmend, Kronoloji, 4/594) (A. Gövsa, Meflhur adamlar, s. 994, 1315) (A. Sla- Mahmut Pafla, Türk musikisi repertuar›n› top- de, K›r›m Harbi) (Cevdet Pafla, Tezâkir 1-12, s. 24-44 ve layarak notaya ald›rm›flt›r. Sultan eflinin vefa- 40, s. 63) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 60-85) (Sicill-i Osmâ- t›ndan sonra evlenmifl ve Mehmet Ali bey ile nî, 1/316; 4/298 ve 4/334) (Ratib Tahir Burak, Hapishane Seniha Han›m dünyaya gelmifltir. Hat›ralar›, s. 11) (S. Ünver, Kaptan Pafla Yal›s›, TTOK Belleteni, Ocak 1947) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar Karikatürist, ressam, gazeteci ve siyaset adam› 2/263) (A. Aky›ld›z, Refia Sultan) (N. S. Örik, Abdülha- Ratib Tahir Burak (do¤. Üsküdar 1903) 1961’ mit’in Haremi, ‹stanbul 1989, s: 50)

1367 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Aziz Mahmut Bey, Selâmi Ali Efendi Tekke- si’nin fleyhi Mahmut Efendi’nin o¤ludur. Bü- yük babas› Abdullah Efendi de bu tekkenin fleyhi idi. Babaannesi Esma Han›m, amcas› ise Ahmet Muhtar Efendi’dir. Aziz Bey’in o¤lu Sadi Efendi de bu dergâh›n fleyhlerinden idi. Kabrinin küçük hazîrede oldu¤u söylenir.

fieyh Mahmut Efendi, o¤luna ba¤l› bulundu¤u Kâtibim Aziz Bey’in büyük mutasavv›f Aziz Mahmud Hüdâyî Haz- kendi ismi verilen retlerinin ismini vermifltir. sokak üzerindeki evi. Üsküdar ‹cra Dairesi Baflkâtibi olan Aziz Mah- KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT mut Bey’in son derece yak›fl›kl› ve iri yap›l› ol- du¤u ve elleri ile gözlerinin güzelli¤i ile ünlü BEY’‹N EV‹ oldu¤u söylenir. Bafl›nda hafif e¤ik fesi, kolal› beyaz gömle¤i, setre pantolonu ve parlak rugan ugün de mevcut olan ev, Selâms›z semtin- potinleri ile bu eski ‹stanbul Efendisi’nin çok Bde (Selami Ali Mahallesi), Tekke Kap›s› canlar yakt›¤› rivayet edilir. mevkiinde ve Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Bülbüldere aras›nda uzanan Tekke ‹çi Soka¤› Naciye, Esma, Seyyide Ayfle ve Fatma isimli üzerindedir. Bu soka¤›n ismi yak›n tarihte de- han›mlarla evlenen Aziz Bey, 52 yafl›nda vefat ¤ifltirilerek Kâtibim Aziz Bey Soka¤› olmufl- etmifltir. tur. Evin tam karfl›s›nda semte ismini veren Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin harabesi ve Seyyide Ayfle Han›m’›n Hasan R›za Pafla’n›n mezarl›¤› bulunmaktad›r. Aziz Bey’in bu hazî- cariyesi oldu¤u ve Pafla’n›n vefat›ndan sonra rede gömülü oldu¤u söylenir. Fakat kabir tafl› Aziz Bey ile evlendi¤i söylentisi halk aras›nda yoktur. yayg›nd›r. Meflhur Kâtibim türküsünü iflte bu han›m, yap›lan dedikodular üzerine yazm›fl ve bestelemifltir.

fiark› fiudur:

Üsküdar’a gider iken ald› da bir ya¤mur Kâtibimin setresi uzun, ete¤i çamur Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime s›rmal› ceket ne güzel yarafl›r

Kâtibim Azizbey Üsküdar’a giderken köfle bafl› bakkal› Soka¤› üzerinde eski Elinde kalem döker rakkam› Roman evleri. Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r

Kâtibimin elinde kanarya kafesi Dar kal›ba vurmufl kâtibin fesi Kâtip evlenecek çoktur hevesi Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r

Aziz Mahmut Efendi Üsküdar’a gider iken bir mendil buldum Soka¤› üzerinde Mendilin içine lokum doldurdum Huylu Ç›kmaz› Kâtibimi ararken yan›mda buldum karfl›s›nda Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Caml› Köflk. Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r

1368 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

las›’n›n üzerinde bulundu¤u s›rtlar aç›kça gö- Kâtip kol kol olmufl çay›rda gezer rülmektedir. Kâtibimin sözleri ba¤r›m› ezer Kâtibimin mektuplar› cebimde gezer Resimde, muhteflem k›flla bugünkü flekliyle Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r resmedildi¤i halde, köflelerindeki kuleler res- Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r medilmemifltir. Bundan da kulelerin henüz bu tarihte yap›lmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Üsküdar’a giderken bohçam tutufltu Kordonum kesildi, saatim düfltü K›fllan›n önünde ve yüksek yar üzerinde iki Üsküdar çapk›nlar› peflime düfltü katl›, ahflap çat›l›, genifl saçakl›, simetrik oldu- Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r ¤u düflünülürse, ‘T’ biçiminde bir yap› görül- Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r mektedir. Melling bu binaya Kavak Saray› is- mini vermifltir. Üsküdar’dan ‹stanbul’a geçen kay›klar Kâtibim oturmufl f›nd›k ay›klar Mehmet Pafla Saray›’n›n, hangi tarihten itiba- Kâtip rüyas›nda beni say›klar ren, bu isimle an›lma¤a bafllad›¤› belli de¤ildir. Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Üsküdar Saray›’n›n da bazen bu isimle yad Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r edildi¤i bir gerçektir. Meselâ Türk ‹slâm Eser- leri Müzesi’nde 3366 no’da kay›tl› olup Abdül- Seyyide Ayfle Han›m, bu güzel türküde Aziz kadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su Bey ile nas›l bir mesire yerinde bulufltuklar›n›, Yolu Haritas› adl› eserde “fievketlu Efendimiz’in mektuplaflt›klar›n› ve Aziz Bey’in söyledi¤i gü- Kavak’ta vaki saray-› hümâyunu” yaz›s› okun- zel sözlerin nas›l “ba¤r›n›” ezdi¤ini ve ayr›ca maktad›r. Fakat bu, Üsküdar Saray› ad›yla bil- bohças› ile evden uzaklaflarak Kâtibine kofltu- di¤imiz yap›d›r. Buradan, o tarihlerde bütün bu ¤unu pek güzel dile getirmifltir. havaliye Kavak ismi verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Çünkü, o y›llarda Selimiye, Küçük ve Büyük Kaynaklar: (Hüdâyî Türbesi’nin 30 senelik türbedar› Say›n ‹hsaniye mahalleleri henüz yapt›r›lmam›fl ol- Mustafa Düzgünman’›n aç›klamas›) (Gezi Notu) (Erdem du¤u gibi, isimleri de yoktu. Üsküdar Saray› Yücel, Kâtibim Türküsü, Hayat Tarih Mec. 1975, Say›: 11, bahsine bak›n›z. s. 24) Yan›ndaki Kavak ‹skelesi’nden ismini alan sa- ray için, Hadîka yazar›,

KAVAK SARAYI “Mehmet Pafla Köflkü diye flehir olan (ünlü (MEHMET PAfiA SARAYI) olan) kas›r elan mevcut olup Kavak Saray›’n›n ebniye-i sairesi münhedim olarak yerlerine k›fl- Kavak Saray›. aray, flimdiki Selimiye K›fllas› arkas›nda, la ve sair binalar yap›lm›flt›r,” demektedir. STalimhane Meydan› ad›n› verdi¤imiz yük- sek plâtform üzerinde idi.

Sultan III. Selim’in mimar›, k›zkardefli Hatice Sultan’›n ressam› M. Melling 1805 y›l›nda meydana getirdi¤i ünlü Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rivers du Bosphore adl› ki- tab›nda, Kavak Saray›’n›n bulundu¤u mevkii, yapt›¤› harita ve resimlerde aç›kça belirtmifltir. Buna göre, Kavak Saray›, yukar›da aç›klamas› yap›lan yerde idi.

Melling’in ad› geçen eserinin 18 ve 19. sayfa- lar› aras›nda bir resim bulunmaktad›r. Bu re- sim Kad›köy’ün Mühürdar semtinden yap›l- m›flt›r. Burada, Kad›köy Vapur ‹skelesi’nin es- ki durumu, Haydarpafla Koyu ve Selimiye K›fl-

1369 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

olup kad›lardan Pir Ahmet Çelebi’nin o¤lu- dur. 1567, 1577 ve 1588 tarihlerinde olmak üzere, üç defa Niflanc› olmufltur. Üçünün süre- si on sene kadard›r. 1001 (1592)’de vefat etti. Kabri, Fatih Niflancas›’nda yapt›rd›¤› cami ya- n›ndaki özel türbesindedir. Kendisinin Tuzla Ayd›nl› Köyü’nde de bir camii vard›r.

Pîrî Reis albümündeki Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayina- resimden mesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet Kavak Saray›’n›n Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu- görünüflü. ¤u yaz›l›d›r.

Bu ifadeden, Kavak Saray› isminin saraylar Kavak Saray›, Üsküdar Bahçesi içinde bulu- toplulu¤unun da ad› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. nan saraylar toplulu¤undan sadece biri idi. Bahçenin hudutlar› ise çok geniflti. fiimdiki Mehmet Pafla Köflkü, Mimar Sinan yap›s› olup Selimiye, Duvardibi, Çiçekçi ve ‹hsaniye Kanunî devrinde (1520-1566) yap›lm›flt›r. Ve semtlerini içine al›yordu. Bu bahçeyi bir duva- Kavak Saray›’n›n bir ünitesidir. r›n çevirdi¤i, flimdiye kadar görülen resimler- den anlafl›lmaktad›r. Bu duvar, Paflakap›s› Ge- Tezkiretü’l-Mi’marînde Mimar Sinan’›n eserleri çidi Soka¤›, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›, T›b- say›l›rken: biye Caddesi ve Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sa¤ taraf› boyunca uzan›yordu. Duvardibi mevkii, “Saray-› Siyavufl Pafla der-Üsküdar ismini, saray bahçesinin duvar› buraya kadar Saray-› Mehmet Pafla Niflanc› der-Üsküdar” uzand›¤› için alm›flt›r. Bu duvar›n üzerinde, d›- fla aç›lan muhtelif kap›lar›n bulundu¤u bilin- denilmekte ve Tezkiretü’l-Ebniye de ise, Siya- mektedir. vufl Pafla’n›n (öl. 1601) iki saray›ndan söz edil- mektedir. Bunlardan birinin, Kavak Saray› Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, 1190 bahçesine yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Bu kas›rla- (1776) tarihinde yazm›fl oldu¤u, Vefeyât-› Selâ- r›n, Topkap› Saray›’ndaki Mustafa Pafla Köfl- tin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde: kü’nde oldu¤u gibi, ad› geçen paflalarca yapt›- r›ld›¤› ve velinimeti olan padiflaha hediye edil- “Salih Pafla Sadrazam iken fiaban›n yedinci di¤i anlafl›lmaktad›r. Siyavufl Pafla 1582, 1586 günü (7 Eylül 1647) flehadet müyesser olup sa- ve 1592 tarihlerinde olmak üzere üç defa sad- ray kap›s› karfl›s›nda defnolunmufltur.” diyerek, razam olmufltur. Üçünün toplam› 5,5 sene ka- bir saray kap›s›n›n mevcudiyetini haber ver- dard›r. Kabri, Eyüpsultan’daki muhteflem tür- mifltir. besindedir. Salih Pafla’n›n kabri, T›bbiye Caddesi ile Nuh- Niflanc› Mehmet Pafla, Boyal› lâkab›yla ünlü kuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan,

1- Kavak Saray›. 2- Valide Köflkü. 3- Harem Köflkü. 4- Karl›k Bay›r› Köflkü. 5- Dinlenme Köflkü. (Burada Namazgâh denilen set vard›r.) 6- Kay›khane. 7- Taz›c›lar Köflkü. 8- Taz›c›lar ah›r›. 9- Bostan Köprüsü. (Burada Kavak Saray› ve eski bir çeflme ile namazgâh vard›r.) çevresi.

1370 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri yüksek su terazisinin arkas›nda ve Hanya Fati- Vakfiyede ad› geçen fiekerkaya, Harem ‹skele- hi Yusuf Pafla’n›n (idam›, 22 Ocak 1646) lâh- si yak›n›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n üzerinde di hizas›ndad›r. Tafl› yere yatm›fl vaziyetteki bu bulundu¤u tepenin önündedir. Bugün toprak kabir, bugünkü Selimiye K›fllas› Soka¤›’n›n alt›nda kalm›fl ve üzerinden Ankara Asfalt› karfl›s›na isabet etti¤inden, saray›n bahçeye geçmifltir. Kavak ‹skelesi ise, Selimiye K›flla- aç›lan kap›s›n›n da, bu soka¤›n bafl›nda bulun- s›’n›n do¤u cephesi yan›ndan geçen Kavak ‹s- mas› icab eder. kelesi Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Kiriflha- ne Burnu, bugün ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n üzerinde Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi, Ahmet Efen- bulundu¤u yerdir. di’nin yazd›¤› Rûzname’de (günlük), saray›n di- ¤er bir kap›s›n›n ismi geçmektedir. Vakfiyede ad› geçen, Tafl Minber, S›ra Servi- ler, Niflan Tafl›, günümüze kadar gelememifltir. Sultan III. Selim, 23 Muharrem 1220 (23 Ni- fierif Mezarl›¤› ise, bugün de mevcut olup Ka- san 1805) tarihli vakfiyesinde, saray›n hudut- racaahmet Mezarl›¤› 7. Adas›n›n bir bölümü- lar›n›, uzunluk vererek kaydetmifltir: dür. Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki muhte- flem su terazisi de, Duvardibi mevkiindedir. a) Harem ‹skelesi’nden, deniz kenar›nda bulu- nan fiekerkaya denilen yere kadar 375 arfl›n, Harem Kap›s› ise, Çiçekçi Semti’nde ve Ha- (Bir arfl›n takriben 68 cm.’dir.) rem ‹skelesi Caddesi bafl›nda idi. Nuri Bey Ku- yusu, bu kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Nuri Bey, b) fiekerkaya’dan Kavak ‹skelesi’ne kadar 570 Lalazâde diye meflhur olup devletin üst kade- arfl›n. melerinde görev yapm›flt›r. 1197 (1782) tari- hinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›- c) Kavak ‹skelesi’nden Haydarpafla yönüne ¤›’nda, 8. Ada’da ve A Bölümü’ndedir. Bu do¤ru 360 arfl›n. bahse bak›n›z. d) Buradan kuzeye yönelerek Kiriflhane Burnu Sultan Selim, 1206 (1791) senesi yaz›nda yap- denilen yere kadar 360 arfl›n. t›¤› bir gezinti s›ras›nda, Büyük Çaml›ca’da va- ki Melek Mehmet Paflazâde Salih Bey’in köfl- f) Buradan, Tafl Minber’in bat› kenar›ndan ge- küne gitmifl ve burada kahvalt› ettikten ve bir çerek yine flimale do¤ru 335 arfl›n. miktar e¤lendikten sonra, gene ata binerek Küçük Çaml›ca üzerinden Merdiven Köyü’ne g) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol boyun- inmifl ve orada tekke civar›ndaki çeflme sofa- Türk-‹slâm Eserleri ca bat›ya yönelerek 53 arfl›n. s›nda namaz k›l›p, Miskinler Tekkesi önünden Müzesi’nde, 3336 No ve ‘Havuz Kap›s›’ndan Mehmet Pafla Kasr›’na ile kay›tl›, ‹brahim h) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol kena- dönmüfltü. Pafla Su Yolu r›ndaki yirmiiki adet s›ra servileri takiben bat›- Haritas›’nda Kavak ya do¤ru uzan›p buradaki Niflantafl›’na kadar Sultan Selim, sevdi¤i bu kasra s›k s›k gelirdi. Saray›’n›n çizimi. uzan›p fierif Mezarl›¤› duvar›n›n bat› taraf›n- Rebiyülevvel 1215 (A¤ustos 1800) tarihinde dan geçen 430 arfl›n. i) Buradan, Miskinler Camii yan›nda bulunan Niflantafl›’na kadar 540 arfl›n. k) Yine buradan, Karacaahmet Türbesi karfl›- s›ndaki su terazisine kadar 325 arfl›n. l) Buradan, Haremkap›s› denilen yerdeki Nuri Bey Kuyusu’na kadar 510 arfl›n. m) Buradan, Karl›k Çukuru’na kadar 420 arfl›n olup deniz kenar›ndaki kayal›kta son buluyor- du.

1371 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Selimiye K›fllas›’n›n temeli at›l›rken yap›lan yoruz: merasimi buradan seyretmifltir. “Yanya Mutasarr›f› Ali Paflazâde Selman Pafla, Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Muhtar 1177 (1763) tarihinde katlolunup ser-i mak- Efendi (öl. 1807) taraf›ndan tutulmufl olan tuu Âsitâne’ye gelib ba’dehu Kasr-› Murad Ruzname’de, Paflidah’›n pek be¤endi¤i Meh- kurbünde defnolunmufltur.” denilmektedir. met Pafla Kasr›’na ara s›ra gelip burada tüfek ve ok yar›fllar› yapt›rd›¤› ve gürefller seyretti¤i ya- Bu k›ymetli ifadeden, hem saray kap›s›n›n ye- z›l›d›r. rini, hem de Sultan IV. Murat’›n 1639 tarihle- rinde yapt›rm›fl oldu¤u Ba¤dat Kasr›’n›n yerini Kabakç› Mustafa ‹syan› s›ras›nda Bozdo¤an ö¤renmifl oluyoruz. Buna göre, Ba¤dat Kasr›, Kemeri’nde bafl› kesilen ve cesedi Kad›köyü’ne Çiçekçi mevkii civar›nda, Harem ‹skelesi So- defnedilen S›r Kâtibi’nin ifadesine göre: “Üs- ka¤› yak›n›nda idi. Çünkü, Selman Pafla’n›n küdar’da Mehmet Pafla Kasr›’na binifl oldu. bugün de mevcut olan kabri, T›bbiye Caddesi Tüfek endaz kullar›na tüfek atd›r›p bi’n-nefs üzerinde ve Çiçekçi dura¤›n›n hemen arkas›n- kendileri dahi tüfekendaz ve herkesden ziyade daki Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. sebûlar (testi) flikest (k›rma) buyurdukdan sonra haric-i saraydaki ota¤-› hümâyunlar›na Saray›n di¤er bir kap›s›n›n da, bugünkü Pafla- teflrif ve a¤ayan kullar›na piyade, cirid ve peh- kap›s› mevkiinde ve Paflakap›s› Geçidi Soka¤›- livanan gürefldirip cümlesine atâya-y› flahane- ’na aç›lan, Dr. S›tk› Özferendeci, Neyzenbafl› de bulunuldu.” Halil Can ve ‹hsaniye sokaklar›ndan birinin üzerinde bulundu¤u san›lmaktad›r. Bu kap›n›n ismi Mecmua-y› Tevarih’te de geç- mektedir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi eserin- Padiflahlar›n sayfiye saraylar›n›n yan›na, sadra- de: zamlar› için birer ‘pafla kap›s›/asafhane’ yapt›r- m›fl oldu¤u bilinmektedir. “Bostanc›zâde Hac› Mehmet Efendi de “sure- tü’l-beyan-1159” fiaban› ortalar›nda (1746 Ey- fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi, yaz- lülül bafl›) vefat ederek Üsküdar’da Saray-› Ke- m›fl oldu¤u Mir’at-Tevarih adl› eserinde: bîr’in Havuz Kap›s› nam dergâh›” karfl›s›na gö- mülmüfltür, demektedir. “Beykoz kurbünde, Sultaniye nam mevki’e sayfî saray bina buyurup divan-› hümâyun da- Saray bahçesindeki bir havuzdan ismini ald›¤› hi ol cay-i meserret-ârâda etmek için Gümrük san›lan kap›n›n, Selimiye K›fllas›’n›n sol tara- ‹skelesi’nde ihzar olunan kebir kay›klar ile ye- 1930’lu y›llarda f›ndaki kulenin yan›nda, Kavak ‹skelesi Cad- niçeriler götürülüp çorba yap›l›rd› ve saray-› Üsküdar K›zkulesi ve desi ile Çeflme-i Kebir Caddesi’nin birleflti¤i merkum civar›nda ‹ncirlü Karyesi ittisalinde ön plânda yerde bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. pafla kap›s› bina buyurmufl idi.” demektedir. Pendik Vapuru. (Ahmet Güleryüz Bu iki kap›dan baflka, T›bbiye Caddesi ile Ha- Üsküdar Paflakap›s›’n›n da Üsküdar Saray› ile koleksiyonundan) rem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, bir ka- yak›n bir alâkas› vard›r ve saray ile beraber p›n›n daha oldu¤unu, yine Vefeyât’tan ö¤reni- yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r.

Saray bahçesinin sol hududu, Yemen Fatihi Sinan Pafla Mahallesine, sa¤ hududu ise, Ka- vak Deresi’ne dayan›yordu. Kavak ‹skelesi’nin sa¤ taraf›nda da, bahçesi gar binas›na kadar uzanan Haydarpafla Has Bahçesi ve Kasr› bulu- nuyordu. Bu bahislere bak›n›z.

Yaklafl›k olarak, kufl uçuflu, 1. 500 mt. uzunlu- ¤unda, en dar yeri 350 mt. en genifl yeri 900 mt. enindeki bu büyük 90.000 metre karelik has bahçede bugün için bilinen flu saraylar ve kas›rlar bulunuyordu:

1372 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

1- Kavak Saray›.

2- Üsküdar Saray›.

3- Siyavufl Pafla Saray›.

4- Ba¤dat Kasr› veya Revan Kasr›. ‹hsaniye’de eski 5- Karl›k Bay›r› Köflkü. fiirket-i Hayriye vapurlar› bilet kontrol 6- Valide Köflkü. kulübesi.

7- Harem Köflkü. yerlerine bir kaç as›r evvel ‘Kavakl› Bostan’ derlermifl.” Bu bostan› tafl bir köprü ikiye ay›r›- 8- Dinlenme Köflkü. yordu.

9- Mehmet Pafla Saray›. Bu derenin etraf›nda bir çok eserler vard› ki, flunlard›r: 10- Sultan Selim (1566-1574) Köflkü. 1- Taz›c›lar Oca¤› Camii. 11- Sultan Murat (1574-1595) Köflkü. 2- Za¤arc›lar Oca¤›. Bahçenin denize bakan taraf›, dik yamaçlar halinde sahile inmektedir. Burada ancak iki Her ikisi de Kanunî devrinde yap›lm›fl olup bu geçit vard›r. Birincisi o devirdeki ismi Hünkâr vadinin ilk eserleridir. Hangi tarihte yap›ld›¤› ‹skelesi olan, bugünkü Harem ‹skelesi; di¤eri belli de¤ildir. 1551 tarihinde yap›ld›¤› söylene- ise, ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›331-332/2’ndaki, bilir. sahile inen, tafl merdivenli yoldu. Yak›n tarihe kadar, fiirket-i Hayriye vapurlar›406-7a+b bu 3- Kavak (Gümrük) Teflkilat›. Bunun hangi iskeleye u¤rayarak yolcu al›rlard›. Biletçi kulü- tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir. besi hâlâ durmaktad›r. Bu iskele sonradan terk edilmifl ve daha sonra da Atatürk’ün emriyle 4- Sultan I. Ahmet (1603-1617) Çeflmesi. Bu yerine Çifte Kayalar Halk Plaj› yap›lm›fl ve ar- çeflme ile beraber Kavak Saray›’n›n yan›na, kas›ndaki dik yamaca da çam a¤açlar› dikilmifl- Kavak Saray› Camii yap›lm›flt›r. Sultan Ah- ti. met, Haydar Pafla’da deniz k›y›s›nda 1023 (1614) tarihinde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r. O devirde saray bahçesi, Üsküdar flehrinin d›- Di¤er çeflmenin de bu tarihte yap›lm›fl oldu¤u fl›nda ve uza¤›nda say›l›yordu. Salacak bile Üs- düflünülebilir. küdar’›n hududunda bir köydü. Sinan Pafla Ca- mii ve mahallesi ancak 1575 tarihlerinde ku- 5- Darü’s-saâde a¤as›n›n 1049 (1639-40) y›l›n- rulmufltu. da yapt›rm›fl oldu¤u cami ve bu camiin vakf› olan Çömlekçiler Kârhanesi. Mehmet Pafla Saray›’n›n üzerinde bulundu¤u tepenin denize bakan taraf› dik bir yard›r. An- 6- Müsahib Ali A¤a’n›n 1064 (1654) senesin- kara asfalt› yap›lana kadar deniz bu tepenin de yapt›rm›fl oldu¤u namazgâh ve Çeflmesi. eteklerine kadar sokuluyordu. Tepenin sol ta- raf›nda Harem ‹skelesi, sa¤ taraf›nda Kavak ‹s- 7- 1077 (1666-67)’de Lala Beflir A¤a’n›n yap- kelesi bulunuyordu. Bu iskelenin yan›na akan t›rm›fl oldu¤u Kavak ‹skelesi Camii. ve ismini iskeleden alan Kavak Deresi, Duvar- dibi Polis Karakolu’nun yan taraf›ndan baflla- 8- Nevnihal Hatun Namazgâh›. yarak akar ve denize ulafl›rd›. Derenin, denize yak›n yerleri, tonoz kemerli kanallar içine 9- Hasip Pafla Çeflmesi. al›nm›flt›. Bu kanallar› yak›n zamana kadar görmek mümkündü. “Bu sahan›n k›fllaya yak›n 10-Taz›c›lar Köflkü.

1373 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kavak Saray›’n›n yerinde, Bizans devrinde de ri, havuz tafllar› aksam› Kavak’taki asker f›r›n› ‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤unu biliyo- karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 se- ruz. Bir sayfiye yeri olan bu yerde, ‹mparatori- ne evvel (1895-1900 senelerinde) duruyordu. çe Teodora’n›n ve ‹mparator Aleksis’in yapt›r- 14-15 yafllar›nda iken Taz›c›lar Ah›rlar› denen m›fl oldu¤u meflhur ‘Haremyum Saray›’ ve bah- binalarda bugün Darü’l-kelp Hastahanesi (Kö- çeleri vard›. Villehardouin buras›n›: “‹nsan gö- pek Bak›m Evi) aras›ndan geçen yolun sa¤ ta- zünün görebilece¤i en güzel ve sefal› ve insan raf›ndaki köflede büyük bir ç›nar a¤ac›, akar su- yüre¤inin en çok arzu edece¤i letafetle dolu bir lu at çeflmesi yalaklar› ve a¤açl›kl› bir secdegâh yer” olarak vas›fland›rm›flt›r. vard›. Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden ad› geçen ç›nar›n dibindeki dairevî set üzerin- Bu görkemli saraylar, 1096 ve 1144 Haçl› Se- de kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bu- ferleri s›ras›nda korkunç bir flekilde ya¤ma lunuyordu. edildi. Dördüncü Haçl› seferinde (1202-1204), ‹stanbul gibi Üsküdar’da da ya¤ma ve katliam ‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitap edilmifl ve Haremus Saray›’ndaki k›ymetli efl- ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üsta- yalar kap›fl›lm›fl ve saray tahrip olunmufltu. Bi- d›m Ressam Seyit Bey merhum, o havalide re- zans devrinin bu muhteflem saray›ndan Fatih sim yapma¤a geldikçe u¤rar, Hac› Baba ile fla- devrine hiç bir fley intikal etmemifltir. Daha kalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ihtiyar genifl bilgi için Ayazma Saray› bahsine bak›n›z. zat, mîr-i kelâm ve nüktedand›. Bu havalinin canl› bir tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’- 1347 veya 1348 tarihlerinde Orhan Gazi, Bi- lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir unut- zans Prensesi Teodora ile evlendikten bir sene ma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›. sonra, kar›s› ve o¤ullar› ile beraber, kay›n pe- deri ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos’un Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi, davetlisi olarak Üsküdar’a gelmifl ve bu saray- Sultan II. Mahmut devrinde bevvab (kap›c›) da oturmufltu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döne- imifl. Bu saray›n büyük k›sm›, Sultan Mecid’in minde Üsküdar bahsine bak›n›z. zaman›nda (1839-1861) y›kt›r›lm›flt›r.

Harem ad›, Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde bir de kullan›ld›¤› halde Osmanl› döneminde kulla- kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada deniz ke- n›lmam›flt›r. Bizans döneminin Haraeum’u, nar›nda set üzerinde olan kahvehaneye bu za- Türk devrinde Hünkâr ‹skelesi, saray› ise Ka- t›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kahvesi’ denir. vak veya Üsküdar saray› ismini alm›flt›r. Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda yaz›lm›flt›r.

Merhum Dr. R›fat Osman Bey’in Belediye Mec- Pafla Baba, Sultan Mahmut’un hamlac›lar›n- muas›’na yazd›¤›, 1930 tarihli Üsküdar Sahille- dan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak Saray›’nda bek- rinde Tarihi Bir Seyran bafll›kl› yaz›s›nda: çilik etmifltir. Harem ‹skeleli Ressam R›za Bey’in, Pafla Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤› “Kavak Saray›’n›n infla tarihi malum de¤ildir. notlarda, saray›n kap›s›ndan girilince iki oda Fakat, 1179 (1765-66) tarihinde tamir olun- aras›ndaki tafll›ktan girilip mermer döfleli bir du¤una dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›n- divanhaneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin da kabartma tezyinatl› mermerden mamul ha- ortas›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›s› bura- mam kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere sövele- ya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve gü- zel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük bir hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n arka taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve bir de mutfak varm›fl...” demektedir.

Ayn› yaz›n›n biraz afla¤›s›nda ise; Ba¤larbafl›’nda Zeynep-Kâmil “Haritam›zda Kavak ve Harem ‹skeleleri ara- Hastahanesi’nin s›ndaki buruna –ki son 25-30 sene evvel, ka- k›ymetli baflhekimi saphane infla edilmiflti– ‘fieker Burnu’ denili- Eyüp Bey’in köflkü. yor. Kasaphane binas› hizas›nda Haremlilerin

1374 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ve ora bal›kç›lar›n›n ‘fieker Kayas›’ dedikleri eserinden ö¤reniyoruz. Akif Efendi, gurre-i ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kalan bir Muharrem 1172 (4 Eylül 1758) tarihinde flun- tafl vard›. lar› kaydetmifltir:

Haritada 4 no’lu yerdeki binaya sadece ‘köflk’ “‹flbu 1172 senesi Muharremü’l-hareminin denilmifltir. Burada k›fllan›n odun ve kömür gurre-i garray-› yümn-ârâs› olan isneyn günü ambar› vard›. Bahçesinde ‘Aflç› Dede’ denilen re’fetlu, inayetlu sadrazam-› vâlâ-himem efen- ve o civar ahalisinin adaklar tafl›d›klar› bir ka- dimiz hazretleri binifl tarikiyle Üsküdar’da vaki bir vard›r. Sultan III. Selim bu mevkie bir mat- Mehemmed Pafla Kasr-› bî-hemtas›na teflrifle- baa infla ettirmiflti. Bu yerin arka taraf›ndaki rinde Âsitâne-i saâdet’de bulunan vüzeradan s›rtlara ‘Karl›k Bay›r›’ denilmesi eski olup hari- hâlâ Tevk›î olan Vezir-i mükerrem Küçük tada bu ismi tafl›yan köflk vard›r. 35-40 sene Mustafa Pafla Hazretleri kübera-y› vüzera-y› evvel bural› ihtiyarlardan iflitti¤ime göre, bu îzamdan bulunmalar›ndan nâfli tahsisen dahi köflk ve Harem ‹skelesi Mendire¤i, Sultan Sü- ikram-› asafaneleriyle müstesna buyurulmak leyman zaman›nda yap›lm›fl. iradesiyle savb-› inayet-evb-i daveranelerin- den mahsusca da’vet ile Kavak ‹skelesi’nden Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ di- süvaren teflriflerinde hademe-i bab seng-i ri- ye gösterilen yerlerde yüksek ve metin duvar- kabda istikballerine flitab ve huzur-› fa’izü’s-sü- lar vard›r. Valide Köflkü arsas› civar›nda sonra- rûr-› asafanelerine müsüllerinde revazifl-i gû- dan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün duvarlar› nagûn-› kerimaneleri mebzul buyuruldu¤un- önündeki bay›rlarda Ressam R›za Bey, toprak- dan ma’ada gâh menak›b-i han-› salisü’n-nakl lara kar›flm›fl pek çok çini parçalar› toplam›flt›. ve gâh hanende fas›llar› olarak da’am-› dü- Bu mevkiden iskeleye inen yokuflun alt bafl›n- hengâm› ya’ni zuhur ü flam keflide buyurdukla- da tatl› sulu bir kuyu ve üzerinde bir saray ka- r› dahi sazendegân seyr-i aheng ile meclis-i d›n›n›n ismi yaz›l› olan bir mermer bilezik var- Baykara-intizam reside-i hüsn-i hitam olub d› ki son senelerde müzenin ‘Çinili Köflk’ k›s- Vezir-i müflarünileyh Hazretleri’nin teflrifleri m›na naklonulmufltur.” diye çok k›ymetli ve siyak› üzere avded eyledikden sonra re’fetlu ayd›nlat›c› bilgi vermektedir. Sadrazam Hazretleri cüz’ice dahi aram ve da’ire-i merkume ustas› ve hüddam› ve mehte- Muzaffer Erdo¤an Bey’in yazm›fl bulundu¤u Lâ- ran-› hayme-i hassa neferat› ve sair hidmetde le Devri Bafl Mimar› Kayserili Mehmet A¤a adl› olan kullar›na âtâya-y› vafire i’tas› akabinde k›ymetli eserinin 38. sayfas›nda 10330, 344 yine Kavak ‹skelesi’nden sandal-› hüma-balle- Nolu Mühimme Defteri’ne atfen verdi¤i bilgiye rine süvar ve Bahçekapusu’ndan âfliyan-› dev- göre Kavak Bahçesi’nde bulunan Mehmet Pa- let olan saray-› asafanelerine teflrif-i kudum-› fla Kasr› ve bu kasr›n su yollar› 8 Rebiyülâhir re’fet lüzum buyuruldu.” 1146 (18 Eylül 1733) tarihinde ad› geçen mi- mar taraf›ndan tamir edilmifltir. Kavak Saray›, 1179 (1765-66) tarihinde, Sul- tan III. Selim’in babas›, Sultan III. Mustafa za- Yine ayn› eserin 39. sayfas›nda Mehmet Pa- man›nda (1757-1774) tamir ettirilmifl, fakat fla’n›n Üsküdar Bahçesi içinde de bir kasr› ol- k›sa bir zaman sonra Sultan III. Selim, Kavak du¤u yaz›l›d›r. Bu kas›rlar›n ilki Sokollu Meh- Saray› bahçesine ve uzun zamandan beri y›k›l- met Pafla’ya, ikincisi ise Niflanc› Mehmet Pa- m›fl olan Sultan I. Ahmet Camii’nin yerine fla’ya aittir. “1216 (1801-2) senesi binas›na bafllan›p 1220

Bu ifadelerle Tuhfetü’l-Mimarîn’in ve Tezkire- tü’l-Ebniye’nin verdi¤i bilgiler do¤rulanmakta- d›r.

Selimeiye K›fllas›, Camii ve mahallesi yap›l- Millet Bahçesi d›ktan sonra zaman zaman Kavak Saray› ismiy- karfl›s›nda Mabeyinci le de an›lan Mehmet Pafla Kasr›’na Sultan III. Ziver Bey’in köflkünün Mustafa’n›n ara s›ra geldi¤ini ve burada tatl› y›k›l›fl›. (fiubat 1999) vakitler geçirdi¤ini Teflrifatç› Akif Mehmet Köflk yak›n zamanda Efendi’nin Tarih-i Cûlus-› Sultan Mustafa adl› yeniden yap›lm›flt›r.

1375 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Muharreminin 5. günü (5 Nisan 1805) külliya köflklerin bulundu¤u bahçe. hitam olup” alt k›sm› kârgir üst k›sm› ahflap “Nizam-› Cedid askerine mahsus bir k›flla-i âli- 3. bölüm, spor alan› olup Hasbahçe’nin Üskü- ye dahi bina ve infla olunmufltur.” dar taraf›ndan ve flimdiki ‹hsaniye semtinde idi. Asl›nda Üsküdar Saray› diyebilece¤imiz bu sa- raylar toplulu¤u, Topkap› Saray›’n›n adeta bir Selimiye K›fllas›’n›n, camiinin ve koca bir ma- yazl›k bölümü idi. Bu saraylar›n bir bölümü, ilk hallenin yap›m› s›ras›nda Sultan Selim, 1216 önce, 1169 (1755) tarihinde, Sultan III. Os- (1801-2) tarihinde Kavak Saray›’n›n eski su man devrinde halka aç›lm›fl ve buraya iki ma- yolunu da tamir ettirmifltir. Üsküdar Vak›f Su- bet yapt›rarak iki mahalle teflkil etmifltir. Bun- lar› bahsine bak›n›z. lar yukar› ‹hsaniye Mahallesi ile afla¤› ‹hsaniye Mahallesidir. Saraylar›n y›k›lmas› ile meydana Mehmet Pafla Saray›, Padiflah’›n Selimiye K›fl- gelen arsalar, ev yapmak kayd› ile halka ihsan las›’ndaki askerin talimini görmek ve istirahat edildi¤inden bu yerler ‹hsaniye diye ünlü ol- etmesi için b›rak›lm›flt›. Selimiye K›fllas›’n›n mufltur. Hangi saraylar›n y›k›lmas› ile bu ma- Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›’nda ve 28 Ra- halle meydana gelmifltir, bu henüz belli de¤il- mazan 1223 (17 Kas›m 1808) tarihinde yeni- dir. çerilerce yak›lmas› s›ras›nda da her nas›lsa kur- tulmufltur. Selimiye K›fllas› bahsine bak›n›z. Cevdet Pafla ünlü tarihinde Kavak Saray›’n›n ortadan kalkmas›n› da flöyle anlatmaktad›r: Mehmet Pafla Saray›, Abdülmecit devrinin “24 Nisan 1779 tarihinde, uzun süreden beri (1839-1861) sonlar›nda y›k›lm›flt›r. Bunu, yüz çevirip bakmayan eski sultanlar›n, y›k›l›p Kraliçe Victoria’n›n resim hocas› olan Eward sars›lmas›n› hat›ra getirmedikleri Üsküdar’da Lear’›n K›r›m Harbi esnas›nda F. Nightingale Kavak Saray› baz› seyircilerin çakmak k›v›lc›- için yapt›¤› bir resimden anl›yoruz. m›ndan tutuflup yanm›flt›r. Her ne kadar sön- dürülmesine çal›fl›ld›ysa da fayda vermeyerek K›r›m Harbi (1853-1856) s›ras›nda yap›lan bu tamam› yand›.” resimde, Selimiye ve Harem sahilleri çok aç›k bir flekilde görülmektedir. Buna göre, Kavak Bu ifadeden Kavak Saray›’n›n uzun süreden Saray› külliyesinin bir parças› olan Mehmet beri kullan›lmad›¤› ve civar›na mesire için ba- Pafla Kasr› hâlâ ayaktad›r. Resimde ayr›ca Ka- z› kimselerin gelebildi¤i anlafl›lmaktad›r. vak ‹skelesi’ndeki Darü’s-saâde A¤as› Beflir A¤a Camii, Kavak Deresi ve derenin iki kena- Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü de 1794 A¤us- r›ndaki a¤açlar canl› bir flekilde temafla edil- tos’unda y›kt›r›lm›flt›r. Bunu ‹ngiliz yazar Mor- mektedir. ritt’in kitab›ndan ö¤renmekteyiz. Kaynaklar: (Hadîka, 2/189) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Bu y›k›mdan sonra yerine Selimiye K›fllas› ile Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, ‹stanbul Belediye Mec. Eylül Selimiye Mahallesi tesis edilmifl ve geriye sa- 1930, Say›: 73/1) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stan- dece Mehmet Pafla Saray› kalm›flt›r. bul, s. 237) (F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, Nusretname, ‹. Par- maks›zo¤lu Türkçesi, 2/35-37) (A. Refik, Türk Mimarlar›, 1190 (1776) y›l›nda yap›lm›fl bir krokiden an- s. 71) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, III/37) (Naimâ Tarihi, lafl›ld›¤›na göre, saray, üç bölümden olufluyor- Dan›flman Türkçesi, 3/1317) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹s- du: tanbul, ‹stanbul 1956, s. 111) (‹slâm Ans. 4/400) (Kömür- cüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, s. 54-300) (Evliya Çe- 1. bölüm, harem bölümü olup alt› köfleli yük- lebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/170 vd.; 8/93- sek duvarla çevrili bir küçük bahçenin do¤u 94, 129-130)(Melul Meriç Mimar Sinan, s. 40, 117-125) ucunda, ortas› avlu olan, dört köfleli bir bina (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 225) (M. Melling, Voyage idi. Harem bölümünün bugünkü Çiçekçi sem- Pittoresque...) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul tinde bulundu¤u ve bütün semti kaplad›¤› sa- Bahçeleri, Vak›flar Der. 4, s. 149-171) (M. Erdo¤an, Üskü- n›lmaktad›r. dar Su Yolu Haritas›) (D’Ohsson, 18. Yüzy›l Türkiyesinde, Tercüman 1001 Eser, s. 158) (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›r- 2. bölüm, harem binas›n›n gerisinde yine etra- da Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) f› duvarla çevrili, da¤›n›k biçimde yap›lm›fl (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 44-51) (fiem’danizâde Tarihi, M.

1376 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Aktepe Türkçesi II/A, s. 61) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. ile ‹mam Hüsnü Soka¤› aras›nda ve Bo¤azi- 1972 2/167) (Tarih Vesikalar› Say›: 13-14) ((H. fiehsuva- çi’ne bakan bir mevkide idi. Bu her iki sokak ro¤lu, III. Selim Ruznamesi’nde Kas›rlar, Akflam, 8 Mart bugün de bir büyük bahçe duvar›na dayanarak 1953) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38-39) (Mi- son bulmaktad›r. Bu duvar›n bafllad›¤› yer ile mar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mec. 7 A¤ustos 1966, fiemsi Efendi Soka¤› aras›ndaki genifl ve a¤aç- Say›: 3, s. 49) (Suphi Tarihi, s. 176/a) (S. Ünver, Üsküdar l› alan Kaya Sultan Saray›’n›n yeri idi. Bu yer- Kavak Saray› Hakk›nda Vesikalar› S›ralama ve Bir Deneme, de, Mihrimah Sultan Saray›’n›n arsas›nda ol- Yücel Mec. 1937, Say›: 29, s. 175 ve Say›: 30, s. 215) du¤u gibi hâlâ tonoz bakiyeleri ve kemerler gö- (Baflvekâlet Arflivi, Saraylar Dosyas› No. 1164 ve 2897) rülmektedir. ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n duvara (Ahmet Rasim, fiirket-i Hayriye, Bo¤aziçi Salnamesi 1330) yak›n bir yerinde ve sol tarafta bir Ayazma bu- (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Ça- lunmaktad›r. Üsküdar Ayazmalar› bahsine ba- buk, s. 234) (Muzaffer Erdo¤an, Trakya Âbidelerinde Yap›- k›n›z. lan ‹mar Çal›flmalar›, Güneydo¤u Avrupa Araflt›rmalar› Der. Say›: 6-7, s. 127) (Orhan Köprülü, Osmanl› Tarihinin Ya- Bu saray›n Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya banc› Kaynaklar›ndan ‹ngilizce Kaynaklar, Belleten Say›: (1554-1568) ait oldu¤unu ve sonradan IV. 196, s. 269) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruzna- Murat devrinde (1623-1640) k›z› Kaya Sul- mesi, Haz. Sema Ar›kan, Ankara 1993, s. 7, 65-67, 70-73, tan’a geçti¤ini biliyoruz. Evliya Çelebi, Piyale 82, 89, 127, 144, 165, 179, 191-192, 216-218, 235, 275, Pafla Havuzu’nu yazarken: 290, 306, 331-335, 352, 359, 375, 377, 384-385) (Bafl- bakanl›k Osm. Arfl. M. Cevdet Tasnifi, Saray No. 1164) “Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe (Sultan III. Selim’in 23 Muharrem 1220/23 Nisan 1805 Ta- üzerinde bir alçak köflk... bir büyük havuz varki, rihli Vakfiyesi, Milli Kütüp. F. K. 21) (Kâtip Çelebi, Fezle- içinde kay›¤›, büyük bal›klar› vard›r.” ke, ‹stanbul 1287, 2160 b) (Teflrifâtî Mehmet Akif, Tarih-i Cülus-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp. Esad Efendi diyor. Bölümü. No. 2108, T.Y. 97) (Tarih-i G›lmanî. Haz. Kâmil Su. ‹stanbul 1976, s. 14) (H. fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul Saray- Kâtip Çelebi’de, Piyale Pafla bahçesinden lar›, Yap› ve Kredi Bankas›’n›n 10. Y›ldönümü Hat›ras›. ‹s- “Acaib-i alemden” diye bahseder. tanbul 1954, s. 31) Evliya Çelebi, saray›n Mimar Sinan yap›s› ol- du¤unu söyler. Fakat Mimar Sinan’›n eserleri- ni anlatan kitaplarda ismi kay›tl› de¤ildir. Sa- KAYA SULTAN SARAYI ray tahminen 1555-60 tarihlerinde yapt›r›lm›fl (P‹YALE PAfiA SARAYI) ve Pafla’n›n 1578 tarihindeki vefat›ndan sonra kar›s› Gevher Sultan’a ve onun da 1593 tarih- aray, Sultantepe’de ve bu tepenin Bo¤azi- lerindeki ölümü üzerine k›z› Hadice Han›m K›s›kl› Meydan›. Sçi’ne bakan yüksek s›rtlar›nda ve Mihri- Sultan’a geçen bu saray, Kaya Sultan’›n 1648 Solda eski tramvay mah Sultan Saray›’n›n yan›nda idi. tarihinde Melek Ahmet Pafla ile evlendirilme- idaresi binas›. si üzerine kendisine cihaz (çeyiz) olarak veril- Evliya Çelebi k›ymetli Seyahatname’sinde:

“Nakkafl Pafla Bahçesini geçip Öküz Lima- n›’ndan sonra Kaya Sultan Saray› ve Ba¤› geçi- lerek büyük Üsküdar’a gidilen bir cadde var- d›r.” demektedir. Öküz Liman›nda, Sokolluzâ- de ‹brahim Hanzâdeler’in güzel bahçeleri ve yal›lar› vard›.

Bu ifadede ad› geçen Öküz Liman›, bugün Pa- flaliman› ismiyle an›lmakta olup Abdurrahman A¤a Camii’nin ön taraf›ndaki deniz k›sm›d›r. Daha genifl bilgi için Serasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z.

Mihrimah Sultan Saray›, Yeni Dünya Soka¤›

1377 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

mifltir. seviyesinin alt›nda kald›¤› görülmüfltür.

Saray›n hangi tarihte y›k›ld›¤› veya yand›¤› bi- Merhum, Osman R›fat Bey, Belediye Mecmu- linmemektedir. as›’na yazd›¤› bir yaz›da:

Piyale Pafla, 1560 Cerbe Seferi’nden sonra Tu- “Salacak ‹skelesi geçilince, K›zkulesi karfl›s›n- nus’tan getirdi¤i üzüm fidelerini bugün Tunus- da ‘Yedi Kardefller Burnu’ denilen bir ç›k›nt› ba¤› ad› verilen yere diktirerek bir ba¤ tahsis daha vard›r. Burada bahçesi denize kadar uza- etmifl ve buraya ayr›ca bir de havuz ve bahçe nan bir yal› vard› ki, gençli¤imizde H›fz› Pafla yapt›rm›flt›. O devirde bu genifl alan henüz is- tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitildi¤ine göre, bir kân edilmemiflti. kaç as›r evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› bu- rada imifl” demektedir. Tunusba¤› Bahçesi (Piyale Pafla Bahçesi), an- nesi Gevher Han Sultan’›n vefat›ndan sonra Salacak ‹skelesi geçilince bahçesi denize kadar k›z› Hadice Han›m Sultan’a intikal etmifl ve o uzanan iki yer vard›r. Bunlardan birincisi, bu- da bir vak›f meydana getirmifltir. gün Salacak Bahçesi ve plaj› ismiyle bilinen gazino ile onun yan›nda, Cafer Tayyar Pafla’ya Hadîka yazar› bu yerden flöyle bahseder: “Üs- ait olup bir zamanlar harabiyetinden dolay› küdar’da Tunus Ba¤› denmekle (maruf) bahçe- Perili Köflk ismiyle an›lan binad›r. Piyale Pafla si müzeyyen Piyale Pafla’n›n binas›d›r. Yal›s›, bu yerlerden birisi veya ikisinin birleflti- ¤i alan üzerinde olmal›d›r. Kaya Sultan için Mihrimah Sultan Camii Tür- besi bahsine bak›n›z. H›fz› Pafla’n›n verdi¤i bilgi do¤ru oldu¤u tak- tirde Piyale Pafla’n›n Üsküdar sahillerinde iki Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, Piyale Pafla yal›s› oldu¤u anlafl›l›r. Ayn› tarihlerde yaflam›fl Tepesi, Piyale Pafla Havuzu ve Piyale Pafla Ya- olan Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1602) da Üskü- l›s› isimleri geçmektedir. Bunlardan ilk ikisi- dar’da iki saray› bulundu¤unu, Mimar Sinan’›n nin Sultantepe üzerinde oldu¤unu biliyoruz. eserlerini anlatan, Sâî Mustafa Çelebi’nin (öl. Yak›n tarihe kadar, Bo¤aziçi sahillerindeki ya- 1004/1595-96) Tezkiretü’l-Bünyan adl› eserin- l›lar›n arkas›ndaki yamaçlar› süsleyen korular- den ö¤reniyoruz. da, yal› sahiplerine ait köflkler vard›. Baflvekâlet Arflivi’nde kay›tl› bulunan Sultan Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› anlat›rken III. Murat (1574-1595) devrine ait 991 (1583) yaln›z Piyale Pafla yap›s›n›n ‘yal›’ oldu¤unu ifla- tarihli bir Mevacib (ayl›k, maafllar) Defteri’nde ret etmifltir. ‹flte bu yal›n›n, Sultantepe etekle- Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya (1554-1568) is- rinde, flimdiki kuleli tütün deposunun sol tara- nad edilen bir Bahçe-i Hassa’n›n mevcudiyeti f›nda bulundu¤u tahmin edilmektedir. Yal›y›, görülmektedir. Sultantepe’deki köflke ba¤layan merdivenli yol bugün de mevcut olup fiemsi Efendi Soka¤› Piyale Pafla’n›n bir di¤er bahçesi de Çanakka- ad›n› tafl›maktad›r. le’de, Kilitbahir’in güneybat›s›ndaki Havuzlar mevkiinde idi. Burada hâlâ bir büyük kitâbeli ‹smini Atatürk’ün Manast›r’daki hocas›ndan çeflme ve bir k›r kahvesi vard›r. Havuzlar fie- alan fiemsi Efendi Soka¤›’n›n en üst noktas›n- hitli¤i de buradad›r. Havuzlar ismini Pafla’n›n da bugün iki büyük ahflap konuk bulunmakta- bahçesindeki havuzlardan alm›fl olmal›d›r. d›r. Kaya Sultan Kasr› bu konaklar›n yerinde idi. Bahçesi Susuzba¤ Soka¤›’ndan Yenidünya Evliya Çelebi buraya Killik Burnu demektedir. Soka¤›’n›n bafl›na kadar uzan›yordu. “Piyalepafla bahçesinde zevk ve safaya dalm›fl iken vakarl› Padiflah, da¤lara ava gitmek üzere Kaya Sultan veya Piflale Pafla Yal›s›’n›n suyunu yan›m›zdan geçti. Bir bahçe, bir acaip ve garip, temin eden iki hazne, Hüseyin Baykara Soka- ibret verici bir flekilde tarhedilmifl bir ‹rem Ba- ¤›’n›n sa¤ taraf›nda bugün de mevcuttur. Bun- ¤›’d›r ki, her semtinin birer çeflide be¤enilmifl lar›n, Mihrimah Sultan Camii’nin flad›rvan›na sofalar›, havuz, flad›rvan, sebil ve f›skiyeleri, ne su verdi¤ini kabul etmek yanl›flt›r. Yap›lan öl- dil ile tarif, ne de kalem ile anlat›lamaz.” çümler neticesinde bu depolar›n, flad›rvan su

1378 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Avc›, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) devri- 176, 286; 8/37, 164, 171-172) (Hadîka 2/27) (M. Erdo- ne ait 1063 (1653) tarihli baflka bir Mevacib ¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Sa- Defterinde dahi ismi zikredildi¤ine göre, sara- y›: 4, s. 173) (Hayat Tarih Mec. 1965, Say›: 10, s. 19) y›n bu tarihlerde Bostanc›bafl› emir ve idaresi (Dr. Osman R›fat, Belediye Mec., Eylül 1930, Say›: 73/1) alt›nda faaliyette oldu¤u anlafl›lmaktad›r. (‹slâm Ans. 9/566) (Sicill-i Osmânî, 1/65; 2/41; 2/318 Hayrullah Efendi) (Zekeriyazâde, Farah Cerbe Seferi) (Kâtip Piyale Pafla, Osmanl› Devleti’nin naml› bir ve- Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar, O. fi. Gökyay Türkçesi, 1000 Te- ziri olup Sinan Pafla’n›n ölümü üzerine 961 mel Eser, s. 99-103 vd., 208) (M. Erdo¤an, Kayserili Meh- (1554) tarihinde kaptan-› derya tayin edilmifl- met A¤a, s. 35) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar boyunca ‹stanbul, tir. Bir çok deniz seferlerinde bulunan Pafla, s. 153) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Ka- 1560 Cerbe Deniz Muharebesi’ni kazanm›fl, s›m/Aral›k 1975) (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defte- 969 Zilhiccesi’nde (A¤ustos 1562)’de Sultan ri I, No 125-174, Evkaf Defteri IV, No 32919) II. Selim’in k›z› Gevher Sultan ile evlenmiflti. Piyale Pafla, 12 Zilkade 985 (21 Ocak 1578) tarihinde vefat ederek Kas›mpafla’daki cami- inin k›ble taraf›ndaki türbesine gömüldü. 14 KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I y›la yak›n kaptan-› deryal›k görevinde bulun- mufl iyi ahlâkl›, mütevaz› ve muhterem bir sküdar’da, Selâms›z (Selâmi Ali Efendi) devlet adam› idi. Kendisinin Kas›mpafla’daki ÜCaddesi üzerinde, Solak Sinan Camii ile bu camiinden baflka, Eyüp civar›nda bir mesci- Toygar Hamza Camii yak›n›nda ve Kevakibî- di, Mercan’da bir sebili ve s›byan mektebi, Ki- zâde Ç›kmaz› ile Solak Ç›kmaz› aras›nda idi. litbahir’de bir camii ve Sak›zadas›’nda camii Kona¤›n bahçesi, kademeli bir flekilde, Hac› ve hamam› vard›r. Mutu Soka¤›’na kadar uzan›yordu. Bugün ye- rinde evler vard›r. Gevher Sultan, bir rivayete göre, 1580 tarihin- de vefat etmifl ve babas›n›n Ayasofya Camii Kona¤›n, fieyh el-Kevakibî’nin o¤lu Veliyüd- hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. Cerrah- din Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› veya baba- pafla Camii karfl›s›nda, Ya¤l›kç›zâdeler’in ko- s›ndan intikal etti¤i tahmin edilmektedir. Ve- na¤› yan›nda bir medresesi vard›r. liyüddin Efendi 1140 (1727) tarihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2. Baflvekâlet Arflivi Masarif-i Ta’miriye Defteri Ada’da ve H Bölümü’ndedir. Maliye Defteri Tasnifi No. 8947, s. 293’te Kaya Sultan Saray›’n›n, Lâle Devri bafl mimar› Kay- Sicill-i Osmanî yazar› Kevakibîzâde (Y›ld›zlar serili Mehmet A¤a taraf›ndan 6 Recep 1143 O¤lu) için flu bilgiyi vermifltir: “fieyh Mehmed (15 Ocak 1731) tarihinde tamir edildi¤ini gör- Efendi’nin o¤lu olup 1066 Zilhiccesi’nde (Ey- mekteyiz. lül 1656) do¤du. Müderris, molla, Mekke Ka- d›s› oldu. 1126 (1714)’da ‹stanbul kad›s› oldu. Kaya Sultan Yal›s› veya yal›n›n bir k›sm› son- Bir sene sonra azl edilerek Halep’e ikamete radan Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’ye gönderildi. ‹ki sene sonra afv olundu. 1130 intikal etmifltir. Osmanl› Arflivi Evkaf Defte- (1718)’da Anadolu Kad›askeri olup bir sene ri’nde, gurre-i Z. 1210 (7. 6. 1796) tarihli bir sonra azl ile Midilli’ye sürüldü. K›sa bir zaman yaz›da: “Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efen- sonra geri getirildi ve 1134 (1722)’de Rumeli di’nin eflinden intikal eden Kaya Sultan vak- Kad›askeri oldu. Fâz›l, güzel ve vakur bir zat f›ndan, Üsküdar’da Öküz Liman› kurbinde ka- idi. in bir bab sahilhanenin mâ-i lezizi ile...” diye bir kay›t mevcuttur. O¤lu, Abdülbaki Efendi müderris ve Selânik Mollas› olup 1150 (1737)’de vefat etti. Di¤er Ayn› zamanda Reisü’l-et›bba olan Hayrullah o¤lu, Feyzullah Efendi mevaliden olup 1785 Efendi ayn› senenin Ramazan›nda attan düfle- tarihlerinde vefat etti. Bunun o¤lu sudurdan rek vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Efen- Raflid Efendi’dir.” di Camii hazîresindedir. Bugün, Veliyüddin Efendi’nin yan›nda gömü- Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- lü olanlar flunlard›r: çesi, 1/295-299, 316; 2/27, 56-58, 147, 168-170, 175-

1379 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1156 (1743)’da vefat eden Kevakibîzâde’nin paray› ödemek için koynuna el at›p kesesini k›z› Ayfle Monla Kad›n. aray›nca dehfletle anlad› ki evden acele ç›kar- ken keseyi yan›na almay› unutmufltur. K›vran- 1159 (1746). Kevakibîzâde Veliyüddin Efen- maya bafllad›. Kay›kç› da iri yar›, kaba saba bir di’nin di¤er k›z› Safiyye Han›m. adamd›. Ne deyip ne yapaca¤›n› düflünürken akl›na bir çare geldi: 1238 (1822). Kevakibîzâde ‹stanbul Kad›s› Raflid Efendi. “Bak evlâd›m,” diyerek korka korka konuflma- ya bafllad›, “para kesemi evde unutmuflum. Ya- 1239 (1824). Kevakibîzâde Mehmed Said n›mda sana verecek bir akçe bile yok. ‹stersen Efendi’nin efli Ayfle Kad›n. adresimi vereyim, akflama gel paran› al, ister- sen yar›n sabah ben gelip seni iskelede bularak borcumu ödeyeyim.”

KAZASKER ...... YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET Tam o anda Mustafa ‹zzet Efendi’nin akl›na bir EFEND‹ KÖfiKÜ çare geldi, “Evlad›m, ben hattat›m. Hattatl›¤›n ne oldu¤unu bilir misin?..” Sana bir ‘çifte vav’ zzet Molla’n›n saray denecek kadar büyük yazay›m. Sahaflar çarfl›s›nda kime götürecek ‹olan kona¤› Büyük ‹hsaniye Semtinde idi. olsan sana bu kay›k paras›n›n elli, yüz mislini verirler...” Kendisi kona¤›n› o kadar çok sever ve be¤enir- mifl ki, “Bu saray tekke olsa, beni de oran›n fleyhi Mustafa ‹zzet Efendi koynundan küçücük bir tayin etseler, art›k baflka hiç bir fley istemem” der- ka¤›t parças› ç›kard›. Belindeki divit kalemle mifl. hemen orac›kta ka¤›d›n üzerine bir ‘çifte vav’ çekip hâlâ homurdanmakta olan kay›kç›ya Ünlü hattatlar›m›zdan olan ‹zzet Molla, bilgi- uzatt›... li, güzel ve tatl› konuflan, girdi¤i her meclisi flenlendiren bir kimse idi. Cana yak›n oluflun- Bir kaç gün sonra bofl bir zaman›nda Sahaflar dan ötürü Sultan Abdülmecit taraf›ndan çok Çarfl›s›’na giden kay›kç›, ilk önüne gelen dük- sevilirdi. kânc›ya: “Efendi flu ka¤›t para eder mi?” diye sormaya kalmadan dükkânc›: “Ooo, Bu Musta- Afla¤›daki sat›rlar fiemsettin Kutlu Bey’in Eski fa ‹zzet Efendi’nin ‘çifte vav’›... Ne istersin?” ‹stanbul’un Ünlüleri adl› eserinden al›nm›flt›r: Dedikten sonra, adam›n cevab›n› beklemeden eline yar›m alt›n tutuflturdu. Üstüne bir fley ka- Mustafa ‹zzet Efendi ünlü ve usta bir hattatt›. ralanm›fl ka¤›d›n bunca para etmesi karfl›s›nda Eski harflerle ‘v’ harfinin ad› ‘vav’d›. ‹zzet kay›kç› flaflk›na döndü... Efendi, özellikle ‘çifte vav’ yazmakta eflsizdi. Çifte vav, ‘v’ harfini simetrik olarak yazmaya Aradan haftalar geçmiflti. Bir köflede tek müfl- denirdi ve bunu her önüne gelen hattat bece- teri arayan bizim nobran kay›kç›, kalabal›k remezdi. aras›nda onu görünce derhal tan›d›. Ötekini berikini yararak kay›¤›n› ‹zzet Efendi’nin bu- Bir gün Üsküdar’dan Befliktafl’a geçecekti. O lundu¤u yere getirdi ve kendisine flöyle seslen- zaman Bo¤az’da daha buharl› gemiler çal›flma- di: ya bafllamam›flt›. Bir yakadan ötekine geçecek olanlar ya ‘pazar kay›¤›’ denilen bir çeflit büyük “Efendi baba, gel benim kay›¤›ma buyur. Hem dolmufl mavnalar›na bineler, ya da tek bafl›na ‘çifte vav’ da istemiyorum. Bir vav’a seni karfl›- bir kay›k kiralay›p öyle geçerlerdi. ya geçireyim.”

Mustafa ‹zzet Efendi, ifli acele oldu¤u için ‘pa- Mustafa ‹zzet Efendi, ta’lik hat’ta Türk hattat- zar kay›¤›n›’ bekleyemezdi. K›y›da bekleyen lar›n›n en büyü¤ü say›lan Yesarî Mehmed Esad kay›klardan birine atlay›p Kabatafl’a çekmesini Efendi’nin o¤lu olup 1190 (1776) senesinde ‹s- söyledi. Fakat Kabatafl iskelesine yaklafl›rken, tanbul’da do¤du.

1380 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Ta’lik hatt› babas›ndan ö¤rendi. 1826’da Mol- KOCA MEHMET PAfiA SARAYI la, 1829’da ‹stanbul Kad›s›, 1839’da Anadolu Kad›askeri, 1840’ta da Rumeli Kad›askeri oldu. aray›n Do¤anc›lar Camii civar›nda oldu¤u 1842’de, devletin resmi gazetesi Takvim-i Ve- Ssan›lmaktad›r. kayi’nin bas›ld›¤› yer olan Takvimhane’ye na- z›r tayin edildi ve 2 fiaban 1265 (23 Haziran Evliya Çelebi, Koca Mehmet Pafla’n›n Kanunî 1849)’da vefat ederek babas›n›n yan›na gö- devri vezirlerinden oldu¤unu ve saray›n›n Üs- müldü. küdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri bulun- du¤unu beyan eder. Mustafa ‹zzet Efendi’nin Müderris R›fat Meh- met, Atâullah Mehmet Efendi ve Necip Pafla Hadîka yazar› ise: isimli üç o¤lu vard›r. Birinci o¤lu 1264 (1848) tarihinde, Atâullah Efendi ise 1287 (1807) ta- “Çak›rc›bafl› Camii mihrab› önünde Sultan III. rihinde vefat etmifltir. Üçüncü o¤lu Ferik Ah- Mehmet Han vüzeras›ndan E¤ri Gazas›’nda met Necip Pafla ise bir Türk bestekâr› olup beraber bulunan Koca Mehmet Pafla medfun- 1812 tarihinde ‹stanbul’da do¤mufltur. 33 y›l dur.” demektedir. Türk ‹mparatorlu¤u’nda Milli Marfl olan Ha- midiye Marfl›’n›n bestekâr›d›r. 28 Nisan Ayn› yazar Vefeyât’›nda da: 1883’te vefat eden Necip Pafla’n›n kabri, Sul- tan Mahmut Türbesi bahçesindedir. “Vüzeradan iken 20 Muharrem 1007 (23 A¤ustos 1598) tarihinde vefat etmifltir.” der. Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin kabri, es- ki ad› Ac›çeflme Caddesi (Efraziye Yokuflu) E¤ri Kalesi’nin muhasaras› 24 Eylül 1596’da olan flimdiki Yesarizâde Caddesi üzerinde ve bafllam›fl, 12 Ekim 1596’da fetihle son bulmufl- Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi hazîresinde tur. Bu sefer s›ras›nda ve 26 Ekim 1596 tari- iken 1920 tarihlerinde, caddenin tanzimi s›- hinde meflhur Haç-Ova Meydan Muharebesi ras›nda, Fatih Camii Mezarl›¤›’na nakledil- kazan›lm›flt›r. mifltir. Ayn› lâhit üzerinde iki flâhide bulun- maktad›r. Birinde: Koca Mehmet Pafla bu seferden 22 ay sonra ve- fat etmifl ve Do¤anc›lar Camii k›blesi önünde- Üstad-› ekrem Hattat el-hac Mehmed Es’ad el- ki mezarl›¤a gömülmüfltür. Bu mezarl›k 1920 Yesarî Efendi tarihlerinde ayn› caminin arka taraf›na kald›- 16 Recep 1213 (24 Aral›k 1798) r›lm›flt›r. Pafla’n›n flahidesi elan burada mev- cuttur. Di¤erinde ise: Kabrin yan›nda Hanya Fatihi Hüseyin Pa- Yesarizâde üstad-› ekrem el-hac Mustafa ‹zzet fla’n›n mezar› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir. Efendi Hüseyin Pafla, Girit seferinden dönüp ‹stan- 2 fiaban 1265 (23 Haziran 1849) bul’a geldi¤inde 1088 (1677) tarihinde katl edilmifltir. yaz›s› yer almaktad›r. Koca Mehmet Pafla’n›n silindir fleklindeki flâ- Kaynaklar: (fi. Kutlu, Eski ‹stanbul’un Ünlüleri, s. 301) hidesinin üzerindeki tarih 1010 (1601-2)’dir. (Atâ Tarihi, III/110) (‹nal, Hofl Sada, s. 225) (‹nal, Son Bir Sadaka Tafl› biçiminde yap›lan mezar tafl›- Hattatlar, s. 567) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 814) n›n tepesinde, bozuk para koymak için oyul- (Abdurrahman fieref, Tarih Musahabeleri, Nami Duru mufl bir çukurluk vard›r. Buradan kabrin, vak- Türkçesi, s. 237) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/K›s›m tiyle yol kenar›nda bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. I, s. 68) (fi. Rado, Tan›nm›fl Edebiyatç›lar ‹stanbul’un Ne- relerinde Oturdular, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 12, s. 4- Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Koca Mehmet 11) (Sicill-i Osmânî, 4/546) (Leyla Saz, Harem’in ‹çyüzü, Pafla ismi bir çok yerde geçmektedir. Baz› ta- Milliyet Yay. s. 86) rihçiler Koca Mehmet Pafla ile Sokollu Meh- met Pafla’y› biribirine kar›flt›rm›fllard›r. Çelebi, eserinde, ‹stanbul’da bulunan saraylar› anlat›r- ken “fiehzade Camii yak›n›nda Koca vezir

1381 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Mehmet Pafla Saray›” ile “Alay Köflkü yak›n›n- du¤u söylenmektedir. da Sokollu Mehmet Pafla Saray›”n› ayn› sayfa- da ayr› ayr› göstermifltir. Yine ayn› yazara göre Sinan Pafla’n›n o¤lu Muhannes Mehmet Pafla, “At Meydan› yak›n›nda Koca Mehmet Pa- bu sarayda vefat etmifl ve babas›n›n saray civa- fla”n›n bir kervansaray› vard›. Pafla’n›n ayr›ca r›n yapt›rd›¤› cami hazîresine gömülmüfltür. Konya Ere¤lisi’nde ve Uluk›flla’da cami ve di- ¤er baz› hayrat› da mevcuttu. Evliya Çele- Sinan Pafla’n›n 1004 fiaban›n›n beflindeki (Ni- bi’nin Koca Mehmet Pafla diye bahsetti¤i zat, san 1596) vefat› üzerine saray›n, o¤lu Mehmet Öküz/Kara Mehmet Paflad›r. Pafla, “1030 Pafla’n›n uhdesine geçti¤i san›lmaktad›r. Çok (1620-21) tarihinde Halep Valisi iken vefat vesveseli olan Mehmet Pafla, 1014 Cemaziye- ederek fieyh Bekir zaviyesinde bina eyledi¤i levvel (Eylül-Ekim 1605)’te vefat etmifltir. türbede defn olunmufltur. 17 Ekim 1614 ve 18 Ocak 1619 tarihlerinde olmak üzere iki sadra- Bundan sonra saray, Sinan Pafla Vakf›’n›n mü- zaml›¤› vard›r. Kaptan-› derya oldu¤u s›rada I. tevellisi taraf›ndan Musahib Mustafa Pafla’n›n Ahmet’in k›z› Gevher Sultan ile 1020 varislerine kira ile verilmifltir. Mustafa Pafla bu (1612)’de evlenerek damat olmufltur. ‹lk sada- saray civar›nda, 1094 (1682) tarihinde ve bu- retinden 17 Kas›m 1616’da Erivan baflar›s›zl›¤› gün de mevcut olan güzel bir çeflme yapt›rm›fl- üzerine azledilmifl ve Üsküdar’daki saray›nda t›r. oturmaya memur edilmiflti. Mustafa Pafla, IV. Mehmet’in k›z› Hatice Sul- Koca Mehmet Pafla Saray›’n›n bu Mehmet Pa- tan ile 1086 (1675) senesinde evlendirilmifltir. fla’ya ait olmas› daha kuvvetli bir ihtimaldir. Pafla’n›n 1686’daki vefat› üzerine, kira ile otur- makta oldu¤u saray bilinmeyen bir tarihte Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- kendisine temlik edilmifl ve sonradan evlendi- çesi, 2/25-28, 75; 4/225, 232,236-237, 240) (Ayvansara- rildi¤i Sadrazam Hasan Pafla ile yazlar› burada yî, Vefeyât, Haz. F. Ç. Derin, s. 43, s. 75) (Hadîka, 1/27; oturmufltur. 2/230) (‹slâm Ans. 7/581) (Peçevî Tarihi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 117) (Daniflmend, Kronoloji, 3/501- Saray›n bir taraf›nda Safiye Sultan Saray› bu- 509) (Sicill-i Osmânî, 4/135-147) lunuyordu. Safiye Sultan, II. Mustafa’n›n k›z› olup 13 Ekim 1696’da do¤du. Üç defa evlendi ve 1192 Rebiyülâhirinde (15 May›s 1778)’de vefat etti. Kabri, Kanunî Sultan Süleyman KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI Türbesi’nin kap›s› karfl›s›ndad›r. ‹stanbul’da, Hal›c›larköflkü’nde bir çeflmesi ve saray› vard›. adrazam Sinan Pafla’n›n bu muhteflem sara- Saray› vefat›nda k›z› Zahide Han›m Sultan’a Sy›, Salacak semtinde ve tahminen Çürük- ihsan olunmufltur. sulu Ahmet Pafla Köflkü’nün bulundu¤u yerde veya civar›nda idi. Sinan Pafla Saray›’n›n di¤er taraf›nda ve Top- rakl› Sokak nihayetinde de Cebecibafl› Bosta- Üsküdar’›n bu mahallesi hâlâ Sinan Pafla’n›n n› bulunuyordu. Bu bostan yak›n tarihlere ka- ismiyle yad edilmektedir. Pafla, 1575 tarihle- dar mevcuttu. rinde bu mahalleyi yapt›rd›¤› zaman, mahalle- nin nüvesini teflkil eden cami, çeflme, hamam Saray ile Sinan Pafla Camii aras›ndaki dört yol ve bir çarfl› infla ettirmiflti. Bunlardan cami ve a¤z›nda, küçük bir çarfl› vard›. Burada, Sinan çeflme bugün de mevcuttur. Daha genifl bilgi Pafla’n›n yapt›rd›¤› tek hamam, bir kahvehane için Sinan Pafla Camii ve Çeflmesi bahsine ba- ve dört dükkân bulunuyordu. Çevrede ise ev- k›n›z. ler, sahilde de Cebecibafl› ve Ebubekir Us- ta’n›n kay›khaneleri mevcuttu. Pafla, 6 Aral›k 1582 tarihinde sadaretten azle- dilmifl ve bunun verdi¤i üzüntü ile Üsküdar’da- Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/62) (Ayvansarayî, ki bu saray›na kapanarak “âh-› derd-nâk-i has- Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 43) ret” çekerek vakit geçirmiflti.

Kendisinin Üsküdar civar›nda bir de çiftli¤i ol-

1382 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA 1- Köçeo¤lu Köflkü. KÖfiKÜ) 2- Küçük Çaml›ca Suyu. 3- Çilehane. öflk, Ac›badem Semti’nin üst taraflar›nda- 4- Serhafiye Ahmet Celâleddin Kd›r. Kad›köy yönünden gelindi¤ine göre, Pafla Korusu. Küçük Çaml›ca-Ac›badem yolunun sa¤ tara- 5- Suphi Pafla Köflkü ve Korusu. f›nda, Çaml›ca-Niflantafl› yolunun da, 500 m. 6- Yaverler Köflkü. kadar güneyindedir. Yola ismini veren, Niflan- 7- Çürüksulu Ahmet Paflazâde tafl› bugün de bâkidir. Seyfeddin Bey Köflkü. Abdülmecit ve Abdülaziz devirlerinin büyük 8- ‹mam Said Efendi Köflkü. sarraflar›ndan olan Ermeni as›ll› Köçeo¤lu A- 9- Adliye Vekili Yusuf Kemal gop Efendi’nin bu malikanesi sonradan, Padi- Tengirflek Köflkü. flah Yaverlerinden Serhafiye lâkab›yla meflhur 10- Serasker R›za Pafla Köflkü. olan Ahmet Celâleddin Pafla taraf›ndan sat›n 11- Rauf Pafla Köflkü. al›nm›flt›r. 12- Niflantafl›. Bugün Ankara Asfalt›n›n üzerinden geçti¤i, 13- Sultan IV. Mehmet Kasr›. Uzunçay›r Mesiresi’ne karfl› bulunan köflkün 14- Aziz Pafla Köflkü. yan›nda gayet genifl bir korusu ve arazisi var- d›r. m›fl ve bunda da oldukça baflar›l› olmufltu. Ahmet Pafla, köflkü sat›n ald›ktan sonra tamir Dönmesini temin etti¤i kimseler aras›nda, Köçeo¤lu ve ettirmifl ve bu s›rada da yan›na iki köflk daha meflhur Mizanc› Murat Bey de vard›. Sultan II. çevresindeki di¤er ilâve etmiflti. Fakat, Ahmet Pafla’n›n yapt›rd›- Abdülhamit’e karfl› sonsuz bir ba¤l›l›¤› oldu¤u köflklerin yerlerini ¤› bu köflkler, 1935 tarihlerinde yanm›fl, Köçe- halde, dönüfllerini temin etti¤i Jön Türkler’e, gösterir kroki. o¤lu Köflkü ise günümüze kadar gelebilmifltir. Y›ld›z Saray›’nca reva görülen muameleler kar- Duvar ve tavanlar› ya¤l› boya resimlerle süslü fl›s›nda muhalefet cephesine geçmiflti. bulunan yap› bugün Askerî Sanatoryum olarak kullan›lmaktad›r. 1904 tarihinde gizlice M›s›r’a giden Ahmet Pafla’n›n burada Abdülhamit’e suikast bile ha- Köflkün yan›ndaki koruya 1935 yang›n›ndan z›rlad›¤› rivayet edilerse de do¤ru de¤ildir. sonra, Güzel Orman Çifli¤i ad›yla bir gazino aç›lm›flt›. 1908 ‹nk›lab›’ndan sonra ‹stanbul’a dönen Pa- fla, Abdülhamit zaman›nda Niflantafl›’nda sa- Köflkün ilk sahibinin Bebek’te, ayr›ca muhte- raydan farks›z bir konakta; mütareke ve Cum- flem bir yal›s› vard›. huriyet devrinin ilk y›llar›nda ise, Beyaz›t’ta Elektrik ‹daresi s›ras›ndaki konaklardan birin- Ahmet Celâleddin Pafla, Hademe-i Hassa-i de oturmufltu. fiahane’den yetiflmifltir. Saçlar› az oldu¤undan evvelâ ‘Kel’ sonralar› da ‘Serhafiye’ lâkaplar› Köçeo¤lu Köflküne, Ac›badem Caddesi ile bir- ile an›lm›flt›r. Gösteriflli, yak›fl›kl›, mert ve son leflen Niflantafl› Yolu ile gidilir. Bir koru içinde derece do¤ru sözlü bir kimse olan Ahmet Pafla, ve meyilli bir arazide bulunan köflk, yoldan M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n k›z› Prenses Fat- 150-200 m. ileridedir. ma Han›m’›n k›z› ‹smet Han›m’la evlenmiflti. Köflkün sol taraf›nda derin bir vadi vard›r. Bu- Kar›s›n› genç yafl›nda veremden kaybetmesi nun solunda ve yüksek bir tepe üzerinde bir üzerine, kendisine büyük bir miras kalm›fl ve koru daha bulunmaktad›r. Köflkün civar›nda bunu da Avrupa kumarhanelerinde yemiflti. Hassa Müfliri Rauf Pafla’n›n (1832-1908) köfl- kü ve çiftli¤i vard›. Köflk y›k›lm›fl ve arazisine 1897’de Paris’e gönderilen Pafla, burada topla- Tersane Sitesi yap›lm›flt›r. Havuzu elan dur- nan Jön Türkler’i Türkiye’ye getirme¤e çal›fl- maktad›r. Kabri, Karacaahmet’tedir.

1383 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Müflir Nam›k Paflazâde Cemil Pafla’n›n köflkü Vahdettin’e intikal eden muhteflem bir köflkü ve genifl arazisi de bu taraflarda idi. Bahçesi ve sahilde de bu yal›s› vard›. Ayr›ca, Bebek ile Küçük Çaml›ca’ya kadar uzan›yordu. Nalçac› Arnavutköy aras›nda ve eski Çiftesaraylar’›n Tekkesi Camii bahsine bak›n›z. (eski Bo¤aziçi Lisesi) sa¤ taraf›nda da görkem- li bir yal›s› daha vard›. Niflantafl› mevkiinde Servili Selim Pafla’n›n (1752-1841) da bir ba¤ köflkü, Ayazma ‹skele- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflk- si civar›nda da bir yal›s› vard›. leri ve Saraylar›, 10 Eylül 1947, Akflam) (S. Mümtaz, Ha- yal Olmufl Hakikatler, s. 85) (A. B. Kuran, ‹nkilap Hare- Sarraf Köçeo¤lu, Sultan Aziz’den sonra hü- ketleri, s. 161, 196, 342-346) (H. fiehsuvaro¤lu, Çengelköy kümdar olacak olan Veliaht Murat Efendi’nin Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3834) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. gözüne girmek için onu s›k s›k bu köflke davet 1/335, S. M. Alus) (S. M. Alus, Selimiye’den Çaml›ca’ya, ediyordu. Bu davetlerin bir nedeni de, emsalsiz 1939, Akflam) (Ziya fiakir, Yar›m As›r Evvel Bizi ‹dare denecek kadar güzel k›z› Nazl›’y› Sultan Mu- Edenler, s. 163 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 316, rat’a vermek ve bu sayede kay›n peder olmak- 328) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda 28 Sene, s. 54-55) (S. t›. Elden, Köçeo¤lu Yal›s›)

O devirde Peynirci Çiftli¤i ismiyle maruf olan Ac›badem’de, Niflantafl› mevkiindeki bu köflk- te Veliaht, bir çok güzel geceler geçirmiflti. MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I Köçeo¤lu, “çiftli¤in çam ve servi ormanlar›yla çevrili olan tepesi üzerine küçük ve zarif bir (KÖPRÜLÜ KONAK) köflk ile, bunun önüne mermerden gayet bü- yük bir havuz infla ettirmiflti. Köflk, oldukça üçük ‹hsaniye semtinde, eski ad› Çit So- büyük bir salonla, iki odadan ibaretti. Oval fle- Kka¤›, yeni ismi Neyzenbafl› Halil Can So- kilde olan ve Marmara’n›n o haflmetli manza- ka¤› ile Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n birleflti- ras›na bakan genifl bir tarasa ile nihayet bulan ¤i köflede olup kârgir bir konakt›r. bu salon, t›pk› bir saray gibi süslenmifl, tavan›- n›n dört köflesine de, Nazl›’n›n melek k›yafe- Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde- tinde dört resmi yap›lm›flt›... Köçeo¤lu, Paris ki yap›, di¤eri gibi üç katl› olup, Eczac› Mus- ve Viyana’dan bir çok mobilyalar getirterek tafa Nevzat Bey’e aittir. Mehmet Bey Kona- odan›n birini yatak odas›, di¤erini de yemek ¤›’n›n yan taraf›nda ve yol afl›r› yerdeki harem odas› olmak üzere döflettirmiflti. Bütün bu ifller dairesine üst kattan, her taraf› kapal›, iki yan bittikten sonra, Murad Efendi’yi köflke davet cephesinde pencereleri bulunan ahflap bir etmifl, parlak bir ziyafet vermiflti. Ziyafetten köprü ile ba¤land›¤›ndan, Köprülü Konak sonra da” Nazl›’n›n bir alt›n tepsi içinde köfl- ad›yla ünlü idi. Bu köprü, 1940 tarihlerinde kün anahtarlar›n› Veliaht’e takdim etti¤i riva- y›kt›r›lm›flt›r. yet olunur. XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda Sultan Abdülaziz Bu hediyeden çok memnun olan Sultan Mu- (1861-1876)’in bafl mabeyincisi, Haf›z Meh- rad, köflke ‘Yumurta Saray›’ ad›n› vermifl, Kö- met Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Rivayete gö- çeo¤lu’nun k›z›na da ‘Nazl› Sultan’ ünvan›n› re, köflklerin yerinde ahflap bir yap› varm›fl. lay›k görmüfltü. Sultan Abdülaziz, bir ziyareti s›ras›nda bu bi- nan›n yerine kârgir bir köflkün yap›lmas›n› ve Nazl›’n›n gerçek ismi Sofi idi. fiuh bir kad›n masraf›n›n da Hazine-i Hümâyun’dan karfl›- olan Sofi, Çengelköy ‹skelesi yan›ndaki muh- lanmas›n› irade etmifl. teflem yal›da otururdu. Bir çok kimsenin onu seyretmek için vapurla buraya geldi¤i söylenir. 30 May›s 1876 tarihindeki hal s›ras›nda Dol- Babadan kalma bu yap› 1900 tarihlerinde yok mabahçe Saray›’nda bulunup Padiflah ile bera- olmufltur. ber Topkap› Saray›’na giden Mehmet Bey, bu olay› ‘Hakay›ku’l-beyan fî hakk› Cennet-mekân Köçeo¤lu Agop Efendi’nin bu köflkünden bafl- Abdülaziz Han’ isimli hat›ra kitab›nda ayr›nt›- ka Çengelköyü Tepesi’nde, sonradan Sultan lar›yla dile getirmifltir.

1384 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Sesi güzel oldu¤u ve güzel ezan okudu¤u için, Sultan Abdülaziz taraf›ndan maiyyetine al›nan Mehmet Bey, genifl omuzlu ve çok kuvvetli bir zat idi. Ünlü Tozkoparan Yay›’n› hem kurar ve hem de gevfletebilirmifl. Bu ifli Sultan Aziz de gayet kolayl›kla yapabiliyormufl.

Mehmet Bey, evvelâ Enderun-› Hümâyun’a ve sonra da saraya al›nm›fl ve bafl mabeyincili¤e kadar yükselmifl. Sultan Aziz’in hallinde, tahta geçen Abdülhamit taraf›ndan kurulan ilk mec- lise ‹stanbul mebusu olarak girmifl, fakat k›sa bir zaman sonra, 13 fiubat 1878’de meclis da- ¤›t›lm›fl ve töhmet alt›nda oldu¤undan, muta- sarr›f olarak Antalya’ya gönderilmifl. F›kralar›- n› zevkle dinledi¤imiz o¤lu Mahmut Bey’in a¤abeylerinden biri, Ba¤dat Kutü’l-amara’da, di¤eri ise Çanakkale’de flehit olmufltur. Köprülü Konak, 1936 y›l›nda Mehmet Bey ve- resesince Milli E¤itim Bakanl›¤›’na kiraya ve- Mabeyinci Haf›z Büyük musiki üstad› Dellalzâde’nin ö¤rencisi rilmifl ve burada Üsküdar ‹kinci Ortaokulu Mehmet Bey Kona¤›. olan Mehmet Bey, Köprülü Konak’ta hemen aç›lm›flt›r. haftan›n bir ve bazen iki gecesinde musiki top- lant›lar› tertip ederdi. Afla¤›daki sat›rlar Mah- Üsküdar’da bundan baflka da Köprülü konakla- mut Baler’in hat›ralar›ndan al›nm›flt›r: r›n bulundu¤u bilinmektedir. Ünlü Cevdet Pa- fla Tarihi’ne göre sadrazam kaymakam› Rüfldü Devrin üstatlar› Ali R›fat Bey, Kanunî Hac› Pafla “Üsküdar arkas›nda Nuhkuyusu adl› yer- Arif Bey’in o¤lu Zeki, Kanunî Âmâ Ali, Udî de hâlâ Köprülü konak diye an›lan konakta fievki ve çok iyi keman çalan fiehzade Ziyaed- oturuyordu.” din Efendi, sonra gür ve tesirli sesi ve bilhassa çok güzel olan yüzüyle de insan›n gözüne ziya- Binalar okul durumuna getirilince, meflhur Ke- fet veren, ayn› zamanda iyi ve usta bir musiki- nan Ömer Bey’in müdürlü¤ü zaman›nda, oku- flinas olan Deniz K›z› Eftalya da bulunur ve lun bahçesinde, fakir ö¤renciler için, bir sün- toplulu¤a ayr› bir tad ve zevk verirdi. net dü¤ünü tertip edilmiflti. Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey Arka arkaya dört defa evlenerek bu han›mlar›- Ahmet Fehim Bey’in bir perdelik komedi oy- Kona¤›’nin ilerisinde n› bir arada ve bir çat› alt›nda idaresi müflkül nad›¤› bu toplant›da, Kavuklu Hamdi orta Eczac› Mustafa bir ahenkle kavgas›z, gürültüsüz ve tam bir hu- oyunu, Burhan Felek Bey Arap Bac› rolünü Nevzat Bey’in kona¤›. zur ile yaflamalar›n› sa¤layan yafll› ve dinç ba- canland›rm›flt›. bam, kaç-göç devrinin henüz kalkmamas› he- sab›yla toplan›lan salonumuzun sa¤ ve solun- daki odalar›n kap›lar›na konan kafesler arka- s›nda han›mlar›na bu fas›l alemlerini dinletip seyrettirir ve bu arada da onlar›n gözlerinden kaçamak bir ustal›kla gizledi¤ini sand›¤› Eftal- ya’ya kapt›rd›¤› gönlünün keyfini sürerdi.

Bunun için de bu saz fas›llar› hiç bir gün Eftal- ya’s›z yap›lmaz, bazen fiehzade Ziyaeddin Efendi’nin Kurba¤al›dere’deki köflkünde Eftal- ya’s›z olarak, bazen fiehzade Ömer Hilmi Efendi’nin Befliktafl’taki Fer’iye Saray›’nda ya- p›l›rd›. Bu vesile ile fiehzade Ziyaeddin Efendi ile aram›zda kuvvetli bir dostluk havas› peyda olmufltu.

1385 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

nin hemen sol taraf›ndad›r. Lâhdinin etraf› bir demir parmakl›k ile çevrilmifltir. Kitâbesi ay- nen fludur:

Karîn-i evveli Sultan Aziz’in bunda medfundur Karîn-i rahmet-i rahman ola Haf›z Mehemmed Be¤ Budur Hak’dan niyaz-› zâiran, merkad-i pâki Saray-› Adn’de mihman ola Haf›z Mehemmed Be¤ 1344 Muharremü’l-haram 13 Sal› (3 A¤ustos 1925) 1341 A¤ustos 14

Kitâbe Hakk› Efendi’nin imzas›n› tafl›makta- d›r. Bu, ünlü hattat Tu¤rakefl ‹smail Hakk› Al- tunbezer’dir. Eski ad› Aziziye Soka¤› olup 1934’te Çit Soka- Köprülü Konak’›n ¤› ismi ile de¤ifltirilen Halil Can Soka¤› üzerin- Bu aç›k türbenin d›fl›nda Haf›z Mehmet Bey’in eski hali. de Haf›z Mehmet Bey’in ve Tosun Pafla’n›n eflinin kabri bulunmaktad›r. (Mahmut Baler konaklar›ndan baflka Serasker Hüseyin Avni Arflivi’nden). Pafla’n›n, Mustafa Pafla’n›n, Hasan Avni Pa- Mehmet Bey’in, Hüseyin Avni Pafla yanl›s› ol- fla’n›n ve Mahmut Pafla’n›n konaklar› vard›. du¤u ve Efendisi Abdülaziz’e s›rt çevirdi¤i söy- lenir. Yusuf Kâmil Pafla’n›n, Zeynep Han›m ile Hüseyin Avni Pafla’n›n torunu Muhiddin Bey evlenmesini tebrik için 1261 (1845)’te, k›y- bu konakta oturdu¤u s›rada, devam etmekte metli hediyelerle M›s›r’a gönderilmifltir. oldu¤u Paflakap›s›’ndaki Üsküdar ‹dadisi’nde tabanca ile vurularak yaralanm›flt›. O¤lu Mahmut Baler, 1988’de vefat ederek ba- bas›n›n kabrine gömülmüfltür. Yukar›da ad› geçen Rüfldü Pafla, 1237 fiaban›n- da (Nisan 1822) Sofya’da vefat etti. O¤lu, Mu- Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/108) (Mabeyin- ammer Pafla ise 1292 Muharrem 29’da (Mart ci Fahri Bey, ‹bretnüma, fihrist) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›- 1875) ‹stanbul’da vefat etti. Köprülü Konak, ralar›, Tercüman Yay. s. 204) (S. M. Alus, Üsküdar, 14 Rüfldü Pafla’dan sonra o¤luna intikal etmifl ve fiubat 1939, Akflam) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. bu s›rada ressam Cesare Biseo (1843-1909) ko- 20-21, 211) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 109 ve Fihrist) na¤›n güzel bir resmini yapm›flt›r. (Mahmut Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Bereket Yay. Fihrist, Mehmed Bey) (Sicill-i Osmânî, 2/383 Rüfldü Pafla, Hakimiyeti Milliye Haf›z Mehmet Bey, 1925 tarihinde vefat et- 4/503 Muammer Pafla) (‹stanbul Ans. 5/2817 Biseo) Caddesi üzerindeki mifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. dükkânlar. Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde ve fieyhü’l- muharririn Burhan Felek Bey’in aç›k türbesi- MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I onak, eski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref KSaat Soka¤› üzerinde ve Rum Mehmet Pa- fla Camii k›blesi yönündedir. Tam karfl›s›nda Haseki ‹smail A¤a’n›n 1115 (1703-4) tarihin- de yapt›rm›fl oldu¤u klâsik Türk çeflme mima- rîsi tarz›nda bir çeflme vard›r.

Haremli selâml›kl› iki bölümden oluflan köfl- kün kademeli bahçesinde iki su sarn›c› bulun- maktad›r. Pek harap durumda olan bu ahflap köflk biri bodrum üç katl›d›r. ‹ki yan› ahflap konsollar ile d›fla taflmal›d›r.

1386 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Mahmut fievket Pafla’n›n çok renkli bir hayat› lep’te evlenmifltir. Bu han›m, ad› Rahlo (Ra- vard›r. 31 Mart Vak’as›’nda Hareket Ordu- flel) olan bir rakkase idi. Vedad Han›m’dan su’na kumanda etmifl, Harbiye Naz›r› ve Sad- Rabia, Belk›s (Benli Belk›s), Perizat ve Saha- razam olmufl ve 14 Haziran 1913’te Beyaz›t mettin adl› dört çocu¤u olmufltur. Meydan›’nda, Otomobil içinde bulundu¤u halde tabanca kurflunu ile vurularak öldürül- Süleyman fiefik Pafla, aftan istifade ederek ‹s- müfltür. Kabri, Hürriyet Tepesi’ndedir. Sonra- tanbul’a dönmüfl ve burada vefat ederek Bey- dan üzerine Türk milletinin yetifltirdi¤i nadir lerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. mimarlardan, Üsküdar’da Harem ‹skelesinde dünyaya gelen, Kemaleddin Bey (1870-1927, Marko Pafla Kona¤› flimdi, Kuzguncuk ‹lkö¤re- Ankara) taraf›ndan bir türbe yap›lm›flt›r. tim Okuludur.

Kona¤›n hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kaynaklar: (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi (öl. 1859) Bo¤aziçi, s. 289-290) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Y›ld›z bir müddet burada oturdu¤una göre konak, bu Mahkemesi, Fihrist, Marko Pafla ve Kuzguncuk md.) (Sicill- tarihten evvel yap›lm›flt›r. i Osmânî, 4/877 Marko Pafla)

Mahmut fievket Pafla’n›n vefat›ndan sonra ko- nakta, 1970 tarihine kadar varisleri oturmufl ve bu tarihte harabiyetinden dolay› terk edil- MEHMET AR‹F PAfiA KÖfiKÜ mifl ve 1980 tarihinde de y›k›lm›flt›r. Pafla’n›n, Üsküdar’da, Atlas Soka¤› ile Selmanipak Cad- küz Mehmet Pafla diye an›lan Mehmet desi’nin birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesin- ÖArif Pafla’n›n köflkü, K›s›kl›-Büyük Çam- de dört adet dükkân› vard›. l›ca Yolu üzerinde ve K›s›kl› Camii’nin sol ta- raf›ndad›r. Bugün de mevcut olan köflk, çok harapt›r.

MARKO PAfiA KONA⁄I Öküz Mehmet Arif Pafla’n›n Sadrazam Öküz Mehmet Pafla ile bir alâkas› yoktur. Öküz aba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› köfle- Mehmet Pafla, Sultan I. Ahmet ve II. Osman Bdedir. Yeri için Baba Nakkafl Soka¤› Köflk- devirlerinde 17 Ekim 1614 - 17 Kas›m 1616 ta- leri bahsine bak›n›z. Konak, dört katl› kârgir rihleri aras›nda ve 18 Ocak 1619 - 23 Aral›k ve çok sa¤lam bir yap›d›r. 1619 tarihlerinde olmak üzere iki defa sadra- zam olmufltur. As›l ad› Apostol olan Marko Pafla, t›bbiye mektebinden yetiflip mirliva olmufltur. 1277 Öküz Mehmet Arif Pafla ise, 14 May›s 1878 - (1860) senesi sonlar›nda ser et›bba olup sonra 14 Eylül 1879 tarihleri aras›nda R›za Pafla’n›n liva ve ferik ve 1288 Recebinde (Eylül 1871) yerine fiehremini olmufltur. Arif Pafla, bu son T›bbiye Naz›r› olmufltur. Daha sonra kona¤›n- tarihte vefat ederek Divanyolu’ndaki Sultan da kuflpalaz› salg›n› zuhur etmifl, eflini ve yedi Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür. çocu¤unu kaybetmifl ve bu ac›lara dayanama- yarak 1306 (1889) tarihinde vefat etmifltir. Kaynaklar: (Ziya Rak›mo¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehre- Sultan Aziz’in vefat›n› flüphe ile karfl›lam›flt›r. minleri, s. 129) (Semih Mümtaz, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, s. 72) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stan- Ölümünden sonra konak, Müflir Mehmet Ali bul, s. 223) (Osman Nuri, ‹stanbul fiehreminleri, s. 165) Pafla’n›n k›z› Adeviye Han›m’›n ikinci efli, Ku- tü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi Bey taraf›ndan 1000 alt›n liraya, Konya valisi Dervifl Ali Ke- mali Pafla’n›n o¤lu, son Harbiye Naz›r› ve son- MEHMET PAfiA SARAYI radan 150’liklerden olan, Süleyman fiefik Pafla ad›na sat›n al›nm›flt›r. okollu Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›l- Sm›flt›r. Süleyman fiefik Pafla’n›n ilk kar›s› Hadice Ha- n›m’d›r. ‹kinci kar›s› Vedad Han›m ile Ha- Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfe-

1387 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

tü’l-Mimarîn’de “Üsküdar’da Mehmet Pafla Sa- Sopasalan Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli va- ray›” fleklinde, fakat, iki defa tekrarlanm›fl bir lisi Koca Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Va- halde geçmektedir. lisi Ahmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu Mehmet Paflazâde Ahmet Pafla’n›n soyundan- Mehmet Pafla’n›n Kad›rga Liman›’nda, Ah›r- d›r. kap›’da, Sütlüce’de, ‹stavroz’da (Beylerbeyi) saraylar›, Azapkap› ve Kad›rga’da ise Mimar Kaynaklar: (‹nciciyan XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 24, 42, Sinan yap›s› iki güzel camii vard›r. 129) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-175) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 205-421- Bunlardan baflka Eyüp’te türbesi ve medresesi, 423) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve 4/122) (Peçevî Tarihi, Uras Lüleburgaz’da bir külliyesi ve ‹stanbul’da Fet- Türkçesi, 1/21) (O. Taib, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 32-34) hiye’de medresesi bulunmaktad›r. Daha pek (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, s. 508-514) (Ahmed çok hayrat› olan Sokollu Mehmet Pafla, II. Se- Refik, Sokollu) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayinamesi, s. lim’in k›z› ‹smihan Sultan’›n kocas›d›r. 40-57) (M. C. Kuntay, Ali Suavi, s. 149) (Hadîka, 2/37- 38, 210) (Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90) 28 Haziran 1565 tarihinde sadaret mevkiine getirilmifl ve bu görevde 14 y›ldan fazla kald›k- tan sonra 12 Ekim 1579 tarihinde bir suikaste kurban gitmifltir. Osmanl› Devleti’nin en ünlü MELEK MEHMET PAfiAZÂDE sadrazamlar›ndan biridir. SAL‹H BEY KÖfiKÜ Mehmet Pafla’n›n saraylar›ndan biri Selimiye öflk, Büyük Çaml›ca’da, Subafl› Mesiresi K›fllas› arkas›nda, Talimhane Meydan› ad›n› Kcivar›nda idi. Sultan III. Selim, 1206 verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi, Kavak (1791) senesi yaz›nda, bir gezinti s›ras›nda bu Saray› bahsine bak›n›z. güzel köflke u¤rayarak kahvalt› etmifl ve bir müddet istirahat buyurduktan sonra gene atla Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayina- Selimiye K›fllas› arkas›ndaki Mehmet Pafla mesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet Köflkü’ne dönmüfltü. Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu- ¤u yaz›l›d›r. Melek Mehmet Pafla III. Selim devri sadrazam- lar›ndand›r. F›nd›kl›l› Süleyman Pafla’n›n o¤- Di¤er saray›n›n ise Sultantepe’de oldu¤u san›l- ludur. III. Ahmet’in k›z› Zeynep As›me Sultan maktad›r. Sokollu ahfad›ndan olan Süleyman ile evlenerek saraya damat olmufltur. 4 May›s Asaf Bey’in köflkü de burada idi. Ç›ra¤an 1792’den 19 Ekim 1794’e kadar devam eden Vak’as› olay›na ad› kar›flan Asaf Bey, 1841’de bir sadrazaml›¤› ve üç kaptan-› deryal›¤› vard›r. Saray arsas› üzerine do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart 16 fievval 1216 (19 fiubat 1802)’de Orta- sonradan yap›lan 1913)’te bu köflkte ölmüfltür. köy’deki yal›s›nda vefat etmifltir. Kabri, Gül- fiehzade Ziyaeddin hane Park› kap›s›n›n karfl›s›ndaki Zeynep Sul- Efendi Köflkü’nden iki Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›k ve Bosna tan Camii hazîresindedir. Zeynep Sultan, ken- görünüfl. ve M›s›r valiliklerinde bulunan ve Üsküdar’da dinden evvel 12 Muharrem 1188 (25 Mart Band›rmal› Tekkesi ve Türbesi’ni tamir eden 1774) tarihinde vefat ederek, yapt›rd›¤› bu ca- miin mihrab› taraf›na Alemdar Caddesi ile Zeynep Sultan Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i ye- re ve soka¤›n sa¤ köflesindeki türbesine gömül- müfltür. Bu türbe 1912 tarihinde Cemil Pa- fla’n›n ilk flehreminli¤i s›ras›nda caddenin ge- niflletilmesi esnas›nda yok edilmifltir. Türbe ve camiin vaziyet plân› için E. H. Ayverdi Bey’in haz›rlad›¤› 19. As›rda ‹stanbul Haritas› adl› ese- re bak›n›z.

Salih Bey, Melek Mehmet Pafla’n›n o¤ludur. “Silâhflor ve pederinin sadaretinde kapuc›lar kethüdas› ve 1209 Rebiyülevvelinde (Ekim

1388 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

1794) azl ile kapuc› bafl›lar›ndan oldu¤u halde Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor Semti’nde bir 1240 Recebinde (fiubat 1825) vefat edip Zey- mektebi ve bu mektebin arkas›nda büyük bir nep Sultan Camii’ne defn olundu.” saray› ve baz› yerlerde de çeflmeleri vard›r.

Hazîrede Melek Mehmet Pafla’n›n pek çok ya- Sultantepe’de, Susuzba¤ Soka¤› üzerindeki bir k›n› gömülüdür. kona¤›n bahçesinde çok güzel bir selsebil var- d›r. Bu selsebilin Mihrimah Sultan veya Kaya Büyük Çaml›ca’daki bu köflkün Pafla’dan o¤lu- Sultan saraylar›ndan getirilerek buraya konul- na intikal etti¤i san›lmaktad›r. du¤u söylenmektedir.

Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/37; 3/212; 4/509-510) (H. Evliya Çelebi’ye göre, Mihrimah Sultan’›n bir fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, saray› da Beyaz›t Meydan› civar›nda idi. 10 Eylül 1947, Akflam) (Daniflmend, Kronoloji, 3/489, 577, 581-583) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/180) (Cemil Kaynaklar: (S. Eldem, Türk Bahçeleri, s. 295-301) (T. Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler, 1945, s. 67 vd.) (III. Se- Gökbilgin, Rüstem Pafla ve Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul lim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi Ruznamesi. Haz. S. Ar›kan, Üni. Ed. Fak. Tarih Der. 1955 Say›: 11-12, s. 11) (Evliya Ankara 1993, s. 70) Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25)

M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI MOLLA BEY YALISI

u muhteflem yap›, Sultantepe’de ve bu te- eyhülislâm Ahmet Muhtar Bey Yal›s›-Pi- Bpenin Bo¤aziçi’ne bakan en güzel yerinde fiyale Pafla Yal›s› ve H›fz› Pafla Yal›s› isimle- bulunuyordu. Mimar Sinan taraf›ndan yap›ld›- ri ile de bilinir. ¤› san›lmaktad›r. Yal›, Salacak sahilinde, Ö¤dül Sokak ile Sala- Saray, müfltemilât› ile beraber çok genifl bir cak ‹skele Arka Soka¤› aras›nda olup bu iki so- alan› kapl›yordu. Servilik Caddesi, ‹mam Hüs- ka¤a aç›lan kap›lar› vard›r. Etraf›n› yüksek bir nü Soka¤› ve Yeni Dünya Soka¤› aras›ndaki duvar çevirmifltir. Sahil k›sm›nda ise, Abdi Pa- meyilli arazi üzerine infla edilmiflti. Esas saray, fla ‹skelesi ile Yedi Kardefller Burnu aras›nda ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n Bo¤az’a bakan, sol ta- idi. Bu k›s›m sonradan Salacak Plaj› ve gazino- raf›nda bulunuyordu. Bu ç›kmaz soka¤›n niha- su olmufltur. Bahçenin etraf›nda Ahmed yetindeki yüksek duvar, Mihrimah Sultan Sa- Bey’in, Cafer Tayyar Pafla’n›n ve meflhur tarih- ray›’n› Kaya Sultan Saray›’ndan ay›r›yordu. çi Abdurrahman Bey’in kona¤› vard›.

Yak›n zamana kadar, top sahas› olarak kullan›- Molla Bey Yal›s›, Dr. R›fat Osman Bey’in ifa- lan saray arsas›n›n sa¤ taraf›nda, mutfak oca¤› desiyle: “gençli¤imizde H›fz› Pafla’n›n tasarru- ve bacas›n›n ve hamam›n›n kal›nt›lar›n› gör- funda idi. Pafla’dan iflitti¤ime göre, bir kaç as›r mek mümkündü. evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada imifl.” R›fat Osman Bey 1874 tarihinde Ha- Ne zaman yok oldu¤u bilinmeyen yap›n›n ye- rem’de dünyaya geldi¤ine göre 1895 tarihlerin- rine XIX. yüzy›l ortalar›nda Hac› Halil Pafla de yal› H›fz› Pafla’n›n mal› idi. büyükçe bir köflk yapt›rm›flt›. ‹stanbul’u çok iyi bilen Sermet Muhtar Alus Saray, Kanunî’nin k›z› Mihrimah Sultan ad›na da yal› için flunlar› söylüyor: Bugünkü Salacak yap›lm›fl oldu¤undan semte ‘Sultantepe’ ad› Park›’n›n yerinde Molla Bey Yal›s› vard› ki, verilmifltir. o¤ullar› kazasker payeli iki birader idi.

Sultan, ad›na yapt›r›lm›fl olan ‹skele Ca- Molla Bey diye an›lan zat fieyhülislâm Ahmed mii’nin inflaat›n› buradan takip etmifl olmal›- Muhtar Beyefendi’dir. Kendisi, Sadrazam Ko- d›r. Kocas› Rüstem Pafla’n›n da zaman zaman ca Yusuf Pafla’n›n torunu olup 1222 (1807)’de burada oturdu¤u bilinmektedir. do¤du. 1288 Recebinin ikisinde (17 Eylül 1871) fieyhülislâm oldu. Bir sene sonra ayr›ld›.

1389 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Molla Eflref ulemadan olup pek genç yaflta ve- fat etmifltir. O¤lu Edirne Kad›s› Paflmakç›zâde Zühdi Molla, onun o¤lu ise Andelib (Bülbül) mahlas›yla bilinen fiair Mehmet Esat Bey’dir. 1320 (1902) tarihinde Malatya Tahrirat Mü- dürü iken orada vefat etti. Kendisi mutasarr›f- l›ktan emekli Rauf Pafla’n›n damad› olup fiey- hülislâm Paflmakç›zâde Ali Efendi’nin ahfa- d›ndand›.

Ba¤larbafl› Tramvay Kaynak: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 100) Deposu kulesi.

1295 Rebiyülâhirinde (Nisan 1878)’de ikinci defa meflîhate getirildi ve k›sa bir zaman sonra MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ tekrar ayr›ld›. 1300 Saferinin 11’inde (22 Ka- s›m 1882) öldü. Kabri, Üsküdar’da, ‹nadiye öflk, K›s›kl› Caddesi üzerinde ve Millet Tekkesi yan›nda ve Yedi Emirler Türbesi’nde KBahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve yol idi. Bugün mevcut de¤ildir. Âlim, edib ve flair afl›r› yerdedir. Yak›n tarihlerde y›k›lm›fl ve ye- idi. Kendisinin, Sadrazam Mahmud Nedim rine Moran Lisesi yap›lm›fl iken bu lise binas› Pafla gibi Bektâflî oldu¤u söylenir. O¤ullar› da y›kt›r›larak yerine bir ifl merkezi infla edil- amedî hulefas›ndan Ali Haydar ve sudurdan mifltir. (kazasker) Mustafa Haflim Bey’dir. Köflkün hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Üsküdar, 14 fiubat 1939 Fakat, Sultan Abdülaziz (1861-1876) devrinde Akflam) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir yap›ld›¤› muhakkakt›r. Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Sicill-i Os- mânî, 4/351 Ahmed Muhtar Bey, Molla Bey) (Uzunçarfl›l›, Köflkün mevkiini Mustafa Fâz›l Pafla intihap Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, s. 355) (‹nal, Son sadra- etmifl ve “buras›n› bir flevk ve zevk merkezi ha- zamlar, s. 312) (Abdurrahman fieref Bey, Tarih fiöyleflileri, line sokmufltu. Saray›nda sabahlara kadar ba- Haz. Mübeccel Nami Duru, s. 231) (Abdülkadir Alt›nsu, kara oyunu oynan›r, gece yat›s›na gelen misa- Osmanl› fieyhülislâmlar›, s. 202) firlere ikramlar edilir, köflkün karfl›s›ndaki umumi bahçede sazlar çald›rt›l›r, fiflekler att›r›- l›r”d›.

MOLLA EfiREF KONA⁄I ‹stanbul’da “ilk maskeli balo, Abdülaziz zama- n›nda Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkünde ter- elman A¤a Camii civar›nda ve Molla Eflref tiplenmiflti. O tarihlerde Genç Türkler’in ha- SSokak ile Selmanipak Caddesi aras›nda idi. reketlerini büyük bir dikkatle takip etmekte Hemen yak›n›nda Abdülkerim Pafla han› ve olan fiehzade Abdülhamit balo hakk›nda flu yan taraf›nda ise fiile Otel ve kahvesi bulunu- malumat› vermektedir: yordu. “Baloyu amcam Sultan Aziz zaman›nda Çam- l›ca’da Fâz›l Pafla Köflkü’nde yapm›fl... Bu balo- da Nam›k Kemal Bey, Sami Bey gibi baz› zevat da davetli idiler. Onlar da donsuz bir entari giymifller, k›rm›z› gravat takm›fl, yal›n ayak, bafl aç›k sofrada iyfl ü nufl etmifller.”

Bu meflhur köflk, 1869 Nisan›nda ‹stanbul’u zi- yaret eden ‹ngiliz Veliaht›’na çekilen büyük bir ziyafete de sahne oldu. Ba¤larbafl› Tramvay Deposu. M›s›rl› Mustafa Fâz›l Pafla, H›div ‹smail Pa-

1390 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

fla’n›n küçük kardefli olup 1829’da Kahire’de ri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Hayal do¤mufltur. ‹stanbul’a gelerek Maarif (1862) Olmufl Hakikatler, s. 82) (M. Pakal›n, Maliye Naz›rlar› 1/3 ve ayn› y›l Maliye Naz›r› oldu. H›div olma vd.) (M. Larus 4/553; 5/554) (A. Gövsa Türk Meflhurlar›, hakk›n› kaybetti¤inden Avrupa’ya kaçt›. Genç s. 132-165) (M. Süreyya, Sicill-i Osmânî, 4/481) (M. C. Osmanl›lar Cemiyeti üyelerine paraca yard›m Kuntay, Nam›k Kemal, 1/312, 356; 2/121) (S. Ünver, Sel- etti. Abdülaziz’in Fransa gezisi s›ras›nda af edi- sebiller 1967 Say›: 7, s. 8) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya lerek 1867’de ‹stanbul’a döndü. Maliye ve Ad- Dair, Cumhuriyet, 2 A¤ustos 1952) (S. M. Alus, ‹stanbul liye Naz›rl›klar› gibi görevlerde bulundu. Zen- Mesireleri, Akflam, 10 Eylül 1939) gin, cömert ve bilgili bir kimse olarak ünlüdür.

4 Zilkade 1292 (2 Aral›k 1875) tarihinde ve- fat ederek Eyüp, Bostan ‹skelesi, Mihriflah Va- MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ lide Sultan ‹mareti bahçesine gömüldü. Fakat KONA⁄I sonradan cesedi buradan al›narak Kahire’ye götürülmüfltür. onak, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Sa- Kl› Tekkesi’nin k›blesi yönünde olup bu Mustafa Fâz›l Pafla’n›n Prenses Nazl›, Prenses tekkeye k›sa bir yol ile ba¤l› idi. Bu tekke bah- Azize, Prenses Rukiye ve Prenses Fatma ad›n- sine bak›n›z. Mütercim As›m Efendi burada da dört k›z›; Osman Fâz›l Pafla, Mehmet Ali vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömül- Fâz›l Pafla, Kâmil Pafla, Hüsameddin Fâz›l Pafla, müfltür. Kabri, Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki ‹brahim Fâz›l Pafla ve Ali Fâz›l Bey adl› alt› er- Harmanl›k Kap›s›’ndan 445 ad›m ileride ve kek çocu¤u olmufltu. Bunlardan Prenses Nazl›, Üsküdar ahalisinin Melek Baba dedi¤i 1117 M›s›rl› Halil fierif Pafla (öl. 1878) ile; Prenses (1705-6)’da vefat eden “Kutbü’l-ârifîn, gav- Azize, Keçecizâde ‹zzet Fuat Pafla (1860-1925) sü’l-vâs›lîn, Mevlâna azîz-i muhterem efl-fleyh ile; Prenses Rukiye, köflk komflusu Mahmut Abdülmelik en-Nakflibend” hazretleri’nin de- Ayad Paflazâde Tahir Bey ile; Prenses Fatma mir parmakl›kl› aç›k türbesinin biraz afla¤›s›n- ise, M›s›rl› Fuad Pafla ile evlendirilmifltir. dad›r.

Prenses Rukiye Han›m, babas›ndan sonra se- As›m Efendi’nin etraf› tafl duvarl›, oldukça bü- nelerce bu köflkte oturmufltu. yük aile sofas›nda 13 kabir bulunup en eskisi 1142 (1729-30) tarihli olup Ahmet A¤a’ya Mustafa Fâz›l Pafla, kumarda kazand›¤› paray›, aittir. Kamus Mütercimi Ahmet As›m Efendi o gece köflkte bulunan misafirler aras›nda çeki- 9 Safer 1235 (27 Kas›m 1819) tarihinde vefat len kurray› kazanana verdi¤i gibi, Maliye Hazi- etmifltir. Bafl tafl› molla sar›kl›, ayak tafl› çiçek nesi’nde para azald›kça yard›m etmesi ile mefl- motifleriyle bezeli flâhidesi üzerinde flu kitâbe hurdu. bulunmaktad›r:

Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkten baflka, Kan- “Ve le ni’me darü’l-müttekîn” dilli ‹skelesi’nin hemen yan›nda muhteflem bir Hâzâ kabrü fâz›lü’z-zeman ü vâhid yal›s› vard›. Bu yal›, 1872 yaz›nda infla halinde Üd-devran mütercimü’l-Kamus bulundu¤undan Pafla, Beylerbeyi’ndeki Hasip Ül-Muhît ve’l-Burhanü’l-Kat›’ ve mütercim Pafla Yal›s›’n› kiralamak suretiyle o yaz› geçir- Üs-Siyer’il-Manzumeti’l-Halebî ve flârih-i miflti. Ayr›ca Beykoz’da Dereseki’de büyük bir Manzumetü’l-Emâlî ve sâhibu’t-tesânif çiftli¤i vard›. Fi’l-fünûni’l-mütenevvia an vâlidüna Ve üstazuna Ebu’l-Kemal el-hâc Mustafa Fâz›l Pafla köflkünün bahçesinde bulu- Es-seyyid Ahmed As›m el-Ayntâbî nan emsalsiz güzellikteki selsebil, Pafla’n›n ve- El-me’mur-i fî tahrir-i vekayiu’d-devlet fat›ndan sonra Müze Müdürü Halil Edhem El- ‹l-Mahmudiyeti’l-Osmaniyet-i sâb›ka dem Bey (1861-1939) taraf›ndan sat›n al›na- Rahmetullah-i aleyhi ilâ yevm’il-beka rak Çubuklu’da, Seyir ve Hidrografi Daire- Li ruhihî el-Fatiha si’nin sa¤ taraf›ndaki, bugün de mevcut olan Sene 1235 ahflap yal›s›n›n bahçesine nakledilmifltir. Fî Safer 9

Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca Köflkle- Yan›nda 18 yafl›nda iken müderris olan ve ba-

1391 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

bas› As›m Efendi’den bir ay evvel, 10 Muhar- Hicrî Efendi, 1827 tarihinde do¤mufl ve 21 Ka- rem 1235 (29 Ekim 1819) tarihinde vefat eden s›m 1907’de de ölmüfltür. Kendinden evvel ve- ‹smail Nevres Efendi’nin kâtibî sikkeli flâhide- fat eden fiair ‹brahim Re’fet Efendi’nin kabri- si vard›r. Üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: ne gömülmüfltür. Re’fet Efendi’nin kabir tafl› yoktur. Fakat, yaz›m› 3 Ocak 1930’da tamam- El-Fatiha lanan Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› ese- Ve hüve’l-Gafurü’r-Rahîm rinde ‹. Hakk› Efendi bu kabrin tafl›n› gördü¤ü Ve hüve’l-Afüvvü’l-Kerîm için; Kad intekale ilâ rahmet-i Rabbihi’r-Rahîm Es-seyyid ‹smail Nevres ‹bn “fiuara-y› benâm ve ulema-› ›zam-› zevil ihtiram- Üs-seyyid Ahmed As›m gaferallahu leh dan Bab-› Âli Buharî-i fierîf karii Hace ‹brahim Ve ahsene ileyhi ve efaze Re’fet Efendi, rahimehu’llahu-teâlâ. Sene 1319” Sicale rahmetih aleyhi Âmin diye kitabesini nakletmifltir. Sene 1235 Fî Muharrem 10 1932 tarihinde yaz›lan Mezar Kitâbeleri adl› eserinde ise Nüshet Ergun kabir tafl›n›n olma- Bunun yan›nda, 25 Zilhicce 1258 (27 Ocak d›¤›n› söylemifltir. Mahmut Kemal ‹nal ise Re’- 1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin di¤er o¤- fet Efendi’nin 14 Cemaziyelâhire 1321 (7 Ey- lu, devlet ricalinden ve fiair Hamid Efendi’nin lül 1903)’te vefat etti¤ini ve Karacaahmet Me- fesli flâhidesi vard›r ki üzerine flu kitâbe yaz›l- zarl›¤›’na gömüldü¤ünü ileri sürmüfltür. Re’fet m›flt›r: Efendi, Kaptanpafla Camii’nin tamir kitâbesini yazm›flt›r ki, bugün de mevcuttur. Ah kim göçdü yine bir seyyid-i vâlâ neseb Ya’ni Hamid Efendi mazhar-› feyz-i ecel Eni 12, boyu 8 ad›m uzunlu¤unda olan bu ha- Bu’l-Kemal As›m Efendizâde idi zat-› pâk zîrede 13 kabir tafl› mevcut olup bunlardan bi- Karfl› sayfada. Zahir idi s›rr› ebihi hemçü misli bî bedel ri de Ramazan 1262 (Eylül 1846)’da vefat eden Üsküdar ve Bo¤aziçi Taat-› Bâri’de geçürmüfl idi ömrün heman As›mzâde Hamid Efendi’nin efline aittir. Bu- haritas›. Ravzas›n ide münevver Hazret-i Hak azze-cel nun yan›nda 25 Muharrem 1259 (1 fiubat Zühd ü takva ile mevsuf-i fazl ü kemal idi ol 1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin efli Keri- Ra¤bet etmezdi cihana eyledi kat’› emel me Han›m’›n ve 2 fievval 12 1262 (23 Eylül Ruhunu firdevsde gördü bir melek tarih didi 1846)’da vefat eden Hamid Efendi’nin k›z›n›n ‹zzile Hamid Efendi arfl-› Rahman› mahal kabirleri vard›r. Li r. el-Fatiha Sene 1258 “As›m Efendi, Türk Dili’nin en büyük alimle- Fî Zilhicce 25 rinden ve lûgatç›lar›ndand›r. Türkçeye Arap- çadan üç büyük cilt teflkil eden ‘Firuzâbâdî Bunun yan›nda, eski edebiyat›m›z›n son tem- Muhittin’in Kamusu’ ile Acemce’den Tebrizli silcilerinden biri olan Hicrî Efendi’nin fesli flâ- Hüseyin’in ‘Burhan-› Kat›’ adl› lûgat kitab›n› hidesi vard›r ki üzerinde flu kitâbe bulunmak- tercüme eden zatt›r, bu eserlerinden dolay› tad›r: Mütercim As›m ünvaniyle meflhurdur. Babas› Antep alimlerinden Mehmet Cenanî Efen- “Hüve’l-Bâkî” di’dir.” Efaz›l-› ulemadan olub kuvve-i haf›za Ve istihrac-› hayret bahfl-› ukûl As›m Efendi vak’anüvislik vazifesini dahi bir Ve ale’l-husus ‹lm-i Kelâm’da zaman yapm›fl ve ‘Vekayi-i Selimiye’ad›yla bir Hâce-i küll ü fuhûl olan Süleymaniyeli de tarih yazm›flt›r. Kendisinin ‘Kitab-› Siyer, Hicrî Efendi’nin kabr-i flerifidir Merahü’l-ma’âli fî flerhü’l Emâlî ve Tuhfe-i Lû- Müflarünileyh kalemen dahi hâiz-i gat-i Arabiyye’ adl› eserleri de vard›r. Tercüme- ‹ktidar bir dürr-i fazilet-nisar leri Türk Dili aç›s›ndan çok önemlidir. ‹di ruh-› flerifi / içün r›zaen li’llâhi Teâlâ el-Fatiha As›m Efendi gibi vak’anüvis olan Mehmet Velâdeti 1253 Emin Edip Efendi’nin kabri de bu civardad›r. ‹rtihali 15 fievval 1325 Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan kabir, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bu caddeye aç›lan

1392 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

1393 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Harmanl›k Kap›s›’ndan 225 ad›m ileride ve Es- manl› Müellifleri, 1/268; 3/51) (Sicill-i Osmânî, 3/283) (‹. ki Ekmekçibafl› Soka¤›’n›n tam karfl›s›nda ve Hakk›, Merâk›d, s. 12-13, 18) (‹slâm Ans. 1/665 As›m set üzerindedir. md.) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1105) (Türk Ans. 3/448) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.) Edip Efendi vefat›nda F›nd›kl›’da, Güzel Sa- natlar Akademisi önünde iken 1956’da y›kt›r›- lan Perizat Hatun, Hatuniye ve Keflfi Cafer Efendi Dergâh› isimleri ile an›lan Camiin ha- NASUH PAfiA SARAYI zîresine gömülmüflken, 1869’da atl› tranvayla- (AYfiE SULTAN SARAYI- r›n iflletmeye sokulmas› üzerine, yolun geniflle- tilmesi s›ras›nda ailesi taraf›ndan o¤lu Süley- NASUHZÂDE SARAYI) man Necib Efendi ile beraber flimdiki yere nakledilmifltir. Fesli flâhidesinin üzerinde flu ki- aray›n Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin ön tâbe vard›r: Staraf›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Burada, Körbakkal, Hasan Bey ve Sar› Mehmet Mesut Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî Pafla sokaklar› ile Toptafl› ve Divitçiler cadde- Sab›ka teflrifatî-i divan-› lerinin etraf›n› çevirdi¤i, boyu 200 m. eni 170 Hümâyun ve vak’a-nüvisi m. olan bir alanda tonoz bakiyeleri, ince tu¤la- Saltanat-› rûz efruz merhum dan yap›lm›fl kemerli kap› kal›nt›lar› ve büyük Ve ma¤fur ilâ rahmet-i Rabbihi’l- Gafur bir su haznesi bulunmaktad›r. Zeynep-Kâmil El-hac es-seyyid Mehmed Emin Edib Bulvar›’n›n yap›m› s›ras›nda bunlardan bir k›s- Efendi ruhiyçün Fatiha m› ortadan kalkm›flsa da, su haznesi durmakta- Sene 1216 d›r. Burada bulundu¤u san›lan saray›n hangi tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. Arsan›n Yan›nda, 10 Cemaziyelâhir 1248 (4 Kas›m üzerinde bugün, Arap Odalar› Ç›kmaz›, Haso- 1832)’de vefat eden Edib Efendizâde Es-seyyid dalar Ç›kmaz› ve Körbakkal Ç›kmaz› adlar›n› Süleyman Necib 1184 (1770)’te vefat eden tafl›yan üç ç›kmaz sokak vard›r. Saray›n ön ta- Üsküdarî ‹smail A¤a’n›n ve 1143 (1730)’da raf›nda, bugün y›k›lm›fl bulunan Toptafl› Kara- vefat eden Ali Efendizâde el-hac Mustafa kolu bulunuyordu. Efendi’nin kabirleri vard›r. Saray›n bânisi Nasuh Pafla, 22 A¤ustos Mütercim As›m Efendi hazîresinde ayr›ca 20 1611’de ve Sultan I. Ahmet devrinde sadra- Muharrem 1305 (8 Ekim 1887)’de vefat eden zam ve ayn› padiflah›n üç yafl›ndaki k›z› Ayfle Mutasarr›f Mehmed Rasim Pafla’n›n fesli flâhi- Sultan ile Zilhicce 1020 (fiubat 1612)’de evle- desi de vard›r. nerek saraya damat olmufltur. Türlü nedenler- le, Eminönü’nde Yeni Cami civar›ndaki sara- Kaynaklar: (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri 1932, s. 20- y›nda otururken 13 Ramazan 1023 (17 Ekim 24) (Aynî Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efen- 1614) tarihinde, o s›rada henüz befl yafl›nda di Böl. nr: 5041, s. 348) (Fatin Tezkiresi, Hamid Efendi bulunan küçük gelinin gözleri önünde bo¤ula- md. s. 58) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 54-1382 As›m ve rak öldürülmüfltür. Okmeydan› civar›nda, Ter- Refet md.) (Hadîka 2/78) (T. Öz, ‹stanbul Camileri 2/30) sane Zindan› arkas›ndaki Maktul ‹brahim Pafla (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 1/77-377) (M. Tahir, Os- (öl. 942/1536) sofas›na gömülmüfltür. Bu sofa bugün mevcut de¤ildir.

Çok zengin bir kimse olan Nasuh Pafla’n›n ida- m›ndan sonra bu yazl›k saray, efli Ayfle Sul- tan’a intikal etmifltir.

Kösem Mahpeyker Sultan’›n k›z› olan Ayfle Sultan, bundan sonra Karakafl Mehmet Pafla (flehadeti: 1030/A¤ustos 1621) ile niflanlanm›fl fakat evlenememifltir. ‹kinci kocas› Haf›z Ah- Toptafl› Hamam› ve met Pafla’d›r. Pafla, 8 fiubat 1625’te atand›¤› sa- çevresi. daretten 1 Aral›k 1626 tarihinde ayr›lmak zo-

1394 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri runda kalm›fl ve bir müddet sonra da, 13 Mart fl›lama merasimini flöyle anlat›r: 1627’de o s›rada 18 yafl›nda bulunan Ayfle Sul- tan ile evlenmifltir. Fakat Ahmet Pafla’n›n 10 1065 senesi Rebiyülâhirinin 18. Perflembe gü- fiubat 1632 günü yeniçerilerce parçalanarak nü ‹bflir Pafla Maltepe’den Üsküdar taraf›na öldürülmesi ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n hareket etti. Hoca Reyhan A¤a ileri gelüb, bu Yüksek Kald›r›m k›sm›na gömülmesi ile 23 ya- taraftan yaln›z yeniçeri a¤as› ve mumcular ve fl›nda tekrar dul kalm›flt›r. kârhaneliler ve kethüda, za¤arc›, samsuncu ve turnac›, hasekiler ve gedik sahipleriyle karfl›la- Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan dört ay sonra Mur- maya gittiler. Neferler gitmedi. taza Pafla ile evlenmifl bu da 1045 (1636)’da ölünce, 1049 (1639)’da Halep’li Ahmet Pafla Müftü, vezirler ve Rumeli ve Anadolu kazas- ile nikah› k›y›lm›flt›r. Bu dördüncü kocas›n›n kerleri ve di¤er devlet büyükleri Üsküdar’a ge- ölümünden bir y›l sonra da 1055 (Mart çip Bostanc›bafl› Köprüsü’ne do¤ru vard›lar... 1645)’te Voynuk Ahmet Pafla ile evlendiril- Veziriazam merih y›ld›z› gibi safi k›rm›z› elbise- mifltir. Voynuk’un 28 Temmuz 1649’da Gi- lere bürünüp endam›ndan yi¤itlik asar› görü- rit’te flehit olmas› üzerine tekrar dul kalan Ay- nürdü... Üsküdar’›n üstünde Nasuh Pafla Sara- fle Sultan, bu tarihten befl y›l sonra ve 45-46 y› ki, Ayfle Sultan Hazretlerinindir. Oraya bü- yafllar›nda bulundu¤u halde meflhur ‹bflir Pafla tün ayan ile indiler. Ayfle Sultan ki, ‹bflir Pa- ile evlendirilmifltir. fla’n›n nikâhl›s›d›r. Büyük ziyafet tertip etmifl- lerdi... Ertesi Cuma günü sabahleyin vezir ve Büyük bir debdebe ile Üsküdar’a gelen ‹bflir müftü Salacak ‹skelesi’nden hemen bir kaç Pafla, Ayfle Sultan’›n Nasuh Pafla’dan verase- hizmetkâr ile bir kay›¤a binip Saray-› Hümâ- ten intikal eden bu saray›na inmifl ve flerefine yun’a ç›kt›lar...” verilen muhteflem bir ziyafetten sonra 28 fiu- bat 1655 tarihinde zifaf odas›na girmiflti. Evliya Çelebi de bu ziyafette bulunmufl ve:

Bostanc›bafl› Köprüsü’nde karfl›lanan ‹bflir Pa- “Sonra ‹bflir Pafla ve bütün karfl›ya ç›kan vezir- fla, buradaki namazgâhta iki rekat namaz k›l- lere ve vükelâya ve di¤er devlet adamlar›na, m›flt›. Karfl›lamaya gelen heyet aras›nda Ayfle Ayfle Sultan taraf›ndan öyle bir büyük ziyafet Sultan’›n a¤as› Mercan A¤a ve yeniçeriler ile olmufltur ki, güya Hatem Taî Sofras› idi.” de- sipahiler de vard›. Bunlar içine kar›flan boz- mektedir. guncular›n fitne sözleri üzerine “Üsküdar için- de k›yamet koptu, bir kay›k bir alt›na ele geç- Celâlî Abaza Mehmet Pafla’n›n “ammizâdesi” mez oldu. Bütün Yeniçeri Oca¤› korku ve deh- olan Mustafa ‹bflir Pafla’n›n ikbali fazla uzun fletten ‹stanbul’a geçtiler.” Bu haberi alan ‹bflir sürmemifl ve 11 May›s 1655’te bo¤ularak öldü- Pafla, sebebini Melek Ahmet Pafla’dan sorduk- rülmüfltür. Kabri, Çarfl›kap›’da, 1958 tarihinde ta: y›k›lm›fl bulunan Kemankefl Mustafa Pafla (öl. 1644) Türbesi hazîresinde iken, türbenin kar- “Yeniçeri Üsküdar’a geçmedi der isen, onlar›n fl›s›nda bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Pafla kanunudur. Bir sadrazam mühür ile ‹stanbul’a Sebili yan›ndaki hazîreye nakledilmifltir.” Mü- gelirse, Sipahiler Üsküdar’da alay edip, ertesi cevvezeli mezar tafl› bugün mevcut de¤ildir. günü yeniçeriler Edirnekap›s›’nda alay ederler” diye cevap vermifl ve Üsküdar’› bu yaman zor- ‹bflir Pafla’n›n ölümüyle tekrar dul kalan Ayfle ban›n elinden kurtarm›flt›. Sultan, bu türlü üzüntülere daha fazla taham- mül edemeyerek 1066 (1656) tarihinde vefat Büyük alay ile ilerliyen ‹bflir Pafla, “Üsküdar’da etmifl ve babas› Sultan I. Ahmet’in Sultanah- durup, bütün ‹bflir askeri, Ayfle Sultan Sara- met Meydan›’ndaki türbesine gömülmüfltür. y›’na inip kurbanlar kesildi. ‹bflir Pafla askerin- Ayfle Sultan’›n 1040 (1631) tarihinde Ali Pa- den, Üsküdar içine 40 bin asker serpiflip 40-50 fla’n›n (öl. 1017/1608) o¤lu Canpuladzâde bin kadar› da çad›rlar› ile Üsküdar Sahras›’nda Mustafa Pafla (öl. Muharrem 1046/2 Temmuz kal›p, hepsi ‹bflir’in kald›¤› saray› kat kat ku- 1636) ile de evlendi¤i söylenir. Fakat Evliya flatt›lar.” Çelebi’ye göre “Kapudan Vezir Canbuladzâde Mustafa Pafla, Murad Han’›n k›z kardefli Fatma Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde bu kar- Sultan”la evlendirilmifltir.

1395 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

d›fll›, bir kaç kademeli, 2000 at al›r ah›rl›, bafl- kacak develikli, beyaz sahra gibi bir meydanl›, mavi kurflunlu bir mamur han” idi.

Yine ayn› yazara göre, Nazif Pafla’n›n Nall›- han’da da bir han› vard›. Ve Nall›han’›n “ha- kimi yine Nazif Pafla mütevellisidir. Bu han dahi Nazif Pafla’n›n hayrat›d›r. Hemen köste- bek yuvas› gibi bir hendese üzerine yap›lm›fl tuhaf, büyük hayratt›r.” Bu iki han bugün Altunizade’de Reji mevcut de¤ildir. Nazif Pafla’n›n Anadolu’da Müdürü’nün evi. baflka hayratlar› da bulundu¤u san›lmaktad›r. Diyarbekir’deki bir meydan Evliya Çelebi’ye Ayfle Sultan’›n bu yazl›k saray›ndan baflka bir- göre, Pafla’n›n ismini tafl›maktad›r. Diyarbekir de, Sultanahmet Camii civar›nda bir saray› da- Fatihi B›y›kl› Mehmet Pafla Camii bu meyda- ha vard› ki, sonradan Köprülü Fâz›l Ahmet Pa- n›n yan›ndad›r. fla (öl. 1676) Saray›’na eklenmifltir. Evliya Çelebi’nin bahsetti¤i Sar›lar Köyü ile Evliya Çelebi, Ayfle Sultan Saray›’ndan Nazif Köstebek Köyü bugün de mevcut olup Gön- Paflazâde Saray› diye bahseder. Çelebi’nin Na- yük’den 50-60 km. uzakl›ktad›r. zif Pafla dedi¤i zat ise, Ayfle Sultan’›n ilk koca- s› Gümülcineli Nasuh Pafla’d›r. Bu ifadeden sa- Seyahatname’nin 5. cildinde, Bulgaristan’daki ray›n Ayfle Sultan’dan sonra Nasuh Paflazâ- Varna fiehri’nin 30 km. bat›s›ndaki Pravadi de’ye intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r. Nasuh Pa- kasabas›n›n vas›flar›n› anlatan Evliya Çelebi, fla’n›n bilinen o¤ullar› ise flunlard›r: flehrin kuzeyinde görenlerin “dünyada benzeri yoktu” dedi¤i bir Bektâflî Tekkesi’nin bulundu- 1- “Ali Bey ki, kibardan bir adamd› ve ‹stan- ¤unu ve bu tekkenin “Sultan Ahmed Han za- bul’da oturuyordu.” Kardeflinin 26 Haziran man›nda Vezir Nazif Pafla” taraf›ndan y›kt›r›l- 1643’te yaratt›¤› Nasuhpaflazâde Hüseyin Pafla m›fl oldu¤unu beyan etmektedir. olay›ndan sonra bo¤duruldu ve cesedi denize at›ld›. Yine ayn› cildin 231. sayfas›nda Nazif Paflazâ- de Ömer Bey’in Varna’n›n 40 km. kuzeyinde- 2- Hüseyin Pafla, 1643 olay›nda katledildi. ki Hal›c›o¤lu Pazar›/Pazarc›k fiehri’ndeki bir 3- Yusuf Bey, ayn› olayda sürgün edildi. çeflmeye tarih düflürdü¤ü görülmekte ve “son 4- Ömer Bey, ayn› olayda hapsedildi. tarih Nasuh Paflazâde’nindir” dedi¤i dikkati çekmektedir. Ömrî mahlasiyle fliirler yazan Nasuh Paflazâde Ömer Bey, ‹stanbullu olup ünlü bir hattatt›. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- Uyvar ve Girit seferlerine Niflanc› olarak iflti- çesi, 1/273, 285, 297; 4/145, 167-168; 5/192-231, 5/236; rak etmifl ve 1068 (1657) tarihinde de vefat et- 6/47-49, 57-59, 61, 66-68, 71-74, 94, 125; 9/250) (Ad- mifltir. nan Giz, Sekiz Ayfle Sultan, Hayat Tarih Mec. 1970, Say›: 8, s. 16) (Adnan Giz, Ayfle Sultan, Tarih Dünyas› 1950, Evliya Çelebi, 1058 Cemaziyelâhiresinde (Ha- 1/283-285) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/67; 3/587 Ömer Öm- ziran-Temmuz 1648) Ankara’dan ‹stanbul’a rî Bey; 4/389, 556) (Harita Genel Müd. 1946 Ankara gelirken evvelâ Beypazar›’na u¤ram›fl ve bura- 1/500.000) (Türkiye’de Vak›f Âbideler ve Eski Eserler, dan hareketle Sar›lar ve daha sonra da “Köse- 1/486 Vak›flar Genel Müd. Yay. 1972) (Daniflmend, Kro- bey Han›/Köstebek Han›” denilen köye gel- noloji, 3/511, 390-391, 500, 548) (Osmanzâde Taib, Ha- mifltir. Bir derbent olan bu mevkide, Sultan I. dîkatü’l Vüzera, s. 59) (‹slâm Ans. 9/121) (Naimâ Tarihi, Ahmet devri (1603-1617)’nde haydutlar bir Dan›flman Türkçesi, 2/625-630, 662-67; 4/1566 vd.; kervan› basm›fllar ve ikibinden fazla insan› k›- 6/2541, 2593) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 35-36, 102, 112, l›çtan geçirmifllerdi. Bunun üzerine Nazif Pafla 147, 151) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. (Nasuh Pafla), burada kale gibi bir büyük han 135) (Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi Tarihi, Süleymani- yapt›rarak köy halk›n› oturtmufltu. “Anadolu ye, Esad Efendi Kütüp. nr. 2151, varak 158) (Ayvansarayî, ülkesinde bir benzeri” olmayan bu han “içli Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Kütüp. nr. 1565, s.

1396 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

43/a) (Eski Eserler, Dosya C-8) (Gezi Notu) (S. N. Ergun, Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’da, Türk Musikisi Antolojisi, s. 33, 72, 129) (Y›lmaz Öztuna, fiair Nedim’in civar›ndad›r. Karacaahmet Me- Türk Musikisi Ans. II/1. K›s›m, s. 131) (Müstakimzâde, zarl›¤›, 8. Ada, A Bölümü bahsine bak›n›z. Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 349) (F. Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar›, s. 232 Nasuhpaflazâde) (Y›lmaz Öztuna, Devletler Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1137) (Hasibe ve Hanedanlar, s. 777) Maz›o¤lu, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri, s. 261) (Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Nâz›m Pafla, ‹lâhi- yat Fak. Der. Cilt: 14, s. 155 1966) (Veled Çelebi Hat›ra- lar›, Canl› Tarihler, Say›: 14, s. 10-13, 21, 31) (Semih NAZIM PAfiA’NIN EV‹ Mümtaz, Canl› Tarihler Say›: 18, s. 28 vd.)

âz›m Pafla’n›n evi, Mihrimah Sultan Ca- Nmii arkas›nda ve Kurflunlu Medrese Soka- ¤› üzerinde idi. 1975 tarihinde yanm›flt›r. Arsa- N‹fiANCI MEHMET PAfiA s›na, biri Kurflunlu Medrese Soka¤›’na, di¤eri SARAYI ise Yeni Dünya Soka¤›’na bakan iki apartman yap›lm›flt›r. aray›n ismi, Mimar Sinan’›n eserlerini be- Syan eden Tuhfetü’l-Mimarîn adl› eserde Üç katl› ahflap yap›n›n üst iki kat› cumbal› “Saray-› Mehmed Pafla Niflanc› der Üsküdar” olup soka¤a göre bir set üzerinde bulunuyordu. diye kay›tl›d›r. Kara ve Boyal› lâkablar›yla an›- Yoldan, dik bir merdivenle ön bahçeye ç›k›l›- lan Mehmed Pafla, muhtelif tarihlerde üç defa yordu. Simetrik binan›n avlusu k›rm›z› çini ile Niflanc› olmufltur. Türbesindeki kitâbeye göre, kaplanm›flt›. Orta katta büyük divanhanesi, 1001 Ramazan›’nda (1593 Haziran› sonlar›) üst katta ise harem dairesi vard›. Arka bahçe- vefat etti. sini Yeni Dünya Soka¤›’n›n istinat duvar› ko- rumakta idi. Yol afl›r› yerde, Hüseyin Hâki ‹stanbul’da Fatih Camii ile Karagümrük ara- Bey’in ve fieyhülislâm Zeynelâbidin Efen- s›nda ve Niflanca Caddesi üzerinde cami, med- di’nin köflkleri bulunuyordu. 19. yüzy›l sonla- rese, türbe ve tekkesi vard›r. r›nda yap›ld›¤› san›lan evin güzel bir manzara- s› vard›. Kavak Saray› bahsine bak›n›z.

Mehmet Nâz›m Pafla, Ya¤l›kç› Hüseyin A¤a Kaynaklar: (R. Melul Meriç, Mimar Sinan, s. 41) (Sicill-i ahfad›ndan Akflehir kaymakam› iken vefat Osmânî, 4/131) (Daniflmend, Kronoloji, 2/454 ve 3/599- eden fiakir Efendi’nin o¤ludur. 1 Recep 1265 600) (23 May›s 1849) tarihinde Üsküdar’da, Selma- na¤a mahallesinde dünyaya geldi. Bir çok gö- revlerde bulundu. 1912’de Selânik Valisi oldu. Balkan Harbi ç›k›nca, Selânik’in Yunanl›lar NUR‹ BEY KÖfiKÜ taraf›ndan iflgali üzerine son vali olarak oradan (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) ayr›ld›. Kendisi flair olup eserleri vard›r. K›z kardeflinin o¤lu Saffet Bey de flair idi. 1936’da öflk, Küçük Çaml›ca Seyran Tepesi’nin vefat etti. Kbat› eteklerinde ve Küçük Çaml›ca Cad-

Nâz›m Pafla, Hikmet Bey’in babas›, fiair Nâz›m Hikmet’in de büyük babas›d›r. 11 Cemaziye- levvel 1345 (17 Aral›k 1926) tarihinde, Kad›- köyü’nde o¤lu, Hikmet Bey’in evinde vefat et- ti. Üsküdar Mevlevihanesi’nin son fleyhi Ah- met Remzi Efendi vefat›na flu tarihi düflürmüfl- tür.

Rütbe-i kurbüne Remzi didi tarih-i güher Câh-› dünyaya veda eyledi Nâz›m Pafla Altunizade’de 1345 eski bir ev.

1397 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

desi ile Çilehane Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde- unutamad›¤› üçüncü eflinin yan›na, Büyük dir. Sa¤ taraf›nda ve gerisinde sonradan Seras- Çaml›ca’daki Selâmi Ali Efendi Celvetî Tek- ker R›za Pafla’ya intikal eden Subhi Pafla Koru- kesi hazîresine gömüldü. Bu tekke bahsine ba- su ve köflkü vard›r. k›n›z.

Nuri Bey’in köflkünün arsas› Subhi Pafla’n›n Nuri Bey bir çok bestelerini bu güzel köflkte 1887’deki vefat› üzerine veresesinden sat›n yapm›flt›r. fiu flark›n›n güfte ve bestesi onun- al›nm›fl ve bir müddet sonra da bugün görülen dur: ahflap, üç katl›, beyaz boyal› güzel köflk yapt›- r›lm›flt›r. “‹lk zamanlar bu köflkün bahçesi ç›p- Bak flu güzel köylüye iflte bu k›zd›r peri lakça idi. Ve Subhi Pafla korusundan befl on Toprak ile oynam›fl belli güzel elleri a¤aç olsun duvarlar› içine girmemiflti.” Böyle midir hep acep köylülerin dilberi Düfltü gönül aflk›na terk edemem bu yeri Köflk daha sonra “Abdülaziz’in k›zlar›ndan Na- zime Sultan için sat›n al›nd›. Sultan, köflkü Nuri Bey’in a¤abeyi Faz›l Bey, Sultan Abdül- sonradan büyüttü. Mevsiminde Çaml›ca’daki mecit’in dördüncü kad›n› Perestu Kad›nefen- köflkte bir iki ay ve bir iki ay da Kuruçeflme’de- di’nin k›zkardefli Fatma Han›m ile evlenerek ki yal›s›nda otururdu. Çaml›ca’daki köflkün Hayri Pafla, ‹zzet Pafla ve göz hekimi olarak bi- bugünkü sahibi muhterem Ord. Prof. Dr. Maz- linen Esat Pafla (1865-1943) adl› üç o¤lu ol- har Osman Uzman Bey’dir.” mufltur.

Köflkün ilk sahibi Reji Komiseri Menapirzâde Köflkün ikinci sahibesi Nazime Sultan 9 fiev- Hac› Mustafa Nuri Bey (1844-1906), vezir Yu- val 1283 (14 fiubat 1867)’de Hayran›dil Kad›- suf Pafla’n›n (öl. 1850) o¤ludur. ‹yi bir tahsil nefendi’den do¤mufl, 1305 (20 Nisan 1889)’da görmüfl, yabanc› dil bilir, pek faziletli bir Türk ‹brahim Dervifl Pafla’n›n o¤lu Ali Halit münevveri idi. Sultan II. Abdülhamit devrin- Bey/Pafla ile evlendirilmifltir. de mabeyin kâtibi ve reji komiserli¤i görevle- rinde bulunmufltur. May›s 1867’de Nam›k Ke- Nazime Sultan Köflkü civar›nda Sultan Aziz’in mal ve Ziya Pafla’n›n Avrupa’ya kaç›fllar›ndan k›z› Saliha Sultan’›n köflkü vard›. bir müddet sonra, o da gitmifl, orada befl y›l kald›ktan sonra di¤erleri gibi 1872’de yurda Kaynaklar: (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Sa- dönmüfltü. y›: 10, s. 26-31) (Sicill-i Osmânî, 4/674 Yusuf Pafla) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Gedikpafla Tiyatrosu’nda Nam›k Kemal’in Va- Akflam 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Tarihimizde Hayal Ol- tan Yahut Silistre adl› eseri temsil edildi¤i s›rada mufl Hakikatler, s. 75) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. tevkif edilerek Akka Kalesi’ne sürülmüfltü. II/1. K›s›m, s. 107) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 288- Abdülhamit’in tahta geçmesi üzerine ‹stan- 328-361) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, bul’a döndü. Yeni Padiflah›n süt kardefli oldu¤u 1/237-262) (M. Larus 6/281; 9/94 ve 10/575) (S. M. söylenen Nuri Bey, güzel fliir yazar ve besteler- Alus, Letafet Ap. Akflam, 7 Haziran 1950) (‹nal, Son As›r di. 1906 tarihinde vefat ederek, vasiyeti gere- Türk fiairleri, fihrist, Nuri Bey md.) (‹nal, Son Sadrazamlar, ¤ince, 1896’da ölen, hayat›n›n sonuna kadar fihrist, Nuri Bey, ) (M. Rona Türk Musikisi, s. 21) (M. C. Kuntay, Nam›k Kemal, Nuri Bey md. fihrist) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. I-II-III, endeks, Nuri Bey, Menapirzâde md.)

XIX. As›rda Kuzguncuk ile Üsküdar Ara- s›ndaki Yal›lar:

Afla¤›daki sat›rlar rahmetli Haluk fiehsuvaro¤- Üsküdar lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: Kuruçeflme’de, Çaml›ca Caddesi “... Üsküdar ‹skelesi Meydan›’ndan Paflalima- üzerindeki ahflap n›’na do¤ru yüründü¤ünde, bugün bir tak›m evler. akaryak›t antrepolar›yla, büyük bir kârgir yap›-

1398 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri n›n iflgal etti¤i yerde Kerim Pafla Yal›s› bulunu- yordu.

Kerim Pafla Yal›s›n›n cadde üstünde ayr› daire- leri vard›. Sokak kap›s›ndan çak›l tafllar›yla döfleli büyük bahçesine girilirdi. Binan›n alt kat›nda büyük bir divanhane, antrede sa¤l› sollu koridorlar bulunuyordu. Üst kata yayvan sahanl›kl› çifte bir merdivenle ç›k›l›rd›. Alt üst Fatma Hatun Camii taksimat› ayn› idi. ‹ki büyük divanhane etra- civar›nda, Selâmi Ali f›nda büyük odalar vard›. Alt katta Üsküdar Efendi Caddesi taraf›ndaki deniz üstündeki odan›n yük kap›s› üzerindeki ahflap aç›l›nca alt› beyaz malta tafllar›yla döfleli büyük evler. bir deniz hamam›na girilirdi. Yal›n›n baz› sa- lon duvarlar› ka¤›t kapl›yd›. Kerim Pafla ilk de- Murat Efendi’nin deniz banyolar› yapmak için fa Avrupa’dan üzerleri hurma a¤ac› resimleriy- gitti¤i yal›y›, Genç Osmanl›lar Tarihinde le süslü muflamba getirtip yal›ya döfletmiflti. fiemsipafla’da göstermifltir. Yal› takriben 40 se- Yal›n›n selâml›k k›sm›, büyük bir hamam›, bir ne evvel y›kt›r›ld›. (fiimdi yerinde SSK Dis- mahzen k›sm› vard›. Son defa bir yang›n tehli- panseri vard›r.) kesi atlatan yal› bundan 17 sene kadar evvel y›kt›r›ld›. ‹lk Deniz Ticaret Okulu’muz bu ya- Bugün kuleli tütün deposunun yan›ndaki kü- l›n›n bir k›sm›nda aç›lm›flt›r. çük k›rm›z› boyal› yal› yerinde Tu¤rakefl Recai Bey’in yal›s› vard›. Paflaliman› Zahîre Ambar- Bundan sonra Hazine Kâhyas›’yla, Ethem Pafla lar›’ndan sonra Abdülaziz zaman›nda Hüseyin Yal›lar› gelirdi. Ethem Pafla’n›n harem k›sm› Avni Pafla’ya ait olan yal› ve arsalar vard›. Bu- iki, selâml›k k›sm› bir kat olmak üzere beyaz ras› sonradan Hanedan’a intikal etmifl ve Ha- boyal› büyük bir yal›s› vard›. Selâml›k k›sm›n- nedan’›n memleketi terki üzerine de tütün de- da çok caml› büyük bir salonu bulunuyordu. posu olarak kullan›lm›flt›. Siyasî tarihimizde Bu salon hem deniz, hem bahçe k›sm›na uza- Abdülaziz’in katli vak’as›n› haz›rlayanlar›n n›rd›. Salonun ortas› havuzluydu. Harem k›s- muhtelif toplant›lar yapt›klar› ve gizli görüfl- m›n›n loflça ve pek büyük bir salonu vard›. O melerde bulunduklar› bu yal› son sahibi tara- devri yaflayanlar bu salonlar›n bir ucundan f›ndan iki sene evvel y›kt›r›lm›flt›r. öbür ucunun güç seçildi¤ini naklediyorlar. Ta- vanlar ya¤l› boya ve silmeler, oymal›yd›. Bu yal›dan sonra gelen kârgir ve yüksek yeni tütün deposu’nun (Mithat Nemli deposu) ye- Bu yal›dan sonra Tüccarbafl› Halil Efendi Yal›- rinde Rasim A¤a ad›yla bir harem a¤as›n›n ya- s› gelirdi. Bu yal› alt› kay›khaneli, k›smen kon- l›s› bulunuyormufl. A¤a yal›s›n› Seyfeddin sollarla lebi deryada, k›smen r›ht›m üzerinde Molla’ya satm›fl. Yal›n›n harem, selâml›k k›- olmak üzere solmufl yeflile kaçan renkli bir eski s›mlar› havuzlu köflkü vard›. zaman yal›s›yd›. Sokak yal›dan çok yüksekte kal›r ve sokak kap›s›ndan girilince uzun kade- Sonra Arapzâde Atâullah Efendi Yal›s› gelirdi. meli ve sahanl›kl› bir merdivenle binaya inilir- Bugün 101-103-105 ve 107 no’lu yal›lar›n ye- di. Binan›n selâml›k k›sm› lebi deryada idi. Alt rini bu büyük sahilhane iflgal ederdi. kat› selâml›k odalar› üstte ayr› bir bölük halin- de iki oda vard›. Bu odalardan Üsküdar taraf›- Kitapç›bafl› Yal›s›’ndan sonra gelen yal› da na bakan› loflça idi. Pervazlar› oymal› ceviz- Arapzâde Ailesi’nden bir zata aitti. Bundan dendi. Duvar›nda bir nifl ve müteaddid hücre- sonra gelen yal› bir müddet Tepedelenli Ali ler vard›. Hücreler aralar›ndaki kitâbelerde Pafla k›z› uhdesine geçti. Bugün 117-119-121 Halil Efendi’nin hatt›yla m›sralar yaz›l›yd›. bu no’lu yal›lar›n yerinde Beflinci Kad›n’a ait olan oda Murat Efendi’nin veliahtli¤inda deniz son k›sm› bir kat üzerine kurulmufl enli saçak- banyolar› yapmak için geldi¤i odayd›. Aile l›, k›rm›z› afl› boyal› k›smen lebi deryada, k›s- oday› uzun seneler Murat Efendi’nin odas› di- men r›ht›mda bir yap› idi. Bu k›s›m üç sofa ve ye muhafaza etmifl ve civar komflular da bunu üç odadan ibaretti. Tavanlar yüksekti. Selâm- bu flekilde ö¤renmiflti. Ebuzziya Tevfik Bey, l›k odas›nda alt› caml› pencere vard›. Daha ev-

1399 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

vel bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz üs- lâm Arif Hikmet Beyefendi’ye intikal etmifltir. tünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Odan›n Bu husus, 1814 tarihinde tutulan bir Bostanc›- duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle ka- bafl› Defteri ile de sabittir. pat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bulu- nuyormufl. Yal›n›n bu odayla beraber olan bö- F›k›h ilminin üstad› Kad›asker Seyfeddin lümü Damat Mahmut Celâleddin Pafla taraf›n- Efendi flu bilgiyi vermektedir: “Arif Hikmet dan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi fiem- Beyefendi, 1816’da ve henüz 30 yafl›nda bu- sinur Han›m için yeni bir sahilhane infla ettir- lundu¤u halde babas›ndan kalan bu yal›y› sat- mifl. m›flt›. Buna sebep flu idi; kendisi fukara babas› olup çok cömertti. Kudüs Kad›l›¤› s›ras›nda bu Evvelâ Dellalzâde ‹flaretçi Osman Pafla’ya ge- flehir halk›n›n fakr ü zarureti karfl›s›nda derin çen bu yal› bu suretle k›smen Mahmut Celâ- bir teessür duymufl, erbab› maslahata hiç bir leddin Pafla’ya, k›smen de bir baflka flahsa inti- ücret almadan senet verece¤ini ilân etmifltir. kal etmifl ve bugün eski sahilsaraya ait olup Makam›na müracaat edenlerin kalabal›¤› kar- 117 no’lu yal›n›n iflgal etti¤i k›s›m da Osman fl›s›nda da, kald›kça sarf olunan ka¤›da para ye- Pafla çocuklar›na kalm›flt›r. tifltirebilmek için yal›y› elden ç›karmak zorun- da kalm›flt›” demektedir. Bu yal›dan sonra Bo¤aziçi’nin bugün de mima- rî güzelli¤i ve tarihi de¤eriyle meflhur Ahmet Divan›ndaki tercüme-i halinde ise: Fethi Pafla Yal›s› gelir. Bu yal›n›n yap›s› eski- dir. Fethi Pafla’ya ‹smet Bey’den intikal etmifl- “fierefli babas›n›n vefat›ndan bu vakte kadar tir. Fethi Pafla taraf›ndan yapt›r›lan ve Üskü- Kuzguncuk nam sahil-i dilküflâda flöhret bulan dar taraf›nda bulunan k›s›m 20 sene kadar ev- ceddinden intikal eden sahilhane-i ferahfeza- vel yanm›flt›r. Bugün mevcut olan yal› 16 oda lar›nda kemal-i asayifl ve safâ ile yirmibefl sene- ile çok büyük iki sofadan müteflekkildir. ye yak›n müddet ikbal ile oturmakta iken ka- der rüzgâr›yla Üsküdar’da Eski Hamam civa- Fethi Pafla Yal›s›’ndan sonra Kuzguncuk’a do¤- r›nda tedarik buyurduklar› saâdethaneleri” ne ru gelen ve bugün yemeni y›kanan arsalarda tafl›nm›flt›r denilmektedir. eskiden irad› Cemile Sultan’a ait olan Yahut- haneler (Yahudi yerleflim yeri) vard›. Yahut- Yine divan›ndaki: haneler’den sonra da Eseyanlar’›n, yan›nda Muratyanlar’›n, Agopyanlar’›n yal›lar› gelirdi. Tasarrufda ibad›n ›rz u malin Cünulü padiflah hem flirket oldu Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzguncuk’la Üsküdar Aras›ndaki Yal›lar, 4 Haziran 1947 Akflam) (E. beytinde itham eyledi¤i üzere yal›n›n, devlet Koçu, Abdülmecid Efendi, ‹stanbul Ans. 1/137) (Erdem Yü- taraf›ndan zapt olunmak veya bilmecburiye cel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k 1975) (Si- satmak gibi sebeplerden hangisiyle elden ç›kt›- cill-i Osmânî, 1/316 Ethem Pafla; 2/350 Rasim A¤a; 3/446 ¤› anlafl›lamamaktad›r. Osman Pafla; 3/357 Abdülkerim Pafla) (Ç. Uluçay, Padiflah- lar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Mahmud Celâleddin Pafla, öl. Yukar›daki ifadeden de anlafl›laca¤› üzere yal›, 1884 Taif) pederinin vefat›ndan sonra 1831 tarihlerinde elden ç›km›flt›r.

Raif ‹smail Pafla ile Arif Hikmet Beyefendi’nin RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI özgeçmifli için Arif Hikmet Beyefendi sebili bahsine, yal›n›n flimdiki durumu için de Ah- al›, Üsküdar ile Kuzguncuk aras›nda ve met Fethi Pafla Yal›s› bahsine bak›n›z. Ymuhtemelen, Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n bulundu¤u yerde idi. fiimdiki yal›n›n ilk sahibi 4 Muharrem 1197 (10 Aral›k 1782) tarihinde oldu¤u san›lmaktad›r. tanzim edilen Üsküdar’da Kütüphane ve Mek- tep Sahibi Hac› Selim A¤a Vakfiyesi’nde Raif Yal›, Raif ‹smail Pafla’n›n 1785 tarihindeki ‹smail Pafla Sahilhanesi’nin ismi flu flekilde idam› üzerine o¤lu ‹smet Bey’e ve onun da geçmektedir: 1807 tarihindeki vefat› üzerine o¤lu fieyhülis-

1400 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

“Üsküdar’da Öküz Liman› nam mahalde vaki bir devlet adam› idi. 1908 tarihinde Çaml›- bir taraftan Lâleli Camii flerifi vakf›ndan tasar- ca’daki köflkünde vefat ederek, 6 Recep 1297 rufumda olan dahiliyye ve bir taraftan leb-i (14 Haziran 1880)’de vefat eden babas› Abdi derya ve bir taraftan vezir-i mükerrem saâdet- Pafla’n›n yan›na, Karacaahmet Mezarl›¤›’na lü Raif ‹smail Pafla Hazretleri sahilhanesi ve gömülmüfltür. Hüsrev Pafla ismiyle bilinen bir bir taraftan tarik-i âm ile mahdud yevmî befl kardefli vard›r. akçe icare-i muacceleye mütehammil ma’lû- mü’l-müfltemilât mülk sahilhanem hariciyesini Abdi Pafla’n›n ‹mrahor’da Haf›z Ali Pafla So- ve sahilhane-i merkumi veras›nda ka’in iki ta- ka¤› üzerinde büyük bahçeli bir kona¤› vard›. rafdan vezir-i mükerrem mumaileyh Raif Pafla Ali Pafla, kay›n pederi Abdi Pafla’dan bu kona- Ba¤› ve arsa-i haliyesi ve bir tarafdan benim ¤› sat›n ald›¤›ndan soka¤a onun ismi verilmifl- sahilhane-i merkumem ve hizas›nda ka’in ko- tir. ru”... Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/413) (A. Gövsa, Meflhur Kaynaklar: (Hac› Selim A¤a Vakfiyesi, Süleymaniye Kü- adamlar 4/1316) (Meliha Kalpakç›o¤lu’nun aç›klamas›) tüp.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/171) (A. Gövsa, Mefl- hur Adamlar 2/636) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1005 ve 6/2995) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 636) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. 236) (Türk Ans. REF‹A SULTAN SARAYI 3/311) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, s. 45) (Türk Dili ve Ed. Ans. Dergâh Yay. 1/156-157) (Cevdet Pafla, Tezâkir) aray, Altunizâde Camii civar›nda ve Kü- Sçük Çaml›ca Caddesi, Kofluyolu ve S›rma Perde Soka¤› ile çevrili genifl bir çam korusu içinde idi. RAUF PAfiA KÖfiKÜ Afla¤›daki sat›rlar rahmetli Haluk fiehsuvaro¤- öflk, Küçük Çaml›ca’da, Küçük Çaml›ca lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: KCaddesi, Rauf Pafla Han› Soka¤› ile Ac›- badem yolunun çevreledi¤i genifl alan›n içinde “Yusuf Pafla Köflküyle bahçe komflusu olan ve idi. II. Abdülhamit’in Hassa Müfliri olan Rauf Altunizâde semtinin en büyük yap›s› bulunan Pafla, burada tam bir çiftlik hayat› yaflam›fl ve bina Refia Sultan Saray›’yd›. Bu saray›n bah- Avrupa’dan getirtti¤i aletlerle modern ziraat çeleri bir taraftan Küçük Çaml›ca Yolu’nda di- yapm›flt›. ¤er taraftan Kofluyolu’nda bulunuyordu. Koflu- yolu’nun bir k›sm›nda Adile ve Refia Sultan- Üç katl› köflkün alt kat› kârgirdi. Önünde bü- lar’›n büyük arazilerinin duvarlar› karfl›l›kl› yük bir havuz vard› ki, bugün de mevcuttur. Bu uzan›yordu. muhteflem yap› 1935 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Abdülmecit’in k›zlar›ndan olan Refia Sultan, Rauf Pafla’n›n bundan baflka F›nd›kl›’da bir ya- bu yeri kendisi be¤enmifl ve saray›n›n inflaat›y- l›s› ve Ayas Pafla’ya ç›kan Gümüflsuyu Caddesi la da bizzat meflgul olmufltu. Yap› esnas›nda üzerinde de büyük bir kona¤› vard›. Bu konak Sultan zaman zaman Çaml›ca’ya gelir ve bina- daha sonra Prenses ‹ffet Hasan Han›m’›n uh- lar› gözden geçirirdi. desine geçmifl ve bir ara da hastahane olmufl- tur. Daha sonra y›k›lan bu güzel yap›n›n yerin- As›l saray Kofluyolu üzerinde idi. Üç katl› bü- de flimdi Türk Hava Kurumu binas› vard›r. Bu yük bir bina idi. Bir cephesinde ondokuz pen- kona¤›n az ilerisinde ve Philips ma¤azas›n›n cere vard›. Pencereler kafeslerle örtülüydü. Be- bulundu¤u yerde, aile kabristan› Üsküdar’da yaz boyal› olan saray, korulu¤un içinde ayr›ca olan Müflir Nam›k Pafla’n›n ahflap kona¤› bulu- duvar içine al›nm›flt›. Binan›n hizas›nda ve nuyordu. Altunizâde taraf›na do¤ru olan sahada a¤alar dairesi bulunuyordu. Pafla dairesi, bendegân Rauf Pafla, Abdülaziz ve Abdülhamit zamanla- dairesi ve sair binalar korunun di¤er taraf›nda r›nda kumandanl›klarda, valiliklerde, Bahriye Küçük Çaml›ca Yolu üzerindeydi. Pafla dairesi Naz›rl›¤› ile Seraskerlik’te ve 27 sene Hassa cadde üzerine yap›lm›flt›. ‹ki katl› beyaz bir Ordusu Kumandanl›¤›’nda bulunmufl de¤erli köflktü. Köflkün kap›lar› aynal› ve oda duvarla-

1401 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

r› kadife kapl›yd›. bat 1886 tarihinde vefat ederek Divanyo- lu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi hazîresine ‹nce yap›l› zarif, zay›f nahif olan Refia Sultan gömülmüfltür. genç yafl›nda, karn›nda has›l olan bir hastal›k- tan kurtulamayarak ölmüfl ve Çaml›ca Saray› Bu muhteflem saray›n inflas› devlet hazinesine da II. Abdülhamit taraf›ndan di¤er hemfliresi pek pahal›ya mal olmufl ve bu yüzden Refia Seniha Sultan’a ihsan olmufltu. Sultan’›n kethüdas› Eflref Efendi 17 A¤ustos 1858 tarihinde azlolunarak evinde hapsedil- Seniha Sultan, Damat Mahmut Pafla ile bu sa- miflti. Sultan bu saray› ve müfltemilât›n› yapt›- rayda uzun zaman oturmufl, büyük bahçelere rabilmek için 60 bin kese akçe borçlanm›flt›. yeni yeni ilâveler yapt›rm›fl bilhassa as›l sara- y›n alt k›sm›na 1895 senesinde Sabahaddin ve Refia Sultan’›n bundan baflka, Ortaköy yak›n- Lütfullah Beyler için iki katl› bir mektep bina- lar›nda Defterdar Burnu’nda da bir yal›s› vard›. s› infla ettirmiflti... Ethem Pafla ile dü¤ünleri bu haflmetli yal›da yap›lm›flt›. Pafla’n›n Avrupa’ya firar›n› müteakip II. Ab- dülhamit Seniha Sultan’› Y›ld›z Saray›’na al- Kaptan-› Derya Mehmet Ali Pafla Yal›s› bahsi- d›rm›fl ve Hürriyet ‹lân›’ndan dört sene sonra ne bak›n›z. da Sultan, art›k oturmad›¤› Çaml›ca’daki sara- y›n büyük harem daires’ni y›kt›rm›flt›. Di¤er Abdülmecit’in 42 çocu¤undan biri olup, abla- daireler zamanla y›kt›r›lm›fl, Birinci Cihan s› Refia Sultan’dan 11 yafl küçük olan, saray›n Harbi s›ras›nda Sultan eski saray›n›n büyük ikinci sahibesi Seniha Sultan, 10 Safer 1268 korusuna bizzat gelerek buradan bir çok a¤aç- (21 Kas›m 1851) tarihinde do¤mufltur. Annesi lar kestirmifl ve yine bu y›llar içinde selâml›k Nalân›dil Kad›nefendi’dir. Önce Necip Pa- dairesi de y›k›c›lara sat›lm›flt›.” fla’ya (Samipaflazâde, 1855-1885) namzet olan Seniha Sultan, 5 Aral›k 1876 tarihinde Damat Saray›n bânisi Refia Sultan, Sultan Abdülme- Halil R›fat Pafla’n›n (öl. 3 Mart 1856) o¤lu cit’in k›z› olup 25 Zilkade 1257 (8 fiubat 1842) Mahmut Celâleddin Pafla ile evlenmifltir. tarihinde do¤mufltur. Annesi Gülcemal Kad›- nefendi’dir. 1854 y›l›nda Müflir Mahmut Ed- Mahmut Pafla, sadrazam olma arzusunu gerçek- hem Pafla’ya namzet ve 21 Temmuz 1857 tari- lefltiremeyince, o¤lu Prens Sabahaddin (1877- hinde evlenmifltir. 1296 (1879) senesinde ve 1948, ‹sviçre) ve Lütfullah (do¤. 1879) Bey- 37 yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. ler’i yan›na alarak 14 Aral›k 1899 tarihinde Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. deniz yolu ile Fransa’ya kaçm›flt›r. Bu kaç›fl s›- ‹hsaniye’de Hatice ras›nda bir araba ile Çaml›ca’daki bu köflkten Sultan Çeflmesi Kocas› Edhem Pafla, Damat Mehmet Ali Pa- ayr›larak Kofluyolu tariki ile Fenerbahçe’ye ge- karfl›s›ndaki tarihî ev. fla’n›n (1813-26 Temmuz 1868) o¤lu olup fiu- len Mahmut Pafla, burada Beyvü Oteli’nin önünden bir römorkörle uzaklaflm›flt›.

Mahmut Pafla, 1903’te Brüksel flehrinde vefat etmifl ve ‹kinci Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra 2 Eylül 1908 tarihinde nafl›, o¤lu Prens Saba- haddin Bey taraf›ndan ‹stanbul’a getirilmifltir. Kabri, Eyüp Bostan ‹skelesi’nde Hüsrev Pafla Kütüphanesi’nin karfl› köflesinde ve iki yolun birleflti¤i yerde, babas›n›n gömülü bulundu¤u türbededir. Türbenin yan taraf›nda, Halil R›fat Pafla’n›n velinimeti olan Hüsrev Pafla’n›n tür- besi bulunmaktad›r.

Kendisinin Beylerbeyi Havuzbafl›’nda, Kuru- çeflme’de ve fiehzadebafl›’nda köflk, konak ve yal›s› vard›.

1402 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Seniha Sultan, 1924’te Türkiye’den ayr›lmak fl›lmaktad›r. zorunda kalm›fl ve son y›llar›n› Nis’te geçirerek 1931 tarihinde orada vefat etmifltir. Kömürcüyan ile ayn› as›rda yaflam›fl olan bü- yük yazar Evliya Çelebi ise bu saraydan sadece Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflk- “Salacak’da Ayfle Sultan Saray›” diye bahse- leri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuvaro¤lu, der. XIX. As›rda Osmanl› Saray›’nda ‹sraf ve Sefahat, Akflam, Ekim 1947) (A. B. Kuran, ‹nkilap Hareketleri, s. 121-123, XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserin sahibi ‹ncici- 232) (Leyla Saz, Harem’in ‹ç Yüzü, s. 181-185 Milliyet yan Efendi de (1758-1833) Kömürcüyan’dan Yay.) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 69, 840, 2032) (G. Oran- takriben 125 sene sonra saray›n bahçesinin say, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 255, 258, 262) (Si- Ayazma Bahçesi ile iskelesi yan›nda bulundu- cill-i Osmânî, 1/35) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 125- ¤unu belirtmifltir. 164) (Cevdet Pafla, Tezâkir 13-20. Def. s. 52-54) (A. Ak- y›ld›z, Refia Sultan, Tarih Vakf› yay.) Baflvekâlet Arflivi’nde kay›tl› bulunan 1130- 1146 (1717-1732) tarihleri aras›na rastlayan dört muhtelif Mevacib Defteri’nde ‹stanbul bahçelerinin isimleri kaydedilirken “Ayazma RÜSTEM PAfiA SARAYI flöhretli Rüstem Pafla Bahçesi” diye bir ifade (AYfiE SULTAN SARAYI) geçmektedir. aray ‹mrahor Semtinde idi. Bu muhteflem Daha evvelki tarihlere tekabül eden ve meselâ Syap›dan ilk defa Mimar Sinan’›n eserlerini 1036 (1626-27) tarihli bulunan Mevacib Def- beyan eden fiair ve Nakkafl Sâî Mustafa Çele- terleri’nde ise sadece “Ba¤çe-i Rüstem Pafla” bi’nin kaleme ald›¤› Tezkiretü’l-Ebniye adl› diye kaydedilmifltir. eserde bahsedilmifltir. Saray›n ‹bflir Pafla’n›n efli di¤er Ayfle Sultan’a Devrinin çok zengin bir sadr-› azam› olan Rüs- ait oldu¤unun ileri sürülmesi tarihi gerçeklere tem Pafla, Kanunî’nin damad› ve Mihrimah ayk›r›d›r. Çünkü bu Ayfle Sultan muhtemelen Sultan’›n kocas› idi. Onun ölümünden sonra 1646’da do¤mufl ve 1655’te de ‹bflir Pafla ile ev- saray, k›z› Ayfle Sultan’a intikal etmifl ve bun- lendirilmifltir. dan sonra onun ad› ile an›lmaya bafllam›flt›r. Ayfle Sultan’›n bu saray civar›nda bir çeflmesi Bu saray bahçesinin arkas›nda ve yol afl›r› yer- ve darü’l-kurras› vard›r. Çeflmesi bahsine bak›- de, Do¤anc›lar Tepesi’nin yüksek bir mevkiin- n›z. de, Sünbülzâde Soka¤› ile Davuto¤lu Soka¤› aras›nda, bugünkü Üsküdar ‹tfaiyesi’nin sa¤ ta- Rüstem Pafla 1561 tarihinde vefat etti¤ine gö- raf›nda as›l saray bulunuyordu. Hemen yan›n- re saray› bu tarihten evvel muhtemelen ilk sa- da Hac› Ahmet Pafla Saray› vard›. Bu iki sara- daretinden 6 Ekim 1553 tarihindeki azlinden y› biribirinden ay›ran kesme tafl ve tu¤la hat›l- sonra yapt›rm›fl olmal›d›r. l› duvar bugün de mevcuttur.

‹stanbul Tarihi, adl› eserin sahibi E. Kömürcü- Saray›n Do¤anc›lar Caddesi’ne aç›lan kap›s›- yan (1637-1695) s›ra ile Üsküdar Sahillerinde- n›n üzerinde bulundu¤u sokak hâlâ, Oyma Sa- ki yap›lar› anlat›rken; ray Ç›kmaz› ad›n› tafl›maktad›r.

“Üsküdar’›n son buldu¤u yerde Sar› Tafl deni- Saray›n önünde Rüstem Pafla’n›n yapt›rm›fl ol- len iskele vard›r ki, burada Valide Saray› ile du¤u s›byan mektebi günümüze kadar gelebil- Ayazma Bahçesi bulunur... Bunun yan›nda mifltir. Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Lima- n› vard›r. Onun karfl›s›nda bir aday› and›ran Ayfle Sultan Türbesi bahsine bak›n›z. K›zkulesi bulunmaktad›r.” demektedir. 1633 senesi Haziran›nda Hint Padiflah› Ekber Burada saray bahçesinin yeri aç›kça belirtildi- fiah’›n torunu, flehzade Danyal’›n o¤lu Baysun- ¤ine göre flimdiki Salacak plaj ve gazinosu ile gur Mirza ‹stanbul’a gelmiflti. Üsküdar’daki bir onun arkas›ndaki yerlerin ona ait oldu¤u anla- saray kendisine tahsis edilmiflti. Bu saray›n

1403 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ayfle Sultan Saray› oldu¤u san›lmaktad›r. Ka- 1805)’te de sadrazam olmufltur. Daha sonra racaahmet’te bir Hint Mezarl›¤› vard›r. Bo¤az muhaf›z› olan ‹smail Pafla Konya valisi iken orada 15 fiaban 1222 (18 Ekim 1807) ta- Zaman zaman devletin resmi konuklar›na ika- rihinde vefat etmifltir. “H›rs ve kinci bir kim- metgâh olarak verildi¤i görülen bu saray, 11 se” olan Pafla’n›n dokuz y›ldan beri Sadaret Safer 1047 (5 Temmuz 1637)’de kanl› bir ola- Kethüdal›¤› görevini büyük bir baflar› ile yürü- ya sahne olmufl ve K›r›m Hanlar›’n›n ihtilaline ten ‹brahim Nesim Efendi ile olan sürtüflmele- sebep olan Kandemir Mirza ile o¤lu burada bo- ri devletin bafl›na bir çok gaileler açm›flt›r. ¤ularak öldürülmüfltü. ‹smail Pafla’n›n ölümü üzerine Saray, o¤lu mü- Rüstem Pafla’n›n Üsküdar’da bundan baflka derris Mehmet Bey’in (öl. 1219/1804-5) ço- mülkleri de vard›. Baflbakanl›k Osmanl› Arfli- cuklar› ile di¤er o¤lu Mehmet Necip ve Lâtif vi’ndeki 15 fiaban 1254 (1 Ocak 1839) tarihli Beyler’e intikal etmifl ve bunlar da saray› Kad› bir Arzuhal’de “Rüstem Pafla evkaf› musakkafa- Abdurrahman Pafla’ya kiralam›fllard›r. t›ndan (gelirlerinden) Üsküdar Kuzguncuk’ta mutasarr›f oldu¤u meyveli ve meyvesiz vak›f Selimiye Camii’nin inflas› s›ras›nda, 1800-5 ta- bahçe, sahilhane, Üsküdar’da Arakiyeci Ma- rihlerinde yap›ld›¤› san›lan bu muhteflem sara- hallesi’nde mülk bahçesiyle istibdaline Vak›f y›; 17 Rebiyülevvel 1222 (25 May›s 1807) gü- mülk ile de¤ifltirilmesine, müsaâde” edilmesi nü meydana gelen Kabakç› Mustafa ‹syan› ve istendi¤ine göre Pafla’n›n, Üsküdar’da en az 4- ard›ndan Sultan III. Selim’in 28 Temmuz 5 mülkü daha oldu¤u anlafl›lmaktad›r. 1808’de flehid edilmesi ve daha sonra da A- lemdar Mustafa Pafla’n›n flahadeti üzerine, 25 29 Rebiyülâhir 1124 (5 Haziran 1712) tarihli Ramazan 1223 (18 Kas›m 1808) Cuma günü bir arzda da “Üsküdar’da K›zkulesi karfl›s›nda, asi yeniçerilerin Selimiye K›fllas›’n› ve mahal- deniz kenar›ndaki Ayazma Bahçesi denmekle lesini yakt›klar› s›rada, di¤er evler gibi, evvelâ maruf bahçe, Ayfle Sultan taraf›ndan Hara- ya¤ma ve sonra da yakm›fllard›. meyn fukaras›na meflrut olup sonradan fler’i hüccet mucibince 5000 kurufl muaccele (evkaf Kad› Abdurrahman Pafla, Konya’dan Üskü- kiralar›n›n peflin al›nan k›sm›) ve 15 akçe mu- dar’a 14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808)’de geldi¤i- eccele (sonradan yap›lacak ödeme) ile padifla- ne göre burada 42 gün oturmufl demektir. ha taviz edilmifl ve vakfiye flurutunun ifas›na ferman sad›r olmufl olmakla Harameyn muka- Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/32, 84-85, 92, taa kalemine kayd› ve meflrutu ileyhlerine be- 210-211 9/11, 48) (Daniflmend, Kronoloji, 3/490) (Sicill-i rat itas›” yap›ld›¤› yaz›l›d›r. Osmânî, 1/148-376)

Kaynaklar: (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri III, No. 22936 ve 25502) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 111) (Evliya Çelebi SADRAZAM SOKOLLU Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171) (Naimâ Tarihi, MEHMET PAfiA SARAYI Dan›flman Türkçesi, 3/1250-1365) (Hadîka, 1/116) (Osmanl› Arfl. Evkaf Def. II, No: 11828; III, No: 25502) aray, Haydarpafla Sahras›’n›n do¤u taraf›n- Sda, ‹brahim A¤a Camii’nin sa¤, Ayr›l›k Çeflmesi’nin de sol taraf›ndaki tepe üzerinde idi.

SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L Arkas›nda, Ac›badem s›rtlar›n›n uzand›¤› sara- PAfiA SARAYI y›n, Kanunî Sultan Süleyman taraf›ndan toru- nu ‹smihan Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak ve- aray Selimiye K›fllas› civar›nda idi. Haf›z rildi¤i veya Sokollu taraf›ndan yapt›r›ld›¤› ile- S‹smail Pafla, “Altun Niflanl› nam›ndaki ha- ri sürülmektedir. sekinin o¤ludur. 1171 (1757-58)’de do¤- mufl”tur. Bostanc› Oca¤›’na kayd olunmufltur. 952 (1545) tarihinde do¤an, Esmihan ismiyle Yoluyla haseki ve sonra bostanc›bafl› oldu. 20 de an›lan Sultan, 969 (A¤ustos 1562)’de 16 fiaban 1219 (24 Kas›m 1805)’da vezaretle kap- yafl›nda bulundu¤u halde Sokollu Mehmet Pa- tan-› derya ve 24 Muharrem 1220 (24 Nisan fla ile evlendirilmifltir. Dü¤ünden sonra bir

1404 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri müddet bu sarayda oturan ‹smihan Sultan, 10 fiaban 993 (7 A¤ustos 1585) tarihinde vefat etmifl ve saray da, padiflah haslar› aras›na gir- mifltir.

Daha sonra saray, Ac›badem’den Küçük Çam- l›ca’ya kadar uzanan genifl saha ile birlikte Sul- tan III. Selim (1789-1807)’in mal› olmufl ve o da, bu arazinin güney k›sm›n› kendi bafl ima- m›na ihsan etmek suretiyle semtin, Hünkâr ‹mam› ismiyle an›lmas›na vesile olmufltur.

Hadîka yazar›, yukar›da yeri belirtilen yamaçta bir saray›n bulundu¤unu flu sat›rlarla belirt- mektedir:

“‹brahim A¤a Çay›r› Mescidi’ne yak›n bir yer- de, A¤a Ba¤› denmekle meflhur ba¤da bir kasr› fiehzade Ziyaeddin hümâyun” bulunuyordu. Efendi Köflkü, Haydarpafla ve Gümrükçü Ba¤› Kasr› ismiyle de bilinen bu sa- Yelde¤irmeni. ray›n yan›ndaki meydanda Sultan II. Mahmut, o¤lu Sultan Abdülmecit için, 1830 tarihlerin- Köflkün seyis odalar› ile ah›rlar›n duvar bakiye- de mektebe bafllama töreni yapt›rm›flt›. leri elan sol taraftaki bostan›n yan›nda görül- mektedir. Yine ayn› Hükümdar, Pafla Baba’n›n muhte- flem geçit resmini buradan izlemifl ve Sultan Alt k›sm› kârgir, üstteki iki kat› ahflap olup ge- Abdülmecit de, k›zkardefli Adile Sultan’›n nifl saçaklar› vard›. Mermer merdivenleri bah- 1845 tarihindeki dü¤ünü s›ras›nda ecnebi se- çe kap›s›n›n karfl›s›nda bulunuyordu. 34 odas›- firlerin bir k›sm›n› bu sarayda a¤›rlatm›flt›. n›n baz›lar›n›n tavanlar›na ya¤l› boya resimler yap›lm›flt›. Sultan Abdülaziz devri (1861-1876)’nde art›k mevcut olmayan bu yap›n›n yeri, Sadrazam Daha sonra, fiehzade Ziyaeddin Efendi’ye ih- Mithat Pafla’ya intikal etmifl o da arsas›na ah- san edilen köflk harem ve selâml›k bölümlerin- flap, üç katl› iki köflk yapt›rm›flt›. Pafla’n›n den olufluyordu. Haydarpafla Çay›r› taraf›ndaki 1884’te öldürülmesi üzerine elden ç›kan köflk selâml›k bölümü, daha sonra, Anadolu Lisesi Sokollu ailesinden Hikmet Bey’in tasarrufuna olmufl ve 1975 senesinde de y›kt›r›lm›flt›r. Ye- geçmifltir. rine bir çok apartmanlar yap›larak bir mahalle oluflmufltur. fiimdi yaln›z harem k›sm› mevcut- Saray›n bulundu¤u yerin yan taraf›ndaki sokak tur. Meflhur Hababam S›n›f› filmi burada çev- hâlâ ‘Saray Ard›’ ad›n› tafl›maktad›r. rilmifltir.

Mithat Pafla’n›n yapt›rm›fl oldu¤u köflk, ‹bra- fiehzade Ziyaeddin Efendi, Sultan Reflat’›n o¤- him A¤a Deresi, ‹brahim A¤a Çeflmesi, Saray ludur. Annesi Kamres Kad›n’d›r. 2 Receb 1290 Ard› sokaklar› ve Kad›köy-Ac›badem Yolu ile (25 A¤ustos 1873)’te do¤du. 5 Ocak 1898’de çevrili genifl bir alan› kaplayan bir arazi içinde Pernian Han›m’la evlendikten sonra boflan- idi. m›fl, 16 A¤ustos 1903’te Ünsiyar Han›m, 18 Ocak 1907’de Perizad Han›m ile evlenmifltir. Etraf›n› yüksek bir duvar›n çevirdi¤i bahçeye, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤›’na aç›lan büyük, Babas›n›n 5 Haziran 1911’de ç›kt›¤› Rumeli yüksek, saçakl› ahflap bir kap›dan girilirdi. Bu gezisine, fiehzade Ömer Hilmi Efendi ile bir- kap›, soka¤a uzanan, iki taraf› a¤açlarla bezeli likte kat›lm›fl, ayn› y›l Hindistan’a gitmekte bir yolun nihayetinde bulunuyordu. Yolun sa¤ olan ‹ngiliz Kral› V. George’u karfl›lamak üze- ve solunda eskiden ba¤ olan bostanlar vard›r. re M›s›r’a gönderilmifltir.

1405 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kendisi, hariciye uzman› hekim olup ferikli¤e Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Paf- kadar yükselmifl, ikinci veliaht iken bütün Os- ta 29) (Cahit Karya, ‹stanbul da Mekânlar ve Zamanlar, ‹s- mano¤ullar› gibi 1924’te Türkiye’den ç›kar›la- tanbul 1990, s. 154-157) (Mahmut Baler, Baldan Damla- rak 30 Ocak 1938’de ‹skenderiye’de vefat et- lar-3 ve Hat›ralar›m, ‹stanbul 1982, s. 39 vd.) (Necib Bey, mifltir. 1918 ‹stanbul fiehremini Haritas›) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, Ankara 1969, s. 294) (A. Sayar, S. Behiyye (1900-1950), Dürriye (1905-1922), Ünver, ‹stanbul 1994, s. 70) Rukiyye (1906-1927), Lutfiyye (1910-?), Hay- riyye (1908-1943) ve Mihrimah Naif adl› alt› k›z›ndan üçü erkek, biri k›z dört torunu, büyük o¤lu fiehzade Mehmet Nâz›m (1910-1984) SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA Efendi’den üç torunu vard›r. ‹kinci o¤lu fieh- SARAYI zade Ömer Fevzi Efendi (1912-1986) dir. aray Do¤anc›lar Meydan› civar›nda, Sar› Efllerinden Melek Zeyran Han›m’› büyük bir SSüleyman Pafla Camii’nin k›ble yönünde aflkla seven Ziyaeddin Efendi, bir sebepten do- ve fiair Naili Sokak ile Ehram Sokak aras›nda lay› onu boflam›flsada, köflkten ayr›lmas›na izin idi. Kap›s›n›n üzerinde bulundu¤u yol hâlâ Vi- vermemifltir. ran Sokak ismini tafl›maktad›r. 1965 senesine kadar saray›n mutfak oca¤› ve bacas› duruyor- fiehzade Ziyaeddin Efendi çok iyi keman çal›- du. Bir zamanlar Saray Yazl›k Sinemas› olan yordu. Köflkünde baz› geceler, musiki fas›llar› arsas›n›n üzerinde bugün Hezarfen Ahmet Çe- icra edilir ve köflkten “d›flar› vuran musiki na¤- lebi ‹lkö¤retim Okulu bulunmaktad›r. meleri seyrana ç›kanlar› sarard›.” ehid Süleyman Pafla Camii bahsine bak›- Sokollu Mehmet Pafla’n›n di¤er bir köflkü de fin›z. Sultantepe’de, Özbekler Tekkesi’nin sa¤ tara- f›nda, yüksek bir mevkide, Serviliköflk Soka¤› Bu saray›n civar›nda veya Salacak yak›n›nda ile Servilik Caddesi aras›nda idi. Köflkün bah- baflka bir Süleyman Pafla’n›n saray› daha vard›. çesi, Setbafl› Mevkii’ne kadar uzan›yordu. Ara- Bu “Üsküdar’da hanesi yak›n›na defn” olundu- zisi içine yak›n tarihlerde bir çok apartmanlar ¤u bilinen Ermeni Süleyman Pafla’d›r. Kabri yap›lm›fl ve Gül Sokak adl› bir de yol aç›lm›fl- bugün mevcut de¤ildir. t›r. Naimâ Mustafa Efendi (1655-1716), 1655 Servili Köflk Caddesi’nden, Paflaliman› Mev- olaylar›n› anlat›rken “Süleyman Pafla ki, Üs- kii’ne kadar uzanan arazi de efli, ‹smihan Sul- küdar’da oturup nice sene ömür süren bir ihti- tan’›n vakf› olup 41 dönüm arazi ve ayr›ca bir yard›r” dedi¤ine göre, Sicilli Osmânî’nin kay- Salacak sahilinde de bostandan olufluyordu. Bostan›n alt taraf›na detti¤i 1687 tarihi yanl›fl olmal›d›r. ‹htimal güzel yap›lar. sonradan Sultan III. Selim Hububat Ambarla- Sar› Süleyman Pafla ile kar›flt›r›lm›flt›r. r› ve de¤irmen yap›lm›flt›r. “Devletlu Valide Sultan Hazretlerinin adam› olan Mimar Kas›m A¤a” Üsküdar’a geçip nice geceler bu sarayda kalm›flt›r.

Malatyal› olan Süleyman Pafla, IV. Mehmet devrinde ve 16 fievval 1065 (19 A¤ustos 1655)’te sadrazam olmuflsa da alt› ay sonra az- ledilmifltir.

Süleyman Pafla, 1075 (1655) tarihinden önce Sultan IV. Murat’›n k›z› Ayfle Sultan ile evle- nerek damat olmufltur.

Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/68-69) (Naimâ Tarihi, Da- n›flman Türkçesi, 6/2605-2633) (Tâib Ahmet, Hadîkatü’l-

1406 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Vüzera, s. 101) (Daniflmend, Kronoloji, 3/511) (G. Oran- Selim zaman›nda bafl defterdar olmufl ve 1800 say, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) Temmuzunda da, rikab-› hümâyun reisü’l-küt- tabl›¤›’na nakledilmiflti. Daha sonra tersane emini olan Reflid Efendi, 13 Rebiyülevvel 1220 (11 Haziran 1805) tarihinde ikinci defa SAL‹H BEY KÖfiKÜ Bafl Defterdarl›k görevine getirilmifl fakat bu vazifede fazla kalamayarak, 1,5 sene sonra azle- üyük Çaml›ca’da idi. Salih Bey, Sadrazam dilmiflti. BMelek Mehmet Pafla’n›n o¤lu olup Kap›c›- lar Kethüdas› idi. 1209 Rebiyülevvelinde Kabakç› Mustafa ‹syan›nda, Kabakç›’n›n am- (Ekim 1794)’te azl edildi ve kap›c› bafl›lar›n- cas› olan dairesinin aflç›bafl›s›n› ça¤›rt›p, Ka- dan oldu¤u halde 1240 Recebinde (fiubat bakç›’ya harçl›k olmak üzere 2000 alt›n gön- 1825) vefat etti. Kabri, Gülhane Park› Kap›s› dermek suretiyle hayat›n› kurtaran Mustafa karfl›s›ndaki Zeynep Sultan Camii hazîresinde- Reflid Efendi’nin Ayazma sahillerinde bir de dir. yal›s› vard›.

Sultan III. Selim buraya s›k s›k gelir yemek yer Mustafa Reflid Efendi’nin 1819 tarihindeki ve- ve e¤lenirdi. Sonra at ile “Küçük Çaml›ca’dan fat› üzerine, veresesinden, ba¤lar› ve bostanlar› Merdiven Köyü’ne gider ve tekke civar›nda ile birlikte bu köflkü de sat›n alan Abdurrah- bulunan çeflme sofas›ndaki gölgelikte bir müd- man Sami Pafla (1795-1881), edip ve ayd›n bir det dinlenir, ikindi namaz›n› k›ld›ktan sonra zat olarak flöhret bulmufl, de¤erli bir Osmanl› Mendere içinden ve Miskinler Tekkesi önün- veziri idi. Mora’n›n Trap›liçe kasabas›nda do¤- den, Havuz Kap›s›’ndan (Selimiye K›fllas› du. Halvetîli¤in arif fleyhlerinden, Ahmet Ne- önündeki) Mehmed Pafla Kasr›’na (K›flla-y› cip Efendi’nin o¤ludur. Yunan ‹syan›’nda baba- Cedid Kasr›) ve buradan da tebdilen fiemsipa- s› flehid edilmifl, kendisi de ailesi ile birlikte esir fla Kasr›’na gelir ve bir piyade kay›¤› ile saray›- düflmüfltü. 1823 tarihinde esaretten kurtulup na dönerdi.” M›s›r’a gitti. 1848’de de ‹stanbul’a geldi. Bir- çok görevlerde bulunduktan sonra, 24 Cemazi- Kaynaklar: (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruzna- yelevvel 1298 (23 Nisan 1881) tarihinde vefat mesi, Haz. S. Ar›kan, s. 70-89, 141, 218, 258) (Sicill-i Os- ederek, Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut mânî, 3/212) Türbesi hazîresine gömüldü. fiiirleri vard›r.

Kibar, âlim ve zengin bir kimse olan Sami Pa- fla, çok evlât sahibi olmufltu. O¤ullar› flunlar- SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ d›r: Abdülhalim Bey, Galip Bey, Sezai Bey, Abdurrahman Hasan Bey, Abdülbaki Bey, öflk, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde, Ahmet Necip Pafla (1855-1883), Mahmut Hü- KSelâmi Ali Efendi Tekkesi yan›ndaki set dâyî Bey, Abdüllâtif Suphi Pafla (1818-1887). üzerinde idi. Bugün arsas› ve içindeki bir tek çam a¤ac› mevcuttur. Sami Pafla, Halvetî Tarikati’ne ba¤l› oldu¤u için, Selâmi Ali Efendi Tekkesi karfl›s›ndaki Köflk, ilk defa Sultan III. Selim devrinin mü- bu köflkü sat›n alm›fl ve bir o¤luna da büyük him simalar›ndan, sadaret kethüdas›, Köse Çe- mutasavv›f Hüdâyî Mahmut Hazretlerinin is- lebi Mustafa Reflid Efendi taraf›ndan yapt›r›l- mini vermifltir. Kendisi Arapça, Farsça, Fran- m›flt›r. s›zca, Yunanca, ‹branice ve Lâtinceye vâk›ft›. Tarih ve eski eserler üzerinde de ihtisas› vard›. 1207 Recebinin 13’ünde (24 fiubat 1793), Ni- zam-› Cedid Ordusu’nun masraflar›n› karfl›la- Suphi Pafla için, ayn› isimle an›lan köflkü ve mak üzere kurulan, ‹rad-› Cedid Defterdarl›¤› korusu bahsine bak›n›z. vazifesine o s›rada fl›kk› sani olan Mustafa Re- flid Efendi getirilmiflti. Sezai Bey ise, Sergüzeflt roman›n›n yazar› olup 1859-1936 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Mali ifllerde muktedir bir zat oldu¤undan, 8 Zilkade 1213 (13 Nisan 1799) tarihinde ve III. Sami Pafla’n›n o¤lu Ahmet Necip Pafla; Sultan

1407 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

II. Abdülhamit’in küçük k›zkardefli olan Medi- Yandaki mavi oda büyük han›mefendinin, bu- ha Sultan (1856-1928) ile hayat›n› birlefltire- nun yan›ndaki k›rm›z› oda Pafla’n›n torunlar›- rek saraya damat olmufltur. Mediha Sultan Ne- n›n odas›yd›.” cip Pafla’n›n vefat› üzerine 1886’da Damat Fe- rit Pafla ile evlenmifltir. Sami Pafla köflkünün edebiyat›m›zdaki yeri de mühimdir. Buras› büyük fiair Abdülhak Hamit Haremli selâml›kl› üç katl› köflkün geçit yerle- Bey’in tabiri ile bir zamanlar ‘Mekteb-i Edeb’di. ri de dahil 38 odas› vard›. Genifl cepheli ve ge- Devrin birçok yazarlar› ve flairleri bu yap›da bir nifl saçakl› köflk, saray› and›r›r bir renkte boya- araya gelirlerdi. l›yd›. Sami Pafla Köflkü, Selâmi Ali Efendi Tekke- Afla¤›daki sat›rlar merhum Haluk fiehsuvaro¤- si’nin sol taraf›ndaki yüksek arazi üzerinde idi. lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: Bugün yerinde bir kaç ulu çam a¤ac› ve birkaç baraka ile bir su haznesi vard›r. Fevkalâde ne- “Harem ve selâml›k mimarî itibariyle biribiri- fis bir manzaras› olan bu yerin önünde kademe ne benzerdi. Her bölü¤ün üç kat›nda da sekizer halinde tanzim edilmifl bir bahçe bulunuyordu. köfleli sofalar vard›. Bu sofalar›n üçer köflesi Köflke, Büyük Çaml›ca Yolu’na aç›lan kap›dan üzerinde odalar bulunuyordu. Birer köflesi iki girildi¤i gibi K›s›kl› Caddesi’ne aç›lan bahçe bölü¤ü yekdi¤erine ba¤layan geçide aç›l›yor ve kap›s›ndan da girilirdi. Bu alt kap›n›n iki ya- di¤er dört köflesini de sofaya aç›lan büyük köfle n›nda kitâbesiz bir çeflme ve bir maslak vard›. pencereleri iflgal ediyordu. Köflkün mimarîsin- de dikkate flayan k›s›m bihsassa bu büyük sofa- fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, bir fliirinde lard›. Dört muhtelif köfleye bakan pencereler- flunlar› yazmaktad›r: den Marmara, Bo¤aziçi, Çaml›ca’n›n arka k›- s›mlar› görülüyordu. Bir gün ki eyliyordu tekarrüb nihayete Gitdim mezar›n› nineci¤imin ziyarete Her pencere önünde üzerleri Üsküdar çatma- Bir yer o, maderi vatan›n en güzel yeri s›yla döflenmifl yerli ve rahat minderler vard›. Yald›zl› Çaml›ca, vatana mihr-i maderi Günün muhtelif saatlerinde bu minderleri de- Bir türbe, bir harabe ile anda komfludur ¤ifltirmek suretiyle ayr› ayr› manzaralara dal- Sami Pafla Kona¤›, bu yang›n yeri odur mak hem deniz, hem da¤ güzelliklerini seyret- Sami Pafla harabesi, mazi mesiresi mek mümkündü. Zahirdi bir tarafta Selâmi hazîresi Olmufldu komfluluk bize badi-i iktiran Sofalar üzerindeki üçer oda birer ç›k›nt› halin- Bir mekteb-i edebdi bu virane bir zeman de d›flar›ya do¤ru uzan›yor ve cephelerinde befl Bir asr-› muhteflem buradan eylemifl mürûr bir taraf›ndaki üç pencere ile odalar da bütün Cevval idi bu muzlimede bir beyaz nûr Çaml›ca, Bo¤az ve ‹stanbul flehrine aç›l›yordu. Bir ihtiyar melek ki bugün tâir-i irem Harem ve Selâml›k daireleri her üç kat›nda da Üstad›m›z o pîr-i mualla vü muhterem uzun bir geçitle biribirine ba¤lanm›flt›. Bu ge- Baksam da hamidane atâyâ-y› f›trete çidin orta yerinde gene binan›n her iki cephe- Medyun› çünkü mahmidetim ben o hazrete sine ç›k›nt› yapan ‘zülvecheyn’ isimli bir daire Cennet-mekân mekârim-i ahlâk sahibi vard›. Alt kattaki ve sokak taraf›ndaki kap›la- Kani de¤ildi ders ile iflâha talibi r› haremde ve selâml›kta bu geçit k›sm›na aç›- Eylerdi hem de halini ›slâha itina l›yor ve binan›n üst katlar›na buralardaki mer- Bigâne ben o sayede olmufldum aflina divenlerden ç›k›l›yordu. Haremde ve selâml›k- Seksen yafl›nda flahikalar tay ederdi o ta ayr›ca merdivenler yoktu. Ya¤mur ya¤ard› seller akard› giderdi o Olmakt› maksad› yaln›z vas›l-› ‹lâh Bina bizim o devre ait sade fakat güzel eflyala- Bilmem tahassürüyle mi yanm›fl bu hankâh r›yla döflenmiflti. Harem dairesinin üst kat›nda, Her ç›kt›¤› zamanda gelir halka ihtilâc cephedeki oda Sami Pafla’n›n yatak odas› idi. Öpmekde dest ü pay›n› meraza-y› ihtiyac Bir köfle minderi, bir bronz karyola ve masa- Naz›rd› Hak göziyle o ebnâ-yi âdeme dan, bir iki iskemleden ibaret olan eflyadan, Hakim gibiydi köflkü de âfâk-› âleme döfleli olanlar›n üzerinde sar› Üsküdar çatma- Allâme-i zemân idi, o bînazîr idi lar› bulunuyordu. Bu odaya sar› oda denirdi. Hak rahmet eylesün o büyük bir vezir idi

1408 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Bu muhteflem köflk, takriben 1890 tarihlerinde kurumufl baz› a¤aç kökleriyle oras› bir Afrika yanm›flt›r. mezar›stan›na dönmüfltü... Oradan geçen bir ba¤c›ya: Köflkteki yaflant›dan bir örnek veren Sami Pa- flazâde Sezai Bey diyor ki: – Buraya ne olmufl? diye sordum. Yüzüme biraz hayretle bakt›ktan sonra: Bir yaz günü ö¤leden sonra Çaml›ca’da, kuzey taraf›nda güzel bir a¤açl›k, önü muntazam bir – Buran›n sahibi bu a¤açlar› iki yüz elli kurufla bahçe ile gönül açan ve güler yüzlü olan kasr›n Üsküdar oduncular›na satt›, cevab›n› verdi.” içinde Pafla’n›n dokuz yafl›ndaki sevgili k›z› Be- dia Han›m gezme¤e ç›kaca¤› için haz›rl›k görü- Bu koru, Tunuslu Mahmud Ayad Pafla’n›nd›. lüyordu. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’da Sami Pafla Köfl- ‹ngiliz mürebbiyesi Miss Mac ‹ntoch, dad›s› kü, Cumhuriyet, 30 Nisan 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Cum- Bahrinil Kalfa, küçük halay›¤› Nazenin, aç›l›p huriyet, 24 A¤ustos 1951 Cumhuriyet) (S. Mümtaz, Hayal kapanan iskemleler, çay tak›mlar›, bir çok ta- Olmufl Hakikatler, s. 73) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. baklar... hepsi haz›rlanm›flt›. Bir müddet sonra 344) (Daniflmend, Kronoloji, 4, fihrist, Mustafa Reflid Efen- hepsini, etraf› büyük çam a¤açlar› ile çevrili di md.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/32, 94, 225) (M. Ta- bir seddin üzerine naklettiler.” hir, Osmanl› Müellifleri 2/361) (M. Baydar, Hamdullah Suphi Tanr›över ve An›lar›, s. 19 vd.) (M. Larus, 10/898- Sezai Bey, bugün mevcut olmayan Çaml›ca 899) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 223) Korusu’ndan da flu flekilde bahseder: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 209, 238, 262) (N. S. Örik, Sultan MeciD’in Âfl›k K›z›, Yeni Tarih “Evet, tabiat›n sanatkâr eli güller, erguvanlar, Dünyas› 1, Say›: 5, s. 223) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih lâleler, yasemenler nakfletti¤i bu yeflil lâtif etek Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (‹nal, Son As›r Türk fiairle- müteflekkirane ve güzelli¤ini takdir edecek su- ri, s. 1619-1630) (Zeynep Kerman, Sami Paflazâde Sezai’nin rette öpen bu iki taraf› a¤açl› yolu, bu orman- Hikâye-Hat›ra ve Edebî Makaleleri, s. 13-39-75) c›¤› tan›yaca¤›mdan flüphem var.

Bu iki tarafl› a¤açl› lâtif yol, sema-y› zî-safa-y› zîr-i nuranîsinde fliddetli oldu¤u derecede uzun SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ bir aflk ve muhabbet sebebiyle altm›fl seneden PAfiA YALISI beri ayr›lmalar›na imkân olmayacak bir suret- te birbirleriyle kucaklaflm›fl a¤açlardan meyda- sküdar’›n bu büyük yap›s›, eski ismi Öküz na gelmiflti ki, Çaml›ca Çay›rl›¤›’n›n nihaye- ÜLiman› olan mevkide idi. Sa¤ ilerisinde tinden bafllayarak Bektâflî Tekkesi’ne kadar ve yol afl›r› yerde Abdurrahman A¤a Camii ve devam ederdi... Yar›mca Baba Bektâflî Tekkesi, karfl›s›nda ise Hüseyin Avni Pafla’n›n 1291 (1874-75) tari- Hüseyin Avni Pafla O esnada memleketimden üç sene ayr›ld›m. hinde yapt›rm›fl oldu¤u muhteflem çeflme var- Yal›s›. Londra’da bulundu¤um o senelerde bazen... o d›r. nuranî Çaml›ca’y› o yeflil yolu düflünürdüm. Uzun bir ayr›l›ktan sonra yine o Çaml›ca’ya avdet ettim. (1884 senesi) O günlerde her hangi bir bahçenin içinden, her hangi bir ara- ziden geçsem, her cihetten hükm ferma-y› tak- rib olan dehfletli bir balta sesiyle yürekler da- yanmaz surette ac› ac› feryatlar ederek bir ta- k›m a¤açlar›n yere y›k›ld›¤›n› görürdüm... A¤açlar› o sene katliam ediyorlard›... Her yer- de hayal etti¤im iki tarafl› a¤açl› yola do¤ru yürüdüm. Ne göreyim! O güzel yol, her türlü hüzn ü elemiyle bir çöl olmufl...

Ne bir a¤aç! ne bir kufl! flurada burada kal›p

1409 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Paflaliman› Yal›s› Hüseyin Avni Pafla’n›n kat- linden bir müddet sonra Cemile Sultan tara- f›ndan sat›n al›nm›fl ve burada Sultan’›n k›z›, Ayfle Han›m Sultan oturmufltu.

Yal› sonralar› II. Abdülhamit’in o¤lu Mehmet Selim Efendi (1872-1937) taraf›ndan al›nd›. Arkas›nda bir korusu ve bir de köflkü bulunan yal›n›n korusu ve köflkü halen muhafaza edil- mektedir. Yal› da uzun seneler tütün deposu olarak kullan›lm›fl ve bir kaç sene evvel (1946 tarihinde) y›kt›r›lm›flt›r.”

K›ymetli biyo¤rafya yazar› merhum Mahmud Kemal ‹nal Bey’in, Son Sadrazamlar adl› ese- rinde:

“Evvelce ihsan edilüb sonradan y›k›larak yeni- den inflas›na bafllan›n yal› Pafla’n›n sürgüne gönderilmesinden sonra geriye al›nd›” demek- Piyale Pafla Sahilsaray› yap›ld›ktan sonra Pafla- te oldu¤una göre, burada mevcut olan bir sa- Hüseyin Avni Pafla liman› ismini alan bu mevkide, XIX. yüzy›l hilsaray, Sultan Abdülaziz (1861-1876) tara- Yal›s›’n›n plan›. ikinci yar›s›nda “gemilerin kalafat edildi¤i bir f›ndan Serasker Hüseyin Avni Pafla’ya hediye çekek yeri, müteaddit kahveler, tabakhaneler, edilmifltir. Beylik Zahîre Anbarlar›”, 1258 (1842) tarihli karakolhane ve sahilinde ise, Mumhane ‹ske- Lûtfi Efendi tarihinde 1290 (1873) olaylar›n› lesi bulunuyordu. anlat›rken: “Taraf-› flahaneden Serasker Avni Pafla’n›n Paflaliman›’ndaki yal›s›n›n ikmali Hüseyin Avni Pafla Yal›s›’n›n yerinde 1814 ta- için külliyetli atiyye î’tâ buyurmufllard›r” de- rihli Bostanc›bafl› Defteri’ne göre, Defter Emini mekte ve flu beyti ilâve etmektedir: Sadullah Efendi’nin yal›s›, bunun üst taraf›nda ise fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s› var- Hased-i kalb-i adüvv lâtufla olmaz zail d›. Sadullah Efendi’nin yal›s› daha sonra Reflit Pafla isminde bir zat›n uhdesine geçmifltir. Hü- Sürgün s›ras›nda yap›m› tamamlanmayan yal›- seyin Avni Pafla yal›s› bu yap›n›n yerine infla n›n muhafazas›na lüzum görülmüfl ve: edilmifltir. “Üsküdar’da Paflaliman›’nda vaki olup Seras- Daha evvelki tarihlerde ve 4 Muharrem 1197 ker-i esbak devletlu Hüseyin Avni Pafla’ya ih- (Aral›k 1782)’de, Sadrazam Raif ‹smail Pa- san buyrularak tamamen y›kt›r›lmas› ile yeni- fla’n›n ve Üsküdar’da kütüphanesi olan Selim den yap›m›na bafllanan sahilhanenin etraf A¤a’n›n sahilhaneleri bulunuyordu. kaplamalar›yla çat› ve dam› yar›m kalmas›n- dan dolay› kar ve ya¤murdan korunmas› için Afla¤›daki sat›rlar Haluk fiehsuvaro¤lu’nun bir sarfolunan 9563 kuruflun ve amele ve esnaf yaz›s›ndan al›nm›flt›r: alaca¤›n›n hazineden ödenmesi için 9 Muhar- rem 1289 (19 Mart 1872) tarihinde irade-i se- “Paflaliman›’ndaki büyük ve ahflap yal›n›n Üs- niyye sad›r” olmufltu. küdar taraf›ndaki dairesi selâml›kt›. Buradaki cümle kap›s›ndan girince güzel yuvarlak bir Hüseyin Avni Pafla, bu yal›y› yapt›rd›¤› s›rada merdivenle üst kata ç›k›l›rd›. Bu merdivenin orada bulunan Yar›mca Baba Bektâflî Dergâ- bafl›na ve baz› salonlar›n tavanlar›na devrinin h›’n›n kabristan›n› kald›rtmak için fetvahane- üslûbuna uygun olarak manzara resimleri ya- ye bafl vurmufltu. Civardaki vak›f arazi ve mü- p›lm›flt›. Üst katta deniz üstündeki büyük salo- essesat›n mütevellisi olan Kad›asker Arapzâde nun kap›lar› üstünde ayr›ca icab›nda kapan›r Atâullah Efendi, Avni Pafla’n›n flerrinden çe- çift kanatl› demir kapaklar› vard›... kindi¤i için al›nan fetvaya itiraz edememifl ve

1410 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri bu yüzden kald›r›lan “kabristan ve müteferri- bafll›k ve sütunlar›n› bugün de görmek müm- at›n” yerleri yal›n›n bahçesine ilâve edilmiflti. kündür. Halide Edip Han›m bu köflkte do¤- mufltur. Fakat, cami vakfiyesindeki beddua k›sa zaman- da yerine gelerek, Atâullah Efendi’nin o¤lu Köflke, iki tarafl› bir merdivenden ikinci kata Hikmet Bey’in ifadesine göre, “az zaman sonra girilirdi. Bu k›s›mda alt› oda vard›. Bu kat›n ar- babam, gözlerinden muzdarip olarak birini ka taraf›ndaki yine iki tarafl› bir merdivenden kaybetti. Avni Pafla’n›n akibeti de malumdur.” bahçeye iniliyordu. Bu merdivenlerin aras›nda bulunan kap›dan, mutfak ve çamafl›rl›k bölüm- Üç çifte kay›¤›n daima harekete haz›r bekledi- lerinin bulundu¤u birinci kata girilirdi. ‹kinci ¤i yal›da, Sultan Abdülaziz’in hallini gerçek- kattaki kap›lar›n karfl›s›ndaki yuvarlak merdi- lefltirmek için bir çok toplant›lar yap›lm›flt›. venlerden üst kata ç›k›l›yordu.

1946 y›l›nda y›kt›r›lan bu yal›n›n yerine Nem- ‹ki ahflap sütunun tafl›d›¤› balkon üçüncü kat- lizâdeler’den Mithat Bey, kârgir bir tütün de- ta idi. Bu sat›rlar›n yazar› orta ö¤renimini bu posu yapt›rm›fl, arkas›ndaki köflk ve koru ise binada yapm›flt›r. Bu güzel köflk, 1977-79 y›lla- Nuri Demira¤ taraf›ndan sat›n al›nm›flt›. r›nda tedricen y›k›lm›flt›r.

Yal› ve arkas›ndaki büyük koru, hanedan›n Sahilhanenin bânisi Hüseyin Avni Pafla, 1820 1924’te yurt d›fl›na ç›kar›lmas›ndan k›sa bir tarihinde do¤mufltur. Harbiye Mektebinden müddet sonra, II. Abdülhamit’in o¤lu Selim 1848 tarihinde mezun olan Pafla, 1820’de Se- Efendi’nin uhdesinde iken Tütüncü Kâtipzâde rasker olmufltur. Baz› dedikodular üzerine Sabri Bey taraf›ndan sat›n al›nm›fl ve tütün de- Mahmut Nedim Pafla’n›n sadaretinde ve 1871 posu haline getirilmifltir. Bina daha sonra tarihinde azledilerek Isparta’ya sürüldü. Fakat, Nemlizâdeliler’in eline geçmifltir. iki ay sonra afvolundu. 17 Zilhicce 1289 (18 fiubat 1873)’te ikinci defa serasker ve 27 Zil- Korunun, Özbekler Tekkesi karfl›s›nda ve biraz hicce 1290 (15 fiubat 1875) tarihinde de seras- afla¤›da olmak üzere iki kap›s› vard›r. Her iki kerlik uhdesinde kalmak üzere sadrazam oldu. kap› da Servili Köflk Soka¤›’na aç›lmaktad›r. Paflan›n gayreti ile Sultan Abdülaziz, 30 May›s ‹kinci kap›n›n biraz ilerisinde ve eski bir Bi- 1876 y›l›nda tahttan indirilmiflti. Fakat, Çer- zans mabedinin yerinde bulunan üç katl›, be- kez Hasan adl› bir subay taraf›ndan 16 Haziran yaz boyal›, ahflap köflk, sonradan Halide Edip 1876 gecesi Mithat Pafla’n›n Beyaz›t’ta, So¤a- Ad›var’›n babas› Edip Bey’in tasarrufuna geç- na¤a Mahallesi’ndeki kona¤›nda, di¤er baz› mifl ve daha sonra Üsküdar 3. Ortaokulu ol- vükelâ ile beraber Hüseyin Avni Pafla da öldü- mufltur. Köflkün bahçe kap›s› yan›nda Bizans rüldü. Ertesi gün, Süleymaniye Camii hazîre-

Hüseyin Avni Pafla Yal›s›’n›n yandan görünüflü.

1411 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

sinde Ali Pafla’n›n kabrinin ayak ucuna defne- birine dökülerek akar. dildi. Lâhdinin kitâbesi, eski Zaptiye Naz›r› Hüsnü Pafla taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Zemine yak›n yerde ise, yar›m daire fleklinde, üstteki alttakine göre daha küçük iki tekne Sahilhanenin ikinci sahibesi olan Cemile Sul- vard›r. Küçük yalac›klardan dökülen sular alt- tan, Sultan Abdülmecit’in k›z› olup 1 Recep taki tekneye, buradan da alt büyük tekneye 1259 (18 A¤ustos 1843)’te Düzdidil Kad›ne- dökülür. Som mermerden yap›lm›fl olan selse- fendi’den do¤mufltur. ‹ki yafl›nda yetim kalan bil harap durumda olup parlakl›¤›n› dahi kay- Cemile Sultan, Perestu Kad›nefendi (öl. 1904) betmifltir. taraf›ndan büyütülmüfl ve henüz onbefl yafl›nda iken 3 Haziran 1858’de Üsküdar’da bir camii Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, Akflam, 26 olan Damat Ahmet Fethi Pafla’n›n yak›fl›kl› fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Abdülaziz) (‹nal, Son Sad- o¤lu Mahmut Celâleddin Pafla (öl. 1884) ile razamlar, s. 491) (Sicill-i Osmânî, 1/32-33, 62; 3/21 Sadul- evlendirilmifltir. 11 Rebiyülâhir 1333 (26 fiu- lah Efendi) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Taif Mahkumlar›, bat 1915)’te Erenköyü’ndeki köflkünde vefat s. 129) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. ederek vasiyeti gere¤ince babas› Abdülme- 134-219) (Mevhibe Celâleddin, Geçmifl Zaman Olur ki, s. cit’in Yavuz Sultan Selim Türbesi hazîresinde- 53) (A. Osmano¤lu, Babam Abdülhamit, s. 44) (Sedat ki türbesi yan›na gömülmüfltür. Kumbarac›lar, ‹stanbul Konaklar›, Hayat Tarih Mec. 1970 Say›: 10, s. 41) (S. Eyice, Bizans Devrinde Bo¤aziçi, s. 53) Cemile Sultan bu sahilsaray› k›z› Ayfle S›d›ka (S. Ünver, Selsebiller, Hayat Tarih Mec. 1967, Say›: 7, s. Han›m Sultan’›n dü¤ünü için sat›n alm›fl ve 8) (S. Eldem, Türk Evi Plân Tipleri, s. 185) (E. Koçu, Bos- yeni eflyalarla döfletmiflti. ‹ki defa Paris Sefare- tanc›bafl› Defteri ‹stanbul Ans. 6/2994) (Selim A¤a Vakfiye- ti’nde ve bir çok valiliklerde bulunmufl olan si, Süleymaniye Kütüp. Fotokopi Arflivi No: 20) Ali Pafla’n›n o¤lu, Hünkâr Yaveri Ali Fuat Bey’le dü¤ünleri bu yal›da yap›lm›flt›.

Cemile Sultan’›n babas› taraf›ndan dü¤ün he- SERASKER MEHMET NAMIK diyesi olarak yapt›r›lm›fl ve sonradan Güzel Sa- PAfiA KONA⁄I natlar Akademisi olan F›nd›kl›’da k›fll›k bir sa- hilsaray› daha vard›. u muhteflem ve büyük konak, Kefçedede BMahallesi hudutlar› içinde ve Tunusba¤› Yüzünde müthifl bir cazibe olan Sultan “gayet Caddesi üzerinde idi. Kona¤›n bir kap›s› bu k›sa boylu ve ufak tefek olmas›na ra¤men müt- caddeye, di¤er bir kap›s› da fiair Naili Soka¤›’- hifl bir iradeye sahip”ti. na aç›l›yordu. Genifl arazisi son zamanlarda parsellenerek yerine birçok apartmanlar yap›l- Hüseyin Avni Pafla’n›n ‹hsaniye’de büyük bir m›fl ve buradaki bir ç›kmaz soka¤a da Pafla’n›n köflkü vard›. Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey ko- ismi verilmifltir. na¤› bahsine bak›n›z. Nam›k Pafla, Sultan II. Mahmut, Sultan Ab- Yal›n›n harem bahçesinde ve tütün deposu- dülmecit, Sultan Abdülaziz ve Sultan Abdül- nun yan duvar› üzerinde vaktiyle güzel olan, hamit devirlerini idrak etmifl de¤erli bir devlet harap bir selsebil bulunmaktad›r. Bu, selsebilin adam›m›zd›r. sefirlik, ordu müflirli¤i, serasker- Sultan III. Ahmet (1703-1730) devrinden gü- lik, Tophane müflirli¤i gibi önemli görevlerde nümüze intikal etti¤i söylenir. bulunmufltur. Zeki, do¤ru ve yak›fl›kl› bir zat idi. Hüseyin Avni Pafla Selsebili, yal›n›n harem bahçesinde iken, yal› y›k›ld›ktan sonra flimdiki 22 Safer 1310 (15 Eylül 1892) tarihinde vefat bahçenin sol taraf›ndaki duvara yerlefltirilmifl- ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömüldü. tir. Üzerinde herhangi bir yaz› yoktur. Baz›s› Kabri, Duvardibi mevkiinde, Üsküdar Kad›köy k›r›lm›fl olan 15 küçük yalac›¤›n bulundu¤u ay- yolunun Nuhkuyusu Caddesi ile birleflti¤i yer- na k›sm›n›n etraf›n› kabartma rumi desenli bir dedir. Tam karfl›s›nda Ahmet Fethi Pafla Aile- silme çevirmifltir. Desenli kemerinin alt›nda si Mezarl›¤› ve Ayfle Hatun Çeflmesi vard›r. bulunan üç ejderha a¤z›ndan akan sular alt tekneye, küçük yalac›klara gelen sular ise biri- Nam›k Pafla’n›n, Ayaspafla’dan Kabatafl’a ka-

1412 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri dar uzanan büyük arazi içinde, harem ve se- güzel yap›y› yapt›rm›flt›r. lâml›kl› muhteflem bir kona¤› daha vard›. Pafla bu konakta vefat etmifltir. Ba¤dat’tan getirdi¤i R›za Pafla’n›n vefat›ndan sonra o¤lu, Süreyya para ile Beyaz›t’taki Seraskerlik Dairesi’ni (‹s- ‹lmen’in tasarrufuna geçen koru, Süreyya Pafla tanbul Üniversitesi Merkez Binas›) ve Unka- taraf›ndan, ‹stanbul Belediyesi’ne hediye edil- pan› De¤irmeni’ni yapt›rm›flt›r. mifltir. Yaln›z bu s›rada, köflkün civar›ndaki arazi bir duvarla çevrilerek koru ile alâkas› ke- Kaynaklar: (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 1144 ve Türk silmifltir. Bu duvar› bugün de görmek müm- Meflhurlar›, s. 274) (Sicill-i Osmânî, 4/539) (‹stanbul Üni. kündür. Ed. Fak. Tarih Der. 4/127) (Ahmet Nuri Sinapl›, Mehmed Nam›k Pafla, s. 233-234, 261) Merhum General Süleyman ‹lmen Pafla, hat›- ralar›nda Suphi Pafla arazisinin ne flekilde sat›n al›nd›¤›n› flu ifadelerle anlatmaktad›r:

SERDAR-I EKREM “Bundan takriben yar›m as›r evvel (1897-1900 ÖMER LÜTF‹ PAfiA KÖfiKÜ tarihleri) amcam›z Cemal Pafla Altunizâde ci- var›nda, Tophanelio¤lu’nda Memduh Pafla’n›n (SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ - köflkünü bir yaz tebdilhava için kiralam›flt›. Biz SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ) de oraya araba ile gidip geliyorduk... Bizim yaz- l›¤a gitti¤imiz s›ralarda Çaml›ca taraflar›na o öflk, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin bat› etek- eski ra¤bet kalmam›fl idi. Sonralar› biz de Kü- Klerinde idi. Küçük Çaml›ca ile Bulgurlu çük Çaml›ca’da bir köflk sahibi olmufltuk...” caddelerinin ve Çilehane Soka¤› ile Çiçek So- ka¤›’n›n çevreledi¤i genifl arazi, Serdar-› Ek- “1317 (1901-2) fiubat›nda Maltepe’deki çiftli- rem Ömer Lütfi Pafla taraf›ndan mirîden sat›n ¤i sat›n ald›m. Yaz›n Küçük Çaml›ca’daki köfl- al›narak 1857 tarihlerinde yapt›r›lm›flt›r. kümüzde otururken büyük bir çiftlik almay› ar- zu ettim. Evvelâ Çaml›ca civar›nda büyük bir Büyük tarihçi Mustafa Naimâ Efendi’nin “Bul- arazi elde etme¤e çal›flt›m. Hatta Suphi Pafla gurlu Da¤› üzerindeki Seyran Tepesi” dedi¤i Korusu denilen Küçük Çaml›ca Tepesi’ni de yerin yamaçlar›ndaki haremli, selâml›kl› bu içine alan bu koru ile köflkünü ve etraf›ndaki muhteflem köflk ‹stanbul’un her taraf›ndan gö- araziyi babama sat›n ald›rmaya bafllad›m. U¤- rülüyordu. Köflk ve bahçesinin arkas›nda rafla u¤rafla 22 hisseden ancak iki hissesini sa- 272.000 metre karelik bir korusu vard›. t›n almaya muvaffak olabildik. Geriye kalan di¤er 20 hisse sahipleri bizi karfl›lar›nda görün- Ömer Pafla’n›n vefat›yla mirasç›lar›n›n terhini ce müflkilat ç›karma¤a bafllad›lar. Bakt›m ki, üzerine meflhur sarraflardan Köçeo¤lu Agop olacak fley de¤il... Ba husus babam sat›n ald›¤›- Efendi’nin tasarrufuna geçen köflk ve koru da- na göre ben sahip olam›yorum... Kar›, koca biz ha sonra Sami Paflazâde Suphi Pafla taraf›ndan konaktan ayr›larak kendimize mahsus bir evde sat›n al›nm›flt›r. oturmak istiyorduk...”

Suphi Pafla’n›n 1887’deki vefat›ndan sonra va- Köflkün ve korunun ilk sahibi Ömer Pafla, Ab- risleri hayli müddet koruyu ve köflkü güzelce dülmecit ve Abdülaziz devirlerinde baflkuman- muhafaza etmifllerdi. danl›klarda bulunmufl ve harplerde yararl›klar› görülmüfl müflirlerimizdendir. K›r›m Harbi s›- Bu s›rada köflkün sol taraf›ndaki arazi, reji ko- ras›nda ve 1854 tarihinde Tuna Boylar›’nda miseri Menapirzâde Mustafa Nuri Bey (1884- Ruslar’a karfl› zaferler kazanm›fl ve sonra Bafl- 1906) taraf›ndan varislerden sat›n al›narak kumandan olarak Gözleve baflar›s›n› elde et- üzerine bir köflk yapt›r›lm›flt›r. mifltir. 1871 tarihinde vefat ederek Eyüp’te Bostan ‹skelesi mevkiinde ve Hüsrev Pafla Kü- Nihayet bu emsalsiz yer, Sultan II. Abdülha- tüphanesi arkas›ndaki mezarl›¤a gömülmüfltür. mit’in seraskeri R›za Pafla (1844-1920) taraf›n- Pek de¤erli, çal›flkan ve do¤ru bir zat olarak bi- dan sat›n al›nm›fl ve kendi köflkünün karfl›s›na linirdi. da yaverleri için Yaverler Köflkü ismiyle an›- lan ve bugün de mevcut olan ahflap, iki katl› Köflkün üçüncü sahibi olan Abdüllâtif Suphi

1413 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Pafla, Abdurrahman Sami Pafla’n›n o¤lu olup Kahraman› Gazi Osman Pafla’n›n vefat› üzeri- 1818’de Mora’n›n Trapolice kasabas›nda do¤- ne müflir rütbesi ile serasker oldu. 1897 tari- du. ‹stanbul’a geldikten sonra bir tak›m yüksek hindeki Yunan Harbi onun seraskerli¤i s›ras›n- görevlerde bulundu. Alt› dil bildi¤i söylenen da vuku bulmufl ve Yunanl›lar periflan edilmifl- bu sa¤lam karakterli, âlim zat 11 Rebiyülâhir tir. Meflrutiyetin ilân›ndan bir gün evvel seras- 1305 (27 Aral›k 1887)’de vefat ederek, Divan- kerlik görevinden azledilen R›za Pafla, 6 A¤us- yolu üzerindeki Sultan II. Mahmut Türbesi ha- tos 1908’de eski devir ricalinden oldu¤u için, zîresine defnedildi. Yirmibefl evlâd› ve hare- Vaniköyü’ndeki yal›s›nda tevkif edilerek Har- minde onbefl kad›n› oldu¤u rivayet edilir. Aye- biye Nezareti’ndeki Bekir A¤a Bölü¤ü’nde tullah Bey (1845-1878) ile Hamdullah Suphi hapsedilmifl ve daha sonra da 200.000 alt›n li- Tanr›över (1885-1966) Pafla’n›n o¤lullar›ndan ra tutan mevcut paras›n› hükümete vermek su- sadece ikisi idi. Ayetullah Bey, Nam›k Kemal retiyle hapisten kurtulmufltu. ve Ziya Pafla gibi hürriyet için mücadele etmifl hür mizaçl›, sanatkâr ruhlu bir kimse imifl. Yap›lan bu haks›z davran›fl üzerine Pafla, bir müddet sonra Fransa’n›n Nice (Nis) flehrine Suphi Pafla’n›n ‹stanbul Fatih’te Hasan Baba gitmifl ve orada 21 Eylül 1336 (1920) günü ve- Alemi Mahallesi’nde ve Horhor Caddesi üze- fat etmifltir. Vasiyeti gere¤ince cenazesi ‹stan- rinde, bugün de mevcut olan büyük bir kona¤› bul’a getirilerek 26 Ekim 1336’da Kocamusta- vard›r. Türk Oca¤›, 20 Haziran 1911’de bu bi- fapafla Camii avlusundaki Sümbül Sinan Efen- nada kurulmufltur. di (öl. 936/1529-30) türbesine ve Sadrazam Hekimo¤lu Ali Pafla’n›n büyük kardefli hattat, Suphi Pafla vakarl›, sevimli ve hareketleri zarif müderris Ömer Efendi’nin (öl. 1111/1699) ya- bir zat idi. “Hele baba o¤lun, iki ak ve pak sa- n›na defn edilmifltir. Sonradan üzerine, efli Ad- kall› ihtiyar›n beraberce bindikleri araba ile viye Han›m’la o¤ullar› Süreyya ve fiükrü Pafla- Çaml›ca’dan Üsküdar tariki ile gitmeleri seyri- lar ile Ziya Bey taraf›ndan mermer bir sanduka ne doyulmaz güzel manzaralardan biri idi ve konmufltur. bilmeyenler kendilerini iki kardefl zanneder- lerdi.” Bu muhteflem mermer sandukan›n üzeri, pem- be porfir sütunlar›n tafl›d›¤› bir kubbe ile örtü- Suphi Pafla Korusu’nun dört kap›s› olup cümle lüdür. Ayak taraf›na Pafla’n›n hayat hikâyesini, kap›s› Bulgurlu Caddesi üzerindedir. Munta- uzunca bir flekilde, anlatan bir levha as›lm›fl ve zam yollar›, sulama tesisleri, havuzlar› ve kuyu- ayr›ca, rumîlerle bezeli sandukas›n›n yan yüzü- lar› harap olmufltur. ne de:

Birbirlerine bir köprü ile ba¤lanm›fl olan ha- Seraskerli¤i: 1307 rem ve selâml›k binalar›ndan da eser kalma- Yunan Zaferi: 1313 m›flt›r. 1940 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. ‹nfisali : 1324

‘Çarflaf’›n ‹stanbul’da ilk defa Suphi Pafla’n›n diye yaz›lm›flt›r. han›mlar› taraf›ndan Çaml›ca’da yapt›klar› ge- zintiler s›ras›nda giyildi¤i rivayet olunur. Türbenin kap›s› Kocamustafapafla Camii’nin karfl›s›nda olup içeri girildi¤inde sa¤ tarafta Suphi Pafla, 1871 tarihinde vezir rütbesiyle Osman Efendi’nin örfî destar ile süslü flâhidesi atand›¤› Suriye valili¤inden bir sene sonra fiu- ve onun arkas›nda ise, R›za Pafla’n›n muhte- ra-y› Devlet azal›¤› ile ‹stanbul’a döndü¤ü s›ra- flem sandukas› görülür. Sandukan›n bafl taraf›- da han›mlar›, Suriye’den ald›klar› telli ve ipek- na “Serasker R›za Pafla” diye yaz›lm›flt›r. Bu ka- li renk renk fiam çarflaflar›n› da beraberlerinde p›n›n karfl›s›ndaki bir kap›dan da Sümbül Si- getirmifllerdi. nan Efendi Türbesi’ne geçilmektedir.

Köflkün dördüncü sahibi olan Serasker R›za R›za Pafla’n›n fiehzadebafl›’nda, Direkleraras› Pafla, Kocamustafapaflal›d›r. S›r kâtibi Mustafa mevkiinde Letafet Apartman› ismiyle maruf, Pafla’n›n divan efendisi Lefkeli Emiro¤lu fiük- muhteflem ahflap bir kona¤› daha vard›. rü Efendi’nin o¤ludur. Karada¤ ve Rus harple- rinde yararl›klar göstermifltir. 1891’de Plevne Kad›köy’de opera binas› olarak infla edilen Sü-

1414 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri reyya Sinemas› Süreyya Pafla taraf›ndan yapt›- ket Pafla’n›n; Polis Huzur Evi’nin alt taraf›nda r›lm›flt›r. Pafla, ‹zmit yolu üzerinde ve Malte- Esvapç›bafl› Saffet Bey’in (Arpatl›); Feridun pe’de, Kay›fl Da¤› eteklerinde, ‹flçi Sanatoryu- Pafla (Vafi) Camii karfl›s›nda Posta Naz›r› Ha- mu bina ettirerek devlete hediye etmifltir. Va- sip Bey’in, Ac›badem üzerinden Kad›köy’e siyeti gere¤ince bu hastahanenin arkas›nda ha- inen yol üzerinde tarih yazar› ve mabeyinci A- z›rlad›¤› türbeye gömülmüfltür. Çok çal›flkan li Fuad Türkgeldi Bey’in köflkleri vard›. ve eli aç›k bir zat olarak bilinir. Kaynaklar: (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 55, 301, 375) R›za Pafla’n›n bir kona¤› da Befliktafl s›rtlar›nda (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 85, 1365, 1486) (S. ve Y›ld›z Saray› civar›nda idi. Bu konak sonra- Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 73) (Cevdet Pafla Te- dan Reflit Saffet Atabinen’e (1884-1965) geç- zâkir 13-20, s. 154, 183, 266) (Mustafa Baydar, Hamdul- mifl ve Saffet Bey burada vefat etmifl ve fieyh lah Subhi Tanr›ö¤er) (M. Kuntay, Nam›k Kemal, s. 292 Sümbül Sinan’›n ahfad›ndan oldu¤u için onun vd.) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 133) türbesi yan›ndaki türbeye gömülmüfltür. (TTOK, Bo¤aziçi Korular›) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969, Say›: 10, s. 26-31) (S. M. Alus, Selimiye’den R›za Pafla köflkünün civar›nda Nazime Sul- Çaml›ca’ya, Akflam, 19 fiubat 1939) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. tan’›n köflkü, Prof. F. Kerim Gökay’›n 15 dö- As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül nümlük bahçe içindeki köflkü, Said Molla’n›n 1947) (Ali Cevdet, ‹kinci Meflrutiyetin ‹ân›, s. 160, 164- köflkü ve Abdülaziz’in di¤er k›z› Saliha Sul- 166) (Hürriyet gazetesi, 14 Ocak 1981) (Ziya fiakir, Yar›m tan’›n köflkü vard›. Abdülhak Hamid Bey aile- As›r Evvel Bizi ‹dare Edenler, 1/204 vd. Fetih Pafla) sinin köflkü de Çilehane mevkiinde idi. Büyük flairin a¤abeyi Nasuhî Bey’in köflkü de Küçük Çaml›ca Caddesi üzerinde ve Suphi Pafla Ko- rusu cümle kap›s› karfl›s›nda bulunuyordu. Eski SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI d›fliflleri bakanlar›ndan olup 1969’da vefat ede- ve KÖfiKÜ rek Çakalda¤› Mezarl›¤›’na gömülen Yusuf K. Tengirflek’in 182.760 metre karelik bir koru elim Pafla Yal›s›, Ayazma Camii önünde ve içindeki kârgir evi de bu civarda idi. Sbugün mevcut olmayan Ayazma ‹skelesi yan›nda Köflkü ise, Küçük Çaml›ca’da Niflan- Küçük Çaml›ca’daki bu köflklerden baflka, tafl› mevkiinde olup ba¤› pek ünlü idi. Uzun Sadrazam fiirvanizâde Mehmet Rüfldi Pafla’n›n bir ömür süren Pafla, 89 yafl›nda oldu¤u halde o¤lu ‹smail Hakk› Bey’in de büyük bir köflkü bu köflkte vefat etmifltir. vard›. Hakk› Bey, 25 yafl›nda oldu¤u halde 20 Safer 1291 (8 Nisan 1847)’de burada vefat Girit adas›’n›n Servi Kasabas›’nda do¤du¤u ederek Çiçekçi dura¤› karfl›s›ndaki Karacaah- için Servili denilen Selim Mehmed Pafla, Ak- met Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Büyük aile ha- ka muhaf›zl›¤›, Sayda ve Marafl valiliklerinde zîrelerinin önünde fiair Nedim ve annesinin bulunmufltur. 1261 (1845)’te Üsküp vilayetine mezarlar› vard›r. Pirîzâde Osman Sahib Efendi tayin ve 1264 (1848)’de azledilmifl ve de¤iflik Çeflmesi bahsine bak›n›z. tarihlerde Kastamoni, Konya vilayetlerinde, Anadolu müflirli¤inde, Batum kumandanl›¤›n- Küçük Çaml›ca’da köflkü bulunan bir zat da da, hassa müflirli¤inde hizmet edip 1289 Rece- meflhur Fehim Pafla idi. Fehim Pafla, Sultan II. binin üçünde (6 Eylül 1872) vefat etti. Üskü- Abdülhamit’in süt kardefli Esvapç›bafl› ‹smet dar’da medfundur. Cesur ve do¤ru bir zat idi. Bey’in o¤lu idi. Pafla’n›n büyük o¤lu ünlü res- Kabri için Karacaahmet Mezarl›¤› 8. Ada, A sam Eflref Ürün Beyefendi’dir. Eflref Bey, 1981 Bölümü’ne bak›n›z. Atatürk Sanat Arma¤an›’n› kazanm›flt›r. Fe- him Pafla’n›n küçük o¤lu ise Cumhuriyet dev- Selim Pafla Üsküp valisi iken, sonradan müridi ri Jandarma Genel Komutan› Abdülhalim oldu¤u Mehmet Nur Efendi’yi ‹stanbul’a davet Oruz Pafla’d›r. etmifl ve Efendi 1266 (1850)’de gelerek Selim Pafla’n›n yal›s›nda alt› ay kadar oturduktan Bu köflklerden baflka Küçük Çaml›ca etekle- sonra yeniden Üsküp’e dönmüfltür. Seyyid Mu- rinde Mabeyinci Emin Bey’in, (Kalfa Çeflmesi hammed Nurü’l-Arabiyyü’l-Melâmî ismiyle bili- Soka¤›’n›n yüksek bir yerinde); bugün yerinde, nen Nur Efendi, son as›r tasavvuf erbab›nca Mimarl›k Fakültesi’nin bulundu¤u yerde fiev- ‘Kutb’ ve ‘Gavs’ olarak kabul edilir. Müridleri

1415 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

aras›nda ‹smail Pafla, Hüseyin Hüsnü Pafla, Ta- Tekaüd halinde Üsküdar’da genifl bahçesi için- tar Osman Pafla ve 1300 (1883)’te vefat ederek deki saray›nda oturan Siyavufl Pafla, II. Se- ‹nadiye Tekkesi’ne, Haflim Baba Türbesi ya- lim’in (1566-1574) k›z› Fatma Sultan’›n efli n›ndaki türbeye gömülen ve Molla Bey diye idi. Süleymaniye’de Hoca Hamza Mescidi kar- bilinen fieyhülislâm Mir Ahmet Muhtar Efen- fl›s›nda, Devo¤lu Yokuflu’nda ve kar›s› Fatma di de vard›r. Sultan’a ait saray›n yan›nda, bu sultan ad›na bir medrese yapt›rm›flt›. 982 (1574)’te Fatma Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19 As›rda Çaml›ca’daki Sultan ile evlenen Pafla, onun ölümünden 20 Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (A. Gölp›nar- y›l kadar sonra 1010 (1601) tarihinde Üskü- l›, Melâmîlik ve Melâmîler 1931 ‹stanbul, s. 237) (Atâ Ta- dar’daki saray›nda vefat etmifltir. Kabri, E- rihi, ‹stanbul 1292, 2/226) (Sicill-i Osmânî, 1/382-383 Çer- yüp’teki muhteflem türbesindedir. kes ‹smail Pafla; 2/177 Hüseyin Hüsnü Pafla; 3/63, Selim Pafla; 3/449 Topal Osman Pafla; 4/351 Muhtar Ahmed Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/493-494) (Peçevî Efendi) Tarihi, Uras Türkçesi, 2/283) (Sicill-i Osmânî, 1/60; 3/116) (Vefeyât, s. 25) (Hadîka, 1/110) (O. Taib, Hadîka- tü’l-Vüzera, s. 37) (Atâî, fiekaik-› Nu’maniyye, s. 225) (Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 98-99) (S. Elden, Köflkler ve S‹YAVUfi PAfiA SARAYI Kas›rlar-1, s. 109) (Recep Akakufl, Eyüp Sultan, s. 230) (M. Meriç, Mimar Sinan, s. 41-120) (C. Baltac›, Osmanl› uhfetü’l-Mimarîn ve Tezkiretü’l-Ebniye’de Medreseleri, s. 419) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayiname- Tkay›tl› oldu¤una göre Mimar Sinan yap›s›- si, s. 38) (Atâ Tarihi-II. ‹stanbul 1292, s. 34) d›r.

Tezkiretü’l-Ebniye’de “def’a” diyerek iki kere zikredilmifl ve Siyavufl Pafla’n›n Üsküdar’da iki SULTAN ABDÜLAZ‹Z saray› oldu¤u belirtilmifltir. AV KÖfiKÜ Bu saraylardan birinin Mehmet Pafla Sara- u güzel ve flirin av köflkü, Valideba¤› Pre- y›’nda oldu¤u gibi padiflah has› olan Üsküdar Bvantoryumu hudutlar› içinde, eski ismi ‹s- Bahçesi içinde oldu¤u san›lmaktad›r. mail Pafla Caddesi olan Kofluyolu üzerinde S›r- ma Perde Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki ‹stanbul Kanijeli Siyavufl Pafla, 24 Aral›k 1582’de Ye- Belediyesi Sular ‹daresi Deposu’nun karfl›s›n- men fatihi Koca Sinan Pafla’n›n yerine birinci dad›r. defa sadaret mevkiine gelmifl ve burada bir bu- çuk seneden biraz fazla kalarak azledilmifltir. Kofluyolu’na aç›lan büyük bahçe kap›s›n›n sa¤ taraf›nda kale burcunu and›ran Valideba¤ Kas- Siyavufl Pafla 15 Nisan 1586’da Sadrazam Ha- r›’n›n su deposu ve terazisi vard›r. d›m Mesih Pafla’n›n istifas› üzerine ikinci defa “mesned-i sadaret”e getirilmifl ve bu görevde Ahflap, tek katl› av köflkü bu kap›dan 100 m. üç seneye yak›n kald›ktan sonra tekrar azledil- ileridedir. Köflkün etraf›n› ahflap sütunlar üze- mifltir. rine oturtulmufl bir revak çevirmifltir. Kap›s›- n›n yan›na “Abdülaziz Köflkü-1856” yaz›l› bir Paflan›n üçüncü ve sonuncu sadareti 4 Nisan levha as›lm›flt›r. Sultan Aziz, 1861-1876 tarih- 1592 tarihinden 28 Ocak 1593 tarihine kadar leri aras›nda padiflah oldu¤una göre köflk, ya sürmüfltür. flehzadeli¤i zaman›nda yap›lm›fl olmal› ya da tarih yanl›fl yaz›lm›fl olmal›d›r. Enderun’dan yetiflmifl olan Siyavufl Pafla 975 (1567-68)’de büyük ‹mrahor, 977 (1569- Kap›n›n iki taraf›na ve bahçeye, efllerini Sulta- 70)’te yeniçeri a¤as›, 987 (1579-80)’de Rume- nahmet Meydan›’nda gördü¤ümüz, dökme ha- li Beylerbeyi olmufl ve bir ara da ‹stanbul Kay- vagaz› fenerleri yerlefltirilmifltir. Köflkün arka makaml›¤› görevini yürütmüfltür. “Rüflvet al- bahçesine de, f›skiyeli mermer bir havuz yap›l- mayan ve hak söze inanan bir sahib-i devlet m›flt›r. idi.” Köflk, alt üst pencerelerden ›fl›k al›r. Üst pen-

1416 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Bir biblo kadar zarif Sultan Abdülaziz Av Köflkü. cereler renkli caml›d›r. Kap›dan zemini çini Rayetkeflan Kalfa’n›n ruhuna kuyu açan Adile döfleli bir antreye girilir. Sa¤ tarafta helâ var- Sultan 1316 (1898)’da vefat etti. Kabri, d›r. Sol taraftaki merdivenden de büyük salo- Eyüp’te, Bostan ‹skelesi yan›ndaki türbesinde- na bakan tavan› çok alçak mahfile ç›k›l›r. Sa- dir. lonun duvarlar› ‹talyan çinileriyle kaplanm›fl- t›r. Burada küçük bir kahve oca¤›, mermer ya- Di¤er bir kuyu bilezi¤i ise, köflkün arka taraf›n- lakl› bir çeflme bulunmaktad›r. Çeflmenin üs- da olup kitâbesi yoktur. tüne, do¤an›n en güzel renklerle bezedi¤i oval bir tafl oturtulmufltur ki görülme¤e lây›kt›r. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam,10 Eylül 1947) ‹yi bir binici olan Sultan Aziz, bu havaliyi pek sever, Alemda¤›’na ava gittikçe buraya gelerek dinlenirdi. Bu köflk yerini Altunizâde ‹smail Pafla’dan ald›¤› söylenir. SULTAN AZ‹Z KASRI (ALEMDA⁄I KASRI) Köflkün önünde ve girifl kap›s›na göre sol taraf- ta bir kuyu bilezi¤i vard›r ki üzerinde flu kitâbe as›r, Alemda¤› Köyü’nde Sultançiftli¤i- bulunmaktad›r: KÖmerli Yolu’nun, köye giderken sa¤ taraf- ta, Horoz Çiftli¤i ad› verilen yerdedir. Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Haz- retleri’nin kerime-i muhteremeleri devletlu ismetlu Hafif bir yükselti üzerine oturtulmufl olan kas- Adile / Sultan aliyyetü’fl-flan Hazretleri’nin hacesi r›n, genifl bahçesinin Alemda¤ Köyü’ne, flim- Rayetkeflan Kalfa’n›n ruhiçün Fatiha / 1310 Mu- diki K›flla Otobüs Dura¤›’na ve Çatalda¤› yö- harrem (A¤ustos 1892). nüne aç›lan kap›lar› vard›. Alemda¤› Köyü meydan›na bakan bahçe kap›s› buradan 100 Rayetkeflan Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19 ad›m ileride, K›flla Dura¤›’na bakan kap› ise, Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksa- yolun hemen yan›nda bulunuyordu. Genifl bir ray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan alan› kaplayan bahçede as›rl›k a¤açlar vard›. Türbesi önündedir. Lâhdi mevcuttur. Kendisi- nin Eyüp’te, ‹dris köflkü mevkiinde bir çeflme- 1865 tarihlerinde Sultan Aziz (1861-1876) ta- si vard›r. raf›ndan yapt›r›lm›fl olan kas›r, hanedan›n

1417 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Türkiye hudutlar› d›fl›na ç›kar›lmas›ndan son- de¤ildir. Suyu, Tafldelen Suyu’ndan daha güzel ra bofl kalm›fl ve k›sa bir müddet içinde, çat›- oldu¤u söylenen Büyük Elmal› Menba›’ndan s›ndaki kurflun örtüye kadar her yeri köylüler- getirtilmifl. Bu su, Ball›kaya Mevkii’nden geli- ce ya¤ma edilmifltir. yormufl. 1980 yaz›nda bu suyun köye getirilme- si çal›flmalar› yap›l›yordu. ‹kinci Dünya Savafl› (1939-1945) s›ras›nda as- keriyece arazisi iflgal edildi¤i s›rada kasr›n sade- Alemda¤›’n›n bat› yamaçlar›nda bulunan Bal- ce dört duvar› kalm›flt›. l› Kaya, yalç›n bir kaya görünümünde olup, üzerine bir horoz kabartmas› yap›lm›fl. Bu res- Üç katl› olan köflk y›¤ma tafltan yap›lm›flt›r. min hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ilmifl. Köy- Genifl salonlar›, ancak yap›l›rken içine yerlefl- lülerin ma¤ara dedikleri bir dehlizin, Anadolu- tirildi¤i san›lan büyük endam aynalar› vard›. hisar›’n›n do¤usundaki üçkardefller mevkiine Tanzimat Devri’nin en güzel yap›lar›ndan biri kadar uzand›¤› söylenmektedir. Bu dehlizin a¤- olan bu binaya, ön ve arka taraf›ndaki iki yan- z›nda vaktiyle demir bir kap› varm›fl. l› mermer merdivenlerle ç›k›l›yordu. Kasr›n önündeki büyük havuz, yak›n tarihlerde dol- Üsküdar Saray› bahsine bak›n›z. durulmufltur. Evliya Çelebi, Üsküdar’›n en güzel mesireleri Sultan Aziz, devrin bafl pehlivan› oldu¤u gibi, oldu¤unu söyledi¤i Alemda¤› ile Çaml›ca’da horoz dö¤üfllerine pek merakl› idi. Bu yüzden nice “alemler edip oradan afla¤›ya Göksu’da Hindistan’dan getirtti¤i Hint horozlar›n›n ba- zevk ve safalar ederdik” demekte ve “yukar›da k›m›, yetifltirilmesi ve üretilmesi için kasr›n yaz›lan gezinti yerlerini, padiflah bahçelerini... bahçesine bir horoz çifli¤i yapt›rm›flt›. Bu yer Binalar›n›n yap›s›... yaz›lsa bir uzun tomar hâlâ köylülerce Horoz Mahalli ad› ile an›l›r. olur” diyerek burada bir padiflah bahçesinin ve Kasr›n Kuflluk denilen kuflhanesi de pek ünlü binas›n›n bulundu¤una iflaret etmifltir. imifl. Kaynaklar: (Mahmut Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat Hüseyin Avni Pafla, sadaret mevkiini iflgal et- 1/102 ve Tercüman Yay. s. 156) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ti¤i s›rada, Serasker Kaymakam› bulunan kafa- ve Taif Mahkumlar›, s. 22) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda dar› ve samimi dostu, Çirpanl› Abdülkerim 28 Sene, s. 49) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Nadir Pafla’y›, Sultan Aziz’i Alemda¤› Kas- Türkçesi, 2/163-185, 6/44) (Naimâ Tarihi, Dan›flman r›’nda bulundu¤u esnada süvari kuvvetleri ile Türkçesi, 3/1196) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 60) yakalay›p Selimiye K›fllas›’na hapsetme¤e me- mur etmiflti. Fakat, Abdülaziz’in Alemda¤›’nda bir geceden fazla kalmamas› bu tasavvurun gerçekleflmesine imkân vermemiflti. SULTAN MURAT KÖfiKÜ

Sultan Aziz Kasr›’n›n yerinde daha evvelki ta- öflk, Sultançiftli¤i Köyü’nün kuzeybat›s›n- rihlerde yap›lm›fl bir kasr›n bulundu¤u san›l- Kda, Tafldelen’in bat›s›nda ve Baltac› Çift- maktad›r. Avc› Mehmet’in (1648-1687) çok li¤i ile Çavuflbafl› Çiftli¤i aras›nda idi. Dudul- kere Üsküdar Saray›’ndan hareketle Alemda¤› lu-Sultançiftli¤i yolu üzerinden ve Sar›gazi Sa- ve civar›nda günlerce avland›¤› bilinmektedir. pa¤›’n›n karfl›s›ndaki yoldan girilirdi. Bugün Said Halim Pafla Çiftli¤i hudutlar› içinde kal- Daha evvel de Sultan IV. Murat’›n (1623- m›flt›r. Caddeden 4 km. içeridedir. 1640) s›k s›k Alemda¤›’na gelerek avland›¤› ve bu s›rada da bir kaç gün kald›¤› malumdur. Yi- Köflkün yan›nda halk›n Sultan Murat Çeflmesi ne böyle bir av günü, 12 Zilkade 1042 (21 Ma- dedi¤i kitâbesiz bir çeflme vard›r ki, IV. Mu- y›s 1633) tarihinde Alemda¤›’nda bulundu¤u rat’›n eseridir. bir s›rada Bostanc›bafl› R›dvan A¤a’y› göndere- rek kabri, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi’nin Köflkün bânisi Sultan V. Murat olmal›d›r. fieh- sol gerisinde olan, Ni¤deli Mustafa Pafla’y› zadeli¤i zaman›nda yapt›rm›fl veya ihsan edil- idam ettirmiflti. mifltir. Çünkü, padiflahl›¤› üç ay sürmüfl ve 1840-1904 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Kasr›n kitâbesinin bulunup bulunmad›¤› belli

1418 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Sultan Murat’›n annesi fievkefza Kad›n’›n (öl. d›r. Bafl odan›n duvar›na zarif bir ocak yap›l- 1889) bu köflkte oturdu¤u ve 1274 (1857-58) m›flt›r. Duvarlar›nda dolaplar bulunmaktad›r. yaz›nda, Sar›gazi Köyü Camii’nin avlusundaki Dolap kapaklar›n›n üzeri desenlerle bezelidir. mermer flad›rvan› yapt›rd›¤› bilinmektedir. Duvarlar›na renkli nak›fllar yap›lm›flt›r.

Meflhur komitac› Bulgar Sad›k hat›ralar›nda, o fiair Nâbî (1642-1712), Urfal›’d›r. Yirmidört s›rada (1919-1920 seneleri) bofl olan bu köflk- yafl›nda oldu¤u halde, 1665 tarihinde ‹stan- te bir müddet kald›¤›n› beyan etmektedir. bul’a gelmifl ve Vezir Musahib Mustafa Pa- “Alemda¤›’ndaki Has Hazine’ye ait ormanlar- fla’n›n divan kâtibi olmufltur. fiiirleri fiair Na- da kereste ve odunculuk eden Bayer ad›nda”ki ili’nin (öl. 1077/1666-67) be¤enisini kazan- bir zattan yard›m gördü¤ünü söyleyen merhum m›flt›r. fiairler kafilesinin önde gelenlerinden Sad›k Bey, “Bu s›rada (Nisan 1919) Paflaköylü biri olan bu güzide flair 3 Rebiyülevvel 1124 Milki Kaptan Kuzguncuk Panay›r›’na e¤len- (12 Nisan 1712) tarihinde vefat ederek Kara- meye gitmiflti. Paflaköye dönerken Baltac› ile caahmet Mezarl›¤›’na, Miskinler Tekkesi arka- Sultan çiftli¤i aras›ndaki Kirazl› Dere’de pusu s›ndaki yol üzerine gömülmüfltür. fiâhidesinin kurdum ve fayton içinde gelen eflkiyay› bir üzerini bir serpufl süslemektedir. Befl sat›r ha- hamlede yok ettim.” demektedir. linde yaz›lm›fl olan Farsça kitâbesi fludur:

Bu yer, Sar›gazi Sapa¤›’n›n biraz ilerisinde ve Hak Dost Sultan çiftli¤i köyü taraf›nda, Kirazl› Dere üze- Çün ruh-› kemîn-i Nâbî der lücce-i nûr âmed rindeki köprünün bulundu¤u yerde idi. Köprü- Ez tenki ten varest ber dâr-› sürûr âmed nün hemen yan›nda Seymenler Köyü vard›r. Tahkik flinasân-› ma’nâ-y› fluhûd u gayb Guftend pey tarih Nâbî behuzûr âmed Kaynak: (M. R. Yalk›n, Bulgar Sad›k, s. 229 vd.) Merhum Nâbî Efendi ruhiyçün el-Fatiha Sene 1124

fiA‹R NÂBÎ’N‹N EV‹ Müretteb divan› ve di¤er eserleri vard›r. Bu ki- tâbenin kendisi taraf›ndan ölüm döfle¤inde air Nâbî’nin kütüphanesi oldu¤u da ileri söylendi¤i rivayet olunur. fisürülen bu klâsik yap›, ‹mrahor Semtinde, Salacak Bostan› Soka¤› ile ‹mrahor Çeflme So- Musahib Mustafa Pafla’n›n Salacak Meyda- ka¤› aras›ndad›r. Bu bina bir müddet Üsküdar n›’nda bir çeflmesi vard›r. Bu çeflme ile Nâ- Evlendirme Dairesi olarak kullan›lm›flt›r. 1994 bî’nin evi aras›nda 50-60 metrelik bir mesafe y›l›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan onar›la- bulunmaktad›r. Nâbî’nin Mustafa Pafla’n›n ev- rak yeniden düzenlenen bina, bu tarihten iti- velâ divan kâtibi ve sonra kethüdas› oldu¤u baren Üsküdar Belediyesi’nin Üsküdar Folklor düflünülürse bu eserlerin yak›nl›¤›ndaki mana ve Turizm Derne¤i’ne (ÜFTUD) tahsis edil- kendili¤inden ortaya ç›kar. Nâbî’nin evi civa- mifl olup halen fiair Nâbî Kültür Merkezi ad›y- r›nda Mustafa Pafla’n›n bir saray› vard›. la faaliyet göstermektedir. Nâbî’nin fliirdeki kudretini takdir eden fiair Bu yap›y› kütüphane olarak kabul etti¤imiz Nailî Mustafa Efendi, ‹stanbulludur. Vefat›nda taktirde evi hemen yan›ndaki bofl büyük arsa evvelâ F›nd›kl›’da, Keflfî Cafer Efendi ismiyle üzerinde olmal›d›r. ‹mrahor Çeflme Soka¤›’na de bilinen fieyh Yunus Efendi Sümbülî Tekke- göre set üzerindedir. si hazîresine gömülmüfltür. Sonradan yol ge- niflletilmesi s›ras›nda kabri, Beyo¤lu Mezarl›- Yan yana iki odadan ibaret olan bu bina, alt ¤›’na nakledilmifltir. Bu kabristan›n yerinde üst pencerelerden ›fl›k almakta olup çat›s› to- bugün Ayas Pafla Semti bulunmaktad›r. fiair noz kubbelidir. Alt pencerelerine klâsik demir Nailî’nin meflhur divan› bas›lm›flt›r. parmakl›klar tak›lm›flt›r. Kesme tafl sövelidir. Binay› f›rdolay› bir kirpi saçak çevirmifltir. Do¤anc›lar civar›ndaki bir sokak, bu büyük Kesme tafltan infla olunmufltur. Türk flairinin ad›n› tafl›maktad›r. Bu isim, Os- man Nuri Ergin Bey taraf›ndan gelifli güzel ve- Odan›n ekseri k›s›mlar› ahflap üzerine nak›fll›- rilmedi¤ine göre, Nailî-i Kadim ve Pirizâde di-

1419 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

bulundu¤u soka¤a ismi verilmifltir. fiiirleri var- d›r. Silsile-i Celile-i Celvetiyye’de ismi yaz›l› de- ¤ildir. Üsküdarl›’d›r.

Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 4/530) (S. Eldem, Rölöve 1, Devlet Güzel Sanantlar Akademisi, s. 34-35) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/263-258) (A. Karahan, Nâbî, ‹slâm Ans. 9/3-7 ve, s. 41) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 35) (S. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 36) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 146) (Si- cill-i Osmânî, 2/421) (Faik Reflat, Eslaf, Tercüman Yay. s. 231-239) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçe- leri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (Ayvansarayî, Vefeyât, Süleymaniye Kütüp. Es’ad Efendi Bölümü No. 1375)

fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹

u mütevaz› ev, Çiçekçi semtinde ve Harem B‹skelesi Soka¤› civar›nda idi. Hemen yak›- n›nda meflhur hattat ‹smail Hakk› Alt›nbe- zer’in evi ve ünlü Çiçekçi Kahvesi bulunuyor- Gündo¤umu Caddesi. du. fieyhü’l-muharrirîn Burhan Felek Bey’in evi de yine bu civarda ve eski ad› Sultaniye ye de ünlü olan flairin bu semtte bir evi oldu¤u Caddesi olan ve daha sonra 1934’te Çatmac›- düflünülebilir. lar Soka¤› ismi verilen, bugünkü Dr. S›tk› Öz- ferendeci Soka¤› üzerindeki 63 no’lu bina idi. “Divan›ndan elde edilebilen bilgiye göre, Na- Talât Bey’in evi bu eve sadece 20 m. uzakl›kta ilî içli, duygulu bir flair olup, zay›f ve hastal›kl› bulunuyordu. bir bünyeye sahip idi.” Talât Bey, Rebiyülevvel 1275 (Ekim 1858)’de Üsküdar’da Hüdâyî Âsitânesi fleyhlerinden ‹hsaniye’de do¤mufltur. 1875 tarihinde Paflaka- Edirneli Saçl› ‹brahim Efendi’nin vefat›na bir p›s› Rüfldiye Mektebi’nde okumufl, Selimiye tarih düflürmüfl ve yine bu tekkenin hazîresin- Camii derslerine devam etmifl ve bu arada da deki bir türbeye gömülmüfl olan Sultanzâde karfl›tlar›n›n Mösyö Tahsin dedikleri meflhur Mehmet Pafla için bir kaside yazm›flt›. Bu kasi- Tahsin Hoca’dan hikmet, hey’et, ilâhiyat ders- deyi 1644 tarihinde Mehmet Pafla’ya sunan leri alm›flt›. Nailî, hayat› boyunca bir çok maddî ve mane- vî zorluklar çekmiflti. Bir tak›m memuriyetlerde bulunmufl ve bir te- sadüf eseri olarak da Prens Sabahaddin Bey’in Üsküdar sokaklar›na ismi verilen bir flair de babas› Damat Mahmut Pafla ile tan›flm›flt›. Pa- Üsküdarl› Ruhî Efendi’dir. 1168 (1754-55) ta- fla’n›n Altunizâde’deki saray›nda, süt kardefli rihinde vefat etmifltir. Üsküdarl› fiair Safî (öl. 1901) ile beraber bir çok geceler kalm›fllar ve sohbet etmifllerdi. Bu Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. hal Mahmut Pafla’n›n Avrupa’ya kaç›fl›na ka- dar devam etmiflti. Üsküdar’da soka¤a ismi verilen bir flair de Hü- dâyî Âsitânesi fleyhlerinden Mehmet Nesimî 1917 senesinde küçük bir evden ç›kan yang›n, Efendi’dir. Bu tekkenin flehlerinden Abdülhay Tosun Pafla Köflkü’nün arkas›ndaki, fiemsiye Efendi’nin (öl. 1117/1705) halifesidir. 1172 F›st›¤› denilen büyük f›st›k a¤ac›n› yakm›fl ve (1758-59)’da vefat ederek Sultan Murad sara- oradan da Sultaniye Caddesi’ne atlayarak Ta- y› karfl›s›ndaki mezarl›¤a gömülmüfltür. Kabri, lât Bey’in ahflap, boyas›z evini yok etmiflti. Çiçekçi oto dura¤›n›n arkas›nda, Karacaahmet kabristan›ndad›r. Çiçekçi Camii’nin üzerinde “Bütün ömründe biriktirdi¤i para ile yapt›rd›¤›

1420 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri güzel manzaral› dört katl› evinin bir rüzgârl› fiehzade Abdülmecit Efendi bu köflkün veril- havada güpegündüz yand›¤› s›rada üst kattaki mesini flöyle anlat›r: “Mabeyin kâtipleri ara- küçük odas›nda bulunan eserlerini kurtarmak s›nda türlü türlüsü var. Tevfik Bey diye biri mümkün olamad›... Bu yang›n Talât Bey’i ma- geldi, yalandan bir selâmla içeri girdi ve senet- nen ve maddeten y›kt›.” leri takdim etdi.”

Divan edebiyat›m›z›n bu son üstad› 7 Rebiyü- ‹smail Pafla, Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n to- levvel 1345 (15 Eylül 1926)’da vefat etti. Va- runu, ‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤ludur. 1830’da siyeti gere¤ince fiair Nedim’in (öl. 1730) Çi- Kahire’de do¤mufl, 1863’te Said Pafla’n›n yeri- çekçi dura¤›n›n karfl›s›ndaki kabri yan›na def- ne M›s›r H›divi olmufl ve bu görevden 1879 ta- nedildi. Do¤u kültürü kuvvetli, ince ve zarif, rihinde ayr›lmak zorunda kalm›flt›r. 1895’te E- ahlâk› yüksek bir zat idi. Üsküdar’da Yenima- mirgân’daki yal›s›nda vefat etmifl ve cenazesi halle semtinteki bir soka¤a 1934’te ismi veril- M›s›r’a götürülmüfltür. mifltir. Tevfik Pafla 1853’te do¤mufl, 1879’da Sultan Talât Bey’in ceddi olan Saray-› Hümâyun Ho- fermaniyle h›div olmufl ve henüz 39 yafl›nda cas› Ekmekçizâde Haf›z Ahmet Efendi 1 Zil- oldu¤u halde 1892’de zatürreden ölmüfltür. hicce 1241 (7 Temmuz 1826)’da vefat ederek Tunusba¤›’ndan Karacaahmet Sultan Türbe- fiehzade Abdülmecit Sultan Abdülaziz’in o¤- si’ne giden yolun sa¤ taraf›na gömülmüfltür. ludur. 9 Safer 1285 (1 Haziran 1868) tarihin- Ahmet Efendi’nin, 15 Haziran 1826 tarihinde- de do¤mufltur. 1918’de Sultan Vahideddin’in ki Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ras›nda tahta ç›kmas› ile veliaht olmufl, 1 Kas›m büyük hizmetler gördü¤ü söylenir. 1922’de saltanat›n kald›r›lmas› ile padiflah ola- mayarak 18 Kas›m 1922’de halife seçilmifl, 3 Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1846-1857) Mart 1924’te hilafetin kald›r›lmas› ile görevi (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 374) (Burhan Felek, Yafla- bitmifl ve o gece Türkiye’den ç›kar›ld›¤›ndan d›¤›m›z Günler, s. 34-97-99-158) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. ‹sviçre’ye yerleflmifl ve 23 A¤ustos 1944’te Pa- 70) (Sicill-i Osmânî, 1/288) ris’te vefat etmifltir. Kabri Medine’dedir.

Abdülmecit Efendi’nin Veliahtl›k Dairesi fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ KÖfiKÜ öflk, M›s›r H›divi ‹smail Pafla taraf›ndan K1870 tarihlerinde o¤lu Tevfik Pafla için yapt›r›lm›flt›r. Sultan Abdülhamit devrinde ve 1885’te fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi için 80.000 alt›n liraya sat›n al›nm›flt›r. Daha son- ra Büyük Çaml›ca’daki köflk Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye verildi¤inden, bu köflk de 1895 sene- sinde fiehzade Abdülmecit Efendiye ihsan olunmufltur.

fiehzade daha evvel Madrit Sefiri Sermed Efendi Köflkü’nün alt taraf›nda ve Burhaniye Mahallesi ile Küplüce s›rtlar›na bakan arazi üzerinde bulunan bir köflkte oturuyordu. Bu köflk, Tophanelio¤lu’ndan yüründü¤üne göre, Kuflbak›fl› Soka¤› üzerinde ve Burhaniye Cad- desi, Hac› Reflit Pafla Soka¤› ile Tunuslu Mah- mut Pafla Soka¤›’n›n çevreledi¤i genifl arazi içinde idi. Gündo¤umu Caddesi.

1421 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Dolmabahçe Saray›’nda, flimdiki Resim ve nat arkadafllar› idi. Kendisi de iyi bir ressamd›. Heykel Müzesi’nin bulundu¤u binada idi. Bu Sultan Abdülhamit’in hallinin tebli¤ini göste- k›sm› harem olarak kullan›rd›. Kabatafl Lisesi- ren meflhur tabloyu bu köflkün resim atölyesin- nin bulundu¤u eski Ferriye Saray›’n›n cadde de yapm›flt›. üzerindeki ufak dairesini de selâml›k haline ge- tirmiflti. Babas› bu binan›n bir odas›nda inti- Köflk kendisine intikal ettikten sonra gerek har etmiflti. Veliaht›n yazl›k köflkü ise Nakkafl- içerisinde ve gerekse genifl bahçesinde baz› ilâ- tepe’deki bu köflktü. Buraya her yaz gelirdi. Bu veler yapm›flt›. Do¤u taraf›ndaki büyük havuz köflke Arabesk Köflk derdi. bunlardan biridir.

Köflkün idaresi büyük han›m fiehsuvar Han›- Köflkün Kuflbak›fl› Caddesi’ne aç›lan ahflap bü- mefendi taraf›ndan yürütülüyordu. Kendisi Ö- yük kap›s›n›n üzerinde genifl bir saçak vard›r. mer Faruk Efendi’nin annesi idi. 12 Mart Kap›n›n iki yan›na flekilli küreler yerlefltiril- 1913’te Dürrüflehvar’›n bu köflkte do¤du¤u mifltir. K›rm›z› ve beyaz mermerden alternatif- söylenir. Talât Pafla, Abdülmecit’e burada ve- li olarak yap›lm›fl kap› kemeri üzerini kûfi bir liahtl›k teklifinde bulunmufltu. yaz› süslemektedir. Kap›n›n bahçeye bakan yü- zünde ve bir madalyon içinde bir ayet yaz›s› fiehzade Abdülmecit, büyük flair Abdülhak bulunmaktad›r. Hâmid’i çok takdir ederdi. Onun Finten adl› eseri Darülbedai’de (fiehir Tiyatrosu) temsil D›fl kap›n›n karfl›s›nda, muhteflem köflkün edildi¤i zaman bizzat bulunmufltu. Hatta bu cümle kap›s› bulunmaktad›r. Ahflap köflk, kâr- eser flerefine Nakkafltepe köflkünde 40 kiflilik gir, fazla yüksek olmayan bir bodrum üzerine bir ziyafet verip alt›ndan yapt›rd›¤› “Finten” oturtulmufltur. Dört cephesinde bahçe kap›lar› yaz›l› boyunba¤› i¤nelerini küçük Dürrüflehvar vard›r. davetlilere bir bir da¤›tm›flt›. Cümle kap›s›n›n önünde zemini takozlu mer- Ressamlar›m›zdan Çall› ‹brahim (1882-1960), mer döfleli bir sahanl›k bulunmaktad›r. Buraya Feyhaman (do¤. 1886), fievket Da¤ (1875- üç mermer basamakla ç›k›lmaktad›r. Sahanl›- 1944), Binbafl› Sami ve Nam›k ‹smail (1890- ¤›n bahçe taraf›na mermer oymal›, mihrab 1935) gibi kimseler, flehzadenin çok sevdi¤i sa- korkuluklar›n› and›ran korkuluklar konmufl-

Nakkafltepe’de son halife Abdülmecit Efendi Köflkü.

1422 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri tur. ‹ki ahflap sütun, üst kat›n balkonunu tafl›- maktad›r. Tavan› baklava flekillidir. Duvarlar› bozulmaya yüz tutan renkli motiflerle bezen- mifltir. Binaya aç›lan yüksek kap›s› üzerine kû- fi yaz› ile yaz›lm›fl bir ayet hak edilmifltir.

Zemini alt›gen çiniler döfleli divanhanenin sa¤ ve solunda birer oda, üst kata ç›kan merdiven- ler ve bahçeye aç›lan kap›lar vard›r. Sa¤ ve sol bahçe kap›lar›na giden koridorlar›n önünde üst kat bölmelerini tafl›yan ikifler ahflap sütun vard›r. Divanhanenin nihayetindeki bir kap›- dan arka cepheye bakan bir sofaya geçilir. Bu- rada iki köfle odas›na aç›lan kap›lar, sa¤ tarafta sonradan yap›lan barok stili bir mermer çeflme ve sol tarafta da çinilerle bezeli bir flömine bu- lunmaktad›r. Her iki bölmenin tavanlar›, du- varlar› ve kap›lar› türlü flekillerle süslenmifltir. tedir. Hizmetçi ve seyis daireleri ile ah›rlar yok olmufltur. Nakkafltepe’de Üst kat, köflelerde birer oda ve orta yerde bü- son halife yük bir sofadan oluflmufltur. Sofan›n önünde, 1970 tarihinde, çevre yolu yap›l›rken köflkün Abdülmecit Efendi cümle kap›s›n›n üzerine gelen yerde büyük bir y›k›lan bahçe kap›s› yerinden al›narak sa¤ ta- Köflkü. balkon vard›r. Balkonun önü ahflap korkuluk- raftaki havuzun ilerisine yeniden monte edil- tur. Sofaya bakan üst pencereleri renkli caml›- mifltir. d›r. Balkonun güzel bir görünümü vard›r. Bugün, Yap› Kredi Bankas›’n›n dinlenme tesi- Üzeri renkli flekillerle bezeli çok genifl bir sa- si haline getirilen Abdülmecit Efendi Köflkü çak binay› çepeçevre sarmaktad›r. Alt ve üst bahçesine tek katl› binalar yap›lm›flt›r. pencereler ahflap kapakl›d›r. Kapaklar›n iç k›- s›mlar›na renkli flekiller yap›lm›flt›r. Üst kat›n Etraf›n› yüksek bir duvar›n kuflatt›¤› haremli köfle odalar› k›sa konsollara bindirilmek sure- selâml›kl› köflk 160 dönümlük bir bahçe için- tiyle d›fla tafl›r›lm›flt›r. dedir. Bu genifl arazi Gümüfl Yol, Kuflbak›fl› Caddesi, Burhaniye Caddesi ve Beylerbeyi Tafl Sa¤ taraftaki bahçe kap›s›n›n önünde iki, arka Oca¤› Soka¤› ile çevrilmifltir. fiimdiki bina kap›n›n önünde dört ve sol taraftaki kap›n›n köflkün selâml›k k›sm› olup ahflap harem daire- önünde ise on ahflap sütunun tafl›d›¤› bir revak sinden eser kalmam›flt›r. Cümle kap›s› Kuflba- vard›r. Arka revak üzerine binan›n üst arka k›fl› Caddesi üzerindedir. odas› oturtulmufltur. Bu köflkün karfl›s›nda etraf›ndaki yüksek du- Binan›n hiç bir yerinde yap›ld›¤› tarihi belir- varlar› hâlâ duran Sultan Reflat’›n o¤ullar›n- ten bir kitâbe yoktur. dan Ömer Hilmi Efendi’nin köflkü vard›. Efen- dinin oturdu¤u as›l büyük köflk sonradan y›k›l- Bu gönül okflayan yap›n›n sa¤ taraf›nda büyük m›fl, di¤er küçük daire de arazi ile beraber sat›l- bir havuz vard›r. Üzerinde flelâlelerin bulundu- m›flt›r. ¤u bu havuz, y›lanvari bir flekilde binan›n arka k›sm›na kadar uzamaktad›r. Üzerine üç köprü Ömer Hilmi Efendi, 2 Mart 1886’da do¤mufl, 3 yap›lm›flt›r. Ekim 1910’da Gülnev Han›m’la, 16 Haziran 1914’te Bihter ve 12 Temmuz 1921’de Mediha Çok büyük olan bahçenin kuzeye bakan k›s- Han›m’la evlenmifltir. m›nda bir havuz daha vard›r. Binan›n arka ci- hetinde büyük bir meydan bulunmaktad›r. “Köflkün genifl arazisine sonradan baz› yeni bi- Çok iyi bir binici olan fiehzade Abdülmecit nalar ilâve” ettiren Abdülmecit Efendi “as›l Efendi buray› menaj yeri olarak kullan›rm›fl. köflkte de baz› de¤ifliklikler yapt›rd›. Köflkün Bu nefis bahçeyi çok nadide a¤açlar süslemek- alt kat›ndaki büyük tafll›kta bir havuz ve yuka-

1423 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

r› ç›kan merdiven bafl›nda da Ressam Avni ta- Bey, Mecit Efendi’ye ba¤l›l›¤›n›n bir niflanesi raf›ndan duvara yap›lm›fl ya¤l› boya bir resim olmak üzere Biat Merasimi adl› ünlü tablosu- bulunmaktad›r. nu yapm›flt›r.

Avni Lifij’in fresk tekni¤iyle yapt›¤› bu resim 3 Haziran 1927’de vefat eden Avni Bey’in Aflk Çeflmesi ad› ile ünlü idi. Resmin alt köfle- kabri, Eyüp Sultan S›rtlar›nda ve Piyer Loti sinde imzas› ve 1337 Rumî /1340 Hicrî (1921) Kahvesi yan›ndad›r. Kabri yap›lm›flt›r. tarihleri görülmektedir. Üst katta sokak üzerindeki salonlardan biri bü- Resim tahsili için fiehzade Abdülmecit Efendi tün duvarlar›n› kaplayan Kütahya çinileriyle taraf›ndan 1909’da Paris’e gönderilen Avni bir flark odas› haline sokulmufltur. Üst kat›n

Nakkafltepe’deki fiehzade Abdülmecit Efendi Köflkü’nün cümle kap›s›.

1424 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri odalara aç›lan büyük sofas›nda eskiden Abdül- 27 yafl›n›n içinde vefat eden ve küçük yaflta mecit Efendi taraf›ndan yap›lm›fl Fatih’in, Ya- verem hastal›¤›na tutulan Burhaneddin Efen- vuz’un ya¤l› boya portreleri as›l› dururdu.” di, havas›n›n iyi gelece¤i ümidiyle, 1860 tarih- lerinde yapt›r›lan bu köflke yerleflmiflti. Bun- Halife Abdülmecit, kendi mal› olan bu köflkü, dan dolay› semte Burhaniye ad› verilmifltir. yurt d›fl›na ç›kar›ld›ktan sonra, satt›rm›fl ve el- de etti¤i para ile o¤lu Ömer Faruk Efendi’ye ‹s- Burhaniye-Abdullah A¤a Caddesi ve Burhani- kenderiye’de, ‘Dersaâdet’ isimli bir yal› yapt›r- ye Bay›r›, Ka¤›tç›bafl›, Tunuslu Mahmut Pafla m›flt›. Sonradan bu yal›ya Nas›r taraf›ndan el Sokaklar›’yla çevrili genifl bir arazi ve yayvan konuldu¤u iddia edilir. bir tepe üzerinde bulunan bu köflkün yerinde bugün Burhaniye ‹lkö¤retim Okulu vard›r. Kaynaklar: (Sadrazam Avlonyal› Ferid Pafla o¤lu Celâleddin Pafla, Madalyonun Tersi, yazan S. N. Tansu, s. 123-218) 1877-78 Osmanl›-Rus Harbi s›ras›nda Bulga- (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, 3/805 ve 4/1516) (Tarih ristan’dan gelen muhacirlerin bir k›sm› Burha- Dünyas› 2, Say›: 17, 1950, s. 707, yazan, ‹smail Baykal) niye’ye yerlefltirilmiflti. Artan nüfusun dini ih- (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/124, 251, tiyaçlar›n› karfl›lamak gayesiyle Sultan II. Ab- 291) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve dülhamit, 1320 senesi Cemaziyelevvelinde Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (Konyal›, Üsküdar Tari- (A¤ustos 1902) flimdiki camii yapt›rm›flt›r. hi, 2/229) Sudi Ya¤›z, Son Halife Abdülmecid Efendi, Resim- li Tarih Mec. Say›: 14 1951, s. 598) (T. Toros, Yap› ve Camiin Sultan Abdülhamit’in o¤lu fiehzade Kredi Bankas›’n›n Ba¤larbafl›’ndaki Mecid Efendi Köflkü, Sa- Burhaneddin Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› nat Dünyam›z, Say›: 31, 1984, s. 2) (S. Eldem, Türk Evi, söylenirse de do¤ru de¤ildir. Burhaneddin 1/204, 207) (M. Servet Akpolat, Frans›z Kökenli Levantan Efendi, camiin yap›ld›¤› s›rada henüz 16 yafl›n- Mimar Alexandre Vallaury, Hâcettepe Üni. Doktora tezi da idi. II. Abdülhamit’in k›z› merhume Ayfle 1991, s. 93-97) Osmano¤lu’nun Babam Abdülhamit adl› k›y- metli hat›ra kitab›nda da bu hususta bir kay›t yoktur.

fiEHZADE BURHANEDD‹N Eski Çaml›ca yolu bu köflkün önünden geçer- EFEND‹ KÖfiKÜ di. 1930 tarihine kadar Çaml›ca’ya Beylerbeyi- Burhaniye-Tophanelio¤lu veya Üsküdar-Ba¤- öflk, Tophanelio¤lu-K›s›kl› yolunun sol, larbafl›-Tophanelio¤lu yolu ile gidilirdi. Birin- KBo¤aziçi Köprüsü çevre yolunun sa¤ tara- ci yolun a¤açl› ve bir dere kenar›ndan geçmesi f›nda ve bir tepe üzerinde idi. bak›m›ndan daha ziyade tercih edildi¤i söyle- nir. 1937 tarihinde yanan bu ahflap köflk, Sultan Abdülmecit’in o¤lu Burhaneddin Efendi için Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/26) (G. Oransay, Osmanl› yapt›r›lm›flt›. Kendisi, 1 Recep 1265 (23 May›s Devleti’nde Kim Kimdi, 1/151-240) (H. fiehsuvaro¤lu, Ab- 1849) günü do¤mufl ve 15 fievval 1293 (3 Ka- dülmecid’in Kad›nlar› ve Çocuklar›, Akflam, Nisan 1947) s›m 1876) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Sul- (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3180 vd.) tan Selim Camii hazîresindeki babas›n›n tür- besindedir. “Edip, ak›ll›, vakur ve lisan aflina idi.” 4 May›s 1872’de Mestinaz Han›m’la ev- lenmifl ve bu evlilikten ‹brahim Tevfik Efendi fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ dünyaya gelmifltir. Sultan II. Abdülhamit a¤a- EFEND‹ KÖfiKÜ beyi oldu¤u için, Burhaneddin Efendi’yi çok severdi. 1885’te do¤an o¤luna onun ad›n› ver- öflk, Ba¤larbafl›-Beylerbeyi aras›nda, Kufl- mifltir. Annesi Neveser Han›m o¤lundan sonra Kbak›fl› Soka¤› üzerinde, fiehzade ve son ha- 10 fiubat 1306 (Nisan 1889)’da vefat etmifltir. life Abdülmecit Efendi’nin bugün de mevcut olan Arabesk Köflk’ünün karfl›s›nda idi. Babas›n›n ölümünden sonra Y›ld›z Saray›’na al›nan ‹brahim Tevfik Efendi zaman zaman Bu köflk de Abdülmecit Efendi köflkü gibi M›- Beylerbeyi arkas›ndaki bu büyük köflke gelirdi. s›rl› H›div ‹smail Pafla taraf›ndan 1870 tarihle- Köflkün arkas›nda genifl bir çiftlik vard›. rinde yapt›r›lm›fl ve sonradan 1910 tarihinde

1425 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Ömer Hilmi Efendi’nin uhdesine geçmifltir. leriyle bir tak›m iskeleler kurdurmufl ve Sey- fiehzade Abdülmecit Efendi Köflkü bahsine feddin Efendi çatanas›yla bu iskeleler aras›nda bak›n›z. sarayl›lar› tafl›makla vakit geçirme¤e bafllam›fl- t›. Ömer Hilmi Efendi, Sultan Reflat’›n sonuncu çocu¤u olup 26 Cemaziyelevvel 1303 (2 Mart Semih Mümtaz Bey, Hayal Olmufl Hakikatler 1886)’da do¤mufltur. Annesi Mihrengiz Ka- adl› eserinde, köflkün, eski fiura-y› Devlet aza- d›n’d›r. 3 Ekim 1910’da Gülnev Han›m’la, 16 s›ndan Vahit Bey’in babas› Necip Molla’ya Haziran 1914’te Bihter ve 12 Temmuz 1921’de (öl. 1890) ait oldu¤unu ve Miladi tarihe göre Mediha Han›m’la evlenmifl sonra ikisinden de 1310 (1894) Temmuzunda zuhur eden dep- boflanm›flt›r. Babas›n›n 7 Cemaziyelâhir 1329 remden sonra, fiehzade taraf›ndan evvelâ kira (5 Haziran 1911)’de ç›kt›¤› Rumeli gezisine ile tutuldu¤unu ve sonrada sat›n al›nd›¤›n› be- a¤abeyi Ziyaeddin Efendi ile birlikte kat›lm›fl- yan etmektedir. t›. 2 Kas›m 1935’te vefat etmifltir. Seyfeddin Efendi, Sultan Abdülaziz’in befl o¤- Harem ve selâml›kl› köflk, 50 dönümlük bir lundan en küçü¤ü olup 9 fiaban 1291 (21 Ey- bahçe içindedir. Yirmidört odal› harem k›sm› lül 1874)’te Gevherîn Kad›n’dan, Befliktafl Sa- 1921 tarihinde yanm›flt›r. Selâml›k k›sm› elan ray›’nda dünyaya gelmifl, iki yafl›ndayken baba- bakidir. ‹ki katl› olan bu ahflap yap›, kârgir bir s›n› yitirmifltir. 4 Aral›k 1899 günü Necmife- bodrum kat› üzerine oturtulmufltur. Genifl sa- lek, 23 fiubat 1902’ de Nervaliter Han›m’larla çakl›d›r. Dokuz oda ve bir salondan oluflan bu evlenmifl, ilk o¤lu Mehmet Abdülaziz Efendi güzel bina yeni tamir edilmifltir. 1901’de dünyaya gelmifl, ikinci eflinden 1903’te ikinci o¤lu Mahmut fievket Efendi, Bahçesini yüksek bir duvar çevirmektedir. ‹ca- 1904’te Ahmet Tevhid ile Fatma Gevheri diye-Ba¤larbafl› Yoluna ve Kuflbak›fl› Cadde- (flimdi Osmano¤lu) ad›n› verdi¤i ikiz çocukla- si’ne aç›lan kap›lar› vard›r. ‹kinci kap› yan›nda r› do¤mufltur. Denizcili¤e ve gemi yap›m›na y›¤ma tafltan yap›lm›fl bir su terazisi bulunmak- pek merak› olan ve Osmanl› Donanmas›’nda tad›r. Selâml›k k›sm›n›n sol taraf›nda hizmetçi onursal amiral bulunan fiehzade Seyfeddin dairesi ve ah›rlar vard›r. Bahçede çok nadide Efendi, ayr›ca resim yap›p, piyano çalard›. çam ve meyve a¤açlar› mevcuttur. Öteki Osmano¤ullar› ile birlikte 1924 Mart›n- da (49 yafl›nda) Türkiye’den ç›kar›ld›¤›nda 3. Kaynak: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, Veliaht idi. 19 Ekim 1927 günü, 53 yafl›nda ol- 1/221-251) du¤u halde Nice’de ölmüfltür. Nafl›, sonradan fiam’a nakledilip Sultan Selim Camii hazîresi- ne, Sultan Vahdettin’in yan›na gömülmüfltür.

fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ Seyfeddin Efendi, Türk musikisinin büyük hâ- KÖfiKÜ milerinden biri idi. Tanburi Cemil Bey, Çam- l›ca’daki bu köflkte haftalarca kal›rd›. K›z›, Fat- öflk, K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca ma Gevheri Osmano¤lu da bestekârd›. Bu Ha- KCaddesi aras›nda ve Ya¤l›kç› Ayazma Na- n›m Sultan, 11 Aral›k 1980 tarihinde vefat et- mazgâh› ve 1275 (1858-59) tarihinde yapt›r›- mifl ve Sultan Mahmut Türbesi’nde, dedesi lan Ömer Bey Çeflmesi’nin ilerisinde ve Mar- Abdülaziz’in yan›na gömülmüfltür. mara’ya naz›r yüksek bir mevkide idi. Yeri için Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z. Seyfeddin Efendi’nin ikinci o¤lu Mahmud fievket Efendi, Gazi Osman Pafla’n›n torunu Köflk, eski sarraflardan Kamondo taraf›ndan ve Müflir Damat Kemaleddin Pafla ile, II. Ab- yapt›r›lm›fl sonradan fiehzade Seyfeddin Efen- dülhamit’in k›z› Naime Sultan’›n (1876-1954) di taraf›ndan sat›n al›nm›flt›. Babas› gibi deniz- k›z› Adile Han›m Sultan (do¤. 12 Kas›m 1900, cili¤e merakl› olan fiehzade, Kamondo’nun Ortaköy Saray›) ile 4 May›s 1922 tarihinde üzüm ba¤lar›n› bozdurarak yerine büyük bir Çaml›ca’daki, saray denebilecek kadar büyük havuz yapt›rm›flt›. olan bu köflkte evlenmiflti.

Havuzun kenar›na Bo¤aziçi semtlerinin isim- Seyfeddin Efendi ilk zamanlar, bir dönem kö-

1426 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri mür deposu olarak kullan›lan bugünlerde de fierif Ali Haydar Pafla’n›n di¤er o¤lu fierif Ab- park haline getirilmifl olan, Ortaköy Sara- dülmecit Bey, 1885’te Tevhide Han›m’dan y›’nda oturmufltu. do¤mufl olan fiehzade Selâhaddin Efendi’nin k›z› Rukiyye Sultan ile evlenerek saraya damat Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki olmufltur. Millî Hükümet temsilcilerinin ‹s- Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, tanbul’a gelmesi üzerine Damat oldu¤u için Hayal Olmufl Hakikatler, s. 84) (G. Oransay, Osmanl› Türkiye’den ç›kar›lan Abdülmecit Bey, 17 fiu- Devleti’nde Kim Kimdi, 1/127, 236, 249,269) (Y›lmaz Öz- bat 1950’de Ürdün’ün Ankara Elçili¤i göre- tuna, Türk Musikisi Ans. 1/234; II/2. K›s›m, s. 239) (Y›l- vinde bulunmufltur. maz Öztuna, Türk Bestecileri, s. 124-125) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 280) (‹stanbul Ans. Gevheri Sultan, Bu muhteflem köflk bugün mevcut de¤ildir. II/7020) (Mustafa Rona, Türk Musikisi, s. 587) (Haz›m Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 10-11) (Tuna Bay- Köflk, Millet Bahçesi’nin sa¤ taraf›nda ve yol kara, Gevheri Fatma Osmano¤lu, ‹nci gazetesi, Temmuz afl›r› yerde, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerindeki 1971) a¤açl›kl› büyük arazi içinde ve K›s›kl› Caddesi üzerinde idi.

Kaynaklar: (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 1/51) (Türk Ans. fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ 2/87) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/671) (G. Oransay, Os- KÖfiKÜ manl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/257-280) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/2. K›s›m, s. 304) (B. Felek, fiürefâ-fierifler, (fiER‹FLER KÖfiKÜ) Milliyet, 26 Kas›m 1978) (M. Larus, 11/898) (‹nal, Hofl Sada, s. 271) (Ali Rifat Ça¤atay, Akflam 7-8 Aral›k 1934) üçük Çaml›ca eteklerinde bulunan bu (Mehmet Akif, Safahat, s. 511, 518, 527-528) (S. Aksüt, Kköflk, fiehzade fievket Efendi’nin mal› Türk Musikisi, s. 114) (Hayat Tarih Mec. 1968, Say›: 8, s. iken sonradan fierif Ali Haydar Pafla’n›n uhde- 13) (R›za Tevfik, Serab-› Ömrüm, s. 218) (A. Giz, Çaml›- sine geçmifl ve bu isimle an›lmaya bafllam›flt›r. ca, Hayat Tarih Mec. 1 Kas›m 1969, s. 26) (G. Evyapan, Eski Türk Bahçeleri, s. 45) (Nazif Öztürk, Evkaf-› Hümâ- fievket Efendi, Abdülaziz’in beflinci o¤lu olup yun Nezareti, Vak›flar Der. 19/74) (Uzunçarfl›l›, Mekke-i 5 Haziran 1872’de Nesteren Kad›n’dan do¤- Mükerreme Emirleri, s. 144. mufl, 3 Nisan 1890’da Fatma Ruyinaz Ha- n›m’la evlenmifl ve 22 Ekim 1899’da 27 yafl›n- da bulundu¤u halde vefat etmifltir. fiEMS‹ PAfiA KASRI fievket Efendi’nin vefat›ndan sonra Sultan II. (fiEREFÂBÂD KASRI) Abdülhamit taraf›ndan fierif Ali Haydar Pa- fla’ya ihsan edilen bu köflk “küçük bir sarayd›.” emsipafla Meydan›’nda bulunan bu kas›r, fibânisinin isminden dolay› fiemsi Pafla Kas- Köflkün ikinci sahibi Ali Haydar Pafla, Mekke r›, Padiflah III. Murat’a (1574-1595) hediye fierefâbâd Kasr› Emiri olup 1865’te ‹stanbul’da do¤mufltur. Ba- edildi¤i için de flerefli yer anlam›na gelen fie- genel görünüfl. bas› fierif Ali Cabir Pafla (1856-1880) Haydar- refâbâd ad›yla an›la gelmifltir. pafla Mezarl›¤›’nda gömülüdür. Ali Haydar Pa- fla, fiura-y› Devlet üyesi olmufl, sonra Ayan üyeli¤ine getirilmifl ve 1909’da da Evkaf Naz›- r› olmufltur. 1935’te Beyrut’ta vefat etmifl ve oraya defnedilmifltir.

De¤erli musikiflinas fierif Mehmed Muhiddin Targan bu zat›n o¤ludur. 1892’de bu köflkte do¤mufltur. Hukuk ve Edebiyat Fakülteleri’ni bitirmifl, uzun seneler yurt d›fl›nda bulunmufl ve 1948’de ‹stanbul’a dönmüfltür. 1950’de Sa- fiye Ayla ile evlenen Targan 1967’de vefat et- mifltir.

1427 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

kasideler sunmufltu. Cami, bu ziyaretlerden 4 sene sonra yap›ld›¤›na göre fiemsi Pafla kendi yal›s›n› y›kt›rarak Padiflah’a yeni bir kas›r yap- t›rm›fl veya fiemsi Pafla Camii’nin yan›nda pa- flan›n baflka bir yal›s› daha vard›. fiemsi Pafla Medresesi arkas›nda görülen büyük arsadaki iki su haznesi ve mutfak oca¤› bakiyesi bunun delili olmal›d›r.

Evliya Çelebi’nin muas›r› Eremya Çelebi (1637-1695) ‹stanbul Tarihi adl› eserinde bu saraydan hiç bahsetmemifltir. Oysa müellif Üs- küdar ‹skelesi’nden Salaca¤a kadar bütün sa- Kasr›n yeri çok kere yazarlar› yan›ltm›fl ve bu raylar› ve bahçeleri kaydetmifltir. Yazar: fierefâbâd Kasr›. yüzden Üsküdar Bahçesi içinde, Kavak Sara- Flandin’in kurflun y›’n›n yan›nda ve Harem ‹skelesi civar›nda bu- “Balaban tesmiye edilen bu semtte müteaddid kalem çiziminden lundu¤u ileri sürülmüfltür. iskeleler mevcuttur. Sahil boyunca Yahudi ev- renklendirme. lerinin önünden geçiyoruz. fiemsi Pafla Ca- Hadîka yazar› kasr›n yap›l›fl›n› flöyle anlatmak- mii’nin yak›n›nda bulunan bir mahalde deb- tad›r: ba¤lar çal›fl›rlar... Üsküdar’›n bitifli¤inde Sar› Tafl denilen iskele vard›r ki, burada Valide Sa- “fiemsi Pafla kendi ismi ile müsemma olan ray› ile Ayazma Bahçesi bulunur...” demektedir. kasr-› meflhuru Sultan Murat Hazretleri için bina ettirmifltir. O münasebetle bir cami ve bir Evliya Çelebi ünlü Seyahatname’sinde fiemsi medrese binas›na dahi muvaffak olmufltur,” Pafla Camii’ni ve Üsküdar’›n meflhur saraylar›- demektedir. fiemsi Pafla Camii bahsine bak›- n› kaydetti¤i halde fierefâbâd Kasr›’ndan hiç n›z. söz etmemifltir.

fiemsi Pafla 988 (1580) tarihinde ve camiini XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserin yazar› ‹ncici- yapt›rd›¤› s›rada vefat etti¤ine göre, fierefâbâd yan Efendi (1758-1833) bu saraydan: Kasr›’n› bu tarihten bir müddet evvel yapt›r- m›fl demektir. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u sa- “Bo¤az’›n Anadolu sahilinde bir dil fleklinde n›lmaktad›r. olan ilk burun Üsküdar’d›r ve ilk ‘Padiflah Bi- nifl yeri’ de fiemsi Pafla Saray›’d›r.” diye bahse- “Künhü’l-Ahbar” ad›ndaki eserin yazar› Musta- der ve bu saray›n “fiemsi Pafla ad›n› tafl›yan bir fa Ali Bey, 1576’da Bosna’da zeametinin ba- padiflah saray›” oldu¤unu belirtir. fl›ndan ayr›larak ‹stanbul’a gelmifl ve Padi- flah’›n gözde müsahibi fiemsi Pafla’n›n Üskü- Ayn› yazar›n ‹stanbul Sayfiyeleri adl› eserinde, dar’daki yal›s›na hergün kay›kla gelerek ona fierefâbâd Saray›’n›n bulundu¤u yerde Bizans ‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤u yaz›l›d›r. Oysa Nikitas, bu saray›n Damalis’te (Ayazma) bulundu¤unu belirtmifltir.

fierefâbâd Kasr›, yap›l›fl›ndan takriben 140 se- ne sonra Sultan III. Ahmet (1703-1730) dev- rinde ve Sadrazam Nevflehirli ‹brahim Pa- fla’n›n sadaretinde, 1728-29 tarihleri aras›nda yeniden yapt›r›l›rcas›na tamir edilmifl ve pek çok tadilata u¤ram›flt›r. Bu tamirin, Üsküdar fierefâbâd Kasr› Yeni Valide Camii’nin, Üsküdar ‹skelesi mey- (Topkap› Saray› eski dan Çeflmesi’nin, Ahmediye Camii’nin ve kad›nefendi dairesin- Kaptan Pafla Camii’nin mimar› Kayserili Meh- deki bir freskten. met A¤a (öl. 1742) taraf›ndan gerçeklefltirildi- 18. yy. sonlar›.) ¤i rivayet olunur.

1428 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Masarif-i Tamiriye Defteri’ne göre, 1144 (1732) y›l›nda, “fierefâbâd Yal›s›”n›n kiremit puflide- leri (örtüleri); H. 1145’te de bahçesinin baz› mahalleri tamir edilmifltir.

Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3711/3336 numarada kay›tl› ve III. Ahmet devrinde ya- p›lm›fl, fierefâbâd Kasr› için getirtilen suyun takip etti¤i yolu gösteren bir harita vard›r. To- fierefâbâd Kasr› mar halinde, 18 m. uzunlu¤unda ve 30 cm. (Sadullah Pafla enindeki bu k›ymetli vesikada fierefâbâd’›n su- Yal›s›’nda lu boya ile yap›lm›fl bir resmi vard›r. Resmin bir freskten. üzerinde “Kasr-› fierefâbâd-› fiehriyarî’dir” diye 18. yy. sonlar›). yaz›l›d›r. Ân› ziynetlerle bünyad etdi Sadr-› âzam’›n Bu resimde, kasr›n lebideryada bulundu¤u ve Tâ ki aç›lsun temâflâs›yla tâb-› ekremin önünde kay›klar›n yanaflmas› için ufak bir is- Lûtf ü ihsan k›l diri¤ itme efendim makdemin kelesinin oldu¤u ve ayr›ca bahçesinin bir du- Gel fierefâbâd’› gör fievketlu Hünkâr›m hele var ile çevrildi¤i görülmektedir. ‹ki katl› olan Ben kulun sordum Nedimâ’dan an›n evsaf›n› bu kasr›n bahçesinde f›skiyeli büyük bir havuz Vasf ü medh itdi be-gaayet tarh›n› eflrâf›n› ve yan›nda kameriyesi vard›r. Bat› yönüne aç›- Ruha teflbih eyledi hattâ hevâ-y› sâf›n› lan bahçe kap›s›n›n iki yan›nda ise 1141 Gel fierefâbâd’› gör fievketlu Hünkâr›m hele (1728-29) tarihli fiehzade Mehmet ile yine ay- n› tarihte yapt›r›lan fiehzade Süleyman’›n bi- fierefâbâd Kasr› tamamland›ktan sonra fiair ‹s- rer çeflmesi mevcuttur. hak, Rahmî, Sâbir, Sâhib, fiâkir, fierif ve Veh- bî Efendiler flu tarihleri düflürmüfllerdir: Resimde Kasr›n avlu duvar› dibine “Civar-› fiemsi Pafla”, sa¤ önde görülen büyük kubbeli Dedim tebrik edüb ‹shak-vefl tarihin itmâm›n çeflme üzerine de “Büyük iskelede vaki merhum Zihî nadîde me’vâ kasr-› ebnâ-y› fierefâbâd ve ma¤fur Sultan Ahmed Han-› Gazi Çeflmesi” 1141 diye yaz›lm›flt›r. Solda ise “cami-i flerîf” ve Dedim seyr eyleyüb itmam›n›n tarihin Rahmî “fiemsi Pafla nam mahaldir” yaz›lar› okunmak- fierefâbâd ola izz ile Sultan Ahmed’e mes’ud tad›r. 1141 fierefâbâd Kasr› Tarih du’a birle dedi Sâbir-i nâ-flâd ve yan›ndaki Resmin sa¤ kenar›nda ise, yar›m flekilde resme- Kasr-› fierefâbâd-› Hümâyun ola âbâd Adliye Camii. dilmifl, kubbesinin üzeri kurflun kapl› oldu¤u 1141 san›lan ve sebil olmas› muhtemel bir yap› da- ha müflahade edilmektedir.

Kasr›n tamirinin tamamlanmas› ve resimde kasr›n bahçesinin ortas›nda görülen büyük ha- vuzdaki f›skiyeden suyun f›flk›rmas› üzerine, Nevflehirli ‹brahim Pafla, fiair Nedim’e fierefâ- bâd fiark›s›’n›n güftesini yazd›rm›fl ve bu fliirle Sultan Ahmet kasra davet olunmufltur:

Vasf-› hüsn ü behçeti bir vech ile gelmez dile Gel fierefâbâd’› gör fievketlu Hünkâr›m hele Anlafl›lmaz hak bu kim ârâyifli takrir ile Gel fierefâbâd’› gör fievketlu Hünkâr›m hele Her nefes âb ü hevâs› câna canlar katmada ‹ntisab›nla cihana nâz ü nahvet satmada Kang› gün teflrif eder flah›m deyu cân atmada Gel fierefâbâd’› gör fievketlu Hünkâr›m hele

1429 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kulübü olan bina)...” ve 46 yal›n›n isimleri ya- z›l›d›r.

Sadrazam Avlonyal› ve Ayas Pafla’n›n torunu Mevlevî ariflerinden ve ‹stanbul’un de¤erli fla- irlerinden Fennî Mehmet Dede’nin (öl. 1127/1715) kaleme ald›¤› meflhur “Sevahilna- me”sinde fierefâbâd’›n ismi flu surette geçmek- tedir: fierefâbâd Kasr› su deposu ve mutfa¤›n›n fiemsi nam›nda zuhur itdi bir âfet ki aceb bugünkü hali. fiemsi Pafla’y› mekân eylediler yârân hep Bir flerîfin nigâh-› lûtfi ile dünyâda Kasr-› dil-i ayn› ile döndü fierefâbâd’a

XVIII. yüzy›l sonlar›nda ‹stanbul’a gelen ve Hatice Sultan (1766-1822) mimar› olarak bili- nen Mimar Melling’in Voyage Pittoresque De Constantinople et des River du Bosphore adl› ese- rinde fierefâbâd Kasr›, Bostanc› Kollu¤u, fiere- fâbâd Camii ve Ayazma sahilleri aç›kça resme- fierefâbâd Kasr› su dilmifltir. deposunun sokaktan görünüflü. Zamanla harap olan kas›r II. Mahmut zama- n›nda ve 1232 (1816-17) tarihinde yenilen- Bu fleh-beyt-i mu’allay› görüb Sâhib dedi tarih mifltir. Hadîka yazar› bu sahilsaray› fiemsi Pafla fierefâbâd Sultan Ahmed’e lây›k makam-i pâk ismiyle kaydeder ve saray›n 1232 (1816-17) 1141 senesinde Sultan II. Mahmut taraf›ndan “tec- Kemine abd-i ihyâ-kerdesi fiâkir dedi tarih dîd” olundu¤unu ve bu s›rada da yan›na Adli- Mekân-i sa’d-i Sultan Ahmed-i âdil fierefâbâd ye Camii ismiyle an›lan camii yapt›rd›¤›n› be- 1141 yan eder. Hudâ mes’ud ede dedi fierîf-i bende tarihin fierefâbâd Sultan Ahmedi tarh-› bihîn-i nev Bu yenileme s›ras›ndaki kasr›n durumunu gös- 1141 teren resimler elimizdedir. Buna göre, binan›n Okuyub ismine telmih ederek tarihin ç›k›nt› teflkil eden orta k›sm› iki katl› olup, yan fierefâbâd ola bu kasr-› hümâyun dediler bölmeleri direkler üzerine oturtulmufltur. R›h- 1141 t›m boyunca uzanan bahçe bir duvarla çevril- mifl ve bu duvar›n üzerine muayyen aral›klarla Kas›r, 1189 (1775)’da Ayazma Camii’nin mi- demir parmakl›kl› pencereler aç›lm›flt›. Pence- mar› Mehmet Tahir A¤a taraf›ndan baz› k›- reler yeflile, bahçe kap›lar› k›rm›z›ya ve kas›r s›mlar› tamir edilmifl ve bu arada da su yollar› da aç›k laciverte boyanm›flt›. gözden geçirilmifltir. “H. 1232 senesi fiemsi Pafla ismiyle an›lan ka- Sultan III. Selim (1789-1807) zaman›nda yaz›- s›r, emr-i flahaneleriyle tecdîd olundu¤u s›rada lan ve Millet Kütüphanesi’nde 1033 Numara- bu camiin binas›n› ferman buyurmufllard›r.” da kay›tl› bulunan “Sevahilhane-i ‹stanbul” adl› dedi¤i halde camiin kap›s› üzerinde on m›sral› eserde Üsküdar sahillerindeki yal› ve binalar ve 1230 (1815) tarihli bir kitâbenin bulundu- say›l›rken fierefâbâd Kasr›’n›n ismi de flu flekil- ¤unu Mir’at-i ‹stanbul adl› eserden ö¤reniyoruz. de geçmektedir: Bu kitâbede fierefâbâd’›n ismi flu m›sralar ara- s›nda geçmektedir: “..... Borazanzâde Ahmet Çelebi’nin yal›s› ve kay›khanesi, fiemsi Ahmet Pafla Camii, fiemsi ‹tibar idüb fierefâbâd’e ol fiâh-› Cihan Pafla Yal›s›, Zaim ‹brahim Bey’in yal›s›, fierefâ- K›ld› bu nev ma’bed-i âlî ile eflrefterin bâd Kasr›, kurbinde Ayazma Oca¤› (Anadolu

1430 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

fierefâbâd Camii bahsine bak›n›z. Abdülmecit’in beflinci ikbali Navekmisal Ha- n›m, bu kas›rda vefat ederek ‹stanbul’daki Ye- Tarih yazar› Tayyarzâde Atâ Bey (öl. 1880) ni Cami Türbesi’ne gömülmüfltür. ünlü eserinde kasr›n bu tamiri s›ras›nda kap›s› üzerine Enderunî Vâs›f Osman Bey (öl. 1824) Abdülmecit’in son senelerinde kas›r harap ol- taraf›ndan yaz›lm›fl flu kitâbenin yerlefltirildi¤i- ma¤a bafllam›fl, cuma ve pazar günleri fiemsi- ni kaydeder: pafla k›y›lar› umumi bir mesire haline gelmiflti.

Rütbe-i zât›n› Vâs›f söyledi halka beyan fierefâbâd Kasr›, 1869 tarihinde y›kt›r›lm›flt›r. Bende-i halka begufl der-beder cümle flehan Zamanla r›ht›mlar› da y›k›lm›fl ve bu k›y›lar Öpdi pây›n eyledi Mahmud Han’a intisâb uzun müddet harap bir halde kalm›flt›. Sedat Kasr-› iclâle kapu yoldafl› olmufldur bu bâb Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› k›ymetli kitab›n›n 375. sayfas›nda, saray yerinin arsa ha- II. Mahmut fiemsipafla Kasr›’n› çok sever, dev- lindeki durumunu ve büyük havuzun periflan let gailesinden yorgun düfltükçe, saltanat kay›- halini resmeden 1885 tarihli bir foto¤raf vard›r. ¤› ile buraya gelip dinlenirdi. Ömrünün son se- nelerinde burada fazlaca iflret ederdi. Böyle ak- Ahmed Lûtfi Efendi tarihinde diyor ki: flamlarda maiyyeti hükümdar› kay›¤›na koyar- lar ve Befliktafl Saray›’na geçirirlerdi. “Nisan 1286 (1869) tarihinde ‹stanbul’un baz› taraflar›nda, eskiden kalma Osmanl› âsâr›ndan 1835 tarihinde geniflletilerek yapt›r›lan Çiçek- bulunan kasr-› hümâyunlar›n y›k›m›na bafllan- çi’deki Nakflibendî Tekkesi’nin aç›l›fl merasimi d›¤› gibi Üsküdar’da, deniz kenar›nda eski bi- dolay›s›yla Mülkiye Naz›r› fiair Pertev Pafla nalardan ve deniz cihetinden manzaras› nefis dervifllere bir ziyafet çekmifl ve o gün fiemsipa- olan fiemsipafla Köflkü dahi y›k›l›p arsas› Mil- fla Kasr›’na gelen Sultan Mahmut da bu ye- let Bahçesi olmak üzere terk olunmufltur. ‹s- meklerden yemifl ve sonra tekkeyi görmeye git- tanbul cihetinde Sarayburnu’nun karfl›s›nda o miflti. dahi baflkaca bir manzara-i dil-niflîn idi.”

1853 y›l›nda Abdülmecit’in k›zlar›ndan Müni- Kasr›n flekli o devirden kalma resimlerde gö- re Sultan’›n (1844-1862) namzedi bulunan rülmektedir. Freskler 18. yüzy›l sonlar›na, re- M›s›r Valisi’nin o¤lu ‹lhami Pafla ‹stanbul’a simler ise Sultan II. Mahmut devrine aittir. gelmifl ve fiemsipafla Saray›’nda misafir edil- Fresklere göre, köflk iki katl›, simetrik ve bol miflti. ‹lhami Pafla, yan›ndakilerle beraber 22 pencereli bir binad›r. Kare fleklinde olan esas gün bu kas›rda oturmufltu. gövdenin dört cephesinin ortalar›na birer ç›k- ma ilâve edilmifltir. Bunlar›n biri denize do¤ru Pafla’n›n emrine bir çok aflç›lar ve uflaklar ve- taflk›nd›r ve iki kat› da iflgal eder. Di¤er ikisi rilmifl, kasr›n mutfaklar›nda usta saray aflç›lar› direkler üzerine oturtulmufltur. Ayn› direkler en nadide yemekleri haz›rlam›fllard›. binan›n d›fl köflelerinde de mevcuttur. Çat›, alemli bir tonozla birleflen sat›hlar›yla çad›r 13 Zilkade 1270 (5 A¤ustos 1854)’te Sultan fleklindedir.

Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile kay›tl› ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda fierefâbâd Kasr›’n›n çizimi.

1431 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

men arkas›nda büyük bir havuz daha vard›.

Kasr›n mutfak ve su deposu fiemsi Pafla Cadde- si ile fiemsipafla Bostan› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup günümüze kadar gelebilmifltir.

Saray›n üzerine infla olundu¤u r›ht›m 1945 se- nesine kadar duruyordu. Bu tarihte sahil top- rak ile doldurulmufl ve yeni r›ht›m yap›l›rken de tamamen yok olmufltur. Plâna bak›n›z.

Büyük flair Yahya Kemal Beyatl› “fierefâbâd” adl› fliiriyle kasr› flu m›sralarla canland›rm›flt›r:

O flûh a¤lar bugün Kasr-› fierefâbâd’e geldikçe O nûflanufl günler hât›r-› nâflâde geldikçe Ne cûflan-› flerâb ü lâle bir devr-i behâr›yd› Ki hâlâ çeflmeler pür-hûn olur her yâde geldikçe Gülerdi taht-› zerrîn üzre Cem gülflende güllerle Sebû-endâm sâkîler elinden bâde geldikçe Dururdu rindler dembeste ney dembeste vecdinden A¤açl›klarda bülbül dûrdan feryâde geldikçe Görür mecliste t›fl-› nâz iken timsâlini nâzan Kadeh ber-kef huzûr-› hazret-i dâmâda geldikçe Hayâlinden bakar pûflîde-i evrâk olan havza O flûh a¤lar bugün Kasr-› fierefâbâd’a geldikçe

Ayazma Saray› ile fierefâbâd saraylar›n›n isim- leri çok kere biribirine kar›flm›flt›r. Meselâ, Kasr›n ortas›nda bir sofa ve dört cephesinde de 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nde; fiemsi Pafla Kasr›- birer ç›k›nt› vard›. Oval fleklindeki sofan›n or- fierefâbâd Kasr› ve ta k›sm› takriben 15 m. ebad›nda idi. “fiemsi Pafla Cami-i flerîfi, Kapudan-› deryâ-y› çevresi. sab›k Hac› Mehmet Pafla yal›s›, Ayazma Kasr› fiemsipafla civar›ndan Alt kat, tek bir büyük divanhane ile bahçe ta- Hümâyunu, kurbinde mescid-i flerif, Bostani- bir görünüm. raf›ndaki iki köfle odadan ibaretti. Büyük di- yan Oca¤›...” vanhanenin üç taraf›nda sütunlarla ayr›lm›fl eyvanlar vard›. Alt kat sofa, eyvanlar› ve etra- fleklinde bir s›ralama yap›lm›flt›r. Burada, f›ndaki revak ile pek zengin ve iç aç›c› bir tesir “Ayazma Kasr-› Hümâyunu” diye fierefâbâd yap›yordu. Bu mermer döfleli sofan›n ortas›nda Kasr› kastedilmifltir. bir havuz ve f›skiye bulunuyordu. Kasr›n he-

fierefâbâd Kasr› üst kat plân restitüsyonu.

fierefâbâd Kasr› zemin kat plân restitüsyonu.

1432 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Say›n Süheyl Ünver Bey’in Üsküdarl› bir zat- Yabanc› seyyahlar ve ressamlar fierefâbâd hak- tan duydu¤una göre, fierefâbâd Kasr› Sultan k›nda baz› bilgiler vermifllerdir. Bundan biri, Aziz taraf›ndan Redif Pafla’ya ihsan olunmufl 1825 senesinde ‹sveç Sefiri Locwenhielm tara- fakat, bina vergisi ailece verilememifl ve bu ai- f›ndan yap›lm›fl sulu boya bir resimdir. Bu re- le fertleri aras›nda münakafla konusu olmufl. simde iki katl› kas›r, yan taraf›ndaki iskele ve Bahçedeki büyük havuzda küçük bir sandal do- pencereli bahçe duvar› ve iskeleye aç›lan kap›- lafl›rm›fl. Etraf› kal›n duvarl› oldu¤u halde bah- s› ve bahçedeki kesif a¤açlar ile Adliye Camii çede son zamanlarda a¤aç yokmufl. Kasr›n ha- görülmektedir. vuzu 1892’de belediyece doldurulmufl. Di¤er bir ressam da Flandin’dir. Hem araflt›r- Serasker Redif Pafla’n›n 1855 K›r›m Harbi’nde mac› bir seyyah, hem ressam olan Flandin, yararl›¤› görülmüfl ve 1861’de Sultan Aziz’in 1849 tarihinde fierefâbâd Kasr›’n›n nefis bir tahta ç›kmas›ndan sonra müflir olmufltur. resmini yapm›flt›r. Fakat yazar kas›rdan yanl›fl 1867’de Yemen ‹syan›’n› bast›rmaya memur olarak “Acem Köflkü” diye bahseder. Halbuki, k›l›nm›fl ve burada da baflar› sa¤lam›flt›r. Bu s›- Ayazma Saray›’n›n ‹ran elçilerine tahsis edil- rada yaralanan Pafla, topal kalm›flt›r. 1876’da di¤i bilinmektedir. Efendisi Abdülaziz’in hallinde fiilen çal›flm›fl- t›r. 1877’de serasker olmuflsa da Rus Harbi es- Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 359) (Hadî- nas›nda baflar› gösteremedi¤inden ve bilhassa ka, 2/191) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57) (S. Elden, Köflkler ve hal olay›na kar›flt›¤›ndan tutuklu olarak ‹stan- Kas›rlar II/375) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 3/335-339) bul’a getirilmifl ve Bekir A¤a Bölü¤ü’ne hapse- (H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam 19 fiubat 1951) dilmifltir. Mahkemesiz sürüldü¤ü Rodos Ada- (H. fiehsuvaro¤lu, fiemsi Pafla Kasr›, Akflam, 26 Haziran s›’nda 1905 tarihlerinde vefat etmifltir. 1948 ve Cumhuriyet, 30 Haziran 1952) (‹. Tan›fl›k, ‹stan- bul Çeflmeleri, 2/492) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmed A¤a, fierefâbâd Kasr›’n›n Redif Pafla’ya 1867’de Ye- s. 36-37, 43-44) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 108- men’den döndü¤ü s›rada ihsan olundu¤u ve 109) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/114) (E. Koçu, ‹s- 1877’de de Rodos’a sürülmesinden sonra aile- tanbul Ans. 10/5649) (Melling, Voyage Pittoresque...) (Ta- sinin kasr›n vergisini ödeyemedi¤i için ç›kar- rih-i Atâ 3/166-167) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 318) t›ld›¤› san›lmaktad›r. (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1547) (H. ‹pekten-M. Özergin, Sultan Ahmet III. Devri Hadiselerine Ait Manzu- H. fiehsuvaro¤lu bir yaz›s›nda: meler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 14, 1959, s. 144-145) (Suphi, Tarih, Varak: 43) (Abdülkadir Erdo¤an, “fierefâbâd II. Mahmut’tan sonra vezirlerden Üsküdar Su Yolu Haritas›, Türk Tarih Arkeoloji ve Etno¤raf- birisine ihsan olunmufl, elden ele geçmifl ve ya Der. 1940 Say›: 4, s. 139) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi son zamanlarda Ali Suavi Efendi ‹ngiliz han›- IV/ I. K›s›m, s. 164) (S. Ünver, fierefâbâd Kasr›, ‹stanbul m›yla beraber bu yal›da ikamet etmifl. fiehremaneti Mec. 1930, Say›: 67, s. 241-245) (General Halil Sedes, Bosna-Hersek ‹syanlar› II/97) (A. fieref, Tarih Ç›ra¤an Vak’as›’ndan evvel, Fenerbahçe tara- Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. 1817) (Ç. Uluçay, Pa- f›nda bir ‹ngiliz vapur da karaya oturmufl, bu diflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 149) (Ahmet Efendi Ruz- vapurda bulanan silâhlar bir kaç gece gizlice name, Haz. S. Ar›kan, s. 87, 138, 167) fiemsipafla Yal›s›’n›n bahçesindeki büyük ha- vuza getirilerek orada saklanm›fl, Ali Suavi Ç›- ra¤an hadisesine bu silâhlarla kar›flm›fl ve o sa- bah han›m›na dürbünle Ç›ra¤an’› seyretmesi- fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ni, e¤er vaziyet vahim bir hal al›rsa mevcut bü- ATÂULLAH EFEND‹ YALISI tün evrak› yakmas›n› söylemiflti. ‹ngiliz han›- m›, dürbünün adesesinden korkunç neticeyi al›, Paflaliman› ile Kuzguncuk aras›nda ve görünce, Ali Suaviye ait bütün evrak› oca¤a YFethi Ahmet Pafla Yal›s›’n›n sol taraf›nda at›p atefllemifl, bu hadisenin son f›rkas› da ha- idi. Yal›n›n yan›nda ve Fethi Pafla yal›s› cihe- diseden fevkalâde vehme düflen II. Abdülha- tinde, Atâullah Efendi’ye ait iki yal› arsas› da- mit’in eski meflhur yal›y› y›kt›rmas›yla netice- ha vard›. ye ermektedir...” demektedir. Oysa kas›r, Ab- dülaziz zaman›nda y›kt›r›lm›flt›. Fethi Pafla Yal›s›, bu yal›lar›n arsas› üzerine ya- p›lm›flt›r.

1433 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

4 Muharrem 1197 (10 Aral›k 1782) tarihinde ayn› aileden gelen Hamdullah Efendi’nin 2. tanzim edilmifl olan Hac› Selim A¤a Kütüpha- o¤lu olup Rumeli payesini ihraz eden Arapzâ- nesi vakfiyesine göre Arapzâde Yal›s› ve “arsa- de Atâullah Efendi de gömülüdür. 3 Cemazi- i haliyeleri” ve Vezir Raif ‹smail Pafla ile Hac› yelâhir 1295 (8 Ocak 1878)’de vefat etmifltir. Selim A¤a Sahilhaneleri Öküzliman› Mev- kii’nde idi. Bu hazinenin önünde Mehmet Zeki Efen- di’nin ruhu için yapt›r›lm›fl bir sebil bulunu- fieyhülislâm Atâullah Efendi, III. Ahmet’in yordu. Sebil ve hazîrenin yeri Üsküdar-Kad›- imam› Arapzâde Abdurrahman Bekir Efen- köy Tramvay hatt›n›n yap›m› s›ras›nda orta- di’nin (öl. 1159/1746) o¤ludur. 1719’da do¤- dan kalkm›flt›r. du. ‹lmiye mesle¤inin bütün kademelerinde bulunduktan sonra 14 fiaban 1199 (22 Haziran Hamdullah Efendi’nin büyük o¤lu, Rumeli Ka- 1785)’te fieyhülislâm oldu ve ayn› senenin 22 zaskeri Arapzâde Mehmet Âmir Efendi 1288 A¤ustos’unda vefat ederek, eski ismi Sedefçiler (1871-72)’de vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî veya Parmakkap› olan flimdiki Çarfl›kap›’da Camii hazîresine gömülmüfltür. Yemen Fatihi Sinan Pafla Türbesi yan›ndaki medresenin cadde üzerindeki hazîresine gö- Üsküdar’›n bir k›s›m geliri yaklafl›k bütün müldü. Lâhdinin flâhidesi k›r›lm›fl yok olmufl- Arapzâde ailesine arpal›k (tahsisat, emekli ma- tur. afl›) olarak ihsan edilmiflti.

Atâullah Efendi’nin vefat›ndan sonra sahilha- Bu ailenin F›st›ka¤ac› ile Kuzguncuk aras›nda- ne Arapzâde Mehmet Arif Efendi’ye intikal et- ki yüksek mevkide genifl arazileri ve Üsküdar mifltir. Arif Efendi, 27 Cemaziyelevvel 1223 K›z Lisesi’nin bulundu¤u yerde olan eski Arap- (21 Temmuz 1808)’de fleyhülislâm olmuflsa da zâde Karakolu’nun karfl›s›nda bir de büyük 25 gün sonra azledilmifltir. Bu k›sa meflîhati s›- köflkleri vard›. ras›nda Sultan III. Selim’in flehid edilmesi az- line ve u¤ursuz say›lmas›na sebep olmufltur. Yal›, Nacak Soka¤› karfl›s›ndaki Kay›k ‹skele- 1241 (1825)’te vefat ederek, yukar›da ad› ge- si’nin sa¤ taraf›nda bafllay›p Kuzguncuk’a do¤- çen Sinan Pafla Medresesi hazîresine gömül- ru uzan›yordu. XIX. yüzy›l sonlar›na do¤ru yok müfltür. olan bu yal›n›n arsas› üzerinde bugün 101-103- 105 ve 107 numaral› yal›lar vard›r. Bu yal›n›n Arif Efendi’nin vefat›ndan sonra yal›, o¤lu Sa- yan›nda Kitapç›bafl› yal›s› ve onun yan›nda da dullah Efendi’ye intikal etmifltir. Efendi, 1259 yine Arapzâde ailesinden bir zata ait olan bir (1843)’te vefat ederek babas›n›n yan›na gö- yal› bulunuyordu. Bunun yan›nda ise Tepede- mülmüfltür. lenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›.

Sadullah Efendi’nin o¤lu Arapzâde Mehmet Arapzâde ailesinin oniki ferdi Sinan Pafla Zeki Efendi Rumeli Kazaskeri olmufl ve 15 Zil- Medresesi hazîresinde, dört tanesi Haydarpafla hicce 1282 (1 May›s 1866)’da vefat ederek Üs- Mezarl›¤›’nda Sadrazam Halil Hamit Pafla kab- küdar’da Duvardibi mevkiinde, Karacaahmet rinin yan›nda ve üç tanesi de Eyüp’te Ferhat Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Bu kabrin yan›nda Pafla Türbesi hazîresinde medfundur.

Bu çok genifl ve büyük ailenin Sadrazam Halil Hamit Pafla, Tepedelenli Ali Pafla, Tophane Müfliri Ahmet Fethi Pafla ve Halil Kâmil Pafla aileleri ile akrabal›k kurdu¤u bilinmektedir.

Kaynaklar: (Hac› Selim A¤a Vakfiyesi, Süleymaniye Kü- tüp.) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/299 ve 3/1258) (Danifl- Çinili Karakolu mend, Kronoloji, 4/543-547) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. civar›nda, Selâmi Ali 8/383 ve 12/185) (fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe ter. Efendi Caddesi I/12-119) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri) (H. fiehsuva- üzerinde Üsküdar’›n ro¤lu, 19. As›rda Kuzguncuk’la Üsküdar aras›ndaki Yal›lar, eski evi. Akflam, 4 Haziran 1947)

1434 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH Millet Kütüphanesi olarak kullan›lmaktad›r. EFEND‹ YALISI Kendisinin muhteflem k›fll›k kona¤› ise Zeyrek semtinde idi. Bu, saray kadar büyük konak al›, Üsküdar ile Kuzguncuk aras›nda, sonradan Kandiye muhaf›z› Numan Pafla’n›n YNemlizâde tütün deposunun biraz ilerisin- (öl. 1719) niflanl›s› Ayfle Sultan’a (öl. 1752) de idi. verilmifltir.

Erzurumlu olan Feyzullah Efendi, 1048 Feyzullah Efendi yal›s›nda oturdu¤u s›rada k›z› (1639)’da do¤mufl ve tahsilini tamamlad›ktan Ayfle Han›m’›, Sultantepe’de cami, kütüphane sonra 1664’te o s›rada mühim bir mevki tut- ve kona¤› olan Mirzazâde fieyh Mehmet Efen- mufl olan, Vani Mehmet Efendi’nin daveti di ile evlendirmifltir. üzerine ‹stanbul’a gelmifl ve ayn› senenin Temmuzunda Vani Efendi’nin k›z› Ayfle Ha- Azize Han›m adl› di¤er bir k›z›n› da, Paflakap›- n›m ile evlenmifltir. s› mevkiinde ve Üsküdar Lisesi’nin bulundu¤u yerdeki, muhteflem kona¤›nda oturan fieyhü- 15 fiubat 1688’de fleyhülislâm olmuflsa da bu lislâm Dürrî Mehmet Efendi (öl. 1736) ile ev- görevde ancak 17 gün kalabilmifl ve bir askerî lendirmifltir. kar›fl›kl›k s›ras›nda Topkap› Saray›’ndaki mec- listen Bostanc›bafl› marifetiyle kald›r›l›p bir O¤lu Mustafa Efendi fieyhülislâm olmufl ve Sa- sandala konmufl ve “Üsküdar yakas›ndan Kuz- fer 1158 (Mart 1745) tarihinde vefat ederek guncuk’taki yal›s›na, ordan arpal›k nam›yla s›- Eski Menzilhane karfl›s›na defnedilmifltir. las› olan Erzurum’a gönderildi.” Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada, fieyhülislâm Yedi sene orada kalan Feyzullah Efendi II. Mustafa Efendi Sofas› bahsine bak›n›z. Mustafa’n›n tahta geçmesi üzerine 22 Nisan 1695’te ‹stanbul’a gelmifl ve 26 May›s 1695’te Kaynaklar: (Silâhdar Tarihi, s. 342) (Silâhdar Mehmed de ikinci defa fieyhülislâm olmufltur. A¤a, Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu. Fihrist, Fey- zullah Efendi md.) (Orhan F. Köprülü, Feyzullah Efendi, ‹s- Fakat, 22 A¤ustos 1703’te zuhur eden Edirne lâm Ans. 4/593) Vak’as› s›ras›nda, meflîhati esnas›nda diktatör- ce hareket etmesi, bütün aile efrad›n› ifl bafl›na geçirmesi, büyük o¤lunu meflîhat veliahdi ilân etmesi ve sadrazamlar› bendegân› haline getir- fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE mesi gibi sebeplerle hapsedilmifl ve “üç gün üç MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ gece envai türlü iflkence olup mal›n söyleteme- diler... Bitpazar›na götürüp beygirden afla¤› ka- öflk, Sultantepe’de, Hüseyin Baykara, Ser- k›verdiler ve çökertip boynunu vurdular. Ve Kvili Köflk Sokaklar› ile Servilik Cadde- ayaklar›na birer ip ba¤lay›p ve bafl›n› sakal›n- si’nin çevirdi¤i alanda idi. Bugün yerinde, Se- dan aya¤›na bitiflik ip ba¤lay›p ve cebren 300 limzâdeler’in büyük ahflap köflk ve müfltemilâ- mikdar› kefere iplerin ucundan yap›fl›p papaz- t› ile Sultantepe ‹lkö¤retim Okulu ve Halide lar› önlerince küçük kandillerini yak›p... cese- Edip Ad›var Lisesi bulunmaktad›r. Selimzâde- di bir buçuk mahalden sürüp Yeniçeri Ordu- ler’in köflkü 1988 y›l›nda y›kt›r›lm›flt›r. Mirza- su’na getirdiler.” Cümlenin manzuru olduktan zâdeler köflkünün üst taraf›nda, bu aileye ait sonra Tunca Nehri’ne att›lar. olan meflhur bir ba¤ vard› ki, Susuzba¤ ad› ile ünlü idi. Köflkün ön taraf›nda ve yol afl›r› yer- Feyzullah Efendi’nin hayrat› olarak, Erzu- de, eskiden ahflap olan tek katl› Sultantepe rum’da bir medrese ile darülkurra ve cami, Polis Karakolu ve bu karakolun sa¤ taraf›nda fiam’da bir darülhadis, ‹stanbul’da medrese ve ise, Mirzazâde Mehmet Said Efendi’nin kitâbe- kütüphane, Edirne’de Cebehane yak›n›nda bir siz çeflmesi ve namazgâh› vard›r. çeflme, ‹stanbul’daki medresesinin d›fl duvar›n- da keza bir çeflmesi vard›r. Köflkün ilk önce fieyhülislâm Mirzazâde Meh- met Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› san›lmakta- Feyzullah Efendi’nin ‹stanbul’da Fatih’te eski d›r. Mehmet Efendi, 30 Eylül 1730’da fleyhülis- hanesi karfl›s›nda yapt›rd›¤› medrese bugün lâm olmufl fakat yafll›l›k sebebiyle yedi buçuk

1435 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ay sonra istifa ederek buradaki çiftlik evine çe- yük Yokufl olan Yeni Dünya Soka¤›’n›n tam kilmifl ve 1147 (1735) tarihinde de vefat et- karfl›s›na gelen yerde idi. Üç katl› ahflap yap›ya mifltir. tafl merdivenli bir yoldan gidilirdi. Bugün ye- rinde bir apartman vard›r. Karfl›s›nda Hüseyin Mehmet Efendi, buradaki camiini 1143 Hâki Bey’in, harem ve selâml›kl› büyük köflkü (1730) tarihinde yapt›rd›¤›na göre, kona¤›n› bulunuyordu. bu tarihten evvel yapt›rm›fl olmal›d›r. Fakat, Mehmet Efendi’nin babas› Saray Hocas› Mirza Zeynelâbidin Efendi, 15 Recep 1239 (16 Mart Mehmet Efendi taraf›ndan da yapt›r›lm›fl ola- 1824) tarihinde bu konakta vefat ederek, ‹s- bilir. Çünkü 20 Rebiyülevvel 1093 (29 Mart tanbul’da Topkap› Caddesi üzerinde Molla 1682)’de vefat eden Mirza Mehmet Efendi’nin Gürani Camii karfl›s›ndaki Pîrî Pafla (Koruk) kabri de o¤lunun yan›ndad›r. Mirzazâde Camii Camii hazîresine, büyük dedesi fieyhülislâm bahsine bak›n›z. Çelebizâde As›m Efendi’nin (öl. 1173/1760) yan›na gömüldü. Daha sonra harap olan köflkün yerine Mirzazâ- de Mehmet Efendi’nin o¤lu fieyhülislâm Meh- Zarif, nüktedan ve haz›r cevap bir kifli olan met Said Efendi 1183 (1770) tarihinde yeni Zeyni Efendi 22 Mart 1815’te meflîhat maka- bir köflk yapt›rm›flt›r. Devrin meflhur flairi Fit- m›na getirilmifl ve 27. 1. 1818 tarihinde de az- nat Han›m, bu köflkün yap›m› için bir manzu- ledilmifltir. Azline, ‘Softalar Olay› ile Mum me kaleme alm›flt›r ki fludur: Kavgas›’ sebep olmufltur.

Cenâb-› fâz›l-› takva-fliyem allâmei âlem “fieyhülislâm azlinde fieyhülislâm kap›s›n›n fe- fierefbahfl-› nekâbet zât-› vâlâ-y› bülend-cedâd nerini söndürmek gelene¤i vard›. Zeynelâbidin Güzîde sadr-› âli-kadr Mirzazâde Efendi kim Efendi hofl konuflur, lâtîfeyi sever toplant›larda Odur necm-i sa’îd-i burc-› devlet bahirü’l-is’ad konuflmas› bizim Baykara’ya benzerdi. Softala- O tahrir-i zemân kim fahr ü sa’d ü seyyid-i ekmek r›n mum kavgas›ndan ç›kan kar›fl›kl›k üzerine Sebah-hân-› debistan kemâlinden olur ta’dad görevinden at›l›nca “softalar›n mumu bizim fe- E¤er saff-› ni’al-i meclis-i fazl›nda yer bulsa neri söndürdü.” demifl. Olurdu mir-i sadr›n nâm ü flan ü flöhreti müzdâd Müfevviz k›ld›¤›ndan kâr›n› takdir-i Yezdâni Daha önce Üsküdar’da Sultantepesi adl› yerde Atâ etdi kerîm-i lem-yezel bir beyt nev-bünyâd bir konak sat›n ald›¤› zaman Padiflah da “efen- Zehi devlet-serây-› bî-bedel cây-› neflât-efzâ di bari bir yal› alsayd›n” der. K’olur tarh-› lâtifin seyr idenler hurrem ü dilflâd Bu devlethaneyi Hakk yümn ile mamur idüb her dem Zeynelâbidin Efendi derhal: Der-i vâlâs› olsun mültecâ-y› bende-i âzad K›la hemvâre da’im sâhibin sadr-› saâdetde -Efendim, fieyhülislâmlar yal›larda ancak gö- Hatâlardan masûn itsün vücûdin Hayy-› bî-endâd revlerinden at›ld›klar›nda otururlar. Duâc›n›z fiibin kader eyliye ikbâl ü iclâlin idüb efzûn ise azlolundu¤um dakika her taraf›m deniz ke- Vire her rûzine Mevlâ ferahla revnak a’bâd silir, diye cevap vermifl. Berây-› tehniyet âl-i deste sende hâme ki Fitnat Mücevher harf ile bir beyte k›l târihini inflâd Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/229, 297, 300- Nakîb-i zümre-i sâdât necl-i Mirzazâde 301; 12/116) (Daniflmend, Kronoloji, 4/549) Ne bâlâ menzil ald› izz-i devletle mübârek-bâd 1183 (1770)

Kaynak: (Divan-› Fitnat, s. 47-48) TIRNAKÇI YALISI

alacak s›rtlar›nda ve Ayfle Sultan Yal›s› ya- Sn›nda idi. Bunlar›n bahçeleri set set denize fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N kadar iniyordu. Bu setleri yer yer bugün de gör- EFEND‹ KONA⁄I mek mümkündür. onak, Sultantepe’de Mihrimah Sultan T›rnakç› Yal›s›’n›n bânisi Mustafa A¤a, Ende- KCamii yan›ndan tepeye ç›kan, eski ad› Bü- run-› Hümâyun’dan yetiflip dülbend a¤as› ve

1436 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ilâveten mabeyinci ve t›rnakç› oldu. Sultan 1149 (1736) tarihinde Sultan I. Mahmut dev- III. Mustafa’n›n vefat›ndan sonra afv olunup rinde, Bo¤aziçi’nde, Kuruçeflme’de bir T›rnak- kap›c›bafl› olarak hacc› eda etmifl ve 1197 ç› Yal›s›’n›n mevcudiyeti bilinmektedir. Bu ya- (1783)’te Baflbaki Kulu olup 1198 Muharre- l› T›rnakç› Hasan Pafla’ya ait idi. minde (Kas›m 1784) vefat etmifltir. Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 2050) O¤ullar›ndan Mehmed Bey 1193 (1779)’da ve (fiem’danizâde Tarihi, Haz. Münir Aktepe 1/63-99) (Sicill-i ‹brahim Bey 1233 (1817)’de vefat etti. ‹bra- Osmânî, 4/449-450) (Orhan Hançerlio¤lu, Musahibzâde him Beyzâde mektubî-i defterî hulefas›ndan Celâl, Milliyet Yay. 19790, s. 34) (Musahibzâde Celâl, Da- Ali Bey, 1253 Muharreminde (Nisan 1837) rülbedâyi Mec.1 ve 15 fiubat 1932, Orta Oyunu Amatörle- vefat etti. Ahfad›na T›rnakç›zâdeler denirdi. ri) (Burhan Felek, Kaybetti¤imiz De¤erler, Cumhuriyet gaze- tesi, 22 Temmuz 1959) ‘T›rnakç›zâde Sofas›’ Üsküdar’da, Karacaah- met Mezarl›¤›’nda, 7. Ada’da, Duvardibi Polis Karakolu arkas›ndaki mezarl›k duvar›n›n he- men üstündedir. Granit tafl duvar üzerine TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER “T›rnakç›zâde Sofas›. 1290” smini, Tophanelio¤lu Mustafa Efendi’den diye yaz›lm›flt›r. ‹alan semt için, Tophanelio¤lu Meydan Çefl- mesi bahsine bak›n›z. Bu tarihte T›rnakç›zâde Mehmet Sait Ziver Bey vefat etmifl, buraya gömülmüfl ve sofa da Çaml›ca’daki ilk meskûn yerlerden birisi olan yenilenmifltir. Karacaahmet Mezarl›¤› 7. Ada F bu bölgede bu çeflmeden baflka, “Tophanelio¤- Bölümü’ndeki T›rnakç›zâde Sofas› bahsine ba- lu Kahvesi” ismiyle meflhur 800 arfl›nl›k (544 k›n›z. m.) bir arsa üzerindeki kahve vard›. Senede 800 kurufla kiraya verilen bu kahve 1841 y›l›n- Hazîredeki en eski tarihli tafl 1187 (1773) ta- da, 15.000 kurufla sat›l›¤a ç›kar›lm›flt›. rihli oldu¤una göre, T›rnakç› Yal›s› 1760 ta- rihlerinde yap›lm›fl olmal›d›r. Fakat, flair ve Tophanelio¤lu’nun en meflhur ba¤ köflkü, çefl- ulema Ziver Bey, M›s›r Mevleviyyeti’nden me civar›ndaki Gümrükçü Osman Pafla (öl. döndükten sonra bir sohbet esnas›nda: 1838)’n›n köflküydü. Genifl arazisi ve büyük yap›s›yla rahat bir sayfiye binas› olan bu köflke, “M›s›r’›n paras› ya binaya yahud zinaya gider 1817 Eylül ay›n›n ilk günleri, hasta bulunan II. derler, bendeniz Salacak’ta bir bina yapt›r- Mahmut’un annesi Nakflidil Valide Sultan d›m,” demifltir. tebdil hava için yerlefltirildi. Fakat, fazla rahat- s›z bulunan Valide Sultan’›, Befliktafl Sara- Sofadaki en yeni tafl 1332 (1913) tarihlidir. y›’ndan Çaml›ca’ya kadar yapt›¤› yolculuk Acaba yal› bu tarihten sonra m› y›kt›r›ld›? Ya- sarsm›flt›. Bu hava de¤iflikli¤inden bir fayda l›, 1920’lerde mevcuttu. olamayaca¤› anlafl›ld›¤›ndan onbefl gün sonra tekrar Befliktafl’a getirildi ve orada vefat etti. Sonradan Avukat Baha Bey’in mal› olan yal›- Kabri, Fatih Camii yan›ndaki türbesindedir. da Musahibzâde Celâl ve arkadafllar› toplana- rak gizlice oyunlar oynarlard›. Bu temsillerde 1862 y›l›nda mevcut oldu¤u, tarihi kay›tlardan Manyasizâde Refik Bey ve Salacak Etyemez belli olan Osman Pafla köflkünün civar›nda ve Tekkesi fleyhi de rol al›rlard›. Celâl Bey’e göre Koflu Yolu üstünde, Rag›p Bey’in 32 dönümlük yal›, Salacak Bostan› bitifli¤inde idi. Salacak bir ba¤› vard›. Bu meflhur ba¤›n içinde, bir Bostan› Soka¤› bugün de mevcuttur. köflk ve ayr›ca üç oda, bir sofa ve bir mutfaktan müteflekkil bir ba¤ evi bulunuyordu. Ba¤ 1841 T›rnakç› Yal›s› 29 Zilhicce 1211 (14 Haziran y›l›nda sat›l›¤a ç›kar›ld›. 1798) tarihinde meydana gelen Aç›k Türbe yang›n›nda yanm›flsa da sonradan yeniden ya- Hiç bir ölçüye tâbi olmayan basit krokiden de p›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. (Ahmet Efendi, Ruzna- anlafl›laca¤› üzere Tophanelio¤lu ve civar›nda me, Haz. S. Arakan, s. 253) flu köflkler bulunuyordu.

1437 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

11- Behiç Bey Köflkü. Bu köflk, Altunizâde’nin en eski yap›s› olup yap›ld›¤› vakitler o semtte sadece bir iki ba¤ evi bulunuyormufl. ‹ki yolun birbirini kesti¤i köfle üzerinde flahniflleriyle, konsollar›yla köflk, bugün de eski bir Türk evi üslûbunu muhafaza ediyor.

12- Altunizâde Karakolu.

13- fiamdanc›bafl› Köflkü.

14- Yusuf Pafla Köflkü. Bu mahallin eski yap›la- r›ndan birisi olup büyük annesi taraf›ndan Koç Yusuf Pafla’n›n torunu olan ve valilerden Sü- leyman Pafla isimli bir zat›n o¤lu bulunan Yu- suf Pafla, henüz Taflk›flla komutan› iken k›z›n›n rahats›zl›¤› üzerine Çam›ca’daki bu köflkü yap- t›rm›flt›. Köflkün yerini, Altunizâde ‹smail Pafla ile beraber seçmifller ve binay› da ‹smail Pafla, tan›d›¤› kalfalara kendi verdi¤i plâna göre infla ettirmiflti.

Tophanelio¤lu semti Harem k›sm›n›, Yusuf Pafla yeni köflke naklet- ve civar›ndak› mifl, selâml›k dairesinin inflas›n› üzerine alan köflklerin yerleflim kalfa paralarla kaçt›¤›ndan bu bina, Pafla’n›n krokisi. annesi Kaptan-› Derya Sait Ali Pafla’n›n (öl. 1868) k›z› fiemsitab Han›m’dan kalm›fl gümüfl 1- Senihe Sultan’›n (1851-1931) köflkü. mangal ve flamdanlar sat›larak yapt›r›lm›flt›.

2- Prens Sabahaddin Bey’in mektebi. Köflkün harem k›sm›ndan selâml›¤›na bir köp- rüyle geçilirdi. Her iki bina da tezyinats›z sade 3- Altunizâde Camii. yap›lard›. Yaln›z harem dairesinin üst kat sofa- s›yla baz› odalar›n›n tavanlar› muflamba üzeri- 4- Altunizâde Mektebi. Cami avlusundaki bu ne ya¤l› boya resimler ve nak›fllarla süslüydü. okul üç s›n›fl› idi. Altunizâde ‹smail Pafla tara- f›ndan yapt›r›lm›flt›r. 15- Yesarizâde Servet Bey Köflkü.

5- Altunizâde ‹smail Pafla Hamam›. 16- fiemsü’l-Mekâtip. Erzurum Mahallesi kar- fl›s›ndaki bu okul sonradan Akaretler’e tafl›n- 6- Direktör Ali Bey Köflkü. Bir tepe üzerinde m›flt›r. bulundu¤undan her taraftan görülebilen bu muhteflem, beyaz boyal› ahflap köflk, sonradan 17- Mazlum A¤a Köflkü. Damad› Nuri Erogan büyük yazar Burhan Felek Beyefendi’ye intikal Bey olup Erzurum Mahallesi, köflkün genifl etmifltir. Bugün Polis Hastahanesi olarak kul- bahçesine kurulmufltur. lan›lmaktad›r. 18- fiehremini Yusuf Ziya Bey Köflkü. Ziya Bey 7- Eskiden Fevzi Bey’e ait olup bugün Süley- 1872-1935 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. man Çak›r Bey’e intikal eden köflk. 19- Altunizâde ‹smail Pafla köflkü, harem k›s- 8- Setli Kahve. m›.

9- K›raathane. 20- Altunizâde ‹smail Pafla Köflkü, selâml›k k›sm›. Semte ismini vermifl olan Altunizâde ‹s- 10- Aflç› Dükkân›. mail Pafla’n›n ilk köflkü Valide Ba¤›’nda, bu-

1438 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri günkü Valide Ba¤› Prevantoryum’unun yerin- de kurulmufltu. Bu güzel ve büyük köflk, bir Çaml›ca gezintisinde Sultan Abdülaziz’in dik- katini çekmifl ve derhal kendisine devr olun- mas›n› bir irade ile istemiflti.

‹smail Pafla, bundan sonra hamam›n karfl›s›n- daki genifl arazide yeni köflkünü yapt›rd›. Bu köflkün cephe taraf› cadde üzerinde de¤il, Çaml›ca taraf›na al›nm›flt›. Gerek harem, ge- rek selâml›k daireleri bugün de mevcuttur. Köflkün alt taraf›nda ve Koflu Yolu üzerinde bir de selâml›k dairesi yap›lm›flt›. Üç katl›, ahflap bu yap›n›n iç taksimat› ve tezyinat› güzeldir.

21- fieyh Camii ikinci bânisi Bahri Pafla’n›n köflkü.

22- Suphi Pafla Köflkü. 36- Mabeyinci Ziver Bey Köflkü. 23- Raif Pafla Köflkü. fieyhülmuharrirîn 37- Mabeyinci Emin Bey Köflkü. Burhan Felek Bey’in 24- Tablakârlar’›n Köflkü. köflkü. 38- Tunuslu Mahmut Pafla Köflkü. Köflk sonra- fiimdi, Ac›badem 25- Kenan Bey’in evi. dan k›z› Hayriye Han›m’a intikal etmiflti. Polis Hastanesi’nin bir bölümünü 26- Ermeni as›ll›, Bahç›vano¤ullar› Köflkü. Bu 39- Kerim Pafla Köflkü. oluflturmaktad›r. yap› sonradan Kazdall›lar ailesine geçmifl olup bugün yerinde bir benzin istasyonu vard›r. 40- Topkap› Saray› Hazine-i Hümâyun Naz›r› Mustafa ‹zzet Efendi Köflkü. 27- ‹nci Han›m’›n köflkü. Bugün bakidir. 41- Memduh Pafla Köflkü. Eski tarz olan harem 28- Osman Pafla Kona¤›. Bugün de mevcuttur. k›sm› Pafla’n›n babas› ve Seydi Ali Paflazâde Burhan Felek Bey’in Hamdi Pafla’n›n o¤lu Mehmet Pafla taraf›ndan köflkünün baflka bir 29- Üsküdar Mutasarr›f› Hamdi Bey’in köflkü. yapt›r›lm›flt›. Harem ve selâml›kl› olan bu bü- görünümü. Bu bina, sonradan Zeynep-Kâmil Hastahanesi yük efl yap›lar sonradan 14. ‹lkokul olmufltur. baflhekimi rahmetli Eyüp Bey’e intikal etmifl- tir.

30- Reji Müdürü Nazmi Bey’in köflkü. K›zlar›- n›n güzelli¤i ile ünlü idi. Bugün de mevcuttur.

31- Altunizâde ‹lkö¤retim Okulu. Bugün de bakidir.

32- Son Halife Abdülmecit Efendi’nin kay›n pederi Zeki Bey’in köflkü. Bugün de durmakta- d›r.

33- Amasya Valisi ‹smail Hakk› Pafla Köflkü.

34- Yemen Valisi Cemil Pafla Köflkü.

35- fieyhü’l-et›bba Nazif Pafla Köflkü.

1439 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bu sat›rlar›n yazar›n›n efli bu mektepte oku- 60- Ayandan, Viyana Sefiri Galip Bey Köflkü. mufltu. 61- Manast›r Topçu Kumandan› Mehmet Sait 42- Guraba Hastahanesi baflhekimi Dr. Ahmet Pafla’n›n (öl. 1929) köflkü. Pafla Köflkü. Tophanelio¤lu’nu K›s›kl›’ya ba¤- layan bugünkü köprünün yerinde idi. 62- Çürüksulu Osman Pafla Köflkü. Eskiden Vitoller’in olan bu köflk ve genifl arazi Osman 43- M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla Köflkü. Pafla’dan sonra Ceylaniler’e intikal etmifltir.

44- fierif Ali Haydar Pafla (1865-1945) Köflkü. 63- Sultan Abdülaziz’in Av Köflkü. Ali Haydar Pafla Türk bestekâr› fierif Muhid- din Targan (1892-1967) ve Damat fierif Ab- 64- Av köflkü ve Adile Sultan Kasr› su deposu dülmecit Targan’›n (öl. 1965) babas›d›r. fierif ve terazisi. Ali Haydar Pafla, kardefli musikiflinas Cafer Pa- fla ile birlikte oturuyordu. Safiye Ayla’n›n ka- 65- Bahriye Feriki ‹smail Mafluk Pafla Köflkü. y›n pederi idi. 66- fiebinkarahisar Mutasarr›f› Rifat Kalpakç›- 45- Cemil Pafla Köflkü. o¤lu’nun köflkü.

46- Hac› Arif Bey’in arazisi. Bu arazi, Sar›kaya 67- Erbab-› ticaretten Tantavizâdeler’in köfl- mevkiinde, eski karakol binas›n›n önündeki su kü. terazisinden bafllayarak Esma Sultan saray›na kadar uzan›yordu. 68- Rauf Pafla Köflkü.

47- Esma Sultan Saray›. 69- Asaf Pafla Köflkü.

48- Yeni Karakol binas›. 70- Gümrükçü Osman Pafla Köflkü.

49- Metruk Sar›kaya Mezarl›¤›. Küçük Çaml›ca Caddesi ile Nuhkuyusu Cad- desi’nin birleflti¤i yerde, M. Ü. ‹lâhiyat Fakül- 50- Nakledilen Tophanelio¤lu Çeflmesi. tesi’nin sa¤ taraf›nda ise Prof. Dr. Besim Ömer Pafla (1861, ‹stanbul-1940, Ankara) ile ‹stiklal 51- Nakledilen Tophanelio¤lu Çeflmesi eski Harbi kahramanlar›ndan rahmetli Yakup fiev- yeri. ki Pafla’n›n köflkleri vard›. Fakültenin bulundu- ¤u yerde, semte ismi verilen ‘Çiftlik Gazinosu’ 52- Namazgâh ve Gül Baba’n›n kabri. ile Artaki Efendi’nin gazinosu bulunuyordu.

53- Bahri Pafla’n›n o¤ullar› Seyfeddin ve Ala- Tophanelio¤lu ile Ba¤larbafl› civar›nda ayr›ca addin beylere ait yanyana iki köflk. say›s›z ba¤lar vard›. Bunlar aras›nda, Altunizâ- de ‹smail Pafla’n›n, Sultan Kethüdas› Behiç 54- Ömer Bey Çeflmesi - Ya¤l›kç› Çeflmesi ve Bey’in, Esvabî Saffet Bey’in, Seniye Sultan’›n, Namazgâh›. Valideba¤›’n›n, ticaret erbab›ndan Tantavizâ- de Halid Bey’in, Yusuf Pafla’n›n, Deli Fuat Pa- 55- Ahmet Efendi Namazgâh› ve Çeflmesi. fla’n›n, Asaf Pafla’n›n, Ekmekçibafl›’n›n, Saat- çibafl›n›n, Memduh Pafla’n›n, Tunuslular’›n, 56- Millet Bahçesi. Nazif Pafla’n›n, Kurt ‹smail Pafla’n›n, Rauf Pa- fla’n›n, fievket Pafla’n›n, son halife Abdülme- 57- Ramiz Pafla Köflkü. cit, Yusuf ‹zzeddin ve fievket Efendiler’in, Ah- met Rat›p Pafla’n›n, Ba¤c›lar kâhyas› Ömer 58- fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü. Pehlivan’›n, Hünkâr ‹mam›’n›n, Suphi Pa- fla’n›n, Serasker R›za Pafla’n›n, fieyhülislâm 59- II. Abdülhamit’in kahveci bafl›s› Mustafa Ömer Efendi’nin, Serhafiye Ahmet Pafla’n›n A¤a’n›n 36 odal› ahflap köflkü. ve Ömer Efendi Korusu karfl›s›nda da Beylik- ba¤› vard›.

1440 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Meflhur sarraflardan Kevork Amira Papaz- evlenerek onun enifltesi olmufl ve 1299 (1882) yan’›n muhteflem köflkü de Tophanelio¤lu’nda tarihinde ve Mithat Pafla’dan evvel, mutasarr›f idi. 1867’de Sultan Abdülaziz’in maiyyetinde olarak bulundu¤u Marafl’ta vefat etmifltir. Avrupa seyahatine ifltirak etmifl olan Papazyan bu köflkte Sadrazam Mithat Pafla ile beraber Efli S›d›ka Han›m da, 1918 tarihinde bu konak yirmiden fazla devlet ricaline bir ziyafet vermifl civar›ndaki bir konakta vefat ederek, Paflali- ve büyük flenlikler yapm›flt›. man›’ndaki Abdurrahman A¤a Camii hazîresi- ne gömülmüfltür. Kaynaklar: (fiebinkarahisar Mutasarr›f› Rifat Kalpakç›o¤- lu’nun büyük k›z›, eflim Gülören Haskan’›n teyzesi, Meliha Tosun Pafla, Gelibolu Mutasarr›f› iken “Emrü Çiçeko¤lu’nun flifahi aç›klamas›) (Hakk› Göktürk, Ba¤larba- Ferman-› ma’delet ünvan-› Hazret-i cihanbâni fl›, ‹stanbul Ans. 4, s. 1817) (K. Pamukcuyan, Bahçivano¤- mucibince Dersaâdet’e (‹stanbul)” gelmifl ve lu, ‹stanbul Ans. 4/1802) (E. Talu, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, kendisine 11 Cemaziyelâhir 1289 (15-A¤us- ‹stanbul Ans. 7/3717) tos-1872) tarihinde Üsküdar Mutasarr›fl›¤› gö- revi verilmifltir.

Kofluyolu’nun sa¤ taraf›nda, bugün Polis Pre- TOSUN PAfiA KONA⁄I vantoryumu olarak kullan›lan muhteflem köfl- kün sahibi Direktör Ali Bey (1844-1898), aremli selâml›kl› bu büyük ve muhteflem Üsküdar Mutasarr›f› bulunan Tosun Pafla’y› Hkonak, Büyük ‹hsaniye semtinde, Tosun alaya almak ve onu küçük düflürmek için To- Pafla Soka¤›, Köprülü Konak Soka¤›, eski Çit sun A¤a isimli bir tiyatro eseri yazm›flt›. Bu yeni Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› ve fierif Bey eser, tiyatro tarihimizde belirli bir kimseyi ala- Çeflmesi Soka¤› ile çevrili genifl bir alan› kap- ya alan ilk eserdir. layan bahçe içinde idi. Tosun Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflk, o¤ulla- Kona¤›n ön taraf›nda meflhur Üsküdar Saray›, r› Tevfik ve Sedad Beyler’in tasarrufuna geç- Tosun Pafla Soka¤› bafl›nda 1206 (1791) tari- mifltir. hinde Hibetullah Sultan ad›na yapt›r›lan mer- mer çeflme, Çit Soka¤› üzerinde 1186 (1772) Kaynaklar: (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Taif Mahkumlar›, tarihinde vefat eden fieyh Salih Efendi Türbe- s. 128) (Sicill-i Osmânî, 3/257-258) (‹nal, Son Sadrazam- si, 1178 (1764) tarihinde yapt›r›lan Hatice lar, s. 356-414) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Sultan Çeflmesi, ünlü Köprülü Konak ve Ney- Kervan Yay. 1974 2/209; 3/419, 424, 428)(Zeki Pakal›n, Altunizade’de zenbafl› Halil Can Soka¤› ile fierifbey Çeflmesi Son Sadrazamlar, s. 94, 216, 298) (A. Gövsa, Meflhur restore edilen Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n Adamlar, s. 1528) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. Surre Emini Köflkü. sa¤ köflesinde ahflap, iki katl› Neyzenbafl› Halil 99-158) Can Bey’in evi bulunuyordu.

Tosun Pafla Kona¤›’n›n selâml›k dairesi, 1918 tarihinde ç›kan ve ‹hsaniye’nin büyük bir bö- lümünü yakan, yang›n s›ras›nda yanm›flt›r. Di- ¤er bölümü ise 1919 senesi yok olmufltur. Bur- han Felek Bey, ‹hsaniye yang›n›n› anlat›rken “Tosun Pafla’n›n arsas›ndaki flemsiye f›st›¤› de- di¤imiz büyük f›st›k a¤ac›n›n” tutuflmas› ile bü- tün ‹hsaniye yand› demektedir.

Tosun Pafla Soka¤› taraf›nda bulunan ve kona- ¤›n su ihtiyac›n› gideren tonoz çat›l› haznesi bugün de mevcuttur.

Kona¤›n sahibi Harputlu Tosun Pafla, mutasar- r›fl›klarda bulunmufl bir Osmanl› Devleti vezi- ridir. Mithat Pafla’n›n ablas› S›d›ka Han›m ile

1441 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ TUNUSLU MAHMUT AYAD YALISI PAfiA KÖfiKÜ al›, Paflaliman› mevkiinde ve deniz kena- öflk, K›s›kl›’n›n Sar›kaya mevkiinde idi. Yr›ndaki büyük tütün deposunun sol tara- KYeri için, Esma Sultan Kasr› bahsine bak›- f›nda ve Hüseyin Baykara Soka¤›’n›n tam kar- n›z. fl›s›nda idi. Eskiden bu yerde, Kaya Sultan’›n sahilsaray›n›n bulundu¤u tahmin edilmekte- Harem ve Selâml›kl›, 46 odal›, bu büyük köflk- dir. Bu saray bahsine bak›n›z. ten günümüze genifl bahçe kap›s› ile yüksek duvarlar› kalm›flt›r. ‹stavroz Deresi’ne kadar Yal›n›n giriflindeki tafll›kta XVIII. yüzy›l yap›s› uzanan kademeli, çok büyük bahçesinde ise, nefis f›skiyeli havuz ve duvara yerlefltirilmifl za- yaln›z iki çam a¤ac› görülmektedir. rif bir selsebil bulunuyordu. Çok zengin bir kimse olan Pafla, bu köflkteki Mermer olan bu sebilin üzerine ve bir madal- vaktini “zevk u tarab” ile geçirir ve bahçesin- yon için ayet-i kerime hak edilmiflti. Bunun al- deki büyük havuzda güzel cariyelerinin yüzüflü- t›nda da iki m›sral› ve 1159 (1746) tarihli bir nü seyrederdi. Yan komflusu Mabeyin Bafl Kâ- fliir vard›. tibi Emin Bey’in (öl. 1885) köflkünden görülü- yor diye bahçe duvarlar› üzerine yüksek tahta ‹ki katl›, ahflap bir yap› olan yal› 1942 tarihle- perdeler yapt›rm›fl ve bu yüzden Emin Bey ile rinde y›k›lm›flt›r. mahkemelik olmufllard›.

Recai Mehmet Emin Efendi ilk defa A¤ustos 30 Kas›m 1968 tarihli Hürriyet gazetesinde flu 1761’de reisü’l-küttab olmufl ve bu görevden 8 yaz› vard›r: Aral›k 1763’te ayr›larak sadaret kethüdal›¤› mesnedine getirilmifltir. “Tunuslu Mahmut Pafla’n›n Çaml›ca’daki köfl- künü bilirsiniz. Cariyelerinin çoklu¤u ile mefl- Büyük tezkirecilikten reisü’l-küttab olan Hac› hurdur.... Aç›k saç›kl›¤a al›flmam›fl oldu¤un- Recai Efendi’nin bir defa da bafldefterdarl›¤› dan harem bahçesine mabeyin baflkâtibi (sahi- vard›r. 1 fievval 1182 (8 fiubat 1769)’da tekrar b-i çiftlik) Emin Bey’in köflkünden bak›ld›¤› reisü’l-küttab olmufl ve üç seneye yak›n bir za- cihetle kaide oldu¤u üzere bir pancur çekerek mandan sonra azledilmifltir. bak›fllara mani olur.”

1719 tarihinde do¤mufl oldu¤u san›lan Recai Köflk, gece gündüz kalabal›k olup, saz ve söz Efendi’nin ‹stanbul’da Vefa’da, Kovac›lar eksik olmazd›. Fakat, bu debdebeli hayata ser- Caddesi üzerinde 1189 (1775)’te yapt›rd›¤› bir vetleri kafi gelmeyen Tunuslular, bahçelerin- sebil, çeflme ve mektepden oluflan güzel bir deki as›rl›k a¤açlar› satmak zorunda kalm›fllar eseri vard›r. ve bir müddet sonra da, köflk Sultan II. Abdül- hamit taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. 24 Haziran Recai Efendi, 1780 tarihinde ‹stanbul’da vefat 1324 (1906) tarihinde yap›lan bu sat›fltan son- etmifltir. ra köflkler, II. Abdülhamit’in o¤lu Burhaned- din Efendi’nin eline geçmifl ve 1926 tarihlerin- Süreyya Bey eserinde, Recai Efendi 5 Recep de de yanm›flt›r. 1194 (7 Temmuz 1780) tarihinde hamamda y›kan›rken nüzül isabetiyle vefat etti, demek- Tunuslu Mahmut Pafla’n›n büyük o¤lu Tahir tedir. Kafesî destarl› flâhidesi fiehzadebafl› Ca- Bey, M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla’n›n k›z› Prenses mii hazîresinde, cadde üzerinde ve hâcet pen- Rukiye Han›m ile bu muhteflem köflkte evlen- ceresi arkas›ndad›r. dirilmifl ve bu izdivaçtan Adil Bin Ayad ile Ahmet Reflid Bin Ayad dünyaya gelmiflti. Kaynaklar: (Elden, Türk Bahçeleri, s. 166-174) (Danifl- Mustafa Faz›l Pafla Köflkü bahsine bak›n›z. mend, Kronoloji, 3/653-637) (fiem’danizâde, M. Aktepe Türkçesi, II/A, Fihrist) (Sicill-i Osmânî, 2/368) (M. Larus Adil Bey, bir ara Suriye Krall›¤›’na talip ol- 10/489) (‹. Tan›flt›k, ‹stanbul Çeflmeleri, I/160) (‹. Kumba- mufltu. rac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 45)

1442 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Tunus devlet adam› olan Mahmut ‹bni Ayad, Fransa Kral› Louis Phillippe’e yap›lan bir su- ikastten kurtulmas› üzerine, Paris’deki Madlen Kilisesi bafl papaz›na, fukaraya da¤›tmak için, 40 bin kurufl göndermifl olmas› memleketinde dedikoduya sebep olmufl ve hayat›n› tehlikede görerek evvelâ Paris’e yerleflmifl ve daha sonra Tunuslu da Fransa himayesinde olarak ‹stanbul’a gel- Mahmut Ayad Pafla mifltir. Köflkü’nden geriye kalan Mahmut Pafla, Paris’ten 1852 tarihinde ‹stan- müfltemilât binalar›. bul’a gelmifl ve Sultanahmet Camii civar›nda, Arasta Çarfl›s›’n›n bat› ucunda, Torun Soka- bu arada da Mahmut Pafla’ya k›ymetli bir tütün ¤›’n›n dirsek yapt›¤› yerdeki konak ile Çaml›- tabakas› göndermiflti. ca’daki bu köflkü sat›n alm›flt›r. Konak sonra- dan Baytar Mektebi olmufltur. Kendisinin Sarayda dolaflan fiehzade Abdülhamit, Safi- Çengelköy sahilinde bir de yal›s› vard›. Burada naz’› görünce afl›k olmufl ve Valide Sultan Pe- oturdu¤u s›rada ve 1279 (1862) tarihinde, restu Han›m’a durumu anlatm›flt›. Abdülha- Sadrazam Yusuf Pafla’n›n çeflmesini onartm›fl mit’i çok seven Valide Sultan bunun üzerine ve kendi ismini de kitâbeye yazd›rm›flt›r. Safinaz’›n hasta oldu¤unu Sultan Aziz’e söyle- yerek onun saraydan uzaklaflt›r›lmas›n› sa¤la- Mahmut Pafla k›fllar› Sultanahmet’teki kona- m›fl ve ikisini gizlice buluflturmufltu. ¤›nda oturmufltur. Bu kona¤›n yan›na “Sey- yahlar Tekkesi” ad› ile bilinen bir de tekke te- Fakat bu beraberlik uzun sürmemifl, Sultan sis etmifltir. Bu s›rada konakta vefat eden k›z› Abdülhamit tahta geçtikten sonra ayr›lm›fllar- veya haremi, kona¤›n biraz ilerisindeki Ka¤n› d›. Kendisine ‹stanbul’da büyük bir konak ih- Mescidi’nin hazîresine gömülmüfl ve üzerine san eden II. Abdülhamit bir müddet sonra de bir türbe yapt›rm›flt›r. Halk bu türbeye yan- kendi adamlar›ndan biriyle evlendirmiflti. ‹s- l›fl olarak “Güngörmez Sultan Türbesi” diyor. tanbul’daki kona¤› yan›nca da Çaml›ca’da bir köflk hediye etti. Mahmut Ayad Pafla, 8 Rebiyülevvel 1296 (2 Mart 1879) tarihinde vefat etmifltir. Muhte- Reflid Ayad Bey hali, tavr› ve konuflmas› ile bir flem lâhdi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 7. Frans›z’a benzerdi. Tiyatro merakl›s› oldu¤un- Ada’n›n devam› olan, bugünkü ‹SFALT fiefli- dan Beykoz’da, Abraham Pafla Korusu içinde ¤i’nin arazisi içinde kalm›flt›r. bulunan tiyatronun, büyük lokantan›n ve ku- marhanenin iflletmesini 1922 tarihlerinde üze- Tunuslu Mahmut Pafla’n›n Safinaz, Y›ld›z ve rine alm›flt›. Naciye isimli üç k›zkardefl cariyesi vard›. Bun- lardan Safinaz ve Y›ld›z› Sultan Abdülaziz’e Reflid Bey, 1900-2 tarihlerinde Yalova Kapl›- hediye etmiflti. Padiflah da bu güzel cariyeleri calar›’n› Frans›z sermayesi ile ihya etmifl ve da- getirenlere befler yüz alt›n lira ihsan etmifl ve ha sonra da Ankara Palas’›n müdürü olmufltu. Bu görev s›ras›nda vefat eden Reflid Bey, Fran- s›z kültürü ile yetiflmifl bir Tunuslu oldu¤u hal- de tam bir ‹stanbul Efendisi idi. ‹kinci efli Na- fia Han›m, Ramazano¤ullar›’ndan R›za Pa- fla’n›n k›z› Fatma Han›m’›n k›z› idi. Fatma Ha- n›m ile kocas› Behçet Bey’in kabirleri Do¤an- c›lar’da Hac› Ahmet Pafla Türbesi’nin etraf›n- dad›r. Reflid Bey’in bu evlilikten Mehire adl› bir k›z› olmufltur. Bu türbe bahsine bak›n›z. Tunuslu Mahmut Köflkün ikinci sahibi olan fiehzade Mehmet Ayad Pafla Köflkü’n- Burhaneddin Efendi, Sultan II. Abdülhamit’in den geriye kalan sekizinci çocu¤u ve dördüncü o¤lu olup Mezi- müfltemilat binalar›.

1443 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

de Kad›nefendi’den 11 Rebiülevvel 1303 (19 Aral›k 1885) tarihinde Y›ld›z Saray›’nda do¤- mufltur. Çok güzel piyano çalar, resim yapard›. 1908’de Hidayet Han›m’la, 1909’da Aliyye Han›m’la evlenmifl, 10 Kas›m 1919’da boflan- d›ktan sonra zengin bir Amerikal› olan Elsie Jackson ile hayat›n› birlefltirmifltir. Avrupa’da gezide iken Cumhuriyetin kurulmas›yla (1923) yurda dönmemifl 15 Haziran 1949’da Üsküdar New York’ta ölerek fiam’daki Sultan Selim Kaymakaml›k Binas›. Camii Türbesi’ne gömülmüfltür.

Burhaneddin Efendi, Sultan Abdülhamit’in en f›ndan Üsküdar Cumhuriyet Halk F›rkas› Bi- sevgili o¤lu oldu¤u halde, babas›n› tahttan in- nas› olarak yap›lm›flt›r. 1 Mart 1956 tarihin- diren, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelen- den beri de Üsküdar Kaymakaml›¤› binas› ola- leri ile yak›nl›k temin etmekten çekinmemiflti. rak kullan›lmaktad›r. Bu yüzden, kendisine iki erkek çocuk vermifl olan, ikinci efli Aliyye Nazl›yar Han›m’› (do¤. Mimar ‹smail Zühdü Beyefendi, 1886 y›l›nda 1892) boflamak zorunda kalm›flt›. Bu ayr›l›ktan ‹stanbul’da do¤mufltur. Babas›, Maliye Nezare- sonra, Aliyye Han›m, 2 Nisan 1920’de meflhur ti kâtiplerinden ve Kalenderhane Camii ima- ‹ttihatç›lar’dan Maliye Naz›r› Cavid Bey’le ev- m› Hac› Nuri Efendi’dir. lenmiflti. Zühdü Beyefendi, Topkap› Saray›’n›n onar›- Burhaneddin Efendi ad›na, 1877-78 Osmanl›- m›nda önemli hizmetler vermifl, Cerrahpafla Rus Harbi s›ras›nda gelen ve bugün ad›na Bur- Hastahanesi verem pavyonu, Anadoluhisar› haniye dedi¤imiz mevkiye yerlefltirilen Rumeli Köprüsü’nü yapm›fl ve Ankara’da Anadolu Göçmenleri için 1320 (1902-3) tarihinde ba- Medeniyetleri Müzesi olan Fatih’in Vezir-i bas› Sultan Abdülhamit bir cami yapt›rm›fl ve azam› Mahmud Pafla’n›n medresesini de resto- o tarihe kadar Muhacir Köyü ismiyle an›lan re etmifltir. yer, Burhaniye ad›n› alm›flt›r. 24 A¤ustos 1942 tarihinde ‹stanbul’da vefat Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflk- etmifltir. leri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Ha- yal Olmufl Hakikatler, s. 83) (M. C. Kuntay, Nam›k Ke- Kaynaklar: (Metin Sözen - K. Bora Y›lmazyi¤it, Tarih Ens. mal, 1/335 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 113) (‹s- Der. Say›: 12, s. 719) (T Öz, ‹smail Zühdi Bafler, ‹stanbul tanbul Ans. E. Koçu, 6/3182) (K. M›s›rl›o¤lu, Osmano¤ul- Ans. 4/2170) lar›’n›n Dram›, s. 265) (Tarih Dünyas› 3, Say›: 23, s. 973) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 144-151) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans.,1/115) (Ayfle Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 243) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, ÜSKÜDAR SARAYI s. 995) (V. R›za, O Günden Bu Güne, s. 71) (Osman Nu- ri, Abdülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanat›, s. 533) (Ahmet aray, Üsküdar Has Bahçesi’nin içindeki sa- Reflat, Abdülhamid ve Kad›nlar, Tarih Dünyas› 11, s. 443) Sraylar ve köflkler toplulu¤undan sadece biri (Ziya fiakir, II. Sultan Hamid, s. 76 vd.,156) idi. Daha genifl bilgi için Kavak Saray› bahsine bak›n›z.

Üsküdar Saray›, Küçük ‹hsaniye’de ve ‹hsani- ÜSKÜDAR KAYMAKAMLIK ye ‹skelesi Soka¤› boyunca uzan›yordu. Sara- B‹NASI y›n önündeki dik yamaçlar sahile kadar in- mektedir. Harem ‹skelesinden bafllayan bu dik Do¤anc›lar Meydan›’nda, Do¤anc›lar Ca- yal› yarlar hiç geçit vermeden Salacak’a kadar mii’nin karfl›s›nda ve Halk Dershanesi Soka- devam eder. Üsküdar Saray›n›n önüne, denize ¤›’n›n sa¤ köflesindedir. 1927-1928 tarihleri ulaflmak için, tafl merdivenli bir yol yap›lm›fl- aras›nda Mimar Zühdü Baflar Beyefendi tara- t›r. Bir taraf›nda harpufltal› bir tafl korkulu¤u

1444 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri olan bu yolu bugün de görmek mümkündür. Fakat bu hamamlardan birinin, Ayazma Sara- Yak›n tarihe kadar, fiirketi Hayriye’nin vapur- y›’na yap›ld›¤› muhakkakt›r. Bu risalelerde Ka- lar›, bu yolun önündeki iskeleye u¤rard›. Halk vak Saray› ismi hiç geçmemifltir. aras›nda Çifte Kayalar diye bilinen bu yer, sonradan Atatürk’ün emriyle Halk Plaj› haline Sonradan, Sultan III. Murat zaman›nda (1574- getirilmifltir. 1595) bu yazl›k saray esasl› bir surette tamir edilmifl ve baz› ilâveler yap›lm›flt›. Tuhfetü’l Üsküdar Saray›n›n önündeki bu tafl yolu, eski Mimarîn’de Mimar Sinan’›n eserleri anlat›l›r- resimlerde de görmekteyiz. Bu yol, saray›n ye- ken: rini belirtmek bak›m›ndan çok önemlidir. Çünkü, böyle bir yol Haydarpafla, Selimiye “Üsküdar Bahçesi’nde Sultan Selim Han Köflkü K›fllas›’n›n üzerinde bulundu¤u fiekerci Burnu ve Harem sahillerinde yoktur. Üsküdar Bahçesi’nde Sultan Murad Han Köfl- kü.” Üsküdar Saray›’n›n bugünkü Selimiye K›flla- s›’n›n bulundu¤u yerde yap›ld›¤› ve Üsküdar adl› iki köflkün yap›ld›¤›n› ve Sultan Murat’tan Saray› ismi ile an›ld›¤›, 998 (1581) tarihinde evvel Sultan II. Selim’in (1566-1574)’te bura- yaz›lan fiemailname adl› eserde görülmektedir. da bir köflk yapt›rm›fl oldu¤unu ö¤renmekteyiz. Bu eserdeki ‹stanbul krokisinde “Üsküdar Sa- ray›”n›n yeri aç›kça görülmektedir. Krokiye 995 (1587) senesinde Üsküdar Bahçesinde, göre saray, Selimiye K›fllas›’n›n yerindedir. Bu Müverrih ve Padiflah Hocas› Sadeddin Efen- arada, Üsküdar sahillerindeki yal›lar da görül- di’nin ifltirakiyle, Özbek Hükümdar› Abdullah mekte ve ayr›ca sonradan “Üsküdar Saray›” Han’›n elçisi ile baz› siyasi konuflmalar›n yap›l- ad›n› alan ‹hsaniye’deki yap›lar toplulu¤u da d›¤›n› da biliyoruz. müflahade edilmektedir. XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde Üsküdar Saray›’n›n yak›n›nda Kavak ad›n› ta- Eremya Çelebi Kömürcüyan (1637-1695): fl›yan bir gümrük iskelesinin kurulmas› ile bu muhteflem yap› Kavak Saray› ismini alm›flt›r. “Üsküdar’a bitiflik Salacak ‹skelesi vard›r... Fakat zaman zaman Üsküdar Saray› ismiyle de Daha ileride hepsinden güzel bahçe ve köflkler an›ld›¤› olmufltur. göze çarpar ki, bu Padiflah’›n meflhur Üsküdar Bahçesi’dir. Sultan Murat Erivan’dan döndük- Saray, Kanunî sultan Süleyman’›n padiflahl›k ten sonra, Kavak taraf›ndaki Hünkâr ‹skele- zaman›nda yap›lm›flt›r. si’nden baflka, buraya ilâveten bir köflk yapt›r- m›flt›r. Padiflah burada oturdu¤u veya ordugâh Tuhfetü’l-Mimarîn adl› risalede: kurdu¤u vakit, karfl› yaka ile seyrüsefer Ah›r- kap›’dan yap›l›r. Bu bahçede, dairevi flekilde “Saray-› Üsküdar, ahd-› (devir) Sultan Süleyman dikilmifl a¤açlar, köflk etraf›na gerilmifl bir tülü Han’da bina olunmufltur. Fî sene 958” and›r›rlar.” diye yaz›l›d›r. Buna göre Üsküdar Saray›, 958 Sultan Murad (1623-1640), 17 Recep 1045 (1551) tarihinde yap›lm›flt›r. Yine bu risalenin (27 Aral›k 1635) tarihinde Revan Seferi’nden belirtti¤ine göre; ‹stanbul’a dönerken ‹zmit’te bindi¤i kad›rga ile Üsküdar Saray› iskelesine gelmifl ve büyük bir “Ve Üsküdar Saray›nda bir hamam bina olun- debdebe ile saraya girmiflti. Burada devlet er- mufltur.” kan›n›n tebriklerini kabul eden Sultan Murad, Revan fethinin bir hat›ras› olarak Topkap› Sa- diyerek yapt›r›lan saraya bir hamam›n ilâve ray›’nda bu isimle bilinen köflkü yapt›rd›¤› gibi edildi¤ini ö¤reniyoruz. Bir müddet sonra bu Üsküdar Saray› bahçesi içine de yine bu isimle hamam ihtiyaca cevap vermemifl olacak ki, an›lan güzel bir köflk yapt›rm›flt›. Topkap› Sa- Tezkiretü’l Ebniye’nin kayd›na göre; ray›’ndakinin bir benzeri oldu¤u san›lan bu köflk, 1636 tarihinde infla edilmifltir. “Üsküdar Saray›’nda üç bab hamam bina olun- du...” demektedir. Devrinin ünlü flairi Cevrî ‹brahim Çelebi (öl.

1445 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

1654) bu köflk için flu tarihleri düflürmüfltür: van›n burada olmas›n›, devlet ifllerinin bura- dan yürütülmesini istemifl, fakat bu arzusu, Bu Sa’adethane’nin Cevrî dedi tarihini “Padiflah›m, ecdad-› a’zam›n›z zaman›nda ol- Devlet-âbâd makam-› Padiflah-› Cem-cenâb mufl de¤ildir. Divan yine ‹stanbul’da olsun” denilerek kabul edilmemiflti. Ebced hesabiyle di¤er tarih: 1022 senesi Rebiyülâhirinde (21 May›s 1613) Mualla kadr ü ali-paye evreng-i Süleymanî tekrar Üsküdar Saray›’na gelen Sultan Ahmet, gezinti ve av ile meflgul iken, bir kaç ay sonra Baflka bir tarih: ‹stanbul’a gelen Felemenk Elçisi’ni burada ka- bul etmek zorunda kalm›flt›. Kasr-› Sultan Murad Han 1043 fiaban›nda (fiubat 1634) Üsküdar Bah- Bir baflka tarih: çesi içinde yapt›r›lan bir köflkün inflas› tamam- lanm›flt›. Bunun Sultan Murad Köflkü ad›yla Vasf idüb Cevrî didi tarihini bilinen yap› oldu¤u san›lmaktad›r. Çünkü, Re- Beyt-i ma’mur oldu hep âli-makam van Kasr› daha sonra yapt›r›lm›flt›r.

Bir baflka tarih: 1049 senesi Recebinde (Kas›m 1639) Padiflah IV. Murat, av için gitti¤i Beykoz’dan hasta ola- Bu nüzhetgâh-› zîban›n dedi tarihini Cevrî rak Üsküdar Bahçesi’ne gelmifl ve burada “10 Zehî kasr-› hümâyun ü bülend eyvân-› flahâne gün çok büyük hastal›k” çektikten sonra iyilefl- miflse de, üç ay sonra vefat etmifltir. Evliya Çelebi, Revan Seferi haz›rl›klar›n› flöy- le anlat›r: 1062 (1652) senesi kiraz zaman› Sultan IV. Mehmet, onbir yafl›nda bulundu¤u halde “Üs- “Padiflah›n tu¤u, Üsküdar Bahçesi’ne ç›kar›l›p, küdar Bahçesi’ne var›p, kiraz fasl›nda e¤len- bütün Anadolu ve Rumeli Beylerbeyleri Re- dikten ve bu arada, Abaza Hasan A¤a/Pa- van’a do¤ru yola ç›karlar. 1044 senesinde (10 fla’dan gelen Türkmen Paras›’n› flehid büyük Mart 1635) dördüncü Murad dahi yer götür- valide (Kösem Sultan) vakf›na” ait oldu¤u için mez asker ile Üsküdar’daki irem ba¤ önünde Üsküdar’da Darü’s-saâde A¤as›’na teslim ettik- ota¤-› hümuyununda durur. Osmanl› ayin ve ten bir kaç gün sonra Kandilli Bahçesi’ne göç kanunlar›n› yerine getirip, bütün haz›rl›klar› etmiflti. tamamlatt›r›p,... Üsküdar’dan hareket” eder. ‹smet Parmaks›zo¤lu’nun yeni Türkçeye ka- Sultan Murat Köflkü’nün yerini Ayvansarayl› zand›rd›¤›, F›nd›kl›l› Mehmet A¤a’n›n Nusret- Hüseyin Efendi’nin flu aç›klamas›ndan ö¤reni- name adl› eserinde, 19 Zilhicce 1111 (7 Hazi- yoruz: “Hac› Mehmet A¤a... Saray-› atikte va- ran 1700) tarihli olaylar anlat›l›rken: ki Teberderan oca¤›ndan... nice müddet mu- ammer olup “fieyhü’l-mes’udîn-1181” tarihin- “Bu s›rada Üsküdar Saray›’na göçülmekte ol- de vefat edip Üsküdar’da Saray-› kebîrin Kasr- du¤undan, Harem-i Hümâyun halk› ile iç o¤- › Murad Han’› mukabilinde anayola yak›n bir lanlar›n›n ço¤u oraya gitmifllerdi. Yaln›z iç o¤- mahalle defnedilmifltir.” lanlar›n›n odalar› henüz onar›lmam›fl oldu¤un- dan bunlar, büyük havuzun çevresinde kurulan 1767’de vefat eden Mehmet A¤a’n›n kabri Çi- çad›rlara inmifllerdi. Padiflah da (Sultan II. çekçi Camii karfl›s›nda ve T›bbiye Cadde- Mustafa) Pazartesi günü Hasbahçe’den Üskü- si’nden Karacaahmet Türbesi önüne ç›kan me- dar Saray›’na geçmiflti.” zarl›k yolunun sol taraf›nda ve mezarl›k duva- r›ndan 20 ad›m içeridedir. Bu durumda Sultan Bu ifadeden saray›n baz› bölümlerinin bu ta- Murat Köflkü, flimdiki Harem ‹skelesi Soka- rihlerde harap oldu¤u anlafl›lmaktad›r. ¤›’n›n denize naz›r bir yerinde idi. Kanunî devrinde kârgir olarak Mimar Sinan’a Sultan I. Ahmet, 1018 (1609) Haziran›nda yapt›r›lan Üsküdar Saray›, devrinin en güzel “devletle Üsküdar Bahçesi’ne göçmüfl” ve di- çinileri ile süslenmiflti. Yap›m›ndan yaklafl›k

1446 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri altm›fl y›l sonra Sultan I. Ahmet, saray halk› kad›nlar› için yap›lm›fl olan kapal› geçitlerdir.” için kubbeli kârgir bir cami yapt›rm›flt›. Bunu, el ile yap›lm›fl eski resimlerde görmek müm- Üsküdar Bahçesi’nin içinde bulunan ve bugün kündür. için ismi tesbit edilemeyen bir “kasr-› hümâ- yun” Mimar Ömer taraf›ndan, Hüseyin A¤a F›nd›kl›l› Mehmet A¤a’n›n Nusretname adl› o¤lu Mimar Mustafa ile beraber 28 Muharrem eserinde, 1 Muharrem 1112 (18 Haziran 1700) 1012 (8 Temmuz 1603) tarihinde ve Sultan I. tarihinde “Padiflah›m›z bu y›l›n ilk Cuma nama- Ahmet zaman›nda tamir edilmifltir. z›n› Üsküdar Saray› önündeki camide k›lm›flt›r.” demektedir. Türk ve ‹slâm eserleri Müzesi’nde 3366 No’da kay›tl› olup Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›n- Bu ifadeden, Sultan I. Ahmet (1603-1617) za- lad›¤› “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› eserde, man›nda yapt›r›lan camiin aradan takriben bir Kavak Saray›’n›n resmini görmekteyiz. Saray as›r kadar bir zaman geçti¤i halde, hâlâ mevcut deniz kenar›nda ve bir s›rt üzerindedir. Resim- oldu¤u anlafl›lmaktad›r. de, saray›n iki ucundaki Kavak ve Harem iske- lelerinin bulundu¤u yamaçlar aç›kça belirtil- Üsküdar Saray›’n› gezmifl olan Du Loir eserin- mifltir. Resmin üzerinde: de flunlar› yazmaktad›r: “fievketlu efendimiz Kavak’ta vaki saray-› Hümâ- “Üsküdar saray›, bir baltac›n›n kumandas› al- yunu” t›nda bulunan Bostanc›lar taraf›ndan muhafa- za edilir. Saray, tavanlar› ‹ran üslûbu yaprak yaz›s› okunmaktad›r. flekilli nak›fllarla süslenmifl müteaddit paviyon- lardan ibarettir. ‹ç duvarlar siyah çinilerle kap- Sultan III. Ahmet devrinde (1703-1730) yap›- l›d›r. Dairelerin birisinde duvarlar› kâmilen lan bu resimde, ortada büyük, kubbeli ve kub- aynalarla kapl› ve tavandan mücevherle süslü be ete¤i saçakl› iki katl› bir yap›, bunun iki ya- bir avizenin as›l› bulundu¤u çok güzel bir oda n›nda dörder bacal› ve sa¤dakinde alt›, solda- vard›r. Bize bu odada, Sultan Murad’›n ok ve kinde befl penceresi bulunan uzun, koridor tar- m›zrakla delmifl oldu¤u yar›m parmak kal›nl›- z›nda mabeyin dairesi diyebilece¤imiz binalar ¤›nda demir parçalar› gösterdiler. Bahçede pa- ve bunlar›n köflelerinde ise, yüksek kule tarz›n- diflah›n yaln›z yaz mevsiminde oturdu¤u muh- da iki bina görülmektedir. Bu yüksek binalar›n teflem bir paviyon da mevcuttu. Paviyonun or- d›fla aç›lan kemerli kap›lar› vard›r. tas›nda bulunan çeflme ve etraf›nda akan sular, s›cak günlerde serinlik verir. Bu befl bölümden oluflan Kavak Saray›’n›n sa¤ taraf›nda, Sultan I. Ahmet’in yapt›rm›fl oldu- Üsküdar Saray›, ‹stanbul Saray›’ndan sonra sa- ¤unu Hadîka’dan ö¤rendi¤imiz kubbeli, tek fle- raylar›n en büyü¤ü oldu¤u halde, orada az da- refeli ve tek minareli cami görülmektedir. Ca- ire vard›r. Bundan, Padiflahlar›n mesirelere git- mi ile Kavak Saray› aras›nda tek katl›, ahflap tikleri vakit beraberlerine kalabal›k bir maiyet çat›l› befl bina görülmektedir. Bütün bu yap›lar ve çok kad›n almad›klar› anlafl›l›r. Bana, sul- kesme muntazam tafltan yap›lm›flt›r. Yamaçla- tanlara ait yaln›z bir tek oda gösterdiler. Ka- r›n› servi a¤açlar›n›n süsledi¤i bu yerin arka- d›nlar, bir daireden di¤er bir daireye giderken s›nda bir kameriye bulunmaktad›r. Bu, kare kafesli bir galeriden geçerler ve bu suretle ken- plânl› ve dört sütun üzerine oturtulmufl bir ça- dileri görünmeden odalarda bulunanlar› göre- t›dan ibarettir. bilirler. Üsküdar Bahçesi içinde, harem k›sm›nda, Va- Saray›n bahçeleri odalar› gibi süslü de¤ildir. lide Sultan Dairesi’nin kârgir duvar›, 1133 se- Çiçek tarhlar› yoktur ve orada daha çok sebze nesi flaban›n›n sonlar›nda (1721 Haziran› so- cinsinden nebat yetifltirilir. Tezyinat a¤açlar› nu), Lâle devri bafl mimar› Kayserili Mehmet da yok gibidir. Yaln›z servi ve çam a¤açlar› gö- A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. ze çarpar ki bu cins a¤açlara flehrin her taraf›n- dan tesadüf edilir. Her evin bu a¤açlarla gölge- 1 Zilhicce 1141 (27 Haziran 1729) tarihinde lenen bir avlusu vard›r. Üsküdar Saray›’n›n de yine bu bahçe içinde bulunan Sultan Süley- bahçesinde gördü¤üm yegâne hususiyet, saray man, Revan ve Servi Kas›rlar› ayn› mimar ta-

1447 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

raf›ndan onar›lm›flt›r. resque De Constantinople et Des River Du Bos- phore, adl› kitab›nda Kavak Saray›’n›n bulun- 16 fiaban 1146 (16 Ocak 1734) tarihinde ise, du¤u mevki, yapt›¤› harita ve resimlerde aç›k- Üsküdar Bahçesi içinde bulunan Mehmet Pa- ça gösterildi¤i halde, Üsküdar Saray› gösteril- fla Kasr›’n›n perdeleri yenilenmifltir. memifltir. Bu da, Üsküdar Saray›’n›n o tarih- lerde mevcut olmad›¤›n› belirtir. Has bahçelerin bak›m› ve muhafazas› için mu- azzam bir teflkilat kurulmufltu. Bunlar aras›nda Padiflahlar, saray halk› ile bilhassa yaz aylar›n- flükûfecibafl› yani çiçekçibafl›n›n yeri büyüktü. da, ‹stanbul’un bo¤ucu havas›ndan uzaklaflmak Çiçekçi mevkii ismini çükûfecibafl› çiçek tarh- ve bu arada küçük ve büyük Çaml›ca’da gezile- lar›n›n burada bulunmas›ndan dolay› alm›fl ol- re ç›kabilmek ümidi ile Üsküdar veya Kavak mal›d›r. Çiçekçi Kahvesi’nin yan›ndaki iki çi- Saray›’na göç ederlerdi. çek bahçesi 1965 tarihine kadar duruyordu. ‹flte bu s›rada, sadrazamlar da Paflakap›s› ad› Üsküdar Saray›, Sultan IV. Murat’tan sonra verilen Asafhane’ye gelerek vazife görürlerdi. harap olma¤a bafllam›flt›. Dohsson, saray›n XVIII. yüzy›l ortalar›ndaki vaziyetinden: Üsküdar Saray›, en heyecanl› ve korkulu gün- lerini Gürcü Abdünnebi isyan› s›ras›nda yafla- “IV. Murat’›n Üsküdar’daki flatosu y›k›lmak d›. üzeredir. Oras› harabe halindedir. Kendisin- den sonra gelen hükümdarlar›n hiç biri tamir Sultan IV. Mehmet devrinde ve 26 Cemaziye- ettirmeyi düflünmemifltir” demektedir. lâhir 1059 (17 Temmuz 1649) tarihinde mey- dana gelen bu olay›n Naimâ Tarihi’nden oku- XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserinde de ‹ncici- yal›m: yan (1758-1833); “Asker yaz›lmas› ferman olunup, üç gün bir “‹hsaniye’den sonra, daha ileride padiflah çok yeniçeri yazd›lar ve bütün yeniçerilerin köflkleri ve bahçelerinin bulundu¤u Üsküdar Üsküdar’a geçmesi ferman olundu. Tu¤lar, Bahçesi vard›r. ota¤lar dahi Üsküdar’a geçti. Adet oldu¤u üze- re Do¤anc›lar Meydan›’na dikildi. Bunlar›n s›ras›nda, yüksek bir seddin üzerinde IV. Murad’›n Revan’dan avdetinde yapt›rd›¤› Ad› geçen ay›n yirmibirinde Sadrazam (Kara denize naz›r, Revan Köflkü vard›r. Harap hali- Murat Pafla) geçüp, kendi adamlar› ile Çaml›- ni gördü¤üm bu köflk, bilâhare y›kt›r›ld›. Hün- ca yolu kenar›nda kondu. Di¤er ayân ve erkân, kâr ‹skelesi (Harem ‹skelesi) ve Kavak Saray› azledilmifl beyler ve paflalar dahi memur oldu... ve iskelesi bu mevkidedir.” demektedir. Sadrazam divandan sonra, ota¤›na, Üsküdar’a geçerdi... Toplar dahi geçürüp, metris ve hen- ‹nciciyan Efendi’nin bu aç›klamas›nda Üskü- dekler kazd›r›p oturdular... 14 Temmuz 1649 dar Saray›’n›n ismi yoktur. Çünkü saray, kita- tarihinde Bostanc›lar silâh ile Üsküdar Bahçe- b›n› yazd›¤› tarihten yaklafl›k 60 sene evvel y›- si’ne naklolunup, Gürcü Nebi üzerine serdar k›lm›flt›. tayin olunan Haydar A¤azâde Mehmet Pafla ileriye konmufl idi... 17 Temmuz 1649’da Gür- 1169 (1755-56) tarihinde, Sultan III. Osman, cü Nebi Bulgurlu Tepesi (Küçük Çaml›ca Te- harap olmufl belki de y›k›lm›fl bulunan Üskü- pesi’nin eski ad›) yan›na kondu... ö¤le vakti idi dar Saray›’n›n yerine ve Üsküdar Bahçesi’nin ki, cenge baflland›... Pafla ve di¤er beyler ve ve- bir k›sm›na, Büyük ve Küçük ‹hsaniye Mahal- zirler hepisi alaylar ile ileri yürüdüler...” leleri’ni yapt›rarak halka açm›fl ve ayr›ca birer de cami infla ettirmiflti. Bu durumda Üsküdar Gürcü Nebi olay›nda oldu¤u gibi, 1069 (1658) Saray›, Kavak Saray›’ndan yaklafl›k olarak 60- senesinde zuhur eden Abaza Hasan Pafla ‹sya- 70 sene evvel y›k›lm›fl demektir. n›’nda da Üsküdar Saray› korkulu günler geçirdi.

Sultan III. Selim’in mimar›, k›z kardefli Hatice Tarih-i G›lmanî’de: Sultan’›n ressam› diye bilinen M. Melling’in 1805 y›l›nda meydana getirdi¤i, Voyaje Pitto- “Saadetli Padiflah’›m›z ve Sadrazam (Köprülü

1448 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Mehmet Pafla), Hasan Pafla’n›n üzerine gitmek ne’den geldi¤i sene ‹stanbul’da k›fllay›p ilkba- maksad›yla 16 Safer 1069 (13 Kas›m 1658) ta- harda Üsküdar’a göç etti. Ramazan-› fierif’i rihinde Üsküdar’a göç ettiler.” Fakat bu s›rada, (30 Nisan - 30 May›s) ve bayram› orada yap- 15 Rebiyülevvel 1069 (11 Aral›k 1658)’da Ser- t›ktan sonra” ‹stanbul’a gitti. dar Murtaza Pafla kumandas›ndaki Hükümet Ordusu’nun Ilg›n’da, Hasan Pafla’ya ma¤lup ol- Kaynaklar: (Kavak Saray› konusu Kaynaklar bölümüne ba- mas› üzerine, “Vezir-i azam Üsküdar’da durma- k›n›z.) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1946, 2865, y›p, ‹stanbul’a geldi. Saadetli Padiflah ise, 2875-2878; 6/2858, 2893-2894) (Tarih-i G›lmani, Tercü- man Yay›nlar›, s. 59, 120-128,156) (Ayvansarayî, Vefeyât, – Celâlî Hasan Pafla’y› bertaraf etmeyince ‹s- s. 53) (Daniflmend, Kronoloji, 2/296; 3/368, 424-426) lâmbol’a girmem. (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, 2/35-37) (M. Er- do¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 25-33-39) (M. Erdo¤an, diye Üsküdar’da kal›p; Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV/149- 171) (Hayat Tarih Mec. Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, 7 – ‹nflallah, evvel baharda Celâlî üzerine gide- A¤ustos 1966, Say›: 3, s. 49) (fi. Akal›n, Mimar Dalg›ç Ah- rim. diyerek” Üsküdar’da olan Hünkâr Bahçe- met Pafla, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. si’nde kalmakta israr etti. 80) (Silâhdar Tarihi, 1/151-661, 740-749) (S. Eldem, Türk Bahçeleri, s. 273) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Fakat ordunun, yukar›da belirtilen tarihte, bo- Türkçesi, 1/233-236; 3/277-278) (Sicill-i Osmânî, 2/91) zulmas› üzerine; (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/71) (Naimâ Tarihi, Da- n›flman Türkçesi, 2/599, 642-647; 3/1256-1463; 5/2242- “Halk›n dilinde, – Hasan Pafla ‹stanbul’a ge- 2246, 2423) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. “Üsküdar’da Bir lir.” diye bir dedikodu ç›kmas› üzerine “Kad›- Derin-V. Çabuk, s. 244) (S. Ünver, ‹stanbul Rasathaneleri, Sokak” köylü ve Üsküdarl› pek çok kimse eflya ve mal- s. 72-73 aras›ndaki resim) (fiehinflahname, ‹stanbul Üni. (Hoca Ali R›za). lar›n› ‹stanbul’a geçirdiler. Ba¤lar›n› zamans›z Kütüp. T. N. 1404, V.58) bozdular.”

Abaza Hasan Pafla, Tayyar o¤lu Ahmet Pafla fi- rarisi Sar› Kenan Pafla ve Ali Mirzâde Pafla ve di¤erleri 23/24 Cemaziyelevvel 1069 (16/17 fiubat 1659)’da Halep fiehri’nde idam edilme- leri üzerine ‹stanbul’a getirilen 31 kesik bafl m›zraklara dikilip saray halk›nca ibretle seyre- dildikten sonra Üsküdar’da Miskinler Tekkesi yan›na defnolunmufltu.

Bu kesik bafllar›n aras›nda, Bektafll› Yan›k Ömer’inde ‘Ser-i maktuu’ bulunuyordu. Tür- külere konu olmufl bulunan Yan›k Ömer’in bu mevkiye gömülmesi, Miskinler Tekkesi’nin sa¤ taraf›ndaki mezarl›k kap›s›n›n ‘Yan›k Ömer Kap›s›’ ismiyle an›lmas›na vesile olmufltur.

Üsküdar Saray›, Padiflahlarca çok ra¤bet edi- len bir yerdi. Sultan IV. Mehmet, buraya s›k s›k gelirdi. Nitekim, “Padiflah bundan sonra 3 fiaban 1069 (26 Nisan 1659) tarihinde iç hal- k› ile beraber Üsküdar Saray›na göç” etmiflti. Arkas›ndan Veziriazam Köprülü Mehmet Pa- fla, “Kap›kulu ile Ramazan-› fierifte (23 May›s /22 Haziran) karfl› Üsküdar’a göç edip, Rama- zan ç›k›ncaya kadar Üsküdar’da oturdu.”

1071 (1661) senesi “Saadetli Padiflah, Edir-

1449 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Rumeli Kazaskeri bulundu¤u halde azledilmifl- tir. Yerine K›r›mî Ahmet Kâmil Efendi tayin olunmufltur.

Cevdet Pafla meflhur tarihinde flunlar› yazmak- tad›r:

“Rumeli Kazaskeri Mehmet Dervifl Efendi ka- ba, cahil ve sadaret mevkiine lây›k de¤ilken Sultan Selim Han Hazretleri’nin flefkat ve merhameti ile imam-› sultanî ve k›sa zamanda da ilmiye mesle¤inin sonu olan sadaret rütbe- sine kadar yükselmiflti. Sultan Selim’in hallin- de zorbalar ulemadan birini elçi olarak saraya göndermek istediklerinde bu a¤›r ve çirkin hiz- meti Münib Efendi ve di¤er uleman›n kabul VAL‹DE BA⁄I KASRI etmemeleri üzerine bu ahlâks›z adam iftiharla Adile Sultan Kasr›. bu ifli kabul etmifl ve padiflah›n huzuruna kor- (AD‹LE SULTAN KASRI) kusuzca giderek edepsizce muamelelere cesaret etmiflti. Yine bu adam Alemdar Pafla as›r, Valideba¤› semtinde, Tophanelio¤lu- Vak’as›’nda zorbalar›n elçisi olarak saraya gi- KKofluyolu, Kalfa Çeflmesi Soka¤› ve At›f derken pervas›zca: Bey Soka¤› ile çevrilmifl 354 bin metre karelik bir koru içindedir. Etraf› yüksek duvarla çevri- –Cülus da ister misiniz? yollu, zorbalar›n bile li bulunan bu korunun befl kap›s› olup cümle hat›r›na gelmeyen bir sual sormufltur. Hâs›l›, kap›s›, Kofluyolu üzerinde ve Hava Lojmanlar›- bu makam›n ehli olmayan bu adam da örfî ’n›n karfl›s›ndad›r. Bahçede bir kaç binadan müddeti sona ermeden Zilhiccenin son günü baflka, bir de Sultan Aziz’in yapt›rd›¤› san›lan (15 fiubat 1809) azledildi.” bir av köflkü vard›r. Bu köflk bahsine bak›n›z. Bezmialem Valide Sultan, Hekimbafl› Salih Kas›r, Adile Sultan ismiyle an›ld›¤› gibi, Vali- Efendi (1817-1895)’nin Anadoluhisar›’ndaki de Ba¤› ad›yla da yad edilmektedir. Kasr›n ye- ünlü bahçesinin methini duydu¤undan k›sa rinde, Sultan III. Selim’in (1798-1807) annesi zamanda kurdurmufl oldu¤u Valide Sultan Mihriflah Valide Sultan’›n bir ba¤ köflkü vard›. Ba¤›’na 206 tür armut, 98 tür elma, 13 tür vifl- Buras› daha sonra Bezmialem Valide Sultan’›n ne, 11 tür incir, 11 tür dut, 15 tür muflmula tasarrufuna geçmifltir. a¤ac› diktirmifltir. Bundan baflka Bulgaris- tan’dan getirilmifl Karadünya üzümü, Öde- Bir rivayete göre, Sar›kaya ve Tophanelio¤- mifl’ten getirtilmifl ‹zmir siyah›, Tokat’tan ge- lu’nun bir k›sm› ile Valideba¤› mevkii ve bu- tirilmifl Kabak üzümü yetifltirilmifltir. Ayr›ca gün hâlâ Hünkâr ‹mam› ad›yla an›lan mahal- fiam üzümü veya Pomak üzümü, Erenköy siya- le, Sultan III. Selim’in birinci imam› Dervifl h›, tilki kuyru¤u, Yerli Kara üzümü fidesi pek Efendi’ye aitti. Kendisi, 1816 tarihinde öldü. çok dikilmifltir. Kabri, Befliktafl’ta Yahya Efendi Tekkesi hazî- resindedir. Tafl› mevcuttur. Bu yerleri, 1790 Bu faaliyetlerden dolay› Valide Ba¤›’n›n ismi- tarihinde, Sultan Selim’in ihsan› ile elde etti- ni Abdülmecit’in annesi Bezmialem Valide ¤i söylenmektedir. Sultan’dan ald›¤› da rivayet edilir. Valide Sul- tan “Sultan Mahmud Han Hazretlerinin ikin- Valideba¤› Kasr› arazisinin ilk sahibi Ayg›r ci kad›n› olup” 23 Recep 1269 (2 May›s 1853) ‹mam nam›yla an›lan Dervifl Mehmet Efendi, tarihinde vefat etmifltir. birinci imam olan Mehmet Said Efendi’nin 1195 (1781) tarihindeki vefat› üzerine, o esna- Haluk fiehsuvaro¤lu bir yaz›s›nda diyor ki: da ikinci imam oldu¤undan ‘imam-› evvel’li¤e tayin edilmifltir. Sultan Selim’in 28 Temmuz “Valideba¤› ismiyle an›lan bu genifl arazi Sul- 1808 tarihindeki flehadeti üzerine o tarihte tan III. Selim (1789-1808)’in imam› olup

1450 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Hünkâr ‹mam› nam›yla an›lan Dervifl Mehmet S›rma Perde Soka¤›’n›n karfl›s›nda ve Kofluyo- Efendi’ye ait idi. Sultan Selim, Sar›kaya Mev- lu üzerindeki bir kap›dan da, kasr›n bahçesi kii’nde annesi Mihriflah Valide Sultan (öl. içinde bulunan, ahflap av köflküne gidilmek- 1805) için bir ‘Saray-› âli’ ve prevantoryumun tedir. bulundu¤u yerde de bir ba¤ köflkü yapt›rm›flt›. Bu köflk sonradan Sultan Abdülmecit’in Kalfa Çeflme Soka¤›’na aç›lan kap›n›n yan›n- (1839-1861) uhdesine geçmifl o da buras›n› daki prevantoryum tesisleri bugün Valide Ba- annesi Bezmialem Valide Sultan’a (öl. 1853) ¤› Sa¤l›k Meslek Lisesi haline getirilmifltir. hediye etmiflti.” Kas›r, bodrum kat› ile beraber üç katl› olup, d›- Haluk fiehsuvaro¤lu, Altunizâde ailesinin ver- fl› kârgir içi ahflap olarak yap›lm›flt›r. ‹ki tarafl› di¤i bilgiye dayanarak yazd›¤› bu yaz›ya göre, bir merdivenden birinci kata ç›k›l›r. Buradaki bu genifl arazi ve köflk, Altunizâde ‹smail Pa- kap›n›n yan›na, sonradan as›lan bir levhada, fla’n›n tasarrufuna geçmiflse de Sultan Abdüla- yeni yaz› ile yaz›lm›fl “Adile Sultan Kasr›-1853” ziz (1861-1876) taraf›ndan geri al›narak flimdi- yaz›s› okunmaktad›r. ki kârgir kas›r yap›lm›flt›r. Bu kas›r, 1845’te ev- lenen Adile Sultan’a 1863 tarihlerinde yazl›k Afla¤›daki sat›rlar, merhum Haluk fiehsuva- saray olarak verilmifltir. Burada uzun y›llar otu- ro¤lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: ran Adile Sultan 1899’da vefat etmifl ve kas›r, bir müddet bofl kald›ktan sonra Sultan Reflat’›n “Valide Ba¤ Köflkü çok güzel bir flekilde döfle- (909-1918) üçüncü kad›n› Dürrüalem Kad›n’a liydi. Kas›rda çok nadide Avrupa eflyasiyle hava de¤iflimi için verilmifltir. Dürrüalem Ka- üzerleri mozaikli, kapaklar› insan tasvirli baz› d›n, 17 Ekim 1909’da burada vefat etmifltir. dolaplar, a¤›r döflemeler, k›ymetli vazolar bulu- nuyordu. Kendi devrinin özelliklerini tafl›yan cümle ka- p›s›n›n sa¤ taraf›ndaki araba kap›s› sonradan Üst katta Çaml›ca’ya naz›r odan›n tak›m› flöy- örülmüfltür. Sol taraftaki di¤er bir kap›dan da, le idi: 1927 y›l›nda yapt›r›lan Maarif Vekili (Milli E¤itim Bakan›) Mustafa Necati Bey Pavyonu- Sar› ve güvez boyal› beyaz çiçekli kumafltan na ve Sanatoryum binas›na gidilmektedir. kapl› öd a¤ac›ndan on parça koltuk kanepe ta-

ÜSKÜDAR

Sermet Muhtar Alus*

Yüzy›llarca pek ifllek, ticaretgâh bir flehir imifl. Tezgâhlar›nda dokunan bezler, iplikler emsalsizmifl. Çatmalar› hâlâ ra¤bettedir. Anadolu demir yolu yap›ld›ktan sonra önemi- ni kaybetmifltir.

‹skele Camii önünde ve duvar›na bitiflik arsa- da, bir kaç sene evvel y›kt›r›lan büyük deb- boyu 4. Murat Ba¤dad seferine ç›kmadan ev- vel ordunun erzak›n› koymak için yapt›rm›fl. fiemsipafla Meydan›’nday›z. Bahçe duvarlar› orada aram ederler, kad›nlar da sa¤daki ka- fiemsipafla Camii yan›ndaki, bir kaç sene ev- kalan fiemsi Pafla’n›n yal›s› orada imifl. Mey- p›dan bostana girerlerdi. Yemeklerle gelen veline kadar duran Direkli Yal› küberadan (bü- dan, Üsküdar’›n en kalabal›k mesire ve piya- gelene, has›rlarda yay›lan yay›lana, bostan yüklerden) Tevfik Bey’indi. Bu zat Beytü’l-mal sa yeriydi. Anadolu Kulübü karakoldu. Arka- dolab›n›n sular› arklar›ndan ak›p duruyor, h›- müdürü Hüsnü Efendi’nin damad› olan, Mefl- s›ndaki bostanlarda iri h›yarlar yetifltirilir, tur- yar turflusuna suyuyla dopdolu bardaklar›n› rutiyet’ten sonra bir ara mabeyincilik, sonra flular› yap›l›rd›. Methali hâzâ mahzen, içinde dald›r›p dald›r›p so¤utan so¤utana, l›k›r l›k›r Halep Valili¤i eden Galip Bey’in babas›d›r. s›ra s›ra, koca koca turflu f›ç›lar›. Erkekler içen içene...

1451 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

yap›lm›fl etraf› pirinç donanmal› ve ortas› mu- zika tak›ml› resimli ve elvan çiçekli oymal› beyzî iki gözlü bir tane orta masas›, siyah pele- senk a¤ac›ndan yap›lm›fl som yald›z pirinç do- nanmal› ve kanad› insan resimli üzeri beyaz mermer tafll› bir dolap, beyaz zemin, lacivert çiçekli iki tane eski maden çiçeklik.

Haydarpafla cihetinde caddeye naz›r odan›n döflemesi:

Adile Sultan Köflkü. Mor zemin üzerine elvan çiçekli kumafl kapl› amberu a¤ac›ndan on adet sandalye tak›m›, k›m›, ayn› kumafltan alt› çift perde, beyaz üze- ayn› kumafltan alt› pencere perdesi, beyaz ze- rine elvan çiçekli Gördeskârî seccade, som yal- min üzerine, elvan çiçekli Lahurkârî bir secca- d›zl› prinçten ayakl› üzeri yeflil somaki tafll› or- de, som yald›z ayakl› ve kufl resimli üzeri mo- tas› yuvarlak küçük sehpa, pelesenk a¤ac›ndan zaik siyah tafll› beyzîce bir orta masas›, öd a¤a- yap›lm›fl pirinç ortas› beyaz mermer tafll› bir c›ndan yap›lm›fl oyma çiçekli ve kanad›nda dolap, mor üzerine çiçek ifllemeli ve yald›zl› pi- saks› resimli, yald›zl› pirinç donanmal› üzeri rinç donanmal› yedi gözlü ve üzeri beyaz mer- beyaz mermer tafll› dolap, maden üzerine oyma mer tafll› bir çekmece, yeflil somakiden yap›l- çiçek ifllemeli ve üzeri beyaz mermer tafll› ve m›fl saat, ayn› tafltan iki çiçeklik. yald›z pirinç donatmal› di¤er dolap, beyaz ze- min lacivert çiçekli a¤›z ve dipleri gümüfllü es- Bu salonun karfl›s›na raslayan cadde cihetinde- ki maden iki küçük çiçeklik, beyaz zemin üze- ki küçük odan›n döflemesi flöyle idi: rine lacivert çiçekli alt›n kapakl› eski maden bir adet su sürahisi, içi Yâsin Suresi yaz›l›, d›fl› Sar› ve güvez boyal› ve kendinden çiçekli ku- beyaz zemin üzerine elvan çiçekli eski bir ma- maflla kapl› amberu a¤ac›ndan bir flezlong, üç den kase taba¤› ile beraber, a¤z› ve dipleri yal- sandalye, ayn› kumafl ve korniflleri ayn› a¤aç- d›zl› pirinçten yap›lm›fl mor zemin üzerine iki tan olarak bir pencere perdesi, ceviz a¤ac›ndan çiçeklik.

O tafl ve karanl›k methal adeta randövu ye- iki birader fazlas›na temiz ve tîrendâz suret- ruk. ‹leride ufac›k bir çarfl›. Yats›dan sonra riydi. Aflne fiflnesiyla sözleflip buluflurlar, gi- te giyinirler, gümüfl sapl› bastonlar›na daya- etraf›n hat›rl›lar›, beyleri ve paflalar› toplayan rip ç›kanlara iflaret edenler, kap› aral›¤›nda na dayana, kerli ferli, vakarl› vakarl› gezerler- ‹zzet A¤a rahmetlisinin kahvesi hâlâ duruyor. uyuflanlar. di. Karfl›s›ndaki kocaman ç›nar a¤ac›n›n gövde- sinde fakir bir eskici kundura, yemeni yamar, Deniz k›y›s› yazmac›lar›n. Kandilli gibi Üskü- Civar›n meflhur Köprülü Kona¤›’n› unutma- a¤aca takt›¤› kap›ya kilit bile asard›. dar’›n yazmas› da eflsiz. Adamca¤›zlar yaz- yal›m. Malum sadrazamlar›n sülâlesiyle alâ- malar› denize çal›p çal›p y›karlar, günefle ya- kas› yok. Bölmelerinin aras›nda köprü gibi Buradaki Todoraki’nin aktar dükkân›, bilhas- y›p kuruturlard›. Orac›kta, 10-15 basamakla geçitleri bulunuflundan isim böyle kalm›fl. sa çarda¤› naml›yd›. Yüksekli¤i Araba Vapu- inilen camiye ve mahalleye ad›n› takm›fl olan Sahibi, Sultan Aziz mabeyincilerinden Haf›z ru ölçüsünde. Yazl›klardan, k›fll›klara eflya bir Ayazma vard›. Köflebafl›ndaki büyük ko- Mehmed Bey, o¤lu da M›s›rl› Prens Halim tafl›yan öküz arabalar› t›nazlar gibi tepeleme nak antikac›lar›n, lâkablar›: K›rk anahtarl›lar. Pafla’n›n kerîmelerinden Prenses Nazl›’n›n dolup gidip duruyor. ‹çleri tereddüdde kalan S›rada Edirne mebusu As›m Bey’in, doktor zevciydi. Fevkalâde muhteflem bir lindoya bi- arabac›lar iskeleyi boylamadan evvel mutla- Mahmud Atâ’n›n denize naz›r evleri flimdi nerek mesire mesire dolafl›rm›fl. Prenses Av- ka buradan dolanacaklar. Çarda¤›n alt›ndan yok. Kaptan-› derya ve fleyhü’l-vüzera Hac› rupa’ya gittikten sonra ayr›lm›fllar. geçtin mi kayg› yok, haydi vapura. Ahmet Vesim Pafla Yal›s› harap halde duru- yor. Selimiye Kumandan› Mehmed Pafla’n›n- Yukar› do¤ru ‹mrahor’a ç›kal›m, Ayazma Ca- Yukar›day›z ve sa¤a yürüyoruz. ‘Mir’at-i ki sa¤lam. mii meydan›ndaki ‘Basmahane’ denilen, çok- Feyz’ mektebi, Çerkez Ziya Bey’indi. Hac›pa- tan eseri kalmayan kârgir alamet bina yaz- fla Hamam› y›k›l›p gitti. Do¤anc›lar Camii du- Bugünkü Salacak Park›’n›n yerinde Molla mac›lar›n iflgalinde idi. Boya yap›l›rd›. Yokufl ruyor. Camiin gerisindeki Eski Han göçmüfl, Bey Yal›s› vard› ki, o¤ullar› kazasker payeli üstündeki Ayazma Hamam› harap ve met- s›radaki aktar, kasap, bakkal dükkânlar› kâ-

1452 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Saray›n Kad›köy cihetine bakan büyük soluna da flöyle döfleliydi: Adile Sultan Köflkü’nün Beyaz zemin üzerine kendinden oymal› ve tir- baflka bir görünümü. fle boyal› yald›zl› tavus kuflu resimli atlas kapl› yirmidört parça koltuk kanepe tak›m›, salon tak›m›n›n ahflap k›s›mlar›na benzer tavuslu çerçeveli iki büyük ayna, beyaz atlas üzerine kadife ipe¤i ifllemeli kufl tüyü befl adet flilte, gü- vez zemin üzerine kendinden çiçekli befl çift pencere perdesi, gül a¤ac›ndan yap›lm›fl üzeri siyah mozaik tafll› yuvarlak bir orta masas›, yir- midört mumlu fanuslar›yla beraber bir büyük billur avize, beyaz zemin üzerine beyaz ve yeflil bir su sürahisi. çiçekli Gördeskârî iki seccade Saray›n orta kat›nda alt› salon da ayn› flekilde Ba¤ cihetinde Kad›köy’üne bakan di¤er salo- a¤›r eflya ile döfleliydi. Bu katta Çaml›ca cihe- nun döflemeleri: tinde soka¤a bakan salonda:

Sar› zemin üzerine dall› elvan çiçekli tomor Onbir parça madenî sandalye tak›m›, som yal- kapl› amberu a¤ac›ndan on parça kanepe ta- d›zl› Arapkârî kumafl kapl› bir sandalye, fildifli k›m›, ayn› kumafltan, kendisinden flilteli alt› üzerine yald›zl› gümüfl kakmal› alafranga bir adet pencere perdesi, içi Yâsin Suresi yaz›l› bir adet koltuk sandalye, amberu a¤ac›ndan yap›l- maden kâse taba¤›yla beraber, pelesenk a¤a- m›fl üzeri somaki tafll› beyzî orta masas›, ayn› c›ndan üzeri mozaikli ve yald›zl› pirinç dona- a¤açtan yap›lm›fl üzeri somaki tafll› konsol ve n›ml› bir orta sehpas›, befl kollu fanuslu iki gü- som yald›zl› çerçeveli orta k›tada bir ayna, yal- müfl flamdan, pelesenk a¤ac›ndan yap›lm›fl d›zl› pirinçten yap›lm›fl befl kollu flamdan, difl- mozaikli ve yald›z prinç donan›ml› ve üzeri budak korniflli, yeflil renkli bir perde bulunu- mermer tafll› bir konsol, beyaz zemin üzerine yordu. lacivert çiçekli a¤z›, dibi ve kapa¤› alt›ndan

milen yanm›fllard›r. ç›kard›. Zamanenin hususi mekteplerinden köy’üne, Bostanc›lar’a, Maltepeler’e afl› ver- Saha parka kar›flt›. Bir k›sm› da kupkuru ar- ‘Ravza-i Terakki’ de Ahmediye’de. dikleri çok vaki. sayd›. Üsküdar’›n en belli bafll› bayram yeri. Arsan›n yan boyunda maruf zatlardan bir kaç fiimdi tramvay iflleyen yokufl bozuk mu bo- Üsküdar’›n en kibar semtleri Paflaliman›, kifli oturuyor. 3. Ordu Müfliri ‹brahim Pafla zuk. Meselâ Ba¤larbafl›’na ç›kacaks›n talika- fiemsipafla, Aç›ktürbe, ‹hsaniye, Selimiye idi. Hanesi (Bugün Üsküdar Kaymakaml›¤›’d›r c›lar babalar›n›n nikah›n› isterler. Çünkü bey- Paflaliman›’nda Serasker Hüseyin Avni Pa- sonra Belediye Binas› oldu), Mustafa Pafla girlerin nal› düfler, araban›n makas› k›r›l›rd›. fla’n›n, Serdar› ekrem Abdülkerim Pafla’n›n vesaire... Hava kararm›flsa mesele daha sarpa sarar, (Bugünkü Abdülkerim Pafla Pasaj› bu zat›n- zira etraf haflarelerle dolu. Bülbülderesi, ho- d›r. Buras› evvelce iki kap›l› bir hand›), Me- Ana caddeyi tutup biraz ilerliyelim. Üsküdar vardalar›, yosmalar›yla ad vermiflti. Zurnalar, celle Cemiyeti azas›ndan Kazasker Seyfed- Mutasarr›fl›¤›’n›n merkezi olan Paflakap›s› ince sazlar, hatta cuma selâml›klar›na giden din Efendi’nin yal›lar›, Aç›ktürbe’de de ayan- mütareke senelerinde yan›p kül oldu. Arka- dönen askeri bandolar taraf›ndan y›llarca ça- dan Topçu R›za Pafla’n›n, Hattat Talât Bey’in s›ndaki ‹dadi Mektebi’nin de dumanlar› sav- l›nm›fl türküsü bile var: konaklar› ve Bay Hulusi Esendan dostumu- ruldu. Solundaki Adliye Binas› da ayn› akibe- zun apartmanlar›. te u¤rad›. Tevkifhane duruyor. Sevdim seni semtin nereli Üsküdar’da Bülbüldereli. Üsküdar’›n civar mesireleri, Duvardibi, Koru- Buran›n kap› karfl›s›nda da meflhur ressam- luk, bu koruluk flimdiki Numune Hastahane- lar›m›zdan üstad Ali R›za Bey’in evi, Ahmedi- Bu memleketin en acar ve kaçak tulumba si’nin arkas›d›r. H›d›rellezlerde pek kalabal›k ye’nin meflhur bozac›s› Misak Boyac›yan sand›¤› Salih Reis’in idaresindeki Do¤anc›lar olur. Mezar tafllar›na bile sal›ncaklar kurulur- (evi) vard›. Büyük yang›ndan sonra da dük- Sand›¤› idi. Öyle Çaml›calar, Kad›köy, K›z›l- du. n kân› daha yukar›da idi. Vefa’dakilerle yar›fla toprak gibi semtlere gitmek iflten de¤il, Eren- *(Akflam gazetesi, 14 fiubat 1939)

1453 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Caddeye bakan küçük odan›n, Haydarpafla ta- bahsine bak›n›z. raf›ndaki ve yine cadde üzerindeki di¤er küçük odan›n baflka renklerdeki kumafllarla kapl› sa- Kasr›n sahibesi Adile Sultan, 10 fievval 1241 lon tak›mlar› ve muhtelif flekillerde masalar› (18 May›s 1826) tarihinde do¤mufltur. Annesi, ve di¤er eflyalar› vard›. Bu kat›n sofas›nda da 1248 (1832) tarihinde vefat ederek Fatih Ca- beyaz ve mor pullu kumafltan yald›zl› korniflli mii yan›ndaki Nakflidil Valide Sultan Türbe- üç perde ile iki büyük kap› perdesi, ayn› ku- si’ne gömülen Zernigâr Kad›nefendi’dir. mafltan ve diflbudak a¤ac› çerçeveden sekiz sandalye, maden yemek masas›, diflbudak flam- Adile Sultan, 19 Rebiyülâhir 1261 (27 Nisan dan sehpas›, sar› mengene üç adet yol feneri, 1845) tarihinde, o s›rada Tophane Müfliri olan bulunuyordu. ve sonradan sadrazaml›¤a kadar yükselen Meh- met Ali Pafla ile evlenmifltir. Dü¤ünü, bugün- H. fiehsuvaro¤lu ayn› yaz›s›nda, “Sultan Aziz kü Haydarpafla Tren ‹stasyonu’nun bulundu¤u taraf›ndan be¤enilip al›nan Valide Ba¤ Köflkü, yerde ve arkas›ndaki genifl çay›rl›kta yap›lm›fl- sonradan kârgir olarak yapt›r›lm›fl ve Sultan t›r. Haziran ay›nda icra edilen bu dü¤ün için Mahmut’un k›z› Adile Sultan’a yazl›k saray Takvim-i Vekayi gazetesinde (1831-1922): olarak verilmiflti. Adile Sultan, zevci Mehmet Ali Pafla ile bu köflkte yazlar› bir kaç ay otur- “‹rade-i Seniye ile Üsküdar’da vaki Haydarpa- mak için gelirlerdi. Bu gelifllerde ve dönüfller- fla sahra-y› ferahfezas›n›n münasip görüldü¤ü de karakollara, bekçilere, fakirlere alt›nlar da- ve C. âhirin ilk cumas›ndan bafllamak üzere bir ¤›t›rlard›.” demektedir. hafta sürece¤i belirtilmiflti.

Bu ifade do¤ru oldu¤u taktirde kas›r, Sultan Haydarpafla sahras›nda bulunan ve bu isimle Abdülaziz’in (1861-1876) saltanat y›llar›nda bilinen kas›rda, ‹stanbul’daki sefirler, masla- yap›lm›fl demektir. Oysa, kap›s›nda 1853 tari- hatgüzarlar a¤›rlanm›fl ve baloncu Komas- hinde yap›ld›¤› yaz›l› oldu¤u gibi, Adile Sul- ki’nin balonu ile uçuflu seyredilmiflti. tan’›n k›zkardefli Rabia Sultan’›n Kofluyolu üzerinde bulunan saray› 1858 y›l›nda yapt›r›l- Adile Sultan’›n bu evlilikten Hayriyye Han›m m›flt›r. Bu hususu ayd›nlatmak için, tapu kay›t- Sultan adl› bir k›z› olmufl ve o da genç yafl›nda lar›na bakmak lâz›md›r. Rabia Sultan Saray› vefat etmiflti.

ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDE TAR‹HÎ B‹R SEYRAN

Dr. R›fat Osman Bey

Haydarpafla ‹skelesi hizas›ndan bafllayarak, K›zkulesi, karfl›s›na kadar uzanan sahillerde karalar denizden dik bay›rlarla ve ancak üç yerde serbest geçit verirler. Bunlar da s›ra- s›yla Kavak, Harem ve Salacak denilen iske- le mahalleridir.

Kavak ve Harem ‹skeleleri: kemer alt›ndad›r. Bu derenin geçti¤i a¤açl›k tafl duvarlar vard›r. Haydarpafla Hastahanesi’yle Selimiye K›flla- yerler tarihte ‘Kavakl› Bostan’ olup bizim kü- s› aras›ndaki sahaya bir kaç as›r evvel ‘Ka- çüklü¤ümüzde de, (R›fat Osman Bey Bu dere ve bostan›n kuzeyine isabet eden vakl› Bostan’ derlermifl. Bu sahan›n k›fllaya 1291/1874’te Harem ‹skelesi’nde do¤mufl ve yüksek yer ‘Kavakl› Kasr›’n›n arsas› olup civar ve sahile do¤ru uzanan çukur yerde ka- büyümüfltür. Bu havalide eski kal›n duvarlar sonradan Selimiye K›fllas› yap›lm›fl ve deniz nallarla kar›fl›k bir dere akar, bu küçük dere ve denize inen bay›rlarda çini parçalar›na te- taraf›ndaki büyük meydan da Talimhane ol- yer alt›ndan gelir ve ‘Taz›c›lar Ah›r›’ denilen sadüf etmifltir. M.N.H) aralar›ndan tafltan bir mufltur ki, Kas›r’da burada idi. binalardan bafllar ve Kavak iskelesi civar›nda köprü geçen iki bostand›. K›fllayla Talimha- denize kar›fl›r. Denize yaklaflan k›sm› tonoz ne’nin duvarlar›na paralel olan cihetinde de Kavak Kasr›’n›n infla tarihi belli de¤ildir. Fa-

1454 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

1 fievval 1316 (12 fiubat 1899) tarihinde ve Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuva- 72 yafl›nda bulundu¤u halde vefat eden Adile ro¤lu, Eski Meyva Bahçeleri, Akflam, 30 Kas›m 1952) (Si- Sultan, Eyüp’te Bostaniskelesi’nin sol taraf›n- cill-i Osmânî, 1/26, 36; 2/335 Dervifl ‹mam; 4/720) (G. daki türbesine gömülmüfltür. Türbenin sa¤ ta- Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/127) (Ayfle raf›nda meflhur Sadrazam Hüsrev Pafla’n›n tür- Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 89-90) (M. Tahir, Os- besi, karfl›s›nda ise kütüphanesi bulunmakta- manl› Müellifleri, 2/40) (Cevdet Pafla, Tezâkir, s. 36) (‹nal, d›r. Son Sadrazamlar, fihrist, Adile Sultan md.) (E. Koçu, ‹stan- bul Ans. 1/216; 4/2095) (Resimli Tarih Mec. 1952, Cilt: 3 Adile Sultan, “âbid, zâhid, kerîm, hayrat ü ha- Say›: 26, s. 1260) (Hayat Tarih Mec. Elif Naci, 1965, Sa- senat sahibi olup Nakflibendî yolunda Silivri- y›: 10/27) (Türk Ans. 6/306) (Ulusal Kültür, Ekim 1978, kap› civar›ndaki Bâlâ Tekkesi fleyhi Ali Efen- Salâh Birsel, Sar› Pafla, s. 129) (Lütfi Bey, Osmanl› Saray›- di’ye ba¤l› idi.” n›n Son Günleri, Hürriyet Yay. s. 96) (A. Giz, ‹kinci Mah- mud’un K›zlar›, Tarih Dünyas› 1/368, Y›l: 1950) (Hadîka, Adile Sultan’›n F›nd›kl›’da Güzel Sanatlar 2/261) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9, s. 32-33, 65) (E. Ko- Akademisi’nin bulundu¤u yerde bir sahil sara- çu, Dervifl Efendi, ‹stanbul Ans. 8/4502) (Ayvansarayî, y› (Neflatâbâd), Kuruçeflme’de Esma Sul- Hadîkatü’l-Cevâmi, 1281 Matbaa-i Âmire, 2/244-260, tan’dan kalan bir yal›s› ve Kandilli’de, bugün Dervifl Efendi md.) K›z Lisesi olan, saray› vard›.

Bunlardan baflka, Ca¤alo¤lu’nda bir kona¤› ve Silâhdara¤a’da saray› ve çiftli¤i vard›. VEL‹ PAfiA KONA⁄I

Valide Ba¤› Adile Sultan Kasr›, sonradan terk ultantepe’de, Servilik Caddesi ile Hac› edilmifl ve I. Dünya Harbi s›ras›nda Daru’l-ey- SHesna Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. tam (yetimler yurdu) haline getirilmifl ve Kap› no’su 24 oldu¤u için 1935 senesinde 24. Cumhuriyet döneminde ise, Çocuk Prevantor- ‹lkokul burada aç›lm›flt›r. Konak, büyük ahflap yum’u olmufl, genifl bahçesine muhtelif tarih- bir yap› olup üç katl›d›r. 1988 tarihinde asl›na lerde bir çok binalar ilâve edilmifltir. uygun olarak yeniden yapt›r›ld›. Genifl bahçe- sinde bir çok meyve a¤ac› ve bir de havuzu var- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki d›. Arka soka¤a aç›l›r bir kap›s› mevcuttu.

kat 1179 (1765) tarihinde tamir olundu¤una flakalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ih- saray›n kap›s›ndan girilince, iki oda aras›n- dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›nda ka- tiyar zat mîrikelâm ve nüktedand›. Bu havali- daki tafll›ktan girilip, mermer döfleli bir divan- bartma süslü mermerden yap›lma hamam nin canl› tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’- haneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin orta- kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere söveleri, lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir s›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›n›n bura- havuz tafllar› aksam› Kavak’taki Asker F›r›n› unutma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›. ya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 se- güzel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük ne evvel duruyordu. 14-15 yafllar›nda iken Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi bir hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n Taz›c›lar Ah›rlar› denen binalarla bugün Sultan II. Mahmut devrinde Kavak Sara- arka taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve ‘Dau’l-kelb’ (kuduz hastal›¤›) Hastahanesi y›’nda bevvab (kap›c›) imifl. Bu saray›n bü- bir de mutfak varm›fl. aras›ndan geçen yolun sa¤ taraf›ndaki köfle- yük k›sm› Sultan Mecid’in zaman›nda y›kt›r›l- de büyük bir ç›nar a¤ac›, akar sulu at çeflme- m›flt›r. Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde Kavak Saray›’n›n Haydarpafla cihetinde Ka- si yalaklar› ve a¤açl›k bir ‘Secdegâh’ vard›. bir de kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada nunî Sultan Süleyman’›n Mimar Sinan’a yap- Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden deniz kenar›nda set üzerindeki kahvehaneye t›rd›¤› ‘Haydarpafla Bahçesi Kasr›’ ile bir de mezkûr ç›nar›n dibindeki dairevi set üzerinde de bu zat›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kah- Taz›c›lar Ah›rlar› yan›nda ve büyük bir ihta- kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bulu- vesi’ denir. Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda malla Da-u’l-kelb müessesesi yerinde ‘Ka- nuyordu. yaz›lm›flt›r. Pafla Baba Sultan Mahmud’un vakl›bahçe Köflkü’ denilen kas›r vard›. kumbarac›lar›ndan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak ‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitab Saray›’nda bekçilik etmifltir. Haritam›zda, Kavak ile Harem ‹skeleleri ara- ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üs- s›ndaki buruna, –ki son 25-30 sene evvel Ka- tad›m Ressam Seyit Bey merhum o havalide Harem ‹skeleli Ressam R›za Bey’in, Pafla saphane infla edilmiflti– ‘fiekerburnu’ denili- resim yapma¤a gittikçe u¤rar, Hac› Baba ile Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤› notlarda, yor. Kasaphane binas› hizas›nda Haremli-

1455 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

YAKUP fiEVK‹ PAfiA (SUBAfiI) KONA⁄I uhkuyusu Caddesi ile Küçük Çaml›ca NCaddesi’nin birleflti¤i yerde ve ikinci cad- denin sa¤ köflesinde idi. Bugün yerinde Dilek Dü¤ün salonu vard›r. Üç katl› ahflap bina ha- rap oldu¤undan 1970 tarihinde y›kt›r›ld›. Ya- kup fievki Pafla, I. Dünya harbinde ve ‹stiklal Savafl›’nda yararl›l›klar› görülmüfl k›ymetli bir generalimizdi. 20 Aral›k 1939 tarihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2. Ada’dad›r. 27 Eylül 1988’de bakiyesi, Ankara Devlet Mezarl›¤›’na nakledilmifltir.

YAKUP PAfiA YALISI Veli Pafla, Sadrazam Giritli Mustafa Pafla’n›n Sultantepe’de büyük o¤ludur. Bir çok valiliklerde bulunduk- al›n›n yeri kati olarak belli de¤ildir. Safer sonradan tan sonra 26 Rebiyülâhir 1309 (29 Kas›m Y1149 (Haziran 1736) tarihinde ‹stanbul’a 24. ‹lkokul olan 1891)’de vefat etti. Kabri, Fatih Camii hazîre- gelen ‹ran elçisi Abdülbaki Han’a misafirhane Veli Pafla Kona¤›. sinde, babas›n›n yan›ndad›r. fiâhidesinde: yap›lan bu sahilhane Üsküdar’›n büyük ve gü- zel yap›lar›ndan biriydi. “Sefir-i kebîr ünvaniyle iki def’a Paris Sefaret-i se- niyyesinde ve mülga Ahkâm-› Adliye azas›” Yakup Pafla, Ka¤›tç›bafl› A¤alar’dan birinin “azad kerdesi olmak münasebetiyle Enderun-› olan diye yaz›l›d›r. Hümâyun’a çera¤ olub yoluyla Silâhdar-› fieh- riyarî ve vezaretle çera¤ olub Damad-› Hudâ- Kaynak: (Sicill-i Osmânî, 4/617) vendigârî dahi olmufldur.”

ler’in ve ora kay›kç›lar›n›n ‘fiekerkayas›’ de- r› toplam›flt›. Bu mevkiden iskeleye inen yo- vard›. dikleri ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kuflun alt bafl›nda tatl› sulu bir kuyu ve üze- kalan bir tafl vard›. Haritada 4 no’lu yerdeki rinde de bir saray kad›n›n›n ismi yaz›l› olan Evliya Çelebi eserinin 1. cildinde Salacak’tan binaya sadece ‘Köflk’ denilmifltir. Burada k›fl- bir mermer bilezik vard› ki son senelerde mü- ve bu binadan bahseder. Fakat Harem ‹ske- lan›n odun ve kömür ambar› vard›. Bahçesin- zenin ‘Çinili Köflk’ k›sm›na naklolunmufltur. lesi’ne dair bir fley yazmam›flt›r. Zira o tarih- de ‘Aflç›dede’ denilen ve o civar ahalisinin lerde bu cihetler henüz meskûn olmamakla adaklar tafl›d›klar› bir kabir vard›r. III. Selim Salacak ve ‹hsaniye Sahilleri: beraber bir ismi de yoktu. Bu halde Sala- bu mevkide bir matbaa infla ettirmiflti. Bu ye- Tarihimizde ‘Üsküdar Bahçesi’ Kanunî tara- cak’tan itibaren Harem ‹skelesi, Kavak ve rin arka taraf›ndaki s›rtlara ‘Karl›kbay›r›’ de- f›ndan tesis edilmifltir. Cesim a¤açlarla do- Haydarpafla taraflar› saraya mahsus koru- nilmesi eski olup haritada bu ismi tafl›yan nanm›fl olan bu saha, Harem ‹skelesi’nden luklard›. köflk vard›r. 35-40 sene evvel bural› ihtiyar- fiemsipafla’ya do¤ru uzan›yordu. IV. Sultan lardan iflitti¤ime göre bu köflk ve Harem ‹ske- Murad bu a¤açl›k yerde ‘Revan Köflkü’ deni- Üsküdar Saray›’n›n önüne isabet eden bay›r- lesi mendire¤i Sultan Süleyman zaman›nda len bir kas›r yapt›rm›flt›. Bugün ‹hsaniye ismi- larda deniz taraf› korkuluklu bir yol vard›. yap›lm›fllarm›fl. ni alan ve ‹stanbul’un en s›hhi yerlerinden bi- Resmimizde görülen bu yolun önünde büyük ri olan bu semtte ‘Köprülü Konak’ denilen tafllardan yap›lm›fl olan mendirek flüphesiz Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ di- Mabeyinci Mehmet Bey merhumun 50 sene bu saraya mahsustu. Böyle bir mendirek Ha- ye gösterilen yerlerde yüksek ve metin du- evvel infla ettirdi¤i binan›n hizas›nda ve en rem ‹skelesi’nde de vard›. Bu mendire¤in K›- varlar vard›r. Valide Köflkü arsas› c›var›nda alt sokakta ‘Üsküdar Saray›’ vard›. Kanunî r›m Harbi’nde Selimiye K›fllas›’nda oturan ‹n- sonradan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün du- bu büyük ve muhteflem binay› Mimar Sinan’a gilizler taraf›ndan yap›ld›¤› Ahmet Rasim Bey varlar› önündeki bay›rlarda Ressam R›za yapt›rm›flt›. Bu binan›n evvelce ‘Pafla Kap›s›’ taraf›ndan yaz›lm›fl ise de ‘fiirketi Hayriye Bey topraklara kar›flm›fl pek çok çini parçala- denilen mevkide oldu¤unu iddia edenlerde Tarihçesi 1331’ daha eski oldu¤u bu havali-

1456 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri

Pafla’n›n ölüm tarihi Vefeyât’da “Silistire valisi iken 1159 (1746) tarihinde” Sicill-i Osmânî de ise “ikinci defa Adana valisi iken orada 1157 (1744)’te” vaki olmufltur fleklinde kaydedil- mifltir.

Yakup Pafla, Sultan III. Ahmet’in k›z› olup 14 Mart 1726 tarihinde dünyaya gelmifl bulunan Esma Sultan’›n efli idi.

Esma Sultan, 1156 (fiubat 1743)’te Yakup Pa- fla ile evlendirilmifl ve onun ölümünden sonra da 1171 fievvalinde (Haziran 1757) Sadrazam Muhsinzâde Mehmet Pafla ile evlenmifltir. Ka- r› kocan›n kabirleri Eyüp Sultan Türbesi’nin sol taraf›ndad›r. Esma Sultan 13 A¤ustos 1788, Mehmet Pafla ise 4 A¤ustos 1774 tarihinde ve- fat etmifltir.

Yal›, Esma Sultan’›n ölümünden sonra Sultan I. Abdülhamit’in k›z› Küçük Esma Sultan’›n mülkiyetine geçmifltir. Esma Sultan’›n bunlar- dan baflka Eyüp’te ayr›ca bir yal›s› ve Çaml›- Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 18. As›rda Bo¤aziçi yal›lar›, ca’da da bir köflkü vard›. Cumhuriyet, 20 fiubat 1949) (Ç. Uluçay, Sultan Dü¤ünle- Ahmediye’de, ri, Yeni Tarih Der. ilâvesi, s. 80) (fiem’danizâde Tarihi, M. Gündo¤umu Caddesi Yakup Pafla’n›n “‹stanbul’da Kas›mpafla nam Aktepe Türkçesi, (fiem’danizâde 1/31-35) 1/44-45, 61-62) üzeride say›lar› mahalde Yahya Kethüda Mahallesi’nde” Ya- (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 83) (Sicill-i Osmânî, 1/18-19) her gün azalan kup A¤a Soka¤›’nda 1145 (1732-33) tarihin- (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/164) (E. eski cumbal› de a¤al›¤› zaman›nda yapt›rd›¤› bir çeflmesi Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5307 vd.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çefl- yar› kârgir evler. vard›r. meleri, 2/95)

ye dair yazd›¤›m›z malumatdan anlafl›l›r, bel- Pafla tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitti¤ime rarak ‹hsaniye ve Selimiye nam› alt›nda iki ki büyüttüler ve tamir ettiler. göre bir kaç as›r evvel meflhur Piyale Pa- büyük mahalle tesis edilmifl ve arsalar ›slâ- Üsküdar Saray› sahilinden Salacak taraf›na fla’n›n yal›s› buras› imifl. Salacak’tan Harem hat ricaline ihsan edilerek büyük konaklar do¤ru sahil takip olunursa bir küçük buruna ‹skelesi’ne kadar uzanan sahillerin tepelerin- yapt›r›lm›flt›r. tesadüf idiler (Çiftekayalar’›n az ilerisinde). deki mamureler zamanla harab olmufl ve Buraya Abdi Pafla ‹skelesi denilir. Burada Hicrî 13. as›r bafllar›nda Selimiye K›fllas›’n›n Bu konaklardan birinin bahçesi içinde 20-30 bulunan bir tafl merdivenle yukar›daki binaya inflas›na bafllan›nca Sultan Selim ‹talya’dan ev infla olunarak bir sokak meydana geldi. n ç›k›l›r. (Çürüksulu Ahmed Pafla Yal›s› - Al- getirtti¤i mühendislere yollar, caddeler açt›- *Belediye Mecmuas›, Eylül 1930 Say›:73/1 man misafirhanesi) Buras› Ayfle Sultan Sara- y› yeridir. Bu burunun Salacak taraf›nda yük- sek kal›n duvarlar vard›r. Bu duvarlar›n önünde de büyük tafllar›n tahdit ettikleri bir mendirek harabesi görülür. Bu tarihî kal›nt› Ayfle Sultan Saray›’na aittir. Üsküdar’›n en k›ymettar yeri olan bu mevkide büyük konak- lar vard›.

Salacak ‹skelesi geçilince, K›zkulesi karfl›- s›nda ‘7 Kardefller Burnu’ denilen bir ç›k›nt› daha vard›r. Burada bahçesi denize kadar uzanan bir yal› vard› ki, gençli¤imizde H›fz›

1457

De¤iflik Konular

De¤iflik Konular

ARASTA ÇARfiISI AT PAZARI (BAT PAZARI) sküdar’›n bu meflhur semti, eski Toptafl› sküdar Vapur ‹skelesi civar›nda, Demok- ÜCaddesi üzerinde olup Beygirciler ve Ürasi Meydan› denilen yerde ve Hakimi- Sansar Sokaklar›’n›n birleflti¤i küçük meydan- yet-i Milliye Caddesi ile Balaban Caddesi ara- dan bafllayarak, Toptafl› Camii’nin müfltemilâ- s›nda olup Rum Mehmet Pafla vakf›ndan idi. t›ndan olan eski Tabhane, flimdiki Sokollu Pafla, 875 (1470)’te vefat etti¤ine göre, bu ta- Mehmet Pafla ‹lkokulunun yak›n›na kadar uza- rihten evvel, cami ve imaretine gelir getirmesi n›yordu. için yapt›r›lm›flt›r. Burada, Atpazarî Osman Efendi’nin bir camii Çarfl›n›n, her iki caddeye aç›lan kap›lar› vard›. ile 1141 (1728) tarihli Genç Mehmet Pafla Hakimiyet-i Milliye Caddesi’ne aç›lan kap›s›- Çeflmesi vard›r. Biraz ileride, Valide-i Atik na Arasta Kap›s›, Yeni Cami taraf›ndaki kap›- Çeflmesi Soka¤› ile Büyük Selim Pafla Cadde- s›na da Balaban veya ‹maret Kap›s› deniliyor- si’nin birleflti¤i dört yol a¤z›ndaki meydanda du. Her iki kap› da muntazam kesme tafltan ya- K›zlara¤as› Mehmet A¤a’n›n Kemerli Camii, p›lm›fl olup kemerli idi. Kap›lar›n üstünde bi- mektebi ve çeflmesi vard›. Toptafl› Caddesi, rer kirpi saçak bulunuyordu. Mehmet A¤a Camii’nin kemerleri aras›ndan geçiyordu. Atpazar›’n›n esas merkezi flimdiki Mir’at-i ‹stanbul yazar›na göre çarfl›n›n 50 ka- Ergin Sinemas›’n›n bulundu¤u yer ile bu cami dar dükkân› vard›. Dükkânlar›n üzeri beflik bir aras›ndaki meydand›. tonoz ile örtülmüfltü. Son zamanlarda harap durumda olan bu dükkânlar, eski eflya satan Sineman›n bulundu¤u yerde, 1940 tarihlerin- mobilyac›lar›n tasarrufunda idi. Kapal› Çarfl› de mevcut olan meflhur Sulu Han bulunuyor- gibi üzerini örten tonozun bir bölümü y›k›lm›fl du. Bu han›n kap›s› yan›nda 1728 tarihli Fat- bulunuyordu. ma Sultan Çeflmesi, bunun yak›n›nda da K›zla- ra¤as› Beflir A¤a’n›n ayn› tarihli çeflmesi mev- Çarfl›, 1956 tarihinde ve Adnan Menderes’in cuttu. Her iki çeflmenin kitâbeleri bugün, Üs- baflbakanl›¤› döneminde y›kt›r›ld›. Oysa bir küdar’da Yeni Valide Camii avlusundad›r. bölümü korunabilirdi. Atpazar›’ndaki hanlar›n biri hariç, hepsi yok Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Hakk› Ayverdi, Fatih Devri, olmufltur. Üsküdar’›n baflka semtlerinde de bir 4/554) (Mir’at-i ‹stanbul, 1314, s. 98) (Pervitij Sigorta Ha- çok han vard›. Bu hanlara büyük ahflap kap›- ritas›) lardan girilirdi. Kap›lar›n sa¤ veya solunda ha-

1461 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

BÜLBÜLDERES‹

ülbülderesi, bülbülleriyle ünlü idi. Mezarl›- B¤›n eskiden Da¤hamam› denilen üst k›sm› bir bülbül yata¤› imifl... 1916-1917 aras›ndaki Da¤hamam› yang›n›ndan ve az sonra da tram- vaylar›n ifllemeye bafllamas›ndan sonra bülbül- ler oradan tamamen hicret ettiler. 1908 hürri- yetinin ilân›ndan evvel Üsküdar’›n bayram yerleri Harmanl›k ve ‹nadiye ile bu Bülbülde- resi’nin ulu bir ç›nar alt›ndaki meydanc›¤›nda kurulurdu, Meflrutiyetin ilân›ndan sonra ora- lardan kald›r›ld›, Do¤anc›lar Meydan›’na nak- ledildi. Bir müddet sonra oras› da park haline getirilince Bayramyeri Duvardibi’ne gitti.

1877 Rus Harbi’nden sonra Üsküdar’da bir araba flirketi kurulmufl, 1887 y›l›na kadar de- vam etmifl olan bu flirket arabalar› Üsküdar va- pur iskelesi önünden kalkarlar, Bülbüldere- si’ne kadar gelirlerdi. Üç beygirle çekilirdi, hayvanlar›n ah›r› da flimdi Bülbülderesi’nde Feyziye Camii’nin karfl›s›nda bir Musevînin harapça ya¤hanesi idi. Camiin yan›ndaki ibti- da mektebinin alt›nda da mermerden yalaklar vard›, gelip geçen hayvanlar sulan›rd›. fiimdiki n›n kahvehanesi bulunuyordu. Orta yeri top- çeflme ise eskiden camiin önünde idi ve burma Rum Mehmet Pafla rak veya tafl döfleli olan bu hanlar›n alt kat›n- musluksuz, durmadan akar idi. vakf›ndan da ah›r, üst kat›nda ise odalar vard›. Hanlara Arasta Çarfl›s› arabalarla girildi¤i gibi, büyük kap› üzerine aç›- Halen araba demircileri, keser, balta, nacak (Bat Pazar›) lan küçük koltuk kap›lar›ndan da giriliyordu. yapan demircilerin yan›ndaki Abdülfeyyaz So- vaziyet krokisi. ka¤›’n›n ad› da Halim A¤a Soka¤› idi. Bu soka- Evliya Çelebi, Üsküdar’daki hanlar› flöyle dile ¤›n a¤z›nda bir köprü vard› ki ona da ‘Halim getirir: “Kara ve deniz tüccarlar› ve cihan sey- A¤a Köprüsü’ denirdi. Köprü civar›nda dört yahlar› hanlar›, hepsi 500 kadard›r. Ama kur- güzel kahvehane vard›, flimdi orada tek kahve- flunlu de¤ildir. Her biri k›rkar, ellifler ocakl› hane kalm›flt›r...” hanlard›r. Baz› sene üç ayda bir ulûfe için Si- pahi taifesi gelir otururlar. Fakat hepsinin ka- “Selânikliler Mezarl›¤›’n›n karfl›s›ndaki bay›ra p›lar›nda zincirler çekilmifltir. Hepsinin hanc›- Tutkalc› Bay›r› derler. Yol kenar›nda bir taflç› lar› ve kap›c›lar› vard›r.” dükkân› vard›r, çok eski bir dükkând›r, halk aras›nda oran›n ad› da Taflç› diye meflhurdu.” Üsküdar Atpazar›’n›n hangi tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir. ‹stanbul Atpazar› Fatih devrinde “fiimdi kahvehanenin arkas›nda barakams› tesis edildi¤ine göre, bunun da bu s›ralarda ku- ufak evlerin bulundu¤u yer ‘Debba¤›n Bahçesi’ ruldu¤u söylenebilir. Üsküdar’›n bir menzil ba- diye an›lan güzel bir bostand›. O baraka evler fl› oldu¤u düflünülürse bunun bir zaruret oldu¤u hürriyetten (1908) sonra yap›ld›, ve lây›ks›z anlafl›l›r. Ayr›ca Toptafl› Kervansaray› da he- evler, zaman›m›z tabiri ile genel evler oldu. men bu semtin yak›n›nda idi. Sonra evlerin sakinleri Sö¤ütlüçeflme civar›n- daki Paris Mahallesi’ne kald›r›ld›. Debba¤›n Üsküdar Atpazar› cuma günleri faaliyet göste- Bahçesi’ne bitiflik Ball› Bahçe ad›nda bir güzel rir ve atlar meydanda dolaflt›r›l›rd›. Di¤er gün- bostan daha vard›, zaman›m›zda büyük bir so- ler ise ah›r içlerinde sat›fl yap›l›rd›. Atpazar› kak halini alm›fl ve meskenlerle dolmufltur.” Meydan› civar›ndaki dükkânlarda da, ata ve süvarili¤e ait ne kadar sanat varsa icra edilirdi. Kaynak: (Vas›f Hiç, Bülbülderesi, ‹stanbul Ans. 6/3170)

1462 De¤iflik Konular

Ç‹ÇEKÇ‹ KAHVEHANES‹ rak kendinden önce gelenleri mat eden hattat Necmeddin (Okyay) Efendi, ilkin Zekâi De- içekçi semtinde, T›bbiye Caddesi ile Ha- de’den, sonra Nuri Bey’den musiki ö¤renen Çrem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve fiair Hüseyin Haflim (öl. 1920, Göksu) Farsça soka¤›n sa¤ köflesine yak›n bir yerde idi. Bugün ö¤retmeni Hicri Efendi de bu toplant›lardan yerinde yine bir kahvehane vard›r. Hemen sol eksik olmazd›. Bir ara Mehmed Akif’in de da- taraf›na yeni bir sokak aç›lm›flt›r. Tam karfl›- dand›¤› bu kahveye Hersekli Arif Hikmet de s›nda ise 1217 (1802) tarihli Sultan III. Selim (öl. 1903 Merkez Efendi) Üsküdar’da oturdu¤u Çeflmesi bulunmaktad›r. Kahvenin sol taraf›n- y›llar çok gelir. 1918 y›l›nda bir gün Süheyl da da, 1965 tarihine kadar duran Çiçekçi Bah- Ünver ile Hoca Ali R›za resim yapmak için çeleri mevcuttu. Semt bundan dolay›, Çiçekçi dolafl›rken de burada oturmufllard›r. Ama Ho- ismi ile maruftur. ca Ali R›za ozanlar›n toplant›lar›na da kat›l›r- d›.” Çiçekçi Kahvesi’nin ne zaman yap›ld›¤› belli de¤ildir. Eskiden yeri, Üsküdar Saray›’n›n bah- Burhan Felek merhum, Yaflad›¤›m›z Günler çesi içinde bulunuyordu. Belki de, saray bahçe- adl› kitab›nda bu kahveden flöyle bahseder: sinin çiçekleri burada yetifltirilmekte idi. 1169 “Çiçekçi Kahvehanesi köflede seddin üstünde (1755) tarihinde Sultan III. Osman, saray›n bir küçük ahflap kahvehane idi. 3-4 ayak mer- arsas›na iki mabet yapt›rarak, semti halka aç- divenle ç›k›lan ve flimal taraf› mezarl›¤a bakan m›fl ve bu kahvenin yeri de Ayfle Hatun’un uh- set üzerinde idi. desine geçmifl ve o da burada, 1181 (1767) ta- rihinde bir namazgâh tesis etmifltir. (Ayfle Ha- Yaz›n seddin üstü serin olurdu. K›fl›n ise bas›k tun Namazgâh› bahsine bak›n›z.) Kahvehane tavan› sebebiyle kahvenin içi iyi ›s›n›rd›. Bu büyük bir ihtimalle, bu s›ralarda veya bir müd- kahve Üsküdar semtinin en meflhur kahvele- det evvel, bu namazgâh›n yan›na yapt›r›lm›fl- rinden, adeta sosyal bir kulüp vasf›nda bir yer- t›r. Civar›ndaki Çiçekçi Camii, namazgâhtan di. Sonradan hacca gitti¤i için Hac› denilen 54 sene sonra infla olunmufltur. Bir rivayete gö- Ahmet isminde birisi taraf›ndan iflletilirdi. re, Sultan III. Osman, tebdil-i k›yafetle ve Ahmet, hem kahveci, hem berberdi. Kap›dan Topkap›l› Osman A¤a ad› ile aras›ra bu kahve- içeri girilince solunda bir ayna ve birde berber haneye gelir ve halk›n dertlerini dinlerdi. koltu¤u vard›. Tavana yak›n bir yerde pirinç gerdan le¤enleri as›l› idi. Tâ delikanl›¤›ma ka- “Kahvehanenin hemen bütün müflterileri, mü- dar saç›m› hep Hac› Ahmet kesmifltir. Koltu- davimleri, üdeba (edibler), zürefa (güzel ko- ¤unun yan›nda da kahve oca¤› bulunuyordu. nuflmay› bilir zeki kimseler), ilim ve sanat, ma- (Hac› Ahmet’in çocuklar› iyi yetifltiler, yüksek rifet erbab› idi. Nice beyler paflalar, olgun ka- mühendis oldular.) lem efendileri bu kahveye ç›karlard›... Dedi kodu yap›lmaz, edîbâne, hekîmâne, rindâne Kahve iki k›s›md›. Birisi 80-90 santim yüksek sohbet” ile vakit geçirilirdi. Üsküdarl› Ressam iç k›s›m. Buras› çepeçevre peykelerle çevrilmifl Hoca Ali R›za ve Üsküdarl› fiair Talât Bey bu ortada da bir iki sandalye ve masa bulunan kahvehanenin bafl müflterileri idi. Talât Bey’in yüksek mahfildi. Burada mahallenin mutebe- evi de bu kahve civar›nda bulunuyordu. ran› otururdu. Alt k›sma da gene mahallenin esnaf tabakalar› gelirdi. Bunlar üst k›s›mda ko- Salâh Birsel Bey, eserinde diyor ki: “Çiçekçi nuflulanlar› ibretle dinlerlerdi. Yüksek k›sma kahvesi bir edebiyat kahvesidir. Buraya Üskü- oturanlar aras›nda Hattat ve tu¤rakefl Hakk› darl› Safî (öl. Halep 1901) ile süt kardefli Üs- Bey’in babas› meflhur hattat ‹lmi Efendi var- küdarl› Talât (öl. 1926) gibi ozanlar çok gelir. d›... Bu zat›n Ali Pafla’ya kütüphanecilik etti¤i Karfl› yakadaki yazarlar da söyleflerek gelir. Ki- söylenirdi. ‹lmi Efendi ne zaman kahveye ge- mi zaman Muallim Naci (öl. 1893), fieyh Vas- lirse bafl köfle onundu. Sonra babam Mahmud fi de (öl. 1910) bu toplant›lara kat›l›r. Hattat Ziya Bey, Hattat Hakk› Bey, fiair Talât Bey da- Hakk› Bey’in (öl. 1946) babas› Hattat ‹lmi ha evvel Seryaver olan Halil Pafla, Hastalar Efendi (öl. 1923), Tophane Müfliriyeti görevli- A¤as›n›n Hac› Raflit Bey, Damad› Selâhattin lerinden Salih Saim, Tanburî Ahmet, Esvap- Bey, Esvapç›bafl› Ahmet Bey’in o¤lu Behçet ç›bafl› Behçet, ebru, karanfil, sünbül, lâle, her- Bey, biraderi Mahmud Bey, Türkmen Beyi Sü- cai menekfle, fulya ve gelincik resimleri yapa- leyman Bey, Temyiz Azas› ‹zzet Bey, Adliye

1463 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Evrak Müdürü Memduh Bey, ‹mam Tahsin Üsküdar’›n Balaban Kahvehaneleri de ünlü Efendi, M›s›rçarfl›l› Sad›k Bey, Muhtar Edhem idi. En meflhurlar› ise Havuzlu Kahvehane idi. Efendi, sesi k›s›k fiadiye Han›m’›n o¤ullar› Bab-› Seraskeri hulefas›ndan Ziya Bey, birade- Kaynaklar: (Hadîka 2/261) (Salâh Birsel, Kahveler Kitab›, ri Bahattin Bey, Belediyeden Sami Bey... Ha- s. 73) (B. Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 82-83) (Ertan t›rlad›klar›m bunlard›. Ve ben bunlar› çocuk- Ünal, ‹stanbul’da ‹lk Kahveler, Hayat Tarih Mec. 1966 lu¤umdan beri tan›m›flt›m. Cilt: 1 Say›: 5/22) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3960) (S. Ün- ver, Türkiyede Kahvehaneler, Türk Etnografya Der. 5/39) Bu kahvede herkes yerini bilirdi. Ben bu kah- (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, ‹stanbul 1967) vede dinledi¤im sohbetlerin hâlâ tesiri alt›n- day›m. Ve size ac› bir fley söyleyeyim: Meflruti- yet gelip de memlekette ‹ttihatç›l›k, ‹tilafç›l›k cereyanlar› bafllay›nca bu kahvelerin ve bu DO⁄ANCILAR MEYDANI sohbetlerin tad› kaçt›. Daha evvel birbirinin canci¤er dostu olanlar, birbirlerine küsecek, sküdar’›n yedi tepesinden biri üzerinde hiç de¤ilse kahvedeki samimi sohbetleri ihmal Übulunan bu maruf ve ünlü meydan, Üskü- edecek hale geldiler. dar ‹skelesi ile Kad›köy yolu üzerindedir.

Çiçekçi Kahvehanesi, 1930 tarihlerinde ka- Ana yolu Halk Caddesi ile Tunusba¤› Cadde- panm›fl ve mesken olmufltur. Tek katl› kahve- si olan meydana bir çok sokaklar aç›l›r. Yüksek nin önünde, parmakl›kl› bir bahçesi bulunu- bir mevkide oldu¤undan gerek Marmara’ya ve yordu. gerekse Üsküdar merkezine bakan güzel bir manzaraya sahiptir. Meydan›n ortas›nda flimdi Üsküdar’da bundan baflka, Balaban Semti’nde, Do¤anc›lar Park› bulunmaktad›r. Harem ‹skelesi’nde Pafla Baba Kahvesi, Bul- gurlu Köyü Kahvesi, K›zlara¤as› Kahvesi, Dut- Etraf›nda bir çok tarihi eserler vard› ki, onlar lu Kahve, fiile Oteli Kahvesi, Saraçlar Çeflme- da flunlard›r: si Kahvesi, Do¤anc›lar Meydan› han kahvesi, Karacaahmet Türbesi civar›ndaki kahve gibi a- Do¤anc›lar Camii ismiyle de bilinen Çak›r- kahvehaneler bulunuyordu. c›bafl› Hasan Pafla Camii.

Bunlardan baflka, Çiçekçi Kahvehanesi kadar b- Eskiden meydan›n kenar›nda oldu¤u bili- meflhur bir kahve daha vard› ki, Ayazma Ca- nen fiehid Süleyman Pafla Camii, mektebi mii’nin ön taraf›nda bulunuyordu. Dizdar’›n ve çeflmesi. Kahvehanesi ad› ile ünlü bu kahve “1808 y›- l›nda, devlet sohbeti oluyor” diye yap›lan bir c- Hac› Ahmet Pafla Darü’l-kurras›, türbesi, ihbar üzerine Alemdar Mustafa Pafla buyru- hamam› ve saray›. ¤uyla kapat›lm›flt›r. Ayr›ca Üsküdar ile Sala- cak ‹skelesi aras›nda da baz› sahil kahvehane- d- ‹zmirli Ali Pafla Mektebi, çeflmesi ve türbesi. leri vard›. e- Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Mektebi. ‹mrahor’daki Kürt Yusuf’un kahvehanesi de ünlü idi. Buras› adete bir kulüptü. Mahallenin f- Safvet Pafla Tekkesi. zarif ve nüktedan adamlar› gelir burada sohbet ederlerdi. g- Moral› Hasan Pafla Çeflmesi.

Üsküdar’›n en eski kahvehanelerinden biri de h-Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Su Maksemi. Tophanelio¤lu Meydan Kahvesi idi. Hadîka- tü’l-Cevâmi yazar›, “Tophanelio¤lu Çeflmesi i- fierefâbâd Kasr› Su Maksemi. denmekle meflhur bir mâ-i leziz vard›r ki ey- yam-i sayfda (yaz›n) müstakil kahvecisi olup j- Do¤anc›lara mahsus kadim han. kahve ifllerler. Derbend gibi bir mahaldir.” de- mektedir. k- fiahincilere mahsus kadim han.

1464 De¤iflik Konular l- Üsküdar ve Gebze menzilcilerine ait iki menzilhane. m- Ondört odal› han. n-Nasuhî Mehmet Efendi Tekkesi. o- Silâhflör Ahmet fiakir Bey Çeflmesi, sebili ve su haznesi.

ö- Sadrazam Rüstem Pafla (Ayfle Sultan) saray›. p- K›zlara¤as› Beflir A¤a Çeflmesi. Do¤anc›lar r- Pafla Kap›s› (Asafhane). Meydan›’nda Üsküdar’›n en meflhur s- Üsküdar Mutasarr›fl›¤›. eczanesinden da¤›t›lan bir zayiçe fl- Do¤anc›lar Saray›. (y›ld›zlar›n belli zamandaki yerlerini Eskiden Do¤anc›lar Meydan›’n›n hudutlar› ve durumlar›n› flimdikinden çok daha genifl olup Paflakap›s› gösteren cetvel). mevkii ile Belediye binas›n›n bulundu¤u aday› tamamen içine al›yordu. 1141 (1728-29) tari- Evliya Çelebi ünlü seyahatnamesinde: “Do- hinde Üsküdar’a k›rk adet çeflme yap›ld›¤› s›ra- ¤anc›lar Meydan› seyir yeri, Padiflahlar Üskü- da infla olunan ‹brahim Pafla su haznesi o za- dar’a göçtükleri vakit bütün do¤anc›lar buraya manlar yol kenar›nda bulunuyordu. Bugün ye- göçerler,” demekte ve flöyle devam etmektedir: rinde Musahipzâde Celâl Tiyatrosu’nun bu- “Seyyid Battal Gazi Üsküdar’da deniz k›y›s›n- lundu¤u eski bayram yeri, Kaz Deresi’nin üst da K›zkulesi’ne karfl› bir tepe üzerinde çad›rla- k›s›mlar› bu meydan›n bir parças› idi. “Mesaha r›n› kurup orada muhaf›z kal›r. Yedi sene sükû- olundukta otuzbin zira (27 bin metre kare) ar- netle durup oralarda ba¤ ve bahçeler yetifltirir. sa-i haliye” oldu¤u görülmüfltür. Genifl mey- fiimdi o ba¤lara(Battal Ba¤lar›, Âl-i Bahad›r dan, “Ba’z-› ihrak (yang›n) zuhurunda... iba- Ba¤lar›, Gazi köyü Ba¤lar›) derler. ‹flte bu yedi dullaha cây-› selâmet (Allah’›n kullar›na kur- sene zarf›nda ilk defa olarak Üsküdar’› ve Ka- tulufl yeri)” için tarihin her devrinde bofl b›ra- d›köy’ünü Battal Gazi imar etmifltir.” k›lm›flt›r. VIII. yüzy›lda yaflam›fl olan Battal Gazi’nin ça- Padiflahlar sulh zaman›nda av için, Üsküdar’a d›rlar›n› kurdu¤u tepe Do¤anc›lar, ba¤ ve bah- göçtüklerinde bu meydanda, flahincilerin ve çelerini yetifltirdi¤i yerler de Ac›badem dolay- do¤anc›lar›n yetifltirdi¤i y›rt›c› kufllar›n hüner- lar› olmal›d›r. lerini seyrederdi. Meydan›n kenar›nda Do¤an- c›lar’a ve fiahinciler’e ait büyük hanlar vard›. ‹stanbul’un fethinden evvel, Üsküdar ve Kad›- Her gün salhaneden do¤anlara, çak›rlara ve fla- köy havalisinin 1350 tarihlerindeki fethi s›ra- hinlere yemeleri için kuzu ve koyun bafllar› ge- s›nda, Türk atl›lar›n›n bu tepeden ‹stanbul’u lirdi. seyrettikleri bir vak›ad›r. O zamanlar, Do¤an- c›lar ve Tunusba¤› semtleri tamamen a¤açlar- Buras›, Do¤anc›lar’›n yazl›k yeri idi. K›fll›k yer- la kapl› bulunuyordu. leri ise, Topkap› Saray› içinde, Enderun’da bu- lunuyordu. Bu av kufllar›ndan baflka Üskü- Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) salta- dar’da, Selimiye K›fllas›’n›n kuzey do¤usunda, nat›n›n sonlar›na do¤ru, Çak›rc›bafl› Hasan av köpeklerinin yetifltirildi¤i Zagarc›lar’›n ve Pafla Camii’nin yap›lmas›yla iskân edilen bu Saksuncular’›n k›fllalar› vard›. Padiflahlar sürek semtte, sefer s›ras›nda, padiflahlar›n ve ser- av› s›ras›nda bu av köpeklerini ve kufllar›n› darlar›n önünde çok parlak merasimler yap›- yanlar›na al›rlard›. l›rd›.

1465 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Müneccim Bafl›’n›n tayin etti¤i bir u¤urlu saat- te Alay Köflkü önünde yap›lan resm-i geçitten sonra Salk›m Sö¤üt yoluyla yürüyüp deniz na- kil vas›talar›yla geçerek Do¤anc›lar Meyda- n›’ndaki karargâhlar›na gelirlerdi. Burada ye- niçerilere ziyafet çekmek kanundu. Yeniçeri a¤as›n›n önünde oca¤›n ‹mam-› azam bayra¤› denilen sancak bulunurdu.

Burada bir müddet kal›nd›ktan sonra yeniçeri- ler harekete haz›rlan›r ve “en iptida yeniçeri a¤as›n›n tu¤u gider, bunun ard›nca saâdetlu kethüda be¤in büyük alay bayra¤› gider. Bu bayra¤›n sa¤›nda bafl yayabafl› bayra¤› ve solun- da bafl çavufl bayra¤› atbafl› beraber giderler, TOPTAfiI. bunun ard›nca umumen yayan pürsilâh yeni- Bunlar ‹stanbul’un çeriler gider. Bunun ard›nca küçük çavufl ve fethi için imal orta çavufl ve bafl çavufl ve ocak imam› ve ha- edilmifltir. Granit olan seki a¤alar ve turnac›bafl› ve seksoncubafl› ve bu gülleler, Atik za¤arc›bafl› ve kethüda be¤in ve efendinin Valide Camii’nin (ocak kâtibi) yedekleri giderler tertip üzre. Bu bulundu¤u yerde yedeklerin ard›nca ocak a¤alar›, küçük çavufl yap›ld›¤›ndan ve orta çavufl ve bafl çavufl ve ocak imam› ve mabedin di¤er bir haseki a¤alar ve turnac›bafl› ve seksoncubafl› ve ad› da Toptafl›’d›r. za¤arc›bafl› ve kethüda bey ve efendi gider.

Sefere ç›k›lmadan evvel Do¤anc›lar Meyda- Bunun ard›nca saadetlu yeniçeri a¤as› hazret- n›’na Ota¤-› Hümâyûn veya Serdar-› Ekremin lerinin yedekleri (yedek atlar›) gider. Yedekle- ota¤› ile di¤er çad›rlar kurulurdu. Naimâ, tari- ri ard›nca imam-› azam hazretlerinin sanca¤› hinde “tu¤ ve ota¤ dahi Üsküdar’a geçüb mu- gider; bu sanca¤›n ard›nca saâdetlu yeniçeri tad üzre Do¤anc› Meydan›’na nasbolundu” de- a¤as› ve ard›nca kendüsünün sanca¤› ve büyük mektedir. Alay Bayra¤› ve künderciler (harbeciler) gider; bunun ard›nca mehterhanesi ve mehterhane- Do¤anc›lar Meydan›’na veya Haydarpafla Sah- nin ard›nca kethüda gider, önünde ikifler ikifler ras›’na sadrazamlar için ota¤, fleyhülislâm için yoldafllar› gümüfl toplu harbeler ile giderler. bir oba, nakîbü’l-eflraf ve sadreyn için obalar, yeniçeri a¤as›, defterdar, reisü’l-küttab ve ça- Ve bunun ard›nca sa¤ tarafta yayabafl›n›n çor- vuflbafl› efendiler için çergeler, müteferrikalar bac›lar› (orta kumandan›) ve deveci a¤alar ku- ve saire için de onbefl kadar çad›r kurulurdu. kalar›yla umum tertip üzre giderler; ve solunda bölükbafl›lar umum üzre kukalar›yla tertip üzre Bütün davetliler gelip yerlerine otururlar, ken- giderler. Bunlar›n ard›nca sa¤da yayabafl›lar›n dilerine tatl›lar, kahveler ikram edilirdi. Ö¤le odabafl›lar› ve solunda bölükbafl›lar›n odabafl›- yeme¤ini de orada yerlerdi. Yemekten sonra lar› tertip üzre atbafl› beraber giderler ve bunla- Hünkâr, mutad olan merasimle meydana gelir r›n ard›nca bayrakdarlar bayraklar›yla bu üslûp ve yukar›da meslek adlar› geçen devlet erkan› üzre sa¤da yayabafl›lar›n bayraklar› ve solda bö- Hünkâr’› karfl›lard›. lükbafl›lar›n bayraklar› umum üzre ikifler ikifler atbafl› beraber giderler ve bunlar›n ard›nca ve- Daha sonra Hünkâr taraf›ndan sadrazama, sey- zir-i azam hazretleri alay ile giderler.” Padiflah hülislâma, darü’s-saâde a¤as›na, nakîbü’l-eflraf bu alay› Do¤anc›lar Saray›’ndan seyrederdi. ve sadreyne birer kürk giydirilirdi. Sadrazam da baflta yeniçeri a¤as› oldu¤u halde bu törenin Do¤anc›lar Meydan›’nda yap›lan bu resm-i ge- teflrifat›na dahil 23 kifliye padiflah nam›na birer çide, ordunun ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile hil’at giydirir ve baflka atiyyeler ve ihsanlar da- sefere kat›lan bir çok sanat ehli ve esnaf da ka- ¤›t›rd›. t›l›rd›. Bunlar aras›nda terziler, aflç›lar, bakkal-

1466 De¤iflik Konular lar, kasaplar, hamamc›lar, berberler, f›r›nc›lar, zarfen Ahmet Çelebi’nin, Galata Kulesi’nden saraçlar, arpac›lar, aktarlar, nalbantlar, yafl ye- uçarak gelip binlerce Üsküdarl›’n›n gözleri miflçiler, demirciler, çamafl›rc›lar, tüfek kun- önünde buraya indi¤i gün yaflam›flt›r. Evliya dakç›lar›, k›l›çc›lar, tabancac›lar, mumcular, Çelebi bu olay› flöyle anlat›r: “‹ptida Okmay- yayc›lar, hallaçlar, kalayc›lar, kazanc›lar, eski- dan›’n›n minberi üzerine rüzgar›n fliddetinde ciler, semerciler, çakfl›rc›lar, kolanc›lar ve da- kartal kanatlar›yla sekiz dokuz kere havada ha niceleri bulunurdu. pervaz ederek talim etmifltir. Sonra Sultan Murad Han (öl. 1640) Sarayburnu’nda Sinan Bu parlak ve her yönüyle ö¤ünç verici resm-i Pafla Köflkü’nden temafla ederken Galata Kule- geçidi M. Lucill Shay, Venedik ve ‹ngiltere el- si’nin tâ zirve-i bâlâs›ndan lodos rüzgar›yla çileri ile birlikte Üsküdar’daki bir evden bera- uçarak Üsküdar’da Do¤anc›lar Meydan›’na in- berce seyretmifllerdi. mifltir.”

Do¤anc›lar Meydan›’ndan ayr›lan ordu, Mis- Naimâ Tarihi’ne göre, 17 Recep 1066 (11 Ma- kinler Tekkesi veya Numune Hastahanesi y›s 1656) günü, 1652 senesinde, Osmanl› Padi- önünden geçerek Haydarpafla Sahras›’na gelir- flah› taraf›ndan Hint Padiflah›’na elçilikle gön- di. Burada, son haz›rl›klar yap›ld›ktan ve Ru- derilen Müteferrika Zülfikar A¤a, götürdü¤ü meli’den gelen kuvvetler kat›ld›ktan sonra, padiflah mektubunun cevab› ile, Kaim Bey ad- yukar›da anlat›lan tertip üzere, Ayr›l›k Çeflme- l› Hint Elçisi ile Üsküdar’a ulaflm›flt›. “Do¤an- si yan›ndan Ba¤dat Yolu’na ç›k›l›rd›. c›lar Meydan›’ndaki ayandan bir kimsenin evi- ne kondurulup, ikram olarak saray matbah Her sene receb ay›n›n 12. gün merasimle yola emini ile aflç›bafl› gönderilip yemek yedirildi.” ç›kar›lan Surre Alay›’n›n ikinci dura¤› Do¤an- c›lar Meydan› idi. “Oradan da son zamanlarda Afla¤›daki sat›rlar, Salacak ‹skelesi yan›nda flömendöferle Mekke’ye gönderilirdi. Ondan bugün mevcut olmayan camiin bânisi Teflrifat- SADAKA TAfiI. evvel, demiryolu yokken karadan deve s›rt›nda ç› Akif Mehmet Efendi’nin (öl. 1181/767) Ta- ‹mrahor Camii gidermifl...” ‹stanbul’da Topkap› Saray›’nda rih-i Cülûs-› Sultan Mustafa (III.) adl› eserin- yak›n›ndad›r. daha sonra Y›ld›z ve bazen de Dolmabahçe Sa- den al›nm›flt›r: Tepesinde tas ray› bahçesinde yap›lan merasim Üsküdar’da fleklinde bir oyuk aynen tekrar edilir ve “Üsküdar Mutasarr›f› ile “Do¤anc›lar Meydan› ta’bir olunan mahal da- bulunmaktad›r. evkaf memuru ve liva erkân›” merasime kat›- hi emlâk-› Hümâyûndan olma¤›n Haremeyn Buraya konulan para, l›rd›. Müfettifli ve Bina Emini ma’rifetleriyle mesaha ihtiyaç sahiplerince, olundukda otuzbin zirâ arsa-i hâliye olma¤›n ihtiyac› kadar al›n›rd›. “Çarfl› boyundan seyre ç›km›fl kalabal›¤›n ara- cami-i flerif (Ayazma Camii) evkaf›na zamm u Tafl›n bir efli de, eski s›ndan geçerek Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r ilhak ve Tevki’i Kalemi’yle e¤erçi tashih olub Miskinler Tekkesi ve biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k Daire- lâkin el-iyazu bi’llah ba’z-› ihrak zuhurunda önünde idi. si’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. meydan-› mezkur ibadullaha cây-› selâmet ol-

Fatih Sultan Mehmet Han, son seferine ç›kar- ken, 27 May›s 1481 tarihinde, üçyüzbin kiflilik muazzam bir ordu ile M›s›r Seferi niyetiyle Üs- küdar’a geçti. Fakat bir kaç zamand›r rahats›z oldu¤undan Do¤anc›lar Meydan›’nda kurulan ota¤›nda bir süre dinlendi. Sadrazam Karama- nî Mehmet Pafla yan›nda idi. Kendisini biraz iyi hisseden Fatih, ordusuyla yola koyulmufl ve Gebze civar›nda, Hünkâr Çay›r› Mevkii’ne gelmiflti. Burada sa¤l›¤› büsbütün bozulmufl ve 3 May›s 1481’de Hakk’›n rahmetine kavufl- mufltur. ‹stanbul’u bize ba¤›fllad›¤› için Türk Milleti ebediyen kendisine minnettard›r. Yeri Cennet olsun.

Do¤anc›lar Meydan› en heyecanl› gününü He-

1467 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

mak mulâhazas›yla alâhâlihi terk olunmas› Do¤anc›lar Meydan›’n›n bat› taraf›nda, bugün emri hümâyûn buyurulub ancak ez-kadîm Do- Sosyal Sigortalar Dispanseri’nin bulundu¤u ¤anc›lar’a mahsus olan harâbe han taraf-› vakf- yerde, Üsküdar Mutasarr›fl›¤› makam› olan bü- dan Üsküdar ve Gegbuze (Gebze) menzilcilere yük bina vard›. Bu görkemli, üç katl› ahflap ya- tahsis ve iki bâb menzilhane ve ondört odal› p›, 1918 tarihinde, mütareke devrinin iflgaline bir bâb han ve on aded dükkân bina ve kezalik u¤ram›fl bulunan Paflakap›s› mevkiindeki Üs- fiahincilere mahsus olan hân-› harâb arsas›na küdar Müflirli¤i Dairesi’nin ‹ngiliz askerlerince dahi bir bâb çar›kç› kârhanesi bir bâb (269-a) kasten atefle verilmesi s›ras›nda yanm›flt›. Ge- ya¤hane ve iki bâb dükkân ile bir bâb hane bi- niflleyen yang›n, bütün bu havaliyi ve Halk na ve icareteyn-i ma’lûmeteyn ile icar olundu- Caddesi’ni yok etmiflti. Binan›n genifl arsas› ve ¤u” yaz›l›d›r. ortas›ndaki yüksek tafl duvar 1973 senesine ka- dar duruyordu. Daha evvel bu yerde padiflahla- Osmanl› Arflivi Evkaf Defterindeki fiaban r›n muhteflem, k›rm›z› ota¤lar›n›n kuruldu¤u 1234 (Haziran 1819) tarihli bir tezkerede flun- san›lmaktad›r. Do¤anc›lar Saray› da burada lar yaz›l›d›r: “Sultan III. Mustafa evkaf›ndan idi. Üsküdar’da Do¤anc›lar’da Çar›kç› ‹flhanesi ta- ifesine mensub Rumeli’de ‹rfluva Köyü reayas›- Üsküdar’›n yönetim amirleri olan Üsküdar n›n ol babdaki hatt-› hümâyûn hükmünce ge- çorbac›s› ve Üsküdar ustas›n›n konaklar›n›n rek Anadolu, gerek Rumeli’de Çak›rc›lar da bu meydan civar›nda oldu¤u rivayet edil- San’at› kendilerine müstenit oldu¤u halde ba- mektedir. Surre’nin, gönderilmesi s›ras›nda bir z› yerlerde men edildiklerinden flikâyetleri üze- veya birkaç gece bu konakta ve daha sonra da rine tekidi hâvî ferman sad›r oldu¤undan emir mutasarr›fl›k binas›nda kald›¤› bilinmektedir. yaz›lmas›” Akif Mehmet Efendi’nin ad› geçen eserinde, 11 Recep 1173 (28 fiubat 1760) tarihli uzun Yine, Baflbakanl›k Osmanl› Arflivindeki 11 yaz›s›nda Surre-i Hümâyûn ihrac› için: Cemaziyelâhir 1213 (2. 11. 1798) tarihli bir hükümde: “Sultan III. Mustafa evkaf›ndan Üs- “Kireç ‹skelesi’ne isal olundukta ba’dehu’a küdar’da Do¤anc›lar Meydan›’ndaki Saray çekdiriye vaz ve Üsküdar’a imrar olundu. Üs- Helvahane Oca¤› evkaf›ndan ‹stanbul Mevle- küdar’a vard›kda Üsküdar çorbac›s› ve Üskü- vihane Yenikap›s› haricinde Çar›kç› kârhane- dar ustas› gelmeleriyle kahveler içildikten son- lerinin icare-i vahideli befl gedi¤inden dört ge- ra ibtida Çekdiri Beyi’ne ba’dehu çorba a¤aya di¤i sahipleri Rumeli Piremidi kazas› Oflve Kö- ve ustaya Surre Emini taraf›ndan birer sevb yü’ndeki bir kaç H›ristiyan esnaf› ile uyufltuk- hil’at ilbas (süslü elbise giydirilip) ve taflra ç›- lar› vechile idarelerine Darü’s-saade A¤as› Bi- k›lub alay ile kona¤›na isal ederler. Kona¤a va- lal A¤a’n›n naz›r oldu¤u” yaz›l›d›r. r›ld›kda yeniçeri neferat›na bir miktar atiye ita olunur” demektedir. 1240 (1824) tarihli bir takrirden de “Sadr-› es- bak müteveffa ‹brahim Pafla musakkafat›ndan Üsküdar’›n yüzy›llar boyu devam eden Cuma Üsküdar’da Do¤anc›lar’da vaki menzilhanesi- Pazar›, 1918 tarihine kadar burada kurulurdu. nin” bulundu¤unu ve tamir edildi¤ini ö¤reni- Daha evvel bu pazar›n, Mihrimah Sultan Ca- yoruz. (Evtaf Defteri III, No. 27617) mii önünde kuruldu¤unu Eremya Çelebi’nin (1637-1695) ‹stanbul Tarihi, adl› eserinden ö¤- Do¤anc›lar Meydan›’ndaki bu hanlardan bafl- reniyoruz. 1919 y›l›nda Do¤anc›lar Park›’n›n ka, meflhur ‹htisab A¤as› Hüseyin Bey’in de yap›lmas› ile pazar, evvelâ Uncular Caddesi’ne kendi mülkünden olan bir büyük han daha ve daha sonra da Hüdâyî Efendi Camii önüne vard›. 1918 tarihinde yanan bu han›n içinde, ve en sonra Esvapç› Soka¤›’na nakledilmifltir. avlusunda mükellef bir kahvehane vard›. Hü- seyin Bey, Tahir Pafla’n›n o¤lu olup 12 fievval Üsküdar’l› Vâs›f Hiç’in beyan›na göre, II. Ab- 1287 (Ocak 1871) vefat etmifltir. Kabri, E- dülhamit devri (1876-1909) sonlar›na do¤ru, yüp’te Bostaniskelesi Mezarl›¤›’nda ve 15 R. Do¤anc›lar Meydan Kahvehanesi Üsküdar’›n evvel 1263’te vefat eden babas›n›n yan›nda- en naml› kahvehanesi idi. O semtte alt› kadar d›r. kahvehane vard›.

Burada ayr›ca bir de meflhur Bekâr Han› vard›. Üsküdar’›n en meflhur eczahanesi de Do¤anc›-

1468 De¤iflik Konular lar Meydan›’nda idi. Burada Nevruz Macunla- 1919 sal› günü bu meydanda tertip edilen bü- r› sat›l›r ve ayr›ca bir de zâyiçe (y›ld›zlar›n bel- yük mitigde, ‹zmir’in Yunanl›lar taraf›ndan ifl- li zamandaki yerlerini ve durumlar›n› gösteren gal› ve ‹stanbul’umuzun elimizden al›nmas› is- cetvel) da¤›t›l›rd›. Bu zâyiçelerden birinde, te¤i, fliddetle protosto edilmiflti. Miting, ‹z- “1328 senesi Rebiyülevvelinin 9. (21 Mart mir’in iflgalinden befl, büyük önder Atatürk’ün 1910) ve Mart-› Rûmî’nin 8. Pazarirtesi günü Samsun’a ç›k›fl›ndan bir gün sonra tertip edil- ö¤leden sonra 8 saat 10 dakika 45 saniye de” mifl olup ‹stanbul’da yap›lan mitinglerin de güneflin “Hamel Burcu’na” girece¤i ve “Nev- ikincisidir. rûz-i Sultânî itibar” olunaca¤›; ve bu flifa ma- cunu böyle bir günde yenilirse derdler def ve Bu kutsal toplant›da, üzüntüden a¤layan bir ferahl›k gelece¤i yaz›l›d›r. halk toplulu¤u huzurunda ilk konuflmay› Üs- küdarl› fiair Talât Bey (1858-1926) yapm›fl ve Naml› Do¤anc›lar Yang›n Tulumbas› Sand›- bunu Asrî Kad›nlar Cemiyeti ad›na Sabahat ¤›’n›n muhafaza edildi¤i Do¤anc›lar Ko¤uflu da Han›m’›n, Dr. Ferruh Bey’in, Üsküdar Sultani- yine bu meydanda idi. Bu a¤›r çardakl› sand›k, si (Paflakap›s› Lisesi) muallimlerinden Mazhar yang›na giderken, hiç bir sand›k taraf›ndan tu- Bey’in ve Naciye Han›m’›n nutuklar› takip et- tulmam›flt›r. Vâs›f Hiç, bu sand›¤›n Üsküdar miflti. Daireliler’den ve Üsküdar Karakollular’dan kat kat üstün oldu¤unu söylemektedir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türk- çesi, 2/169 vd.; 2/335) (Teflrifatç› Akif Mehmet Efendi, Ta- Bugün Do¤an Lisesi olan eski Üsküdar Emlak rih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Ktp. Es’at Efen- Vergi Dairesi’nin bulundu¤u yerde de, sonra- di, 2108 nr.) (Uzunçarfl›l›, Kapukulu Ocaklar› 1/367-627) dan Aypark Sinemas› olan Dilküfla Tiyatrosu (Uzunçarfl›l›, Saray Teflkilat›, s. 421-423) (Pakal›n, Tarih vard›. Deyimleri, 1/470) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 110) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 35-38, 93-95, 97) (E. Koçu, ‹stanbul Do¤anc›lar Meydan› 1908 Meflrutiyeti’nin ilâ- Ans. 10/5326-5327; 9/4641, 4644-4645) (E. Koçu, Ha- n›ndan hemen sonra Bayramyeri kabul edilmifl zerfen Ahmed Çelebi, ‹stanbul Ans. 1/344) (E. Koçu, Ed- ve bir müddet sonra da 1919 senesinde park›n hem Baba, ‹stanbul Ans. 9/4905) (Haydar Çelebi Ruzname- yap›lmas› üzerine bayramyeri Duvardibi’ne si, Y. Senemo¤lu Türkçesi, s. 60) (K. Ar›burnu, Milli Mü- nakledilmifltir. Park›n yap›lmas› s›ras›nda Do- cadelede ‹stanbul Mitingleri, s. 21) (Naimâ Tarihi, Dan›fl- ¤anc›lar Camii k›blesi taraf›nda olan mezarl›k man Ter. 6/2670) (Sicill-i Osmânî, 2/288 Hüseyin Hasib da flimdiki yerine nakledilmifltir. Bey; 3/247 Tahir Pafla) (O. Aydar, ‹stanbul’da ‹lk Uçan ‹ki Türk, Resimli Tarih Mec. 1950, Say›: 8, s. 302) (Ercüment Do¤anc›lar Park›, Cemil Pafla’n›n (Topuzlu) Ekrem Talu, Dünden Hat›ralar 7. Gün Nefl.) (Abdülhakim flehreminli¤i s›ras›nda, Mimar Vedat Tek Bey Koçin, Hezarfen Ahmed Çelebi, Bilim ve Teknik 22. 9. (1873-1942) taraf›ndan tanzim ve infla edil- 1989) (Mithat Serto¤lu, Tarihten Sohbetler, Ankara 1994, mifltir. s. 148-151) (S. Ünver, Bahar Macunlar›, Hayat Tarih Mec. Say›: 2, Mart 1972, s.16) Cemil Pafla, Üsküdarl› olup 1868’de Salacak’ta do¤mufltur. Babas› Rumeli Beylerbeyi Ziya Pa- fla’d›r. Ziya Pafla’n›n büyük babas› Topuzlu o¤- lu Hac› Mustafa, Eyüp’de Mihriflah Valide Sul- “ERMEN‹ PATIRTISI” tan Türbesi civar›nda medfundur. SIRASINDA ÜSKÜDAR Cemil Pafla’n›n 18 A¤ustos 1912/7 Kas›m 1914 0 Eylül 1895 tarihinde Ermeniler, Kumka- ve 5 May›s 1919/28 fiubat 1920 tarihlerinde 3p›’da Patrikhane Kilisesi’nde toplanarak, olmak üzere iki defa flehreminli¤i vard›r. Do- Osmanl› idaresinden flikâyetlerini belirten ko- ¤anc›lar Park›, ikinci flehreminli¤i zaman›nda nuflmalar yapm›fllar ve sözde H›nçak Komite- yap›lm›flt›r. Kendisi, 21.3.1958 tarihinde vefat si’nce haz›rlanan muht›ray› Sadrazam Kâmil ederek Zincirlikuyu Mezarl›¤›’na gömülmüfl- Pafla’ya vermek üzere, kalabal›k bir grupla Bâb- tür. › âli üzerine yürümüfllerdi. Maksatlar›, büyük bir hadise ç›kararak Avrupa’n›n dikkatlerini Do¤anc›lar Meydan› mütareke günlerinde he- Ermeni meselesine çekmekti. yecanl› ve çoflkulu günler yaflad›. 20 May›s

1469 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Bâb-› âlî Hükûmeti, göstericileri askeri kuv- dolduruldu¤u tesbit edilmiflti. Buradaki bir vetle da¤›tmak isteyince, Alman müflaviri, ara- evin kömürlü¤ünde, 16 adet bomba, 9 adet ta- ya girmifl ve buna gerek olmad›¤›n› söylemifltir. banca, mermiler, bomba kapsülleri ve “Evrak- Bunun üzerine kuvvet kullan›lmas›ndan vaz- › muz›rra”, bir evin bahçesinde de topra¤a gö- geçilmifltir. mülü olarak bombalar, tabancalar ve fitiller ele geçirilmifltir. Serasker R›za Pafla’n›n bir iç savafl ç›kar korku- suyla ald›¤› bu karara Sultan Abdülhamit de 25 gün evvel yap›lm›fl olan bu bask›nlardan ve uyunca, bundan cesaret alarak taflk›nl›klar›n› ele geçen bunca silâh ve mühimmattan sonra, artt›ran Ermeni çetelere karfl›, Müslüman halk 30 Eylül 1895 tarihinde yine silâhlar ortaya harekete geçmek zorunda kalm›flt›r. ç›km›fl ve etrafa dehflet saç›lm›flt›r. Fakat bu taflk›nl›klar› kendilerine biraz pahal›ya mal ol- Bu durum, ‹stanbul’u üç gün boyunca kar›fl›k- mufl ve üç gün sonra Üsküdar’da hayat norma- l›k içinde b›rakm›fl ve Ermeni-Müslüman ça- le dönmüfltür. t›flmalar›na sebebiyet vermifl, bat›l› devletler hükümeti ve padiflah› fliddetle protesto etmifl- lerdi. FAT‹H MAHKEMES‹ Bu olaylar›n cereyan› s›ras›nda Hüseyin Nâz›m (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹) Pafla Zaptiye Naz›r› olarak bulunmufl ve bu dö- nemdeki vak’alar› derleyerek iki ciltlik bir ra- akimiyet-i Milliye Caddesi civar›nda ve por halinde ve 29 Receb 1314 (3 Ocak 1897) HMahkeme Soka¤› üzerinde olup köflede- tarihinde “Ermeni tarih-i vukuat›” ad›yla Sultan dir. Binalar toplulu¤u iki bölümden oluflur. II. Abdülhamit’e sunmufltur. Mahkeme salonu ve zindanlar. Hepsi y›¤ma tafltan yap›lm›flt›r. Mahkeme salonu kirpi sa- Bu ayaklanma s›ras›nda Üsküdar’da Ermeni çakl› ve beflik tonoz çat›l›d›r. Bu binan›n alt›n- komitac›lar›n›n topland›¤› bafll›ca yer, Yeni- da, bir tek penceresi bulunan bir zindan vard›r. mahalle’deki, Ermeni Kilisesi idi. Buraya, Er- Bundan dolay› fevkânîdir. Sa¤ cephesinin arka meni patri¤i de gelerek gizli toplant›lar yap›l›r- köflesi k›sa, tafl konsollarla soka¤a tafl›r›lm›flt›r. d›. Komite mensuplar›, Türk polisinin takiba- Bina, üçü ön cephede ve di¤er üçü ise sol cep- t›ndan kurtulmak için, kendilerine ecnebî sü- hede olmak üzere alt› pencereden ›fl›k al›r. sü verirler ve bafllar›na da flapka giyerlerdi. Mahkeme salonuna, iki zindan aras›ndaki dik bir tafl merdivenle ç›k›l›r. Burada birinci zinda- ‹syan s›ras›nda Ermeniler, evlerinin pencere- n›n teras› mevcuttur. sinden, Türkler üzerine, humbara denilen el- bombas› at›yor, herkesi yaral›yor ve öldürüyor- Kitâbesiz kemerli kap›s›ndan ufak bir aral›¤a lard›. Polisin yapt›¤› bask›nda, Üsküdar Erme- ve sonra bir odaya girilir. Dehlizi beflik örtüsü ni Kilisesi’nde bir fley bulunmam›flsa da, Üskü- bir kubbe örter. Buradan iki zarif mermer sütu- dar’›n yerlisi Ermenilerin üzerinde bomba ve nun yükseldi¤i üç kemerin üstünde (dikdört- dinamit lokumlar› bulunmufltu. Ayr›ca evle- gen) ve derin beflik örtülü kubbenin alt›ndan rinde de, bir çok silâh ve mühimmat ele geçi- esas binaya girilir. Sütun bafll›klar› istalâktitli- rilmiflti. dir. Sa¤›nda iki dolap, bir flömine görülür. Pen- cere söveleri mermerdir. Pencere üstünde do- Üsküdar’da bulunan H›nçak Komitesi’nin reisi laflan raf gibi ç›k›k olan mermerin alt› tama- Terlikçi A¤ya’n›n evinde, komitenin efrad›na men istalâktit, pencere kenarlar›n› halat flek- verilmek üzere getirilmifl 40 humbara, bir kaç linde mermerler süsler. “Kad› mahalli” nifl flek- yüz tabanca mermisi, otuz kadar tabanca bu- linde olup güzel bir görünümü vard›r. lunmufltu. Selâms›z’da oturan ve Truflak komi- tesine ba¤l› kundurac› Stepan’›n evinin duva- Zindanlar bugün de mevcut olup befl adettir. r› içinde de mühimmat bulunmufltu. Sokak üzerindeki ile mahkeme salonu alt›nda- ki dükkân haline getirilmifltir. Sokak üzerinde- Humbara denilen bombalar›n, Selâms›z’da Ka- kinin alt›nda ayr›ca bir zindan daha vard›r. Bi- rabet’in döküm fabrikas›nda yap›ld›¤› ve bir ri ise, yol afl›r› yerdedir. Bunlar›n aras›nda kü- k›sm›n›n da o civar›ndaki Ermeni evlerinde çük bir avlu bulunmaktad›r. Devrinden kalma

1470 De¤iflik Konular demir dö¤me kap›lar› hâlâ görülmektedir. Halk buraya Fatih Mahkemesi diyor. ‹stan- bul’da bir efli yoktur. Galata Mahkemesi bu ka- dar teferruatl› de¤ildir.

Evliya Çelebi diyor ki: “fiehir ahalisinin fiey- hülislâm taraf›ndan tayin olunan hakimi 500 akçe payesiyle mollad›r ki, yüz adam› ile hükü- met eder. Bütün eyaleti köylerdir. Befl naibi vard›r. Senevi k›rk bin kurufl geliri olup içinde Yeniçeri Oca¤›’ndan bir oda olup çarfl› içinde yeniçeri ile kulluk bekler.”

Üsküdar’da kad›l›k yapm›fl kimseler âlim ve fâ- z›l iseler ‹zmir kad›s› olurlard›. Di¤erlerine ise, Filibe, Manisa, Belgrad ve Diyarbekir kad›l›¤› verilirdi. Fatih Sultan Mehmet zaman›nda ilk ‹stanbul kad›s› H›z›r Bey’den sonra bu makama Molla Hüsrev tayin olunarak kendisine hür- mermer ihtiyac› bile kad›dan soruluyordu. Ay- meten Eyüp, Galata ve Üsküdar kad›l›klar› da r›ca 972 (1564) tarihli fermanla Üsküdar’a ifl- Üsküdar ilâve edilmifltir. Bo¤az›n Anadolu sahili Üskü- leyen kay›klar›n fazla yolcu almamas›na, Üs- Eski Mahkemesi’nin dar kad›l›¤›na aitti. 991 (1583) tarihine kadar küdar ba¤lar›nda fl›ra yap›lmamas›na kadar sa¤ yan cephesi. kad›l›k olan Üsküdar, bu tarihten sonra fiile ve hem belediye ve hem de adliye görevini yürü- Kand›ra kazalar›n›n ilâvesiyle Üsküdar Mevle- tüyorlard›. viyeti (Büyük Mollal›k payesi) olmufltur. Üsküdar Mahkemesi’nin ne zaman kuruldu¤u 1165 (1751) tarihinde, Hasan adl› bir kimse, belli de¤ildir. Fatih Devri’nde tesis edildi¤i K›zlara¤as›’na güvenerek, bir meseleden dolay› söylenmesine ra¤men Fatih Vakfiyesi’nde ad› kad›ya “Bak Efendi! diye belindeki gümüfl yoktur. Üsküdar, kad› naiblerince idare edildi- kamç›y›” göstermesi “Üsküdar Mahkemesi ci- ¤i için ilk zamanlar davalara naib evlerinde ba- var›nda” katline sebep olmufltur. k›lm›fl olmal›d›r.

Mevleviyete kadar ç›km›fl olan kad›lar›n bin- Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Refik, 10. Asr-› Hicride dikleri atlar›n genifl gafliye (hafle) denilen örtü- ‹stanbul Hayat›, Kültür Bakanl›¤› Yay›n›, 1987, s. 34, 104- süne rifle denilen saçak veya püskül konur ve 125) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/523) (fiem’danizâde Ta- Üsküdar buna Saçakl› Abayi denilirdi. Bundan dolay› rihi, Haz. Münir Aktepe, 1/166-168) (Uzunçarfl›l›, Osman- Eski Mahkemesi’nin mevleviyeti haiz kad›lar›n birer keçeli çuhada- l› Devleti’nde ‹lmiye Teflkilat›, s. 96-97, 99, 133-134) (Ev- cepheden görünüflü. r› vard›. liya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171)

Üsküdar kad›s›n›n m›nt›kas›nda befl naib var- d›. Senevi geliri k›rk bin kurufl tutard›. Üskü- dar kad›s›n›n Kartal, Pendik, Gebze, fiile ile Anadolukava¤›’nda birer naibi vard›. Beykoz kazas› ise Müneccimbafl›lar’a meflrut idi. ‹stan- bul kad›s› (‹stanbul Efendisi) her çarflamba gü- nü Eyüp, Galata ve Üsküdar kad›lar› ile birlik- te Paflakap›s›’na yani Bab›ali’ye giderler ve ba- z› meseleleri veziriazama anlat›rlard›. Özel da- valarda son karar sadrazamlara ait idi.

Üsküdar kad›lar› yaln›z halk›n aras›ndaki da- valara bakmaz, padiflahtan gelen fermanlar› da yerine getirirdi. 978 (1571) tarihli bir ferman- dan ö¤rendi¤imize göre, Toptafl› Camii’nin

1471 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

HAYDARPAfiA GARI Anadolu yakas›nda ilk demiryolu yap›m›na Haydarpafla - Pendik aras›nda baflland›. Bu ifl- nadolu-Ba¤dat Demiryolu bafllang›c›nda letme ertesi y›l ‹zmit’e kadar uzat›ld›. Ve 9 Abulunan bu muhteflem yap›, bir kenar› k›- A¤ustos 1873’te ‹zmit’e var›ld›. ‹lk tren de, sa olmak üzere ‘U’ fleklindedir. 17.1.1873’te Pendik’e hareket etti.

fiimdiki gar binas›, Haydarpafla - ‹zmit Demir- 27 Eylül ve 4 Ekim 1888 tarihli iki ferman ile yolu hatt›n›n iflletmeye aç›lmas›ndan çok son- hatt›n iflletmesi Deutsche Bank’a verilmifltir. ra infla olunmufltur. 23 Mart 1889’da Haydarpafla Gar› yap›m› için Haydarpafla-‹zmit hatt› ise, 4 A¤ustos 1871’de Almanlar’a imtiyaz verilmiflti. Otto Ritter ve Nafia Naz›r› (Bay›nd›rl›k Bakan›) Ethem Pa- Helmuth Conu isimli iki Alman mühendis mi- fla’n›n ilk kazmay› vurmas›yla yap›m›na bafllan- mar› Haydarpafla Gar›’n›n plân ve projesini m›flt›. yapm›fl ve kontrol mühendisli¤i de bunlar tara- f›ndan yürütülmüfltü. 4 Haziran 1871’de Nafia Naz›r›, 5 fiubat 1877’de de sadrazam olan Ethem Pafla, 19 Gar›n yap›m› için ilk önce, ‹ngiliz Mezarl›- Mart 1893 tarihinde vefat ederek Üsküdar’da, ¤›’n›n ön k›sm›, Et ve Bal›k Kurumu’nun ya- Mihrimah Sultan Camii avlusundaki türbesi- n›ndan, Haydar Baba Türbesi’nin önüne kadar ne gömülmüfltür. (Bu türbe bahsine bak›n›z.) olan çok genifl alan doldurulmufl ve bunun için lâz›m gelen toprak, Haydarpafla Sahras›’n›n sol Bu iflte Türk kurmay subaylar› ile birlikte bir- taraf› ile Behiç Bey Soka¤› aras›ndaki k›s›m- kaç ‹ngiliz ve Frans›z yol ve maden mühendis- dan temin edilmiflti. Bu ameliye s›ras›nda bir leri çal›flm›flt›r. çok tarihi eserde yok olmufltur. (Haydarpafla Sahras› veya Mesiresi bahsine bak›n›z.) Ebüzziya Tevfik Bey, Yeni Osmanl›lar Tarihi, adl› eserinde: ‹mtiyaz›n verilmesinden 10 sene 5 ay sonra, 19 A¤ustos 1908 tarihinde iflletmeye aç›lan gar “1289 senesi flaban›n 16. Cuma günü (18 Ekim binas›n›n yap›m› iki y›l dört ay sürmüfltür. Bü- 1872) Mithat Pafla baz› vekiller ve özellikle tün tesislerin tamamlanmas› ise 4 Kas›m 1909 Nafia (Bay›nd›rl›k) Naz›r› Edhem Pafla da ya- tarihinde mümkün olmufltur. n›nda oldu¤u halde, bir sene evvelden beri in- fla edilmekte olan ‹zmit demiryolunu muaye- 19 A¤ustos 1908’de aç›lan gar binas› 1909 se- neye gitmiflti. Fakat bu bir ‘aç›l›fl merasimi’ de- nesi bafllar›nda yanm›fl ve yeniden onar›larak ¤ildi...” demektedir. 22 Ekim 1909 günü f›rt›nal› bir havada yap›lan törenle hizmete girmiflti. Bu aç›l›fl törenine Pa- 22 Eylül 1872’de Haydarpafla’dan bafllayarak, diflah Sultan Reflat ad›na Baflyaver Hurflit Pafla

Haydarpafla Gar›’n›n arkadan görünüflü.

Haydarpafla Gar› kulesi.

1472 De¤iflik Konular

Haydarpafla Gar›. ile Baflmabeyinci Lütfi Bey görevlendirilmifl ve viyeye getirildikten sonra üzerine beton dökül- Nafia Naz›r› (Bay›nd›rl›k Bakan›) Hallacyan müfl ve düz bir zemin elde edilmiflti. Denizden Efendi de bir nutuk söylemiflti. kazan›lan arazinin geniflli¤i 70 hektar olup de- rinli¤i 8 m. dir. fiimdiki gar binas›n›n sa¤ gerisinde ilk istasyon binas› bulunuyordu. Bu, Haydarpafla-‹zmit Bafllang›çta gar binas› 2550 metre karelik bir hatt›n›n yap›m› s›ras›nda, 1873 tarihinde ya- arsa üzerine kurulmufltur. Bugün kapal› k›s›m- Haydarpafla Gar›’n›n p›lm›flt›. 1908 y›l›na kadar kullan›lan bina larla birlikte toplam arazi 3836 metre karedir. cepheden görünüflü. Haydarpafla Vapur ‹skelesi’nin hemen gerisin- Temeline Hereke’den getirilen pembe granit, de idi. Bugün yerinde dört katl›, Yemekli Ya- cephesine de Lefke civar›ndan getirilen aç›k takl› Vagonlar Servisi fiefli¤i ile I. Grup Mü- neftî, ifllemesi kolay, hava tesirlerine dayanak- Haydarpafla Gar› dürlü¤ü binas› bulunmaktad›r. l› bir tafl kullan›ld›. ‹lk gar müdürü de E. Hugu- kitabesi. nen’dir. Et ve Bal›k Kurumu binas›n›n sol taraf›nda ve yeni iskele ad›yla da an›lan bu demir iskelenin sa¤ taraf›nda ayr›ca bir kay›k iskelesi ve onun ya- n›nda da “Kad›köyü’ne do¤ru uzanan r›ht›m›n bafllang›c›nda kimi meyhane, kimi aflç›, kimi karpuz kavun sergisi salafl barakalar s›ralan›r, da- ha ileride de Marmara’ya karfl›, e¤ri bü¤rü par- makl›kl›, köhne bir kahveye rastlan›rd›... Eski Haydarpafla ‹stasyonu’nun bitifli¤inde, geniflçe bahçeli bir gazino vard›... Bahçede cuma, cumar- tesi, pazar akflamlar› Balatl› santurcu Davit’le kardefli hanende Arslan’›n incesaz› çalar” d›.

Bugünkü görkemli gar binas›, 21 metre uzunlu- ¤unda 1700 adet mefle kaz›k üzerine oturtul- mufltur. Bu kaz›klar, 20 m. yüksekli¤inde bu- harl› flahmerdanlarla çak›larak denizle ayn› se-

1473 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Gar, I. Dünya Savafl› s›ras›nda, 6 Eylül 1917 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra, çok Sultan II. günü büyük bir sabotaja u¤rad›. Yedi saniye ara muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar taraf›n- Abdülhamit’in tahta ile meydana gelen iki büyük patlama sonunda dan merasim ve sayfiye saray› olarak kullan›l- geçiflinin garda bulunan tamamen dolu bir banliyö treni maya bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n, Anado- 25. senesinde ve bir tabur asker, feci surette yanarak can ver- lu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasimleri Anadolu fiömendöfer miflti. imparatorlar bu saraydan takip ederlerdi. Kumpanyas› taraf›ndan haz›rlanan Bu korkunç olay sonunda gar binas›n›n büyük Bu sahil saray›n önünde Romal›lar zaman›n- kitabe. bir bölümü yanm›flt›r. dan kalma bir liman vard›. fiimdiki dalgak›ran, o devirde yap›lan dalgak›ran›n bakiyyesi üzeri- Yap›lan soruflturmada, 35 tonluk sabit vinci ne infla edilmifltir. Haydarpafla Gar kullanan bir Ermeninin kasten cephane san- binas›n›n yeniden d›klar›n› yere düflürerek bu patlamaya yol açt›- Gar binas›n›n önündeki, bir biblo kadar zarif inflas›na dair 1312 ¤› ve bu s›rada di¤er cephanenin de infilak et- vapur iskelesi binas›, yurdumuzun yetifltirdi¤i (1894) tarihli kitabe. ti¤i anlafl›lm›flt›r. nadir mimarlar›ndan biri olan Vedat Tek Bey (1873-1942) taraf›ndan 1335 (1916-17) tari- Patlama sonunda k›smen ve tamamen harap hinde yap›lm›flt›r. Vedat Tek, flaire Leylâ Saz olan ambarlar, silolar, liman binalar› ve gar Han›m’›n o¤ludur. onar›lm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul adl› eserin yazar› M. Raif Bey, 1919 tarihinde liman ve gar ‹tilaf Devletleri’n- Haydarpafla Mesiresi’ni anlat›rken “Anadolu ce iflgal edildi. fiimendüfer ‹stasyonu dahi burada oldu¤undan Haydarpafla ‹skelesi nam›yla ‹dare-i Mahsu- Gar binas›n›n yap›m› s›ras›nda biri 150 m. di- sa’n›n bir de vapur iskelesi vard›r... ‹stasyon ¤eri 300 m. uzunlu¤unda iki r›ht›m ve 200 m. 1312 (1894) senesinde vuku bulan zelzeleden uzunlu¤unda da bir dalgak›ran yap›lm›flt›r. bir çok yerleri tamir olunamayacak bir hale Hatt›n iflletmeye aç›lmas›ndan 10 y›l sonra geldi¤inden bu def’a bir tarz-› hasenede tecdi- fiimdiki gar binas›n›n 1899’da Haydarpafla Liman› infla ve iflletme den infla k›l›nm›fl bâlâ-› tak›na flu ibare-i atiye ilk hali. Cephedeki imtiyaz› Anadolu fiimendiferler Kumpanya- hak ve takrir k›l›nm›flt›r: kuleler henüz s›’na verilmiflti. Bir sene sonra bafllanan yap›m yap›lmam›flt›r. 1904 tarihinde tamamlanm›flt›r. “Ziynet efzay› makam-› mu’alla-y› Hilâfet-i ‹slâ- miyye ve erîke-pîrâ-y› saltanat-› seniyye-i Osma- Doldurulan gar arsas›n›n hemen gerisinde Bi- niyye, es-sultan ibnu’s-sultan, es-Sultan el-Gazi fiimdiki gar binas› zans imparatorlar›n›n sayfiye saray› vard›. Bu Abdülhamîd Han-› sâni hazretlerinin ahd-i hümâ- yap›lmadan evvelki ilk sahil saray›n, 17 yafl›nda imparator olan Arca- yûn-u ma’allâ meflhun cenab-› hilâfet-penâhîlerin- gar binas›. dius’ün (395-408) naz›r› ve hocas›, meflhur de saha-ra-y› cûd olan müessesât-› refi’a-i meflkû- Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu adam, reye bir zamîme-i celîle olmak üzre iflbu mevkif bi- nüçyüz oniki sene-i hicriyesinde tecdîden infla k›- l›nm›fld›r.”

Dört sat›r halinde, nefis bir hat ile yaz›lan ki- tâbenin Arap harfleri dökme pirinçten olup, siyah bir zemin üzerine yerlefltirilmifltir. Tarih rakam› yaz›l› de¤ildir.

Bu kitâbe bugün Ankara Gar›’nda ve Demir- Yolu Müzesi’ndedir.Bu çok k›ymetli yaz›n›n,

1474 De¤iflik Konular

Haydarpafla gar binas›n›n girifline konmas› ar- zu edilir.

Kitâbenin üzerine yeni yaz› ile “II. Abdülha- mit’in Haydarpafla gar binas›n›n yeniden inflas› 1896” diye yaz›lm›flt›r ki tarihi yanl›flt›r.

Müzede ayr›ca ‹mparatoriçe Öjeni’nin Abdü- laziz’e hediye etmifl oldu¤u alt›n kaplama bir vagon maketi ile som alt›ndan yap›lm›fl bir masa saati bulunmaktad›r.

Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33-34) (E. Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Kervan Yay. 11/167) (Alus, Haydarpa- Mektebi Soka¤›, ‹nadiye Mezarl›k Sokak, ‹na- Sultan Abdülaziz’in fla Hat Boyu, 28 fiubat 1939 Akflam) (Lütfi Bey, Osmanl› diye Camii Soka¤›, ‹nadiye Mescidi Soka¤›, vagonunun maketi ve Saray›n›n Son Günleri, Hürriyet Yay. s. 96-97) (Ernest Gündo¤umu Caddesi’nin iki taraf›na s›ralan- ona hediye edilen Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 518) (Lûtfi m›flt›r. Caddenin eski ismi Menzilhane Yokuflu alt›n kaplamal› saat. Tarihi, Haz. M. Aktepe, 14/47) idi.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u devrinde ve ondan da- Ba¤dat ve Anadolu ha evvel Bizans ve Roma dönemlerinde, impa- Demiryollar› ‹NAD‹YE SEMT‹ ratorluk merkezini, Ba¤dat Yolu’na ve bu su- Müdüriyyet-i retle bütün do¤u ülkelerine ba¤layan esas yol, Umumiye’lerinin nadiye Arapça bir sözcük olan ‘inad’dan tü- bu ‹nadiye Yolu idi. Bütün ordular bu yolu ta- levhalar›. ‹retilip ‹nadiye yap›lm›flt›r. ‹nad edenler an- kip etmifllerdir. Fatih Sultan Mehmet’in, Ya- lam›na gelir. Felsefe terimi olarak, M.Ö. IV. vuz Sultan Selim’in, Kanunî Sultan Süley- yüzy›lda Yunan filozofu Pyron’un yayd›¤› man’›n ve IV. Murat’›n ordular› bu yoldan bü- olumlu veya olumsuz, hiç bir kesin yarg›ya var- tün ihtiflam›yla geçmifller ve zaferlerle sona Haydarpafla mayan ve hep flüphe içinde kalmay› gerekli bu- eren savafllardan sonra yine ayn› yoldan geri Vapur ‹skelesi’nin lan ö¤reti idi. ‹nadiye’nin efl anlam› flüpheci- dönmüfllerdir. Bu arada serdar olup sefere ç›- ‘Birinci Mevki’ yaz›s›. liktir. Bu semt ad›n›n felsefî anlam› ile bir ilgi- kan Sadrazamlar ve paflalar da ‘kap› halk›’ ile si yoktur. bu yoldan yürümüfllerdi. Di¤er bir yol ise, Do- ¤anc›lar, Karacaahmet Türbesi ve ‹brahim Haydarpafla ‹nadiye, Üsküdar’›n büyük fakat fakir bir ma- A¤a Çay›r› yolu idi. Vapur ‹skelesi. hallesidir. A¤a Hamam›, ‹skender Baba Türbe- Kütahya Çinileri si’nin üst taraf›ndan bafllayan semt, Karacaah- Bu yol boyunca bir çok tarihi eserler vard›. ile süslenmifltir. met Türbesi’ne kadar devam eder. ‹nadiye Bunlardan bir k›sm› bugün de mevcuttur. Ca-

1475 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

miler, türbeler, çeflmeler ve mezarl›klar bu yol KIZ KULES‹ üzerine dizilmifllerdi. Ordular bunlar aras›n- dan, geçit töreni yapar gibi yürür ve yine bun- sküdar’›n simgesi durumunda olan bu za- lar taraf›ndan adeta u¤urlan›rd›. Herkes müte- Ürif yap›, ‹stanbul Bo¤az›’n›n a¤z›nda ve madiyen bir Fatiha veya bir sure okurdu. Tava- sahilden 200 metre uzakl›ktad›r. fli Hasan A¤a Mescidi, R›faî Âsitânesi, ‹sken- der Baba Tekkesi ve Türbesi, Band›rmal›zâde En eski rivayete göre, mitoloji kahramanlar›n- Tekkesi ve Türbesi, ‹smail A¤a Camii ve dan Leandros’un Hero isimli bir sevgilisi vard›. Sa’diyye Tekkesi, ‹bnülemin Ahmed A¤a Çefl- Hero, Yunanl›lar’›n Afrodit, Bat›l›lar›n Venüs mesi, ‹nadiye Meydan Çeflmesi, 1053 (1643) ad›n› verdikleri güzellik ilâhesinin rahibesi tarihli Ahmed A¤a Çeflmesi ve sebili, Haflim olup bugün Çanakkale Bo¤az› dedi¤imiz Hel- Baba Türbesi ve meflhur Menzilhane bu yokufl lespontos’un Avrupa k›y›s›nda Sestos ad›n› ta- üzerine dizilmiflti. Ayr›ca bir çok tan›nm›fl flah- fl›yan bir flehirde yafl›yordu. Leandros ise, bo¤a- siyet bu yol boyunca gömülmüfllerdir. z›n öbür k›y›s›nda, bugünkü Kösekale civar›n- da harabeleri görülen, Abydos’da oturuyordu. Celvetî Tekkesi olan Band›rmal› Tekkesi fley- Bu flehrin kral›n›n o¤lu olan Leandros, her ge- hi Haflim Baba’n›n bu tariki b›rakarak Bektâflî- ce Abydos’tan denize giriyor ve yüzerek Ses- li¤e sapmas› ve Celvetî asitanesi olan Hüdâyî tos’a geçerek sevgilisi ile bulufluyordu. Tekkesi’nden bunu inatla saklamas›, hatta Âsitâne’den gizlice dervifller gönderilip ayin- Yine bir gece, aralar›ndaki anlaflma gere¤ince, lerde bulunmalar› ve bu ayinler Celvetîli¤e uy- Hero bir meflale yakm›fl ve Leandros’u yan›na muyor, denildi¤i halde bile ›srarla reddetmesi ça¤›rm›flt›. Bu s›rada patlayan f›rt›na yüzünden tekkenin ‹nadiye ismiyle flöhret bulmas›na ve- Leandros bo¤ulmufl ve ertesi gün sahile vuran sile olmufl ve bu isim daha sonra bütün bu sem- cesedi gören Hero’da kendisini denize atmak te isim olmufltur. Haflim Baba, 1752 tarihinde suretiyle intihar etmiflti. fleyh oldu¤una göre, semt 1755 tarihlerinde bu ad› alm›fl olmal›d›r. Leandros’la Hero Efsanesi, antik ça¤ ozan› Ho- meros’tan (M. Ö. 280 y›llar›nda yaflad›) çok Bunun gibi bir inat u¤runa ‹nadiye ismini alan önce yaflam›fl olan Musairos adl› bir flair tara- yap›lar da vard›r. Meselâ, ‹stanbul’da Macun- f›ndan yaz›lm›flt›r. Ünlü ‹ngiliz ozan› Lord cu semtinde fieyhülislâm Ebu’s-suud Efendi Byron 3 May›s 1810’da The Salsete isimli ge- hamam›n›n kirac›s› olan Halil A¤a 1090 misiyle Çanakkale Bo¤az›’na gelmifl ve bu öy- (1679) tarihlerinde bu hamamdan ç›kar›lmas› künün do¤rulu¤unu kan›tlamak için Bo¤az› üzerine büyük bir öfkeye kap›larak Cafer A¤a yüzerek geçmifltir. Çünkü, ak›nt›lar yüzünden Camii civar›nda yapt›rd›¤› hamama halk, ‹na- Bo¤az›n yüzülerek geçilemeyece¤i, bundan diye Hamam› ismini vermifltir. ötürü de hikâyenin uydurma oldu¤u ileri sürül- müfltü. ‹nadiye Meydan›’nda eskiden bir kaç k›r kah- vesi bulunur ve bayramlarda da bayram yeri Aradan yüzy›llar geçmifl ve 1845’te ‘B ve B’ ru- kurulurdu. muzu ile ‘Constantinople et le Bosphore’ ad›nda bir eser yay›nlam›fl olan bir Frans›z yazar› bu ef- saneyi K›zkulesi’ne yak›flt›rm›flt›. Yazara göre, güzel Hero her akflam gizlice buluflmak için Üsküdar sahilinden K›zkulesi’nin üzerinde bu- lundu¤u küçük adaya geçer, atefl yakarak Sa- rayburnu’nda bulunan sevgilisine iflaret vere- rek onu ça¤›r›rm›fl. Fakat günün birinde aflk ra- hibesi atefli yakt›¤› s›rada bir f›rt›na ç›kar, gü- zel rahibe sabaha kadar bekledi¤i halde sevgi- lisi görünmez. Sabahleyin Leandros’un sahile vuran cesedini gören Hero kendisini denize atarak intihar eder.

K›zkulesi Bu ac›kl› sona çok üzülen, Üsküdar Tekfuru

1476 De¤iflik Konular

(Hero’nun babas›) onlar›n hat›ralar›na bu ada yapt›rd›¤› bir kuleye k›z›n› saklar. Fakat k›z›n›n üzerine bir an›t yapt›rm›flt›r. kaderi önüne geçemez. Kuleye gönderilen bir üzüm sepetine saklanan y›lan k›z› sokarak öl- Bir baflka söylentiye göre de, M. Ö. 411’de Üs- dürür. küdar ve sahilleri Pers hakimiyetinde idi. Bu- na karfl›l›k Atinal› Alkibiades bu kaya parças› Evliya Çelebi’ye göre de, halk kahraman› Bat- üzerinde bir gümrük istasyonu kurarak Bo¤aza tal Gazi, ‹stanbul’u almak için Tekfur Sara- girifl ve ç›k›fl› kendi kontrolü alt›na alm›flt›. y›’n›n karfl›s›nda yedi y›l bekler. Fakat as›l se- Atina’n›n 30 gemilik bir filosu da bu istasyo- bep Üsküdar Tekfuru’nun k›z›na afl›k olmas›- nun emniyetini sa¤l›yordu. d›r. Battal, fiam fethi için Üsküdar’dan ayr›l›n- ca ‹mparator, tekfurun k›z›n› saklamak amac› Atinal› General Haris (Khares) Üsküdar’› zap- ile K›zkulesi’ni yapt›r›r. Seyyid Battal Gazi, tederek yerlefltikten sonra kar›s› Damalis bura- fiam’dan dönünce kuleyi basar, k›z› ve hazine- da öldü. Haris kar›s› için bir türbe haz›rlad›. Bu yi al›r, kaç›r›r. türbe, Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u tepede veya K›zkulesi’nin yerinde idi. Tepenin Çelebi’ye göre bu olaylar Abbasi Halifesi Ha- önündeki burun, M. Ö. 340’da üzerine konu- run Reflit (786-809) zaman›nda meydana gel- lan bir inek heykelinden dolay›, Damalis Bur- mifltir. Oysa, Battal Gazi’nin 122 (740) tari- nu olarak adland›r›lm›flt›. Bu inek bir sütun hinde vefat etti¤i kesinleflmifl gibidir. üzerine yerlefltirilmiflti. Bunun, Damalis’in me- zar›n› göstermesi için dikildi¤i söylenir. Harun Reflit’in veliahtl›¤› zaman›nda, 164 (781) tarihinde yap›lan bu seferde Abbasî or- Baflka bir rivayete göre de, Bizans ‹mparatoru dular› Üsküdar sahillerine kadar gelmifllerdi. Konstantinus’un (578-582) çok güzel bir k›z› Bu s›rada ‹stanbul’da Dördüncü Leo’dan (775- K›zkulesi’nin son vard›. Bir kâhinin ifadesine göre, y›lan sokma- 780) dul kalan ve Taberî taraf›ndan ünvan› tamirden önceki hali. s›ndan ölecekti. Hükümdar, deniz ortas›nda isim olarak kullan›larak ‘Au¤usta’ denilen ‹re-

1477 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

kufllar halinde olup cadde, hatt-› bâlâ üzerinde 1900 y›l›na ait bir teflekkül etmifltir. K›zkulesi ilüstrasyonu. Son zamanlarda yap›lan bir hafriyat s›ras›nda büyük bir Bizans kap›s› veya mabedinin sütun- lar› ve sütun bafll›klar› ortaya ç›km›flt›r. Bu ka- l›nt›lar halen, Ankara Asfalt› civar›nda, Ac›- badem Caddesi ile Tekin Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir.

Bu kap› kal›nt›s›n›n az afla¤›s›nda ve Kad›köy cihetinde, Hünkâr ‹mam› Mahallesi’nde, Ac›- ne, o¤lu VI. Constantin (780-797) nam›na badem Caddesi üzerinde ve bu caddenin fiam saltanat naipli¤inde bulunuyordu. F›st›¤› Soka¤› ile birleflti¤i yerde kesme tafl ve tu¤la hat›ll› bir kule bulunmaktad›r. Bu kule Battal Gazi’nin bu bekleyifl s›ras›nda Küçük ile kap› aras›ndaki sahan›n bir duvar ile kapa- Çaml›ca Tepesi’nin (eski ad› Bulgurlu Da¤›) t›ld›¤› san›lmaktad›r. Bu kal›nt›lardan, Evliya eteklerinde konaklad›¤› bilinmektedir. Bugün Çelebi’nin ifadesinin do¤rulu¤u ortaya ç›k- Ac›badem ismiyle yad edilen semt, Evliya Çe- maktad›r. lebi zaman›nda Battal Gazi Ba¤lar›, Âl-i Baha- d›r Ba¤lar› ad›yla an›l›yordu. Bizans devrinde K›zkulesi’nin üzerinde bulun- du¤u ufak kara parças› üzerinde nas›l bir tesisin Çelebi, Seyahatnamesinde “Battal Gazi fiam bulundu¤u malum de¤ildir. Tarihçi Niketas gazas›na memur olunca Kanator denilen kral, Khoniates’in yazd›¤›na göre, ‹mparator Manu- Kad›köyü’ne sa¤lam bir kale bina ettirmifltir el Komnenos (1143-1180) burada arkla ‘Hisar- ki, hâlâ bu hakirin ba¤› içinde burçlar›n›n te- c›k’ denilen küçük bir kale yapt›rm›flt›r. melleri görülür. Sonra Üsküdar’›n kara taraf›- na, tâ Çaml›ca da¤lar›na kadar bir hendek aç- Karfl›da Sarayburnu’nda Mangana’da bir kule t›r›r. Topra¤›n› içyüzüne kapat›p kap› yerleri yapt›ran Manuel, bunlar›n aras›na bir zincir falan b›rak›r... Battal Gazi’nin korkusundan çekerek Bo¤aza girifl ve ç›k›fl› kontrolüne al- deniz yüzünde büyük bir kale yapt›r›p Üsküdar m›flt›. Rivayete göre, K›zkulesi’nin içme suyu Tekfuru’nun k›z›n› ve di¤er k›ymetli ve lüzum- k›y›dan denizin dibinden gelen bir kanal ile lu insan› içine koydurur. O kuleye de ‘Pirgos sa¤lanm›flt›. Ayr›ca kara ile K›zkulesi aras›na Tiskuris’ dediler ki, ‘K›zkulesi’ demektir. da bir duvar yap›lm›flt›. Ermeni müellifi ‹ncici- yan bu duvar›n Kanunî devrinde (1520-1566) Bu s›rada Battal Gazi de fiam fethini bitirerek y›kt›r›ld›¤›n›, sadece temel kal›nt›lar›n›n dur- Üsküdar’›n böyle tahkim edildi¤ini iflitince ya- gun havalarda görüldü¤ünü yazar. Bu duvar izi- n›na 700 serdengeçti gazi al›p gelir ve birden- ni bugünde görmek, yüzerek tesbit etmek bire Üsküdar’› basar. Oradan kay›kla K›zkule- mümkündür. si’ne geçip kral›n k›z›n›, hazinesini ve di¤er lü- zumlu, fleylerini al›p Üsküdar’a gelir. Orada, 1453’e ‹stanbul’un kuflatmas› s›ras›nda K›zku- Üsküdar Bahçesi yerinde iki rek’at namaz k›- lesinin savunmas› Venedikli donanma kuman- l›p: – ‹lâhî, buray› Muhammet ümmetime nasip et dan› Trevizano idaresine b›rak›lm›flt›. Bu du- ki, mamur olsun, diye dua edip yalvar›r. Sonra rum, Fetih s›ras›nda buras›n›n faal oldu¤unun Üsküdar’a dokunmadan ganimetlerini al›p delilidir. Medayin flehrine (‹ran’da) yönelir” demekte- dir. Tursun Bey, tarihinde: “‹stanbul liman› a¤z›na mukabil, Anadolu Yakas›’nda, deniz içinde Bizans ‹mparatoru’nun “tâ Çaml›ca Da¤›’na döküntü tafl aras›nda bir muhkem kal’a yapt›r- kadar” açt›rd›¤› bu derin hendek, Kad›köy- d› ve toplar vaz eyledi ki, at›ld›kça liman için- Ac›badem Caddesi’nin do¤u yönünde aç›lm›fl- de gemi durdurmaz” dedi¤ine göre, K›zkulesi t›r. Burada arazinin durumundan da istifade muhasara esnas›nda ya Osmanl› Donanmas› edildi¤i aç›kt›r. Bu caddeye ba¤lant›s› olan do- taraf›ndan top atefli ile y›k›lm›fl veya fetih s›ra- ¤u cihetindeki sokaklar›n hemen hepsi dik yo- s›nda buras› ‘döküntü tafl’l›k bir halde idi.

1478 De¤iflik Konular

Fetih’ten sonra K›zkulesi’nin yeniden yap›ld›¤› ¤az, Sarayburnu’ndakilerden daha iyi muhafa- ve ‹stanbul müdafaas›n›n bir unsuru haline ge- za edilebilir. Fakat, bu toplar›n ço¤u bak›ms›z tirildi¤i, toplar yerlefltirildi¤i bilinmektedir. ve ifle yaramaz bir haldedir” der.

1420 senesinde Buondelmonte taraf›ndan yap›- F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, “gelen gemiler karan- lan Canstantinople plân›nda, K›zkulesi bir kale l›k gecelerde K›zkulesi’nin önünden geçerken burcu fleklinde gösterilmifltir. Fatih’in emriyle, büyük zorluklar” çekti¤inden “K›zkulesi’nin 1453’ten sonra Amyrutzen taraf›ndan yap›lan bir köflesinde geceleri devaml› olarak bir fener ‹stanbul plân›nda K›zkulesi, 1420 tarihindekin- yak›lmas›” Padiflah III. Ahmet taraf›ndan, den ayr›cal›k göstermektedir ki, bu da Fatih ta- 1131 senesi flaban›nda (Haziran-Temmuz- raf›ndan yeniden yapt›r›ld›¤›n›n delilidir. 1719) emredilmifl ve “bunun için günde dört okka zeytinya¤›n›n Tersane-i Âmire’den 1520 tarihlerinde Vavessore eliyle bas›lan ‹s- ödenmesini” buyurmufltur, demektedir. tanbul manzaras›nda buras› bir kale biçiminde gösterilmifltir. Hünername ve Piri Reis (öl. K›sa zamanda fenerin ahflap k›sm› yand›¤›ndan 1554)in çeflitli ‹stanbul haritalar›nda da bu ka- 1138 (1725-26) tarihinde Sadrazam Damat ‹b- le belirtilmifltir. rahim Pafla taraf›ndan, kârgir olarak yeni bafl- tan yapt›r›lm›flt›r. Evliya Çelebi, K›zkulesi’nin dört köfle 80 arfl›n (takriben 5.5 m.) yüksekli¤inde bir kale ve Bu onar›m s›ras›nda kulesinin üstüne de çat›s› çevresinin ise 200 ad›m oldu¤unu, içinde diz- sütunlara oturtulan caml› bir köflk yap›lm›flt›r. dar›, 100 muhaf›z›, cephaneli¤i ve toplar› ve kulenin iki tarafa naz›r bir demir kap›s›n›n bu- 18 Muharrem 1147 (20 Haziran 1734)’te K›z- lundu¤unu yazmaktad›r. Yazara göre kule, sa- kulesi’nin baz› mevzileri Lâle Devri bafl mima- hilden bir ok menzili kadar uzakl›ktad›r. r› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edil- mifltir. Evliya Çelebi’nin bu aç›klamas›na ra¤men ku- le, XVII. yüzy›l ortalar›nda art›k ehemmiyetini XVIII. yüzy›l ikinci yar›s›nda kulenin zaman kaybetmifl ve bir müdafaa unsuru olmaktan zaman gözden düflen devlet ricali için bir ha- ç›km›fl bulundu¤unu, ayn› yüzy›l içinde ‹stan- pishane olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. K›z- bul’a gelen bat›l› seyyahlardan ö¤reniyoruz. Bu lara¤as› Beflir A¤a, 28 fiaban 1165 (11 Tem- yazarlardan Du Loir, K›zkulesi’nde kar›s›yla muz 1752)’de hanesinden al›nm›fl ve Bostanc›- beraber bir adamdan baflka kimsenin oturma- bafl› sandal› ile K›zkulesi’ne getirilerek evvelâ d›¤›n› ve yerde 4-5 adet top bulundu¤unu söy- hapis ve sonra da Süleyman A¤a ile beraber ler. Fr. Gemelli, kulenin içinde “dikkate flayan idam edilmiflti. Süleyman A¤a Karacaahmet bir fley görmedi¤ini” orada sekiz tane top’un Mezarl›¤›’na 8. Ada’ya, Beflir A¤a ise Nasuhî bulundu¤unu yazar. Tavernier ise “kulenin sa- Tekkesine gömülmüfltür. Süleyman A¤a’n›n hiline baz› toplar konulmufltur ki, bunlarla Bo- tafl› halen mevcuttur.

K›zkulesi’nin 2000 y›l›ndaki tamirinden sonraki hali.

1479 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

7 fiaban 1168 (19 May›s 1755) günü Sadrazam ç›kmas›nda ve padiflahlar›n saltanat kay›¤› ile Hekimo¤lu Ali Pafla, K›zkulesi’ne getirilerek Bo¤az gezintisine gitti¤i esnada ve bir de bay- hapsedilmifl ve ertesi gün de bir çektiriye bin- ram günlerinde K›zkulesi’ndeki toplar muay- dirilerek K›br›s’a sürülmüfltür. yen fas›lalarla atefl ederdi. Bundan ayr› olarak her akflam ve sabaha do¤ru mehter musikisi ça- Bo¤az istihkâmlar›n›n ›slah› s›ras›nda K›zkule- l›nmas› ve bu suretle subafl›lar›n ve kad›lar›n si’ndeki toplar da mükemmel hale getirilmifl- uyan›k bulundurulmas› Fatih yasas› idi. tir. 1755’te Baron De Tott, bu toplar›n çok iyi bir flekilde atefl etti¤ini görmüfltür. Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu Yu- suf Kâmil Pafla, gördü¤ü bir rüyan›n etkisiyle Kule flimdiki fleklini Sultan II. Mahmut dev- M›s›r’a gitmek istemiflti. Fakat o s›rada Os- rinde ve 1248 (1832-33) tarihinde alm›flt›r. manl› Devleti ile M›s›r aras›nda siyasî bir ger- Buras›, bu hükümdar›n son y›llar›nda kurulan ginli¤in bulunmas› bu seyahatin gizli yap›lma- karantina teflkilat› taraf›ndan bir süre kontrol s›n› gerektiriyordu. Bunun için Pafla, o s›rada istasyonu olarak kullan›lm›flt›r. oturmakta oldu¤u Üsküdar’da Ayazma sahilin- deki yal›s›ndan K›zkulesi’ne geçmifl ve evvelce Deniz yüzünden pek az yüksekli¤i olan, 35-36 kararlaflt›rd›¤› vechile bir yelkenliye binerek m. kenarl› bir düzlük üzerine oturtulan K›zku- M›s›r’a hareket etmiflti. lesi, her bir kenar› 18-21 m. aras›nda de¤iflen ölçüleri bulunan küçük bir kaledir. Mazgall› K›z Kulesi son defa 1943’te onar›lm›fl ve etraf›- kalenin kare plânl› burcunun tepesinde, pen- na büyük kayalar yerlefltirilmiflti. Yak›n tarih- cereli ve etraf› balkonlu bir köflk bulunmakta- lerde iflletilmek üzere bir holdinge kiralanm›fl d›r. Poligon biçimindeki bu köflkün üstü dalga- ve 2000 y›l›nda asl›na sad›k kal›narak mükem- l› saçak ç›kmas›na uygun olarak dilimli bir mel bir flekilde restore edilmifltir. Bu onar›m s›- kubbe ile örtülüdür ve ortas›nda bir bayrak di- ras›nda zemin katta evvelce bilinmeyen maz- re¤i yükselir. gal delikleri ortaya ç›km›flt›r. Bu mazgallar›n Bo¤aziçi’ne bakanlar› dik, Sarayburnu’na ba- Kara taraf›na bakan cümle kap›s›n›n önünde kanlar› ise cepheye göre 45 derecelik bir aç› ile iki sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Kap›n›n Marmara’ya bakt›¤› görülmüfltür. Bu durum üzerinde ve üçgen bir çerçeve içinde, Hattat hem top at›fllar›n› kolaylaflt›rmakta ve hem de Mustafa Rak›m Efendi’nin, imzas›n› tafl›yan daha fazla günefl ›fl›¤›n›n girmesini temin et- Sultan II. Mahmut’un bir tu¤ras›n› havi bir mektedir. madalyon bulunmaktad›r. Tu¤ran›n alt›na 1248 tarihi yaz›lm›flt›r. Allom, Bartlett ve Miss Bu restorasyon s›ras›nda sonradan yap›lan baz› Pardoe K›zkulesi’nin flimdiki flekliyle çok güzel bölümler ortadan kald›r›lm›fl ve dört köfle kule gravürlerini yapm›fllard›r. de demir kasnaklarla takviye edilmifltir. Bugün Cumhuriyet’in zemin kat restorand›r. Buradan ahflap merdi- 10. Y›l›’nda Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›nda, Topkap› Sara- venlerle üst katlara ç›k›lmaktad›r. Ara katlara K›zkulesi y›’nda yap›lan do¤um ve sünnet merasimlerin- sat›fl bölümleri yap›lm›flt›r. Etraf› f›rdolay› bal- de, Donanman›n ilk baharda törenle sefere konlu yer ise çay mahallidir. Buradan isteyen sabit dürbünlerle Üsküdar, Bo¤aziçi ve ‹stan- bul’un nefis panoramas›n› seyredebilir.

Kaynaklar: (Türk Ans. 22/83) (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 298-300) (‹nciciyan XVIII. As›rda ‹stanbul, 110- 171) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/254; 2/169-170, 297 ve 4/270-273) (Daniflmend, Arap- lar›n ‹stanbul Seferi, ‹stanbul Enstitüsü Der. II/213) (Danifl- mend, Tarihî Hakikatler, s. 151-223) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/344; 5/2599; 1/333 Ali Pafla; 6/3132 Buondelmon- ti) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 197) (Özdemir Nutku, 4. Mehmed’in Edirne flenli¤i, s. 79) (Nusretname, ‹smet Par- maks›zo¤lu ter., 2/28-29, 388) (Niyazi Ahmet Okan, ‹stan- bul Semtleri Tarihi, Kurun gazetesi Tef. 22-23, 3 Ocak

1480 De¤iflik Konular

1935) (M. Larus 7/290) (Tursun Bey, Haz. Mertol Tulum, s. 75) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 39) (Antoine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›lar, N. S. Örik ter. 2/13) (O. Hançerlio¤lu, ‹nanç Sözlü¤ü, s. 238, 324, 358, 429, 473) (fiefik Can, Klâsik Yunan Mitolojisi, s. 113) (Konyal›, K›zkulesi, Tarih Hazinesi 1951 Say›: 7, s. 351) (fiarl Teskiye, Küçük Asya Tarihi, çeviren: Ali Suad, s. 148- 149) (Ç. Gülersoy - Y. M. Ülkü Alt›noluk, K›zkulesi’nin Kitab›, ‹stanbul 1993) (F. M. Emecan, Tarih-i Lebîba’ya dair, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 33/253) (Ge- zi Notu))

N‹fiANTAfiI

üçük Çaml›ca eteklerinde, Ac›badem’de Kve Do¤anc› Sokak üzerindedir. Semt, Ni- flantafl› ad› ile ünlüdür.

Dört köfle mermer bir sütun olup granit bir ka- ide üzerine oturtulmufltur. Takriben 5 m. uzun- N‹fiAN TAfiI. lu¤undad›r. Üzerinde bir tepeli¤i ve bunun al- t›nda ise, ‘Mahmud Adlî’ tu¤ras› bulunmakta- ra ve baz› kelimeler de¤iflik yaz›lm›flt›r ki do¤ru d›r. Kitâbesi fludur: de¤ildir.

Yegâne fiehriyar-› bî-âdl ü ma’delet perver Kaynaklar: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/524) (Sicill-i Os- Hudâvend-i cihan Sultan Mahmud Han pür i’zâz mânî, 3/268) Bu cây-i düre nasb-› beyzay› naçiz bâb›nda ‹düb emr ol tüfenk-endaz-› bî-misl-i füzun mümtaz Bu bin hatve mahalle Çaml›ca’n›n Ba¤› Kasr›’nda K›lub endaht-› kurflun beyzay› itdi flikeste-sâz SEL‹M‹YE Dürüst idüb abd-i ömr-ü cûd ü tab’›n› Mevlâ KUMAfi TEZGÂHLARI Hayat-› düflmeni maksur-› kahr ola celî d›râz Sütun-› senge flöyle nakfl-› tarih olsun ey Arif ultan III. Selim, 1219 (1805) tarihinde Bu menzilde yumurta k›rd› fieh Mahmud pâk endâz Syapt›rd›¤› Selimiye Camii civar›na Kumafl 1227 (1812) Tezgâhlar› da yapt›rm›fl ve bunlar› camiine vakfetmifltir. Küçük Çaml›ca Kasr›’n›n tamamland›¤› gün Padiflah Sultan II. Mahmut, aç›l›fla gelmifl ve Bu tezgâhlar›n yerinde bugün karfl›l›kl› iki park merasimden sonra yap›lan tüfek at›fllar›nda vard›r ki, aras›ndan Selimiye K›fllas› Caddesi 1000 ad›mda yumurtay› k›rd›¤› için bu abide geçmektedir. Çarfl›n›n park içinde kalan na- dikilmifltir. mazgâh› elan mevcuttur. 1890’l› y›llarda mev- cut olan bu tezgâhlar›n 1894’teki büyük dep- Kitâbe yazar› Arif Efendi ‹stanbul’da Melek remde y›k›ld›¤› san›lmaktad›r. Ünlü musikifli- Mehmet Paflazâde Ahmet Bey’in dairesinde nas Behlül (öl. 1895) Efendi’nin babas› R›fat yetiflmifltir. Reisü’l-küttab, defter emini ve tev- Efendi’nin burada bir tezgâh› vard›. kii oldu. Kitâbeyi yazd›¤› s›rada defter emini idi. 1228 (1813) senesi vefat etti. Kabri, Gül- Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi’ndeki 26 Safer hane Park› kap›s› karfl›s›ndaki Zeynep Sultan 1258 (8 Nisan 1842) tarihli bir takrirden “Sul- Camii hazîresindedir. Büyük kafesî destarl› flâ- tan III. Selim’in Üsküdar’daki camii evkaf›n- hidesi elan mevcuttur. dan Sandalc› Esnaf›’n›n dokuduklar› kumafl- lardan Gezi, fiali ve Tarakl› fiali’lerin taklitle- Konyal›’n›n Üsküdar Tarihi adl› eserinde, m›s- rinin” yap›ld›¤›n› ö¤reniyoruz.

1481 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Sultan Mustafa adl› k›ymetli eserinde, Üsküdar Basmahanesi için flu bilgiyi vermifltir: “Bilecik sükkân›ndan (çarfl›s›ndan) 25 neferden müte- caviz Çatma Yast›kç›lar, 15 seneden berü Üs- küdar mahallat› aras›nda sakin ve sair esnaf misillü nizamlar› olmad›¤›ndan nâfli evkaf-› mezbur arazisinde merkumlar için 40 bâb kâr- Ayazma hane bina ve cümlesi iskân ve içlerinden Meh- Basmahanesi’nden med Usta nam kimesneyi kethüda olmak üzere arta kalan iltica etmeleriyle bâ-ferman-› âlî nasb u ta’yin duvar bakiyesi. ve arsa-i mezburenin atik ebniyesinden tulen 40 zira (75 ile 90 cm. aras›nda de¤iflen bir 5 Safer 1230 (17.1.1815) tarihli bir ilâmda “‹s- uzunluk birimi) ve arzen 30 zira kârgir duvarl› tanbul’da bilâd-› selâse’de Sultan Selim Han bir mahall olma¤la an›n dahi sakf› (dam, çat›) evkaf›na merbut Sandalc› esnaf›n›n dokuduk- tecdid ve iki tabaka olmak üzere ta’mir olun- lar› kumafllar›n büyük bir cüzünü teflkil eden duktan sonra Yenikapu ve Fazl›pafla Saray›’nda ‘Mefldut’ için Bursa’dan tedarik olunan ipek...” (Binbir Direk Sarn›c›) olan basmac›lardan ha- diye yaz›l›d›r. ric baz› mahallerde perakende bulunan müces- sem basmac›lar›n cümlesi han-› merkumda sa- Selimiye kumafl tezgâhlar›na bükülmüfl iplik kin olma¤a talib beher flehr (ay) üçer yüz gurufl temin eden esnaf ise, Selimiye K›fllas›’n›n bat› icare-i müeccele ve 30 bin gurufl muaccele ver- yamac›nda, Bükücüler Han› Soka¤› üzerindeki meye müte’ahhid olmufllar iken mahz-i inayet- handa toplanm›flt›. Soka¤›n üst bafl›ndaki bu i flehinflâhiden 30 bin muaccele in’am ve fleh- iki katl› ahflap büyük han bugün mevcut de¤il- riye alt›yüz gurufl verme¤e müte’ahhid olmala- dir. 1890 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Han›n orta- r›yla yetmiflüç senesi Saferinin 17. günü (10 s›nda geniflçe bir avlu bunuluyordu bu han›n az Ekim 1759) fleref-yafte-i sudur olan hatt-› hü- afla¤›s›nda üçer katl› iki ahflap han daha vard›. mâyun-i inayet-makrûn mucibince on nefer 1925 tarihlerinde y›kt›r›ld›. ustabafl› ve otuz nefer usta ve yüz nefer mikda- r› kalfa ile bir esnaf-› mücessem olma¤›n cüm- Musahipzâde Celâl Bey “Yüzden fazla tezgâh lesi hân-› mezkûrda iskân olunup elhas›l hava- bir çarfl› halinde çal›flmakta imifl. 65 sene ev- li-i cami’-i flerifde vaki musakkafattan senevi veline (1880 tarihleri) kadar orada ‘çatma’dan 28 kise akçe husûle gelüb...” baflka daha bir çok döflemelik, esvapl›k kumafl- lar da dokunurmufl... Bu çatma döflemelikler- Bu basmahane için Musahipzâde Celâl Bey, den baflka, Selimî denilen Tomar ‹pekli, Ala- Eski ‹stanbul Yaflay›fl› adl› eserinde flunlar› yaz- ca, Diba ve daha bunun gibi eski zaman›n en m›flt›r: “Basmahane befl katl›, ahflap, çok büyük zarif kumafllar›m›zla beraber üzeri ayetli Alay bir bina idi. Burada yüzden fazla iflçi kendileri- Sancaklar› ve bir çok ipekli çeyiz eflyas› da do- ne mahsus boyalarla mendiller, yemeniler, ya- kunurmufl. fiimdi bu çarfl›dan bir tek dükkân tak tak›mlar›, Anadolu’da, Da¤istan’da ve sair bile kalmam›flt›r. Vaktiyle ipekli kumafllar›yla ‹slâm memleketlerinde kullan›lan benekli sa- o devrin erbab-› zerafetini memnun eden Çat- r›klar ve kad›n bafl örtüleri iflledikleri gibi per- mahane’nin Selimiye Camii yan›nda bombofl delik, döflemelik, beyaz üzerine karakalem bas- bir meydan halinde harabesi bile kalmam›flt›r. malar da yap›l›rm›fl. Bugün antikac› dükkânlar›nda k›ymetli eflya olarak teflhir edilmektedir” demektedir. Bu basmahanenin en son sahibi 25 sene evvel (1920 senesi) Ticaret Odas› Reisi merhum Bas- Üsküdar’›n ikinci, daha do¤rusu ilk kumafl tez- mac›zâde Ferit Bey idi. Vefat›ndan sonra tatil gâhlar› ise, Ayazma Camii yan›nda idi. Bunlar, edilen bu ahflap bina y›k›lm›fl yaln›z meydanda 1174 (1760) tarihinde, Ayazma Camii’nin ya- cesim arsas›n› kuflatan temelleri kalm›flt›r. p›m› s›ras›nda, Sultan III. Selim’in babas›, Sul- tan III. Mustafa taraf›ndan infla ettirilmifl ve 7 Muharrem 1312 (11 Temmuz 1894) tarihli bu camie vakfedilmifltir. Sabah gazetesinden Basmahane’nin bir gün evvel meydana gelen büyük depremde y›k›ld›- Teflrifatî Mehmet Akif Efendi, Tarih-i Cülûs-› ¤›n› ö¤reniyoruz. Buna göre y›k›lan eski Bas-

1482 De¤iflik Konular mahane’nin yerine yenisinin yap›ld›¤› anlafl›l- Mansure tayin olundu” demektedir. maktad›r. ‹lk önce, karakol yan›ndaki 1213 (1798) kitâ- Ayazma Camii’nin sol taraf›nda, Mehmet Pa- beli ambar yap›lm›flt›r. Bunu belirten kitâbesi fla De¤irmeni Soka¤› ile Tulumbac›lar Soka¤› fludur: aras›nda bulunan Basmahane’nin bir bölümü parkt›r. Burada, tonoz çat›l› kârgir, harap hüc- Dârâ-y› niam Hazret-i Sultan Selim Han releri bugün de görmek mümkündür. Yapd› yeniden böyle çok âsâr k›lub cûd Seyr itdi nevâl kerem halk-› cihân› Basmac› sofas› için Karacaahmet Mezarl›¤›, 8. Bi’l-cümle nik mayeleri eyledi hoflnûd Ada, C Bölümü’ne bak›n›z. Tebrik idüb itmâm›n› Galib didi tarih Kenz-i berekât oldu bu anbar felek sûd Kaynaklar: (Gezi Notu) ( E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3163; 1213 8/4469) (7 Muharrem 1312 Sabah gazetesi) (Osm. Arfl. Muallim Cevdet Tas. Evkaf Defteri II. No. 17412, No. Kitâbenin üstünde Sultan Selim’in bir tu¤ras› 13911) (Teflrifatî Mehmed Akif Efendi Cülûs-› Sultan Mus- vard›r. tafa, Süleymaniye Kütüp. Esad Efendi Bölümü, No. 2108) (Muhasibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 84) Kitâbe, Galata Mevlevihanesi fleyhi Galib De- deefendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

Bundan 4 sene sonra da ikinci ambar infla SULTAN III. SEL‹M’‹N olunmufltur. Bunu belirten kitâbesi fludur: HUBUBAT AMBARLARI Kuvve bahflende-i âlem k›yye dilsîr murad ski ad› Öküzliman› olan Paflaliman› mevki- Han Selim’i ki odur Hüsrev ferhunde s›fat Einde, Abdurrahman A¤a Camii s›ras›nda Sâhil-i yümde yine eyledi anbar bina ve Bo¤aziçi sahilindedir. Sol taraf›nda, ilk am- Ki ola cümle-i evkâtde mevcûd akvât bardan 45 sene sonra yapt›r›lan Paflaliman› Tâk-› âlîsine sebt ile Surûrî tarih Karakolhanesi vard›r. Hak bu anbar-› bülendi ide kenzü’l-berekât 1217 (1802) Hadîka yazar›, Paflaliman› Camii bahsinde bu mahallin “ortas›nda alt› göz hububat anbar› bi- Kitâbe, kap›n›n iki yan›na yerlefltirilmifl, iki na olunup Nizam-› Cedid Kollu¤u ihdas olun- sütunun tafl›d›¤› al›nl›¤a hak edilmifltir. ma¤la bundan yirmi sene sonra da Asakir-i

Sultan III. Selim Hububat Ambarlar›.

1483 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Hububat Ambar› kap›lar›.

Kitâbe yazar› Sururî Efendi, meflhur Sümbülzâ- Perdevniyal Valide Sultan, 1300 (1883) tari- de Vehbi Efendi’nin kethüdas› olup mahir bir hinde vefat etmifl ve Aksaray’da yapt›rd›¤› ca- flair idi. 1229 (1813)’te vefat etti. Kabri, Edir- mii yan›ndaki türbesine defn edilmifltir. De¤ir- nekap› Mezarl›¤›’nda S›rt Tekke civar›nda men, daha sonra Sad›k Bey adl› bir zat›n mal› iken bugün mevcut de¤ildir. olmufl ve iflletmesini üstlenmifltir.

Bu iki ambar, yan›ndaki Silâhtar Abdurrah- 2 Cemaziyelâhir 1241 (fiubat 1826) tarihli bir man A¤a Camii vakf›ndan olan büyük bir bos- yaz›dan ambarlar çat›s›n›n kurflun ile kapl› ol- tana yap›lm›flt›r. du¤unu ve bu tarihte onar›ld›¤›n› ö¤reniyoruz. fiimdi, her iki bina da kiremit kapl›d›r. Ambarlar›n sa¤ taraf›nda, harabesi bugün de görülen 24 tafll›, büyük ‘Beylik Un De¤irmeni’ Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 3/13 Sururî) vard›r. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u’na göre, yan›n- (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/182) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, daki ambarda bulunan hububat› ö¤üten bu de- 2/394) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 147-148) (Osm. Arfl. M. ¤irmen 1315 (1897) tarihinde tamir edilmifl ve Cevdet Tas, Evkaf Defteri III, No. 25807 ve Evkaf ‹dare- flimdiki fleklini alm›flt›r. Bunun için yaz›lan ya- leri Katalo¤u I, s. 141) (Osm. Arfl. Maliye Def. 1/273- z› fludur: “Pertevniyal Valide Sultan akar›ndan 460) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤azi- olan Üsküdar’da Paflaliman›’nda kain dakik vapur çi, s. 267-268-293) (Enderunî Faz›l, Divan, ‹stanbul de¤irmeninin baz› mahalleri ile bacas›n›n harap ol- 1258, s. 25) du¤u ve tamir edilmesi gerekmektedir.”

Paflaliman›’nda 24 tafll› de¤irmen.

24 tafll› de¤irmenin iç mekân›.

1484 De¤iflik Konular

ÜSKÜDAR AYAZMALARI

Ayia Efimiya Ayazmas›:

Afla¤›daki metin, merhum Hakk› Göktürk’ün bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r:

“Ayazma, Haydarpafla’da gardan girilince biraz ileride demir yolunun sol taraf›nda, tramvay Ayios ‹oanis yoluna aç›lan demiryolu geçidinin yan›bafl›na Ayazmas›. rastlayan a¤açl›kl› yerde idi. Suyu olan bir to- nozdan ibaretti. Haydarpafla Köprüsü yap›l›r- alt taraf›nda ve yüksek istinat duvar›n›n alt›n- ken kald›r›lan toprak molozlar bu yere at›larak dad›r. Suyu, daimi surette kaynayan bir p›nar- ayazma toprak alt›nda kalm›flt›r. d›. Arkas›nda bir de haznesi vard›r. Bu suyun göz hastal›klar›na çok flifal› oldu¤u söylenir. Suyu daha afla¤›s›na alçak bir duvar önünde demir bir boru ile ak›t›lmaktad›r ki bunun kum Ayazman›n önü, a¤açl› ve havuzlu bir k›r kah- hastal›klar›na flifal› oldu¤una inam›l›r. vesi idi. Kahvenin ayr›ca bir de kapal› k›sm› vard›. Buraya, Pafla Baba Kahvesi denirdi. Pa- Ayios ‹oanis Ayazmas›: fla Baba, Sultan II. Mahmut’un hamlac›lar›n- dan biri di. Padiflah›n buraya ara s›ra geldi¤i ve Paflaliman›’nda, cadde üzerinde ve Fethi Pafla kahve içti¤i rivayet edilir. Onun oturdu¤u Korusu giriflinin sol taraf›ndad›r. Biraz ileride minder ve yasland›¤› yast›k döflemeler Pafla Ba- ve korunun seddi alt›nda, fieyhülislâm Arif ba taraf›ndan bir ‹ngiliz’e sat›lm›flt›r. Buras› Hikmet Beyefendi’nin babas›, ‹smet Bey’in ru- Üsküdar’›n meflhur kahvelerinden biri idi. hu için 1812 tarihinde yapt›rd›¤› bir çeflme vard›r. ‹lya Profiti Ayazmas›:

Ayazman›n evvelce ahflap bir çat›s› vard›. “Ön Yenimahalle’de bu isimle an›lan kilisenin av- k›sm› daha yüksek, arka k›sm› daha alçak, de- lusunde ve giriflin sa¤ taraf›ndad›r. 1945 tari- rin ve uzun bir kanald›r. Kanal boyunca derin hinde onar›lmaflsa da bugün harapçad›r. 1804 bir suyu vard›r. Girifl k›sm› daha genifl kemer- tarihinden evvel yapt›r›ld›¤› söylenir. lidir. Çok derinde olan suyu buradan kova ile çekilmektedir. Bu k›s›mda mermer bir tekne Ya¤l›kç› Ayazmas›: ve ikonlar vard›r. Ön tonozun karfl› duvar›nda Ayios Yuannis’in tam boyda ya¤l› boya bir iko- Yeri için Ömer Bey Çeflmesi bahsine bak›n›z. nu vard›r. Bu ayazman›n bin senelik bir mazisi Ayazma bugün mevcut de¤ildir. oldu¤u söylenir.” Kaynaklar: (‹stanbul Ans. 3/1537, 1570, 1590) (Konyal›, Ayios Yeoryios Ayazmas›: Üsküdar Tarihi, 2/411-413) (Salâh Birsel, Kahveler Kitab›, s. 73) Üsküdar’da, Araba Vapuru ‹skelesi ile meflhur Moskoflu f›r›n karfl›s›nda, M. Celâleddin Ars- langiray’›n Merkez Eczanesi’nin alt›nda idi. Befl, alt› tafl basamakl› merdivenle inilir bir to- noz olup içerisinde bir kuyu bulunmakta idi. 1952 tarihlerinde meydan›n geniflletilmesi s›- ras›nda, bu civardaki binalar istimlak edilmifl, ayazma da toprak alt›nda kalm›flt›r.

Harem ‹skelesi Ayazmas›: Harem ‹skelesi Harem’de, Defterdar Tahir Efendi Camii’nin Ayazmas›.

1485 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA Hocas› ve sultanü’fl-fluara es-seyyid Hasan Aynî Efendi. 4 Safer 1253” diye yaz›l›d›r. sküdar’da ilk matbaa, Selimiye’de, Harem Ü‹skelesi Yokuflu’nun bafl›nda, Bükücüler Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey, Han› Soka¤› üzerinde ve Sultan III. Selim ta- “Dersaadet’te (‹stanbul’da) ilk defa olarak da- raf›ndan yapt›r›lm›fl olan Boyac› Han›’nda te- rü’t-t›baa Üsküdar’da Selimiye civar›nda te’sis sis edilmifltir. olunmufldur” diyerek yukar›da yaz›lan kitâbe- nin yaln›z tarih beytini yazm›flt›r. fiair Aynî’nin bunun için söyledi¤i manzume fludur: Bizde ilk matbaa, ‹brahim Müteferrika taraf›n- dan 1728 tarihinde Padiflah III. Ahmet’in fer- Tabi’atce mu’alla basmahane eyledi icâd maniyle tesis edilmifltir. Fakat, ‹brahim Efendi Felek-mesned fiehinflah Selimü’t-tab’-› mülk-ârâ matbaas›n›n 1719 tarihinde, Marmara harita- Dil-i rûyin teni bîm-i s›nan› flerhedar eyler s›n› bast›rarak Sadrazam ‹brahim Pafla’ya tak- Ç›k›nca bakire fulad› nakfl-› harf olur pirâ dim etti¤i de bilinmektedir. fieyhülislâm Ab- Eritmifl tab-› iclâlile Hurflid üsrub-› necmi dullah Efendi’nin fetvas› ile faaliyete geçen Heman her rûz u fleb yaz› dö¤ütsün kal›b-mina matbaada ilk olarak S›hah-› Cevherî’nin Van- O hofl-lehce fieh-i bende-nüvaz›n vasf›n› yazsam Kulu taraf›ndan tercümesi yap›lan ve Vankulu Olurdu Van-Kulu’ndan bir büyük mecmua-i zîba Lûgat› diye bilinen eser bas›lm›flt›r. Okudukca kütüb fermân ü defterler yaz›ld›kca Ola ünvan-› ömrü ziynet-i ser-safha-i dünya fieyhülislâm Abdullah Efendi, 1154 (1741) ta- Musahhih bendesi Aynî didi tarih-i matbi’ûn rihinde Kanl›ca’daki yal›s›nda vefat etti. Kab- Üçüncü fieh Selim Dâr-› t›baa eyledi inflâ ri, Kanl›ca ‹skender Pafla Camii hazîresinde 1217 (1802) iken Kanl›ca Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Tafl› vard›r. Eskiden kitap bas›lan yere Basmahane denirdi. Kitâbe yazar› fiair Aynî Antepli olup 1253 se- ‹brahim Müteferrika’n›n matbaas› Fatih’te, ferinde (May›s 1837) vefat etti. Kabri, Galata Sultan Selim civar›nda, Mehmet A¤a Mahal- Mevlevihanesi hazîresindedir. Mevlevî sikkeli lesi’ndeki kendi kona¤›nda tesis edilmifltir. ‹lk flâhidesinde, “Tarik-i Mevleviyye’den Bâb-› âlî kitap 31 Ocak 1729’da bas›ld›. ‹brahim Müte- ferrika, 1160 (1747)’de vefat etti. Kas›mpafla, Aynal›kavak Mezarl›¤›’na gömüldü. Kafesî destarl› flâhidesi 1942 tarihinde Galata Mevle- vihanesi Hamuflan›’na nakledildi. Ondört m›s- ral› kitâbesi fiair Nevres Efendi’nindir. Tarih m›sra› fludur:

Basd› ‹brahim Efendi sahn-› firdevse kadem 1160

Müteferrika’n›n vefat›ndan sonra kalfalar›n- dan ve ayn› zamanda damad› oldu¤u san›lan Kad› ‹brahim Efendi ile Kad› Ahmed Efendi Sultan I. Mahmut’tan yeni bir ferman al›rlarsa da faaliyete geçemediler ve matbaa 1797 tari- hinde kapand›.

Üsküdar Matbaas› ‹kinci Türk matbaas› 1796’da Hasköy’deki Naz›r›, Defter Emini, Mühendishane’de aç›ld›. de¤erli insan Muhib Efendi’nin Eyüp Üçüncü Türk matbaas› ise, 1802 y›l›nda tesis Bahariye edilen Üsküdar matbaas›’d›r. Matbaa, Mühen- Mezarl›¤›’ndaki dishane hocas› Abdurrahman Efendi’nin ida- flâhidesi. resine verilmifltir. Vankulu Lûgat›’n›n ikinci

1486 De¤iflik Konular cildi burada bas›lm›fl ve matbaa ‘Darü’t-t›ba- yükelçisi olan Muhib Efendi’nin kafesî destar- ati’l-cedîde’ ad› ile isimlendirilmifltir. Dil, tarih l› flâhidesi, Eyüp’te Bahariye Mezarl›¤›’ndad›r. ve t›bba ait türlü kitaplar›n bas›ld›¤› Üsküdar Sefaretnamesi vard›r. Kad›n flairlerimizden matbaas› 1831 y›l›na kadar devam etmifl ve bu Safvet Nesibe Han›m’›n da babas›d›r. 1253 tarihte Sultan II. Mahmut’un emri ile ‹stan- (1837)’de vefat etmifl ve babas›n›n yan›na gö- bul’a, Beyaz›t ile Süleymaniye Camii aras›nda mülmüfltür. uzanan Takvimhane Caddesi üzerindeki Kap- tan-› Derya ‹brahim Pafla Hamam›’na nakle- Muhib Efendi’nin vefat›ndan sonra, Tab’hâne dilmifltir. Bu hamam›n yerinde bugün ‹stanbul Naz›rl›¤› maktû’ân (Götürü olarak) Hâcegân-› Üniversitesi Merkez Kütüphanesi bulunmak- Divân-› Hümâyun’dan Cebehâne-i Âmire Na- tad›r. z›r› ‹brahim Sa’ib Efendi’ye tevcih edildi. Sa’ib Efendi, o s›rada Beylikçilik’ten azl edilmifl ola- Selimiye Camii ve K›fllas› Vakf› arazisi içinde rak evinde oturuyordu. Bir çok mühim görev- ve bu vakf›n musakkafat› (geliri, akar›) olarak de bulunmufl ve 1265 Muharreminin 13’ünde yapt›r›lan büyük ve gösteriflli matbaa binas›n›n (Aral›k 1848) vefat etmifltir. Fakat tafl› mevcut ilk naz›r› Abdurrahman Efendi 1222 (1807)’de de¤ildir. Ailesinin flâhideleri de buradad›r. Yeniflehir Mollas› olduktan sonra vefat etti. Geometri ilminde mahir olup bu fende üstat 1821 Rum Ayaklanmas› s›ras›nda ve sonras›n- idi. da, matbaan›n bir sabotaj sonucunda yak›lma- s› ihtimali ve burada çal›flanlar›n bir k›sm›n›n Üsküdar Tabhanesi, 4-5 sene kadar faaliyetini ‘Re’yadan’ olmas›, ‹brahim Sa’ib Efendi’nin sürdürdükten sonra, 1807 senesi içinde, defter matbaay› daha emin gördü¤ü, ‹stanbul’a nakli- emini vekili Salihzâde Hüseyin Beyefendi’nin ni istemesine sebep olmufltur. Matbaan›n, flim- ifadesine göre, sermaye k›tl›¤›ndan metruh di yerinde ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kü- olacak hale gelmifltir. Hüseyin Beyefendi, mat- tüphanesi’nin bulundu¤u, Kaptan-› Derya ‹b- baay› kurtarabilir ümidiyle 1222 fievval ay›n›n rahim Pafla Hamam›’na nakli, 7 Haziran 1824 birinde (2. 12. 1807) müderris Abdurrahman tarihinde sona ermifltir. Efendi yerine Naz›r oldu. Yani iflletmesini. üze- rine alm›flt›, kâr ve zarar› kendisine aitti. Alt› ayda matbaa nakline elveriflli hale getiril- mifl ve bütün bu ifllere ve matbaan›n nakline Hüseyin Beyefendi’nin k›sa bir zaman sonra bu Hac› Haflim Efendi nezaret etmifltir. Bu s›rada, iflten ayr›lmas› üzerine, matbaa ifllerini, hâce- Mehmet Gâlib Pafla sadaret mevkiinde bulu- gândan Ali Efendi ile Do¤anc›lar Camii ima- nuyordu. m› Hâf›z Mehmet Emin Efendi yürütmüfltür. Üsküdar Matbaas›’nda ilk bas›lan eserlerden Matbaa, Alemdar Mustafa Pafla olaylar› s›ra- biri olan Van-Kulu Lûgati, ‹mam Ebu Nasr ‹s- s›nda ve 17 Kas›m 1808’de, Selimiye K›flla- mail Bin Hammad el-Cevherî’nin eseridir. s›’n›n asi yeniçeriler taraf›ndan atefle verilmesi Vankulu olarak tan›nan Mehmet Bin Mustafa üzerine, K›flla ve civardaki di¤er bütün yap›lar- el-Vanî taraf›ndan tercüme edilmifl Arapça- la birlikte yanm›flt›r. Yang›nda, bu civarda Se- Türkçe bir lûgattir. ‹smi, Tercüme-i S›hah-› limiye Camii’nden baflka bir fley kalmam›flt›r. Cevherî’dir. fieyhülislâm Es’ad Efendi’nin ‘elsi- ne-i selâse’den tertib eyledi¤i bu eserin kitapç›- Bir müddet sonra Ali Efendi, gelir pay› karfl›l›- larda bulunmamas› üzerine ‘talebe-i ulûm’a fay- ¤›nda iflleri orta¤› Hâf›z Mehmet Efendi’ye dal› olaca¤› gerekçesi ile Abdurrahman Efendi devretmifl ve 1817’de vefat etmifl ve tab’hâne taraf›ndan yeniden bas›lmas› teklif edilmifl ve mukataas›, Ruznamçe-i evvel Abdürrahim bas›lm›flt›r. Vankulu Mehmet Efendi, Medine Muhib Efendi’ye verilmifltir. Mehmet Emin kad›s› iken 1592’de orada vefat etti. Efendi, vefat›nda 80 yafl›nda idi ve bu iflten do- lay› fakr ü zarurete düflmüfltü. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 188) (Sicill-i Osmânî, 3/613 Aynî Hasan Efendi, 4/328 ‹brahim Müteferrika, Matbaa-i Âmire’nin idaresi, Abdürrahim Mu- 3/377 Abdullah Efendi, 3/325 Abdurrahman Efendi) (Türk hib Efendi’nin 19 Zilkade 1236 (18. 8. 1821) Dili ve Edebiyat› Ans. 1/248 Aynî; 6/155 Matbaa) (Aynî tarihindeki vefat›na kadar elinde kalm›flt›r. 10 Divan›, s. 283) (Türk Matbaac›l›¤›, 1/60) (Konyal›, Üskü- Muharrem 1221 (30 Mart 1806)’da Paris Bü- dar Tarihi, 2/527)

1487 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹ ve SAÇMAHANES‹

stanbul’da Lâleli Camii’ne akar olarak yapt›- ‹r›lan bu iflyerleri, Ayazma Saray› içinde tesis edilmifltir.

Eski Toptafl› Caddesi Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Muallim Cevdet üzerinde Üsküdar’›n tasnifi Evkaf Defteri II, s. 588 ve 15 Zilkade ilk kârgir oteli. 1217 (8 Mart 1803) tarihli bir tezkerede “‹s- tanbul ve ‹zmir’den baflka Memalik-i Osmani- ye’de saçma ve fiflek ve çubuk ve f›nd›k kurflu- Mumcu Han› (Akarçeflme). nu yapmak ve satmak hakk›, Sultan III. Mus- tafa evkaf›ndan Üsküdar’da kain saçma kârha- Arpac› Han› (Yeniçeflme Caddesi). nesine ait oldu¤u” yaz›l›d›r. Bu saçmalar ‹stan- bul’da Beyaz›t’ ta ve Odunkap›s› yan›nda pera- Ya¤c› Han› (Yeniçeflme Caddesi). kende sat›ld›¤› gibi Anadolu’ya da toptan ola- rak veriliyordu. Budak Han› (Yenicami Caddesi).

Ayn› defterde, 15675 Nolu ve Muharrem 1220 Abdullah A¤a Han› (Yenicami Caddesi). (Nisan 1805) tarihli bir tezkerede de flunlar ya- z›l›d›r: “Sultan Mustafa evkaf› mukataat›ndan Tombul Ali A¤a Han› (Atpazar›). (gelir) Üsküdar’da kain Saçmahane’de saçma, fiflek, f›nd›k, çubuk ve külçe kurflun isaga (ka- Tahir Efendi Han› (Atpazar›). l›ba dökmek) ve imal olunub bundan baflka bir yerde saçmahane ihdas›na müsaâde olunma- Ali Efendi Han› (Do¤anc›lar). mas› ve ecnebi gemilerle gelen bu kabil mad- deler rayici ile Üsküdar Saçmahanesi’ne veri- Ah›r Odalar› Han› (Selâms›z Karakolhanesi lerek bu al›m ve sat›mlar›n bir ele inhisar etti- Arkas›). rilmesi...” Kepekçi Han› (Selâms›z Karakolhanesi Arka- Kaynaklar: (Metnin içinde geçenlerden baflka, M. Cevdet s›). Tas. Evkaf Defteri I, No. 276) Ya¤hane Han› (Selâms›z Caddesi).

Kilise Han› (Selâms›z Caddesi). ÜSKÜDAR’IN TAR‹HÎ HANLARI Tabutçu Han› (Karacaahmet Caddesi). fla¤›daki liste 1328 (1910) tarihli ‹stanbul Ah›r Odalar› Han› (Yeniçeflme). ABelediyesi ‹hsâiyat (istatistik) Mecmu- as›’n›n 35. sayfas›ndna al›nm›flt›r. Kireçhane Odalar› Han› (Toptafl› Caddesi).

Koltuk Han› (Vapur ‹skelesi).

Sarraf Han› (Vapur ‹skelesi).

Feyzullah Han› (Vapur ‹skelesi).

Zincirli Han› (Yenicami Caddesi).

Hac› Ali A¤a Han› (Yenicami Caddesi). Çarfl› içinde eski han-otel. Bal›kç›o¤lu Han› (Yenicami Caddesi).

1488 De¤iflik Konular

Hoflkadem Han› (Toptafl› Caddesi).

Kahvepeyker (Zenciler) Han› (Salacak).

Ah›r Odalar› Han› (Haydarpafla’da ‹brahim A¤a Çay›r›).

Koltuk Han›, III. Ahmet Çeflmesi’nin sa¤ tara- f›nda ve yol afl›r› yerde idi.

Feyzullah Han›, Küçük Hamam’›n sa¤ taraf›n- da idi. 1998’de yeri yola gitti.

Zincirli Han›, Yeni Cami Sebili’nin Karfl›s›nda verilmesine vesile oldu¤u gibi, eski bir rivaye- idi. te göre de, Irmak Tanr›s› ‹nakhos’un k›z› ve O- “Üsküdar ‹skelesi. limpos’un bafl Tanr›s› Zeus’un bafltan ç›kard›¤› 322 (1904) senesinde Arpac› Han›, Hakimiyet-i Milliye Caddesi rahibe ‹o, Zeus’un kar›s› Hera’n›n k›skançl›- infla edilmifltir.” üzerinde ve Hale Sinemas›’n›n sol taraf›nda ve ¤›ndan kurtulmak için inek biçimine girip ‹s- Resim biraz ileride bahçe içinde idi. Ahflap han›n tanbul Bo¤az›’n› geçmifl ve burada Anadolu fiirket-i Hayriye adl› içinde 1958 tarihine kadar Foto Ak›n bulunu- topraklar›na ayak basm›flt›r. Bu yüzden Bo¤azi- eserden al›nm›flt›r. yordu. Bu tarihte yeri yola gitti. çi’ne, ‹nek Geçidi anlam›na gelen Bosfor den- mifltir. Ya¤c› Han›, Ahmediye Meydan›’nda eski Bi- zim Sinemas›’n›n yan›nda idi. Bu iskele, yan›nda bulunan Mumhane’den do- lay› Mum ‹skelesi ad›yla da bilinirdi. Mumha- Tombul Ali A¤a Han›, Atpazar›’nda Genç Ali ne önü denilen yerde ise Ayazma Tafl› ismiyle Pafla Çeflmesi karfl›s›nda idi. 1980 tarihinde an›lan bal›kç›lar›n bir nirengi noktas› vard›. y›kt›r›ld› ve bir k›sm› yola gitti. Bu tafl›n önünde 1884 tarihine kadar Üsküdar Dalyan› kurulurdu. Ya¤hane Han›, Selim A¤a Kütüphanesi karfl›- s›nda idi. Yerine çarfl› yapt›r›lm›flt›r. Ayazmatafl› ismini, Mithat Nemli tütün depo- sunun biraz ilerisinde ve yol afl›r› yerde, Nac›k Hoflkadem Han›, yak›n tarihlerde y›kt›r›ld›. Soka¤›’n›n sol taraf›nda ve bugün de mevcut 1950’lerde Elan yerinde Özel Valide-i Atik Ö¤renci Yur- olan Ayios ‹oanis Ayazmas›’ndan alm›flt›r. Gi- Eski Üsküdar ‹skelesi du bulunmaktad›r. rifl k›sm›nda mermer bir tekne ve ikonlar ve ve ‹skele Meydan›. Ayios Yuanis’in tam boyda ya¤l› boya bir iko-

ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹

sküdar sahillerinde flu iskeleler vard›: 1) ÜÖküz Liman› (Paflaliman›) Mum ‹skelesi. 2) Büyük ‹skele (flimdiki vapur iskelesi). 3) Kay›k ‹skelesi. 4) Araba Vapuru ‹skelesi. 5) Balaban ‹skelesi. 6) Çöp ‹skelesi. 7) Kavak (gümrük) ‹skelesi. 8) Ayazma veya Sar›tafl ‹s- kelesi. 9) Taflliman ‹skelesi. 10) Salacak ‹ske- lesi. 11) Üsküdar Saray› veya ‹hsaniye ‹skelesi. 12) Harem ‹skelesi. 13) Kavak ‹skelesi. 14) Haydarpafla iskelesi.

1) Öküzliman› ‹skelesi: Çok eski bir iskele olup Anadolu’dan getirilen büyükbafl hayvan- lar›n›n buradan Befliktafl’a geçirilmesi bu ad›n

1489 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

nu vard›r. 3) Kay›k ‹skelesi: Plâna bak›n›z. ‹skeledeki kay›klar Üsküdar ahalisini ‹stanbul’a ba¤l›yor- ‹ran Devleti, Muhibali Han adl› sefirini ‹stan- du. Bunlar, fiirket-i Hayriye vapurlar› (flimdiki bul’a göndermiflti ki, bu sefirin yan›nda birde fiehir Hatlar› vapurlar›) iflletmeye girdikten büyük bir fil vard›. Anadolu’nun uzun yollar›- sonra da uzun y›llar yolcu tafl›maya devam et- n› aflarak getirilen bu fil, fiubat 1818’de Öküz- mifllerdir. fiirket, o zaman sadaret müsteflar› liman›’na gelmifl ve birbirine ba¤lanan büyük olan Fuat Pafla ile Cevdet Pafla taraf›ndan mavnalar üzerine kalaslar döflenerek meydana 1267 (1851)’de kurulmufltur. Kay›k iskelesin- getirilen sala güçlükle bindirilmifl ve Sirkeci deki kay›klar gedik teflkilat›na ba¤l› olup kay›k civar›ndaki Veziriskelesi’ne ç›kar›lm›flt›. ücretleri devlet taraf›ndan tayin edilirdi. Bir kay›k 12 kifliden fazla alamazd›. ‹stanbul’dan 2) Büyük ‹skele: Tarihin her devrinde büyük Üsküdar’a geçen iki kifli bir akçe ödemekte idi. bir iskele olup flimdiki vapur iskelesinin yerin- Üsküdar kad›s›na hitaben yaz›lan 972 (1564- de idi. Padiflahlar, sadrazamlar, sefere gidenler 65) tarihli bir hükümde, Kay›kç›lar üzerine serdarlar ve Surre Alay› hep bu iskeleye ç›k- memur olan Yasakç› Davut’un, Üsküdar ile ‹s- m›fllard›. Bu iskeleye ayak basmam›fl padiflah tanbul aras›nda iflleyen 40 kay›¤› intizama sok- ve sadrazam yok gibidir. ‹skele, 1710 tarihine tu¤u görülmektedir. ‹stanbul’un fethinden he- kadar, bir koy olan bugünkü ‹skele Meydan›- men sonra bafllayan ve muntazam seferler için ’n›n yan›nda idi. Bu tarihlerde yap›m›na baflla- bir de ‘pazar kay›klar›’ vakfedilmiflti. Üsküdar nan Yeni Cami’nin temel hafriyat› s›ras›nda ve Kuzguncuk’ta Sultan I. Abdülhamit vakf›n- ç›kan topraklar›n bu koya dökülmesi netice- dan pazar kay›klar› çal›fl›yordu. 1826’da Üskü- sinde bir meydan elde edilmifl ve iskele flimdi- dar Büyük ‹skelesi ile Balaban ‹skelesi’nde üç B‹NEK TAfiI. ki yerine nakledilmifltir. 1174 (1760-61) y›l› pazar kay›¤› vard›. Halk›n hususi vas›tas› ise Eskiden Üsküdar içinde ‘Üsküdar büyük iskelesi’ Hassa Bafl Mi- piyade kay›klar› idi. ‹skelesinde mar› olup Ayazma Camii’nin yap›mc›s› Meh- bulunuyordu. met Tahir A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. 4) Araba Vapuru ‹skelesi-At Kay›klar› ‹ske- Bugün Davutpafla lesi: Bu iskeleye padiflah ve serdarlar›n mavna- Camii önündedir. Üsküdar’›n bu büyük iskelesine, eski Üsküdar- lar içinde getirilen atlar› ç›kar›l›yordu. ‹skele- Padiflahlar l›larca Ba¤dat Yolu’nun bafllang›c›ndan dolay› nin önündeki mermer binek tafl› 1945’te Mih- saltanat kay›¤› ile Ba¤dat ‹skelesi ve burada bulunan s›rt hamal- rimah Sultan Camii avlusuna kald›r›lm›flt›r. geldiklerinde bu tafl lar›na da Ba¤dat ‹skelesi Hamallar› ad› veril- üzerinden saltanat miflti. Araba vapurlar›n›n ise ilginç bir hikâyesi var- arabas›na binerdi. d›r. fiirket-i Hayriye’nin genel müdürü Hüse- Bundan paflalar da Büyük ‹skele yan›nda ve 1855 tarihinde bir yin Hâki Bey, 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› s›- istifade ediyordu. telgrafhane kurulmufl ve buras› 9 fievval 1314 ras›nda Rumeli’ye asker sevki ve sivillerin nak- (Mart 1897) tarihinde de tamir edilmifltir. linde çekilen s›k›nt›y› çok iyi bilen ve çareler arayan bir insand›. Hâki Bey, düflüne düflüne ve flekillerini ka¤›t üzerine çizerek ilk araba va- purunun mucidi olmufltur. Hâki Bey, flirket memurlar›ndan ‹skender Efendi’nin yan›na flirketin umumi tamir ifllerinde tecrübeli Meh- met Usta’y› da vererek her birine 200 alt›n li- ra harçl›k ile ‹ngiltere’ye gönderdi. 8000 alt›n liraya böyle bir gemiyi yani yandan çarkl› ilk araba vapurunu yapt›rd›. Bu vapur üç ay için- de bitirildi.

Dünyada o zaman bir efli daha bulunmayan bu geminin ‹stanbul’a gelmesi ve iki k›y› aras›nda yük ve insan tafl›mas› bu ifli yapan mavnac›la- r›n hofluna gitmemiflti. Bunlar zaten evvelden beri fiirket-i Hayriye’ye k›zg›n idiler. F›rsat buldukça vapurlara çapariz verirler ve hatta kaç›p kurtulacaklar› yerde kaptanlar› tafllarlar-

1490 De¤iflik Konular d›. Bir arabal› vapurun gelece¤i duyulunca va- n› karfl›s›nda merkez eczanesinin alt›nda befl, puru iflletmeme¤e karar verirler. alt› tafl basamakla inilir, Aya Yorgi Ayazmas› bulunuyordu. 1950 tarihlerinde ortadan kalk- Hüseyin Hâki Bey, bu olanlar› duyunca zama- m›flt›r. n›n fleyhülislâm›na gidip “zemîn ü zamana uy- gun” bir fetva al›r. O s›rada Üsküdar’a bir top- 5) Balaban ‹skelesi: ‹skele, Üsküdar Araba çu k›tas› gelmifltir ve Kabatafl’a geçirilecektir. Vapur ‹skelesi ile flimdiki Balaban ‹skelesi ara- 1286 (1870) tarihinde ve Suhulet (kolayl›k) s›nda ve Araba Vapur ‹skelesi’nin sol taraf›n- ad›n› tafl›yan bu ilk araba vapuru gelin gibi süs- da ve Erenler Dü¤ün Salonu’nun önünde idi. lendikten sonra Üsküdar’a gönderilir. Vapur 1958 tarihinde ortadan kalkm›flt›r. Eski Bala- gelir fakat k›y›ya yanaflamaz, mavnac›lar tek- ban ‹skelesi budur. fiimdiki Balaban ‹skelesi, nelerini üç dört s›ra düzmifl, zincirlerle biribiri- Çöp veya Yemifl ‹skelesi ad›yla bilinirdi. ne ba¤lay›p kenetlemifllerdi. Çifte demir at›p kendilerini karaya ba¤lam›fllar, meydan› çevre- Eski Balaban ‹skelesi için Eremya Çelebi leyen çardakl› kahvelere oturmufllard›. (1637-1695) flunlar› demifltir. “Buras› Topha- ne kadar olmamakla beraber büyük bir iskele- Bu s›rada, fleyhülislâmdan al›nan fetva, ‹skele dir. Anadolunun her yerinden gelen gidenler- Meydan›’ndaki çeflme önünde okunmufl ve le doludur. Eskiden Balaban ad› verilen bu karfl› koyan mavnac›lar küffar ilân edilmiflti. semtte müteaddid iskeleler mevcuttur.” Bunun üzerine mavnac›lara befl dakika zaman verilmifl ve topçu kumandan› taraf›ndan veri- Bu iskelenin civar›nda 59. Yeniçeri Ortas›’n›n len top indir kumandas› üzerine de deniz yolu bekâr odalar› vard›. Birer haflarat ve fuhufl yu- aç›lm›flt›. Bir hoca efendinin duas›n› kurban vas› olan bu odalar Balaban ‹skelesi arkas›n- kesme merasimi takip etmifl ve vapurun genç dan bafllayarak fiemsipafla Camii yan›ndaki kaptan› Ahmet Efendi de top taburu ile Kaba- Debba¤hane’ye kadar uzan›yordu. Üsküdar tafl’a dönmüfltü. Bu baflar› üzerine Hâki Bey’e ahalisinin flikâyeti üzerine bu odalar›n 200 ka- “rütbe-i ûlâ s›n›f-› sânîsi’ asalet payesi ve dar› 3 Recep 1226 (24 Haziran 1811) tarihin- “üçüncü rütbeden bir k›t’a niflân-› mecidî” ih- de Bostanc›bafl› marifetiyle y›kt›r›lm›flt›r. sân edilmiflti. 1814 tarihinde bu iskelenin yan›nda kay›kha- Araba vapur iskelesi ile meflhur Moskoflu f›r›- neler ve Odabafl› Ömer’in kahvesi vard›.

‹skele Meydan›.

1491 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

Kahvehanesi ad›yla an›lan naml› ve mükellef bir kahvehane vard›. Denize naz›r olan bu bi- na, 1808’de devlet aleyhinde konuflmalar yap›- l›yor diye Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla ta- raf›ndan y›kt›r›lm›flt›r.

9) Taflliman ‹skelesi: fiimdiki Salacak Plâ- j›’n›n yerinde idi. Arkas›nda Rüstem Pafla’n›n k›z› Ayfle Sultan Saray›’n›n bahçesi vard›. ‹s- kelenin bu sultana ait oldu¤u san›lmaktad›r. Ayfle Sultan Çeflmesi ve saray› bahislerine ba- k›n›z.

10) Salacak ‹skelesi: Üsküdar’›n en eski iske- lesi budur. Fatih Camii bahsine bak›n›z. ‹stan- 1826’da Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan bul’un fethi s›ras›nda Toptafl›’nda yap›lan her ‹skele Meydan›. sonra bu bekâr odalar› yeniden yap›lm›fl ve Ba- boy top güllelerinin bu iskeleden ‹stanbul’a Solda görülen büyük laban ‹skelesi ve civar› yine ayak tak›m›n›n nakledildi¤i rivayet olunur. Bizans devrinden bina Üsküdar ‹tfaiye doldurdu¤u bir semt olmufltur. 1890 tarihlerin- kald›¤› san›lan bu iskele iri granit tafl blokla- Binas› idi. Onun de iskelenin yan›nda, deniz k›y›s›nda dört bü- r›ndan yap›lm›fl olup, zamanla tafllar da¤›lm›fl- yan›ndaki küçük yap› yük, gayet mükellef kahvehane vard›. t›r. ise vapur iskelesidir. 6) Çöp veya Yemifl ‹skelesi: Eski Balaban ‹s- 11) Üsküdar Saray› ‹skelesi veya ‹hsaniye kelesi’nin 1958 tarihinde ortadan kalmas›nda ‹skelesi: Kanunî devrinde tesis edilmifltir. Da- sonra Balaban ‹skelesi ismini alm›flt›r. ‹skele, ha önce de burada Bizans devrinde yap›lm›fl bir Yeni Cami’nin deniz taraf›na aç›lan kap›s› kar- iskele vard›. Osmanl› Devleti’nin ikinci hü- fl›s›ndad›r. Sa¤ taraf›nda s›ra ile dükkânlar ve kümdar› olan Orhan Gazi’nin Bizans imrapa- sol taraf›nda ise Sultan Han› vard›. rotu ile görüflmek için bu veya Harem ‹skelesi- ’ne ç›kt›¤› rivayet olunur. ‹skelenin bakiyeleri 7) Kavak veya Gümrük ‹skelesi: Bu iskele da- yak›n zamana kadar duruyordu. Burada ayr›ca ha sonralar› da bir müddet kum iskelesi olarak ay fleklinde ve arkas› lodos rüzgarlar›na kapal› kullan›lmakta idi. Deniz yolu ile gelen mallar bir mendirek vard›. Halk›n Çiftekayalar dedi¤i burada depolan›r ve gümrü¤ü al›n›rd›. Eskiden bu liman saray iskelesinin korunmas› için yap- gümrük, kavak ismiyle dile getirilirdi. Kesme t›r›lm›flt›. Mendire¤in uç noktas›ndaki büyük tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl gümrük bi- kaya parças›na da Bafl Kaya denirdi. ‹skelenin nas›ndan kalan bir duvar bakiyesi hâlâ mevcut yan›na kadar inen saray yolunun pek az bir k›s- olup fiemsi Pafla Caddesi ile Kavakl› ‹skele So- m› bugünde mevcuttur. Zemini tafl döfleli oldu- ka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Kahve olarak kul- ¤u san›lan bu yokufl yolun yan›nda, kesme tafl- lan›lmaktad›r. Yan›ndaki sokak onun ismini tan harpufltal› olarak yap›lm›fl bir korkuluk du- tafl›maktad›r. var› vard› ki, bugün de yer yer görülmektedir.

8) Ayazma veya Sar›tafl ‹skelesi: Ayazma Ca- 12) Harem ‹skelesi: Üsküdar’›n en eski iske- mii önünde bulunan bu iskelenin arkas›nda lelerinden biri de budur. Bizans devrinde mev- Valide Sultan Saray› ismiyle de an›lan Ayazma cudiyeti bilinen Haremyun Saray›’n›n iskelesi Saray› ve bahçesi vard›. Valide sultanlar yaz idi. Osmanl› zaman›nda da bu isimle yad olun- aylar›nda bu iskeleye ç›karak saraya gelirlerdi. mufl olup Kavak Saray›’n›n iskelesi idi. Sultan Eski gravürlerden bu iskelenin oldukça ifllek III. Selim, Selimiye K›fllas›’n› yapt›rd›¤› s›rada oldu¤u, eflya denklerinin sallarla tafl›nd›¤› gö- bu iskeleyi de onartm›flt›r. Eskiden iskele, flim- rülmektedir. ‹skelenin hemen arkas›ndaki diki yerinde olmay›p, Defterdar Camii’nin meydanda Sultan III. Mustafa’n›n bir çeflmesi, önünde idi. Bu genifl saha 1956-58 tarihlerin- iskelenin yan›nda ise Salih Efendi’nin kahvesi de doldurularak bugünkü fleklini alm›flt›r. Eski vard›. iskelenin yan›nda ‹stanbul’da dahi efli az bulu- nan Pafla Baba’n›n ünlü kahvesi vard›. Bu kah- Bu kahvenin yerinde daha evvel Dizdar’›n ve bahsine bak›n›z. Harem ‹skelesi K›r›m Har-

1492 De¤iflik Konular bi s›ras›nda yenilenerek uzat›lm›flt›r. ÜSKÜDAR K‹L‹SELER‹

13) Kavak ‹skelesi: Üsküdar’›n ikinci gümrük sküdar’da iki Ermeni ve bir Rum Kilisesi iskelesi budur. Bilindi¤i gibi Üsküdar’da dört Übulunmaktad›r. Bunlardan ikisi Yenima- gümrük mahalli vard›. Bunlardan biri Balaban halle’de Surp Haç Ermeni Kilisesi ise Selâms›z ‹skelesi civar›nda idi. Üçüncüsü de K›s›kl› Semti’ndedir ki flunlard›r: mevkiinde ve çeflmenin yan›nda idi. Naldöken Yolu ile Anadolu’dan gelen mallar burada mu- Surp Haç Ermeni Kilisesi: ayene edilirdi. Yan›ndaki bir yol halk aras›nda hâlâ KavakBay›r› ismiyle yad edilmektedir. ilise, Çinili Karakolu civar›nda, Görümce Kavak Saray›, ismini bu iskeleden alm›flt›r. Bu KSoka¤› karfl›s›nda ve Ekmekçibafl› Soka¤›, iskele civar›nda Beflir A¤a Camii ve Ali A¤a Selâms›z Mektebi Soka¤› ve Kozano¤lu Soka¤› Çeflmesi vard›. Eskiden gümrük teflkilat› kavak ile çevrili alanda olup büyük bir mabettir. Her ad› ile isimlendirilmekteydi. ‹skelenin Kanunî üç soka¤a aç›lan kap›lar› oldu¤u halde, Ek- devrinde tesis edildi¤i san›lmaktad›r. mekçibafl› Soka¤›’na aç›lan kap› sonradan örülmüfltür. Di¤er iki kap› üzerine: Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kavak ‹ske- lesi’nin ad› bir kaç defa geçmektedir. 1069 Re- Surp Haç Ermeni Kilisesi cebinde (Mart 1658)’de IV. Mehmet’in “tu¤-u 1676 Hümâyunu” Üsküdar sahras›na kurulmufltu. Bir kaç gün sonra “Baflterda-i hümâyuna bine- diye yaz›lm›flt›r. rek” ota¤›na gelmifl ve buradan da “gizlice Üs- küdarl› Mahmut Efendi hazretlerinin mübarek Görümce Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde büyük bir makam›n› ziyaret edip ruhaniyetinden yard›m” arsa ve bu arsan›n Selâms›z Mektebi Soka¤› istemiflti. O s›rada Anadolu’dan gönderilen üzerinde ve arsan›n köflesinde, büyük hazneli Celâlîlerin bir k›sm› Haydarpafla önünde deni- bir çeflme vard›r ki, bugün mesken olmufltur. ze dökülmüfl ve bir k›sm› da “Kavak ‹skelesi” Bu arsan›n ve çeflmenin kiliseye ait oldu¤unu önünde idam edilmifllerdi. kilisenin bak›c›s› söyledi.

14) Haydarpafla ‹skelesi: Bugünkü Et ve Ba- l›k Kurumu binas›n›n hemen önünde bulunan bu iskele Roma ve Bizans devirlerinde de var- d›. Ordu mensuplar› mavnalarla bu iskeleye gelerek Haydarpafla Sahras›’ndaki ordugâha dahil olurlard›.

Kaynaklar: (T. Gökbilgin, Osmanl› Müesseseleri Teflkilat›, s. 157) (‹slâm Ans. Bo¤aziçi 2/690) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 105-163) (M. Erdo¤an, Kayse- rili Mehmet A¤a, s. 41) (O. Hançerlio¤lu, ‹nanç Sözlü¤ü, s. 272) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri 6, s. 2995) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1272 Atefl Kay›¤›; 3/1515, 1570-1590; 4/1949; 5/2406) (Vâs›f Hiç, Ba¤dat, ‹stanbul Ans. 4/1804) (Cevdet Tarihi, Sabah gazetesi yay. 9/275) (Pervitij Harita- lar›) (B. Kütüko¤lu, III. Murat’a Cülûs Tebriki, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 15, s. 4-5, 15) (Eremya Çe- lebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 8/130-131) (TTOK Belleteni 3 Say›: 24, 1945) (A. fi. Hisar, Bo¤aziçi Mehtaplar›) (Cevdet Tari- hi, fiabah gazetesi yay. 9/275) (Ceyhun Orhunlu, Osmanl› Devrinde ‹stanbul’da Kay›kç›l›k, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Ta- rih Der. Say›: 21, s. 109) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Kata- lo¤u 1/22) Surp Haç Ermeni Kilisesi Çan Kulesi.

1493 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

lisesi ile beraber, k›smen tamir edilmifl ve 1797 senesinde de yan›na bir mektep aç›lm›flt›r.

1764’te ölen, ‹stanbul Ermeni Patri¤i Nalo¤lu Hagop, Selâms›z (flimdiki Selâmi Ali) Mahal- lesi halk› için su getirterek bir çeflme yapt›r- m›flt›r ki, yeri yukar›da yaz›ld›. 1798’de ise, bo- zulan su yollar›, kilisenin kandilcisi ve mekte- bin hocas› Diyakos Mardiros taraf›ndan tamir ettirilmifl ve yeni bir çeflme yapt›r›lm›flt›r. Bu çeflmenin bakiyesini Ekmekçibafl› Soka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki set alt›nda görmek mümkün- dür. Kilise 1880 tarihinde de bugünkü flekliyle yeniden yapt›r›lm›flt›r.

Kilise muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ça- t›s› tonoz kubbe ile örtülü olup befl kap›s› ve apsit taraf›nda birer kanad› vard›r. Avlusunda- ki büyük sarn›ç, 1831 senesinde Piflmiflyan ta- Görümce Soka¤›’n›n sol köflesinden, Ekmekçi- raf›ndan yap›lm›flt›r ki, mermer bilezi¤indeki Surp Karabet bafl› Soka¤›’na kadar uzanan yerde, ‘Milli E¤i- kitâbede yaz›l›d›r. Soka¤a aç›lan cümle kap›s›- Ermeni Kilisesi. tim Bakanl›¤› Surp Haç Ermeni Lisesi’ bulun- n›n sa¤ taraf›nda, mütevelli heyeti ve kap›c› maktad›r. Esas kap›s› Ekmekçibafl› Soka¤› üze- odalar› bulunmaktad›r. rinde oldu¤u halde bahçe kap›s› Görümce So- ka¤› taraf›ndad›r. Bu kilise, bulundu¤u mevkiden dolay› Selâm- s›z Ermeni Kilisesi ad› ile de an›lmaktad›r. Kilise, ilk defa Balatl› Abraham adl› bir papaz taraf›ndan ahflap olarak, kap› kitâbesine göre Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, 1676 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Fakat, 1695 tari- ‹stanbul 1956, s. 109-110) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, hinde vefat etmifl olan Eremya Çelebi, ‹stan- 2/425) (Eremya Çelebi Kömürciyan, 17. As›rda ‹stanbul, bul Tarihi, adl› eserinde bu mabetten söz et- ‹stanbul 1952, s. 297) memifltir. Abraham Efendi, 1727 tarihinde, Sultan III. Ahmet Devri’nde ve Nevflehirli Surp Karabet Ermeni Kilisesi: Damat ‹brahim Pafla sadaretinde vefat etmifl- tir. Kabri, bu kilisenin avlusundad›r. Sonra- enimahalle’de, Allâme Caddesi yak›n›nda dan, kilisenin üzerinde bulundu¤u soka¤a Pa- Yve Vasiyet Soka¤› ile Muradiye Mektebi pas Abraham ad› verilmifltir ki flimdi Kozano¤- Soka¤› üzerinde olup her iki yola aç›lan kap›- lu Soka¤›’d›r. lar› vard›r. ‹kinci soka¤a aç›lan kap›s› yan›nda, üç oval yüzlü bir çeflmesi mevcuttur. Cümle Kilise, 1727 senesinde, Patrik Golod Hovan- kap›s› Vasiyet Soka¤› üzerindedir. Burada iki nes zaman›nda, bu civardaki Surp Karabet Ki- kap› ve bunlar aras›nda, yine kitâbesiz, üç yüz- lü bir çeflme bulunmaktad›r.

Mabet ilk defa, ahflap olarak, 1626 senesinde, ‹stanbul patri¤i olan Vanl›, Vardapet Zakarya taraf›ndan, 1617 tarihinde yapt›r›lm›flt›r.

“Yenimahalleli ihtiyarlar›n anlatt›klar›na gö- re, kilise önceden, bugünkü kilise kap›s› karfl›- s›ndaki küçük çeflmenin yan›nda olup ufak bir mabetti. Sonra 1617’de bugünkü yerinde yap- Surp Karabet t›r›lm›flt›r. Bu inflaata ait gümüfl bir haç›n üze- Ermeni Kilisesi’nin rinde ayn› tarihli bir kitâbe hak edilmifl bulun- yandan görünüflü. maktad›r.”

1494 De¤iflik Konular

Zakeos dahi denilen Zakarya, 1640 senesinde yüksek bir yerden düflerek vefat etmifltir. Kab- ri, Ba¤larbafl› Ermeni Mezarl›¤›’ndad›r. Kendi- si, 1626-1629 ve 1636-1639 senelerinde olmak üzere iki defa patrik olmufltur.

Evliya Çelebi’nin muas›r› olup 1637-1695 ta- rihleri aras›nda yaflam›fl olan Eremya Çelebi Kömürciyan; “Yenimahalle denilen yerde Er- meniler’in bir kiliseleri bulunmaktad›r. Kilise, Vardapet Vanl› Kiflo¤lu Zakarya taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Ad› geçen Vardapet ile Tokatl› ‹lya Profiti Vardapet Bo¤os burada medfunlard›r,” demek- Rum Ortodoks tedir. Bo¤os, mezar tafl›na göre 1675 senesinde Kilisesi. vefat etmifltir. f›nda idi. Yeri 1927 tarihli Pervitij Haritas›’nda Surp Karabet Kilisesi, 1727 senesinde, Patrik gösterilmifltir. Ba¤a ait bir çeflme haznesi Yeni Golod Hovennes zaman›nda, bu civardaki Ocak Soka¤› üzerinde elan görülmektedir. Surp Haç Kilisesi ile beraber tamir ettirilmifl- tir. 117 sene sonra kilise, 1844’te daha büyük 954 (1547) tarihinde yapt›r›lan Mihrimah ve güzel bir flekilde yeniden yapt›r›lm›flsada, Sultan Camii inflaat›nda çal›flmak üzere gelen 1887 senesinde meydana gelen büyük Yenima- Ermeniler, Üsküdar’a ilk defa yerleflenlerdir. halle yang›n›nda yanm›fl ve bir sene sonra bu- Aileleri ile beraber Van’dan ve Mufl’tan gelen günkü mabet infla edilmifltir. bu Ermeniler, bugünkü Yenimahalle’ye yerlefl- tirilmifl ve bir müddet sonra gelenlerle beraber fiimdiki kilise, Apik ve Matus kardefller tara- yeni bir mahalle oluflturmufllard›r. ‹lk ahflap ve f›ndan, ailelerinden Garabet ve Takhi’nin küçük kiliseyi de bunlar›n yapt›¤› san›lmakta- ruhlar› için, Sultan II. Abdülhamit’ten al›nan d›r. izin üzerine infla ettirilmifltir. Yap›m›na, 2 A¤ustos 1887 tarihinde bafllanm›fl ve bir sene Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, olmadan tamamlanarak 12 Haziran 1888 tari- ‹stanbul 1956, s. 109-110) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, hinde de ibadete aç›lm›flt›r. 2/425) (Eremya Çelebi Kömürciyan, 17. as›rda ‹stanbul, ‹s- tanbul 1952, s. 287) Kiliseyi beflik örtüsü fleklinde uzun bir tonoz kubbe örtmüfltür. Muntazam kesme tafltan ya- ‹lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi: p›lan mabedin iki çan kulesi vard›r. Cümle ka- p›s›n›n üstünde, Hz. ‹sa’n›n hayat›n› sembol- enimahalle’de, Selâms›z Mezarl›k Soka¤› lefltiren tafla oyulmufl bir arma bulunmaktad›r. Yile Hac› Murat Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup kap›s› Hac› Murat Soka¤› üzerindedir. Surp Karabet Kilisesi’nin bulundu¤u mevki, 18 Kap›s› karfl›s›ndaki Rum mektebi, ö¤renci yok- ve 19 yüzy›llarda mühim bir Ermeni kültür lu¤undan dolay› 1987 tarihinde, Milli E¤itim merkezi olmufltur. Patrik Golod Hovannes za- Bakanl›¤› Özel Do¤ufl Ana Okulu olmufltur. man›nda ve 1719-1720 senesinde, ‹stanbul’da Bu mektebin hemen sa¤ gerisinde ve Selâms›z ilk Ermeni mektebi bu kilisenin yan›nda aç›l- Mezarl›k Soka¤› üzerinde de Ermeni Camaran m›flt›r. Okulu bulunmaktad›r.

Kilisenin karfl›s›nda da, Kudüs Ermeni rahiple- Kilisenin ilk yap›l›fl tarihi belli de¤ildir. ‹ncici- rine ait manast›r vard›r ki patrik ve piskopos yan’›n ifadesine göre “Peygamber ‹lya adl› gibi bir çok yüksek rütbeli ve kültür sahibi ze- Rum kilisesi harap olmufl vaziyette oldu¤un- vat orada ikamet etmifl ve faaliyette bulunmufl- dan 1219 (1804) tarihinde, eskisinden üç mis- tur. Bu manast›r›n kuzey taraf›nda, metin bir li büyük olarak yeniden yap›lm›flt›r.” duvarla çevrili genifl ve güzel bir ba¤ mevcut- tu. Vank’›n (Manast›r) Ba¤› ad› ile an›lan bu fiimdiki mabet, 1247 (1831) tarihinde, Sultan yer, Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’n›n üst tara- II. Mahmut’un iznini havi ferman ile infla

1495 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

olunmufltur. Bunu belirten Rumca kitâbe sah- yük bir k›sm› yanm›flt›r. na aç›lan kap›s› üzerindedir. Tarihi, hem eski ve hem de yeni Türkçe olarak yaz›lm›flt›r. 19 A¤ustos 1672. Yang›n bütün bir gece de- vam ederek Üsküdar’›n esasl› bir k›sm›n› yak- Sokak kap›s›ndan bir avluya girilir. Sa¤ tarafta m›flt›r. (A. Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›- ç›k›r›kl› bir kuyu ve tek katl› küçük bir bina, lar 1/169) sol tarafta ve set duvar› dibinde haçl› 6 kabir bulunmaktad›r. Bunun yan›ndaki bir demir 22 Ekim 1722 (1135). Mihrimah Sultan Ca- merdivenden, set duvar› üzerindeki papaz da- mii civar›ndaki bir dükkândan ç›kan atefl yal- iresine ç›k›lmaktad›r. Bugün buras› pencerele- n›z etraf›ndaki ev ve dükkânlar› de¤il tabhane, ri örülerek terk edilmifltir. Avludaki ayazma bit pazar›, haffafhane (ayakkab› yap›m yeri) ve 1945’te onar›lm›flt›r. Küçük Hamam’›n da yanmas›na sebeb olmufl- tur. Tafltan yap›lm›fl olan kiliseyi uzunca beflik bir tonoz kubbe örtmektedir. Çan kulesi kesme 8 Nisan 1724 (1137) gecesi Yeni Valide Ca- tafltand›r. Genifl bir alan› kaplayan kilisenin mii civar›nda ç›kan yang›nda bir çok ev ve befl kap›s› vard›r. Apsidinin iki yan›nda kanat dükkân yand›. halinde birer oda vard›r. 29 Kas›m 1728 (1141) gecesi Kaya Sultan Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/423) Yal›s› (Paflaliman› ile Üsküdar ‹skelesi aras›n- (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, ‹stanbul 1956, s. 110) da Sultantepe yamaçlar›nda idi) civar›ndaki Yahudi evlerinde ç›kan yang›n etrafa sirayetle zarar› bir haylice oldu. Bu s›rada ‘Selvilik’teki evler de yanm›flt›. ÜSKÜDAR YANGINLARI ve TAB‹‹ AFETLER‹ 1 Kas›m 1740 (1153). Büyük Hamam civa- r›ndaki Kavukçular Soka¤›’nda bir dükkândan sküdar tarihin her devrinde ‹stanbul gibi zuhur eden yang›n neticesinde, etrafta bulu- Übüyük yang›n ve deprem felâketlerine u¤- nan ev ve dükkânlar mahvoldu. ram›flt›r. Bu arada feci k›fllar da yaflanm›flt›r ki en eskisi 1621 tarihlidir. Bu kara k›fl için fiair 19 Temmuz 1750 (1163) günü Ayazma Sara- Hâflimî flu manzumeyi söylemifltir. y›’n›n arkas›ndaki mahallede ç›kan yang›nda bir çok ev ve dükkân ve bu arada da bir kaç ta- Sitanbul Üsküdar ortas› dondu oldu muhkem k›fl ne mescit yand›. Yürür havf etmeyüb âdem geçer her cânibe buzda Zikr-i âyîne oldu var âna ibret gözüyle bak 1 Temmuz 1754 (1167) Tarihinde de bir yang›n Silip sende ana niyyet gubâr›n var ise gözde olmufltur. Fakat neresinin yand›¤› belli de¤ildir. Yürü sûz u güdâz ile tazarru eyle Mevlâ’ya Umar›z kim bürûdet def’ ola te’sir olub sözde 2 Eylül 1763 (1177) gecesi Üsküdar çarfl›s›n- Dedim ey Hâflimî tarihin ân›n lâfzen ve ma’nen dan ç›kan bir yang›n befl kola yay›ld› ve onse- Yol oldu Üsküdar’a Akdeniz dondu bin otuzda kiz saat sürdü. 1030 (1621) 25 Haziran 1797 (29 Zilhicce 1211) “Pazar Ayn› olay 1754 tarihinde de yaflanm›flt›r. Sey- günü seher vakt› Aç›ktürbe semtinde yang›n yid Hakim flu tarihi düflürmüfltür: ç›km›fl, rüzgar›n fliddetiyle etrafa sirayet eyle- yüb Do¤anc›lar ve Hac› Pafla Hamam› havali- Buz üstünden geçen bir kimse geldi dedi tarihin sini yakm›flt›. Sultan III. Selim bu yang›n sebe- Deniz altm›fl sekizde dondu buzdan bendeniz geçdim biyle kuzattan Zihni Efendi’nin hanesine gel- 1168 (1754) miflti. Bu s›rada T›rnakç› Kona¤› ve sair hayli konaklar yand›. (Ahmed Efendi, Rûzname, Üsküdar’›n geçirdi¤i yang›n felâketleri tarih Haz. S. Ar›kan, s. 253-312) s›ras› ile flöyledir: 14 Haziran 1798 (1211) Aç›ktürbe Mahalle- 14 Haziran 1632. Bu tarihte Üsküdar’›n bü- si’nde ç›k›p yedi saat devam eden yang›n bir

1496 De¤iflik Konular

çok ev ve dükkân› ortadan kald›r›lm›flt›. d›... Hademelerden, hocalardan mektepte ka- lanlar da damlara ç›kt›lar. Saçaklardan ›slak 17 Rebiyülevvel 1214 (19 A¤ustos 1799) Pa- hal›lar, kilimler sark›tt›lar... zartesi gece sabaha karfl› fiemsi Pafla civar›nda Numan Beyefendi merhumun damad› Musa- Sabahleyin Sultantepesi’nden bafllayan yang›n hib-i fiehriyarî hanende Küçük Mehmet bir taraftan Bülbülderesi’ne, bir taraftan Pafla- A¤a’n›n sahilhanesinden yang›n ç›km›fl ve sa- liman› s›rtlar›na, sa¤a sola dal budak salarak bah namaz›ndan sonra Sultan III. Selim Üskü- uzam›fl, bu yollarda, bu yerlerde pençesine ge- dar’a geçerek, sahilhanenin arkas›nda bulu- çirdi¤i evleri, köflkleri yakm›fl, kül etmiflti. Ö¤- nan, Lâleli Camii kâtibi Haf›z Hüseyin Efen- leye yak›n da ç›lg›n alev bulutlar› bu yang›n- di’nin hanesine teflrif buyurmufltu. Bu yang›n- dan kopan ateflli bir tahta parças›n› kapt›¤› gi- da dört yal› ve bir kaç ev yanm›flt›r. bi uçurmufl. Kaptanpafla’daki tahta evlerden birinin kaplamalar›na yap›flt›rm›fl. ‹kinci ve Numan Beyefendi için Do¤anc›lar Camii bah- ayr› bir yang›n da ortal›¤› buradan atefle ver- sine bak›n›z. miflti.

Küçük Mehmet A¤a, Klâsik Türk Musikisi’nin Sultantepe neresi, Kaptanpafla nerede. Bu su- en büyük bestekârlar›ndan biri olup kemanî retle Üsküdar’›n biri birinden uzak iki tepesi H›z›r A¤a’n›n o¤ludur. Eserleri, klâsik Türk atefl, k›v›lc›m, duman içinde kavruluyordu. Musikisi’nin flaheserleri aras›ndad›r. (Y. Öztu- Halk sokaklara dökülmüfltü... Önüne gelen, na, Türk Musikisi Ans. II. cilt, 1. k›s›m, s. 17) eline geçen binalar› yakt›, kavurdu. Üsküdar’› bir semtinden bir semtine kadar viraneye çe- 2 A¤ustos 1887 (1305). Büyük Yenimahalle virdi... Yang›n geceye do¤ru ‹mrahor taraf›na yang›n›ndan bir çok bina ve Ermeni mektebi geçti. Yats›ya do¤ru babamla Aç›ktürbe’ye yanm›flt›r. geçtik. Yang›na bakt›k. Korkudan dizlerimin ba¤› çözülmüfltü... Bütün Üsküdar’› ateflten ve 17 Ekim 1890 (1305) günü, Kaptanpafla dumandan bir dev, bir ejder nefesi yokediyor- (Hamza Fakih), Rum Mehmet Pafla ve Gülfem du. Hatun Mahalleleri’nde yüz ev yanm›fl ve bura- daki mabetler zarar görmüfltür. Bu koca yang›n ki, tarihe Sultantepe Yang›n› diye mal oldu. Sevimli Üsküdar’› bir bafltan bir Bu feci yang›n olay›n› Sadri Sema Bey’in hat›- bafla istedi¤i kadar ve istedi¤i gibi yakt›... Üs- ralar›ndan okuyal›m: küdar’›n yar›s› da harabeye döndü.

“Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi’nin ib- O günden beri yar›m as›rdan fazla zaman geç- tidai k›sm›nday›z. Mektep o zaman Uncular ti. Bu yang›nda yanan yerlerin ço¤u viranedir.” Soka¤›’nda. Bir sabah mektepte bir telâfl bafl gösterdi... Sultantepesi’nde yang›n varm›fl. Bir 1911 (1327) Temmuz’unda Yeniçeflme (Ah- iki saatten beri devam ediyormufl. Atefl büyük- mediye Meydan›) semtinde 75 hane yanm›fl ve müfl hava da f›rt›nal›... O semtlerde oturan ta- buradaki A¤a Camii harab olmufltur. lebeyi derhal evlerine gönderdiler. Herkesin a¤z›nda, yang›n dehflet, yang›n çok büyük, rüz- 21 Ekim 1918 (1334) günü Kefçedede ve Ah- gâr çok fliddetli. Sabahtan beri k›rk elli ev yan- mediye Mahalleleri’nde 230 ev yanm›fl ve bu- m›fl. Atefl dört kol olmufl. radaki tekke ve mescitler çok zarar görmüfltür.

Titrefliyorduk. Dershaneler bombofltu. Hoca- 1918 (1337). Büyük Do¤anc›lar Yang›n›. Bu lar, hademeler da¤›lm›fllard›... Derken mekte- yang›n mütareke senelerinde ‹ngiliz askerleri- bin arkas›ndaki bahçeye bitiflik evlerden ac› nin isgaline u¤rayan Üsküdar belediye binas›- ac› 盤l›klar, kulak t›rmalayan feryatlar kop- n›n askerlerce kasten yak›lmas› üzerine genifl- tu... Mektebin bu ciheti Kaptanpafla Mahalle- lemifl ve Do¤anc›lar’›n büyük bir k›sm›n›, Halk si’ydi. Burada da yüksekteki evlerden biri tu- Caddesi’ni ve Üsküdar mutasarr›fl›k binas›n› tuflmufl, yan›yordu. Yanarken yanda ve üst ta- yakm›flt›r. raftaki evler de tutufltu. Mektebin dört çevresi k›rm›z›l› siyahl› korkunç bulutlar içinde kal- 1919 (1335) senesi Tabutçular içinde (Topta-

1497 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar

fl› Caddesi’nin bafl›) 63 ev ve dükkân yanm›fl 1557 (965). Tahribat› oldukça büyük olmufltur. ve buradaki Gani Baba Tekkesi harab olmufl- tur. Burhan Felek Bey’in, Yaflad›¤›m›z Günler 28 Haziran 1648 (1056). Büyük hasar ver- adl› eserine göre, bu yang›n atlayarak ‹hsaniye mifltir. Mahallesi’ni de yakm›flt›r. 11 Temmuz 1690 (1102). Büyük hasar ver- 1921 A¤ustos (1337). Büyük Selâms›z yang›- mifltir. n›. Bu yang›n s›ras›nda Selâms›z (flimdiki Selâ- mi Ali) Mahallesi tamamen ortadan kalkm›fl- 24 May›s 1719 (1132). Büyük hasar vermifltir. t›r. Hudutlar› çok genifltir. 30 Temmuz 1752 (1166). Büyük hasar ver- 15 A¤ustosta meydana gelen bu afette Yeni- mifltir. mahalle, ‹cadiye ve Sultantepe’de olmak üzere 600 ev yok olmufltur. 3 Eylül 1754 (1168). Büyük hasar vermifltir.

1927 Zeynep Kâmil Divitçiler yang›n›. Bu 22 May›s 1766 (1180). Büyük hasar vermifltir. yang›nda bir çok ev bu arada Kazasker Mesci- di’de yanm›flt›r. fiubat 1790 (1205). Büyük hasar vermifltir.

Üsküdar yang›nlar›n›n hepsi bu kadar de¤ildir. 27 Ekim 1802 (1217). Büyük hasar vermifltir. Burada yaz›lanlar yaln›z tarihin kaydetti¤i yan- g›nlard›r. 15-16-17. yüzy›l âfetlerinden haberi- 1 Mart 1855 (1272). Büyük hasar vermifltir. miz yoktur. 28 Haziran 1894 (1312). Tahribat› çok bü- Üsküdar’›n yaflad›¤› büyük depremlerin ta- yük olmufltur. rihleri ise flunlard›r: Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 2/736) 16 Ocak 1489 (895). Oldukça büyük tahribat (Mustafa Cezar, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Yang›nlar› ve yapm›flt›r. Tabii Âfetleri, Türk Sanat› Tarihi, 1/327 vd.) (Daniflmend, Kronoloji, 1/416, 3/279) (Osman Nuri Ergin, Mecelle-i 1509 (921). K›yamet-i su¤ra (küçük k›yamet). Umur-› Belediye, s. 1279 vd.) (B. Felek, Yaflad›¤›m›z Gün- Aral›klarla 30 veya 45 gün sürmüfltür. Tahri- ler, s. 155) bat› çok büyük olmufltur.

1498 KAYNAKÇA

ARfi‹V VES‹KALARI (Sayfa: 216. 4 Ca. 1319) (Sayfa: 218. 5 B. 1319) (Sayfa: 218. 10 B. 1319) (Sayfa: 219. 7 fi. 1319) (Sayfa: 227. 2 M. 1320) (Sayfa: BAfiBAKANLIK OSMANLI ARfi‹V‹ 229. 26 S. 1320) (Sayfa: 241. 27 Ra. 1321) (Sayfa: 284. 25 C. MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, BELED‹YE No: 134. 1324) (Sayfa: 286. 22 B. 1324) (Sayfa: 286. 23 B. 1324) (Sayfa: MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, DAH‹L‹YE No: 8677. 300. 24 S. 1325) (Sayfa: 301. 8 Ra. 1325) (Sayfa: 303. 22 Ra. MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-I. No: 45-158-250- 1325) (Sayfa: 306. 14 C. 1325) (Sayfa: 308. 13 B. 1325) (Sayfa: 383-454-544-658-1619-5433. 319. 15 S. 1326) MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-II. No: 11103-11124- MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, ASKERÎ. No: 37510-43858. 11145-11359-11442-11528-11547-11592-11639-11641-11828- HATTI HÜMAYUNLAR. No: 29060-35745. 11969-12156-12169-12377-12487-12555-12587-12908-12939- KAM‹L KEPEC‹ TASN‹F‹, NÜFUS DEFTER‹. No: 6290/1 13694-14214-14453-14484-14491-14670-15262-15297-15311- 15511-15675-15681-15714-15731-15802-16070-16074-16149- ESK‹ ESERLER MÜDÜRLÜ⁄Ü 16857-17179-17365-17412-17425-17603-17715-18108-18380- Dosya No: 8-9; C-9; C-10; E-8; No: 628 18643-18890-18951-19751. MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-III. No: 20132-20375- D‹VAN EDEB‹YATI MÜZES‹ ARfi‹V‹ 20491-20705-20826-21923-21943-22156-22269-22274-22364- Cemaleddin Server Revnako¤lu Arflivi. No: 86; No: B-228; No: A-41 22608-22856-22936-23082-23153-23830-23839-23887-23840- 24553-24693-24765-24834-25502-25778-25805-25807-25971. MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, EVKAF DEFTER‹-IV. No: 27617-27676- VAKF‹YELER 27986-28295-29601-29677-29941-30849-31421-31697-31701- 32004-32501-33011-32919-33348. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, Y›ld›z Esas Evrak›, Damat ‹brahim Pafla MUALL‹M CEVDET TASN‹F‹, MAL‹YE DEFTER‹. No: 460-4763-5444- Vakfiyesi Sureti. K›s›m 33, Evrak 1388, Zarf 73, Kutu 91. 8947-10341. Vakfiyeler Katalo¤u, Arslan A¤a ve Hesna Hatun Vakfiyesi. 1058 EVKAF ‹DARELER‹ KATALO⁄U. 1310-1334 Cilt: I (1648). Dosya No: 3. S›ra No: 132 (Sayfa: 2. 2 S. 1310) (Sayfa: 5. Ra. 1310) (Sayfa: 6. 18 R. 1310) Vak›flar Genel Müdürlü¤ü Vakfiyeleri: (Sayfa: 10 5 C. 1310) (Sayfa: 10. 9 C. 1310) (Sayfa: 19. 24 Za. Sultan III. Mustafa Vakfiyeleri, S›ra No: 1270-1271-1272-1273. Dosya 1310) (Sayfa: 23. 6 M. 1311) (Sayfa: 26. 17 S 1311) (Sayfa: 28. 3 No: 24, Gömlek No: 9-10-11-12 R. 1311) (Sayfa: 42. 18 N. 1311) (Sayfa: 43. 23 L. 1311) (Sayfa: Çak›rc› Hasan Pafla Vakfiyesi 1098 (1687). As›l. S›ra No: 1233, Dosya 50. 5 S. 1312) (Sayfa: 51. 20 S. 1312) (Sayfa: 52. 6 Ra. 1312) No: 22, Gömlek No: 33 (Sayfa: 62. 6 fi. 1312) (Sayfa: 69. 26 Za. 1312) (Sayfa: 74. 14 M. Nurbanu Sultan Vakfiyesi 990 (1582). S›ra No: 1074, Dosya No: 18, 1313) (Sayfa: 84 . 21 C. 1313) (Sayfa: 86. 14 B. 1313) (Sayfa: 86. Gömlek No: 5 l6 B. 1313) (Sayfa: 91. 2 N. 1313) (Sayfa: 92. 6 L. 1313) (Sayfa: 94. Damat ‹brahim Pafla Vakfiyesi 1133 (1720). Haremeyn. Defter No: 734. 9 Za. 1313) (Sayfa: 94. 18 Za. 1313) (Sayfa: 96. 6 Z. 1313) (Say- 87 fa: 99. 12 M. 1314) (Sayfa: 115. 24 B. 1314) (Sayfa: 122. 9 L. 1314) Ahmet A¤a Vakfiyesi, Ankara No: 574 (Sayfa: 129. 14 S. 1315) (Sayfa: 132. 15 R. 1315) (Sayfa: 141. 24 Pertev Pafla Vakfiyesi, Ankara No: 108 L. 1315) (Sayfa: 151. 5 Ca. 1316) (Sayfa: 154. 24 C. 1316) (Sayfa: Sultan III. Mustafa Vakfiyesi. No: 187 155. 1 B. 1316) (Sayfa: 156. 3 B. 1316) (Sayfa: 170. 23 M. 1317) Selim A¤a Vakfiyesi, Süleymaniye Kütüphanesi Fotokopi Arflivi No: 20 (Sayfa: 176. 23 R. 1317) (Sayfa: 180. 22 C. 1317) (Sayfa: 180. 22 Atik Valide Sultan’›n evail-i Rebiyülevvel 990 tarihli vakfiyesi. Vak›flar C. 1317) (Sayfa: 189. 7 Za. 1317) (Sayfa: 202. 21 B. 1318) (Sayfa: Genel Md. Ankara, Defter 1766, s›ra 27. 206. 5 L. 1318) (Sayfa: 206 17 L. 1318) (Sayfa: 209. 28 Za. 1318) Halil Pafla’n›n 1039 tarihli vakfiyesi. ‹stanbul Arkeoloji Müzesi Kütüpha-

1499 KAYNAKÇA

nesi, Yazmalar, No: 1132 Mehmet Akif, Teflrifatî, Tarih-I Cülus-I Sultan Mustafa, Süleymaniye Mihrimah Sultan Vakfiyesi. Suret. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Kütüphanesi Esad Efendi Bölümü No: 2108 Efendi Bölümü, No: 3752. Mehmet Gülflen, Külliyat-› Hazret-i Hüdâyî, Süleymaniye Kütüphanesi Matbah Emini Halil Efendi’nin 1142-1165 tarihli vakfiyeleri. Vak›flar Ge- Mihrimah Sultan Bölümü No: 253 nel Md. Ankara, Defter No: 735. Mecmua-i Efl’ar, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yaz- fiemsi Pafla’n›n 988 tarihli vakfiyesi. Vak›flar Genel Md. Ankara, No: malar Halis Efendi Bölümü No: 3427 456, Kasa No: 78. Mustafa Ali, Künhü’l-Ahbar, ‹stanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar No: 1320; Matbu nüsha ‹stanbul 1278. Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman Efendi, Devhat’ül-Meflayih-i Kibar, D‹VANLAR VE D‹⁄ER YAZMA ESERLER ‹stanbul Üniversitesi Türkçe Yazmalar No: 1206; Matbu nüsha ‹s- tanbul 1978. Abdî, Divan. ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Türkçe Yazma- Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman Efendi, Mecmua, Süleymaniye Kü- lar, No: 749. tüphanesi Esad Efendi Bölümü No: 3397 Aynî. Divan Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Mahmut Bölümü, No: Sami-fiakir-Subhî, Tarih, ‹stanbul 1198, matbu. 5040. fier’î Sicil, Üsküdar Mahkemesi No: 383. Arif Hikmet Beyefendi, Divan, ‹stanbul 1283. fieyhî, Vekayi’ü’l-Fudela, Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Beflir A¤a Bö- As›m, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi, No: 5644; ‹stanbul Üniversi- lümü No: 479. tesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 1232 Cenanî, Divan, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Türkçe Yaz- malar No: 3096; Rag›p Pafla No: 983 ESK‹ YAZI MATBU ESERLER Enderunî Vâs›f Osman, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hac› Mahmut Bölümü No: 5101. Matbu, ‹stanbul 1257 Ahmet Refik (Alt›nay), ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, ‹stanbul 1927. Nedim, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 2676-5635 Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Hadikat’ül-Cevami, ‹stanbul 1281. Pertev Pafla, Divan, ‹stanbul 1256 Abdurrahman (fieref), Topkap› Saray›, Tarih-i Osmanî Encümeni Mec- Rahmî, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 5796. ‹stanbul Üniver- muas›, Cüz: 8, Sene: 1281. sitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 523-2007 Ahmet Hilmi, Ziyaret-i Evliya, ‹stanbul 1325. Senih Süleyman, Divan, ‹stanbul 1275 Ahmet Refik, ‹lmiye Salnamesi, Evkaf Nezareti Neflriyat›, ‹stanbul 1334. Seyyid Vehbi, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Bölümü No: Ahmet Münib, Mecmua-y› Tekaya, ‹stanbul 1306. 2702; ‹stanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 33- Ahmet Münib, Mir’at-i Turuk, ‹stanbul 1306. 1607-2894 Ahmet Lütfi, Tarih-i Lütfî, Cilt: 1-11, ‹stanbul 1290-1291. fiakir, Divan, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi No: 5788; ‹stanbul Üniversi- Ahmet Resmi, Sefinetü’r-Ruesa, ‹stanbul 1274. tesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar No: 1238-2792 Ali Emirî, ‹stanbul’un Y›k›lmakta Olan Çeflmeleri ve Akmayan Evkaf Su- Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Vefeyât, Süleymaniye Kütüphanesi lar› Hakk›nda, Osmanl› Tarih ve Edebiyat Esad Efendi Bölümü No: 1375 Mecmuas›, Y›l: 2, Say›: 20-481, 31 T.evvel 1335, s: 477. Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Sara- Ali Emirî, Tezkire-i fiuarâ-y› Amid, ‹stanbul 1327. y› Arflivi Hazine K›sm› No: 1565 Âsitâne-i Aliyye’de ve Bilad-i Selâsede Kain Tekyeler, ‹stanbul 1256. Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Vefeyât, ‹stanbul Üniversitesi Mer- Atâ Efendi, Atâ Tarihi, Cilt: 1-5, ‹stanbul 1291-1292. kez Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No: 2464 Charles Texier, Küçük Asya Tarihi, Haz›rlayan: Ali Suat, Matbaa-i Âmi- Abdurrahman Abdi Pafla, Vakayiname-i Abdi Pafla, Atatürk Kütüphane- re, Cilt: 1-2-3, 1339-1340. si No: 5154 Defter-i Kütüphane-i el-hac Selim A¤a, Dersaadet 1310. Abdurrahman Nesib, Mecmua, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kütüpha- Defter-i Kütüphane-i Emir Hoca-Kemankefl, Dersaadet 1303. nesi ‹bnülemin Yazmalar› No: 2802 Defter-i Kütüphane-i Selimiye, Dersaadet 1311. Ahmet Bedi, Riyaz-› Belde-i Edirne, ‹stanbul Üniversitesi Merkez Kü- Emrullah Efendi Muhitu’l-Maarif l, Resimli Ansiklopedi, ‹stanbul 1320. tüphanesi Cilt:1, No: 1091 Ernest Manboury, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925. 1147 Tarihli Hamamlar Listesi, Atatürk Kütüphanesi Muallim Cevdet Halil Edhem (Eldem), Kayseri fiehri, ‹stanbul 1334 ve Haz›rlayan: Ke- Yazmalar› B-6 mal Göde, Ankara 1982. 1249 (1834)’te ‹cra Edilen Saliha Sultan, Halil R›fat Pafla Dü¤ününe Halil Nihad (Boztepe). Nedim Divan›, ‹stanbul 1341. Davet Olunan Meflayih-› Turuk-› Aliyye Hazerat›, ‹stanbul Üniver- Hasan Çelebi, K›nal›zâde, Tezkiretü’fl-fiuarâ, Ankara 1978. sitesi Merkez Kütüphanesi ‹bnülemin Yazmalar› No: 2802 Haflim Baba, Divan, ‹stanbul 1252. Esami-i Tekaya Defteri, Vak›flar Bafl Md. ‹stanbul 1341, S›ra No: 216 ‹smail Beli¤, Güldeste-i Riyaz-› ‹rfan, Bursa 1302. Fevzî, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Pafla Bölümü No: 557 ‹smail As›m, Küçük Çelebizâde, Tarih, ‹stanbul 1282. F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, Silahdar Tarihi, Beyaz›t Devlet Kütüphanesi Ve- ‹smail Hakk› Bursevî, Silsile-i Celîle-i Celvetiyye, ‹stanbul 1291. liyüddin Efendi Yazmalar› No: 2369 ‹stanbul Belediyesi ‹hsaiyat Mecmuas›, ‹stanbul 1328. Gazâname-i Halil Pafla, Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Bölü- Mecdî, fiekayik-i Nu’maniye, ‹stanbul 1269. mü No: 2139 Mehmed Ât›f, Kaflgar Tarihi, ‹stanbul 1300. Haflim Baba, Divan, Süleymaniye Kütüphanesi Hüsrev Pafla Bölümü Mehmed Halid, Mehah-› Miyah, ‹stanbul 1212, bas›m› 1271. No: 568/2 Mehmed Raif, Mir’at-i ‹stanbul, ‹stanbul 1314. Kad›köyü Defteri, Vak›flar Genel Md. Hayrat-› fierife Defteri. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, ‹stanbul 1308-1315. T›pk› bas›m, Lâtifî, Tezkire-i Lâtifî, ‹stanbul 1314. Londra 1971.

1500 KAYNAKÇA

Mehmed fiem’î, Esmar’üt-Tevarih, ‹stanbul 1295. Ahmet Refik, Yak›n Ça¤larda Türk Tiyatrosu, ‹stanbul 1934. Mehmed Tahir, Ayd›n Meflahiri, ‹zmir 1324. Akakufl,Receb, Eyyüb Sultan ve Mukaddes Emanetler, ‹stanbul 1973. Mehmed Ziya, ‹stanbul ve Bo¤aziçi, Cilt: 1-2, ‹stanbul 1336-1928. Akbatu, fiinasi, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyet’in 50. Y›l›nda ‹stanbul, Melling, Mimar, Voyage P›ttoresque de Constantinople et des River du 1973 y›ll›¤›. Bosphore, Paris 1819, ‹stanbul 1969. Akbatu, fiinasi, Tahta Minare Camii. Vak›flar Dergisi, Say›: 21, ‹stanbul Muallim Cevdet, Tedrisat Mecmuas›, ‹stanbul 1338. 1990. Müneccimbafl› Ahmed Dede, Sahaifü’l-Ahbar (Müneccimbafl› Tarihi), Aksel, Malik, ‹stanbul Mimarisinde Kufl Evleri, ‹stanbul Enstitüsü Mec- ‹stanbul 1285. muas›, Say›: 5, ‹stanbul 1959. Müstakimzâde Sa’deddin Süleyman, Tuhfetu’l-Hattatîn, ‹stanbul 1928. Aktepe, Münir, Damat ‹brahim Pafla Evkaf›na Dair Vesikalar, ‹stanbul Naz›m (Nirven), ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaf’tan Devr Olunan Sular, Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 11, ‹stanbul ‹stanbul 1341. 1963. Osman Bey, Mecmua-yi Cevami, ‹stanbul 1304. Aktepe, Münir, Derya Kaptan› Mustafa Pafla ve Bir Vakfiyesi, Belgeler- Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur-› Belediye-I, ‹stanbul 1922. le Türk Tarihi Dergisi, Say›: 15. ‹stanbul 1968. Osman Nuri (Ergin), ‹stanbul fiehreminleri, ‹stanbul 1927. Aktepe, Münir, XVIII. yy. Vezirlerinden Kaptan-› Derya Kaymak Musta- Osmanzâde Taib Ahmed, Hadikat’ül-Vüzera, T›pk› bas›m, Freiburg fa Pafla’ya Ait Vakfiyeler. Vak›flar Dergisi, Say›: 8, ‹stanbul 1968. 1969. Aktepe, Münir, Nevflehirli ‹brahim Pafla, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9. Peçevî Tarihi, T›pk› bas›m, Haz›rlayan: F. Derin-V. Çabuk. ‹stanbul Aktepe, Münir, Matbah Emini Halil Efendi’ye Dair Baz› Notlar, ‹stanbul 1980. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 15, ‹stanbul Raflid Efendi, Raflid Tarihi, Cilt: IV, ‹stanbul 1282. 1960. R. 1305 Tarihli Dersaadet ve Bilad-› Selâsede Nüfus-› Umumiyesine Aktepe, Münir, Osmanl› Devri ‹zmir Camileri, Tarih Enstitüsü Dergisi, Mahsus ‹statistik Cedveli içinde Tekkeler k›sm› Say›: 3, ‹stanbul 1973. Millet Kütüphanesi, ‹statistik k›sm› No: 117. Aktepe, Münir, Damat ‹brahim Pafla Devrinde Lâle, ‹stanbul Üniversite- Sad›k Vicdani, Tomar-› Turuk-› Aliyye, Melâmilik, ‹stanbul 1338-1340. si Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt: 4 Say›: 7. Sad›k Vicdani, Tomar-› Turuk-› Aliyye, Halvetiyye, ‹stanbul 1340-1342. Aktepe, Münir, Patrona Halil ‹syan›, ‹stanbul 1958. Sâî Çelebi, Tezkiret’ül-Bünyan, Dersaadet 1315. Albayrak, Sad›k, Son Devir Osmanl› Ulemas›, Cilt: 1-5 ‹stanbul 1980- Sâlim, Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315. 1981. Salname-i Osmanî, ‹stanbul 1314. Ali Cevat, II. Meflrutiyet’in ‹lân› ve 31 Mart Hadisesi, Ankara 1960. Süleyman ‹zzî, ‹zzî Tarihi, ‹stanbul 1199. Ali R›za-Mehmet Galib, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali I-II, Tercüman Takvim-i Vekayi, 5 Zilhicce 1249 ve 26 Zilkade 1251, Türk ve ‹slam Yay›nlar›, ‹stanbul 1977. Eserleri Müzesi, Envanter No: 1250 Alpman, Hadi Kadri, ‹brahim Müteferrika’n›n Torunlar› ve fieceresi, Ye- Ziver Pafla, Asar-› Ziver Pafla, Süleymaniye Kütüphanesi Zühdü Bey ni Tarih Dünyas›, Cilt: 2, Say›: 12-17, ‹stanbul 1954. Bölümü No: 416; matbu: ‹stanbul 1313 Alt›nsu, Abdülkadir, Osmanl› fieyhülislâmlar›, Ankara 1972. Alus, Sermet Muhtar, Haydarpafla Hat Boyu, Akflam gazetesi, 28 fiubat 1939. BASlLI ESERLER Alus, Sermet Muhtar, fiirket-i Hayriye, Tarih Hazinesi, Say›: 7, 1951. Alus, Sermet Muhtar, Belediye Bahçeleri, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5. Ad›var, Adnan, Osmanl› Türklerinde ‹lim, ‹stanbul 1970. Alus, Sermet Muhtar, Yeranuhi Karakaflyan, Tarih Hazinesi, Say›: 1, Ad›var, Halide Edib, Türk’ün Ateflle ‹mtihan›, ‹stanbul 1962. 1950. Adolphus Slade, Kaptan Pafla, Haz›rlayan: Osman Öndefl, ‹stanbul Alus, Sermet Muhtar, Üsküdar, Akflam gazetesi, 14 fiubat 1939. 1973. Alus, Sermet Muhtar, ‹stanbul Yaz›lar›, Haz›rlayan: Erol Sadi Erdinç- Adolphus Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, ‹stanbul 1943. Faruk Il›kan, ‹stanbul 1994. Ahmet Efendi, III. Selim’in S›r Kâtibi, Ruzname, Haz›rlayan: Sema Ar›- And, Metin, Meflrutiyet Devrinde Türk Tiyatrosu, ‹stanbul 1971. kan, Ankara 1993. Antonine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük Hat›ralar, Haz›rlayan: Nihat S›r- Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Haz›rlayan: Hafi Kadri Alpman, Tercü- r› Örik, Ankara 1949. man Yay›nlar›, 1001Temel Eser, ‹stanbul 1977. Araz, Nezihe, Anadolu Evliyalar›, ‹stanbul 1975. Ahmet Rasim, Muharrir Bu ya, Haz›rlayan: H. Dizdaro¤lu, Ankara 1969. Ar›burnu Kemal, Milli Mücadele’de ‹stanbul Mitingleri, Ankara 1951. Ahmet Refik (Alt›nay), Onbirinci As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1931. Arseven, Celal Esad, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: 2, ‹stanbul 1965. Ahmet Refik (Alt›nay), Onikinci As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1930. Arseven, Celal Esad, Türk Sanat› Tarihi, ‹stanbul Milli E¤itim Bas›mevi, Ahmet Refik (Alt›nay), Onalt›nc› As›rda ‹stanbul Hayat›, ‹stanbul 1935. tarihsiz. Ahmet Refik (Alt›nay), Lâle Devri, ‹stanbul 1932. Artan, Kemal, Mimar Davud, Arkitekt, Cilt: 11-12, ‹stanbul 1935. Ahmet Refik (Alt›nay), Türk Mimarlar›, ‹stanbul 1936. Aslanapa, Oktay, Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul 1986. Ahmet Refik (Alt›nay), Kad›nlar Saltanat›, ‹stanbul 1985. Aslanapa, Oktay, Türk Sanat›, I-II, ‹stanbul 1973. Ahmet Refik (Alt›nay), Turhan Valide, ‹stanbul 1931. Aslano¤lu, ‹nci, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, ‹stanbul 1984. Ahmet Refik (Alt›nay), Tarihte Kad›n Simalar›, ‹stanbul 1931. Aflk›n, Sina, 31 Mart Olay›, ‹stanbul 1972. Ahmet Refik (Alt›nay), Selimiye Camii, Akflam gazetesi, 2 Eylül 1936. Atalay, Besim, Marafl Tarihi, ‹stanbul 1973. Ahmet Refik (Alt›nay), Gülnufl Sultan, Yeni Tarih Dergisi, Say›: 21 Ey- Ataman, Sadi Yaver, Dünbüllü ‹smail, ‹stanbul 1974. lül 1958. Atlan, Sabahat, Roma Tarihi’nin Ana Hatlar›, ‹stanbul 1970. Ahmet Refik (Alt›nay), Mihrimah Sultan Camii, Akflam gazetesi, 26 Atefl, ‹brahim, Vak›f ve Vatan Savunmas›, Vak›flar Dergisi, Say›: 20, Temmuz 1936 Ankara 1988.

1501 KAYNAKÇA

Ats›z, Afl›kpaflao¤lu Tarihi, 1000 Temel Eser, ‹stanbul 1970. leri, Ankara 1953. Auguste Baily, Bizans Tarihi, Haz›rlayan: Haluk fiaman, tarihsiz. Busberg, Kanunî Devrinde Bir Sefirin Hat›ralar›, Haz›rlayan: Serden- Ayan, Hüseyin, Cevrî. Erzurum 1981. geçti, Ankara 1953. Ayano¤lu, ‹. Faz›l, Vak›flar ‹daresi’nce Tanzim Ettirilen Tarihî Makbere- Büngül, Rüfltü, Eski Eserler Ansiklopedisi I-II, 1001 Temel Eser. ler, Vak›flar Dergisi-II, 1974. Can, fiefik, Klâsik Yunan Mitolojisi, ‹stanbul 1970. Ayano¤lu, ‹. Faz›l, Fatih Devri Ricali Mezar Tafllar› ve Kitabeleri, Vak›f- Cemil Pafla, Hat›ralar, Canl› Tarihler, Say›: 6 ‹stanbul 1945. lar Dergisi, 4 Ankara 1958. Cevdet Pafla, Tarih-i Cevdet. Sabah Gazetesi ve Üçdal Neflriyat›, Cilt: Aydar, Orhan, ‹stanbul’da ‹lk Uçan ‹ki Türk, Resimli Tarih Mecmuas›, 1-12 ‹stanbul 1972-74. Say›: 8, ‹stanbul 1950. Cevdet Pafla, Maruzat, Haz›rlayan: Yusuf Halaco¤lu, ‹stanbul 1980. Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Mecmua-y› Tevarih, Haz›rlayan: F. Derin- Cevdet Pafla, Tezakir, 13-20 Defter, Ankara 1960. V. Çabuk, ‹stanbul 1985. Cezar, Mustafa, Sanatta Bat›ya Aç›l›fl ve Osman Hamdi, ‹stanbul 1971. Ayvansarayî Haf›z Hüseyin, Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical, Haz›r- Cezar, Mustafa, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Yang›nlar› ve Tabii Âfetler, layan: Fahri Derin. ‹stanbul 1978. Türk Sanat› Tarihi Araflt›rma ve ‹nceleme I, ‹stanbul 1963. Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Çelebi ve II. Sultan Murad Çay›rda¤, Mehmet, Kayseri’de Vak›f Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, 20 Devri II, ‹stanbul 1972. Ankara 1988. Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Fatih Devri III, ‹stanbul Çeçen, Kâz›m, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1991. 1973. Çelikkol, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri, Ankara 1986. Ayverdi, Ekrem Hakk›, Osmanl› Mimarisi’nde Fatih Devri IV, ‹stanbul Çetin, Atilla, ‹stanbul’daki Tekke, Zaviye ve Hankahlar Hakk›nda, Vak›f- 1974. lar Dergisi, 13 Ankara 1984. Ayverdi, Ekrem Hakk›, Fatih Devri Hattatlar›, ‹stanbul 1953. Çevre, Mimarl›k ve Görsel Sanatlar Dergisi, Say›: 3, ‹stanbul 1979. Ayverdi, Ekrem Hakk›, 19. As›rda ‹stanbul Haritas›, ‹stanbul 1958. Çi¤, Kemal, Osmanl›-Türk Hattatlar›, Türk Dünyas› I, ‹stanbul 1950. Ayverdi, Ekrem Hakk›, Fatih Devri Sonlar›nda ‹stanbul Mahalleleri, fieh- Çulpan, Cevdet, Serviler I-II, ‹stanbul 1961. rin ‹skân› ve Nüfusu, Ankara 1958. Da¤l›o¤lu, Hikmet Turhan, ‹stanbul Mezarlar›, Yeni Türk Mecmuas›, Sa- Ayverdi, Ekrem Hakk›, Ayazma Camii, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. y›: 23-24, Haziran-Temmuz 1934. Ayverdi, Samiha, Bo¤aziçi’nde Tarih, ‹stanbul 1966. Daniflmend, ‹smail Hami, ‹zahl› Osmanl› Tarihi Kronolojisi III, ‹stanbul Babinger, Franz, Osmanl› Tarih Yazarlar› ve Eserleri, Haz›rlayan: Cofl- 1950. kun Üçok, Ankara 1982. Derman, U¤ur, Mimar Sinan’›n Eserlerinde Hat Sanat›, 4. Vak›f Hafta- Baltac›, Cahid, XV-XVI. As›rlarda Osmanl› Medreseleri, ‹stanbul 1976. s›, ‹stanbul 1988. Banarl›, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyat› Tarihi, ‹stanbul 1971. Derman, U¤ur, Ebru, ‹stanbul 1977. Bano¤lu, Niyazi Ahmet, Tarih ve Efsaneleri ile ‹stanbul, ‹stanbul 1963. Derman, U¤ur, Osmanl› Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve Bardakc›, Murad, Refik Bey, Refik Fersan ve Hat›ralar›, ‹stanbul 1995. ‹badet Yerleri, Atatürk Konferanslar›, 1971-72. Barkan, Lütfi - Ayverdi, Ekrem Hakk›, 953 (1546) Tarihli ‹stanbul Vak›f- Durbal›, Y›ld›z, ‹stanbul Kütüphaneleri ve S›byan Mektebleri, yay›nlan- lar› Tahrir Defteri, ‹stanbul 1970. mam›fl tez. Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk Bestekârlar› Ansiklopedisi, Ano- Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Haz›rlayan: Ziyad Ebuzziya I- nim, ‹stanbul 1978. II-III, ‹stanbul 1973. Batur, Selçuk, Üsküdar’da Selimiye Camii, ‹. Hakk› Uzunçarfl›l› Arma- Eldem, Sedat, Köflkler ve Kas›rlar II, ‹stanbul 1974. ¤an›, Ankara 1976. Eldem, Sedat, Türk Bahçeleri, ‹stanbul 1976. Bayrak, Orhan, ‹stanbul’da Gömülü Meflhur Adamlar, ‹stanbul 1979. Eldem, Halil, Elvah-› Nakfliye, Milliyet Yay›nlar›, 1970. Bayraktar, Nimet, Üsküdar Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, Say›: l6, Elif Naci, Kaya Sultan ile Melek Ahmet Pafla, Cumhuriyet gazetesi, 14 Ankara 1982. Haziran 1964. Bayraktar, Nimet, Nurbanu Sultan Kütüphanesi, Kad›n Gazetesi, 7 0cak Emecan, Feridun, Tarih-i Lebiba’ya Dair, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat 1959. Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 33, ‹stanbul 1982. Bayraktar, Nimet, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, Kad›n Gazetesi, 7 Mart Enver, Naci, Miskinler Tekkesi, Yedigün Mecmuas›, 7 A¤ustos 1935. 1959. Erça¤, Beyhan, Mimar Sinan’›n ‹nfla Etti¤i Türbeler, VI. Vak›f Haftas›, Bayram, Sadi - Tüzün, Adnan, Üsküdar’daki Ayazma Camii ve Ayazma ‹stanbul 1989. Camii ‹nflaat Defteri, Vak›flar Dergisi, Say›: 22. Erdo¤an, Abdülkadir, Üsküdar Su Yolu Haritas›, 4 Nolu Türk Tarih, Ar- Bayr›, M. Halit, ‹stanbul Folkloru, ‹stanbul 1972. keolo¤ya ve Etnografya Dergisi’nden ayr› bas›m, ‹stanbul 1940. Baysun, Cavit, Kösem Sultan, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 6. Erdo¤an, Muzaffer, Trakya Âbidelerinde Yap›lan ‹mar Çal›flmalar›, Gü- Bektafl, Cengiz, Özbekler Tekkesi, Tarih ve Toplum Mecmuas›, A¤us- neydo¤u Avrupa Araflt›rma Dergisi, Say›: 6-7 ‹stanbul 1978. tos-Eylül 1984. Erdo¤an, Muzaffer, ‹stanbul Mevlevihaneleri, Güneydo¤u Avrupa Arafl- Benlizâde Türbesi, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Tem- t›rma Dergisi, Say›: 4-5, ‹stanbul 1975-76. muz 1947. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Davut A¤a, Türkiyat Mecmuas›, Cilt: 12, ‹s- Bildik, Cemaleddin, ‹stanbul Hanlar›, Akflam gazetesi, 4 fiubat 1948. tanbul 1955. Bildik, Cemaleddin, Zeynep Kâmil, Akflam gazetesi, Ocak 1949. Erdo¤an, Muzaffer, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der- Birsel, Salâh, Kahveler Tarihi, ‹stanbul 1975. gisi, Say›: 4 ‹stanbul 1958. Birsel, Salâh, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, Ankara 1982. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Kayserili Mehmet A¤a, ‹stanbul 1962. Bo¤aziçi, Anonim, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 2. Erdo¤an, Muzaffer, Mimar Tahir A¤a, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fa- Boyar, S. Pertev. Türk Ressamlar›, ‹stanbul 1948. kültesi Tarih Dergisi, Say›: 10, Cilt: 7, ‹stanbul 1954. Bozkurt, R›za, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Kollar, Ulah ve ‹afle Menzil- Eremya Çelebi Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, 17. As›rda ‹stanbul, ‹stan-

1502 KAYNAKÇA

bul 1952. Göktürk, Hakk›, Cevri Kalfa ‹lkokulu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. Erer, Raflid, Türklere Karfl› Haçl› Seferleri, ‹stanbul 1948. Göktürk, Hakk›, Emek Yemez Tekkesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Ergin, Osman Nuri, Türk fiehirlerinde ‹maret Sistemi, ‹stanbul. Gölp›narl›, Abdülbaki, Nedim Divan›, ‹stanbul 1972. Ergin, Osman Nuri, Türkiye’de fiehircili¤in Tarihî ‹nkiflaf›, ‹stanbul 1936. Gölp›narl›, Abdülbaki, Mevlana’dan Sonra Mevlevîlik, ‹stanbul 1953. Ergin, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt: 1-5, ‹stanbul 1939-1941. Gölp›narl›, Abdülbaki, Yunus Emre, ‹stanbul 1936. Ergun, Sadeddin Nüshet, Mezar Kitabeleri, ‹stanbul 1932. Gölp›narl›, Abdülbaki, Celvetiye, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 3. Ergun, Sadeddin Nüshet, Türk Musikisi Antolojisi, ‹stanbul 1942. Gölp›narl›, Abdülbaki, Melâmilik ve Melâmiler, ‹stanbul 1931. Ergun, Sadeddin Nüshet, Türk fiairleri I-II-III, ‹stanbul 1936-1945. Gölp›narl›, Abdülbaki, Alevî-Bektaflî Nefesleri, ‹stanbul 1963. Ergun, Sadeddin Nüshet, 19. Asra Kadar Bektaflî-K›z›lbafl-Alevî fiairle- Gövsa, ‹brahim Alaettin, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi, ‹stanbul Yedi- ri ve Nefesleri, ‹stanbul 1955. gün Neflriyat. Erkcan, Cemal, Sultan III. Selim ve Alemdar Mustafa Pafla, Tarih Dün- Gövsa, ‹brahim Alaettin, Meflhur Adamlar, Hayatlar› ve Eserleri, 1933- yas› özel say›, ‹stanbul 1950. 35. Erksan, Cemal, Kaya Sultan’›n Rüyas›, Tarih Dünyas›, Cilt: l, ‹stanbul Göynük, Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Mimarl›k Bölümü Yay›n›, 1970. 1950. Gündüz, ‹rfan, Gümüflhanevî Ahmet Ziyaeddin Efendi, ‹stanbul 1984. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, ‹stanbul 1974. Güneri, Filiz, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, yay›nlanmam›fl tez, Erünsal, ‹smail, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Ankara 1988. No: 4016. Erzi, ‹hsan, Camilerimiz Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1987. Gülersoy, Çelik - Ülkü Alt›noluk, K›zkulesi’nin Kitab›, ‹stanbul 1993. Eflkin, fiekip, Posta Telgraf ve Telefon Tarihi, ‹stanbul 1942. Halil Edhem, Camilerimiz, ‹stanbul 1932. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman, Cilt: 1-2-6 Halil Edhem, Kayseri fiehri, Haz›rlayan: Kemal Göde, Ankara 1982. ‹stanbul 1969-1970. Halil Pafla, Türk Ansiklopedisi, Cilt: 18. Evliyalar Ansiklopedisi, Türkiye Gazetesi Neflriyat›, Cilt:1-12, ‹stanbul Hamamio¤lu, ‹hsan, Benlizade Çeflmesi, Mektebi ve Sebili, ‹stanbul 1992-1993. Ansiklopedisi, Cilt: 5. Eyice, Semavi, Koska’da K›zlar A¤as› Hamam›, ‹stanbul Üniversitesi Hammer Tarihi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman-I, ‹stanbul 1972. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 27, ‹stanbul 1973. Hançerlio¤lu, Orhan, ‹nanç Sözlü¤ü, ‹stanbul 1975. Eyice, Semavi, ‹stanbul’un Mahalle ve Semt Adlar› Hakk›nda, Türkiyat Haydar Çelebi Ruznamesi, Haz›rlayan: Yavuz Senemeno¤lu, 1001 Te- Mecmuas›, Say›: 14 ‹stanbul 1965. mel Eser. Eyice, Semavi, fiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Heredot Tarihi, Haz›rlayan: Perihan Kuturman, ‹stanbul 1973. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 13, ‹stanbul H›z›r ‹lyas, Enderun Tarihi, Haz›rlayan: Cahit Karya, ‹stanbul 1987. 1958. Hiç, Vâs›f, Bülbülderesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 6. Eyice, Semavi, ‹stanbul’da Ortadan Kalkan Baz› Tarihî Eserler, ‹stanbul Hisar, A. fiinasi, Bo¤aziçi Mehtaplar›, ‹stanbul 1955. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 27, ‹stanbul Hocao¤lu, Mehmet, ‹stanbul’daki Sahabe Kabirleri, ‹stanbul 1987. 1973. Hoca Sadeddin Efendi Tacü’t-Tevarih, Haz›rlayan: ‹smet Parmaks›zo¤- Felek, Burhan, Geçmifl Zaman Olur ki, Milliyet gazetesi, Temmuz 1979. lu I-V, ‹stanbul 1974-1979. Felek, Burhan, Yaflad›¤›m›z Günler, ‹stanbul 1974. Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi I, Ankara 1986. Fevziye, Abdullah, Arif Hikmet Beyefendi, ‹slâm Ansiklopedisi-I. Hüseyin Vassaf, Tercüme-i Hal-i Ali Behcet Konevî, ‹stanbul Üniversi- F›nd›kl›l› Süleyman Efendi fiem’danizâde Tarihi, Haz›rlayan: Münir Ak- tesi Kütüphanesi, ‹bnülemin Yazmalar› No: 2760/4. tepe, II/A, ‹stanbul 1978. Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya-I, Seha Neflriyat, ‹stanbul 1990. Gazimihal, Mahmut, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, ‹stanbul 1955. Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Ba- Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, III. Selim, IV. Mustafa, II. Mahmut ve ¤›fllar, (Cilt: l, No: 2305) (Cilt: 2, No: 2306) (Cilt: 3, No: 2307). Alemdar Mustafa Pafla, ‹stanbul 1972. (Cilt: 4, No: 2308) (Cilt: 5, No: 2309). Giz, Adnan, Osmanl› Prensesleri, yay›nlanmam›fl tez. ‹lgürel, Mücteba, Kösem Sultan’›n Bir Vakf›yesi, ‹stanbul Üniversitesi Giz, Adnan, II. Mahmut’un K›zlar›, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 21, ‹stanbul 1966. Giz, Adnan, Gülnufl Sultan, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. ‹nal, Mahmut Kemal, Son As›r Türk fiairleri, ‹stanbul 1969-1970. Giz, Adnan, Çaml›ca, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 10, ‹stanbul 1969. ‹nal, Mahmut Kemal, Osmanl› Devleti’nde Son Sadrazamlar, ‹stanbul Giz, Adnan, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul 1950. 1955. Giz, Adnan, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Tarih Dünyas› I, ‹stanbul ‹nal, Mahmut Kemal, Hofl Sada, ‹stanbul 1958. 1950. ‹nal, Mahmut Kemal, Son Hattatlar, ‹stanbul 1970. Golo¤lu, Mahmut, Trabzon Tarihi, Ankara 1975. ‹nciciyan, P. G, 18. As›rda ‹stanbul, Haz›rlayan: H. D. Andreasyan, ‹s- Gökbilgin, Tayyib, Rüstem Pafla Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul Üniver- tanbul 1956. sitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 11-12, ‹stanbul 1956. ‹smail Beli¤, Nuhbetü’l-Asar, Haz›rlayan: A. Abdülkadiro¤lu, Ankara Gökbilgin, Tayyib, Osmanl› Müesseseleri Teflkilat› ve Medeniyeti Tari- 1985. hine Genel Bak›fl, ‹stanbul 1977. ‹smail Hakk›, Merak›d-i Mu’tebere-i Üsküdar, ‹stanbul 1976. Gökbilgin, Tayyib, XV-XVI. As›rlarda Edirne ve Pafla Livas›, ‹stanbul ‹stanbul Belediyesi Sular ‹daresi Müdürlü¤ü Yay›n›, Üsküdar III. Ahmet 1952. Çeflmesi, ‹stanbul 1955. Gökbilgin, Tayyib, Edirne Hakk›nda Yaz›lm›fl Tarihler ve Edirne fieh- ‹stanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1982. ri’nin Kurucular›, Edirne, T.T.K. Yay›nlar› 1965. Kafeso¤lu, ‹brahim, ‹stanbul fiehrinin Muhasaralar›, ‹slâm Ansiklopedi- Gökçen, ‹brahim, 16 ve 17. As›rlarda Saruhan Zaviye ve Yat›rlar›, ‹stan- si, Cilt: 5/1173. bul 1946. Karahan, Abdülkadir, Nâbi, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9. Göktürk, Hakk›, Daye Kad›n Soka¤›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 8. Karahan, Abdülkadir, Osmanzade Tâib, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.

1503 KAYNAKÇA

Karaosmano¤lu, Yakup Kadri, Nur Baba, 3. Bask›, ‹stanbul 1948. Kuran, Abdullah, Üsküdar’da Mihrimah Sultan Külliyesi, Bo¤aziçi Üni- Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar fî Esfari’l-Bihar, Haz›rlayan: Orhan fiaik versitesi Dergisi-III, ‹stanbul 1975. Gökyay, ‹stanbul 1973. Kuran, Abdullah, Mimar Sinan, ‹stanbul 1986. Kayaltepe, Alparslan, Türk Piyadesi’nin Tarihçesi, Ankara 1955. Kurto¤lu, Veli Behçet, fiair Tabibler, ‹stanbul 1967. Kayg›l›, Osman Cemal, Çingeneler, ‹stanbul 1972. Kut, Günüy - Bayraktar, Nimet, Yazma Eserlerde Vak›f Mühürleri, An- K›rz›o¤lu, Fikri, Osmanl›lar’›n Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1976. kara 1984. Kocatürk Vasfi Mahir, Tekke fiiiri Antolojisi, Ankara 1968. Kutay, Mithat Cemal, Nam›k Kemal I-II, ‹stanbul 1944-1949. Koçin, Abdülhalim, Hezarfen Ahmet Çelebi, Bilim ve Teknik, Eylül 1989. Kütüko¤lu, Bekir, III. Murad’a Cülus Tebriki, ‹stanbul Üniversitesi Ede- Koçu, Reflat Ekrem, Abac› Dede, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: l. biyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 15, Eylül 1960. Koçu, Reflat Ekrem, Abdurrahman A¤a Camii’i, ‹stanbul Ansiklopedisi, Kütüko¤lu, Mübahat, ‹stanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sa- Cilt: 1. y›: 7-8, ‹stanbul 1977. Koçu, Reflat Ekrem, Ahmediye Mektebi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 1. Layd Montegü, Türkiye Mektuplar›, Haz›rlayan: Ayfle Kurutluo¤lu, Ter- Koçu, Reflat Ekrem, Ahmet III, Meydan Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedi- cüman Yay›nlar›. si, Cilt: 1. Lord Stratford Canning, Türkiye Hat›ralar›. Koçu, Reflat Ekrem, Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. Lütfi Bey, Osmanl› Saray›’n›n Son Günleri, Hürriyet Gazetesi Yay›nlar›. Koçu, Reflat Ekrem, Alemda¤, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. Lütfi Efendi, Lütfi Tarihi, Cilt: 5 ‹stanbul 1302. Koçu, Reflat Ekrem, At Türbesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 3. Lütfi Pafla, Asafname, ‹stanbul 1326 ve Haz›rlayan: Ahmet U¤ur, Anka- Koçu, Reflat Ekrem, Ba¤-› Ferah, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 4. ra 1982. Koçu, Reflat Ekrem, Beyazîzâde Ahmet Efendi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Lütfi Tarihi, Haz›rlayan: Münir Aktepe, Cilt: 13, Ankara 1990. Cilt: l. Mahmut Celaleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Haz›rlayan: ‹smet Miro¤lu, Koçu, Reflat Ekrem, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: ‹stanbul 1983. 6. Mahmut Kemal (‹nal), Evkaf-› Hümayun Nezareti’nin kuruluflu, Haz›rla- Koçu, Reflat Ekrem, Cevri Kalfa, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. yan: Nazif Öztürk, Vak›flar Dergisi, 19. Koçu, Reflat Ekrem, Çinili Hamam›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. Mansel, Müfit, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971. Koçu, Reflat Ekrem, Dutlu Kahve, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Marius Canard, Araplar’›n ‹stanbul Seferleri, Haz›rlayan: ‹. H. Danifl- Koçu, Reflat Ekrem, Edhem Baba, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. mend ‹stanbul Enstitüsü Dergisi II, ‹stanbul 1956. Koçu, Reflat Ekrem, Emetullah Sultan, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Maz›o¤lu, Hasibe, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri. Koçu, Reflat Ekrem, Faik Bey, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10. Mehmet A¤a, Nusretname, Haz›rlayan: ‹smet Parmaks›zo¤lu, ‹stanbul Koçu, Reflat Ekrem, Fenaî Ali Efendi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10. 1962-1966. Koçu, Reflat Ekrem, ‹. Galip Arcan, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. Mehmet Pafla, Sar› Defterdar, Zübde-i Vekayiat, Haz›rlayan: Abdülka- Koçu, Reflat Ekrem, Kösem Sultan, I-II, ‹stanbul 1972. dir Özcan 1001 Temel Eser I-II-III, ‹stanbul 1977. Koçu, Reflat Ekrem, Türk Giyim Kuflam ve Süsleri Sözlü¤ü, Ankara Mehmet Pafla, Sar› Defterdar, Zübde-i Vekayiat, Haz›rlayan: Abdülka- 1967. dir Özcan Ankara 1995. Koçu, Reflat Ekrem, Patrona Halil, ‹stanbul 1967. Mehmet Tahir, Osmanl› Müellifleri, Haz›rlayan: F. Yavuz - ‹. Özen, ‹s- Koçu, Reflat Ekrem, Yeniçeriler, ‹stanbul 1964. tanbul 1972-75. Konyal›, ‹brahim Hakk›, Konya Tarihi, Konya 1964. Meriç, R›fk› Melul, Edirne’nin Tarihî ve Mimari Eserleri Hakk›nda, Türk Konyal›, ‹brahim Hakk›, ‹stanbul Âbideleri, Yedigün Neflriyat, ‹stanbul Sanat› Araflt›rma ve ‹ncelemeleri-I, ‹stanbul 1963. 1936. Meriç, R›fk› Melul, Mimar Sinan, Hayat›-Eserleri, Ankara 1965. Konyal›, ‹brahim Hakk›, Ni¤de-Aksaray Tarihi, I-II-III, ‹stanbul 1974-75. Mert, Özcan, XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda Çapano¤ullar›, Ankara 1980. Konyal›, ‹brahim Hakk›, Üsküdar Tarihi, I-II, ‹stanbul 1976-77. Meydan Larus, 1-13, ‹stanbul 1969. Konyal›, ‹brahim Hakk›, fiemsi Pafla Camii, Tan gazetesi, 7 Nisan M›s›rl›o¤lu, Kadir, Osmano¤ullar›n›n Dram›, ‹stanbul. 1938; Yeni ‹stanbul Gazetesi, 3 Ocak 1967. Muhayyelât-› Aziz, Haz›rlayan: Ahmet Kabakl›, ‹stanbul 1973. Konyal›, ‹brahim Hakk›, K›zkulesi, Tarih Hazinesi, Say›: 7, ‹stanbul Mustafa Reflid, Çeflmizâde Tarihi, Haz›rlayan: Bekir Kütüko¤lu, ‹stan- 1951. bul 1959. Konyal›, ‹brahim Hakk›, Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, Say›: 5, Mümtaz, Senih, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, ‹stanbul 1948. 1951. Naimâ Tarihi, Haz›rlayan: Zuhuri Dan›flman, Cilt: 1-6 ‹stanbul 1967-69. Konyal›, ‹brahim Hakk›, Mimar Sinan’›n Bütün Eserleri, ‹stanbul 1950. Necib Bey, Üsküdar Paftas›, ‹stanbul 1918. Konyar, Baki, Diyarbak›r Y›ll›¤›, 1973. Neflrî Tarihi (Kitab-› Cihannüma), Naz, F. R. Unat - M. A. Öymen, An- Köprülü, Fuad, Türk Halk Edebiyat› Ansiklopedisi-I, ‹stanbul 1935. kara 1957. Köprülü, Fuad, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, Ankara 1976. Nirven, Naz›m, ‹stanbul Sular›, ‹stanbul 1946. Köprülü, Orhan, Bektaflîli¤in Girit’te ‹ntiflar›, Güneydo¤u Avrupa Arafl- Nirven, Naz›m, Cevri Kalfa Suyu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. t›rma Dergisi, Say›: 8-9 ‹stanbul 1979-90. Nirven, Naz›m, Beylik Çeflme, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5. Kuban, Do¤an, Atik Valide Camii, Mimarl›k ve Sanat, Say›: 2 ‹stanbul Nirven, Naz›m, Ç›nar Çeflmesi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. 1961. Nirven, Naz›m, Çinili Suyu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. Kumbarac›lar, ‹zzet, Türk Mimarlar›, Arkitekt, Say›: 3, ‹stanbul 1937. Nirven, Naz›m, Cennetabad Kasr›, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 7. Kumbarac›lar, ‹zzet, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938. Nirven, Naz›m, Do¤anc›lar Su Maksemi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 9. Kuntar, Halim Baki, Eski Türk Sporlar› Üzerine Araflt›rmalar, Say›: 13- Nirven, Naz›m, Fatih Sultan Mehmet Devri Türk Su Medeniyeti, ‹stan- 14, ‹stanbul 1938. bul 1953. Kuntar, Halim Baki, Türk Vak›flar› ve Vakfiyeleri, Vak›flar Dergisi-I. Nutku, Özdemir, IV. Mehmet’in Edirne fienli¤i, Ankara 1972.

1504 KAYNAKÇA

Nüshet, Semih, Türk Edebiyat› Tarihi ve Numuneleri, ‹stanbul 1931. Rona, Mustafa, Yirminci Yüzy›l Türk Musikisi, ‹stanbul 1970. Okan, Niyazi Ahmet, ‹stanbul Semtleri, Kurun Gazetesi, 1 Ocak 1935. Selanikli Mustafa Efendi Tarih-i Selanikî, ‹stanbul Üniversitesi Kütüpha- Okmeydan› ve Okçuluk Tarihi, Vak›flar Genel Mürlü¤ü Yay›nlar›, 1974. nesi Türkçe Yazmalar No: 86380. Onur, Oral, Edirne Kitabeleri, ‹stanbul 1972. Selanikli Mustafa Efendi Tarih-i Selanikî, Haz›rlayan: M. ‹pflirli, ‹stanbul Oransay, Gültekin, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi-l, Ankara 1969. 1989. Orhunlu, Cengiz, Osmanl› Türkleri Devrinde ‹stanbul’da Kay›kç›l›k, ‹s- Selim Divan›, Topkap› Saray› Müzesi Kütüphanesi No: 888 ve 915. tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 21, ‹s- Serto¤lu, Murat, Bektaflîlik, ‹stanbul 1969. tanbul, 1966. Sema, Sadri, Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, ‹stanbul 1992. Orhunlu Cengiz, Osmanl› ‹mparatorlu¤un’da Derbent Teflkilat›, ‹stanbul Serto¤lu, Mithat, Cevri Çelebi, Tarih Dünyas›, Say›: 11, ‹stanbul 1950. 1967. Sevengil, Refik Ahmet, Ahmet Nedim’in Ölümü, Cumhuriyet gazetesi, Osmano¤lu, Ayfle, Babam Abdülhamid, ‹stanbul 1960. 14-19-24 Ekim 1950. Osman Nuri, Pertev Pafla, Resimli fiark Mecmuas›, Say›: 39, Mart Sevengil, Refik Ahmet, Tanzimat Tiyatrosu, ‹stanbul 1961. 1934. Silahdar Tarihi, XVII. As›r Saray Hayat›, Haz›rlayan: Mustafa Nihat Oytan, Mehmet Tevfîk, Bektaflîli¤in iç yüzü, ‹stanbul. Özön, Ankara, tarihsiz. Önder, Mehmet, Konya Rehberi, Konya 1956. Soyman, F. - Tongur, ‹., Konya Eski Eserler K›lavuzu, Konya 1944. Örik, Nahid S›rr›, Abdülhamid’in Sevmedi¤i ve En Sevdi¤i O¤ullar›, Ta- Sözen, Metin, Diyarbak›r’da Türk Mimarisi, ‹stanbul 1971. rih Dünyas› Mecmuas›, Cilt: 3, Say›: 2, 1951. Sözen, Metin, Türk Mimarisi’nin Geliflimi ve Mimar Sinan, ‹stanbul Özalp, Tahsin, Sivrihisar Tarihi, Eskiflehir 1960. 1975. Özdamar, Muzaffer, Namazgâhlar, Vak›flar Dergisi, Say›: 20, ‹stanbul Strabon, Co¤rafya, Kitap XII, Bölüm I-II-IV-VIII, Haz›rlayan: Adnan Pek- 1988. man, ‹stanbul 1969-72. Özden, Celâl, Hat›ralar, Canl› Tarihler, ‹stanbul 1945. fiakir Bey, Haydarpafla Askerî Hastanesi, Atatürk Kütüphanesi Muallim Özergin, Kemal, Üsküdar Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitabeleri, ‹stanbul Cevdet Yazmalar›. Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 13, ‹stanbul fiehsuvaro¤lu, Bedi, Göztepe, ‹stanbul 1969. 1958. fiehsuvaro¤lu, Bedi, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, ‹stanbul Öz, Tahsin, Türbeler aç›l›rken, Tarih Dünyas›, Say›: 2, ‹stanbul 1950. 1953. Öz, Tahsin, Ahmet Fethi Pafla ve Müzeler, ‹stanbul 1948. fiehsuvaro¤lu, Bedi, K›r›m Harbinde ‹stanbul Hastaneleri, Hayat Tarih Öz, Tahsin, ‹stanbul Camileri I-II, Ankara 1962. Mecmuas›, Say›: 10, ‹stanbul 1965. Öztuna, Y›lmaz, Türk Musikisi Ansiklopedisi I-II, ‹stanbul 1970-1976. fiehsuvaro¤lu, Haluk, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Ak- Öztuna, Y›lmaz, Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1989. flam gazetesi, 10 Eylül 1947. Öztuna, Y›lmaz, Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mecmuas›, Sa- fiehsuvaro¤lu, Haluk, Arnavutköyü’nde Y›k›lan Çifte Saraylar, Cumhu- y›: 5 ve devam›, ‹stanbul 1966. riyet gazetesi, 26 Haziran 1948. Öztürk, Yaflar Nuri, Kufladal› ‹brahim Halvetî, ‹stanbul 1982. fiehsuvaro¤lu, Haluk, As›rlar Boyunca ‹stanbul, Cumhuriyet Gazetesi Öztürk, Yaflar Nuri, Muhammed Tevfik Bosnavî, ‹stanbul 1981. Neflriyat›, 1955. Pakal›n, Mehmet Zeki, Tanzimat Maliye Naz›rlar› I-II, tarihsiz. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Atiye Sultan, Resimli Tarih Mecmuas›, Cilt: l Pakal›n, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, ‹stanbul 1950. 1971. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Canbaz, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 6. Pamukcuyan, Kevork, Baylan Mektebi, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 8. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Çaml›ca’ya Dair, Cumhuriyet gazetesi, 2 A¤us- Pamukcuyan, Kevork, Aziziye Tiyatrosu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 2. tos 1952. Pamukcuyan, Kevork, Beylero¤lu Tiyatrosu, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: fiehsuvaro¤lu, Haluk, Çaml›ca’da Sami Pafla Köflkü, Cumhuriyet 5. gazetesi, 30 Nisan 1950. Peçevî Tarihi, Haz›rlayan: Murat Uras I-II, ‹stanbul 1968. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Haydarpafla’ya Dair, Cumhuriyet gazetesi, 23 Peremeci, Osman Nuri, Edirne Tarihi, ‹stanbul 1940. A¤ustos 1952. Pervitij, Sigorta Haritalar›. fiehsuvaro¤lu, Haluk, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi, Akflam gazete- Pîrî Reis, Kitab-› Bahriye, Haz›rlayan: Yavuz Semeno¤lu, 1001 Temel si, 19 Haziran 1946. Eser, ‹stanbul 1973. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Selimiye K›fllas›, Cumhuriyet gazetesi, 18 May›s Poray, Naz›m, ‹stanbul’da Gömülü Paflalar, ‹stanbul 1947. 1952. Rado, fievket, Türk Hattatlar›, ‹stanbul, tarihsiz. fiehsuvaro¤lu, Haluk, Simkeflhane, Cumhuriyet 10 Nisan 1951. Rado, fievket, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 7, ‹stan- fiehsuvaro¤lu, Haluk, Üsküdar’da Eski Yal›lar, Akflam gazetesi, 26 bul 1973. fiubat 1950. Recaizâde Mahmud Ekrem, Araba Sevdas›, Haz›rlayan: Faz›l Yenisey, fiem’danizâde Tarihi, Haz›rlayan: Münir Aktepe l, ‹stanbul 1976. ‹stanbul 1963. fiener, Erman, Elli Y›l Önceki Nur Baba Olay›, Hayat Tarih Mecmuas›, Revnako¤lu, Cemaleddin Server, Miraciye Nas›l Kaleme Al›nd›, Yeni Say›: 11, 1972. Tarih Dünyas›, ‹stanbul 1954. fienocak, Kemaleddin, Aziz Mahmut Hüdâyî, Hayat› - Menak›b› - Eser- Reyhan, K. Erol, Kalhedon, bas›lm›fl lisans tezi, 1941. leri, ‹stanbul 1970. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir Seyran, Belediye Mecmu- Talu, Ercüment Ekrem, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, ‹stanbul Ansiklopedisi, as›, Say›: 73/1. Cilt: 7. R›za Tevfik (Bölükbafl›), Serab-› Ömrüm, ‹stanbul 1930. Talu, Ercüment Ekrem, Dünden Hat›ralar, Yedigün Neflriyat. Rodoslu, Cemaleddin, Rodos ve ‹stanköy Adalar›’nda Gömülü Tarihi Tan›fl›k, ‹brahim, ‹stanbul Çeflmeleri, I-II, ‹stanbul 1943-1945. Sîmalar, Ankara 1945. Tansel, Fevziye Abdullah, Nedim, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 9.

1505 KAYNAKÇA

Tansu, Semih Nafiz, Madalyonun Tersi, ‹stanbul 1970. Ülgen, Feham, Abdülhak Hamid’in Ecdad›, Hayat Tarih Mecmuas›, Tarih-i Gilmanî, Haz›rlayan: Kamil Su, ‹stanbul 1976. Say›: 5, 1973. Tarih Vesikalar› Dergisi, At›c›lar Tezkiresi, Say›: 15, 1949. Ünsal, Behçet, Türk Vakf› ‹stanbul Kütüphaneleri Mimari Yöntemi, Tekirda¤, fierafettin, Rum Mehmet Pafla, ‹slâm Ansiklopedisi, Cilt: 7. Vak›flar Dergisi, 18 Ankara 1984. Tekirda¤, fierafettin, Beyaz›d II’nin Tahta Ç›k›fl›, ‹stanbul Üniversitesi Ünsal, Behçet, ‹stanbul’un ‹mar› ve Eski Eser Kayb›, Türk Sanat› Tarihi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Say›: 14, ‹stanbul 1959. Araflt›rma II, ‹stanbul 1969. Teveto¤lu, Fethi, Süleyman Pafla, Ankara 1988. Ünsal, Behçet, Sinan’›n Son Eseri Üsküdar Büyük Hamam›’n›n Aslî Tezveren, Ziver, Ahmet Remzi Akyürek, Ankara 1979. fiekline Dönüflü, Taç Dergisi-I, ‹stanbul 1986. Tongur, Hikmet, Türkiye’de Genel Kolluk Teflkil ve Görevlerinin Ünver, Süheyl, Amasyal› Hamdullah Efendi, ‹stanbul 1953. Geliflimi, Ankara 1946. Ünver, Süheyl - Ayayd›n N., Âkil Muhtar Özden, Haseki T›p bülteni, Cilt: Toydemir, Sait, ‹stanbul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, Cilt: l, Say›: 12, Say›: 1. 3, 1950. Ünver, Süheyl, Baba Nakkafl, Fatih ve ‹stanbul Dergisi, Say›: 7-12, ‹s- Turan, Osman, Selçuklular Zaman›nda Türkiye, ‹stanbul 1971. tanbul 1954. Turan, fierafettin, Kanunî’nin O¤lu fiehzade Bayezid Vak’as›, Ankara Ünver, Süheyl, Cüzzam, Yaflam Dergisi, Cerrahpafla T›p Fakültesi 1961. Yay›n›. Tursun Bey, Tarih-i Ebü’l-Feth, Haz›rlayan: Mertol Tulum, ‹stanbul Ünver, Süheyl, Divitçiler, Türk Etnografya Dergisi, 1963. 1977. Ünver, Süheyl, ‹stanbul’un Mutlu askerleri ve fiehit Olanlar, Ankara Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi, Cilt: 1-7. 1976. ‹stanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Katalo¤u, Cilt: 3, ‹stan- Ünver, Süheyl, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, 1967. bul 1968; Cilt: 4, ‹stanbul 1976. Ünver, Süheyl, Kâtipzade Mehmet Refi’ Efendi’nin Hayat›, ‹stanbul Türkiye’de Vak›f Âbideleri ve Eski Eserler, Vak›flar Genel Müdürlü¤ü 1950. Yay›nlar›, Cilt: 2, Ankara 1977. Ünver, Süheyl, Miskinler Tekkesi, Belediye Mecmuas›, Say›: 11, 8 Uluçay, Ça¤atay, XVIII. ve XIX. Yüzy›llarda Saruhan’da Eflkiyal›k ve A¤ustos 1934. Halk Harekât›, ‹stanbul 1946. Ünver, Süheyl, Müzehhib ve Çiçek Ressam› Üsküdarl› Ali, ‹stanbul Uluçay, Ça¤atay, Harem-II, Ankara 1971. 1954. Uluçay, Ça¤atay, Manisa Ünlüleri, ‹stanbul 1946. Ünver, Süheyl, Yedinci Tepe Hamamlar›na Dair, Vak›flar Dergisi-II, ‹s- Uluçay, Ça¤atay, Osmanl› Saraylar›nda Harem Hayat›’n›n ‹çyüzü, ‹s- tanbul 1974. tanbul 1959. Ünver, Süheyl, Türkiye’de Kahve ve Kahvehaneler, Türk Etnografya Uluçay, Ça¤atay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980. Dergisi, Say›: 5 ‹stanbul 1962. Uluçay, Ça¤atay, Saruhan O¤lullar›’na ve Eserlerine Dair Vesikalar I-II, W. M. Ramsey, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas›, Haz›rlayan: Mihri Pek- ‹stanbul 1940-1946. tafl, ‹stanbul 1961. Ulunay, Refi Cevat, ‹stanbul Evliyalar›, Milliyet 28 Nisan 1957. Velibeyo¤lu, Veli Recai, Zâkirzâde Abdullah Bîçare Divan›, Mucur, Unat, Faik Reflit, Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1968. 1963. Uzluk, Feridun N. - Ali Hikmet Münfli, Dirim Mecmuas›, Cilt: XXX, Say›: Yalk›n, R›za, Rahmetli fieyh Atâ, Tarih Hazinesi, Say›: 5 ‹stanbul 1951. 9-10, 1960. Yard›mc›, ‹lhan, Bursa Evliyalar›, ‹stanbul 1976. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Anadolu Beylikleri, Ankara 1969. Yavuz, Y›ld›r›m, Mimar Kemalettin, Ankara 1981. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1984. Yayla ‹mam› Tarihi, (Vaka-› Cedîd), Haz›rlayan: Y. Semeno¤lu, 1001 Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Meflhur Rumeli Ayanlar›ndan Tirsinikli ‹smail, Temel Eser. Y›l›ko¤lu Süleyman ve Alemdar Mustafa Pafla, ‹stanbul 1942. Yaz›c›o¤lu, H. Fikri, Afyon Evliyalar› ve ‹lim Adamlar›, Afyon 1969. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mithat Pafla ve Taif Mahkumlar›, Ankara Y›lmaz, H. Kamil, Aziz Mahmut Hüdâyî ve Celvetiyye Tarikati, ‹stanbul 1950. 1982. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, Ankara Yinanç, Mükremin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, 1944. 1967. Yurtbay, Ali ‹hsan, Fatih’in Hocas› Akflemseddin. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Nizam-› Cedid Ricalinden Valide Sultan Ket- Yücel, Erdem, Eski Valide Camii, ‹stanbul Ansiklopedisi, Cilt: 10. hüdas› Meflhur Yusuf A¤a ve Kethüdazâde Arif Efendi, Belletenden Yücel, Erdem, Vak›f Yapan Kad›nlar, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 2, ayr› bas›m. 1971. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti Tarihi, 3. bask›, Ankara Yücel, Erdem, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No: 336, ‹stanbul 1969. 1972. Yücel, Erdem, Kuzguncuk, T. T. O. K. Belleteni, Kas›m / Aral›k 1975. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devletinde ‹lmiye Teflkilât›, Ankara Yücel, Erdem, ‹stanbul Namazgâhlar›, Hayat Tarih Mecmuas›, Say›: 1, 1965. ‹stanbul 1972. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti’nde Merkez ve Bahriye Tefl- Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Ö¤retim, ‹stanbul 1938. kilât›, Ankara 1948. Yüngül, Naci, Taksim Suyu Tesisleri, ‹stanbul 1957. Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti’nde Saray Teflkilat›, Ankara Zâkir fiükrü, ‹stanbul Tekkeleri Silsile-i Meflayihi, Haz›rlayan: fiinasi Ak- 1945. batu, ‹slâm Medeniyeti Mecmuas›, Say›: 4-5, Atatürk Kütüphanesi Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti Teflkilât›ndan Kap›kulu No: 75. Ocaklar› I-II, Ankara 1943-1944. Ziyao¤lu, Rak›m, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, ‹stanbul 1971.

1506 KARMA ‹NDEKS

‹ndeks’in haz›rlanmas›na iliflkin baz› aç›klamalar:

1- ‹ndekste Yüzy›llar Boyunca Üsküdar kitab›n›n 3 cildinde geçen flah›s, eser, vak’a, mahal ve mekân adlar› alfabetik s›rayla yer almaktad›r. Alfabetik s›ralamada, kullan›lan bilgisayar program›ndan kaynaklanan bir zorunluluk ola- rak ‘›’ harfi ‘i’ olarak de¤erlendirilmifltir.

2- Madde bafl› yaz›m›nda bugünkü söyleyifl esas al›nd›¤›ndan at›f yap›lan sayfalarda keli- menin farkl› yaz›mlar›yla bulunabilece¤i göz önünde tutulmal›d›r.

3- Büyük harflerle dizili madde bafll›klar›, kitab›n içeri¤ini oluflturan konu bafll›klar›n› gösterir.

4- fiah›s adlar›n›n s›ralamas›nda ilk ad madde bafl› olarak belirlenmifltir. Soyad›, ünvan, mahlas, lâkap ve aç›klamalar madde bafl›n›n sonras›na eklenmifltir: Abdülbaki Efendi, Kethüdazâde, Mekke Mollas›; Hüseyin A¤a, Surre emini hac›... gibi.

5- Ünvan› ismi ile özdeflleflmifl baz› flahsiyetler için istisna olmak üzere maruf olan ünvan- lar› madde bafl› yap›lm›flt›r: Fatih Sultan Mehmet, Kanunî Sultan Süleyman, Haf›z Kumral, Mimar Sinan, fieyh Bedreddin, Yavuz Sultan Selim... gibi.

6- Osmanl› padiflahlar› alfabetik s›rada ‘Sultan’ ünvanlar› madde bafl› yap›larak yer alm›fl- t›r: Sultan I. Ahmet, Sultan IV. Murat... gibi

7- Ayn› flekilde padiflah o¤ullar› da ‘fiehzade’ ünvanlar› madde bafl› yap›larak s›ralanm›fl- t›r: fiehzade Burhaneddin, fiehzade Selim, fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi... gibi

6- ‹smi daima bir sayg› ünvan›yla birlikte an›lan Peygamber ve halife adlar› da bu sayg› ifadesinin alfabetik s›ras›nda yer alm›flt›r: Hazreti Ebubekir, ‹mam Hüseyin, Hazreti Mu- hammed... gibi

8- Çoklukla isimle birlikte kullan›lan hoca, hac›, haf›z, seyyid, imparator, imparatoriçe, kral ve kraliçe gibi ünvanlarla da madde bafl› bulundu¤u göz önünde bulundurulmalad›r.

1507 KARMA ‹NDEKS

1. Dünya Harbi: 165, 295, 409, 587, Abdullah Efendi, Hattat: 686, 861, 927. 265. Mollas›: 760. 663, 705, 930, 952, 962, 1012. Abdullah Efendi, Himmetzâde fieyh: Abdurrahim Münib Efendi, fieyh: 415. Abdülbaki Efendi, Kevakibîzâde: 707. 2. Dünya Harbi: 663. 629, 631. Abdurrahim Nesib Efendi, fieyh: 466. Abdülbaki Efendi, Müderris: 1379. 31 Mart Vak’as›: 134. Abdullah Efendi, Himmetzâde: 460, Abdurrahim fiükrü Efendi, fieyh: 600. Abdülbaki Efendi: 115, 116. 4. Vak›f Han: 1150, 1163. 461. Abdurrahim fiükrü Efendi: 470. Abdülbaki Han, ‹ran elçisi: 1456. Abdullah Efendi, Kaymakç›zâde fieyh: Abdurrahim Tevfik Efendi, fieyh Haf›z: Abdülcelil Efendi, Buharî: 809. A 238. 501. Abdülfettah Efendi, Cebbarzâde: 753. ABACI DEDE TÜRBES‹: 523. Abdullah Efendi, Mustafa Efendizâde: ABDURRAHMAN A⁄A CAM‹‹: 58. Abdülfettah Efendi, fieyh: 643. Abac› Dede: 235, 523. 845. Abdurrahman A¤a Camii: 59, 397, 511, Abdülfettah el-Ukarî Efendi: 409. Abaza Mehmet Pafla: 38. Abdullah Efendi, Muvakkit fieyh: 82. 1014, 1081, 1083, 1278, 1333, Abdülgaffur Efendi, fieyh: 433. Abaza Pafla: 265. Abdullah Efendi, Müderris: 645. 1441, 1484. Abdülgafur Abid Kocaman Efendi: 760. ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹: 1030, 1032. Abdullah Efendi, Müneccimbafl›: 873. Abdurrahman A¤a, Nakkafl: 865. Abdülgafur Efendi, Himmetzâde fieyh: Abbas A¤a, K›zlar A¤as›: 1031, 1032. Abdullah Efendi, Nakibüleflraf: 845, Abdurrahman A¤a, Silâhtar: 58. 630. Abbas A¤a, Silahflor: 866. 846, 847. Abdurrahman A¤a: 657. ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹: 1033. Abbas A¤a: 356. Abdullah Efendi, Saraçlar Kâtibi: 741, Abdurrahman Bâhir Efendi: 1333. ABDÜLGAN‹ A⁄A NAMAZGÂHI: 995. Abbas Efendi, Tokatl›: 826. 1142. Abdurrahman Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: Abdülgani A¤a: 628, 1034. Abbas Halim Pafla, Prens: 650, 1452. Abdullah Efendi, Sar›: 114, 207, 424. 532, 590. Abdülgani Efendi (Gani Baba), fieyh: Abbasîler: 25, 47. Abdullah Efendi, Serdarlar Kâtibi: 735. Abdurrahman Bey, Müderris: 753. 446. Abdi (Abdullah) Efendi, Reisülküttap: Abdullah Efendi, Seyyid: 871. Abdurrahman Bey, Tarihçi: 1389. Abdülgani Efendi: 455. 74, 75. Abdullah Efendi, fieyh Hindî: 450. Abdurrahman Efendi, Arapzâde: 495, Abdülhak Hamid (Tarhan) Bey, fiair: Abdi Abdullah Efendi, Himmetzâde fia- Abdullah Efendi, fieyh Kang›r›l›: 142, 844. 569, 600, 1339, 1354, 1362, 1363, ir: 1130. 146. Abdurrahman Efendi, Celvetî fieyh: 1408, 1422. Abdi A¤a, Basmac›lar Kethüdas› Hac›: Abdullah Efendi, fieyh Nakflibendî: 102, 237, 610, 760. Abdülhak Mihrünnisa Han›m: 1364. 705. 320, 404. Abdurrahman Efendi, ‹stanbul Kad›s›: Abdülhak Molla, Hekimbafl›: 600, 1339, Abdi Çelebi Camii: 1197. Abdullah Efendi, fieyh: 105, 463, 883. 715. 1362, 1363. Abdi Çelebi, fiair: 1049, 1164. Abdullah Efendi, fieyhülislâm Dürrizâ- Abdurrahman Efendi, Matbaa-y› Âmire Abdülhak S›dk› Efendi: 462. Abdi Efendi Mescidi: 245. de: 688, 1214. Naz›r›: 1487. Abdülhalik Efendi, fieyh: 697. Abdi Pafla Burnu: 1316. Abdullah Efendi, fieyhülislâm: 225, Abdurrahman Efendi, Meflrebzâde: Abdülhâl›k Nasuhî Bey: 1364. Abdi Pafla ‹skelesi: 1316, 1457. 1486. 877, 878. Abdülhalim Dede Zaviyesi: 443. Abdi Pafla Sofas›: 860. Abdullah Efendi, fieyhülislâmzâde Sey- Abdurrahman Efendi, Müfessir: 857. Abdülhalim Efendi (Kozyata¤› fieyhi): Abdi Pafla, Müflir Çerkes: 678, 754, yid: 871. Abdurrahman Efendi, Mühendishane 499. 867. Abdullah Efendi, Tatarc›kzâde: 864. hocas›: 1486. Abdülhalim Efendi, Baflmimar: 1263. Abdi Pafla: 344, 1401. Abdullah Ekber Efendi. fieyh: 432. Abdurrahman Efendi, fieyh: 568. Abdülhalim Efendi, Bina Emini: 790. Abdullah (Abdi) Efendi Mescidi: 245. Abdullah Felâhî Efendi: 103, 738. ABDURRAHMAN GAZ‹ TÜRBES‹: Abdülhalim Efendi, fieyh: 488. Abdullah (Abdi) Efendi, Reisülküttap: Abdullah Han, Özbek Hükümdar›: 524. Abdülhalim Galib Pafla (Türk Galip Pa- 74. 1445. Abdurrahman Gazi, Kara: 524, 525. fla): 412. ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹: 1055. Abdullah Kâmil Pafla: 784. Abdurrahman Hilmi Efendi, Hattat: 607. Abdülhalim Oruz Pafla: 1415. Abdullah A¤a Çeflmesi: 244, 1123. Abdullah Mes’ud Efendi: 673. Abdurrahman Nafiz Pafla, Maliye Naz›- Abdülhamit Bey, fieyh: 599. Abdullah A¤a Han›: 1488. Abdullah Molla Efendi, fieyhülislâm r›: 750, 752, 761. Abdülhamit Efendi, Hattat Üsküdarl›: Abdullah A¤a Namazgâh›: 290. Dürrizâde: 860. Abdurrahman Nesib Efendi, fieyh: 103, 136. Abdullah A¤a, Bostanc›bafl›: 242, 243, Abdullah Nas›h Efendi, fieyh Dr.: 462. 452, 540, 639, 647, 1263. Abdülhamit Pafla, Ferik: 891. 996, 1101. Abdullah Necip Dede Efendi, fieyh: Abdurrahman Pafla, Kad›: 1261, 1262, Abdülhay Efendi (birinci), fieyh: 462. Abdullah A¤a, Bozoklu: 771. 258, 648. 1334, 1404. Abdülhay Efendi Tekkesi: 445. Abdullah A¤a, Cebecibafl› Hac›: 714. Abdullah Pafla Saray›: 194, 197. Abdurrahman Pafla, Sufi: 855. Abdülhay Efendi, Himmetzâde fieyh: Abdullah A¤a, Darüssaade A¤as›: 314, Abdullah Pafla, Bosna Valisi: 759. Abdurrahman Pafla: 680. 631. 723, 1105. Abdullah Pafla, Deli: 1053, 1054. Abdurrahman Sami Pafla: 1407, 1414. Abdülhay Efendi, Humbarahane Naz›r›: Abdullah A¤a, Dayezâde: 730. Abdullah Pafla, Erzurum Valisi: 389. Abdurrahman fiemseddin Efendi, 375. Abdullah A¤a, Kethüda: 1366. Abdullah Pafla, Firarîzâde: 120, 197, fieyh: 294, 295. Abdülhay Efendi, fieyh: 99, 100, 445, Abdullah A¤a, Sekbanbafl›: 696. 1100. Abdülahad Nuri Efendi: 415, 1243. 540, 561, 562, 647, 947. Abdullah A¤a, Silahflor: 891. Abdullah Pafla, Köprülüzâde Hac›: 893. ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ VE Abdülhay Subhi Efendi, Himmetzâde Abdullah A¤a, Yo¤urtçubafl›: 721. Abdullah Pafla, Marafl valisi: 429, 431. NAMAZGÂHI: 1033. fieyh: 462. Abdullah Berri Efendi: 835. Abdullah Pafla, Sadrazam: 536, 734. ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ NAMAZGÂHI: Abdülkadir Ceylanî Tekkesi: 396. Abdullah Bey, Muhsinzâde: 536. Abdullah Pafla, Sar›: 675, 741, 905. 995. Abdülkadir Efendi (Emir Hoca): 947. Abdullah Bey: 1262. Abdullah Pafla, Vezir: 285. Abdülaziz Efendi, Feyzullah Efendizâ- Abdülkadir Efendi, Kazasker: 100, 101. Abdullah Beyefendi, Ali Paflazâde: 712. Abdullah Pafla: 1289. de: 715. Abdülkadir Efendi, Kola¤as›: 681. Abdullah Beyefendi, Meflrebzâde: 376. Abdullah Ramiz Pafla: 153. Abdülaziz Efendi, Karaçelebizâde: 301, Abdülkadir Efendi, Mektupçu: 767. Abdullah Biçare Efendi, Zakirzâde: 98, Abdullah Re’fet Beyefendi: 643. 611. Abdülkadir Efendi, fieyh: 369, 1245. 103,104, 304, 317, 425, 737. Abdullah R›fk› Efendi, fieyh: 186, 189. Abdülaziz Efendi, Seyyid: 585. Abdülkadir el-Hamdi Efendi, Hattat: Abdullah Cemaleddin Efendi, Bereket- Abdullah Rüfldi Efendi, Mudanyal› Abdülaziz Efendi, fieyh: 415. 607. zâde: 824. fieyh: 293, 417. Abdülaziz Efendi: 1033. Abdülkadir Geylanî Tekkesi: 49, 443. Abdullah Çelebi, Kavaf: 543. Abdullah Sayrafî: 604. Abdülbaki A¤a: 359. Abdülkadir Geylanî: 369. Abdullah Efendi (Hac› Hoca), fieyh: Abdullah fiefik Efendi, Haf›z: 110. ABDÜLBÂKÎ EFEND‹ CAM‹‹: 114. Abdülkadir Kadri Dede Efendi, fieyh: 429, 528. Abdullah fiefik Efendi: 715. Abdülbaki Efendi Okulu: 434. 648. Abdullah Efendi Mescidi: 245. Abdullah fieref Efendi: 600, 814. ABDÜLBAK‹ EFEND‹ SIBYAN MEK- Abdülkerim A¤a, Enderunî Haf›z: 1061. Abdullah Efendi Tekkesi: 463. Abdullah, Muaviye’nin kumandan›: 24. TEB‹: 897. Abdülkerim Beyefendi: 829. Abdullah Efendi, Ali Efendizâde fieyh: Abdullah-yâr-› Hindî, fieyh: 450. Abdülbaki Efendi, Halep Mollas›: 897. Abdülkerim Efendi (Hac› Hoca) fieyh: 725. Abdurrahim Efendi, Kayserili fieyh: Abdülbaki Efendi, Kethüdazâde Mekke 432.

1508 KARMA ‹NDEKS

Abdülkerim Efendi Medresesi: 282. Adalar Denizi: 26. 359, 389, 406, 426, 567, 583, 668, Ahmet Baba, fieyh Seyyid: 696. Abdülkerim Fethi Efendi, fieyh Bülbül- Adana: 560. 898, 899, 960, 1038, 1304. Ahmet Baba, fieyh: 151. zâde: 415. Adile Han›m: 454. AHMED‹YE CAM‹‹: 63. Ahmet Baba: 524. ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI: AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹: 1061. Ahmediye Külliyesi: 406, 1086. Ahmet Bahaeddin Bey, Esvapç›bafl›: 1315. Adile Sultan Kasr›: 1129, 1451, 1455. Ahmediye Kütüphanesi: 952. 872. Abdülkerim Nadir Pafla: 855, 1315, AD‹LE SULTAN KASRI: 1450. Ahmediye Mahallesi ‹btidaî Mektebi: Ahmet Behçet Efendi, Bina Emini Haf›z: 1418. AD‹LE SULTAN KUYUSU: 1229. 446. 770. Abdülkerim Pafla Pasaj›: 1315. AD‹LE SULTAN NAMAZGÂHI: 995, AHMED‹YE MEDRESES‹: 1239. Ahmet Behçet Efendi, Çavufllar Kâtibi: Abdülkerim Pafla: 788, 851. 996. Ahmediye Medresesi: 500. 752. Abdüllâtif Efendi, Hattat: 582. Adile Sultan: 686, 748, 776, 996, 1061, Ahmediye Mektebi: 1207. AHMET BEY TÜRBES‹: 525. Abdüllâtif Suphi Pafla: 938, 1407, 1413. 1229, 1289, 1329, 1361, 1367, AHMED‹YE MEKTEB‹: 899. Ahmet Bey, Ba¤datl›zâde, Hac›: 131. Abdülmecit Bey, fierif: 1427. 1405, 1417, 1451, 1454, 1455. Ahmediye Meydan›: 98, 171, 222, 378, Ahmet Bey, Bahçevanzâde: 803. ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹: 1034. ADL‹YE CAM‹‹: 352. 468, 554, 567, 584, 668, 1060, Ahmet Bey, Bestekâr Selânikli: 893. ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiME- Adliye Camii: 354, 1033, 1154, 1279. 1134, 1189, 1303, 1489, 1497. Ahmet Bey, Çay›rzâde: 747. S‹: 1035. Adnan Ad›var: 437, 920. Ahmediye: 878. Ahmet Bey, Esvapç›bafl›: 1463. Abdülmuttalip Efendi, fierif: 789. Adnan Menderes: 1461. AHMET A⁄A (AYRILIK) ÇEfiMES‹: Ahmet Bey, Halil Paflazâde: 721. Abdülmümin A¤a, Maden emini: 728. Adülaziz Efendi Namazgâh›: 1124. 1042. Ahmet Bey, Hanzâde: 826. Abdülvahap A¤a: 387. Affan Beyefendi: 1184. AHMET A⁄A (P‹R‹NÇÇ‹) ÇEfiMES‹: Ahmet Bey, Lalazâde: 847. Abdülvahap Efendi, Yasincizâde: 354. Afgan Tekkesi (Efgan Tekyesi): 168, 1038. Ahmet Bey, Mabeynci: 758. Abdülvahid Efendi: 536. 399, 400, 430, 905. Ahmet A¤a Çeflmesi: 1038. Ahmet Bey, Muhsinzâde: 855. Abdürrahim Dede Efendi, fieyda: 647, AFGANLILAR TEKKES‹: 399. Ahmet A¤a Kütüphanesi: 195. Ahmet Bey, fiilahflor: 998. 850. Afif Baba: 505. Ahmet A¤a Namazgâh›: 1003. Ahmet Bey, Uzun: 710. Abdürrahim Efendi, Abaza fieyhi: 1243. Afif ‹brahim Efendi, Hocapaflal› Hattat: Ahmet A¤a, Ahmediye Külliyesi bânisi: Ahmet Bey: 108. Abdürrahim Hilmi Efendi, Hattat: 859. 859. 64, 359. Ahmet Beyefendi, Silahflor: 794. Abdürrahim Muhib Efendi, Ruznameci: Afif Pafla Yal›s›: 918. Ahmet A¤a, Babüssaade A¤as›: 216. Ahmet Bican Pafla: 1337. 1487. Afife Han›m Sultan: 548, 590. Ahmet A¤a, Bosnal›: 1212. Ahmet Bin Ayad, Tunuslu: 560. Abdürrezzak Abdi: 1299. Afitab Kad›n: 329. Ahmet A¤a, Çaylak: 692. Ahmet Bonneval Pafla: 920. Abdürrezzak Efendi, fieyh Özbekî: 434, Afrodit Mabedi: 1290. Ahmet A¤a, ‹bnülemin: 1086. Ahmet Cavit Pafla: 705. 439. Afyon: 25. Ahmet A¤a, ‹znikli: 660. Ahmet Celâdet Beyefendi: 507. Abdürrezzak Efendi, fieyh: 425. Agâh Bey, Mersiyehân: 416. Ahmet A¤a, Kad›köylü Zaim: 660. Ahmet Celâleddin Dede Efendi, fieyh: Abdüssamed Efendi, Himmetzâde Âgâh Mehmet A¤a: 847. Ahmet A¤a, Kal›n: 848. 259. fieyh: 630, 632. Âgâh Pafla: 867. Ahmet A¤a, Kal›nzâde: 213, 214, 713. Ahmet Celâleddin Pafla Çiftli¤i: 1199. Abdüssamed Efendi, fieyh: 461. Agâh-› Semerkandî: 184. Ahmet A¤a, Kap›a¤as›: 215, 1043. AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ: Abdüsselâm Camii: 1120. Agamemnon: 19, 21. Ahmet A¤a, Kap›c›bafl› Telhisizâde: 1383. Abdüsselâm Dergâh›: 446, 447. Agop Bey, Mimar: 1060, 1147. 355. Ahmet Celâleddin Pafla: 1224, 1383. Abdüflflekur Efendi, Behçetzâde fieyh: Agop Beyleryan, Sarraf: 1300. Ahmet A¤a, Karakulak Zaim: 673. Ahmet Cemaleddin Bey: 932. 630. Agop Efendi, Köçeo¤lu Sarraf: 1383, Ahmet A¤a, Kemankefl Tozkoparan: Ahmet Cemil Beyefendi, Uzun Haf›zzâ- Abdüflflekur Efendi, fieyh M›s›rl›: 487. 1384, 1413. 1082. de: 658. Abdüflflekur Mahfî Efendi, fieyh Him- A¤a Baba: 1147. Ahmet A¤a, Kethüda Hac›: 848. Ahmet Cevdet Pafla: 587, 936, 951, metzâde: 154, 461, 462, 631. A¤a Ba¤›: 216, 1290. Ahmet A¤a, Lâdikli: 659, 1104. 1363, 1376. Âbid Efendi, Pamuk Baba: 474. A¤a Camii: 231, 554, 568, 589, 668, Ahmet A¤a, Mehterbafl› Hac›: 853. Ahmet Cezbi Efendi, fieyh: 508. Abid Efendi, Sand›kç› Rufaî Dergah› 913, 1064. Ahmet A¤a, Mehterbafl›: 1214. Ahmet Çelebi Camii: 355. fieyhi: 457, 461. A⁄A CAM‹‹: 60. Ahmet A¤a, Mimar: 713. Ahmet Çelebi Camii: 644, 1048. Abid Efendi, fieyh: 104, 545. A¤a Hamam›: 236, 426, 456, 568, 960, Ahmet A¤a, Pazarbafl›: 299. AHMET ÇELEB‹ CAM‹‹: 68. Abid Efendi: 472. 1057. Ahmet A¤a, Rodosî: 358, 841, 842, AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹: 1039. Abid Sand›kç›o¤lu, Dr.: 474. A⁄A HAMAMI: 960. 1068. Ahmet Çelebi Mescidi: 117. Abide Han›m: 419. A¤a Hüseyin Pafla, Serasker: 109, Ahmet A¤a, Rodoslu Haf›z: 194. Ahmet Çelebi: 68, 69, 546. Abidos, Abydos: 22, 1476. 1035. Ahmet A¤a, Silahflor: 355, 848. Ahmet Çitli Efendi: 69. Abraham Pafla Korusu: 1443. A¤a Kap›s›: 646. Ahmet A¤a, Tersane Emini: 239, 583, Ahmet Danifl A¤a, Hatibzâde: 426, Abraham Pafla: 1299. A¤aba¤› Kasr›: 1286, 1356. 898, 899, 945, 1004, 1207, 1208, 1057. Acem Köflkü: 1325. A¤ahamam› mevkii: 60. 1239. Ahmet Dede, Çolak: 216. Acem Tekkesi: 221. A¤alar Camii: 504. Ahmet A¤a, Voyvoda: 728. Ahmet Dede, Hac›: 540. Acemi O¤lanlar K›fllas› Mescidi: 1213. AHÇIBAfiI KONA⁄I: 1322. Ahmet A¤a, Zahire Naz›r›: 330. Ahmet Dede, fieyh: 1180. Ac› Çeflme: 1013. Ahi Çelebi Camii: 461. Ahmet Amifl Efendi, Melamî: 288. Ahmet Dede: 811. ACI ÇEfiME: 1098. Ahî Dergâh›: 28, 30. Ahmet Arif Efendi, Dede fieyh: 840. AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ VE NA- Ac› Çeflmeler: 1064. Ahi Evren: 579. Ahmet Arif Efendi, Hacegân: 763. MAZGÂHI: 1039. Ac›badem Camii: 179. Ahi Hasan: 481. Ahmet Arif Efendi: 649. AHMET EFEND‹ KUYUSU: 1230. ACIBADEM TEKKES‹: 397. Ah›r Odalar› Han›: 1488, 1489. Ahmet Arif Himmetî Dede Efendi, fieyh: Ahmet Efendi Namazgâh›: 1440. Ac›badem Tekkesi: 97, 121, 397, 398, Ah›rkap›: 45, 682, 814, 1445. 258, 648, 650. AHMET EFEND‹ NAMAZGÂHI: 996. 541, 831. AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹: 1037. Ahmet Arif Pafla, Mirliva: 875. Ahmet Efendi Türbesi: 532. Ac›badem: 354, 397, 912, 1006, 1013, AHMED‹YE CAM‹‹ KÜTÜPHANES‹: Ahmet As›m Efendi, Mütercim: 1391. Ahmet Efendi, Beyazîzâde: 542, 543. 1199, 1283, 1310, 1383, 1384, 945. Ahmet As›m el-Ayntabî: 699. Ahmet Efendi, Bolulu: 631. 1404, 1465, 1478. AHMED‹YE CAM‹‹ MEKTEB‹: 898. Ahmet Atâ Bey, Tayyarzâde: 156. Ahmet Efendi, Çal›k fieyhi: 886. Ac›elma Deresi: 1120. AHMED‹YE CAM‹‹ RUFAÎ TEKKES‹: Ahmet Ataullah Bey: 854. Ahmet Efendi, Çavuflbafl› Hatipzâde: AÇIKTÜRBE KIZ RÜfiD‹YES‹: 898. 406. Ahmet Ataullah Efendi, Arapzâde: 865. 456. Aç›ktürbe Yokuflu: 553. AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹: 1207. Ahmet Ataullah Efendi, Kazasker: 843. Ahmet Efendi, çeflme sahibi: 594. Aç›ktürbe: 428, 969, 1453, 1496. Ahmediye Camii: 174, 239, 242, 292, Ahmet Baba, Alemdar: 178, 229, 526. Ahmet Efendi, Damatzâde Ebul Hayr:

1509 KARMA ‹NDEKS

645. 1270. Ahmet Nam›k Efendi, fieyh: 493. Ahmet Pafla, Tavil: 834. Ahmet Efendi, Dervifl (Kartal Ahmet Ba- Ahmet Feyzi Pafla, Musul Valisi: 781. Ahmet Nasir, fieyh: 404. Ahmet Pafla, Tayyarzâde: 1449. ba Tekkesi): 455. Ahmet Fuat Bey: 530, 578. Ahmet Nazif Bey, fierif A¤ao¤lu: 701. Ahmet Pafla, Türk: 928, 1183. Ahmet Efendi, Dervifl: 219. Ahmet Güldürür: 1300. Ahmet Nazif Efendi, Ketanizâde: 658. Ahmet Pafla, Voynuk: 1395. Ahmet Efendi, Dizdarzâde Mak’ad: 98, Ahmet Hamdi Bey, fiair: 316. Ahmet Nazif Efendi: 108, 949, 950, Ahmet Pafla: 355, 573. 104, 159, 738. Ahmet Hamdi Efendi, Hac›: 147. 952. Ahmet Rak›m Efendi, Hattat: 274. Ahmet Efendi, Edhem Baba Tekkesi Ahmet Hamdi Efendi, Humbarahane-i Ahmet Nazikî Efendi, fieyh: 599, 696. Ahmet Rasim Bey: 921. fieyhi : 474. Âmire Naz›r›: 150. Ahmet Nâz›m Bey, Nabizâde: 740. Ahmet Rasim Efendi, Fodlac›zâde: Ahmet Efendi, Ekmekçizâde Haf›z: Ahmet Hamdi Efendi, Mektubî: 761. Ahmet Nazmi Efendi, fieyh: 416. 125, 881. 821, 1421. Ahmet Hamdi Pafla, Mirliva: 787. Ahmet Necati Bey: 693. Ahmet Rasim Pafla, Trablusgarp Valisi: Ahmet Efendi, Evliyazâde Hac›: 676. Ahmet Hamdi Pafla: 724. Ahmet Necip Efendi, Moravi fieyh: 662. 717. Ahmet Efendi, Feshane Müdürü: 784. Ahmet Hamit Efendi: 657. Ahmet Necip Pafla, fiam Mutasarr›f›: Ahmet Raflit Efendi, Benlizâde: 1052, Ahmet Efendi, Giritli: 815. Ahmet Hasip Efendi, fieyh: 493. 759. 1053. Ahmet Efendi, Hac› Haf›z: 710. Ahmet Haydar Bey.: 751. Ahmet Necip Pafla, Yesarîzâde Ferik: AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ: 1318. Ahmet Efendi, Haf›z: 733. Ahmet H›fz› Efendi, fieyh: 467. 1152, 1269. Ahmet Rat›p Pafla: 728,1319. Ahmet Efendi, Hattat (Nakflibendî): Ahmet H›fz› Pafla, Ferik: 390, 856. Ahmet Necip Pafla: 1407. Ahmet Raufî Efendi, Seyyid fieyh Üs- 607. Ahmet Hulusi Efendi, Hattat: 608. Ahmet Neylî Efendi, Mirzazâde: 274, küdarî: 465, 466. Ahmet Efendi, Hattat Hac›: 859. Ahmet Hulusi Efendi, fiirvanîzâde: 797. 277. Ahmet Raufî Efendi, fieyh: 338, 467, Ahmet Efendi, Hattat fieyh: 606. Ahmet Irsoy: 926. Ahmet Niyazi, Seyyid: 659. 584. Ahmet Efendi, Hazinedar Hac›: 219. Ahmet ‹zzeddin Beyefendi, Ferit Pafla- Ahmet Nureddin A¤a, Mimarbafl›: 328. Ahmet Remzi (Akyürek) Dede Efendi, Ahmet Efendi, Hoca: 1040. zâde: 756. Ahmet Nureddin Efendi, Niflanc›: 688, fieyh: 259, 260, 596, 650, 791. Ahmet Efendi, Kalyoni: 730. Ahmet ‹zzet Beyefendi: 661. 690. Ahmet Remzi Efendi, fieyh: 241, 477, Ahmet Efendi, Kazasker Muallimzâde: Ahmet ‹zzet Pafla, Hüdavendigâr Valisi: Ahmet Nuri Bey: 1328. 924, 1397. 239. 691. Ahmet Nuri Beyefendi, Çavuflbafl›: 726. Ahmet Reflit Efendi, Kethüda: 878. Ahmet Efendi, Kethüda: 763. Ahmet ‹zzet Pafla: 1328, 1358. AHMET PAfiA KUYUSU: 1230. Ahmet Reflit Efendi, fieyh: 286, 596. Ahmet Efendi, Muallimzâde: 1230. Ahmet ‹zzî Efendi, Teflrifatî: 656. Ahmet Pafla Medresesi: 142. Ahmet Reflit Efendi, Tatarc›kzâde: 864. Ahmet Efendi, Mutafzâde: 470, 499. Ahmet ‹zzî Efendi: 390. Ahmet Pafla Türbesi: 899. Ahmet Reflit Efendi, Zahire Gümrü¤ü Ahmet Efendi, Neylî: 274, 670. Ahmet Kâmil Bey, Tüfekçibafl›: 766. Ahmet Pafla, Bacaks›z: 868. Mültezimi: 889. Ahmet Efendi, Nüzhet: 766. Ahmet Kâmil Beyefendi: 704. Ahmet Pafla, Boflnak: 1311. Ahmet R›fat Efendi, Süvari Mukabeleci- Ahmet Efendi, Okmeydan› fieyhi: 816. Ahmet Kâmil Efendi, K›r›ml›: 1450. Ahmet Pafla, Cezzar: 194. si: 734. Ahmet Efendi, Reisül Hulefa fieyh: 540. Ahmet Kâmil Efendi: 96, 454. Ahmet Pafla, Cidde Valisi Hac›: 696. Ahmet Rifat Efendi, fieyh: 470. Ahmet Efendi, Sabîh: 1150. Ahmet Kâmil Pafla: 541. Ahmet Pafla, Çürüksulu: 706, 1315, Ahmet R›fat Efendi, Teflrifatî: 872. Ahmet Efendi, Sanduki: 476. Ahmet Karahisarî, Hattat: 606. 1342. Ahmet Rüfldi Efendi, Nakflibendi: 764. Ahmet Efendi, Serbölük: 240. Ahmet Kemal Efendi, Baflkâtip: 771. Ahmet Pafla, Dahiliye Naz›r›: 892. Ahmet Rüfldi Efendi, Osman Efendizâ- Ahmet Efendi, fiamî: 673. Ahmet Keflfî Efendi Tekkesi: 239. Ahmet Pafla, Defterdar: 864. de: 681. Ahmet Efendi, fiat›rzâde Hac›: 693. Ahmet Keflfî Efendi, Serbölük fieyh: Ahmet Pafla, Erzurumlu: 761. Ahmet Safi Efendi, Seyyid: 745. Ahmet Efendi, fieyh Kayserili: 312. 241, 476, 477. Ahmet Pafla, Firari: 982. Ahmet Safi Efendi, fieyh: 238. Ahmet Efendi, fieyh Mak’ad: 491, 493, Ahmet Kethüda Camii: 377, 1082. Ahmet Pafla, Gül: 803. Ahmet Saib Efendi: 812. 609, 634. Ahmet Kirameddin Efendi: 295. Ahmet Pafla, Hac›: 139, 1230. Ahmet S›dd›k Efendi: 535. Ahmet Efendi, fieyh Nasuhizâde: 598. Ahmet Lütfi, Hac›: 552. Ahmet Pafla, Hac›: 559, 560, 573, 968, Ahmet fiah, Hindistan flah›: 708. Ahmet Efendi, fieyh Ya¤c›zâde: 116. Ahmet Mehdi Baba, Filibeli: 482. 1183. Ahmet fiakir Bey, Çay›rzâde: 746. Ahmet Efendi, fieyh: 265, 397, 682. Ahmet Mehmet Kirameddin Efendi, Ahmet Pafla, Haf›z: 619, 883, 1081, Ahmet fiakir Bey, Nam›k Paflazâde: Ahmet Efendi, fieyhülislâm Müftizâde: fieyh: 695. 1344, 1394. 777. 498, 712, 766. Ahmet Molla Efendi, Kara Halil Efendi- Ahmet Pafla, Hezârpare: 1051. AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹: Ahmet Efendi, Taflköprülüzâde: 535. zâde: 707. Ahmet Pafla, Humbarac› (Kumbarac›): 1040. Ahmet Efendi, Toygar fleyhi: 510, 682. Ahmet Muhtar Beyefendi, Maliye Müs- 920, 1252. Ahmet fiemsi Pafla: 559. Ahmet Efendi, Ümmi: 509, 510. teflar›: 658. Ahmet Pafla, Kalayl›koz: 758. Ahmet fiükrü Bey, Salim Efendizâde: Ahmet Efendi, Visalî: 702. Ahmet Muhtar Beyefendi, fieyhülislâm: Ahmet Pafla, Karahisarl›: 852. 687. Ahmet Efendi, Yenibahçeli: 387. 952, 1389. Ahmet Pafla, Kesriyeli: 1091, 1334. Ahmet fiükrü Efendi, Halep Kad›s›: Ahmet Efendi, Yi¤itbafl›: 631. Ahmet Muhtar Efendi, Hac›: 688. Ahmet Pafla, K›z›l: 560, 968. 315. Ahmet Enver Efendi: 681. Ahmet Muhtar Efendi, ‹stanbul Payeli: Ahmet Pafla, Melek: 548, 549, 590, Ahmet fiükrü Efendi, fieyh: 152. Ahmet Enverî Efendi, fieyh: 674. 801. 1344, 1395. Ahmet fiükrü Pafla, fierif Paflazâde: Ahmet Ertegün: 438, 442. Ahmet Muhtar Efendi, Mollac›kzâde: Ahmet Pafla, Mirahur: 358, 832. 717. Ahmet Esat Efendi, Salih Efendizâde: 1214, 1215. Ahmet Pafla, Mirimiran: 862. Ahmet fiükrü Pafla: 1348. 727. Ahmet Muhtar Efendi, fiair: 1085, 1176. Ahmet Pafla, Mirimirandan Hac›: 109. Ahmet Tahir Efendi: 658. Ahmet Esat Efendi, fieyhülislâm Urya- Ahmet Muhtar Efendi, fieyh: 320, 322. Ahmet Pafla, Müezzinzâde: 637. Ahmet Tevfik Pafla, Müflir: 754. nizâde: 127, 594, 890, 1336. Ahmet Muhtar Efendi, fieyhülislâm Tur- Ahmet Pafla, Sadaret kaymakam›, fieh- Ahmet Turanî Türbesi: 307. Ahmet Faik Bey, Duyun-i Umumiye Mü- flucuzâde: 147, 802. la: 120. Ahmet Ümidî Efendi: 100, 101. dürü: 770. Ahmet Muhtar Efendi, fieyhülislâm: Ahmet Pafla, Sadrazam Haf›z: 38. Ahmet Vefik Pafla: 938. Ahmet Faz›l Bey, Kemal Paflazâde: 541, 1416. Ahmet Pafla, Semiz: 419, 532, 589, AHMET VES‹M PAfiA YALISI: 1328. 832. Ahmet Muhtar Pafla, Gazi: 541, 705, 1341. Ahmet Vesim Pafla: 649, 1452. Ahmet Fehim Bey: 1385. 1340. Ahmet Pafla, Serbevvabin Seyyid: 759. Ahmet Yekdest: 488. Ahmet Ferit Efendi, fieyh: 446, 447. Ahmet Muhtar Pafla, Maliye Naz›r›: Ahmet Pafla, fiam Valisi Müflir: 887. Ahmet Ziyaeddin Efendi (Gümüflhane- Ahmet Ferit Efendi: 563. 600, 775. Ahmet Pafla, fiehit: 904, 905. vî), fieyh: 409, 501, 504. Ahmet Fethi Efendi, Defterdar: 789. Ahmet Münib Efendi, Band›rmal›zâde: Ahmet Pafla, fiehlagöz: 739. Ahmet Zühtü Pafla: 857. AHMET FETH‹ PAfiA YALISI: 1316. 542. Ahmet Pafla, fiehremini: 890. Ahmet, Hattat: 689. Ahmet Fevzi Pafla, Müflir: 256, 257, Ahmet Naili Efendi, Baflkâtip: 784. Ahmet Pafla, fiüca’: 354. Ak A¤a: 360.

1510 KARMA ‹NDEKS

AK MEHMET PAfiA SARAYI: 1319. Ali A¤a, Aflç›: 681. Ali Efendi, Haf›z: 661. Ali Nizami Pafla: 892. Ak Mehmet Pafla Saray›: 48. Ali A¤a, Bostanc›bafl›: 707. Ali Efendi, Hammamizâde Haf›z: 313. Ali Nutki Baba: 507. Ak Yap›: 71, 74, 357, 413. Ali A¤a, Had›m: 1125. Ali Efendi, Hattat: 859. Ali Pafla Kona¤›: 1033. Akarca Tekkesi: 97. Ali A¤a, Hassa Odabafl›s› Hac›: 702. Ali Efendi, Kethüda: 856. AL‹ PAfiA KONA⁄I: 1320. Akarçeflme: 856. Ali A¤a, Hazinedar: 207, 1008. Ali Efendi, Kethüdazâde: 760. Ali Pafla, 5. Kolordu Erkan›ndan: 819. Akb›y›k Tekkesi: 97. Ali A¤a, ‹brahim Pafla Validi: 724. Ali Efendi, Kisedarzâde Hac›: 1137. Ali Pafla, Atik: 1031. Akçakoca: 524. Ali A¤a, K›brisî: 759, 765, 766. Ali Efendi, Konevî Hattat: 727. Ali Pafla, Attar: 919. Akif Bey, Hekimbafl›: 872. Ali A¤a, Matbah Emini: 731. Ali Efendi, Köstendili: 321, 465, 469, Ali Pafla, Çorlulu: 613. Akif Efendi, Hariciye Naz›r›: 1289. Ali A¤a, Mehterbafl›: 685, 714. 584, 585. Ali Pafla, Çürüksulu: 1342. Âkif Efendi, fieyh: 425. Ali A¤a, Mimar: 165. Ali Efendi, Kütahyal› fieyh: 185. Ali Pafla, Dellak: 572. Akif Efendi, Teflrifatî: 738, 981. Ali A¤a, Mirahur: 106. Ali Efendi, Medine Kad›s›: 725. Ali Pafla, Dulkadiriye Beylerbeyi: 138. Akif Mehmet Bey, Ebubekir Paflazâde: Ali A¤a, Musahib: 1373. Ali Efendi, M›srîzâde: 258. Ali Pafla, Elmas: 1328. 735. Ali A¤a, Saatî Hac›: 696. Ali Efendi, Paflmakç›zâde: 1390. Ali Pafla, Faz›l: 387. Akif Mehmet Efendi, Teflrifatç›: 303, Ali A¤a, Silahflor Hac›: 731. Ali Efendi, Seyyid: 387, 488. Ali Pafla, Ferik: 828. 304, 425, 1375, 1467, 1468, 1482. Ali A¤a, Silahflor: 770. Ali Efendi, fieyh (Ahmet Buharî Tekke- Ali Pafla, Genç: 998, 1132, 1171. Akif Pafla: 143. Ali A¤a, Sipahi: 668. si’nde): 446. Ali Pafla, Hekimo¤lu: 120, 121, 180, Akil Muhtar Özden, Dr.: 909, 910, 937. Ali A¤a, T›flizâde: 816. Ali Efendi, fieyh (fiabanî): 597. 208, 274, 345, 361, 627, 628, 683, Akil Pafla, Ferik: 792. Ali A¤a, Yapraks›z: 1103. Ali Efendi, fieyh Hanc›zâde: 469. 829, 1218, 1414, 1480. Ak›nt› Burnu: 197, 1100. Ali A¤a: 660. Ali Efendi, fieyh Hindî: 450. Ali Pafla, ‹zmirli: 64, 137, 900, 1091. Akka: 194, 1398. Ali Alâeddin Efendi, fieyh Halvetî: 322. Ali Efendi, fieyh Kara: 470, 880. Ali Pafla, Kad›karyeli: 800. Akkirman Anlaflmas›: 294. Ali Alaeddin Efendi, fieyh: 294. Ali Efendi, fieyh: 237, 1455. Ali Pafla, Kara: 820. Aklî Mehmet Efendi: 346. Ali At›f Efendi, Haf›z: 812. Ali Efendi, fieyh: 493. Ali Pafla, Kayserili: 303. Akroinon: 25. Ali Baba Dergâh›: 151. Ali Efendi, Toygartepe Tekkesi fieyhi: Ali Pafla, K›rat: 545. Aksaray Camii: 1229, 1417. Ali Baba, Dökmeci: 508. 509. Ali Pafla, Kütahyal› Hac›: 680. Aksaray: 355, 377, 543, 573, 679, Ali Baba, Kemikli: 1310. Ali Efendi, Yedekçizâde: 858. Ali Pafla, Mirliva: 872. 1138, 1215, 1484. Ali Baba: 30, 500, 570. Ali Efendi: 563. Ali Pafla, Moldovanî: 733, 1124. Akflemseddin Zaviyesi: 426. ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI: 1283. Ali el-Vasfî Efendi, Hattat: 607. Ali Pafla, Mollac›kzâde: 1215. Akflemseddin: 180, 182. Âl-i Bahad›r Ba¤lar›: 25, 47, 51, 1308, Ali Emiri Kütüphanesi: 948. Ali Pafla, Nasuhzâde: 617. Alaaddin Ali Efendi: 596. 1309, 1465, 1478. Ali Enverî Efendi, Beylikçi: 761, 762. Ali Pafla, Nevflehirli: 1187. Alâaddin Efendi Tekkesi: 97. Ali Bali A¤a: 175. Ali Faik Üstünidman: 688, 689. Ali Pafla, Niflanc› Genç: 725. Alaca Mescit: 498. Ali Behçet Efendi, fieyh: 802, 839, 948, Ali Fakih Camii: 231. Ali Pafla, Niflanc›: 106, 1131. Alaca Minare Camii: 71, 407, 453, 603. 949. Ali Fakri Efendi, fieyh: 446, 447, 464. Ali Pafla, Sadrazam: 180, 688, 1035. ALACA M‹NARE MESC‹D‹: 70. Ali Behçet Efendi: 117, 142, 146, 151. Ali Fethi Esener: 926. Ali Pafla, Semiz: 247. Alaca Minare Tekkesi: 407, 420. Ali Behçet Konevî: 146. Ali Fuat Baflgil: 824. Ali Pafla, Seyri: 224. ALACA M‹NARE TEKKES‹: 407. Ali Berri Pafla: 738. Ali Fuat Bey, Yaver: 1412. Ali Pafla, Süslü: 441. Alaca Tekke: 1320. Ali Bey, Bostanc›bafl›: 766. Ali Fuat Bey: 736. Ali Pafla, fiehit: 595, 843, 880, 1068, Alaeddin Bey, Nasuhizâde Avukat: 670, Ali Bey, Direktör: 1441. Ali Fuat Cebesoy: 1326. 1109, 1183, 1352. 697. Ali Bey, Girayzâde: 860. Ali Fuat Türkgeldi Bey: 1318, 1415. Ali Pafla, Tepedelenli: 857, 1209, 1399, Alaeddin Efendi, fieyh: 596. Ali Bey, Kâtipzâde Hac›: 732. Ali Galip Pafla, Topçu Mirlivas›: 753. 1434. Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›: 1101. Ali Bey, Nam›k Paflazâde: 777. Ali Halit Pafla: 1398. Ali Pafla, Ye¤en: 824. Alaeddin Nasuhîzâde: 292, 471. Ali Bey, Okçubafl›: 874. Ali Hasip Efendi, Dervifl: 739. Ali Pafla, Zifltovî: 744. Alaeddin Pafla: 826. Ali Bey: 1396. Ali Haydar Bey: 92, 952. Ali Pafla: 791. Alaeddin Reflad Bey: 616. Ali Beyefendi, Defter Emini: 775. Ali Haydar Efendi, Afganl› fieyh: 704, Ali Raif Efendi-i Burusevî: 427. Alaiyye: 303. Ali Beyefendi, Serkurena: 784. 946. Ali Raik Efendi, Meflrebzâdelerden: Alanya: 44, 1262, 1335. Ali Beyefendi, Zahire Naz›r›: 780. Ali Haydar Efendi, Hattat: 1266. 376. Alaflehir: 30. Ali Cabir Pafla, fierif: 1427. Ali Haydar Efendi, fieyh: 404. Ali Rasim Efendi, Hattat: 777. Alayköflkü: 557, 1057, 1109, 1125, Ali Cami Efendi, Vezirköprülü: 948. Ali Haydar Molla: 601. Ali Rat›b Pafla: 546. 1466. Ali Cevat Bey, Mabeyn Baflkâtibi: 587. Ali Haydar Pafla, fierif: 1343, 1427. Ali R›fat Bey: 1385. Aleksi: 27. Ali Dede Efendi (Hac› Dede), fieyh: Ali Hikmet Efendi: 240. Ali Rifat Ça¤atay, Bestekâr: 1303, 703. Alemda¤: 51, 135, 139, 144, 307, 309, 647. Ali Hikmet Münfli Efendi: 239. Ali R›za Bey, Direktör: 813. 373, 524, 526, 527, 528, 552, 553, Ali Dede, Konyal› Bakkalzâde: 255. Ali Hilmi Efendi, fieyh: 781. Ali R›za Bey, M›srîzâde: 490. 606, 1062. Ali Dede: 625. Ali ‹dris Efendi, fieyh Elhac: 469. Ali R›za Bey, Ressam Hoca: 124, 251, ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU: 1230. Ali Dede-i Sinanî Efendi: 459. Ali ‹hsan Bey, Berlin sefareti Müsteflar›: 680, 1091, 1143, 1375, 1453, ALEMDA⁄I CADDES‹ NAMAZGÂHI: Ali Efendi Halvetî, Karabafl fieyh: 414. 788. 1455, 1463. 996. Ali Efendi Han›: 1488. Ali Kemalî Pafla, Dervifl: 1387. Ali R›za Beyefendi, Enbiyei Hassa Mü- ALEMDA⁄I KASRI: 1417. Ali Efendi, Aziz: 831. Ali K›rat Pafla: 112. dürü: 816. ALEMDAR AHMET BABA TÜRBES‹: Ali Efendi, Berberbafl›: 745, 747. Ali Kuflî: 133. AL‹ RIZA EFEND‹ TÜRBES‹: 528. 526. Ali Efendi, Bozoklu Cevahir: 786. Ali Lami’î Efendi: 735. Ali R›za Efendi, R›fai fieyhi: 501. ALEMDAR BABA TÜRBES‹: 526. Ali Efendi, Çatalcal›: 543. Ali Manzar Efendi, fieyh: 778. Ali R›za Efendi, Sofya Mollas›: 766. Alemdar Baba: 178, 552. Ali Efendi, Ç›rak: 780. Ali Muhsin Pafla, Ferik: 768. Ali R›za Efendi, Surre Emini: 775. Alemdar Mustafa Pafla: 44, 45, 297. Ali Efendi, Darphane Naz›r›: 850. Ali Murtaza Efendi: 536. Ali R›za Efendi, fieyh Nakflî: 409. Alexandre Vallaury: 917. Ali Efendi, Defterzâde: 1245. Ali Muzaffer Göker, Ord. Prof.: 714. Ali R›za Efendi, fieyh: 312, 875. Alexis Komnenos: 26, 527. Ali Efendi, Devatizâde fieyh: 493, 495. Ali Nailî Çelebi, fieyh: 649. Ali R›za Pafla, Dahiliye Naz›r›: 181. Alhotoz Afife Han›m: 506. Ali Efendi, Faz›l: 509, 585. Ali Nailî Dede Efendi, fieyh : 258. Ali R›za Pafla, Darphane Naz›r›: 771. Ali A¤a Çeflmesi: 1008, 1493. Ali Efendi, Fenâyî: 186, 187, 321, 545, Ali Nam›k Pafla: 1289. Ali R›za Pafla, Ferik: 69, 868. AL‹ A⁄A SIBYAN MEKTEB‹: 899. 550, 551. Ali Necip Efendi, Defterdar: 1289. Ali R›za Pafla, Mirliva: 799. Ali A¤a, Arpa Emini: 757. Ali Efendi, Hac›: 510. Ali Necip Pafla, Defterdar: 255. Ali R›za Pafla, Üsküdar Muhaf›z›: 111.

1511 KARMA ‹NDEKS

Ali Sabit Efendi, Marufizâde fieyh: 508. MESC‹D‹: 74. 1040, 1041, 1047, 1170, 1175. Atâyi: 534, 535. Ali Sabit Efendi, Mektupçubafl›: 884. ARAK‹YEC‹ MESC‹D‹: 356. Arslan Pafla, Koca: 566, 702. Atefl O¤lu Ailesi: 691. Ali Sami Bey: 617. ARAK‹YEC‹ MESC‹D‹: 356. ASADAR BABA TÜRBES‹: 531. At›f Ahmet er-Rufaî, fieyh: 422. Ali Siret Baba: 891. Arakiyeci Mescidi: 75, 357, 413, 938. Asadar Baba: 199. Ât›f Efendi aile sofas›: 671. Ali Suat Bey: 1331, 1343. Arap Camii: 386. Asaf Bey, Tatar Osman Paflazâde: 755. At›f Efendi, Defterdar: 594. Ali Suavi: 1358, 1433. Arap Cemal, Haf›z: 1303. Âsâf Celâleddin Pafla: 748. At›f Efendi: 304. Ali Süruri Pafla: 645. Arapiskelesi: 1051. Asaf Pafla Köflkü: 1440. Atik Ali Pafla Camii Zaviyesi: 738. Ali fiamil Pafla, Üsküdar Kumandan›: Arapkir: 652. Âsâf Pafla: 748. Atik Ali Pafla Camii: 98. 491, 492. Araplar Mezarl›¤›: 221, 667, 668, 1043. Asârî, fiair: 577, 580, 1190. Atik Fatma Sultan Saray›: 84. Ali fieyda Dede Efendi, Haf›z: 260. ARAPLAR MEZARLI⁄I: 655. Asi Abaza Pafla: 620. AT‹K SULTAN SARAYI: 1322. Ali Uflflakî Efendi, fieyh: 147. Arapzâde Atâullah Efendi Yal›s›: 1399. As›m Arsoy, Yesari: 675. Atik Vâlîde Mektebi: 768. Alim Ahmet Baba, fieyh: 511. ARAPZÂDE KARAKOLU: 1274. As›m Bey, Edirne Milletvekili: 810, AT‹K VAL‹DE MÜLK‹YE RÜfiD‹YES‹: Aliyyü’l-Uflflakî, fieyh Haf›z: 117. Arapzâde Karakolu: 1434. 1329, 1452. 900. Alkibiades: 22, 1477. ARAPZÂDE SEB‹L‹: 1209. As›m Efendi, fieyhülislâm Çelebizâde: Atik Valide Sultan Camii: 71, 414, 1125. Alman Hastahanesi: 501. ARASTA ÇARfiISI: 1461. 1436. Atik Valide Sultan Külliyesi: 1013. Alman Konsoloslu¤u: 221. Arasta Çarfl›s›: 384, 972, 1443. As›m Efendi, Zâkirbafl›: 447, 457, 508. Atik Valide Sultan Medresesi: 224. Alman Mezarl›¤›: 221. Arasta Hamam›: 1241. Âs›m Mustafa Bey, fiair: 72. Atik Valide Sultan Saray›: 48, 1324. Almanya: 26. Argolis: 21. As›m Sönmez: 1051. AT‹K VAL‹DE SULTAN SIBYAN MEK- Alo Pafla: 670, 684, 690, 883. Arif A¤a, Arabac›bafl›: 833. As›m Us, Gazeteci: 687. TEB‹: 900. Alpaslan: 26. Arif A¤a, Elbise Anbar› Emini: 808. Askandar: 20. AT‹K VAL‹DE SULTAN TEKKES‹: 414. Alt›n fiehir (Üsküdar): 19. Arif A¤a, fiahincibafl›: 771. Askerî Muzika K›fllas›: 1269. AT‹K VAL‹DE SUYU: 1197. Alt›yol: 1299. Ârif Bey, Hattat Çarflambal›: 434. Asrî Kad›nlar Cemiyeti: 1469. Atik Valide Suyu: 970. Altunizâde Ailesi Mezarl›¤›: 1342. Arif Bey, Meclisi S›hhiye Reisi: 768. Asude Dede: 452. AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹: 1041. ALTUN‹ZÂDE CAM‹‹: 71. Ârif Bey, Tophane Naz›r›: 737. Âsûmânî Dede: 52. Atike Sultan: 1041, 1069, 1081. Altunizâde Camii: 900, 1401, 1438. AR‹F DEDE EFEND‹ TEKKES‹: 413. AfiÇIBAfiI CAM‹‹: 75. Atina: 22. ALTUNÎZÂDE ‹SMA‹L PAfiA HAMAMI: Arif Dede: 487. Aflç›bafl› Camii: 77, 486, 874, 885, 919, Atiye Sultan: 195, 197, 198, 465, 823. 961. Arif Efendi Yal›s›: 1085, 1317, 1333. 1006. Atlamac› (Kaymak Mustafa Pafla): 225. ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ: Arif Efendi, Bakkal Hattat: 535. Aflç›bafl› Kona¤›: 988. ATLAMATAfiI CAM‹‹: 362. 1321. Arif Efendi, Hekimbafl›: 276, 846. Aflç›bafl› Mahallesi: 486. ATLAMATAfiI CAM‹‹: 362. ALTUNÎZÂDE ‹SMA‹L ZÜHDÜ PAfiA Arif Efendi, Reisül Küttap: 773. Aflç›bafl› Mezarl›¤›: 667. Atlamatafl› Han›: 362, 924. MEKTEB‹: 900. Arif Efendi, fieyhülislâm: 693. Âfl›k Pafla Camii: 364, 1110. ATLAMATAfiI MÜLK‹YE RÜfiD‹YES‹: Altunizâde Karakolu: 1438. Arif Efendi: 1481. Âfl›k Pafla Tekkesi Camii: 1110. 901. ALTUNÎZÂDE RÜfiD‹YE MEKTEB‹: AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹: Afl›k Pafla: 579. Atlamatafl›: 362, 397. 900. 1210. Âfl›kpafla: 949, 951, 1110. Atpazar› Kap›s›: 1102. Altunizâde: 40, 933, 995, 1014, 1329, Arif Hikmet Beyefendi Sebili: 640. Aflir Efendi, fieyh: 118. ATPAZARÎ OSMAN EFEND‹ MESC‹D‹: 1401, 1420. Arif Hikmet Beyefendi, fieyhülislâm: Aflir Efendi, fieyhülislâm Reiszâde: 77. Âmâ Ali, Kanunî: 1385. 640, 641, 642, 643, 644, 852, 972, 1102. Atpazarî Osman Efendi Tekkesi (fati: Amanullah-› Hindî, fieyh: 450. 1081, 1090, 1172, 1198, 1317, Aflir Mustafa Efendi, fieyhülislâm: 97. Amasya: 303, 604. 1332, 1387, 1400, 1485. 1152, 1153. Atpazarî Osman Efendi Tekkesi (Fatih): Amcazâde Hüseyin Pafla Medresesi: Arif Hikmet Pafla, Çürüksulu: 1343. ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU: 97, 361. 658. Arif Hikmet Pafla, Damat: 1348. 1230. Atzula mevkii: 26. Amerikan K›z Koleji: 397. Ârif Mehmet A¤a, Hattat: 427. Aflubican Kad›nefendi: 158, 249, 1154, Avlonya: 202. AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I: 1321. Arif Pafla, Darüssaade A¤as›: 140. 1230. Avni An›l: 926. Amuca Hüseyin Pafla Medresesi: 399. Arif Pafla, Ferik: 691. At Meydan›: 43, 1344. Avni Bey, Dr.: 1253. Amucazâde: 714. Arif Pafla, Liva: 805. AT PAZARI NAMAZGÂHI: 996. Avni Dilligil: 675. Anadolu Kava¤›: 164, 207. Arif Pafla, Müflir: 717, 798. AT PAZARI: 1461. Avni Lifij: 1424. Anadolu Lisesi: 1286, 1356, 1357. Arif Pafla: 860. At Pazar›: 57, 250, 366, 378, 467, 979, Avni Pafla, Ferik Hac›: 873. Anadolu Musiki Cemiyeti: 1303, 1304. Arif Sami Toker: 1304. 1053, 1063, 1067, 1069, 1311, Avni Pafla, Mirliva: 1292. Anadoluhisar›: 30, 31, 32, 481, 1052, Arkadyüs: 24. 1489. Avnizâde Kadirî Tekkesi: 239. 1444, 1450. Arnavut Belgrad› (Berat): 165. AT TÜRBES‹: 531. AVN‹ZÂDE TEKKES‹: 417. Analipsiz Manast›r›: 1331. Arnavutköy: 197, 928. Atâ Bey, Telgrafç›: 1303, 1304. Avratpazar›: 1354. Andronikos III.: 580. Arnavutluk: 894. Ata Efendi, Arapzâde: 843. Aya Yorgi Ayazmas›: 1491. Andronikos IV.: 30. Arpac› Han›: 1488. Atâ Efendi, fieyh Özbekî: 432, 434, Aya Yuannis Ayazmas›: 422. Andronikos: 28. Arpaemini Mustafa Efendi Mektebi: 437. Ayakap›: 355. Anemas zindanlar›: 30. 274, 1208. Atâ Efendi, fieyh: 426, 1057. Ayas Pafla, Sadrazam: 1430. Anibal: 23. Arslan A¤a Camii: 49, 57, 493. Atâ Efendi, Tayyarzâde: 1361. Ayasofya Camii: 181, 231, 373, 383, Ankara Palas: 1443. ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹: 1040. Atatürk: 1327, 1445. 549, 577, 591, 870, 972, 1339, Ankara: 30, 32, 124, 180, 182, 990, Arslan A¤a Çeflmesi: 114, 283, 397, Atâullah Ahmet Efendi, fieyhülislâm: 1359. 1327, 1444. 1170. 1333. Ayasofya: 25, 47, 177, 182, 548. Anmet Bin Galib, fierif: 628. ARSLAN A⁄A MESC‹D‹: 244. Ataullah Bey, Müderris: 747. Ayazma Bahçesi: 387, 1404. Anna Komnnena: 528. Arslan A¤a Mescidi: 245. Ataullah Efendi, Arapzâde: 102, 954, AYAZMA CAM‹‹ SUYU: 1197. Antalya: 285, 646, 1385. ARSLAN A⁄A SARAYI: 1322. 1209, 1410, 1434. Ayazma Camii: 25, 31, 79, 83, 84, 217, Apollon Mabedi: 1290. Arslan A¤a Saray›: 48, 1324. Atâullah Efendi, fiair Lebib’in o¤lu: 185. 308, 352, 901, 909, 920, 961, 962, Araba Vapuru ‹skelesi: 1489, 1490. ARSLAN A⁄A SUYU: 1197. Atâullah Efendi, fieyhülislâm Dürrizâ- 981, 1084, 1105, 1120, 1168, Arabac› Mand›ras› Deresi: 1120. Arslan A¤a, Kethüda: 164, 244, 245, de: 849, 871. 1197, 1225, 1323, 1326, 1328, Arakiyeci Hac› Cafer Mahallesi: 356. 979. Atâullah Efendi, Tayyarzâde: 1270. 1415, 1452, 1464, 1467, 1477, ARAK‹YEC‹ HACI MEHMET A⁄A Arslan A¤a: 114, 168, 204, 490, 494, Atâullah Efendi: 1077. 1482, 1490.

1512 KARMA ‹NDEKS

AYAZMA CAM‹‹: 79. 620, 647, 1046. 129, 135, 158, 159, 300, 312, 317, Balaban ‹skelesi: 827, 980, 1148, 1489, Ayazma Hamam›: 902, 1452. Ayfle Sultan, Hümaflah: 532. 419, 428, 451, 452, 494, 531, 532, 1491. AYAZMA HAMAMI: 961. Ayfle Sultan, Mihrimah Sultan’›n k›z›: 535, 581, 609, 619, 620, 621, 702, BALABAN TEKKES‹ MESC‹D‹:: 116. Ayazma ‹lkö¤retim Okulu: 83, 961. 182, 419, 428. 760, 796, 800, 805, 807, 808, 831, Balaban Tekkesi: 21, 117. Ayazma ‹skelesi: 25, 1329, 1356, 1384, Ayfle Sultan: 41, 540, 587, 589, 590, 881, 963, 969, 1048, 1060, 1310, Bâlâniflîn: 1180. 1489, 1492. 645, 794, 821, 832, 1045, 1366, 1368, 1407. Balat: 414. AYAZMA KARAKOLU: 1274. 1394, 1395, 1435. Aziz Mahmud Hüdâyî Vakf›: 106. BALCI BABA TÜRBES‹: 540. Ayazma Mektebi: 921. AYfiE VE ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiME- Aziz Pafla, Mirliva Doktor Hac›: 316. Balc› Baba: 30, 570. Ayazma Sahili: 649, 652. S‹: 1046. Aziz Pafla: 691. BALCI YOKUfiU KUYUSU: 1231. Ayazma Saray› Hamam›: 1326. Ayvansaray Loncas›: 1176. Aziziye Tiyatrosu: 1276. Bali A¤a: 612. Ayazma Saray› Meydan›: 79. Ayvansaray: 28, 219, 448, 526. AZ‹Z‹YE T‹YATROSU: 1299. Bali Çavufl (Perhizci): 119, 420. AYAZMA SARAYI: 1322. Azak Kalesi: 1319. Azkaniver Hayuhyafl ‹ngerutyan: 929. Bali Çavufl Camii: 420. Ayazma Saray›: 79, 387, 920, 961, 962, Azapkap›: 311, 1388. BAL‹ ÇAVUfi MESC‹D‹: 119. 1197, 1323, 1324, 1325, 1445, Aziz A¤a: 230. B Bali Çavufl Mescidi: 420, 865, 907. 1488, 1492, 1496. Aziz Bey: 932. Baba Efendi: 462. Bali Çavufl: 668, 864. AYAZMA SIBYAN MEKTEB‹: 901. Aziz Dede: 260. BABA NAKKAfi NAMAZGÂHI: 999. Bali Çelebi: 810, 834. Ayazma: 488, 825. Aziz Efendi, Dervifl: 650. Baba Nakkafl: 592, 593, 595. Bal›k Pazar›: 611, 1120. Ayd›nl› Köyü (Tuzla): 1370. Aziz Efendi, Mektubîzâde: 109. Baba Pafla: 1288. Bal›kç›o¤lu Han›: 1488. Ayd›no¤lu Tekkesi: 584, 628, 638. Aziz Efendi, fieyh: 425, 426. Bababurnu: 225. Bal›kl› Ayazma Deresi: 527. Aydos: 307, 524, 525, 1343. Aziz Efendi, Zâkirbafl› Hatib: 105, 108. Baba-O¤ul Çeflmesi: 1013. Bal›kl›: 45. Ayete’l Kürsî: 163. AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ HÜDAYÎ SE- Bâb› Hümayun: 383. Bal›m evi: 481. Ayetullah Bey: 1414. B‹L‹: 1213. Bab-› Ser-askeri-i Anadolu: 1346. Balkan Harbi: 199, 254. Ayios ‹oanis Ayazmas›: 1489. Aziz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi Kütüp- Bâb›âlî Mescidi: 75. Ball›kaya: 1418. Aynal›kavak Kasr›: 781. hanesi: 493. Bâb›âli: 44, 45, 147, 181, 231, 1103, Baltac› Çiftli¤i: 1418. Aynal›kavak Mezarl›¤›: 1486. Aziz Mahmud Hüdâyî Âsitânesi: 355, 1261, 1471. Baltac›lar Ko¤uflu: 164. Aynî, fiair: 974, 988, 1144, 1259, 1486. 445, 451, 452, 489, 491, 493, 499, Babil: 22. Baltaliman›: 615, 621. Aynülhayat Han›m: 611, 612. 500, 502, 549, 621, 947, 1190, Babü’r-Rahme: 1036. Balyan Ailesi: 1060. Aypark Sinemas›: 1302. 1263, 1420. BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A Band›rma: 151, 879. Ayr›l›k Çeflmesi Mezarl›¤›: 655, 1043. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Çeflmele- ÇEfiMES‹: 1048. BANDIRMALI fiEYH YUSUF N‹ZA- AYRILIK ÇEfiMES‹ MEZARLI⁄I: 655. ri: 1047, 1191. Bac›lar Tekkesi: 452. MEDD‹N EFEND‹ TÜRBES‹: 541. Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh›: 1043, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ Bademiye: 301. BANDIRMALI TEKKES‹ MESC‹D‹: 1177. ÇEfiMELER‹: 1047. Ba¤ Odalar› Mescidi: 183. 120. AYRILIK ÇEfiMES‹ NAMAZGÂHI: 997. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ HA- Ba¤dat Kasr›: 1372, 1373. Band›rmal› Tekkesi: 97, 121, 124, 157, AYRILIK ÇEfiMES‹: 1042. MAMI: 962. Ba¤dat yolu: 34, 280, 319, 1062, 1073, 237, 238, 355, 398, 429, 1088, Ayr›l›k Çeflmesi: 27, 451, 660, 668, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ‹MA- 1467. 1388. 997, 1004, 1042, 1043, 1103, RET‹: 985. Ba¤dat: 25, 47, 178, 526, 1216, 1319, Bando K›fllas›: 1269. 1104, 1177, 1187, 1285, 1288, AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ KÜ- 1451. Baron De Tott: 1480. 1289, 1467. TÜPHANES‹: 945. BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU: Basmahane: 83, 1452. Ayfle Bahri Kad›n: 1052. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ 1230. Basri Bey, Musikiflinas: 816. Ayfle German: 200. MEKTEB‹: 903. BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU: 1300. Baflkad›n Çeflmesi: 1045, 1046. AYfiE HANIM SULTAN TÜRBES‹: 532. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Suyu: Ba¤larbafl›: 340, 397, 571, 928, 1084, BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹: 1050. Ayfle Han›m Sultan Türbesi: 89. 1046. 1197, 1276, 1299. BAT PAZARI: 1461. Ayfle Han›m Sultan: 89, 94, 589, 590. AZ‹Z MAHMUD HÜDAYÎ EFEND‹ SU- Bahâ Bey, Avukat: 1437. Bat Pazar›: 972, 986. Ayfle Han›m: 536, 793, 998, 1341. YU: 1201. Bahaeddin Efendi, fieyh: 462. Battal Gazi Ba¤lar›: 25, 47, 1465. AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ VE NAMAZ- Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Tekkesi Bahaeddin Efendi, fieyh: 630. Battal Gazi: 25, 47, 52, 528, 1283, GÂHI: 1044. Camii: 49, 57, 61, 90, 96, 139, Bahariye Mezarl›¤›: 181, 1487. 1307, 1465, 1477. Ayfle Hatun Çeflmesi: 398, 840. 203, 490, 548, 549, 586, 591, 628, Bahariye Sahilhanesi: 1103. Bayburdî Pafla: 758. Ayfle Hatun Namazgâh›: 142. 952, 1046, 1048, 1068, 1200, Bahariye: 22. Bayezid-i Veli: 33. AYfiE HATUN NAMAZGÂHI: 998. 1334, 1363, 1365, 1434, 1468. Bahaüddin Mehmet Nakflibendî: 784. Bayram Pafla Medresesi: 165. AYfiE HATUN SIBYAN MEKTEB‹: 902. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ TEK- Bahçekap›: 144, 640, 1163. BAYRAM PAfiA SARAYI: 1359. Ayfle Hatun, Rodoslu: 195, 840. KES‹ CAM‹‹: 89. Bahir Mustafa Pafla Tekkesi: 693. Bayram Pafla, Veziriazam: 39, 129, Ayfle Hatun: 1045, 1463. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Tekke- Bahir Mustafa Pafla: 1160. 1359. Ayfle Sakibe Han›m: 644. si/Dergâh›: 38, 49, 78, 84, 91, 99, Bahri Baba Mezarl›¤› (‹zmir): 595. Bayram Pafla: 548. AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹: 100, 105, 122, 157, 159, 168, 171, Bahri Baba Mezarl›¤›: 530, 594. Bayramiye Dergâh›: 423, 457, 458. 1326. 174, 176, 230, 317, 497, 499, 998, BAHR‹ BABA MEZARLI⁄I: 888. Bayramiye Tarikati: 114, 182, 424. Ayfle Sineperver Valide Sultan: 1149. 1047, 1099, 1209, 1187, 1264, Bahri Baba: 595. Bayrampafla: 43. Ayfle Sultan Bahçesi: 1323, 1324. 1476. BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹: Baysungur Mirza: 1403. Ayfle Sultan Celvetî Tekkesi: 1045. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ TEK- 1049. Baytar Mektebi: 361, 1443. AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹: 1045. KES‹: 420. Bahri Mehmet Pafla: 1049. BAYTAR MEKTEB‹: 903. Ayfle Sultan Çeflmesi: 922, 1046, 1050. AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ Bahri Pafla: 491, 879, 1342. Bebek: 43, 197, 587, 652, 1334, 1353, Ayfle Sultan Darü’l-kurras›: 1046. TÜRBES‹: 533. Bahriye Hastahanesi: 1086. 1363, 1383, 1384. AYfiE SULTAN SARAYI: 1394, 1403. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Türbesi: BÂKÎ EFEND‹ CAM‹‹: 114. Bedesten: 33. Ayfle Sultan Saray›: 48, 1324, 1457, 77, 91, 101, 102, 270, 444, 537, Baki Efendi: 114, 116. Bedevî Tekkesi: 487, 488, 500. 1492. 546, 608, 620, 634, 636, 638, 647, Bak›rköy: 280, 1254. Bedi Nuri fiehsuvaro¤lu: 675. AYfiE SULTAN TEKKES‹: 419. 1207, 1341. Bal Mahmut Bey: 811. Bedirhan Pafla, Meflhur: 491. Ayfle Sultan Tekkesi: 97. Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi: 37, 38, Bâlâ Tekkesi: 1455. Bedri Beyefendi, fiakir Efendizâde: Ayfle Sultan Türbesi: 452, 590, 608, 52, 77, 89, 90, 93, 94, 95, 96, 97, Balaban Ahmet Baba: 116, 118. 784.

1513 KARMA ‹NDEKS

Bedri Pafla, Mirliva: 736. Beyazî Ahmet Efendi Türbesi: 634. BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹: 1053. Bülbüldere Özbekler Tekkesi: 199. Behçet Bey, Esvapç›bafl›: 1463. Beyaz›t Camii (Edirne): 605. BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfi- Bülbüldere: 125, 171, 200, 224, 403, Behçet Beyefendi: 751. Beyaz›t Camii (‹stanbul): 34, 605, 782. MES‹: 1054. 856, 893, 908, 952, 1080, 1082, Behçet Efendi Türbesi: 801. Beyaz›t Devlet Kütüphanesi: 447. Bostanc›bafl› Karakolu: 1287. 1187, 1462, 1497. Behçet Efendi, Seret›bba: 872. Beyaz›t Medresesi: 458. Bostanc›bafl› Köprüsü: 41, 1395. BÜLBÜLDERES‹ CAM‹‹: 199. Behçet Efendi: 145. Beyaz›t Meydan›: 1051. BOSTANCIBAfiI NAMAZGÂHI: 996. BÜLBÜLDERES‹: 1462. Behçet-i Konevî Camii: 142. Beyaz›t: 222, 1051, 1085, 1215, 1411, Bostanc›lar Hapishanesi: 225, 1100. BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹: 1151. BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ: 1329. 1413, 1488. Bostaniskelesi Mezarl›¤›: 1468. Büyük Çaml›ca Çeflmesi: 492, 1042. Behiç Bey Köflkü: 1438. BEYAZ‹ZÂDE AHMET EFEND‹ TÜR- Bostaniskelesi: 1052, 1120, 1123, Büyük Çaml›ca Mesiresi: 51, 1007, Behiç Efendi, Defterdar: 1261. BES‹: 542. 1175, 1455. 1283. Behifltî, fiair: 77. Beyhan Sultan: 835. Botaniates: 26. BÜYÜK ÇAMLICA NAMAZGÂHI: 999. Behlül Efendi, Musikiflinas: 1481. Beykoz Çuha Fabrikas›: 254. Bozcaada: 213, 304, 640, 1057. BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ ME- Behlül Efendi: 238, 287, 295, 328. Beykoz Onparmak Çeflmesi: 83. Bozdo¤an Kemeri: 1043, 1208, 1372. S‹RES‹: 1284. Behram A¤a: 162, 168, 205, 491, 1040. Beykoz: 43, 83, 467, 663, 799, 1138, Bozok Sanca¤›: 753, 756. BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹: Behzat Bey, Heykelt›rafl: 808, 1330. 1283, 1299, 1372, 1391, 1443, Börekçi Baba: 209. 1284. Bekâr Han›: 1468. 1446. Börekçi Mustafa A¤a Türbesi: 1174. BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU: Bekir A¤a Bölü¤ü: 1414, 1433. Beylerbeyi Bedevî Dergâh›: 889. Brias-Bryas: 524, 1331. 1231. Bekir A¤a, Arnavut: 45, 46. Beylerbeyi Saray›: 593, 1055, 1122, BRYAS SARAYI: 1330. Büyük Çaml›ca Tepesi: 26, 242, 249, Bekir Baba, Zileli Hac›: 502. 1178, 1179, 1264, 1339, 1361. Bucafl Anlaflmas›: 344. 297, 437, 507, 595, 569, 911, Bekir Bey, S›rkâtibizâde: 198. Beylerbeyi Stadyumu: 242. Budak Han›: 1488. 1038, 1052, 1013, 1101, 1115, Bekir Efendi, Lofçal›: 282. Beylerbeyi: 92, 112, 144, 243, 274, Budin: 344, 349. 1152, 1177, 1201, 1203, 1224, Bekir Pafla, Hazinedar: 949. 533, 592, 593, 594, 600, 809, 921, Buhara: 604. 1293, 1338, 1362, 1371, 1398, Bekir Rüstem Pafla: 596. 953, 1039, 1277, 1336, 1337, Buhur Baba: 30, 570. 1407. Bekir Sami Günsav, Miralay: 801. 1366, 1388, 1391, 1402, 1425. Bulgar Sad›k: 1419. Büyük Çekmece Gölü: 592. Bekir Sami Pafla, Selanik Valisi: 884. BEYLERO⁄LU T‹YATROSU: 1300. Bulgaristan: 36, 132, 595. Büyük Do¤anc›lar Yang›n›: 1497. Bekir S›tk› Ateflli Efendi: 638. BEYL‹K ÇEfiME SUYU: 1198. Bulgurlu Camii: 130, 1055, 1060, 1148. Büyük Hamam: 372, 964, 1031, 1496. Bekir S›tk› Erozan, fiair: 1051. BEYL‹K ÇEfiME: 1035. Bulgurlu Da¤›: 130, 157, 1330. Büyük ‹skele Camii: 298. Bekri Mustafa Pafla, Sadrazam: 1311. Beylik Çeflme: 251, 1036. Bulgurlu Hamam›: 129. Büyük ‹skele: 1489, 1490. Bektâflî Tekkesi: 595. Beyo¤lu Lisesi: 1342. BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹: Büyük ‹skender: 22. Belgrat: 337, 344, 759. Beyo¤lu: 231, 571, 838. 1284. Büyük Postahane: 1070. Belk›s Han›m: 1342, 1343. Beypazar›: 1396. BULGURLU KÖYÜ CAM‹‹: 129. Büyük Selimiye Ambar›: 251. Beneffle: 1183. Beyrut: 173. BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹: 1055. Büyük Valide Han›: 164, 167, 222. BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ Beyflehir: 44, 304. BULGURLU KÖYÜ HAMAMI: 962. Büyükada: 918. ÇEfiMES‹: 1052. Beyt-i Cibril: 1036. BULGURLU KÖYÜ KUYULARI: 1231. Büyükçaml›ca Bektâflî Tekkesi: 456. Berat (Arnavut Belgrad›): 165. Bezmâra Kad›n: 709, 710. BULGURLU MESC‹D: 131. Büyükdere: 1299. Berberyan Mektebi: 1300. Bezmiâlem Valide Sultan: 234, 547, BULGURLU MESC‹T KUYUSU: 1231. Büyükdere-Çay›r Mahallesi: 448. Berberyan Okulu: 929. 602, 628, 844, 865, 1034, 1109, BULGURLU MESC‹T MEKTEB‹: 913. Büyükyokufl: 188. Bereket Efendi-i Hindî, fieyh: 450. 1450. Bulgurlu Mescit: 131, 1066, 1118, Byzantion: 24. Bergama: 23. Bezmican Kad›n: 709. 1213. Besim A¤a: 693, 1013. B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU): 1231. Bulgurlu Tepesi: 1448. C Besim Bey: 771. Bihruze Hatun: 309. Bulgurlu: 40, 100, 126, 129, 135, 159, Cabi Said Efendi: 1287. Besim Beyefendi: 1045. Bilal A¤a, Halilpaflal›: 219, 702. 609, 926, 927, 962, 1006, 1011, Caddebostan: 525. Besim Mehmet Pafla: 198. Bilal A¤a: 1290. 1059, 1060, 1067, 1076, 1093, Cafer A¤a: 356. Besim Ömer Pafla, Prof. Dr.: 1440. Binnaz Kad›n: 758. 1105, 1106, 1230, 1307, 1308, Cafer Çelebi: 309, 356. Besim Pafla, Topçu Mirlivas›: 765, 785. Birecik: 336. 1309, 1310. Cafer Çelebi’nin çiftli¤i: 309. Besim Pafla: 197. Birinci Selim Camii: 49. Bulgurlulu Anbarc›: 135. CAFER EFEND‹ CAM‹‹: 133. BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ: Bit Pazar›: 985, 1070. Burhan Felek Bey, Gazeteci: 809, 810, Cafer Efendi, Abdünnebizâde: 133. 1329. Bitinya Krall›¤›: 23. 933, 936, 1299, 1302, 1304, 1385, Cafer Pafla, Vezir Arapgirli: 446. Befliktafl Askerî Rüfldiyesi: 932, 933. Bitinya: 23, 26. 1438, 1463. Cafer Tayyar E¤ilmez Pafla: 674, 1328, Befliktafl Feriyye Saray›: 1178. B›y›kl› Mehmet Pafla Camii: 1396. Burhan-› Terakki: 934. 1378. Befliktafl ‹skelesi: 575, 1050, 1084. Bizantiyon: 22. BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU: 1231. Cafer, Hüseyin Gazi o¤lu (Battal Gazi): Befliktafl Saray›: 443, 1356, 1426, BODRUMÎ ÖMER EFEND‹ CAM‹‹: 126. BURHAN‹YE CAM‹‹: 132. 25, 47. 1437. Bodrumî Ömer Efendi Camii: 907. BURHAN‹YE ÇEfiMES‹: 1055. Ca¤alo¤lu: 918, 1031, 1455. Befliktafl: 33, 48, 99, 231, 254, 307, Bodrumî Ömer Efendi Köflkü: 126. Burhaniye Çeflmesi: 30. Ca¤alzâde Mektebi: 923. 407, 575, 834, 1031, 1068, 1070, Bo¤aziçi Köprüsü: 30, 595. Burhaniye Köyü Camii: 1231. Calcedon: 24. 1120, 1230, 1385, 1415, 1450. Bo¤aziçi Lisesi: 197. Burhaniye: 132, 1055, 1123, 1444. Camc› Ali Çelebi Mescidi: 1138. Beflir A¤a Camii: 231, 1493. Bo¤aziçi: 22, 27, 28, 30, 223, 244, 524, Burmal› Mescit: 864. Cami-i Atik Mezarl›¤›: 185. BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹: 1053. 571, 594, 600, 1120, 1213, 1273, Burmal› Sütun: 543. Camondo Ba¤›: 1110. Beflir A¤a Dergâh›: 147. 1346, 1389, 1437, 1480. Bursa Mevlevîhânesi: 648, 649. Canbaziye Camii: 1354. Beflir A¤a, Darüssaâde A¤as› Hac›: Bo¤azlar: 22, 26. Bursa: 24, 30, 31, 37, 52, 93, 102, 258, Candaro¤ullar›: 349. 231, 1053, 1067. Bolay›r: 570. 259, 315, 336, 481, 490, 579, 609, Canfeda Hatun Camii: 584. Beflir A¤a, Darüssaade A¤as›: 215, Bolu: 349, 350, 631. 636, 637, 648, 710, 1070. Cavidan Han›m: 710. 378, 1190, 1461, 1479. Bosphoros: 19. Bükrefl: 209. Cavit A¤a, Harem A¤as›: 996. Beflir A¤a, K›zlara¤as›: 812. Bostan ‹skelesi: 35, 1001, 1115, 1391. Bükücüler Çarfl›s›: 902. Cavit A¤a, Musahib: 290. Beflir A¤a, Lala: 1373. Bostanc› K›fllas›: 426. Bükücüler Han›: 1482. Cavit Bey, Maliye Naz›r›: 1444. Beflir A¤a, Saray› Atik A¤as›: 729. Bostanc›: 525. Bülbüldere Mezarl›¤›: 354, 893, 894, Cavit Bey, Tanzimat Dairesi Azas›: 757. Beyaz Yal›: 92. Bostanc›bafl› Camii: 249. 968, 1295. Cavit Pafla: 332.

1514 KARMA ‹NDEKS

Cebecibafl› Bostan›: 1382. Cevher A¤a Çeflmesi: 133. 1075, 1378. Ç›narl› Tekke: 131, 306, 421, 422, 477. Cedid Hac› Dede Tekkesi: 420. CEVHER A⁄A MEKTEB‹: 904. Çapa T›p Fakültesi Hastahanesi: 462. Ç‹NGENE FIRINI CAM‹‹: 160. CED‹D HACI DEDE TEKKES‹: 420. Cevher A¤a, Müsahip: 133, 134, 135. Çarh Baba: 427. Çingene F›r›n› Camii: 200, 912. Celâl Bey, Dahiliye Müsteflar›: 1318. Cevher A¤a: 1058, 1059. Çar›kç› ‹flhanesi: 1468. Çingeneler: 448, 449. Celâl Bey, Musahipzâde: 687, 1031, Cevrî ‹brahim Çelebi, fiair: 114, 207, Çarflamba (Fatih): 378. Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU: 1232. 1437, 1482. 646, 1154, 1445. Çarflamba Pazar›: 250, 458. Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹: 1210. Celâl Bey, Müsahib : 1077. Cevri Usta Camii: 904. Çarflamba Tekkesi: 247, 498, 538. Ç‹N‹L‹ CAM‹ SIBYAN MEKTEB‹: 905. Celâl Muhtar Özden, Dr.: 839, 909, CEVR‹ USTA SIBYAN MEKTEB‹: 904. ÇARfiAMBA TEKKES‹: 498. Ç‹N‹L‹ CAM‹: 162. 917, 1254. Cevri Usta: 296, 297, 904. ÇARfiI HAMAMI: 964. Çinili Cami: 164, 165, 169, 399, 509, Celal Sahir Yaz›c›: 705. Cezerî Kas›m Pafla Camii: 547, 1113. Çarfl›boyu: 1190. 870, 905, 906, 967, 979, 986, CELÂLEDD‹N A⁄A/PAfiA KONA⁄I: Cezerî Kas›m Pafla Medresesi: 133. Çarfl›kap›: 225, 378, 613, 914, 1095, 1097, 1198. 1335. Cezmi, sipahiler kâtibi (N. Kemal’in ro- 1145, 1209, 1333, 1348, 1395, Çinili Çocuk Kütüphanesi: 906. Celâleddin ‹yisen Bey: 1303. man kahraman›: 37. 1434. Çinili Hamam: 905, 979, 1198. Celâleddin Pafla, Mirliva Mahmut Pa- Cezzar Ahmet Pafla: 194. Çaflnigir Camii: 212. Ç‹N‹L‹ HAMAM: 967. fla’n›n o¤lu: 153. Charis: 22. Çatalca: 590, 804. Ç‹N‹L‹ KARAKOLU: 1274, 1275. Celâleddin Pafla: 727. Chrysopolis: 24, 25. Çatma Tezgâhlar›: 328. Çinili Karakolu: 397, 1278. Celâlî isyanlar›: 37. Cibali: 70, 446. Çatmahane: 328, 1003. Çinili Köflk Müzesi: 1080. Celalüddin Pafla, Damat: 842. Cidde: 75. Çavufl Hamam›: 49. Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹: 1239. Cellat Çeflmesi: 243, 244. C‹HAN BA⁄I KASRI: 1338. ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Ç‹N‹L‹ SUYU: 1198. Cellat ‹brahim: 709. Cihanba¤› Kasr›: 1338. 1057. Ç›ra¤an Saray›: 809, 1068, 1359. Celvetî Dergâh›/Tekkesi: 185, 186, Cihannüma Kasr›: 711. Çavuflbafl› Çiftli¤i: 1063, 1418. Ç›ra¤an Vakas›: 1433. 237, 311, 428. Cinci Hamam›: 50, 964. Çavuflbafl› Mektebi: 185, 928. Ç›rp›c› Çay›r›: 81. Celvetî Tarikati: 317, 319, 363. C‹NC‹ HOCA SARAYI: 1340. ÇAVUfiBAfiI MEKTEB‹: 904. Çnegelse: 25. Cemal Efendi, fieyh: 456. Cinci Hoca Saray›: 48, 1324. Çavuflbafl›: 1083. Çorlu: 581, 844. Cemal Kutay: 738. Cinci Hoca: 547, 964. ÇAVUfiDERE KUYUSU: 1232. Çorlulu Ali Pafla Medresesi: 1085. Cemal Pafla: 1413. C‹NC‹ HÜSEY‹N EFEND‹ HAMAM: Çavufldere: 233, 306, 1074, 1185. Çömlekçiler Kârhanesi: 1373. Cemaleddin Efendi, fieyhülislâm: 128, 964. Çay›r Semti: 358. Çöp ‹skelesi: 1489, 1492. 628. Cinci Hüseyin Efendi Saray›: 1341. Çay›rbafl›: 358. Çubuklu: 43, 225, 1354, 1391. Cemaleddin Efendi: 749, 750. Cinci Kuyusu: 964, 1213. Çaylak Ailesi: 691. Çukur Cami: 415. Cemaleddin Mehmet Pafla: 1336. Cirmen: 42. Çelebi Halil Efendi, fieyh: 1310. ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ: CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ: 1336. Civan Feridun Pafla Camii: 191, 705. Çelebi Mehmet Muhyiddin Efendi, 1342. Cemalî Efendi, fieyh Uflflakî: 444. C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM fieyh: 597. Çürüksulu Osman Pafla Köflkü: 1440. Cemalî Halifesi Tekkesi: 444. MEHMET PAfiA SARAYI: 1341. Çelebi Mehmet Selahüddin Efendi, Cemalî Tekkesi: 114, 207. Cnegelse: 47. fieyh: 601. D Cemaran Okulu: 930. Constantinus: 24. Çemberlitafl: 222, 372, 1049. Dadyan Okulu: 930. Cemil Bey, Musiki Hocas›: 801. Çemiflkezek: 1031. Da¤ Hamam›: 1082, 1279, 1462. Cemil Bey, Tanburî: 1426. Ç Çengelköy ‹skelesi: 1384. DA⁄ HAMAMI: 968. Cemil Efendi, fiekerci: 826. Çad›rc› Mescidi: 185. Çengelköy: 25, 47, 225, 257, 1054, Dalga Day›: 355. CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ: 1336. Çakal Da¤›: 1198, 1201, 1224. 1213, 1443. Damalis Burnu: 1477. Cemil Molla: 592, 890, 1337. ÇAKALDA⁄I MEZARLI⁄I: 662. Çerkez Hasan: 1085, 1411. Damalis: 19, 22. Cemil Pafla Köflkü: 1384, 1439, 1440. Çakalda¤› Mezarl›¤›: 996, 1065. ÇEfiM-‹ AFET KADIN NAMAZGÂHI: Damat ‹brahim Pafla Çeflmesi: 568, Cemil Pafla, Nam›k Paflazâde: 285. Çak›r Dede-Kara Abal› Tekkesi: 97. 1001. 960, 969. Cemil Pafla: 218, 595, 760, 1076. Çak›rc› Hasan Pafla Camii: 293. Ç‹ÇEKÇ‹ CAM‹‹: 142. DAMATR‹S SARAYI: 1343. Cemil Topuzlu Pafla, Prof. Dr.: 916, Çak›rc›bafl› Camii: 558. Çiçekçi Camii: 248, 424, 458, 459, 462, Daniflmendliler: 527. 1123, 1225, 1469. ÇAKIRCIBAfiI HASAN PAfiA CAM‹‹: 490, 499, 500, 606, 630, 668, 670, Dareios: 22. Cemile Sultan: 195, 528, 553, 780, 842, 136. 678, 802, 948, 1156, 1299, 1330, Dar›ca: 25, 30, 47, 144. 1045, 1400, 1410, 1412. Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii: 470, 1364, 1446, 1463. Darphane Hapisanesi: 505. Cenan-yar Han›m: 1058. 557, 571, 900, 911, 1060, 1465. Çiçekçi Kahvesi: 142, 275, 345, 532, Darü’l-aman (Hüdâyî Dergâh›): 95. CENNET EFEND‹ TÜRBES‹: 544. ÇAKIRCIBAfiI HASAN PAfiA MEKTE- 999, 1448, 1464. Darü’l-eytâm: 1034. Cennet Efendi Türbesi: 545. B‹: 904. Çiçekçi veya Havuzbafl› Mezarl›¤›: 667. Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti: 1304. Cennet Efendi: 98, 318, 544, 545. Çakmakç›lar Yokuflu: 164, 167, 222. Çiçekçi: 194, 345, 1033, 1051, 1059, DARÜ’S-SAÂDE A⁄ASI HAL‹D A⁄A CENNETÂBÂD KASRI: 1337. Çal›k Pafla: 805. 1370, 1448. NAMAZGÂHI: 1001. Cennetâbâd Kasr›: 249, 1153, 1330, Çal›kuflu: 364. Çifte Cevizler Mesiresi: 178. DARÜ’S-SAÂDE A⁄ASI MEHMET 1337, 1338. Çaml›ca Baba: 570, 571. Çifte Saraylar: 197, 1145, 1384. A⁄A NAMAZGÂHI: 1001. Cennetü’l Baki: 1035. Çaml›ca Bektâflî Tekkesi: 571. Çiftekayalar: 1073, 1316, 1445, 1457, DARÜ’fi-fi‹FA MESC‹D‹: 169. Cerbe: 1295, 1378, 1379. Çaml›ca Da¤lar›: 25, 47. 1492. Darüflflafaka Lisesi: 491, 720. Cerrahî Türbesi: 408. ÇAMLICA KIZ L‹SES‹: 1318. Çiftlik Gazinosu: 1197, 1440. Darüflflifa Mescidi: 989. Cerrahpafla Camii: 1379. Çaml›ca K›z Lisesi: 728, 1363. Çiftlik K›r Kahvesi: 1156. Dâver Baba: 524. Cerrahpafla: 288. Çaml›ca Saray›: 1402. Çi¤dem Talu: 779. Davud-i Kayserî: 579. Cevat fiakir Kabaa¤açl›: 1329. Çaml›ca: 28, 32, 249, 309, 312, 492, Çil Horoz fiekerlemecisi: 972. Davut A¤a, Bostanc›bafl›: 1077. Cevat Toydemir, Deniz albay›: 705. 593, 796, 838, 1198, 1230, 1308, Ç‹LEHANE MESC‹D‹: 157. Davut A¤a, Gerçek: 134, 1058. Cevdet Bey, Ressam: 1040, 1336. 1339, 1409, 1443, 1457. Çilehane Mescidi: 93, 128, 157, 159, Davut A¤a, Mimar: 336, 378, 581. Cevdet Pafla, Dr.: 1179. ÇAMLICALI MEHMET EFEND‹ TEK- 176, 1076, 1230, 1307. Davut Çelebi, Kara Niflanc› (Kara Davut Cevdet Pafla: 1490. KES‹: 421. Ç›nar Camii: 1110. Pafla): 230. CEVHER A⁄A CAM‹‹: 133. Çanakkale Bo¤az›: 22, 31, 32, 1476. Ç›nar Çeflme: 1110. Davut Pafla Camii: 178, 230, 628, 928. Cevher A¤a Camii: 904, 1058. Çanakkale Muharebeleri: 221. ÇINAR SUYU: 1198. DAVUT PAfiA ‹MARET‹: 985. CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹: 1058. Çanakkale: 225, 295, 409, 911, 917, ÇINAR TEKKES‹: 463. Davut Pafla Saray›: 557.

1515 KARMA ‹NDEKS

Davut Pafla, Kara: 229, 230, 231, 502. Divitçiler Camii: 356, 476. 1190. 609, 625, 757, 817, 1095, 1311, Davut Pafla, fieyhülharem: 775. D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹: 1112. Duvardibi Karakolu: 430, 767, 777, 1319, 1449. Davut Pafla, Veziriazam Büyük: 230. Divitçiler fieyhi: 240. 1044, 1209. Edirnekap› Mezarl›¤›: 100, 255, 389, Davut, Mimar: 367. Divitçiler yang›n›: 1498. DUVARD‹B‹ NAMAZGÂHI: 1002. 1159, 1167, 1484. Davutpafla ‹skelesi: 355, 597. Divitçiler: 240, 631. Duvardibi Polis Karakolu: 1373, 1437. Edirnekap› fiehitli¤i: 134, 618, 1122. Davutpafla Saray›: 1344. Divitçizâde Camii: 174. Duvardibi Su Terazisi: 358, 1225. Edirnekap›: 223, 693, 864, 908, 963, Davutpafla: 344, 605. D‹V‹TÇ‹ZÂDE fiEYH MEHMET TAL‹B Duvardibi veya Çay›rbafl› Mezarl›¤›: 1058, 1069, 1132, 1179. DAYA KADIN ÇEfiMES‹: 1059. EFEND‹ CAM‹‹: 171. 667. EFGAN‹ fiEYH AL‹ HAYDAR EFEND‹ Daye Hatun Tekkesi: 292. Diyarbak›r: 184, 390, 907, 1396. Duvardibi: 165, 195, 275, 358, 398, KÜTÜPHANES‹: 946. DAYE KADIN NAMAZGÂHI: 1001. Dizdar’›n Kahvehanesi: 1464, 1492. 840, 1005, 1008, 1033, 1044, Eftalya, Deniz k›z›: 1385. Daye Kad›n: 531. DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1092, 1124, 1202, 1209, 1217, Eftimyadis Efendi: 113. Debba¤hane: 1491. 1060. 1370, 1434. E¤ri Seferi: 1243. DEBBA⁄LAR CAM‹‹: 170. DO⁄ANCILAR CAM‹‹: 136. Dü¤ümlü Baba Tekkesi: 809, 833. E¤ri: 1095, 1381. DEBBA⁄LAR MEKTEB‹: 906. Do¤anc›lar Camii: 58, 116, 139, 293, Dülbendci Mescidi: 920. E¤riboz: 717. Debba¤lar: 1086. 600, 899, 904, 1147, 1230, 1381. Dülbentzâde Camii: 36. E¤rikap›: 207, 464. Dede Pafla: 724. DO⁄ANCILAR HAMAMI: 968. Dürri Mehmet Efendi Kona¤›: 1346. Ekber fiah: 1403. Dedegân Türbesi: 256. Do¤anc›lar maksemi: 1099. Dürr-i fiehvar Han›m: 950. Ekmek Yemez Tekkesi Mescidi: 305. Dedeler (Miskinler) Tekkesi: 58. Do¤anc›lar Mesiresi: 1345. Dürriye Han›m: 457. Ekmek Yemez Tekkesi: 425, 1302. Dedeler Kuyusu Mezarl›¤›: 667. Do¤anc›lar Meydan Kahvehanesi: Dürriye Sultan: 1044. EKMEK YEMEZ VEYA EMEK YEMEZ Defterdar Burnu: 1367. 1468. DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I: 1345. TEKKES‹: 423. Defterdar Camii: 605. Do¤anc›lar Meydan› han kahvesi: Dürrizâdeler Sofas›: 100. Ekmel Tekkesi: 820. Defterdar ‹skelesi: 114. 1464. Dürrüalem Kad›n: 1451. Ekrem Hakk› Ayverdi: 300. DEFTERDAR MEKTEB‹: 906. DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI: Düyun-› Umumiye Binas›: 918. Ekrem Talu: 779. DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARA- 1232. Düzce: 560. El-Basan, Selçuklu komutan›: 26. YI: 1343. Do¤anc›lar Meydan› Seyr Yeri: 1283. Eleni: 25, 47. Defterdar fiemsüddin-i Cenderî Türbe- DO⁄ANCILAR MEYDANI: 1464. E EL-HAC KIZLAR A⁄ASI MEHMET si: 1100. Do¤anc›lar Meydan›: 51, 85, 136, 139, E. Hugunen: 1473. A⁄A ÇEfiMES‹: 1063, 1064. Defterdar: 197. 222, 470, 557, 911, 938, 981, EBE HAF‹ZE HANIM MEKTEB‹: 908. El-Mehdi, Abbasî halifesi: 24. De¤irmenci ‹brahim, Hattat: 259. 1002, 1041, 1090, 1145, 1201, Ebr-i Keman Kalfa: 1235. Emetullah Han›m, Hattat Ressam: 740. Deli Fuat Pafla: 1317. 1223, 1288, 1301, 1303, 1307, Ebu Eyyüb el-Ensarî: 24, 182. Emetullah Kad›n: 1051. Demirbafl fiarl, ‹sveç Kral›: 1183. 1319, 1344, 1406, 1444, 1465, Ebu Eyyüp Ensari Camii: 498. Emetullah Valide Sultan Camii: 898. DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹: 1059. 1466, 1467, 1468, 1469. Ebu Müslim: 526. Emevîler: 25, 47. DEM‹RC‹ MESC‹D‹: 171. DO⁄ANCILAR NAMAZGÂHI: 1002. Ebu Said Efendi, fieyhülislâm: 42. Emin A¤a, Okçubafl› Hac›: 872. Demirciler Camii: 200. Do¤anc›lar Park›: 1346, 1468. Ebu’d-Dürda (Derda): 601, 602. Emin Baba, fieyh: 496. Demirciler Çarfl›s›: 171. Do¤anc›lar Rüfldiyesi: 104. EBU’D-DÜRDA TÜRBES‹: 547. Emin Bey Camii: 755. Demirkap›: 388, 656, 1031. DO⁄ANCILAR SARAYI: 1344. Ebu’l-Tevfik ‹brahim Efendi Tekkesi: Emin Bey Köflkü: 1439. Dereseki: 1391. Do¤anc›lar Saray›: 50, 1324, 1345, 413. Emin Bey, Mabeynci: 1415. Derunî Mehmet Efendi Dergâh›: 147. 1466, 1468. Ebubekir A¤a, Mimar: 389. Emin Bey, Topçu Kaymakam›: 1099. Dervifl Çelebi: 570. Do¤anc›lar Yang›n›: 600, 969, 974. Ebubekir A¤a: 725. Emin Efendi, Arpa Emini Hac›: 891. Dervifl Efendi, Kethüda: 759. Do¤anc›lar: 28, 31, 32, 33, 35, 37, 48, Ebubekir Bey, Mezemortazâde: 149. Emin Efendi, Dervifl: 462. Dervifl Efendi: 1349, 1450, 1451. 112, 138, 139, 293, 343, 465, 571, Ebubekir Efendi, Darphane Naz›r›: 850. Emin Efendi, Hattat: 1102. Dervifl Hasan A¤a: 735. 572, 580, 596, 650, 844, 854, 936, Ebubekir Efendi, ‹plikçi fieyh: 286. Emin Efendi, Kâtip: 866. Dervifl ‹smail Efendi, Malatyal›: 1048. 968, 981, 1147, 1232, 1302, 1343, Ebubekir Efendi, ‹plikçi fieyh: 596. Emin Efendi, Tokadî: 1150. Dervifl Mehmet A¤a: 733. 1367, 1443, 1465, 1468. Ebubekir Efendi, Kesriyelizâde: 828. Emin Efendi: 877. Dervifl Mehmet, ‹ço¤lan›: 672. Dolmabahçe Camii: 1141. Ebubekir Efendi, S›r kâtibi: 759. Emin Erkol, Seyyito¤lu, Dr.: 486. Dervifl Mehmet: 592. Dolmabahçe ‹skelesi: 354. Ebubekir Efendi: 641. Emin Hâki Bey, fiair: 881. Dervifl Pafla, Sadrazam: 1320. Dolmabahçe Saray›: 72, 1141, 1422. Ebubekir Lütfi Efendi, Haf›z: 781. Emin Mehmet Efendi, Kad› Abbaszâde: Dervifl Pafla: 818. Dolmabahçe: 31, 43, 1339. Ebubekir Mehmet S›dd›k Efendi, Nec- 1137. Dervifl Pir Seyyid Mehmet, fieyh: 450. Dördüncü Mehmet Camii: 49, 57. carzâde: 102. Emin Muhlis Pafla, Trabzon Valisi: 892. Deutsche Bank: 1472. Dördüncü Murat Camii: 49. Ebubekir Pafla, Alaiyeli: 355. Emin Ongan: 813, 1302, 1304. Deve Meydan›: 1084. Dr. Ahmet Pafla Köflkü: 1440. Ebubekir Pafla, Evkaf Müfettifli: 727. Emin Pafla, Edirne valisi: 143, 144. DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹: 1060. Dragos: 26, 527. Ebubekir Pafla, Kahire Valisi: 848, 849. Emin Pafla, Hac›: 793. Devecio¤lu F›r›n›: 1060. Dra¤man Tekkesi: 1243. Ebubekir Pafla: 303. Emin Pafla, Silahtar: 839. Devo¤lu Çeflmesi: 247. Drakon: 26. Ebubekir Rak›m Efendi: 641. Emin Pafla, fieyhülharem: 601. Dilâver Pafla, Veziriazam: 38, 95. Drama: 97, 1330. Ebubekir R›fk› Beyefendi: 314. Emin Pafla: 675. Dilberyar Han›m: 465. Draman: 68, 874. Ebulûla Mardin, Ord. Prof.: 802. Emin Sa’düddin Tûsî: 456. Dilküfla Tiyatrosu: 1145, 1302. Dua Meydan›: 1075. Ebussuud Efendi, fieyhülislâm: 133, Emin Sinan Camii: 1213. D‹LKÜfi T‹YATROSU: 1301. DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹: 1061. 201, 247. Emine Hatun: 999. Dimetoka: 990. Dudullu: 996, 1062. Ebuzziya Tevfik Bey: 1399. Emine Münire Han›m: 507. Dimyat: 336. DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹: 1060. Ebü’l-hayr Efendi, Damadzade: 173. EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ: 1348. Dinlenme Köflkü: 1373. Duduo¤lu Çeflmesi’: 169. Edincik (Band›rma): 151. Emine Sultan Saray›: 921, 1107, 1277. D‹REKL‹ YALI: 1358. Durbali A¤a: 131. Edip Bey: 929, 1411. Emine Sultan: 731, 777. Direkli Yal›: 1451. Durbali Baba Bektâflî Tekkesi: 176. Edip ‹smail Efendi, Baflkâtip: 783. Eminönü: 918, 1120, 1124, 1233. Direktör Ali Bey Köflkü: 1438. DURBAL‹ CAM‹‹: 175. Edirne Celvetî Tekkesi: 100. Emir Ahmet: 222. Divanyolu: 143, 195, 297, 336, 378, Durbali Camii: 33, 175. Edirne Saray›: 386, 711, 757, 894, 949, Emir Buharî Camii: 606. 613, 718, 1095, 1145, 1230, 1387. Dutcuzâde Tekkesi: 49, 396. 1132. Emir Buharî Tekkesi: 460, 1132, 1208. D‹V‹TÇ‹LER CAM‹‹: 239. Dutlu Kahve: 378, 1030, 1031, 1464, Edirne: 26, 31, 59, 93, 138, 143, 254, Emir Daniflmend Ahmet Gazi: 526, 528.

1516 KARMA ‹NDEKS

Emir Efendi, Küçük: 715, 1184. Eflref Sultan: 579. FA‹K PAfiA TÜRBES‹: 547. Faz›l Ahmet Pafla: 344, 346. Emir Hoca, Kemankefl: 952. Eflref Ürün Beyefendi, Ressam: 1415. Faik Pafla, Diyarbak›r Valisi: 890. Faz›l Ali Efendi, fieyh: 322. Emir Kas›m: 222. Et Meydan›: 44, 225, 573, 1100, 1262. Faik Pafla, Mirahur: 797. Faz›l Bey: 610, 764, 1398. Emir Pafla, Defterdar: 774. Et Yemez Tekkesi: 425. Faik Pafla: 105, 106, 156, 159, 179. Faz›l Pafla, Bosna Valisi: 727. Emir Sultan Camii: 239. Ethem A¤a, Bekçi: 850. Faiz Bey, Musikiflinas Hac›: 878. Fazl› Pafla Saray›: 85, 1482. Emir Sultan Tekkesi: 629. Ethem A¤a, Kanunî: 317. Faize Fatma Han›m: 460. Fazl› Pafla, Müflir: 733. Emir Sultan: 697. Ethem A¤a, Kemanî: 584. Faize Han›m (Ergin), Tamburî : 588. Fazlullah Efendi, Nasuhizâde fieyh: Emir Süleyman, Veliaht: 30. Ethem Baba, Seyyid Hac›: 151. Fasih Dede Beyefendi: 649. 596. Emir fieyh, Kayserili: 265. Ethem Beyefendi, Müsteflar: 1342. Fatih Camii hazîresi: 1123. Fazlullah Efendi, fieyh: 1208. Emirgân: 1356, 1421. Ethem Efendi, Hezarfen: 535. Fatih Camii Mezarl›¤›: 1381. Fazlullah Pafla, Gebzeli: 858. Emirli: 528. Ethem Efendi, fieyh: 432. Fatih Camii: 69, 94, 98, 105, 178, 239, Fazlullah, Gebze Kad›s›: 31. Emnî Çelebi, Selimzâde: 566. ETHEM PAfiA KUYUSU: 1232. 436, 498, 621, 672, 720, 1130, Fehim Pafla: 1415. Emrullah Efendi: 581. Ethem Pafla Yal›lar›: 1399. 1152, 1285, 1339, 1356, 1437, Fehmi Efendi, Haf›z: 704. Enis Pafla, Kastamonu Valisi: 892. Ethem Pafla, Damat: 691. 1454, 1456. Fehmi Ege: 1301. Enveri Pafla, Beylerbeyi: 824. Ethem Pafla, Nafia Naz›r›: 1181, 1472. Fatih Çeflmesi: 1067. Fehmî, fiair: 58. Ere¤li (Konya): 528. Ethem Pafla, Sadrazam: 617, 618. Fatih Hamam›: 1113. Fenârî Cennet Efendi Türbesi: 1047. Eren Baba: 30, 570. Ethem Pafla: 686. Fatih Han›: 979. Fenâyî Ali Efendi Camii: 229, 1184. Erenköy: 918, 1292, 1412. Etnografya Müzesi: 124. FAT‹H ‹MARET‹: 985. Fenâyî Ali Efendi Tekkesi Camii: 603. Erivan: 39, 1445. EVL‹YA HOCA CAM‹‹: 176. FAT‹H MAHKEMES‹: 1470. Fenâyî Ali Efendi Tekkesi: 97, 904. Ermeni Mezarl›¤› (Ba¤larbafl›): 571. Evliya Hoca Camii: 178, 907. Fatih Rüfldiyesi: 932. FENÂYÎ AL‹ EFEND‹ TÜRBES‹: 550. Erzurum: 35, 38, 349, 646, 937. EVL‹YA HOCA MEKTEB‹: 907. FAT‹H SULTAN MEHMET CAM‹‹: 180. Fenâyî Camii (Manisa): 551. Esat Bey, Müftüzâde: 989. Evliya Mehmet Efendi: 177, 178. Fatih Sultan Mehmet Camii: 298. FENÂYÎ TEKKES‹ MESC‹D‹: 185. Esat Cabir Pafla, Söylemezo¤lu: 868. Eyüp A¤a: 212. FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹: Fenâyî Tekkesi Mescidi: 550. Esat Efendi, Hattat Yesarî: 1152. Eyüp Bey, Dr.: 1255. 1066, 1067. Fenerbahçe: 388, 525, 1402, 1433. Esat Efendi, Seyh (Erbilî): 147. Eyüp Hastahanesi: 255. Fatih Sultan Mehmet: 32, 33, 52, 129, Fenike: 24. Esat Efendi, fiair: 1132. Eyüp ‹skelesi: 194, 197, 298. 175, 180, 182, 206, 301, 308, 349, Ferhadiye Medresesi: 93. Esat Efendi, fieyhülislâm: 44. Eyüp Meydan›: 1354. 416, 448, 449, 592, 768, 807, 962, Ferhat A¤a: 249. Esat Muhlis Pafla: 610. Eyüp Nazmi Bey: 812. 972, 981, 985, 990, 1055, 1067, Ferhat Pafla Türbesi: 211, 1434. Esat Nedim Tengizman: 736, 1002. Eyüp Rüfldiyesi: 932. 1123, 1124, 1152, 1273, 1323, Ferhat Pafla, fiark fatihi: 119, 120. Esat Pafla, Edirne Valisi: 853. Eyüp Sultan Camii: 42, 378, 971, 1052, 1467, 1471. Ferhat Pafla: 35, 36, 37, 424, 735. Esat Pafla, Göz Hekimi: 1106, 1398. 1103, 1149, 1184, 1336. Fatih Türbesi: 355, 1062. Ferhat, Hac›: 170. Esat Pafla, Kolordu Komutan›: 680. Eyüp Sultan Türbesi: 35, 536, 793, Fatih: 288, 621, 631, 1052, 1174, 1175, Feride Han›m Sultan: 197. Esat Pafla: 610, 1075, 1318. 1066, 1457. 1435. FER‹D‹YE CAM‹‹: 191. Esb-i Taz›: 361. Eyüp Sultan: 419. Fat›ma Han›m: 679. Feridun A¤a, Darüssaade A¤as›: 922. Esir Pazar›: 1049. Eyüp: 21, 42, 43, 48, 81, 117, 133, 139, Fat›ma Sultan: 718. Feridun Bey (Pafla), Niflanc›: 419, 532. ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ: 1349. 181, 195, 197, 211, 231, 255, 287, Fatma Aliyye Sultan: 784. FER‹DUN PAfiA CAM‹‹: 191. ESK‹ HAMAM CAM‹‹: 213. 292, 307, 366, 413, 415, 431, 464, FATMA HANIM MEKTEB‹: 907. Feridun Pafla, Ferik (M›s›rl›): 191. Eski Hamam: 912, 970, 1132, 1173, 472, 508, 542, 547, 548, 549, 590, FATMA HANIM SULTAN TÜRBES‹: Feridüddin Attar: 418. 1400. 593, 605, 711, 715, 758, 767, 784, 548. Feriköy Kabristan›: 588. ESK‹ HAMAM: 969. 794, 870, 871, 904, 905, 926, Fatma Han›m Sultan Türbesi: 549. Feriköy Mezarl›¤›: 1364. Eski Menzilhane: 964, 981, 1109, 1125, 1001, 1035, 1043, 1053, 1056, Fatma Han›m Sultan: 92, 548, 549, Ferit Bey, Basmac›zâde: 1482. 1213, 1435, 1476. 1066, 1068, 1082, 1102, 1113, 590, 1209. Ferit Pafla, Damat: 1408. Eski Odalar: 646. 1115, 1120, 1123, 1145, 1149, Fatma Hatun Camii: 126, 397, 911, Feriye Saray›: 1385. Eski Saray (Saray-› Atik): 328. 1155, 1175, 1179, 1183, 1229, 1110, 1170, 1171. Ferruh Çelebi Dede Efendi: 259. Eski Saray: 1052, 1068, 1149. 1262, 1268, 1328, 1334, 1335, FATMA HATUN MESC‹D‹: 182. Ferruh Kethüda Zaviyesi: 414. ESK‹ ÜSKÜDAR BELED‹YES‹ B‹NASI: 1337, 1347, 1350, 1370, 1379, Fatma Hatun Mescidi: 185. Feshane: 197. 1365. 1388, 1402, 1413, 1416, 1424, Fatma Münteha Han›m: 315. Fethi Ahmet Pafla Camii: 192, 575, Eski Valide Camii: 453. 1434, 1455, 1457, 1468, 1469, Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi: 1011, 669, 670, 922, 1006. Eskidar: 48. 1487. 1076, 1107. FETH‹ AHMET PAfiA CAM‹‹: 192. Eskihisar: 618. FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹: FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1068. Esköter Saray›: 20. F 1067. Fethi Ahmet Pafla Çeflmesi: 192, 1006, ESMA SULTAN ÇEfiMES‹: 1065, Fahire Han›m, Kemençeci : 588. Fatma Servet Han›m: 638. 1214. 1066. Fahreddin Mehmet Efendi, fieyh: 294. Fatma Sultan Bahçesi: 1324. Fethi Ahmet Pafla: 192, 194, 195, 197, Esma Sultan Çeflmesi: 131. Fahri Atabey, Dr.: 938, 1255. FATMA SULTAN ÇEfiMES‹: 1067. 358, 553, 827, 829, 840, 842, 856, ESMA SULTAN KASRI: 1349. FA‹K BEY CAM‹‹: 178. Fatma Sultan Çeflmesi: 384, 1461. 922, 1044, 1068, 1069, 1356, Esma Sultan Mektebi: 119, 420. Faik Bey Camii: 179. Fatma Sultan Saray›: 1068, 1069, 1412, 1434. ESMA SULTAN MEKTEB‹: 907. Faik Bey, E¤inli: 933. 1199, 1353. Fethi Baba: 296. Esma Sultan Saray›: 197, 257, 505, Faik Bey, Hac›: 179, 260, 457, 470, FATMA SULTAN SARAYI: 1351. Fethi Efendi, fieyh: 456, 457. 1155, 1293, 1338, 1351, 1363, 1182. FATMA SULTAN SUYU: 1199. Fethi Pafla Korusu: 1485. 1440. Faik Bey, Mabeynci: 1363. Fatma Sultan Yal›s›: 549. Fethi Pafla, Ferik: 1264. Esma Sultan, Küçük: 1457. Faik Bey: 179, 587. Fatma Sultan: 548, 549, 591, 628, 996, Fethi Pafla, Tophane Müfliri: 841, 1209. Esma Sultan: 143, 498, 537, 661, 722, Faik Efendi, Aktar: 114. 1042, 1051, 1068, 1069, 1122, Fethiye Camii: 1100. 757, 869, 887, 1065, 1149, 1349, Faik Efendi, fiair: 1034. 1416. Fetih Sûresi: 163. 1455, 1457. Faik Pafla Camii: 179, 180. Fatma Zehra Han›m: 477, 536, 578, FETTAH EFEND‹ MEKTEB‹: 908. Esmihan Sultan Darü’l-kurras›: 49. FA‹K PAfiA CAM‹‹: 179. 616, 635, 636. Fevzi Ahmet Pafla, Kaptan›derya: 798. Estergon Kalesi: 337. Faik Pafla Köflkü (Polis Huzur Evi): Fazala, Emevî komutan›: 24. Fevzi Efendi, fiair: 1062, 1109, 1169. Eflref Bey Canbazhanesi: 1301. 179, 1328. Fâz›l Ahmet Pafla, Köprülü: 1396. Fevzi Efendi, fieyh: 410.

1517 KARMA ‹NDEKS

Fevzi Mehmet Çelebi, fiair: 168. Florance Nightingale: 1264. Gence: 1131. 387, 388, 389, 556, 557, 940, 946, Fevzi Pafla, Müflir: 1264. Foça (‹zmir): 30. Genç Ali Pafla Çeflmesi: 1489. 991, 1068, 1070, 1148, 1188, Fevziye Camii: 171, 200. Foti Kalfa: 328. GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1189, 1353. Feyhaman: 1422. Fransa: 26, 360, 917, 1414. 1069. Gülnufl Hatun, Saray kethüdas›: 1048. Feyz-i Âti Mektebi: 1348. Frans›z Mezarl›¤›: 595. Genç Mehmet Pafla Çeflmesi: 77, Gülnufl Sultan Camii: 1188. Feyzi Bey, Gül Ahmet Paflazâde: 803. Frenk Mustafa Efendi: 344. 1461. Gülnufl Sultan: 1158. Feyzi Efendi: 708. Frenk Tepesi: 921, 1108. Genç Osman (II. Osman): 38. GÜLNUfi VAL‹DE SULTAN KÜTÜP- Feyzî: 1055, 1108, 1286. Frigya: 22, 26. Geredeli Çelebi: 200. HANES‹: 946. FEYZ‹YE CAM‹‹: 199. FUAD PAfiA KÖfiKÜ: 1353. Geredeli Mektebi: 200. Gülflen Efendi: 157. Feyziye Camii: 893, 908, 921, 1080. Fuat Bey, Mabeynci: 809. GEREDEL‹ MEKTEB‹: 910. Gülflenâbâd: 85. Feyziye Lisesi: 199, 893. Fuat Beyefendi, Ser-kurena: 288, 289. Geredeli Mescidi: 160, 910. Gümrük ‹skelesi: 1489, 1492. Feyziye Mektebi: 199. Fuat Pafla, Keçecizâde: 1364. GEREDEL‹ MESC‹D‹: 200. Gümrükçü Ba¤› Kasr›: 1405. FEYZ‹YE MEKTEB‹: 908. Fuat Pafla: 1490. Gevher Sultan: 1295, 1377, 1379. Gümrükçü Ba¤›: 1286, 1288. Feyzullah Efendi Medresesi: 621. Fütûhat-› Osmaniye Mektebi: 1301. Geyikli Baba: 579. Gümrükçü Osman Pafla Kasr›: 1286, Feyzullah Efendi Tekkesi Mezarl›¤›: Füyûzât Mektebi: 1302, 1303. Girit: 120, 533, 541, 640, 649, 995, 1289. 427. 1085, 1341, 1395, 1396, 1415. GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ: Feyzullah Efendi Tekkesi: 234, 427, G Gizlice Baba Mezarl›¤›: 668. 1356. 456, 1057, 1176. Gafurî Efendi Zaviyesi: 100. Gizlice Baba Türbesi: 584. Gümrükçü Osman Pafla Köflkü: 1440. FEYZULLAH EFEND‹ TEKKES‹: 426, Gafurî Efendi: 159, 1310. Gizlice Baba: 554. Güngörmez Camii: 482. 447. Gafûrî Tekkesi: 388. G‹ZL‹CE EVL‹YA TEKKES‹: 428. Güngörmez Sultan Türbesi: 1443. Feyzullah Efendi, Damatzâde fieyhülis- Galata Kulesi: 1467. Gizlice Evliya Tekkesi: 97, 128, 428, Gürcü Abdünnebi: 40, 1307, 1308, lâm: 645, 781. Galata Mahkemesi: 1188. 429, 553. 1309, 1310, 1448. Feyzullah Efendi, Eyüplü fieyh Haf›z: Galata Mevlevîhanesi: 136, 255, 258, Gizlice Evliya Türbesi: 428, 553. Güzel Orman Çifli¤i: 1383. 147. 259, 294, 529, 647, 810, 927, 974, G‹ZL‹CE EVL‹YA TÜRBES‹: 553. Güzelcehisar (Anadoluhisar›): 30, 31. Feyzullah Efendi, Haf›z Efendi Tekkesi 1071, 1252, 1354, 1483, 1486. Gizlice Evliya: 428. fieyhi: 503. Galata Mezarl›¤›: 350. Gordion: 22. H Feyzullah Efendi, Kazasker: 857. Galata Saray›: 324, 849. Gothlar: 24. Hababam S›n›f›: 1405. Feyzullah Efendi, Reisül Küttab: 709. Galata: 26, 47, 173, 389, 918, 1057, Göksu Camii: 1052. Habib-i Karamanî: 592. Feyzullah Efendi, fieyh Hindî: 182, 447, 1095, 1137, 1188. Göksu: 43. HACE HESNA HATUN MEKTEB‹: 911. 448, 449, 450. Galatasaray Lisesi: 918. Göktafll› Camii (Manisa): 201. Hace Hesna Hatun Mescidi: 283. Feyzullah Efendi, fieyh: 501, 883. Galatasaray Sultanîsi: 588. Gölgeli Çeflme: 1043. Hace Mikail Bin Mahmud fiirvânî: 828. Feyzullah Efendi, fieyhülislâm: 274, Galip Bey Köflkü: 1440. Göynük: 182. Hac› Ahmet Camii: 1120. 615, 845, 863, 864, 870, 1140, Galip Bey, Miralay: 728. Gözcü Baba Tepesi: 30. Hac› Ahmet Pafla Hamam›: 1041. 1209, 1435. Galip Bey, Suriye Valisi: 877. Gözcü Baba: 28, 30, 478, 482, 570, HACI AHMET PAfiA HAMAMI: 968. Feyzullah Efendi, fiükrüzâde: 859. Galip Bey: 1358. 579, 580. HACI AHMET PAfiA MEKTEB‹: 911. Feyzullah Han›: 1488. Galip Dede, fieyh: 136, 1071, 1483. Göztepe: 28, 30, 446, 478, 481, 587. HACI AHMET PAfiA SARAYI: 1357. Feyzullah Pafla, Ferik: 888. Galip Efendi, fieyh: 865, 881. Gül Baba Türbesi: 1002. Hac› Ahmet Pafla Saray›: 1403. Feyzullah Pafla: 872. Galip Pafla, Harbiye Mektebi Naz›r›: Gül Baba: 30, 570, 579, 580, 1002, Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi: 1225. Feyzullah fiükrü Efendi, Reisü’l-kurra: 435. 1038, 1057. HACI AHMET PAfiA TÜRBES‹: 557. 821. Galip Pafla: 70, 91, 169, 181, 200, 214, Gülfem Hatun Camii: 203, 964, 986. Hac› Ahmet Pafla Türbesi: 58, 137, Fikirtepe: 22. 232, 248, 255, 334. GÜLFEM HATUN ‹MARET‹: 986. 139, 571, 1443, 1090. Fikret Mualla, Ressam: 687. Gams›z Hasan: 649. GÜLFEM HATUN KIZ RÜfiD‹YES‹: Hac› Ahmet Pafla Vakf›: 471. Filibe: 100, 336. Gani Baba (Abdülgani Efendi), fieyh: 911. Hac› Ali A¤a Han›: 1488. Filistin: 837. 446. Gülfem Hatun K›z Rüfldiyesi: 938. Hac› Arif Bey’in arazisi: 1440. F›nd›kl› Hatuniye Tekkesi Camii: 675. Gani Baba Tekkesi: 1498. GÜLFEM HATUN MEDRESES‹: 1240. Hac› Baba: 1374, 1455. F›nd›kl› Tekkesi: 295. GAN‹ EFEND‹ TEKKES‹: 444. Gülfem Hatun Medresesi: 201, 554, Hac› Bayram Camii: 1327. F›nd›kl›: 144, 672, 776, 1120, 1122, GAN‹ EFEND‹ TÜRBES‹: 563. 910. Hac› Bayram-› Veli: 182. 1394, 1401, 1412, 1419, 1455. Gani Efendi, Hallaç: 563. GÜLFEM HATUN MEKTEB‹: 910. Hac› Bedel K›z Mektebi: 911. Firenk Tepesi: 593, 594, 595. GAR‹P DEDE TÜRBES‹: 551. GÜLFEM HATUN TÜRBES‹: 554. HACI BEDEL MEKTEB‹: 911. Firuz A¤a: 605. Garip Dede: 552. Gülfem Hatun Türbesi: 582, 910. Hac› Bedel Mustafa Efendi Camii: 78, Fîrûz-Felek Kad›n: 309. Garipçe Baba: 30, 570. Gülfem Hatun Vak›flar›: 202. 467, 1069. F‹RÛZ-FELEK KADINEFEND‹ KUYU- Gazanfer A¤a Çeflmesi: 1043. Gülfem Hatun: 200, 201, 202, 203, 204, Hac› Bektafl-› Veli Tekkesi: 49, 59, 397. SU: 1233. Gazanfer A¤a, Darüssaade A¤as›: 997, 452, 555, 578, 911. Hac› Bektafl-› Veli: 222, 580. F›st›kl› (K›s›kl›): 98. 1043, 1073, 1285. Gülgûn Hatun (Gülfem Hatun): 204. Hac› Beflir A¤a Çeflmesi: 384. F›st›kl› Kap›s›: 671. Gazi Hasan Pafla, Sadrazam: 594. Gülhane K›fllas›: 916. Hac› Bey, Artvin Sancak Beyi: 197. F›st›kl› Mektebi: 429, 446, 500, 909, Gazi ‹brahim Pafla, Manast›rl›: 112. Gülhane Rüfldiyesi: 932. Hac› Dede Tekkesi: 407, 603. 910, 937, 1080, 1180. Gazi Köyü Ba¤lar›: 25, 47, 1465. Gülnufl Emetullah Valide Sultan Camii: Hac› Dede: 820. FISTIKLI MEKTEB‹: 908. GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹: 1355. 21. Hac› Emin Baba: 481. F›st›kl› Mescit: 1055, 1123. Gaziler Mezarl›¤›: 1310. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- HACI FA‹K EFEND‹ MEKTEB‹: 911. F›st›kl› Mesiresi: 1122. Gebze: 22, 28, 30, 31, 33, 230, 307, TAN ÇEfiMES‹: 1070. HACI FEVZ‹ KUYUSU: 1233. F›st›kl› Mezarl›¤›: 667. 985, 1310, 1468. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹: 1071. F›st›kl› Namazgâh›: 908. Gedikli Bahriye Efrad› Mektebi: 257. TAN SEB‹L‹: 1218. HACI HESNA HATUN CAM‹‹: 204. F›st›kl› Tekkesi: 636. Gedikpafla: 216, 856. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- Hac› Hesna Hatun Mahallesi: 434. Fitnat Han›m, fiaire: 1436. Gediz: 1043. TAN SUYU: 1201. Hac› Hoca (Abdülkerim Abdullah Efen- Fitnat Han›m: 275. Gekbûze (Gebze): 85. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SUL- di): 429, 430, 432. Fitnat Zübeyde Han›m: 1173. Gelibolu Mevlevîhânesi: 259, 650. TAN TÜRBES‹: 556. HACI HOCA TEKKES‹: 429. Flandin, Ressam: 1433. Gelibolu: 259, 609, 1100, 1101, 1120. Gülnufl Emetullah Valide Sultan: 386, Hac› Hoca Türbesi: 528.

1518 KARMA ‹NDEKS

HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹: Halid bin Velid: 491. Halil R›fat Pafla, Muhakemat Dairesi HAMMAL MEHMET A⁄A MESC‹D‹: 1211. Halid bin Zeyd (Ebu Eyyub el-Ensarî): Baflkan›: 803. 206. Hac› Hüsrev: 448. 231. Halil R›fat Pafla, Sadrazam: 486, 757. Hamza Bali: 247. HACI KADIN MEDRESES‹: 1240. Halid Dede Efendi, Konevî: 259. Halil R›fat Pafla: 742. Hamza Çelebi (Toygar): 364. Hac› Kemalüddin Camii: 1052. Halide Edip Ad›var: 436, 437, 839, 929, Halil Rüfltü Bey: 497, 933, 934, 935. Hamza Dede: 97. Hac› Köçek Camii: 165. 1411. Halil Rüfltü ‹lko¤retim Okulu: 444, 447, Hamza Efendi, Hattat: 606. HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹: Halidî Tekkesi: 147. 933, 935, 1031. Hamza Fakih Camii: 33. 1071. HAL‹FE ÇEfiMES‹: 1076. Halil Ziya Pafla, Seryaver Ferik: 763. HAMZA FAK‹H MESC‹D‹: 206. HACI MEHMET EFEND‹ NAMAZGÂHI: Halil A¤a, Bostanc›bafl›: 884. Halim A¤a Köprüsü: 1174. Hamza Fakih: 206, 224. 1002. Halil A¤a, Çuhadar: 850. Halim Dede: 443, 444. Hamza Hamit Pafla, Sadrazam: 760. HACI MEHMET NAK‹ ÇEfiMES‹: 1072. Halil A¤a, ‹stablei Amire Müdürü: 891. Halim Efendi, Baflkâtip: 872. Hamza Pafla, Niflanc›: 602, 603, 637. Hac› Mehmet Pafla Mescidi: 57. Halil A¤a, Kap›c›bafl›: 763, 765. Halim Efendi, Kafl›kç› fieyh: 682. Hamza Pafla: 1120. HACI MEHMET PAfiA YALISI: 1358. Halil A¤a, Tophane Naz›r›: 712. Halim Gülüm Tekkesi: 391, 444, 656, Han Ahmed: 265. HACI MUSTAFA A⁄A NAMAZGÂHI: Halil A¤a: 1177. 1070. Han Ahmet, Gilan Hakimi: 36. 1003. Halil Baba: 497. HAL‹M GÜLÜM TEKKES‹: 443. Hançerli Sultan Türbesi: 1082. Hac› Pafla Darü’l-kurras›: 49. Halil Befle: 711. HAL‹M KER‹M TEKKES‹: 443. Handan A¤a Bahçesi: 1366. Hac› Pafla Hamam›: 1452, 1496. Halil Bey, ‹stanbul Payeli: 796. Halim Pafla: 187. Handan Sultan: 833. HACI PAfiA HAMAMI: 968. Halil Can Bey, Neyzen: 811, 1330. Halîmî Efendi: 780. Hanefi Efendi, fieyhülislâm: 318, 793. Hac› Pafla Mescidi: 49. Halil Dede, fieyh: 452. Halis Molla: 1106. Han-› Sebil: 250, 991. Hac› Pafla Saray›: 48, 50, 1324. Halil Efendi Çeflmesi: 364. Halit A¤a Çeflmesi: 1285. HAN-I SEB‹L: 980. Hac› Pafla Türbesi: 572. Halil Efendi, Haf›z: 656. Halit A¤a Namazgâh›: 1285. Han›m Nine Çeflmesi: 1107. HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMESi: 1072. Halil Efendi, Hattat: 879. Halit A¤a, Darüssaade A¤as›: 132, HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹: 1076. Hac› Selim A¤a ‹lkokulu: 363. Halil Efendi, Kaba: 844. 1001, 1035, 1290. Han›mefendiler Türbesi: 532. HACI SEL‹M A⁄A MEKTEB‹: 924. Halil Efendi, Matbah emini: 339, 363, Halit A¤a: 565. Hanya: 541, 995, 1033, 1176. Hac› Timur Mescidi: 1124. 364, 762, 1109, 1158, 1159, 1198. Halit Bey, Arif Paflazâde: 860. HANZÂDE SULTAN SARAYI: 1359. Hac›dede Tekkesi: 1083. Halil Efendi, Nalçac› fieyh: 595. Halit Efendi: 606. Hanzâde Sultan Saray›: 48, 1324. HACILAR ÇEfiMES‹: 1072. Halil Efendi, Nalçac›: 285, 286. Halit Halil Bey, Nam›k Paflazâde: 755. Hanzâde Sultan Yal›s›: 1359. Haçl› Donanmas›: 27. Halil Efendi, Saçl›: 77, 467. Halit Pafla: 775. Hanzâde Sultan: 548, 1359. Haçl› Seferleri: 26, 27, 28. Halil Efendi, Samsunlu fieyh: 99. Hallaç Baba Tekkesi: 100, 445, 446, HARAP MESC‹T: 207. Haçl›lar: 24. Halil Efendi, Surre Emini: 150. 464, 468, 472, 563. Harap Mescit: 232, 361, 1008, 1150. Haçova Meydan Muharebesi: 36. Halil Efendi, fiair Safayî: 1086. HALLAÇ BABA TEKKES‹: 444. HAREM ‹SKELES‹ CAM‹‹: 251. Had›m A¤a: 360. Halil Efendi, fieyh Geredeli: 600. HALLAÇ BABA TÜRBES‹: 563. HAREM ‹SKELES‹ NAMAZGÂHI: Had›m Ali Pafla: 349. Halil Efendi, fieyh Hac›: 865. Hallaç Baba: 445, 472. 1001. Hadim: 511. Halil Efendi, fieyh Özbekî: 433. Hallaç Gani Efendi: 933. Harem ‹skelesi Su Terazisi: 1225. Had›mköy: 592. Halil Efendi, fieyh: 98, 312, 313, 420, Haluk fiehsuvaro¤lu: 1408. Harem ‹skelesi: 232, 906, 916, 1035, Haf›z Efendi, Galatal›: 208. 685, 878, 879. Halvetî Tekkesi: 236. 1114, 1124, 1261, 1265, 1267, Haf›z Efendi, fieyh: 410. Halil Efendi: 477. Hamâmî Muhiddin Mescidi: 68. 1331, 1373, 1374, 1375, 1455, HAFIZ ‹BRAH‹M PAfiA NAMAZGÂHI: Halil Ethem Bey: 531, 618. Hamdi Bey Köflkü: 1439. 1489, 1492. 1003. Halil Ethem Eldem Bey: 1391. Hamdi Efendi, fieyh: 427. Harem Köflkü: 1373, 1375. HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹: 1076. Halil Galip Beyefendi: 640. Hamdi Pafla Korusu: 1106. Harem-i fierif: 1036. HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹: 1072, Halil Hamit Pafla, Sadrazam: 640, 657, Hamdi Pafla: 907, 1294. Haremyus Saray›: 27, 1331, 1374, 1073. 722, 743, 744, 745, 748, 774, 827, Hamdullah Efendi, Amasyal› Hattat: 1492. Haf›z Kumral: 95. 950, 1122, 1209, 1336. 623, 624. Harmanl›k ‹lkö¤retim Okulu: 1112. Haf›z Osman, Hattat: 605, 711. Halil ‹brahim Efendi, Belizâde: 793. Hamdullah Efendi, Arapzâde: 1209. Harmanl›k Kap›s› Mezarl›¤›: 667. Haf›z Pafla: 832. Halil Kâmil Pafla: 1434. Hamdullah Efendi, Hattat fieyh: 1142. Harmanl›k Kap›s›: 672, 700, 703, 705, Haf›z, fiair Altuncu: 1091. Halil Kâmili Pafla: 751, 828. Hamdullah Efendi, Reisülhattatîn, 716, 1003, 1004, 1012. Hafize Han›m, Hattat: 773. Halil Pafla Camii: 459, 460, 621, 631, fieyh: 604, 605, 606, 668. HARMANLIK NAMAZGÂHI: 1003, Hafize Hatice Han›m, Hattat: 778. 632. Hamdullah Efendi, fieyh: 927. 1004. Hakk› Baba: 579. Halil Pafla Çeflmesi: 621. Hamdullah Fakiyh, Akflemseddin’in o¤- Harmanl›k Namazgâh›: 74. Hakk› Bey, Belediye Müdürü: 1106. Halil Pafla Medresesi: 618. lu: 182. Harmanl›k: 43, 1003. Hakk› Bey, Hattat: 1463. Halil Pafla Türbesi: 107, 545, 561, 562, Hamdullah Pafla, fiehsuvarzâde: 758. Harun Reflit: 20, 24, 25, 47, 1477. Hakk› Bey, Kola¤as›: 881. 618, 621, 637, 647, 1048, 1215. Hamdullah Suphi Tanr›över: 1414. Harun, Halife el-Mehdi’nin o¤lu: 24. Hakk› Bey, fiair: 315. Halil Pafla, Ah›ska Beylerbeyi: 349. Hamel Burcu: 1469. HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹: Hakk› Pafla Köflkü: 1439. Halil Pafla, Çandarl›: 31. Hamidiye Marfl›: 1381. 1212. Hakk› Pafla, Ferik: 740. Halil Pafla, Kaptan›derya: 37, 38, 424, Hamidiye Medresesi: 833, 1150. Has Saray: 590. Hakk› Pafla, Koca: 685, 1358. 762. Hamit (Aytaç) Bey, Hattat: 221. HASAN A⁄A KUYUSU: 1233. Hakk› Pafla, Mirliva: 820. Halil Pafla, Kara: 844. Hamit Ahmet Efendi, fiair: 1071. Hasan A¤a, Abaza: 41. Hakk› Süleyman Bey, Alaybeyi: 759. Halil Pafla, Mirliva: 784, 787. Hamit Bey, Hattat: 221, 1250. Hasan A¤a, Çaprasl›: 429, 431, 682. Hakk› fiinasi Pafla: 736, 737. Halil Pafla, Ressam: 305. Hamit Efendi, As›m Efendizâde: 700. Hasan A¤a, Esirî Kara: 759. Hale Sinemas›: 1489. Halil Pafla, Sadrazam, Hac›: 1078, Hamit Efendi, Band›rmal› fieyh: 120, Hasan A¤a, Gümrük emini: 40, 714. Halep: 34, 336, 355, 949, 1382. 1389. 121. Hasan A¤a, Nakkaflbafl›: 342. Halet Efendi: 136, 146, 1035, 1054, Halil Pafla, Sadrazam: 105, 561, 618, Hamit Efendi, Kazasker Moral›zâde: Hasan A¤a, Silistreli: 875. 1267. 619, 620, 621, 945, 1141, 1154. 529. Hasan A¤a, Tavaflî: 358, 359, 360, 361. Hal›c› Hasan Camii: 185, 914. Halil Pafla, Seryaver: 1463. Hamit Efendi, fiair: 1392. Hasan Alptekin, fiekerci: 682. Hal›c›o¤lu K›fllas›: 1120. Halil Pafla: 95, 451, 831. Hammal Bafl› Mescidi: 245. Hasan Avni Pafla: 1386. Hal›c›o¤lu: 1120. Halil Revnakî Baba: 481. Hammal Mehmet A¤a Mescidi: 199, Hasan Baba: 123, 481, 599. Haliç: 37. Halil R›fat Pafla, Damat: 1402. 908. Hasan Basri Pafla, Yanyal›: 1328.

1519 KARMA ‹NDEKS

HASAN BEY ÇEfiMES‹: 1077. Hasan Pafla, T›rnakç›: 1437. 1382, 1448. Haydarpafla Sahil Saray›: 1286, 1289, HASAN BEY MEKTEB‹: 911. Hasan Pafla, Yemiflçi: 37, 700, 1366. Hatice Turhan Sultan: 1031. 1361, 1473. Hasan Carullah Efendi, Tesbihçi: 859. Hasan Ramiz Pafla: 1342, 1343. Hâtif Efendi: 1152. Haydarpafla Sahras›: 1009, 1288, HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹: 1077. Hasan R›za Efendi: 474, 475. Hatime Kad›n: 87. 1290, 1344, 1349, 1467, 1472. Hasan Çavufl: 861, 988, 1077. Hasan R›za Pafla, Serasker: 784. Hatipzâdeler: 426. HAYDARPAfiA SAHRASI: 1284. Hasan Çelebi, Sirozlu: 574. Hasan R›za Pafla: 1368. Hattatlar Mezarl›¤›: 604. Haydarpafla: 1042, 1150, 1285, 1289, Hasan Çelebi: 606. Hasan Rüfldi Efendi, Hattat Recepzâ- Havuz Kap›s›: 719, 1371. 1351, 1454, 1485. Hasan Da¤›: 527. de: 818. Havuzbafl› (Çubuklu): 225. Haygazyan Okulu: 930. Hasan Dede Efendi, fieyh Mevlevî: Hasan Sezâî Efendi, Edirneli Gülflenî Havuzbafl› Mesiresi: 1284. Hayran Bal›: 579. 427. fieyhi: 294. Havuzbafl›: 1402. Hayranlu Mezar›: 397. Hasan Dede, Selanikli Hac›: 481. Hasan fievki Pafla: 332. Havuzlu Hamam: 372. HAYRETT‹N ÇAVUfi CAM‹‹: 212. Hasan Efendi, Beyazî Bosnavî: 543. Hasan Tahsin Baba: 569, 571. Hayalî Bey, fiair: 492. Hayrettin Çavufl Camii: 77, 911. Hasan Efendi, Çabrasl› damad›: 782. Hasan Tahsin Bey, Enderunlu: 705. Haydar Baba Türbesi: 210, 564, 565, Hayrettin Çavufl: 212. Hasan Efendi, Haf›z: 669. Hasan Tahsin Efendi: 465, 740. 1035, 1286, 1472. Hayrettin Efendi, Konrapal› : 52. Hasan Efendi, Hatmanzâde: 640, 641. Hasan Tahsin Pafla: 377, 784, 840. HAYDAR BABA TÜRBES‹: 564. Hayrettin Maraflî: 604. Hasan Efendi, Hattat: 607, 608. Hasan Tahsin Recep: 893. Haydar Bey, Bestekâr: 808. Hayrettin Pafla: 859. Hasan Efendi, Kethüda: 830. Hasan Üsküdarî, (Hattat): 369. Haydar Bey, Silahflor: 780. Hayri Efendi, fieyhülislâm Ürgüplü: Hasan Efendi, Matbah Emini: 765. Hasan Vuslatî Efendi, Ac›musuluklu Haydar Bey: 1330. 945. Hasan Efendi, Nalbur Hattat: 812. fieyh: 470. Haydar Buharî, fieyh: 208, 209. Hayri Pafla: 1398. Hasan Efendi, Pepeyi: 1334. Hasan, Hattat Haf›z: 424. HAYDAR DEDE MESC‹D‹: 208. HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹: Hasan Efendi, Rodoslu: 195. Haseki Hürrem Sultan: 202. Haydar Dede Mescidi: 565. 1081. Hasan Efendi, Seyyid: 855. Haseki ‹mareti: 386. Haydar Dede Özbekler Tekkesi: 908. Hayrullah Efendi Yal›s›: 1081, 1085, Hasan Efendi, fieyh Cihangirî: 421. HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹: 1078. Haydar Dede Tekkesi: 1174. 1333. Hasan Efendi, fieyh: 862. Haseki: 129, 165. Haydar Mirza, Safevî flehzadesi: 36. Hayrullah Efendi, Abdülhak Efendizâ- Hasan Efendi, Tercüman: 871. Hasip Bey, Posta Naz›r›: 1415. Haydar Molla: 493. de: 795. Hasan Efendi, Yeniçeri Efendisi: 659. Hasip Efendi Tekkesi: 488. HAYDAR PAfiA CAM‹‹: 210. Hayrullah Efendi, Rumeli Kazaskeri: Hasan Efendi: 569. Hasip Efendi, fieyh: 420, 496, 635, 636. Haydar Pafla Camii: 564. 598, 1379. Hasan Esat Ifl›k: 610. Hasip Efendi, Uflflakîzâde: 174. Haydar Pafla, Had›m: 209. Hayrullah Efendi, fiehremini: 298, Hasan Fahri Efendi, Haf›z: 875. HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹: 1078. Haydar Pafla, Vezir: 1249, 1285. 1081, 1082. Hasan Fehmi Bey, Meclisi Mebusan Hasip Pafla Çeflmesi: 361, 1008, 1373. Haydar Pafla: 130, 915, 926, 927, Hayrullah Efendi: 1363. Reisi: 1294. Hasip Pafla Yal›s›: 1391. 1011. Hayrullah Örs, Tarih yazar›: 711. Hasan Ferdi Efendi, Hacegândan: 851. Hasip Pafla, Maliye Naz›r›: 332, 893, Haydar: 1285. Hayrullah Taceddin Efendi: 538, 887. Hasan Gaybi Büyükuygur, fieyh: 674. 1079, 1337. HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANE- Hayrullah Taceddin Yal›m: 499, 500, Hasan Halife Camii: 295. Haskan Aile Sofas›: 236. S‹: 1249. 633. Hasan Hamit Efendi, Haf›z fiehid: 831. HASODABAfiI AHMET A⁄A MEKTE- Haydarpafla Askeri Hastahanesi: 221, Hayrullah Zekâi Efendi, Nazif Beyzâde, Hasan Haflim Efendi, Mezarizâde: 376. B‹: 912. 663. Zâkirbafl›: 105. Hasan Hayri Pafla, Yozgatl›: 800, 801. Hasodabafl› Ahmet A¤a Sebili: 912. Haydarpafla Ba¤›: 51. Haz›m Bellisan Pafla, Dr.: 1340. Hasan Hüsnü Ceyhan Efendi: 502. Haflim Ahmet Sat› Efendi: 818. Haydarpafla Bahçesi: 1042, 1104, Hâz›m Pafla Köflkü: 437. Hasan Hüsnü Efendi, Balaban: 117. Haflim Baba (Mustafa Haflim Efendi), 1291, 1308, 1324, 1360, 1372. Hazinedar Ali A¤a Çeflmesi: 207. Hasan Hüsnü Efendi, ‹spartavî: 455. fieyh: 121, 122, 123, 124. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›: 1273, Haznedar Köyü: 621. Hasan Hüsnü Efendi, fieyh: 566. Haflim Baba Türbesi: 120, 124, 500, 1291. Hazreti Ebu Bekir: 528. Hasan Kamil Efendi, Hacegândan: 807. 1088. Haydarpafla Camii: 1285. Hazreti Halid Türbesi: 145. Hasan Kaflif Efendi: 823. HAfi‹M BABA TÜRBES‹: 563. Haydarpafla Çay›r›: 27, 28, 37. Hazreti Hüseyin (‹mam Hüseyin): 222. Hasan K›pçak Pafla: 316. Haflim Baba, Bektaflî fieyhi: 541, 563. Haydarpafla Deresi Köprüsü: 1286. Hazreti Muhammed (s.a.v): 492, 528. Hasan Pafla Camii: 139. Haflim Bey, Hac›: 500. HAYDARPAfiA GARI: 1472. Hazreti Osman: 1035. Hasan Pafla Medresesi: 138. Haflim Bey, Sazende: 152. Haydarpafla Gar›: 209, 219, 1286, Hediye Sultan Han›m: 633. Hasan Pafla S›byan Mektebi: 1060. Haflim Efendi, Bursal›: 606. 1291. Hekim Hasan: 682. Hasan Pafla, Abaza: 1446, 1448. Haflim Efendi, Cizye Muhasibi: 739. HAYDARPAfiA HASTAHANES‹ NA- HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfi- Hasan Pafla, Çak›rc›bafl›: 136, 137, Hâflim Efendi, fieyh: 294. MAZGÂHI: 1011. KÜ: 1362. 138, 1002, 1060, 1345. Haflim Efendi: 487. HAYDARPAfiA ‹NG‹L‹Z MEZARLI⁄I: Hekimbafl› Abdülhak Molla Yal›s›: 587. Hasan Pafla, Çatalcal›: 1351. Haflim Pafla: 541, 952. 662. Hekimbafl› Çiftli¤i: 1364. Hasan Pafla, Damat: 909, 1140. Haflimî Çelebi, fiair: 37, 591, 1496. Haydarpafla ‹skelesi: 1103, 1489, Hekimbafl› Yal›s›: 587, 1353. Hasan Pafla, Darendeli: 804. Haflmet, fiair: 173. 1493. Hekimo¤lu Ali Pafla Camii: 1031. Hasan Pafla, Gazi: 759. Hatice Han›m Sebili: 1044. HAYDARPAfiA KARAKOLU: 1276. Helena: 21. Hasan Pafla, Hasip Pafla’n›n o¤lu: 332. Hatice Han›m Sultan: 1295. Haydarpafla Kasr›: 1249, 1361, 1372. Helmuth Conu: 1472. Hasan Pafla, Kaptan›derya Gazi: 766. Hatice Hatun: 358. HAYDARPAfiA KASRI: 1360. Hera: 1489. Hasan Pafla, Kaptan›derya: 789. Hatice Nühbe Han›m: 486. Haydarpafla K›fllas›: 1249. Herakl: 25. Hasan Pafla, Kasapbafl›: 789. HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹: 1079, Haydarpafla Köprüsü: 665, 1103. Hereke: 30. Hasan Pafla, Moral› Damat: 291, 549. 1080. Haydarpafla Lisesi: 219, 917, 1249. Hermagoras Memba›: 1042, 1104. Hasan Pafla, Rusçukluzâde Sadrazam Hatice Sultan Çeflmesi: 199, 1067, HAYDARPAfiA L‹SES‹: 915. Hero: 1476. : 1334. 1080. Haydarpafla Mesiresi: 210, 564. Heybeliada Bahriye Mektebi: 257. Hasan Pafla, Sadrazam Rusçuklu: 106. HAT‹CE SULTAN MEKTEB‹: 908. Haydarpafla Mezarl›¤›: 75, 667, 950, Hezarfen Ahmet Çelebi: 1467. Hasan Pafla, Sadrazam Seyyid: 953, Hatice Sultan Saray›: 1353, 1360. 1120, 1356, 1427. Hibetullah Sultan: 1120. 954. HAT‹CE SULTAN SARAYI: 1360. Haydarpafla Numune Hastahanesi: Hicaz: 32, 194, 435. Hasan Pafla, Sadrazam: 1382. Hatice Sultan Su Terazisi: 1225. 418, 1129. Hicrî Efendi: 700, 1392. Hasan Pafla, Sokolluo¤lu: 36. Hatice Sultan: 219, 291, 328, 526, 549, HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHA- Hidayet Camii: 918. Hasan Pafla, Telli: 532. 908, 909, 1079, 1080, 1113, 1127, NES‹: 1251. Hidayetullah Efendi, fieyh: 147.

1520 KARMA ‹NDEKS

H›fz› Pafla Yal›s›: 1389. Hurflit Pafla, Baflyaver: 1472. Hüseyin Efendi, Tersane Emini Maktul: Hüsnümelek Han›m: 588. H›fz› Pafla: 1378, 1457. Hurflit Pafla, Sadrazam: 664, 775, 789. 183. HÜSREV A⁄A CAM‹‹: 213. Hikmet Bey, Keçecizâde: 1364. Hükmî Mehmet Çelebi: 603. Hüseyin Elhadi Efendi, Saçl› fieyh: 508. Hüsrev A¤a Camii: 912, 969, 1132. Hikmet Bey: 1357. Hünkâr Bahçesi: 233. Hüseyin Faik Bey: 601. Hüsrev A¤a, Darüssaade A¤as›: 213. Hilmi Çeliko¤lu ‹lkö¤retim Okulu: 182, Hünkâr Camii: 995, 1033. Hüseyin Gazi o¤lu Cafer (Battal Gazi): Hüsrev A¤a: 214. 911. Hünkâr Çay›r›: 1467. 25. Hüsrev Pafla Kütüphanesi: 1402, 1413. Hilmi Pafla: 771. Hünkâr Sahilsaray›: 1346. HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I: 1364. Hüsrev Pafla, Sadrazam: 38, 257, 288, H‹MMET BABA TEKKES‹: 457. Hürrem Sultan: 202, 203. Hüseyin Hâki Bey: 188, 635, 636, 1046, 617. Himmet Baba Türbesi: 670. Hürriyet Tepesi: 1387. 1304, 1336, 1436, 1490. Hüsrev Pafla, Serasker: 840, 1263, Himmet Baba: 342. HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹: 1083. Hüseyin Halit Bey, Bestekâr: 1330. 1264, 1289, 1356. H‹MMET DEDE TÜRBES‹: 565. Hüsameddin Ankaravî Efendi, fieyh: Hüseyin Hamit Efendi, Kara: 224, 949. Hüsrev Pafla: 867. Himmet Dede: 192, 358, 404, 566, 707, 850. Hüseyin Hasbi Pafla: 198. 708, 1068, 1138. Hüsameddin Efendi, Karaçelebizâde: Hüseyin Hasip Bey, ‹stisap Naz›r›: 767. I-‹ Himmet Efendi Tekkesi: 156. 611. Hüseyin Haflim Bey, fiair: 1463. ‹. Galip Arcan: 1301. Himmet Efendi, fieyh: 458, 459, 460, Hüsameddin Efendi, Tesbihçizâde: HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA NAMAZGÂHI: ‹BN’ÜL-EM‹N AHMET A⁄A NAMAZ- 462, 629. 459. 1004. GÂHI: 1004. Himmetzâde Tekkesi: 145, 405, 540, Hüseyin Agâh Pafla, Ferik: 887, 888. Hüseyin Hayri Pafla: 789, 1004, 1211. ‹bn-i Kemal Türbesi: 606. 1254. Hüseyin A¤a, Babüssaade a¤as›: 375, Hüseyin Hâz›m Efendi, fieyh: 508. ‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Hindîler Tekkesi: 182, 448, 1170. 761. Hüseyin Hulusi Efendi: 376. 1086. H‹NDÎLER TEKKES‹: 447. Hüseyin A¤a, Bosnevî Hac›: 696. Hüseyin Hüsameddin Efendi: 631, 632. ‹brahim Afif Efendi, Hattat: 607. Hindistan: 449. Hüseyin A¤a, Bostanc›bafl›: 819, 820, Hüseyin Hüsnü Bey, Trablusgarp Vali- ‹BRAH‹M A⁄A CAM‹‹ TEKKES‹: 451. Hindiyye: 449. 844. si: 820. ‹brahim A¤a Camii: 451, 655, 671, 912, Hint Elçisi Mezarl›¤›: 76. Hüseyin A¤a, Gazi fiehid: 708. Hüseyin Hüsnü Bey: 704. 1010, 1042, 1087, 1213, 1276, Hint Mezarl›¤›: 1004, 1404. Hüseyin A¤a, Hac›: 708. Hüseyin Hüsnü Efendi, fieyh Nazikîzâ- 1285, 1286, 1357. H›rdavatç›lar Çars›s›: 1188. Hüseyin A¤a, ‹brikdar: 396, 624. de: 600. ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI CAM‹‹: 214. H›rkal› fieyh: 422. Hüseyin A¤a, Kap›c›bafl›: 843. Hüseyin Hüsnü Efendi, fieyh: 462. ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU: Hitit: 21. Hüseyin A¤a, Kaymakam-› rikab: 712. Hüseyin Hüsnü Pafla: 932, 1326, 1416. 1276. H›z›r (a.s.): 372. Hüseyin A¤a, Maryol: 619. Hüseyin Kâmil Efendi, E¤inli: 721. ‹brahim A¤a Çay›r›: 1043, 1177, 1211, H›z›r Bey, ‹stanbul Kad›s›: 1240, 1471. Hüseyin A¤a, Mirahur-i evvel: 84. Hüseyin Kaptan, Kurba¤›zâde: 248. 1288, 1289, 1309, 1310, 1362, H›z›r Efendi, fieyh: 347. Hüseyin A¤a, Sirozlu: 844. Hüseyin Kâz›m Bey, Roma Sefiri: 691. 1475. H›z›r Efendi, Yayabafl›zâde ‹lyaso¤lu, Hüseyin A¤a, Surre Emini Hac›: 742. Hüseyin Kâz›m Bey: 952, 953. ‹brahim A¤a Çeflmesi: 216. fieyh: 36. Hüseyin A¤a, fieyh Hac›: 683. Hüseyin Kenan Efendi: 772. ‹brahim A¤a Deresi: 178, 1087. H›z›r ‹lyas Efendi: 600. Hüseyin A¤a: 230. Hüseyin Kocac›k A¤a, Melamî: 1005. ‹brahim A¤a Karakolu: 216, 1087, H›zrü’l-bahr Kalas›: 225. Hüseyin Ali, Hac›: 221. Hüseyin Lâmekânî: 424. 1276. Hoca Abdullah Efendi: 908. HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹: Hüseyin Mecid Efendi: 332. ‹brahim A¤a Köprüsü: 1087 Hoca Hasan Efendi: 446. 1083. Hüseyin Nafiz A¤a, Mehterbafl›: 729. ‹BRAH‹M A⁄A MEKTEB‹: 912. Hoca ‹shak Buharî-i Hindî: 449. Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi: 58, 1009, Hüseyin Nâz›m Pafla, Zaptiye Naz›r›: ‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹: Hoca ‹smail Hakk› Efendi: 117. 1014, 1081. 1470. 1087. Hoca Murat, Kaptan : 70. Hüseyin Avni Pafla Yal›s›: 1399, 1410. HÜSEY‹N PAfiA HAMAMI: 971. ‹brahim A¤a S›byan Mektebi: 1276. Hoca Pafla Camii: 1095. Hüseyin Avni Pafla, Sadrazam: 59, Hüseyin Pafla Sebili: 671, 740. ‹brahim A¤a Zaviyesi: 215, 451. Hoca Reyhan A¤a: 1395. 511, 530, 578, 851, 1083, 1085, Hüseyin Pafla, A¤a: 722, 723, 832, 837, ‹brahim A¤a, Acem: 572. Hoca Sabri Efendi: 1180. 1160, 1178, 1333, 1386, 1410. 1335. ‹brahim A¤a, A¤ababas›zâde: 730. Hoca Vildan Efendi: 446, 814. Hüseyin Azmi Dede Efendi, fieyh: 259. Hüseyin Pafla, Amucazâde: 803. ‹brahim A¤a, Bestekâr: 597. Hoca Ziya Bey, Bestenigâr: 295. Hüseyin Baba, Hac›: 855. Hüseyin Pafla, Arslanzâde: 770. ‹brahim A¤a, Bostanc›bafl› Hac›: 883. Hocapafla: 637, 831. Hüseyin Bey, Hattat: 220. Hüseyin Pafla, Darüflflura Azas›: 784. ‹brahim A¤a, Bostanc›bafl›: 844. Hocazâde Tekkesi: 501. Hüseyin Bey, ‹htisab A¤as›: 1468. Hüseyin Pafla, Deli: 39. ‹brahim A¤a, Çaço: 207. Homeros: 1476. Hüseyin Bey, Kemankefl: 848. Hüseyin Pafla, Gedik: 346. ‹brahim A¤a, Çay›rzâde: 660, 744. Honoryüs: 24. Hüseyin Bey, Silahflor: 739. Hüseyin Pafla, Hac›: 789. ‹brahim A¤a, Derebeyi: 1359. HORHOR ÇEfiMES‹: 1082. Hüseyin Bey, Tahir Beyzâde: 767. Hüseyin Pafla, Hanya Fatihi: 137, 1381. ‹brahim A¤a, Hançerli: 731. Horhor Çeflmesi: 225, 333, 968, 1082. Hüseyin Beyefendi, Hac›: 847. Hüseyin Pafla, Küçük: 684, 950, 1349. ‹brahim A¤a, ‹brahim A¤a Camii bânisi: Horoz Köyü (Manisa): 202, 578. Hüseyin Beyefendi, Salihzâde: 1487. Hüseyin Pafla, Lala: 1077. 215, 216. Hoflkadem Camii: 165, 355. Hüseyin Cahit: 952. Hüseyin Pafla, Nasuh Paflazâde: 40, ‹brahim A¤a, Mimar Hac›: 389. Hoflkadem Han›: 1489. Hüseyin Carullah, Hattat: 607. 1311. ‹brahim A¤a, Pafla: 732. Hoflkadem Pafla: 578. Hüseyin Cemil Pafla, Müflir: 757. Hüseyin Pafla: 785, 1396. ‹brahim A¤a, Piflkir A¤as›: 418. Hoflnihal Han›m: 755. Hüseyin Dede, fieyh Hac›: 408. Hüseyin R›za Pafla: 558, 559. ‹brahim A¤a, Ser Bostaniyan: 496. Hoflyar Kad›n, Sarayl›: 844. Hüseyin Dede, Tezveren: 425. Hüseyin Sabri Efendi, Haf›z: 704. ‹brahim A¤a, fialvarl›: 1100. Hotin Aile Kabristan›: 876. Hüseyin Efendi, Cinci: 1213. Hüseyin Safiyeddin Efendi, fieyh: 469. ‹brahim A¤a: 668. Hotin Seferi: 532. Hüseyin Efendi, Edirne Kad›s›: 185, Hüseyin Tevfik Efendi, Haf›z: 122, 428. ‹brahim Asaf German: 200. Hotin: 949, 1124. 375. Hüseyin Tevfik Efendi, Haf›z: 909. ‹brahim Baba Efendi: 796, 812. Hrisopolis: 22, 31. Hüseyin Efendi, Ekmek Yemez: 424. Hüseyin Vassaf Bey: 631. ‹brahim Baba, Kaygusuz: 777. Hristaki Pasaj›: 917. Hüseyin Efendi, Mudurnulu: 286. Hüseyin Zekai Pafla, Ressam: 435. ‹brahim Bey, Ca¤alazâde: 807. Hudâverdi Mirza, ‹ran Prensi: 1289. Hüseyin Efendi, Saçl›: 171, 445, 469, Hüsn ü Aflk: 184. ‹brahim Bey, Ressam: 629, 1422. Hulki Efendi, Kartalbaba: 455. 470, 880. Hüsnü An›l: 1304. ‹brahim Bey, fiilahflor: 885. Hulusi Pafla, Kaymakam: 1263. Hüseyin Efendi, fieyh fiazelî: 771. Hüsnü Efendi, Bestekâr Enderunî: 254, ‹brahim Bey, T›rnakç›zâde: 732. Hunat Medresesi: 1110. Hüseyin Efendi, fieyh: 596. 255. ‹brahim Celâlî Efendi, fieyh: 409. HURfi‹T BEY KUYUSU: 1233. Hüseyin Efendi, Telhisizâde Silahflor: Hüsnü Efendi, fieyh: 147, 421. ‹brahim Çelebi Camii (Manisa): 474. Hurflit Bey, Mabeynci: 1330. 355. Hüsnü: 1275. ‹brahim Dervifl Pafla: 1398.

1521 KARMA ‹NDEKS

‹brahim Efendi Tekkesi: 159, 407. ‹brahim Hilmi Beyefendi: 655. ‹brahim Zâhid Gilânî: 96. ‹NAD‹YE KUYUSU: 1233. ‹brahim Efendi, Amasyal›zâde: 496. ‹brahim Hilmi Efendi, Tatar Haf›z: 501. ‹brahim Zihni Efendi: 447, 563. ‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹: ‹brahim Efendi, Belizâde: 793. ‹brahim Hilmi Pafla: 762, 763, 1185. ‹brahima¤a: 27, 35, 165, 184, 191, 304, 1088. ‹brahim Efendi, ders-i âmm: 713. ‹brahim ‹bifl A¤a: 819. 354. ‹nadiye Mektebi: 359. ‹brahim Efendi, Edirne Kad›s›: 845. ‹brahim ‹ffet Efendi: 294, 599. ‹BR‹KDAR HÜSEY‹N A⁄A NAMAZGÂ- ‹NAD‹YE MEKTEB‹: 928. ‹brahim Efendi, Eligüzelo¤lu: 1158. ‹brahim ‹smail Hakk› Pafla: 331. HI: 1005. ‹nadiye Meydan›: 470, 591, 885, 981, ‹brahim Efendi, Gülflenî: 238. ‹brahim ‹smet Efendi, Kazasker: 1172. ‹bflir Mustafa Pafla, Sadrazam: 40, 590. 1233. ‹brahim Efendi, Hacegândan: 849. ‹brahim ‹smet Efendi: 640, 641, 643, ‹bflir Pafla: 1125, 1395. ‹nadiye Mezarl›¤›: 667. ‹brahim Efendi, Hattat Osmanzâde: 644. ‹CAD‹YE DA⁄ HAMAMI: 971. ‹NAD‹YE SEMT‹: 1475. 382. ‹brahim Kâmil A¤a, Mimar: 328. ‹cadiye Karakolu: 1274. ‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹: 1088. ‹brahim Efendi, Hattat: 607, 859. ‹brahim Müniba Efendi: 689. ‹CAD‹YE KARAKOLU: 1276. ‹NAD‹YE TEKKES‹ MESC‹D‹: 120. ‹brahim Efendi, Karban: 454. ‹brahim Müteferrika: 287, 442, 1486. ‹cadiye Tepesi: 1071, 1072, 1197, ‹nadiye Tekkesi: 120, 123, 124, 125, ‹brahim Efendi, Kaymakam: 848, 849. ‹brahim Nami Efendi, Hasekibafl›: 729. 1299. 180, 186, 237, 287, 294, 321, 426, ‹brahim Efendi, Kilari: 833. ‹brahim Nesim Efendi: 849, 1404. ‹cadiye: 1274, 1321, 1348, 1498. 541, 865, 1088, 1089, 1390. ‹brahim Efendi, Kufladal›: 295. ‹brahim Pafla Çeflmesi: 1082, 1134, ‹clâl Gençdur: 1300. ‹nadiye: 101, 238, 429, 668, 964, 1303, ‹brahim Efendi, Küçük: 684, 685. 1135. ‹çerenköy: 30, 1199. 1341. ‹brahim Efendi, Kürtzâde: 383. ‹brahim Pafla Hamam›: 581, 1487. ‹dris A¤a: 702. ‹nakhos: 1489. ‹brahim Efendi, O¤lan fieyh: 425. ‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ: 1365. ‹dris Efendi, fieyh: 421, 422, 469. ‹ncili Köflk: 336. ‹brahim Efendi, Paflazâde: 715. ‹BRAH‹M PAfiA SARAYI: 1366. ‹dris Köflkü: 784, 1417. ‹nek Burnu: 1322. ‹brahim Efendi, Pirinççi: 1038. ‹brahim Pafla Saray›: 543. ‹dris Mahvî Bey: 547. ‹neson Köyü: 1031. ‹brahim Efendi, Ruznamçeci: 39, 682. ‹brahim Pafla su haznesi: 1465. ‹ffet Mustafa Bey, fiair: 418. ‹ngiliz Mezarl›¤›: 1249, 1291, 1361, ‹brahim Efendi, Saçl›: 445, 1420. ‹brahim Pafla Su Terazisi: 1225. ‹ftariye Kameriyesi: 164. 1472. ‹brahim Efendi, Saçl›: 99, 100, 101. ‹BRAH‹M PAfiA SUYU: 1199. ‹hsan Aksoley Pafla: 891. ‹ngiliz Ticaret Mektebi: 952. ‹brahim Efendi, Sivrihisarî: 454. ‹brahim Pafla, Bafldefterdar: 602. ‹hsan Efendi (‹yisan), fieyh: 186, 287, ‹ngiltere: 195. ‹brahim Efendi, fiair Nakflî: 345. ‹brahim Pafla, Bo¤az Muhaf›z›: 765. 295. ‹nk›lap Mahallesi: 131. ‹brahim Efendi, fiair: 765. ‹brahim Pafla, Bosna valisi Yeniflehirli: ‹hsan Mahvi Bey: 952, 953. Irak: 32. ‹brahim Efendi, fiaml› fieyh: 184. 110. ‹hsan Raif Han›m: 717. ‹ran: 24, 25, 32, 34, 949, 1034, 1069, ‹brahim Efendi, fieyh Aksarayl›: 879. ‹brahim Pafla, Cidde Valisi Silahtar: ‹HSAN‹YE CAM‹‹: 218. 1132, 1216, 1478. ‹brahim Efendi, fieyh Hac›: 682. 834, 848. ‹hsaniye Camii: 219, 286, 1076, 1080, ‹ranl›lar Camii: 214, 221, 912, 1072, ‹brahim Efendi, fieyh Uflflakî: 444. ‹brahim Pafla, Damat: 74, 224, 225, 1087. 1129, 1131, 1148. ‹brahim Efendi, fieyh: 175, 176, 312. 232, 236, 274, 383, 523, 724, 728, ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹: 1087. ‹RANLILAR CAM‹‹: 220. ‹brahim Efendi, fieyh: 286. 996, 998, 1003, 1004, 1041, 1051, ‹hsaniye ‹skelesi: 1489, 1492. ‹ranl›lar Mezarl›¤›: 221, 667. ‹brahim Efendi, fieyh: 504. 1068, 1069, 1099, 1164, 1177, ‹hsaniye Karakolu: 1225. ‹ranl›lar Tekkesi: 221. ‹brahim Ekmeleddin Ethem Efendi, 1199, 1223, 1225, 1352, 1360, ‹hsaniye Mescidi: 1072. ‹ranl›lar: 222. fieyh: 682. 1428, 1429, 1479. ‹HSAN‹YE MESC‹D‹: 219. ‹sa A¤a Çeflmesi: 278, 397, 688, 1211, ‹brahim Ethem Bey, Hac›: 710. ‹brahim Pafla, Defterdar: 459, 632. ‹hsaniye: 219, 446, 532, 908, 909, 910, 1345. ‹brahim Ethem Bey: 140. ‹brahim Pafla, Elçi: 847. 926, 1119, 1315, 1355, 1360, ‹sa A¤a fiad›rvan›: 219. ‹brahim Ethem Efendi, Hac›: 758. ‹brahim Pafla, Gazi: 840. 1370, 1412, 1457. ‹sa A¤a, Haf›z: 218, 219. ‹brahim Ethem Efendi, Kethüda: 814. ‹brahim Pafla, Hac›: 859. ‹hya Efendi, Seyyid: 1161. ‹sa A¤a, Haf›z: 297, 1073, 1074, 1075, ‹brahim Ethem Efendi, Mabeyn Kâtibi: ‹brahim Pafla, ‹srail Muhaf›z›: 880. ‹lhami Pafla: 1431. 1076, 1087. 690. ‹brahim Pafla, Kara: 225, 1359. ‹lmî Efendi, Hattat: 73, 1463. ‹sa Çelebi: 570. ‹brahim Ethem Efendi, Mehmet Efendi- ‹brahim Pafla, Karacehennem: 724. ‹lmî Efendi: 804. ‹sa Dede Efendi: 623. zâde: 659. ‹brahim Pafla, Kürt: 642. ‹lyas A¤a, Silahtar: 727. ‹sa Dede, fieyh: 1129. ‹brahim Ethem Efendi, Sand›kç›o¤lu: ‹brahim Pafla, Maktul: 1394. ‹lyas A¤a: 571. ‹sa Efendi, Haf›z: 863. 473, 474, 796. ‹brahim Pafla, Malatyal›: 640. ‹lyas Bey: 308. ‹sa Kap›s›: 1031. ‹brahim Ethem Efendi, fieyh Sandukî: ‹brahim Pafla, Moral›: 689. ‹mam Çeflmesi: 200. Isameddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi: 472. ‹brahim Pafla, Müflir: 1453. ‹mam Hüseyin: 222. 1110. ‹brahim Ethem Efendi, fieyh: 432, 434, ‹brahim Pafla, Sadrazam: 1353. ‹mam-› fiâfiî: 1031. ‹sfendiyar O¤ullar› Türbesi: 116. 435, 436, 441. ‹brahim Pafla, Topçu Kumandan› Haf›z: ‹mparator Aleksis: 1374. ‹sfendiyar Tekkesi Mescidi: 116. ‹brahim Ethem Efendi, Tophane Naz›r›: 1003. ‹mparator Arcadius: 1474. ‹sfendiyar: 116. 758. ‹brahim Pafla, Veziriazam: 724, 1157. ‹mparator Konstantinus: 1343, 1477. ‹shak A¤a, Gümrük emini: 80, 83, 86, ‹brahim Ethem Efendi: 836. ‹brahim Pafla: 124, 725, 1365, 1468. ‹mparator Manuel Komnenos: 1478. 799, 856. ‹brahim Ethem Pafla Baba: 853. ‹brahim Pafla-y› Atik Camii: 817. ‹mparator Marcien: 1290. ‹shak Bey, Yüzbafl›: 409. ‹brahim Ethem Pafla, Ferik: 686, 776, ‹brahim Rasim Pafla, Ressam: 441. ‹mparator Tiberius: 1343. ‹shak Cevdet Pafla, Ferik: 679. 784. ‹brahim Refet Efendi, Hoca: 700. ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos: ‹shak Çelebi, Tophaneli Kâtip: 545. ‹brahim Ethem Pafla, Mirliva: 824. ‹brahim Refet Efendi, fiair: 224, 1320. 1374. ‹shak Çelebi: 578. ‹brahim Ethem Pafla, Sadrazam: 263. ‹brahim Rüfldi Efendi, Hattat: 608. ‹mparatoriçe Öjeni: 1475. ‹shak Efendi, Mollac›kzâde: 688. ‹brahim Ethem Surûrî Efendi: 632, 634. ‹brahim Sabri Efendi, Karsar›kl›: 498. ‹mparatoriçe Teodora: 1374. ‹shak Efendi, fieyhülislâm: 857. ‹brahim Fehmi Ahmet Pafla: 191. ‹brahim Saib Efendi, Cebehâne-i Âmire ‹mrahor Camii Mezarl›¤›: 1045. ‹shak: 1429. ‹brahim Hakk› Konyal›: 570. Naz›r›: 1487. ‹mrahor Camii: 1006, 1045, 1046, ‹S‹MS‹Z TÜRBE: 567. ‹brahim Hakk› Pafla, Ferik: 784. ‹brahim Sar›m Bey, Mutasarr›f: 191. 1050, 1304. ‹SKELE CAM‹‹: 261. ‹brahim Halil Bey, Tabip: 836. ‹brahim Sar›m Pafla, Sadrazam: 783, ‹MRAHOR CAM‹‹: 270. ‹SKELE HAMAMI: 972. ‹brahim Halvetî, Kufladal›: 288. 949. ‹mrahor Kahvesi: 1302. ‹skele Meydan›: 33, 589, 603, 616, 979, ‹brahim Hayrani Efendi, fieyh: 146, ‹brahim fiakir, Hac›: 78. ‹mrahor: 425, 799, 955, 1006, 1303, 986, 1060, 1101, 1156, 1187. 151, 152, 948. ‹brahim fiefik Efendi, Eyüp Kad›s›: 850. 1403, 1464. ‹skender Baba Tekkesi: 97, 122, 236, ‹brahim Hayrullah Bey, Adliye Naz›r›: ‹brahim fierif Efendi, fieyh T›rnoval›: ‹nadiye Çeflmesi: 637, 1088. 238, 239, 882. 795. 409. ‹nadiye Hamam›: 542. ‹skender Baba Türbesi: 236, 237, 568,

1522 KARMA ‹NDEKS

960, 1048. ‹smail Hilmi Efendi, Kubbe Tekkesi ‹znik: 25, 26, 28, 30. Kalkhedonya: 19, 21, 22, 23, 1290. ‹SKENDER BABA TÜRBES‹: 568. fieyhi: 66. ‹zzet A¤a Kahvesi: 1452. Kamer Tiyatrosu: 1303. ‹skender Baba: 236. ‹smail Hulusi Dede Efendi, fieyh: 258, ‹zzet Ali Pafla: 312. Kamertab Kad›n: 473. ‹skender Bo¤az›: 30. 647. ‹zzet Bey: 1264. Kami Efendi: 672. ‹skender Pafla Camii: 1486. ‹smail ‹smet Efendi, Kisedar: 862. ‹zzet Beyefendi: 796. Kâmil Ahmet Pafla, Sopasalan: 1358, ‹skender Pafla: 34, 1240, 1241. ‹smail Mafluk Pafla Köflkü: 1440. ‹zzet Fuat Pafla, Keçecizâde: 1354, 1388. ‹skenderun: 252. ‹smail Nafiz Bey: 497. 1391. Kâmil Ahmet Pafla: 120. ‹slâm Feyzî Efendi: 729. ‹smail Nevres Efendi: 699, 1392. ‹zzet Holo Pafla, fiaml›: 587. Kâmil Efendi, Kola¤as›: 772. ‹slâm Pafla, Kefe Beylerbeyi Gazi: 781. ‹smail Pafla Camii: 961, 1014. ‹zzet Mehmet Pafla: 611, 723. Kâmil Efendi, fieyh: 890. ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹: 1089. ‹smail Pafla Kona¤›: 1334, 1335. ‹zzet Molla, Keçecizâde: 470, 678, Kâmil Efendi, fieyhülislâm: 863. ‹smail A¤a Mektebi: 160. ‹smail Pafla, Altunizâde: 72, 74, 839, 1075, 1263, 1268, 1354. Kâmil Kepecio¤lu, Tarihçi, emekli bin- ‹SMA‹L A⁄A MEKTEB‹: 912. 874, 1438, 1451. ‹zzet Pafla Tekkesi: 1262, 1335. bafl›: 711. ‹smail A¤a, Arpac›lar Kethüdas›: 160, ‹smail Pafla, Bostanc›bafl› Haf›z: 44. ‹zzet Pafla, Ferik: 768. Kâmil Pafla, Sadrazam: 127, 186, 892, 912. ‹smail Pafla, Esir Çelebi: 291. ‹zzet Pafla, Müderris: 731. 1469. ‹smail A¤a, Bostanc›bafl›: 844. ‹smail Pafla, H›div: 92, 1299, 1356, ‹zzet Pafla: 596, 610, 1398. Kamondo, Sarraf: 1426. ‹smail A¤a, Çavuflbafl›: 1078. 1383, 1390, 1421, 1425. ‹zzî Efendi, Teflrifatî: 1148. Kanador: 25. ‹smail A¤a, Drama Naz›r›: 700. ‹smail Pafla, Kara: 849. ‹zzî Mehmet Efendi Türbesi: 534. Kandemir Mirza: 1404. ‹smail A¤a, Haseki: 1089. ‹smail Pafla, Kurt: 390. ‹zzî Süleyman Efendi: 304. Kandilli ‹skelesi: 1391. ‹smail A¤a, Malatyal›: 60, 960. ‹smail Pafla, Mirliva: 881. Kandilli: 1455. ‹smail A¤a, Sekbanbafl›: 855. ‹smail Pafla, Sadrazam: 44, 1262. J Kand›ral› Mehmet: 44. ‹smail A¤a, fialc›: 768. ‹smail Pafla: 747, 1416. Jan Sobyeski: 344. Kani Pafla: 923. ‹smail A¤a: 589. ‹smail Safa, fiair: 933. Kanl›ca: 543, 1486. ‹smail As›m Efendi, Çelebizâde: 388. ‹smail Saib Efendi, Erzurumlu: 767. K Kanl›kuyu: 1175. ‹smail As›m Efendi, Küçükçelebizâde ‹smail Siraceddin, fiirvanî fieyh: 796. Kabakç› ‹syan›: 1252, 1260, 1279, Kanunî Sultan Süleyman Türbesi: fieyhülislâm: 682. ‹smail fiefik Bey: 153. 1372, 1404, 1407. 1382. ‹smail Aflkî Efendi, fieyh: 835. ‹smail fiemseddin Efendi, Kalyonlar Ser Kabakç› Mustafa: 44, 721. Kanunî Sultan Süleyman: 34, 48, 138, ‹smail Besim Pafla: 702. halifesi: 752, 753. Kabatafl: 183, 776, 1137, 1342, 1412, 194, 200, 201, 202, 214, 232, 233, ‹smail Bey, Haf›z: 854. ‹smail Usta, Hac›: 698. 1491. 236, 247, 283, 341, 348, 349, 358, ‹smail Bey, Halil Paflazâde: 721. ‹smail Zühdi Pafla: 891. Kâbe: 492. 419, 532, 555, 592, 606, 915, 923, ‹smail Bey, Kaymak Mustafa Paflazâ- ‹smail Zühdü Efendi, Hattat: 161, 682. Kabile Hafize Han›m: 908. 962, 1045, 1062, 1077, 1249, de: 685. ‹smail Zühtü Pafla, Müflir: 961. Kabristan Kap›s›: 28. 1284, 1286, 1290, 1291, 1323, ‹smail Beyefendi, Silahtar: 849. ‹SMET BEY ÇEfiMES‹: 1089. Kacanik: 336. 1324, 1341, 1345, 1356, 1370, ‹smail Dede Efendi, Hammamizâde: ‹smet Bey, Esvapç›bafl›: 1415. Kad› Hüsâmeddin Camii: 72. 1373, 1375, 1389, 1404, 1445, 260, 1350. ‹smet Bey, fiehremini: 559. Kad› Pafla: 44, 45, 46. 1446, 1455, 1465, 1478, 1493. ‹smail Dede Efendi, fieyh: 510. ‹smet Bey: 1090, 1400. Kad›asker Hamam›: 604. Kapadokya: 23, 528. ‹smail Dümbüllü: 839, 1031, 1300. ‹smet Efendi, Hac›: 632. Kad›köy fiark Musikisi Cemiyeti: 295, Kapal›çarfl›: 231. ‹smail Efendi, Defterdar Hac›: 739. ‹smet ‹nönü: 437. 1303. Kapamacyan Okulu: 930. ‹smail Efendi, Filibeli fieyh: 585. ‹smet Mehmet Efendi, Müderris: 460. Kad›köy Vapur ‹skelesi: 1369. Kap› aras›: 1100. ‹smail Efendi, Hac›: 205. ‹smet Pafla, Hüseyin R›za Pafla’n›n ba- Kad›köy: 19, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 34, Kap›a¤as› Çeflmesi: 75. ‹smail Efendi, Hattat: 608. bas›: 559. 47, 51, 319, 491, 733, 929, 1034, Kap›a¤as› Karakolu: 1275. ‹smail Efendi, Hekimbâfl›: 807. ‹smihan Sultan: 1286, 1356, 1388, 1035, 1042, 1077, 1103, 1104, Kap›a¤as› Mektebi: 466, 938. ‹smail Efendi, ‹slambol Kad›s›: 798. 1404, 1406. 1105, 1273, 1287, 1290, 1299, Kap›a¤as› Mescidi: 413. ‹smail Efendi, Karbanzâde Hac›: 628. ‹spanya: 360. 1308, 1330, 1340, 1365, 1369, KAPIA⁄ASI MESC‹D‹: 74. ‹smail Efendi, Mudurnulu fieyh: 852. ‹stanbul Bo¤az›: 22, 23, 26, 33. 1414, 1465, 1478. KAPIA⁄ASI MEVK‹‹ NAMAZGÂHI: ‹smail Efendi, Raufi Efendi Halifesi: ‹stanbul Erkek Lisesi: 143. Kad›lar Mezarl›¤›: 616. 1005. 467. ‹stanbul Lisesi: 918. Kad›rga Liman›: 1031, 1388. Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi: 1225. ‹smail Efendi, Selamî fieyhi: 585. ‹stanbul Üniversitesi: 917. Kad›rga: 99, 445, 597, 1213. Kap›a¤as› Yakub A¤a Medresesi: 71. ‹smail Efendi, fieyh Haf›z: 486, 487. ‹stanköy: 26, 303, 317, 1186. Kadirî Tekkesi: 417, 420, 443, 447. KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹: ‹smail Efendi, fieyh: 296, 320, 321, ‹stavroz Camii: 242, 1216. Kad›zadeler Sofas›: 669. 1092. 322, 409. ‹stavroz Tekkesi: 890. Kad›zâdeliler: 317, 318. Kap›a¤as› Yakup A¤a Mektebi: 75, 408, ‹smail Efendi, fieyhülkurra: 708. ‹stavroz: 243, 593. Kadri Efendi, Kalyonlar Kâtibi: 767. 413. ‹smail Esat Pafla, Mirliva: 839. ‹stiklâl Savafl›: 437. Kadri Pafla: 773. KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A NAMAZGÂ- ‹smail Faz›l Pafla: 1326. ‹stinye: 918. Kafkasya: 32. HI: 1006. ‹smail Galip Bey: 617, 618. ‹ttihat ve Terakki: 227, 935. Ka¤›thane Deresi: 1120. Kap›a¤as›: 1105, 1120, 1121, 1214, ‹smail Geçidi: 378. ‹vaz Fakih Köyü: 571. Ka¤›thane Köyü Camii: 1120. 1341. ‹smail Hakk› Altunbezer, Tu¤rakefl Hat- ‹VAZ FAK‹H TÜRBES‹: 569. K⤛thane: 44, 198. Kap›c› Baba: 91. tat: 73, 750, 804, 811, 1012, 1386. ‹vaz Fakih: 570, 571, 595, 1102. Ka¤n› Mescidi: 1443. KAPICI TEKKES‹: 451. ‹smail Hakk› Bey, fieyhü’r rical: 889. ‹vaz Mehmet Pafla: 303, 449, 1132. Kahire: 1188, 1391. Kap›c› Tekkesi: 97, 451, 618. ‹smail Hakk› Bey: 1415. ‹yonlar: 22. Kahvepeyker Han›: 1489. KAPICIBAfiI SEB‹L‹: 1215. ‹smail Hakk› Beyefendi: 669. ‹zmir: 112, 493, 530, 781, 893, 894, Kalam›fl: 51, 1343. Kapodokya: 527. ‹smail Hakk› Bursevî Âsitânesi: 104. 952, 1044, 1242, 1300. KALE ÇEfiMES‹: 1091. Kaptan ‹brahim Pafla Camii: 1215. ‹smail Hakk› Bursevî: 67, 96, 355. ‹zmirli Ali Pafla Aç›k Türbesi: 1147. Kalender Mehmet Efendi Tekkesi: 508. KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹: ‹smail Hakk› Efendi, Haf›z: 704, 909. ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: 1090. Kalenderhane Tekkesi: 405, 437. 1093. ‹smail Hakk› Konyal›: 791. ‹zmirli Ali Pafla Çeflmesi: 137, 900. Kalendero¤lu: 37. Kaptan Pafla Camii: 223, 224, 227, ‹smail Hakk› Mahvî Efendi, Seyyid: 705. ‹zmirli Ali Pafla Türbesi: 558. Kalfa Çeflmesi: 178. 389, 938, 1068, 1093, 1100. ‹smail Hakk› Molla, Ebulkavak: 420. ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA TÜRBES‹: 571. KALINO⁄LU AHMET A⁄A MEKTEB‹: KAPTAN PAfiA CAM‹‹: 223. ‹smail Hâmi Daniflmend: 1317. ‹zmit: 23, 26, 30, 39, 41, 97, 525, 621. 912. KAPTAN PAfiA YALISI: 1358.

1523 KARMA ‹NDEKS

KAPTANI DERYA MEHMET AL‹ PAfiA Karakaflyanlar: 1299. Kavakl› Bostan: 1454. Kelime Hatun Medresesi: 49. YALISI: 1366. Karaki Hüseyin Efendi Camii: 1031. Kavsara Baba Tekkesi: 235. Kemal Bey, Hattat: 672. KAPTAN-I DERYA S‹NAN PAfiA TÜR- Karakol Cemiyeti: 437. Kavsara Baba Türbesi: 234, 235, 236. Kemal Efendi, Semahane Reisi: 457. BES‹: 574. Karaköy: 918. Kavsara Mescidi: 236. Kemal Efendi, fieyh: 456. Kaptanpafla Camii: 1392. KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹: 1292. Kavsara Mustafa Baba Camii: 582. Kemal Özaslan: 457. Kaptanpafla: 1497. Karaman Çiftli¤i: 1199, 1292. KAVSARA MUSTAFA BABA TÜRBE- Kemal Pafla, Kaymakam: 837. Kapu A¤as› ‹smail A¤a Tekkesi: 456. Karaman: 32, 37, 336. S‹: 582. Kemaleddin Efendi: 686. Kapua¤as› Tekkesi: 102, 413. Karamanî Mehmet Pafla Camii: 78. KAVSARA MUSTAFA EFEND‹ CAM‹‹: Kemaleddin Pafla, Müflir Damat: 1426. Kara Alaaddin Efendi: 160. Karg›l› Soka¤› Hamam›: 1031. 233. Kemaleddin R. Sayar, Mimar: 716, 902, Kara Davut Pafla Camii: 229, 526, 928, Karl›k Bay›r› Köflkü: 1373. Kavsara Tekkesi Mescidi: 582. 912, 1318, 1346. 1034, 1134, 1184. Karl›kbay›r›: 1456. Kavsarazâde Mustafa Dede: 233. KEMANKEfi AHMED A⁄A ÇEfiMES‹: KARA DAVUT PAfiA CAM‹‹: 229. Kartal (‹stanbul): 25, 26, 30, 31, 47, Kavuklu Hamdi: 1106, 1385. 1082. Kara Fatma: 1266. 1331. Kaya Sultan Bahçesi: 51, 1283. Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi: 1082. Kara Gazi S›byan Mektebi: 535. KARTAL AHMET BABA TEKKES‹: Kaya Sultan Kasr›: 1378. KEMANKEfi EM‹R HOCA KÜTÜPHA- Kara Kethüda Bostan›: 954. 453. Kaya Sultan Saray›, Eyüp/Topçular: NES‹: 946. KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹: Kartal Baba Camii: 639, 1033. 590. Kemeralt› Camii: 250, 378, 914, 1064, 1095. Kartal Baba Tekkesi: 453. KAYA SULTAN SARAYI: 1377. 1102. Kara Mustafa Pafla Çeflmesi: 51. Kartal Baba: 30, 570. Kaya Sultan Saray›: 590. KEMERALTI CAM‹‹: 250. Kara Mustafa Pafla Medresesi: 225. Kartalimen: 1331. Kaya Sultan Türbesi: 263, 603. KEMERALTI ÇEfiMES‹: 1063. Karabafl Ali Efendi, fieyh: 597. Karya¤d› Baba Bektâflî Tekkesi (Eyüp): Kaya Sultan Yal›s›: 49, 59, 511, 549, Kemeralt› Çeflmesi: 1102. Karabafl Camii: 1086. 508. 1379, 1496. KEMERALTI SIBYAN MEKTEB‹: 914. KARABAfi I VELÎ TEKKES‹: 414. Kasap ‹lyas Camii: 723. Kaya Sultan: 92, 548, 549, 590, 591, Kemerli Camii: 250, 997, 1461. Karabafl Mescidi: 415. Kaside-i Bürde: 164. 628, 718, 1209, 1377. Kenan Öner: 1304. Karabafl-› Velî, fieyh: 293. KASIM A⁄A ÇEfiMES‹: 1096. Kayalar mevkii (Rumelihisar›): 31. Kepçe Mescidi: 242. Karaca Ahmet Sultan: 202, 222, 579, Kas›m A¤a Türbesi: 1096. Kayalar Mezarl›¤›: 1215. Kepekçi Han›: 1488. 580, 581, 602, 624. Kas›m A¤a, Baflmimar: 164, 165, 329. Kaygusuz Baba Türbesi: 773. Kerbelâ: 222. KARACAAHMET CAM‹‹: 192. Kas›m A¤a, Mimar: 670, 672, 874, 986, Kaygusuz Baba: 775, 832. Kerim Pafla Yal›s›: 1399, 1439. Karacaahmet Camii: 565, 579, 842, 1096, 1175, 1210, 1240, 1406. Kay›k ‹skelesi: 1489, 1490. Kerime Hatun: 1213. 1044. Kas›m Baba Türbesi: 165. KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹: 1292. Kerimüddin Halvetî: 93. Karacaahmet Mezarl›¤›: 37, 64, 73, 76, Kas›m Efendi, fieyh: 729. Kay›flda¤›: 307, 1307, 1309, 1415. Kerkük: 349. 83, 99, 142, 148, 184, 211, 212, Kas›mpafla Askerî Rüfldiyesi: 932. Kay›flp›nar› Mesiresi: 51, 1283. Kesikbafl Türbesi: 927. 214, 219, 220, 237, 238, 239, 259, Kas›mpafla Camii: 460, 631, 632. Kay›flp›nar›: 1308, 1309. Kesriye Kalesi: 549. 260, 274, 275, 276, 295, 304, 332, Kas›mpafla Mevlevihanesi: 1310. Kaymak Dede: 579. Kestel: 317. 339, 342, 354, 404, 408, 415, 420, Kas›mpafla Uflflâkî Tekkesi: 775. KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹: Keflan: 864. 425, 431, 446, 447, 455, 457, 471, Kas›mpafla: 43, 68, 226, 257, 336, 364, 1098. Keflfi Cafer Efendi Dergâh›: 1394. 472, 474, 477, 499, 500, 525, 616, 448, 459, 594, 891, 1086, 1120, KAYMAKÇI TEKKES‹ MESC‹D‹: 236. Keflfî Cafer Efendi: 1419. 624, 668, 669, 670, 706, 907, 909, 1295, 1379, 1457, 1486. Kaymakç› Tekkesi: 236, 568, 668, 882, Keflfî Osman Efendi Tekkesi: 97. 913, 919, 927, 940, 953, 995, 998, Kasr-› alemnüma: 388. 960, 1048. Kethüda Bostan›: 210. 1003, 1012, 1033, 1054, 1057, Kasrülayn Tekkesi (M›s›r): 122. Kaynarca Ovas›: 527. KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1069, 1074, 1126, 1138, 1174, KASSAM ÇEfiMES‹: 1097. Kayseri Mevlevîhânesi: 259, 649. 1099. 1184, 1290, 1319, 1419. Kastamonu fiabanî Âsitanesi: 416. Kayseri: 259, 260, 560, 621, 1109, Kethüda Mehmet Pafla Kona¤›: 1100. KARACAAHMET MEZARLI⁄I: 667. Kastamonu: 35, 97, 293, 295, 348, 414. 1110, 1243. KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I: 1379. KARACAAHMET SULTAN TEKKES‹: Kaflgarî Tekkesi Camii: 1337. Kaz Deresi: 1465. Kevork Amira Papazyan Köflkü: 1441. 452. KAT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹: Kazasker Camii: 239, 240, 476, 1113, Khares: 1477. Karacaahmet Sultan Tekkesi: 49, 52, 1368. 1498. Khrisos: 19. 396, 452, 580. Kâtip Aziz Efendi: 320. KAZASKER CAM‹‹: 239. Khrista: 19. KARACAAHMET SULTAN TÜRBES‹: KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹: KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA Khrysopolis: 19, 24. 575. 1098. ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ: 1380. K›br›s: 24, 542, 620, 1103, 1175, 1480. Karacaahmet Türbesi: 76, 101, 165, Kat›rc›lar Yokuflu: 1031. KAZGANCI MESC‹D‹: 242. K›l›ç Ali Pafla Camii: 760. 192, 194, 222, 237, 339, 355, 358, Kat›rc›o¤lu: 1309. Kâz›m Bey, Fuat Paflazâde: 1354. K›l›ç Ali Pafla Medresesi: 809. 369, 415, 418, 452, 473, 547, 578, Kavak Bay›r›: 1493. Kâz›m ‹brahim Pafla, Ferik Koçinal›: K›l›ç Ali Pafla: 34, 35. 591, 601, 602, 604, 606, 614, 616, Kavak Deresi: 232, 233, 361, 1091, 490. K›l›ç Arslan I.: 527, 528. 624, 637, 670, 671, 684, 868, 883, 1361, 1373. Kâz›m Karabekir Aile Kabristan›: 715. Kilise Han›: 1488. 912, 1006, 1010, 1068, 1073, Kavak ‹skelesi Camii: 232, 1266, 1373. Kâz›m Karabekir Pafla: 1328. Kilitbahir: 621, 1378, 1379. 1074, 1139, 1180, 1219, 1232, KAVAK ‹SKELES‹ MESC‹D‹: 231. Kâz›m Pafla, fiair: 111, 113, 534. Kinossema: 22. 1235, 1252. Kavak ‹skelesi: 207, 232, 1369, 1373, Kazvin: 138. Kirazl› Dere: 1419. Karacaahmet Zaviyesi: 452. 1489, 1493. Kebeciler Han›: 770. Kirazl› Mescit: 1215. Karadeniz: 26, 30. Kavak Meydan›: 328. Kefçe Dede Dergâh›: 67, 406. Kireç kap›s›: 37. Karagazi: 160. KAVAK SARAYI MESC‹D‹: 232. KEFÇE DEDE MESC‹D‹: 242. Kireçburnu: 83. Karagöz Gazetesi: 736. KAVAK SARAYI: 1369. Kefçe Dede Mescidi: 63. Kireçhane Deresi: 26. Karagöz: 315. Kavak Saray›: 207, 232, 233, 1092, Kefçe Dede Türbesi: 406. Kireçhane Odalar› Han›: 1488. Karagümrük: 844, 1062, 1074, 1397. 1150, 1151, 1259, 1260, 1289, KEFÇE DEDE TÜRBES‹: 583. K›r›m: 19, 35, 232, 344. Karaimam Mescidi: 226. 1290, 1310, 1353, 1369, 1370, Kefçe Dede: 64, 242, 583, 898, 1497. Kiriflhane Burnu: 1371. Karakad› Alaaddin Efendi: 161. 1373, 1374, 1375, 1376, 1445, Kefe, K›r›m’da flehir: 37. K›rklar Mezarl›¤›: 542. KARAKADI CAM‹‹: 160. 1447, 1448, 1454, 1455, 1492, Kefevî Camii: 874. Kirkor Amira Balyan: 329, 968, 1260, Karakad› Mektebi: 160, 856. 1493. Kelâmî Tekkesi: 147. 1263. Karakad›: 160. Kavakderesi Vadisi: 1150. Kelime Hatun Camii: 57. K›rt›k Baba: 579.

1524 KARMA ‹NDEKS

K›s›kl› Camii: 242, 243, 534, 544, 996, Kozlu Mezarl›¤›: 247. Kuzgunca: 25, 47. Latif, fiair: 913. 1101, 1102. KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ: 1383. Kuzguncuk Da¤ Hamam›: 644. Lâtife Han›m: 629. KISIKLI CAM‹‹: 242. KÖFTÜNCÜ MEHMET A⁄A NAMAZ- Kuzguncuk ‹lkö¤retim Okulu: 1387. Lâtin Mezarl›¤›: 663. KISIKLI ÇEfiMES‹: 1101. GÂHI: 1006. Kuzguncuk ‹skelesi: 594, 1090. Laura Farnham: 928. K›s›kl› Çeflmesi: 556, 571, 1102. Kölem (Kelem) Dede: 443. Kuzguncuk: 25, 47, 195, 243, 593, 594, Laz Emin Baba, fieyh: 1179. K›s›kl› Meydan›: 242, 1101. Köprülü Konak: 621, 909, 1033, 1302, 640, 644, 842, 921, 971, 1039, Leandros: 1476. K›s›kl›: 98, 195, 243, 249, 290, 311, 1303, 1320, 1384, 1385, 1452, 1089, 1277, 1316, 1321, 1336, Lebib Abdulgafur Efendi, fiair: 183, 610, 621, 636, 662, 856, 902, 962, 1456. 1348, 1360, 1400, 1490. 184, 185, 714, 1082, 1155, 1175, 996, 1010, 1065, 1201, 1284, KÖPRÜLÜ YALI: 1366. Küçük Ayasofya Camii: 482, 927. 1268, 1276, 1278, 1280, 1347. 1293, 1342, 1349, 1442, 1493. Körkap›: 672. Küçük Ayasofya Tekkesi: 97, 103, 738. Lebib Hüseyin Efendi, fieyh: 509. KIZ KULES‹: 1476. Köse Mihal Köprüsü: 1095. KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹: 1153. Lebid Bey, Dr. fieyh: 1330. Kizikos: 22. Kösem Mahpeyker Sultan: 1198, 1351, Küçük Çaml›ca Çeflmesi: 455, 492. Lebriz Han›m: 1179. K›z›l Mescit: 159, 200. 1394. Küçük Çaml›ca Kasr›: 1338, 1481. Lefkofle: 640, 1172. K›z›ltoprak: 668, 801, 857. Kösem Sultan Çeflmesi: 905. KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ CAM‹‹: Lehistan: 344. K›zkulesi: 21, 22, 25, 34, 38, 48, 51, KÖSEM SULTAN ‹MARET‹: 986. 249. Leila Persons: 928. 652, 1283, 1356, 1403, 1404, KÖSEM SULTAN KERVANSARAYI: KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹: 1293. Letafet Apartman›: 1414. 1457, 1465, 1476, 1477, 1478, 979. Küçük Çaml›ca Mesiresi: 51, 249, Leylâ Han›m, fiaire: 529, 1354, 1474. 1479. Kösem Sultan Misafirhanesi: 50, 164, 1283. Leyla Kad›n: 743. KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A 1322. KÜÇÜK ÇAMLICA NAMAZGÂHI: 1007. Libade Mesiresi: 1006, 1093, 1105, ÇEfiMES‹: 1102. Kösem Sultan S›byan Mektebi: 967. Küçük Çaml›ca Namazgâh›: 1153. 1106. K›zlara¤as› F›r›n›: 378, 1031. Kösem Sultan: 94, 162, 164, 165, 166, KÜÇÜK ÇAMLICA TEKKES‹: 455. L‹BADE MES‹RES‹: 1293. K›zlara¤as› Han›: 1032. 168, 707, 1175. Küçük Çaml›ca Tekkesi: 456. L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹: 1105. K›zlara¤as› Kahvesi: 1464. Kösem Valide Camii: 57. Küçük Çaml›ca: 40, 93, 95, 126, 157, Libade Suyu: 1011, 1106. K›zlara¤as› Mehmet A¤a Çeflmesi: Kösem Valide Hamam›: 50. 176, 249, 455, 527, 868, 907, Libade: 1198. 1102. Kösem Valide Sultan Camii: 48, 167. 1330, 1337, 1343, 1353, 1362, Licinius: 24. Klod Bernard: 716. Kösem Valide Sultan: 48, 164, 167, 1384, 1397, 1401, 1413, 1427, Limni: 414, 415, 1315. KOCA MEHMET PAfiA SARAYI: 1381. 491, 906, 1040, 1046, 1240. 1448, 1478. Limonlu Konak Hamam›: 1033. Koca Mehmet Pafla Saray›: 50, 1324. KÖSTEND‹L‹ AL‹ ALAADD‹N EFEND‹ KÜÇÜK HAMAM: 972, 1489. Limonlu Konak: 1033. Koca Mimar A¤a: 767, 770. TÜRBES‹: 584. KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU: 1234. L‹MONLU KONAK: 1320. Koca Mimar Mehmet A¤a Camii: 177. Köstendili Ali Efendi Türbesi: 320, 322. Küçük ‹hsaniye: 219. Locwenhielm, ‹sveç Sefiri: 1433. Koca Mustafa Pafla Camii: 25, 47, 917, Kral Primos: 21. KÜÇÜK SEL‹M‹YE CAM‹‹: 142. Londra: 195. 1115, 1218, 1234. Kraliçe Victoria: 195, 1376. Küçük Selimiye Camii: 59, 71, 83, 145, Lord Byron: 1476. Koca Mustafa Pafla Rüfldiyesi: 932. Kubbe Tekkesi: 66. 203, 312, 594, 995, 1175. Lotheringen: 344. KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI: 1382. Kulekap›s›: 1137. Küçük Selimiye Tekkesi: 117, 1090. Louis Phillippe, Fransa Kral›: 1443. Kocaeli: 28, 30, 526, 570. Kuleli Askeri Lisesi: 225, 629, 1254. Küçükbakkalköy: 1292. Lui VII.: 27. Kocamustafapafla Camii: 660, 1414. KULLUK HAMAMI: 972. KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU: 1233. Lui, Fransa Kral›: 24. Kocamustafapafla: 231, 431, 1240. Kulpa Nehri: 532. Küçükihsaniye: 621. Lûtfi Efendi, Tarihçi: 1254. Ko¤ac›zâde fieyh Mehmet: 458. Kumbarahane Camii: 1120. Küçüksu Kasr›: 1120. Lutfullah A¤a, Enderundan: 817. Kolonyac› Ali Bey: 175. Kumkap›: 920, 1469. Küçükyokufl: 188. Lutfullah Dede, Gülflenî: 826. Koltuk Han›: 1488, 1489. KUMRU MESC‹D‹: 244. Küplüce Camii: 1365. Lutfullah Efendi: 1049. Komaflki: 1288, 1454. Kumru Mescidi: 491, 1046. Küplüce Mezarl›¤›: 112, 953, 1328, Lüleburgaz: 1388. Konrad, Alman imparatoru: 24. Kurba¤al›dere: 1385. 1387. Lüsyen Han›m: 1363. Konrat III.: 27. KURBA⁄I NASUH CAM‹‹: 246. Küplüce: 1421. Lütfi A¤a Kütüphanesi: 490. Konstans: 24. Kurban Nasuh (Kurba¤› Nasuh): 247, Kürt Yusuf’un kahvehanesi: 1464. Lütfi A¤a, Bolulu: 588. Konstantin Saray›: 1284. 246, 248, 365, 498. Kütahya: 26, 34, 482, 602, 684, 1077. Lütfi A¤a, Elmas Had›m: 587. Konstantin: 1123, 1290. Kurban Nasuh Camii: 170, 306, 365, Lütfi A¤a: 1363. Konstantiniyye: 25. 498, 632, 906, 1162. L Lütfi Bey (A¤a) Türbesi: 945. Kontakuzenos: 28. Kurban Nasuh Tekkesi: 91. Lâ’l-ter Han›m: 454. LÜTF‹ BEY TÜRBES‹: 586. Konuralp: 524, 525. Kurfluncubafl› Ali A¤a Sofas›: 184. Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi: 1007, Lütfi Bey, Baflmabeynci: 1473. Konya: 37, 44, 178, 255, 625, 968, Kurflunlu Han: 990. 1285. Lütfi Bey: 1303. 1035. Kurflunlu Medrese: 1241. LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Lütfi Efendi, Müverrih: 1269. KONYALI B‹RADERLER CAM‹‹: 170. Kurt A¤a, Seydiflehirli: 490, 1040. 1103. Lütfullah At›f Efendi, Matbah Emini: Konyal› Biraderler Camii: 365. Kurt A¤a: 119, 168, 612. LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A NAMAZGÂHI: 866, 882. KORUCU BABA TÜRBES‹: 584. Kurtdo¤mufl (Kurtulmufl): 528. 1007. Lütfullah Bey: 1402. Koruk Tekkesi: 78. KURU ÇEfiME: 1155. Lâdikli Ahmet A¤a Namazgâh›: 1285. KORULUK MES‹RES‹: 1292. KURUÇEfiME CAM‹‹: 310. Lady Montagu: 1352. M Koruluk Mesiresi: 191, 221, 1129. Kuruçeflme: 297, 310, 319, 344, 1213, Lala Beflir A¤a: 231, 232. M. Melling: 1369, 1430, 1448. KORULUK MEVK‹‹ NAMAZGÂHI: 995. 1343, 1349, 1402, 1437, 1455. Lala Hayreddin Mahallesi: 181. MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY Koska: 447. Kuflçu Baba Mescidi: 178. Lala Mustafa Pafla Türbesi: 793. KONA⁄I: 1384. Kofluyolu Gö¤üs Hastahanesi: 191. Kutalmuflo¤lu Süleyman: 25, 26. Lâle Devri: 63, 68, 225. Maçka K›fllas›: 1270. Kofluyolu ‹lkokulu: 191. Kutbeddin Efendi, fieyh: 416. Lâleli Camii: 954, 1031, 1122, 1165, Maçka: 648. KOfiUYOLU KUYUSU: 1233. Kutbettin Yal›m: 500. 1488. Magosa: 102. Kofluyolu: 191, 1129, 1224, 1401, Kuyubafl› Karakolu: 1275. Lâleli: 81, 498, 989, 1119, 1332. Mah Baba: 30, 570. 1402. Kuyubafl› Mezarl›¤›: 667. Lâmekânî: 424. MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹: 1107. Kovac› Dede Mektebi: 1052, 1053. Kuyubafl›: 919, 1121. Lânga Camii: 243. Mahbub A¤a Çeflmesi: 587, 594, 921. KOVACI DEDE TÜRBES‹: 540. Kuyucu Murat Pafla Türbesi: 1138. Lânga: 242. Mahbub A¤a, Bafla¤a: 1108. Koyun Dede: 178. KUYULU NAMAZGÂHI: 1006. Lâtif A¤a, T›¤l›zâde: 816. Mahmut A¤a, Bostanc›bafl›: 759.

1525 KARMA ‹NDEKS

Mahmut A¤a, ‹slambol A¤as›: 677. Mahmut Tayyar Bey: 156. Mehmet Abdülhay Beyefendi: 712. Mehmet Ali Aybar: 1327. Mahmut A¤a: 580. Mahmutpafla: 165, 288. Mehmet Abdülkadir Efendi, fieyh: 444. Mehmet Ali Bey, Mirliva: 773. Mahmut Ayad Pafla: 1391. MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SUL- Mehmet Adnan Bey: 694. Mehmet Ali Efendi, Himmetzâde fieyh: Mahmut Azmi Bey: 775. TAN ÇEfiMES‹: 1108. Mehmet A¤a Camii: 194, 1189, 1190. 631. Mahmut Baba Mezarl›¤›: 668. MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SUL- MEHMET A⁄A CAM‹‹: 358, 378. Mehmet Ali Efendi, fieyh: 462. Mahmut Baler: 1302, 1386. TAN SUYU: 1201. MEHMET A⁄A CAM‹‹: 358. Mehmet Ali Hilmi Baba: 481, 482. Mahmut Bey Türbesi: 561, 562, 618, Mahpeyker Kösem Valide Sultan: 162, Mehmet A¤a Mektebi: 131, 363. Mehmet Ali Pafla, Kaptan›derya: 1232, 647. 165, 244, 967, 979, 986, 1210, MEHMET A⁄A MEKTEB‹: 913, 914. 1367, 1454. Mahmut Bey, Alemdarzâde: 772. 1341. MEHMET A⁄A MESC‹D‹: 250. Mehmet Ali Pafla, Kavalal›: 158, 186, Mahmut Bey, Halil Paflazâde: 445, 618. Mak’ad Ahmet Efendi Türbesi: 78, 98. Mehmet A¤a Namazgâh›: 1231. 187, 188, 191, 246, 454, 652, 709, Mahmut Bey, ‹sfendiyaro¤lu: 560. Makasç›lar: 378. MEHMET A⁄A SEB‹L‹: 1213. 747, 1254, 1270, 1421. Mahmut Bey, Kaymakam: 774. Makedonya: 22, 23. Mehmet A¤a Tekkesi: 458. Mehmet Ali Pafla, Müflir: 1274, 1326, Mahmut Bey, Muhtar Paflazâde: 857. Maksudiye Han›: 127, 128. Mehmet A¤a Zaviyesi: 1243. 1327, 1387. Mahmut Bey: 541. Maksut Efendi, fieyh: 98. Mehmet A¤a, Ak: 731. Mehmet Ali Pafla: 1214, 1289. Mahmut Celâleddin Efendi, Hattat: 389. Malak Haf›z Efendi: 122, 238, 500. Mehmet A¤a, Anber: 1103. Mehmet Amir Efendi, Arapzâde: 110, Mahmut Celâleddin Efendi, fieyh: 416. Malatyal› ‹smail A¤a Camii: 236, 456. Mehmet A¤a, Arakiyeci: 74, 75, 356, 809, 1209, 1434. Mahmut Celâleddin Pafla, Damat: 195. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A CAM‹‹: 60. 1004. Mehmet Arif A¤a, Arabac›bafl›zâde: Mahmut Celâleddin Pafla: 528, 742, MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A DAR’ÜL- Mehmet A¤a, Arakiyeci: 74. 833. 1178, 1317, 1400, 1402, 1412. KURRASI: 913. Mehmet A¤a, Aflç›bafl› Camii bânisi: Mehmet Arif A¤a, Kap›c›bafl›: 753. MAHMUT ÇAVUfi MEKTEB‹: 912. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A TEKKES‹: 76. Mehmet Arif A¤a, fiahincibafl› Civan: Mahmut Efendi Tekkesi: 396. 456. Mehmet A¤a, Atefl: 714. 763. Mahmut Efendi, Hac›: 644. MALATYALI ‹SMA‹L A⁄A TÜRBES‹: Mehmet A¤a, Bina emini: 192, 358. Mehmet Ârif Bey, Hac› Seyyid: 710. Mahmut Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 178. 589. Mehmet A¤a, Cüce: 828. Mehmet Arif Bey, Halil Hamit Paflazâ- Mahmut Efendi, Reisülett›ba: 816. Malazgirt Seferi: 25. Mehmet A¤a, Darüssaâde A¤as›: 250, de: 747. Mahmut Efendi, R›yaz-› hüner: 861. Malik: 642. 251, 366, 581, 1032, 1064, 1065, Mehmet Ârif Dede, fieyh: 486. Mahmut Efendi, Rufaî fieyhi: 898. Malta: 349. 1213, 1461. Mehmet Arif Efendi, Arapzâde: 1274, Mahmut Efendi, fieyh Gafûrî: 98, 174, Maltepe: 26, 1307, 1413, 1415. Mehmet A¤a, Eski: 914. 1434. 318, 540, 609. Manast›r: 227, 231, 549. Mehmet A¤a, F›nd›kl›l›: 387. Mehmet Arif Efendi, Hac›: 699. Mahmut Efendi, fieyh: 1368. Mangana: 1478. Mehmet A¤a, H›s›m: 572. Mehmet Arif Efendi, Hattat: 608, 806. Mahmut Efendi, T›flizâde: 1252. Manisa Saray›: 202, 578. Mehmet A¤a, Kap›c›bafl›: 742. Mehmet Arif Efendi, K›brisizâde: 766, Mahmut Efendi, Tokatl› Hattat: 870. Manisa: 34, 35, 185, 201, 203, 204, Mehmet A¤a, Kayserili Mimar: 67, 68, 782. Mahmut Efendi, Tophanelizâde: 856. 212, 301, 474, 551, 578, 1077, 177, 225, 386, 389, 556, 770, 898, Mehmet Arif Efendi, Masraf Kâtibi: 730. Mahmut Ekrem Bey, Recaizâde: 778, 1183. 940, 945, 991, 1158, 1219, 1223, Mehmet Arif Efendi, fieyhülislâm Dürri- 779. Mansur Baba: 30, 570. 1291, 1325, 1379, 1428, 1447, zâde: 430, 1053. Mahmut Ethem Pafla: 1367, 1402. Marko Pafla Kona¤›: 1327. 1479. Mehmet Arif Efendi, Yusuf Efendizâde Mahmut Fehmi Efendi: 829. MARKO PAfiA KONA⁄I: 1387. Mehmet A¤a, Kethüda: 239, 806. Hac›: 738. Mahmut Hadîdî, fieyh: 361. Marko Pafla: 1327, 1387. Mehmet A¤a, K›zlara¤as›: 378, 997. Mehmet Arif Molla, Kethüdazâde: 972. Mahmut ‹bni Ayad: 788, 1443. Marko’nun Bahçesi: 1300. Mehmet A¤a, Kumru: 244. MEHMET AR‹F PAfiA KÖfiKÜ: 1387. Mahmut Kemal ‹nal: 1392. Marmara Denizi: 22, 26. Mehmet A¤a, Küçük: 1497. Mehmet Arif Pafla, Ferik: 861. Mahmut Macit Pafla, So¤anyemez: Marmara Ere¤lisi: 22. Mehmet A¤a, Mehmet A¤a mektebi bâ- Mehmet Arif Pafla, Karesi Mutasarr›f›: 824. Mafluk Bey, Üsküdar Mutasarr›f›: 496. nisi: 131. 784. Mahmut Mehmet Pafla: 705. Mafluk Pafla, Ferik: 1329. Mehmet A¤a, Mimarbafl› Sedefkâr: Mehmet Arif Pafla, Mirimiran: 550. Mahmut Nakflibendî: 702. Matbaa-i Osmaniye: 892. 620. Mehmet Arif Pafla, Öküz: 1387. Mahmut Nedim Pafla: 197, 587, 1390. MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiME- Mehmet A¤a, Mimarbafl›: 1141, 1215. Mehmet As›m Beyefendi: 747. Mahmut Pafla Bedesteni: 990. S‹: 1111. Mehmet A¤a, Mirahur: 270. Mehmet As›m Efendi, fieyh: 493. Mahmut Pafla Camii: 757, 1190, 1263. MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ Mehmet A¤a, Mirahur› Evvel: 271. Mehmet Aflir Efendi, fieyh: 117, 118. Mahmut Pafla Medresesi: 1444. ÇEfiMES‹: 1109, 1111, 1112. Mehmet A¤a, Mumcubafl› Mescidi bani- Mehmet Aflkî Efendi, Tabip: 96. Mahmut Pafla, Ça¤alzade: 38. Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Te- si: 283. Mehmet Ataullah Efendi, Arapzâde: Mahmut Pafla, Çürüksulu: 706, 716, razisi: 1225. Mehmet A¤a, Okçubafl›: 884. 751. 1342, 1343. Mauricius: 24. Mehmet A¤a, Pervane Aflç›bafl›: 919. Mehmet Ataullah Efendi, Sadrüddinzâ- Mahmut Pafla, Damat: 553, 1420. Mazhar Osman Pafla: 1096. Mehmet A¤a, Pervane: 76. de: 550, 585. Mahmut Pafla, Fethi Ahmet Pafla’n›n Mazhar Osman, Prof.: 280, 1253, 1398. Mehmet A¤a, Rodoslu: 840. Mehmet Atâullah Efendi, fieyh: 415, o¤lu: 197, 198. Mazhar Pafla, Dr.: 888. Mehmet A¤a, Samurkafl Hac›: 183, 416. Mahmut Pafla, Kaptan›derya: 728, Mazlum Pafla: 1328. 185. Mehmet Ataullah Efendi, fieyhülislâm 1319. Mecdeddin Efendi, fieyh: 462. Mehmet A¤a, Samurkafl Solakbafl›: Dürrizâde: 640, 846. Mahmut Pafla, Mirimiran: 872. Mecid Efendi Köflkü: 918. 914. Mehmet Atâullah Efendi: 598, 747. Mahmut Pafla, Mirliva: 153, 546. Mecidiye Dergâh›: 742. Mehmet A¤a, Sehrab: 722. Mehmet At›f Beyefendi: 755. Mahmut Pafla, Sadrazam: 990. Mecit Efendi: 298. Mehmet A¤a, Silahflor Pehlivan: 817. Mehmet Avni Efendi: 418, 746. Mahmut Pafla, Surre Emini: 110. Medâyin: 25, 1478. Mehmet A¤a, S›rmakefl: 719. Mehmet Baba, Yaln›z: 827. Mahmut Pafla, Tunuslu: 1294. Mediha Sultan: 1408. Mehmet A¤a, Subafl›: 982. Mehmet Baba: 481. Mahmut Pafla, Zal: 139. Medine: 164, 415, 622, 644, 712, 972, Mehmet A¤a, Teberdar: 129, 1055. Mehmet Besim Bey: 1067. Mahmut Pafla: 349, 1329, 1386. 1047, 1103, 1110, 1173, 1421. Mehmet A¤a. Yeniçeri A¤as› Karsl›: Mehmet Besim Pafla: 198, 841. Mahmut Raci Efendi: 67, 406. Medresetü’l-Hattatîn: 435. 226. Mehmet Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: 532, MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I: Megaral›lar: 19, 22. Mehmet A¤a: 702, 1032, 1446. 590. 1386. Mehemmet Dede: 576. Mehmet Âkif (Ersoy), fiair: 437, 475. Mehmet Bey, Çerkes: 695. Mahmut fievket Pafla, Sadrazam: Mehemmet Hamil Efendi, Seyyid fieyh: Mehmet Akif Pafla, Hac›: 770. Mehmet Bey, Hac›: 573. 1089, 1173, 1387. 889, 890. Mehmet Ali A¤a, ‹htisab emini: 341. Mehmet Bey, Hac›: 768.

1526 KARMA ‹NDEKS

Mehmet Bey, Haf›z: 811, 1302, 1303, Mehmet Efendi, Fidanc› fieyh: 173. 362, 363. Mehmet Emin Efendi, fieyh: 117. 1304, 1386, 1452, 1456. Mehmet Efendi, F›st›kl› fieyhi: 101. Mehmet Efendi, Tenbel Hac›: 924, 951. Mehmet Emin Efendi, fieyhülislâm Mehmet Bey, Hekimo¤lu: 628. Mehmet Efendi, Gafurî: 100, 609, 621. Mehmet Efendi, Tophaneli: 495. Sun’izâde: 92, 106. Mehmet Bey, Mabeynci Haf›z: 621, Mehmet Efendi, Hacegândan: 848. Mehmet Efendi, Tophanelizâde: 856. Mehmet Emin Efendi, T›flî: 186. 909. Mehmet Efendi, Haf›z: 467, 585. Mehmet Efendi, Turflucuzâde Haf›z: Mehmet Emin Efendi, T›flizâde: 815. Mehmet Bey, Miralay: 830. Mehmet Efendi, Hattat M›srî: 544. 312. Mehmet Emin Efendi, Tokadî: 488. Mehmet Bey, Nuh Efendizâde: 732, Mehmet Efendi, Hattat fiakirzâde: 859. Mehmet Efendi, Uzun Haf›z: 1104. Mehmet Emin Efendi, Tu¤rakefl: 732, 739, 1235. Mehmet Efendi, Hekimbafl›: 731. Mehmet Efendi, Üçanbarl›: 919. 834. Mehmet Bey, Recep Paflazâde: 297. Mehmet Efendi, Hezarfen: 557. Mehmet Efendi, Üsküdarî Molla: 562. Mehmet Emin Efendi, Vakanüvis Edip: Mehmet Bey, Silahflor: 760. Mehmet Efendi, Kad›zâde fieyh: 177, Mehmet Efendi, Üstüvanî: 105. 675. Mehmet Bey, fiehit: 659. 178. Mehmet Efendi, Vanî: 317, 318, 894. Mehmet Emin Efendi: 563. Mehmet Bey, fiehsuvarzâde Dervifl: Mehmet Efendi, Kalender: 41. Mehmet Efendi, Vankulu: 1487. Mehmet Emin Fikri Efendi: 678. 835. Mehmet Efendi, Kassam: 1097. Mehmet Efendi, Viflne: 414, 459. Mehmet Emin Pafla, K›rflehir Mutasarr›- Mehmet Beyefendi, Kaime Emini: 745. Mehmet Efendi, Keçi: 549. Mehmet Efendi, Viflnezâde fieyh: 1243. f›: 715. Mehmet Bozkurt Bey: 965. Mehmet Efendi, Kehhal (göz hekimi): Mehmet Efendi, Yeniçeri Efendisi: 236, Mehmet Emin Pafla, Mirliva: 781. Mehmet Cafer Bey, Çerkes: 682. 375. 568. Mehmet Emin Pafla, Ya¤l›kç›: 278. Mehmet Celal Beyefendi, Recaizâde: Mehmet Efendi, Kematizâde: 459. Mehmet Efendi-i ‹znikî, fieyh Vahyizâ- Mehmet Emin Pafla, Ya¤l›kç›zâde: 847, 779. Mehmet Efendi, Kürt: 387. de: 414. 949. Mehmet Celâleddin A¤a, Yeniçeri A¤a- Mehmet Efendi, Mecdi: 711. Mehmet el-Hüsnü Efendi, fiafiî Müftüsü Mehmet Emin Rauf Pafla, Sadrazam: s›: 742. Mehmet Efendi, Medine kad›s›: 226. Attarzâde: 702. 1333. Mehmet Celâleddin Efendi: 740. Mehmet Efendi, Mirza: 797. Mehmet el-Mesanî Efendi, fieyh: 361. Mehmet Emin Refi Efendi, fiair Kalayî: Mehmet Celâleddin Pafla: 720, 803, Mehmet Efendi, Mirzazâde fieyh: 225, Mehmet Emin A¤a, Su Naz›r› Seyyid: 869. 872. 274, 670, 797, 1435. 722. Mehmet Emin fiukuhî Efendi, fiair: Mehmet Celali Efendi, Hattat: 608. Mehmet Efendi, Musazâde: 823. Mehmet Emin A¤a, Tacirzâde: 862. 1363. Mehmet Celalüddin Beyefendi, Mektup- Mehmet Efendi, Müneccimbafl›: 387, Mehmet Emin A¤a: 728. Mehmet Emin, Riyaziyeci: 933. çu: 779. 628. Mehmet Emin Bey, Feyzi Beyzâde: Mehmet Emin, Silahflor: 743. Mehmet Cemaleddin Efendi, fieyh: Mehmet Efendi, Niksarl› fieyh: 312, 746. Mehmet Enis Bey: 702. 597, 601. 636. Mehmet Emin Bey, Kadir Beyzâde fie- Mehmet Esat Bey, fiair: 1390. Mehmet Cemil Efendi, Uryanizâde: Mehmet Efendi, Reisülkurra fieyh: 727. hit: 726. Mehmet Esat Efendi, Hattat Yesarî: 890. Mehmet Efendi, Safaîzâde Hac›: 238. Mehmet Emin Bey, Mekke Mollas›: 954. 951. Mehmet Cûdî Efendi.: 770. Mehmet Efendi, Sefazâde Hac›: 569. Mehmet Emin Bey, Silahflor: 730. Mehmet Esat Efendi, Seyyid: 715. Mehmet Çelebi: 606. Mehmet Efendi, Sencarî: 547. Mehmet Emin Bey: 953. Mehmet Esat Efendi, fiair/fieyh: 427, Mehmet Dâî Efendi, fiair: 1150, 1151. Mehmet Efendi, Seyyid fieyh: 713. Mehmet Emin Dede Efendi, fieyh: 258, 656, 754. Mehmet Dede Efendi, Sar›: 307, 623. Mehmet Efendi, fiamî: 945. 648. Mehmet Esat Efendi, fiat›rzâde: 693. Mehmet Dede, Dervifl: 1154. Mehmet Efendi, fiekercizâde Hattat: Mehmet Emin Edip Efendi: 1392. Mehmet Eflref Efendi, Bedestanî Hac›: Mehmet Dede, Fennî: 1430. 1142. Mehmet Emin Efendi, Anadolu Kazas- 785. Mehmet Dede, Mevlevî Dervifl: 249. Mehmet Efendi, fiekerzâde: 607. keri: 713. Mehmet Ethem Pafla: 1232. Mehmet Dede: 820. Mehmet Efendi, fieyh (Karacaahmet Mehmet Emin Efendi, Bedreddinzâde Mehmet Fahri Efendi, fieyh Nakfliben- Mehmet Dervifl Efendi, Kazasker: 807. Türbesi’nde): 452. Mevlâna (Kad›): 452. dî: 408, 410. Mehmet Dervifl Pafla, Tezkirecizâde: Mehmet Efendi, fieyh Çaml›cal›: 422. Mehmet Emin Efendi, Haf›z: 398. Mehmet Faik Pafla, Haf›z: 797. 860. Mehmet Efendi, fieyh Dede: 722. Mehmet Emin Efendi, Hammamizâde: Mehmet Fazl› Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Dervifl, Haf›z Nakflibendi: 732. Mehmet Efendi, fieyh Haf›z: 320, 321, 210, 211. 466. Mehmet Efendi (Çarh Baba), fieyh: 322. Mehmet Emin Efendi, Hattat: 882. Mehmet Fazlullah Efendi, fieyh: 294, 427. Mehmet Efendi, fieyh Kaymakç›zâde: Mehmet Emin Efendi, ‹kinci ‹mam: 781. 470. Mehmet Efendi, Abdullah Necip Efendi- 237. Mehmet Emin Efendi, ‹mam› Evvel: Mehmet Fevzi Efendi: 893. zâde fieyh: 614. Mehmet Efendi, fieyh Müstakim: 445. 782. Mehmet Feyzullah Efendi, fieyh: 152. Mehmet Efendi, Abdülhay Efendizâde: Mehmet Efendi, fieyh Saburi Dede Çe- Mehmet Emin Efendi, ‹zzetzâde: 727. Mehmet Fuat Bey, Nam›k Paflazâde: 795. lebi: 540, 609. Mehmet Emin Efendi, Kandiyeli: 188. 777. Mehmet Efendi, A¤alar Müezzini Haf›z: Mehmet Efendi, fieyh fiabanî: 414. Mehmet Emin Efendi, Musiki-i Hüma- Mehmet Fuat, Seyyid: 289. 758. Mehmet Efendi, fieyh fiair: 446. yun Hocas›: 759. Mehmet Galib Efendi, Band›rmal›zâde Mehmet Efendi, Ah›skal› Edirne Kad›s›: Mehmet Efendi, fieyh fierbetçi: 421. Mehmet Emin Efendi, Münzevî: 637. fieyh: 186, 882. 850. Mehmet Efendi, fieyh fierbettar: 890. Mehmet Emin Efendi, Nakibüleflraf: Mehmet Galib Efendi, fieyh: 238. Mehmet Efendi, Arpa Kâtibi fiair: 788. Mehmet Efendi, fieyh Taflkendî: 433, 149, 846. Mehmet Gâlip Pafla: 1487. Mehmet Efendi, Bursevî: 383. 438. Mehmet Emin Efendi, Rodosî fieyh: Mehmet Ganim Efendi, ‹stanbul payeli: Mehmet Efendi, Cündi: 858. Mehmet Efendi, fieyh: 61, 186, 189, 146. 820, 845, 846. Mehmet Efendi, Çarflambal›: 713. 494, 540. Mehmet Emin Efendi, Seyyid: 691. Mehmet Garib Efendi: 584. Mehmet Efendi, Çelebi: 734. Mehmet Efendi, fieyhülislâm Dürrî: Mehmet Emin Efendi, fiat›rzâde: 375, Mehmet Garibullah Hindî, fieyh : 449. Mehmet Efendi, Dervifl: 275. 1347, 1435. 693. Mehmet Gülflen Efendi, fieyh: 99, 103, Mehmet Efendi, Devatc›zâde fieyh: Mehmet Efendi, fieyhülislâm Mirza: Mehmet Emin Efendi, fieyh (Hallaç Ba- 113, 535, 540, 544, 545, 637, 945. 171, 173, 494. 246. ba Tekkesi’nde): 446. Mehmet Hadidî Efendi, fieyh: 501. Mehmet Efendi, Dökmecizâde: 1245. Mehmet Efendi, fieyhülislâm Mirzazâ- Mehmet Emin Efendi, fieyh Haf›z: 831. Mehmet Hafid Efendi, Kad›asker: 571, Mehmet Efendi, Dürri: 687. de: 871, 947, 1013, 1173. Mehmet Emin Efendi, fieyh K›rka¤açl›: 1060, 1101, 1102, 1153. Mehmet Efendi, Edhem Baba Tekkesi Mehmet Efendi, fieyhülislâm Pirîzâde: 410. Mehmet Halid Dede Efendi, fieyh: 648. fieyhi: 474. 795, 920. Mehmet Emin Efendi, fieyh Nakfliben- Mehmet Halife Camii: 242. Mehmet Efendi, Erzincanî fieyh: 99. Mehmet Efendi, fieyhülislâm: 797, 819. dî: 404. Mehmet Halis Efendi, Çeflmizâde: 315. Mehmet Efendi, Fenâyî (Cennet Efen- Mehmet Efendi, Tekerlek: 375. Mehmet Emin Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Halis Efendi, ‹stanbul Payeli: di): 98. Mehmet Efendi, Tembel (Tombul) Hac›: 455. 846.

1527 KARMA ‹NDEKS

Mehmet Halit Efendi: 1337. Mehmet Muti Beyefendi, Fener Kad›s›: Mehmet Pafla, Alemdarzâde: 759. Mehmet Pafla, fiemsipaflal›: 878. Mehmet Hamdi Pafla: 819, 1320. 643, 644, 1210. Mehmet Pafla, Arap: 1058. Mehmet Pafla, Taban›yass›: 38. Mehmet Hamit Beyefendi: 746. Mehmet Münib Efendi, fieyh Haf›z: Mehmet Pafla, Atefl: 727. Mehmet Pafla, Vezir: 315. Mehmet Hamit Efendi, Neylizâde: 798. 820. Mehmet Pafla, Aydoslu: 759, 1334. Mehmet Pafla, Veziriazam Çerkez: 38. Mehmet Hamit Efendi, fieyh Avnizâde: Mehmet Münib Efendi: 454. Mehmet Pafla, Baltac›: 956. Mehmet Pafla, Yedekçi: 927. 418. Mehmet Münif Efendi, Kâtip: 658. Mehmet Pafla, Beylerbeyi: 620. Mehmet Pafla, Ye¤en: 449. Mehmet Hasip Dede Efendi, fieyh: 648. Mehmet Münif Efendi: 657. Mehmet Pafla, Cidde Valisi: 851, 1159. Mehmet Pafla: 532, 540, 572, 616. Mehmet Hasip Efendi, fieyh Talip Efen- Mehmet Münir Pafla: 734. Mehmet Pafla, Civankap›c›bafl›: 494, Mehmet Pertev Bey: 723. dizâde: 493. Mehmet Müfltak Efendi, fieyh: 398. 532, 1341. Mehmet Pervane Bey: 1006. Mehmet Hasip Efendi, fieyh: 488. Mehmet Nâbi, Hac›: 220. Mehmet Pafla, Çal›k: 862. Mehmet Rag›b Pafla, Mirimiran: 875. Mehmet Hasip Efendi: 259, 683. Mehmet Nafi Efendi, Rumeli Kazaskeri: Mehmet Pafla, Çarhac›: 1309. Mehmet Rag›p Efendi, Baruthane Naz›- Mehmet Hayrullah Pafla: 662. 845. Mehmet Pafla, Çelebi: 820. r›: 772. Mehmet Hulusi Efendi, Hac›: 632. Mehmet Naim Bey: 727. Mehmet Pafla, Damat ‹brahim Paflazâ- Mehmet Raif Bey: 1038. Mehmet Hüsameddin Dede Efendi, Mehmet Nam›k Pafla: 757. de: 724. Mehmet Rak›m Efendi, Müneccimbafl›: fieyh: 647. Mehmet Nâyi Efendi, fieyh: 467. Mehmet Pafla, Defterdarzâde: 1308, 874. Mehmet Hüsamettin Dede Efendi: 258. Mehmet Nazif A¤a, Kethüda: 863. 1344. Mehmet Rami Efendi: 889. Mehmet Hüsrev Pafla, Mirliva: 154. Mehmet Nazif Efendi: 186, 657, 470. Mehmet Pafla, Divittar: 852, 867, 1100. Mehmet Rasih Efendi, Hattat: 658. Mehmet ibn-i Akil, fieyh: 361. Mehmet Nâz›m Pafla: 791, 1327, 1397. Mehmet Pafla, Durak: 829. Mehmet Rasim Pafla, Malatya Mutasar- Mehmet ‹ffet Bey: 643. Mehmet Nazmi Bey: 67. Mehmet Pafla, Elmas: 183, 1359. r›f› Cananizâde: 700. Mehmet ‹madeddin Efendi: 749. Mehmet Nebil Bey, fiair Haf›z: 908. Mehmet Pafla, Gedik: 1311. Mehmet Raflit Beyefendi, Kahire Kad›- Mehmet ‹rfan Pafla: 656. Mehmet Nebil Pafla: 659. Mehmet Pafla, Genç: 1041, 1069, s›: 747, 774. Mehmet ‹smet Efendi: 617. Mehmet Necmeddin Molla Bey, Turflu- 1131. Mehmet Raflit Efendi, Kevakibizâde: Mehmet ‹flret Efendi, fieyh: 404. cuzâde: 802. Mehmet Pafla, Gürcü: 40, 1307, 1310. 708. Mehmet ‹zzet Bey, Abdülcebbarzâde: Mehmet Nefî Efendi: 767. Mehmet Pafla, Hac›: 389. Mehmet Raflit Efendi, Reisülküttab: 756. Mehmet Nesim Efendi: 831. Mehmet Pafla, Haydar A¤azâde: 1308, 733. Mehmet ‹zzet Bey: 730. Mehmet Nesimî Efendi, fieyh: 445. 1448. Mehmet Raflit Efendi, fieyh Hindî: 450. Mehmet ‹zzet Pafla, Serasker: 802. Mehmet Nesimî Efendi: 1420. Mehmet Pafla, ‹nce Alemdar: 771. Mehmet Raflit Efendi, fieyh: 312, 321. Mehmet ‹zzet Pafla: 692. Mehmet Neflet Efendi, fieyh: 415, 815. Mehmet Pafla, Kaptanderya: 454. Mehmet Raflit Efendi, Topçubafl›zâde: Mehmet ‹zzî Bedreddin Efendi: 113, Mehmet Neflri: 985. Mehmet Pafla, Kaptan›derya Hac›: 705. 802. Mehmet Niyaz, fieyh: 208. 1334, 1358. Mehmet Rauf Pafla, Müflir: 868. Mehmet ‹zzî Efendi, fieyh: 628, 629, Mehmet Niyazi Efendi, fieyh: 669. Mehmet Pafla, Kaptan›derya Hac›: 880. Mehmet Rauf Yekta, Musikiflinas: 890. 637, 638. Mehmet Nizamettin Efendi, fieyh: 117. Mehmet Pafla, Kara: 1382. Mehmet Recep Efendi, fieyh Buharal›: Mehmet Kâmil Bey Efendi: 109. Mehmet Nur Efendi: 1415. Mehmet Pafla, Karakafl: 1394. 434, 438. Mehmet Kâmil Efendi, fieyhülislâm: Mehmet Nurettin Efendi, fieyh: 487. Mehmet Pafla, Karamanl›: 1467. Mehmet Refet Pafla, Müflir: 765. 275, 420, 846, 847, 864, 884. Mehmet Nuri Behcetî Efendi: 858. Mehmet Pafla, Kethüda: 91, 210, 225, Mehmet Refet Pafla, Selanik Valisi: Mehmet Kâmil R›fat Efendi, Hattat: 710. Mehmet Nuri Bey, Osman Paflazâde: 946, 1047, 1068, 1099, 1100. 765. Mehmet Kaplan, Prof.: 715. 473. Mehmet Pafla, Koca (Hoca), : 137, 139. Mehmet Refi Efendi, Esirîzâde: 275, Mehmet Kâflif Efendi, Seyyid: 1045. Mehmet Nuri Bey: 793. Mehmet Pafla, Koca: 1381. 847. Mehmet Kâz›m Efendi: 511. Mehmet Nuri Dede, Zâkirbafl›: 110. Mehmet Pafla, Köprülü: 345, 346, 793, Mehmet Refi’î Efendi, Giridî: 735. Mehmet Kelim Efendi, Kayserili: 733. Mehmet Nuri Efendi, Surre Emini: 779. 1175, 1333, 1449. Mehmet Refik Efendi, Manisal›: 648. Mehmet Kerameddin Efendi, fieyh Ah- Mehmet Nuri Efendi, fieyh Rufaî: 247. Mehmet Pafla, Kürt: 557, 1188. Mehmet Refik Efendi, fieyhülislâm: medî: 697. Mehmet Nuri Efendi, fieyh: 247, 422, Mehmet Pafla, Macar Serdar›: 337. 409. MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹: 1112. 633, 638. Mehmet Pafla, Melek: 740, 834, 1267, Mehmet Remzi Bey, Piyade Miralay›: Mehmet Lebiba Efendi: 744. Mehmet Nuri Korman, Zâkirbafl›: 134. 1289, 1371, 1388, 1407. 850. Mehmet Lütfi Pafla, Ferik: 390. Mehmet Nuri Pafla: 783. Mehmet Pafla, Mirimiran: 105. Mehmet Reflat Efendi, Veliaht: 960. Mehmet Memifl Efendi, Defterdar: 856. Mehmet Nuri fiemsettin Efendi: 875. Mehmet Pafla, Mirliva Hac›: 693. Mehmet Reflat Efendi: 711. Mehmet Memifl Efendi, Maden Emini: Mehmet Nurullah Bey: 954. Mehmet Pafla, Muhannes: 1382. Mehmet Reflit Efendi, Müderris: 715. 754. Mehmet Nurullah Efendi, Himmetzâde Mehmet Pafla, Muhsinzâde: 1457. Mehmet Reflit Efendi, Silahflor Haf›z: Mehmet Mesut A¤a, Mirahuri Evvel: fieyh: 630. Mehmet Pafla, Mütercim: 857. 863. 761. Mehmet Nurullah Efendi, Rasih Efendi- Mehmet Pafla, Niflanc›: 1370, 1375. Mehmet Reflit Efendi, fialc›zâde: 768. Mehmet Mesut Efendi, fieyh Nasuhîzâ- zâde: 715. Mehmet Pafla, Rami: 1078, 1100, Mehmet Reflit Efendi, Tersane Emini: de: 598. Mehmet Nurullah Efendi, Sultanahmet 1209. 649. Mehmet Mesut Efendi: 470, 683. Vaizi: 461. Mehmet Pafla, Rum: 33, 301, 611, 612, Mehmet Reflit Pafla, Hassa Müfliri: 600. Mehmet Molla Efendi, Hekimbafl›: 849. Mehmet Nurullah Efendi, fieyh Raufizâ- 972, 986. Mehmet Reflit Pafla, Mirliva: 830. Mehmet Molla, Kazasker fiemi: 488. de: 313, 338. Mehmet Pafla, Sadrazam Alaiyeli: 745. Mehmet Rif’at Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Muhip Efendi, Müderris: 864. Mehmet Nurullah Efendi, fieyh Seyyid: Mehmet Pafla, Sadrazam Baltac›: 551. 510. Mehmet Muhlis Efendi, fieyh: 429, 909. 466. Mehmet Pafla, Sadrazam Cerrah: 164. Mehmet R›fat Pafla, Halep Mutasarr›f›: Mehmet Muhlis Pafla, Ferik: 785. Mehmet Nurullah Pafla: 747. Mehmet Pafla, Sadrazam Dervifl: 291, 780. Mehmet Muhtar Efendi, Evliya: 536, Mehmet Pafla Han›: 1095. 721. Mehmet R›zaeddin Efendi, fieyh: 510. 903. Mehmet Pafla Kasr›: 1260, 1263, 1266, Mehmet Pafla, Sadrazam: 75, 387, Mehmet Ruflen Efendi, fieyh: 97, 102, Mehmet Muhyiddin Efendi, Bezcizâde: 1289, 1290, 1371, 1375, 1448. 776. 639. 458, 460, 462, 629, 631. Mehmet Pafla Köflkü: 806. Mehmet Pafla, Sar›: 488. Mehmet Ruflen Tevfikî Efendi, fieyh: Mehmet Muhyiddin Efendi, fieyh (Na- Mehmet Pafla Saray›: 1369, 1373, Mehmet Pafla, Selimiye Kumandan›: 103. suhî Tekkesi): 295. 1376. 1329, 1452. Mehmet Rüfldi Bey, Kamil Beyzâde: Mehmet Muhyiddin Efendi, fieyh Raufi- MEHMET PAfiA SARAYI: 1369, 1387. Mehmet Pafla, Semiz: 38. 829. zâde: 338. Mehmet Pafla, Abaza Gazi: 1218. Mehmet Pafla, Sokollu: 34, 360, 361, Mehmet Rüfldi Efendi, fieyh: 286, 596. Mehmet Murat Dede, Seyyid: 858. Mehmet Pafla, Abaza: 38, 628, 1395. 542, 691, 1077, 1286, 1375, 1406. Mehmet Rüfldi Pafla, Sadrazam: 796.

1528 KARMA ‹NDEKS

Mehmet Rüfldi Pafla, fiirvanizâde: 1013. Mehmet fiükrü Efendi, Mevlidhan Ha- Mehmet Zeki Dede Efendi, Haf›z fieyh: 1415. Mehmet Sait Pafla Köflkü: 1440. f›z: 260. 258, 259. Mehmet Rüfldi Pafla: 578, 616, 872. Mehmet Sait Pafla, Damat: 600. Mehmet fiükrü Efendi, fieyh: 415, 815. Mehmet Zeki Dede Efendi, fieyh Haf›z: Mehmet Rüfltü Pafla, reis-i vükelâ: Mehmet Sait Ziver Bey, T›rnakç›zâde: Mehmet fiükrü fiahabüddin Efendi: 648. 1123. 774, 1437. 638. Mehmet Zeki Efendi, Arapzâde: 750, Mehmet Sabit Efendi, Benlizâde: 1053. Mehmet Salih Bey, Silahflor Topçuzâ- Mehmet Tabi Bey, Ca¤alo¤lu: 860. 1434. Mehmet Sabûrî Efendi (Dede Çelebi), de: 758. Mehmet Tahir A¤a, Mimar: 83, 1430, Mehmet Zeki Pafla, Ali Beyzâde: 840. fieyh: 77, 78, 99, 100, 159. Mehmet Salih Efendi, Kisedar: 813. 1490. Mehmet Zeki Pafla: 724. Mehmet Sadeddin Efendi, fieyh: 802. Mehmet Salih Efendi, fieyh: 434. Mehmet Tahir Bey, Menemenlizâde Mehmet Zeynel-abidin Efendi, fieyh: Mehmet Sadeddin Efendi, fieyhülislâm: Mehmet Salih Efendi: 1354. fiair: 692. 486. 615. Mehmet Salim Efendi, fiehremini Ruz- Mehmet Tahir Bey: 113, 1080. Mehmet Zeynelabidin Efendi: 749, 750, Mehmet Sadi Beyefendi: 740. namecisi: 720. MEHMET TAH‹R EFEND‹ CAM‹‹: 251. 766. Mehmet Sad›k Bey, Kap›c›bafl› Mir: Mehmet Salim Efendi: 846. Mehmet Tahir Efendi Camii: 906, 1035. Mehmet Ziyaeddin Efendi: 1044. 805. Mehmet Selam Efendi, fiam Kad›s›: MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹: Mehmet, Konyal› Hac›: 170. Mehmet Sad›k Bey, Sinan Paflazâde: 845. 1114. Mehmet-i Nakflibendî, Seyyid: 703. 833. Mehmet Selim Efendi, Lofça Seraskeri: MEHMET TAH‹R EFEND‹ MEKTEB‹: Mehpare Kalfa: 758. Mehmet Sad›k Efendi, Hafidzâde: 774. 762. 906. MEHTER BAfiI SEB‹L‹: 1214. Mehmet Sad›k Efendi, Humbarahane Mehmet Selim Efendi: 1410. Mehmet Tahir Efendi S›byan Mektebi: Mekke: 164, 173, 346, 386, 627, 661, Naz›r›: 836. Mehmet Selim Pafla, Hassa Müfliri Ga- 1114. 715, 815, 820, 1013, 1035, 1036, Mehmet Sad›k Efendi, Kethüdazâde: zi: 792. Mehmet Tahir Efendi, Hocazâde: 501. 1052, 1071, 1110. 760. Mehmet Selim S›rr› Pafla: 246. Mehmet Tahir Efendi, Köstendili: 657, Mekki Efendi, fieyhülislâm: 283. Mehmet Sad›k Efendi, Reisü’l-et›bba: Mehmet Servet Bey: 736. 754. Mekteb-i Sanayi: 434. 598. Mehmet Seyyit Nihat Bey: 641. Mehmet Tahir Efendi, Mevkufatî: 775. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane: 670, 840, Mehmet Sad›k Efendi, fieyh Haf›z: 237. Mehmet S›dd›ki Bey: 694. Mehmet Tahir Efendi, Müderris: 781. 915, 917. Mehmet Sad›k Efendi, fieyh, Müftüzâ- Mehmet Sultan-› Hindî, fieyh: 450. Mehmet Tahir Efendi, fieyh Hindî: 450. Melâmî: 424. de Erzincanî: 408, 410. Mehmet Süreyya Bey: 829. Mehmet Tahir Efendi: 1114. Melek Baba Türbesi: 700, 707. Mehmet Sad›k Efendi, fieyh: 434, 436, Mehmet Sürurî Baba: 778. Mehmet Talip Efendi Camii: 554. Melek Baba: 247, 698, 1391. 488, 568, 1137. Mehmet fiakir Bey, Silahflor: 1146. Mehmet Talip Efendi, Devatizâde: 468, MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H Mehmet Sad›k Hilmi Efendi, R›fai fiey- Mehmet fiakir Efendi, Kasidecizâde: 493. BEY KÖfiKÜ: 1388. hi: 501. 678. Mehmet Talip Efendi, Divitçizâde fieyh: Melek Sima Suyu: 1060. Mehmet Sadrüddin Efendi, Mir: 550. Mehmet fiakir Efendi, Kethüda: 1233. 173, 174. Melissenos: 26. Mehmet Sadüddin Bey, M›s›r Mollas›: Mehmet fiakir Efendi, Selami fieyhizâ- Mehmet Talip Efendi, Hasip Efendizâ- Memduh Bey: 1317. 787. de: 808. de: 493. Memduh Pafla Çiftli¤i: 1106. Mehmet Sahip Bey, fieyhülislâm Pirîzâ- Mehmet fiakir Efendi, Seyyid: 709. Mehmet Talip Efendi, fiair fieyh: 635, Memduh Pafla Köflkü: 1413, 1439. de: 795. Mehmet fiakir Efendi, fieyh (Fenayî 636. Memduh Pafla, Dahiliye Naz›r›: 1199. Mehmet Sahip Efendi, Pirîzâde: 1051, Tekkesi son flayhi): 186. Mehmet Talip Efendi, fieyh (Mustafa Memduh Pafla: 316, 1294. 1137, 1364. Mehmet fiakir Efendi, fieyh Hattat: 186, Efendi Tekkesi fieyhi): 493. Memifl Ziya Pafla, Sadrazam: 876. Mehmet Sait Bey, Maliye Sicilli Ahval 189. Mehmet Tâlip Efendi, fieyh: 98, 99, Memizâde, Hattat: 1185. Kelemi Mümeyyizi: 854. Mehmet fiakir Efendi, fieyh Seyyid: 317, 493. Menemen Olay›: 148. Mehmet Sait Bey: 736. 488. Mehmet Tayfur Beyefendi: 783. Menemenli Ba¤›: 1110. Mehmet Sait Efendi Namazgâh›: 1173. Mehmet fiakir Efendi, fieyh: 186, 190, Mehmet Tayfur Efendi, Tophane Naz›r›: Mentefle (Mu¤la): 317. Mehmet Sait Efendi, Baruthane Naz›r›: 882. 849. MENZ‹L ÇEfiMES‹: 1114. 853. Mehmet fiakir ‹brahim Bey, Miralay Ta- Mehmet Tayyar Efendi, fieyh: 287. MENZ‹LHANE KUYUSU: 1234. Mehmet Sait Efendi, Edirne Defterdar›: bip: 662. Mehmet Tevfik Bey, Bedevî: 736. Menzilhane Mezarl›¤›: 667. 658. Mehmet fiehri Efendi: 713. Mehmet Tevfik Bey, Feshane Müdürü: MENZ‹LHANE YOKUfiU NAMAZGÂHI: Mehmet Sait Efendi, Evkaf Naz›r›: 755. Mehmet fiemseddin Dede Efendi: 260, 816. 1004. Mehmet Sait Efendi, Eyüp Kad›s›: 701. 649. Mehmet Tevfik Bey: 674. Menzilhane Yokuflu: 981. Mehmet Sait Efendi, Gelenbevizâde: Mehmet fiemseddin Efendi, fieyh Ha- Mehmet Tevfik Efendi (Bosnevî), fieyh: Menzilhane: 420. 780. f›z: 510. 288. Mercan A¤a, Darüssaade A¤as›: 87. Mehmet Sait Efendi, Hattat: 766. Mehmet fiemseddin Efendi: 650. Mehmet Tevfik Efendi, Baruthane Naz›- Mercan Camii: 231. Mehmet Sait Efendi, Kethüdazâde: Mehmet fierafeddin Efendi, fieyh Haf›z: r›: 798. Mercan: 1379. 495. 815. Mehmet Tevfik Efendi, Bosnal› Hac›: Merdivenköy Tekkesi: 28, 524. Mehmet Sait Efendi, Kevakibizâde: Mehmet fierafeddin Efendi, fieyh: 416. 856. Merdivenköy: 28, 30, 34, 570, 571, 580, 708. Mehmet fierif Çavdaro¤lu, Dahiliye Na- Mehmet Tevfik Efendi, Dervifl: 875. 1289, 1292, 1371. Mehmet Sait Efendi, Müftüzâde: 920. z›r›: 717. Mehmet Tevfik Efendi, Hammamî: 801. MERD‹VENKÖYÜ TEKKES‹: 478. Mehmet Sait Efendi, Nasuhîzâde: 470. Mehmet fierif Efendi, Mekke Kad›s›: Mehmet Tevfik Efendi: 763. Merkez Efendi Dergâh›: 1035. Mehmet Sait Efendi, fieyh (Afganl›lar 688. Mehmet Tevfik Pafla, Ayan Azas›: 786. Merkez Efendi Mezarl›¤›: 923, 1085, Tekkesi): 404. Mehmet fierif Efendi, Seyyid: 847. Mehmet Tuluî Efendi, Mudurnulu: 286. 1176, 1344. Mehmet Sait Efendi, fieyh Nakflî: 147. Mehmet fierif Pafla, Çavdaro¤lu: 1348. Mehmet Tuluî Efendi, fieyh: 596. Meryem Hatun Çeflmesi: 1052. Mehmet Sait Efendi, fieyh Raufizâde: Mehmet fierif Pafla: 1175. Mehmet Usta, Nalbant: 496. MERYEM HATUN SEB‹L‹: 1214. 338. Mehmet fievki Bey, T›¤l›zâde Enderu- Mehmet Vasfi Efendi, fieyh: 416. MERYEM KADIN ÇEfiMES‹: 1115. Mehmet Sait Efendi, fieyh Sa’dî: 116. nî: 406. Mehmet Vâs›f Pafla, Ferik: 109. Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medre- Mehmet Sait Efendi, fieyh: 365, 493, Mehmet fievki Efendi, Evkaf Naz›r›: Mehmet Vehbi Efendi, fieyh: 446. sesi: 225, 1095. 708. 872. Mehmet Vehip Pafla, Ferik: 717. Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Sebili: Mehmet Sait Efendi, fieyhülislâm Mir- Mehmet fievki Pafla, Bak›rköylü: 674. Mehmet Yaver Pafla: 784. 1395. zazâde: 798, 1174, 1436. Mehmet fievki Pafla: 804. Mehmet Zahir Efendi, Mevlevî fieyh: Mesih Pafla, Had›m: 1416. Mehmet Sait Efendi, fieyhülislâm: 274, Mehmet fievki Ziyaüddin Efendi: 497. 766. Mesleme, Emevî komutan›: 24, 25.

1529 KARMA ‹NDEKS

Mesut Beyefendi, Nakibüleflraf: 850. Mihriflah Hatun: 1240. M‹RZAZÂDE MEHMET EFEND‹ KÜ- Muhtar Efendi, fieyh: 234, 287, 716. Mesut Efendi, fieyh Abdürrahimzâde: M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹: 1118. TÜPHANES‹: 947. Muhtar Efendi: 499. 601. Mihriflah Kad›n: 1118, 1119, 1167. Mirzazâde fieyh Mehmet Efendi Camii: Muhtar Pafla Tekkesi: 600. Mesut Efendi, fieyh: 98, 637. M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1119. 947. MUHY‹ EFEND‹ TEKKES‹: 457. Mesut Efendi: 861. Mihriflah Sultan: 623, 730, 1119. M›s›r: 32, 33, 52, 173, 257, 587, 588, Muhyi Efendi Tekkesi: 460, 928. Mesut Pafla, Hac› Memifl Paflazâde: Mihriflah Valide Sultan Camii: 80. 640, 652, 715, 747, 919, 949, Muhyiddin Efendi, Da¤›stanl›: 1340. 705, 706. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- 1031, 1052, 1103, 1123, 1188, Muhyiddin Efendi, Seyyid: 584. Mesut Pafla, Mirliva: 763. S‹: 1119, 1121. 1216, 1356, 1383, 1386, 1480. Muhyiddin Tan›k, Haf›z: 213. Mevlâna Celâleddin-i Rûmî Âsitânesi: Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi: 396, Miskin Dede: 278, 682. Muhyiddin-i Arabî: 122, 876. 625. 486, 623, 624, 1005, 1006, 1234. Miskinler Mescidi: 278. Mukaddes A¤›z: 30. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî Dergâh›: Mihriflah Valide Sultan ‹mareti: 258, Miskinler Tekkesi Çeflmesi: 431, 670, Mum ‹skelesi: 1489. 138, 255. 767, 870, 1175, 1268, 1334, 1391. 671, 956, 1186. Mumcu Han›: 1488. Mevlâna Celâleddin-i Rûmî: 104. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU: M‹SK‹NLER TEKKES‹ MESC‹D‹: 278. MUMCUBAfiI MEKTEB‹: 919. Mevlâna Cemaleddin Efendi, Da¤›sta- 1202. Miskinler Tekkesi Mezarl›¤›: 667, 1012. MUMCUBAfiI MESC‹D‹: 283. nî: 763. Mihriflah Valide Sultan Türbesi: 307, Miskinler Tekkesi: 49, 184, 280, 282, Mumcubafl› Mescidi: 919. Mevlânâ Mehmet Emin, Bedrüddinzâ- 472, 926, 1001, 1035, 1056, 1123, 295, 346, 397, 594, 667, 682, 688, Murat Bey, Mizanc›: 1383. de: 52. 1155, 1350, 1469. 691, 693, 1009, 1012, 1049, 1074, Murat Efendi, fieyh: 645, 1053. Mevlâna Türbesi: 138. Mihriflah Valide Sultan: 1120, 1122, 1097, 1127, 1132, 1211, 1214, Murat Han: 128. Mevlânakap›: 177, 1093. 1145, 1164, 1165, 1349, 1450, 1215, 1217, 1232, 1262, 1288, MURAT KAPTAN MESC‹D‹: 70. MEVLEV‹HANE MESC‹D‹: 255. 1451. 1345, 1366, 1418, 1419, 1449, Murat Molla Tekkesi: 542. Meydanc›k Çeflmesi: 1102. Mikael: 25. 1467. Murat Pafla Camii: 449, 795, 1138, MEYMENET HANIM KUYUSU: 1234. Mikail bin Mahmud fiirvanî, Hoca: 565. Mithat Bey, Paflazâde: 1304. 1215. Mezburyan Okulu: 930. Mikail Efendi, fiirvanî Hac›: 797. Mithat Cemal Kuntay: 687. Murat Pafla, Kara: 40, 1307, 1308, Midilli: 285, 1057, 1098, 1379. Mikail Hoca Türbesi: 670. Mithat Pafla Kona¤›: 1085. 1309, 1448. Mihaliç: 336. Miklagard: 24. Mithat Pafla: 59, 434, 541, 618, 706, Murat Pafla, Kuyucu: 37, 593. Mihirdad: 23. Miliopulos: 1290. 716, 926, 1286, 1337, 1346, 1357, Murat Reis (Hoca Murat), Kaptan: 70. Mihrî Efendi, fiair: 1099. Milki Kaptan, Paflaköylü: 1419. 1405, 1441, 1472. Murat Reis Camii: 60, 1112, 1315. Mihri Han›m: 610. Millet Bahçesi: 1039, 1180, 1202, 1294, Mitridat: 1291. MURAT RE‹S MESC‹D‹: 283. Mihrieda Han›m: 751. 1303, 1342, 1349, 1431, 1440. Mizan-› Terakki: 933. Murtaza Efendi, fieyh: 509. Mihrimah Sultan (II. Mahmut’un k›z›): M‹LLET BAHÇES‹: 1293. Moda: 22. Murtaza Pafla, Serdar: 1449. 600. Millet Kütüphanesi: 621, 948, 1156, Mohaç: 202. Murtaza Pafla: 1395. Mihrimah Sultan Camii Türbesi: 532. 1175, 1430, 1435. MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: Musa A¤a, Baflmimar: 329. M‹HR‹MAH SULTAN CAM‹‹ TÜRBES‹: Millî Mücadele: 69. 1124. Musa A¤a, Zahire Anbar› Emini: 860. 589. Millî Tabur: 436. Molière: 1301. MUSA BABA TEKKES‹: 463. Mihrimah Sultan Camii: 21, 39, 48, 57, Milo Adas›: 166. Molla Bey Yal›s›: 1329, 1452. Musa Çelebi: 31. 94, 192, 264, 358, 494, 526, 548, Milofl, S›rp Beyi: 145, 1263. MOLLA BEY YALISI: 1389. Musa Dede Efendi, fieyh: 486. 574, 575, 589, 603, 616, 918, 919, Mimar Sinan Çarfl›s›: 966. Molla Çelebi Camii: 1120. Musa Efendi, Hac›: 683. 972, 1116, 1117, 1243, 1345, Mimar Sinan Türbesi: 646. Molla Çelebi, Nureddinzâde: 414. Musa Efendi, Haf›z: 782. 1397, 1468, 1472, 1490, 1496. Mimar Sinan: 48, 49, 50, 78, 136, 137, MOLLA EfiREF KONA⁄I: 1390. Musa Efendi, fieyh Afganî: 404. M‹HR‹MAH SULTAN CAM‹‹: 261. 139, 201, 239, 246, 261, 347, 365, Molla Fenari Camii: 1031. Musa Efendi, fieyh: 463. M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1116, 366, 372, 414, 419, 542, 554, 557, Molla Gürani Camii: 211, 1085, 1176. Musa Hulusi Pafla, Silistre Kumandan›: 1117. 560, 589, 603, 626, 902, 904, 911, Molla Gürani Mezarl›¤›: 1153. 827, 829. Mihrimah Sultan ‹mareti: 49, 989. 918, 922, 923, 931, 962, 964, 969, Molla Gürani Rüfldiye Mektebi: 446. Musa Kâz›m Efendi, Karahisarî: 804. M‹HR‹MAH SULTAN ‹MARET‹: 986. 971, 972, 974, 979, 980, 986, 987, Molla Gürani: 1031. Musa Pafla, Safvetî: 472. M‹HR‹MAH SULTAN KERVANSARA- 1045, 1050, 1113, 1175, 1185, MOLLACIK SEB‹L‹: 1214. Musa Pafla: 348, 349. YI: 979. 1225, 1240, 1242, 1245, 1251, Monemvasia Kalesi: 1183. Musa Rüfldi Pafla, Kundikzâde: 764. Mihrimah Sultan Medresesi (Edirneka- 1286, 1323, 1324, 1341, 1345, Mor Salk›ml› Ev: 437. MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹: 1124. p›): 388. 1356, 1357, 1361, 1370, 1377, Mora: 33, 1183. Musahip Cavit A¤a Köflkü: 290. M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹: 1378, 1387, 1389, 1403, 1416, MORAVÎ KUYUSU: 1234. Musahipzâde Celâl Tiyatrosu: 1465. 1241. 1428, 1445, 1446, 1455, 1456. Moravî Kuyusu: 71, 408, 413. Musairos: 1476. Mihrimah Sultan Medresesi: 49, 589, Minkârîzâde Medresesi: 644. Moskoflu F›r›n›: 972, 1491. MUSALLA MESC‹D‹: 157. 616, 979. Minkârîzâde Yahya Efendi Medresesi: Mu’id Dede: 94. Musalla Mescidi: 93. Mihrimah Sultan Mektebi: 1116, 1184, 68. Muaviye: 24. Musalla Tekkesi: 97, 100, 159. 1304. Mir Ahmet Efendi: 128. Mudurnu: 286, 293. Musevî Mektebi: 446. Mihrimah Sultan Saray›: 1040, 1377, Mir Mahmut Bey: 254. Muhacir Köyü: 132, 133, 1059. Musli Befle: 711. 1389. Mir’ati Feyzi Hamidi: 933. Muharrem Ayini: 222. Muslihiddin Efendi, Mülekkab: 1051. M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI: 1389. Mir’at-i ‹stanbul: 306. MUHAS‹P AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ NA- Muslihiddin Efendi, fieyh: 239, 415. M‹HR‹MAH SULTAN SIBYAN MEKTE- Mirahur Camii: 488. MAZGÂHI: 1008. Muslu Çavufl: 37. B‹: 918. Mirahur Mehmet A¤a Camii: 419, 1054. Muhibali Han: 1490. Mustafa Abdurrahman Pafla, Beylerbe- M‹HR‹MAH SULTAN SUYU: 1201. Mir-Alem Çeflmesi: 1055, 1056, 1123. Muhlis Pafla: 785. yi: 759. Mihrimah Sultan Tekkesi: 97. M‹R-ALEM ÇEfiMES‹: 1122. Muhlis Sabahattin Ezgi, Bestekâr: Mustafa Âgâh Bey: 868. Mihrimah Sultan: 50, 89, 205, 261, 264, Mirat-i Feyz mektebi: 1452. 1330. Mustafa A¤a Divitçi: 240. 419, 475, 532, 540, 575, 589, 590, Miro¤lu Çeflmesi: 169, 1060. Muhsin Batur, General: 926. Mustafa A¤a Mektebi: 76, 697, 1215. 603, 923, 972, 979, 986, 1045, Mirza Dede Zaviyesi: 446. Muhsin Bey: 541. MUSTAFA A⁄A MEKTEB‹: 919. 1139, 1323, 1341, 1366, 1389, Mirzazâde Ba¤› (Susuzba¤): 430. Muhsin Mehmet Bey, Band›rmal›zâde: MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹: 1213, 1215. 1403. M‹RZÂZÂDE CAM‹‹: 273. 541. Mustafa A¤a, Arnavut: 1261, 1262. Mihriflah Emine Sultan: 79, 80. Mirzazâde Camii: 530. Muhtar Beyefendi, Veziriazam: 806. Mustafa A¤a, Babüssaade A¤as›: 840.

1530 KARMA ‹NDEKS

Mustafa A¤a, Binbafl›: 44. Mustafa Düzgünman: 534, 538, 545, Mustafa Efendi, Yakup Efendizâde Mustafa Pafla, Giritli: 1456. Mustafa A¤a, Bostanc›bafl›: 387, 843. 805. fieyh: 854. Mustafa Pafla, ‹flkodral›: 1289. Mustafa A¤a, Bursa Kaymakam›: 750. Mustafa Ebrar Efendi: 535. Mustafa Efendi, Zekaî: 293. Mustafa Pafla, Kanbur: 1352. Mustafa A¤a, Gümrük Emini Hac›: 712. Mustafa Edib Efendi: 66. Mustafa Efendi: 478, 645, 1435. Mustafa Pafla, Kara fiahin: 542. Mustafa A¤a, Haseki: 697, 847. MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹: 1125. Mustafa Enver Efendi, fieyh: 286, 287, Mustafa Pafla, Kara: 532, 1095, 1310, Mustafa A¤a, Hattat Nakflî: 86. Mustafa Efendi Çeflmesi: 235. 288. 1341, 1351. Mustafa A¤a, Hocapaflal›: 824. Mustafa Efendi Tekkesi: 451. Mustafa Faz›l Pafla Köflkü: 1356, 1440. Mustafa Pafla, Kaymak: 206, 224, 225, Mustafa A¤a, Kap›c›: 1215. Mustafa Efendi, Celvetî fieyhi: 78. MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ: 1390. 685, 1068, 1094, 1100, 1131. Mustafa A¤a, Kap›c›bafl› Hotinli: 246. Mustafa Efendi, Cenabî: 528. Mustafa Faz›l Pafla: 649, 1294, 1390, Mustafa Pafla, Kaymakam: 831. Mustafa A¤a, Kasapbafl›: 770. Mustafa Efendi, Defter emini: 351. 1442, 1391. Mustafa Pafla, Kemankefl Kara: 39, 40. Mustafa A¤a, Kulkethüdas›: 41. Mustafa Efendi, Derviflzâde fieyh: 496. Mustafa Hasip Efendi, Müftizâde ‹zmir- Mustafa Pafla, Kemankefl: 1395. Mustafa A¤a, Mehterbafl›: 862. Mustafa Efendi, Devatî fieyh: 98, 171, li: 806. Mustafa Pafla, Koca: 628. Mustafa A¤a, Miralem Topuzluzâde: 173, 490, 493, 635, 636. Mustafa Haflim Bey: 186, 189. Mustafa Pafla, Küçük: 1375. 1124. Mustafa Efendi, Devatîzâde fieyh: 493, Mustafa Haflim Beyefendi: 887. Mustafa Pafla, Lala Kara: 542. Mustafa A¤a, Nakkaflî: 865. 636. Mustafa Haflim Efendi (Haflim Baba), Mustafa Pafla, Lala: 34. Mustafa A¤a, Saî: 1064. Mustafa Efendi, Ebul Meyamîn: 283. fieyh: 121. Mustafa Pafla, Maktul: 285. Mustafa A¤a, Sancaktar: 1123. Mustafa Efendi, Erzincânî fieyh: 98, 99, Mustafa Haflmet Efendi, Hoca: 810. Mustafa Pafla, Merzifonlu Kara: 224, Mustafa A¤a, Silahflor: 731. 494, 947. Mustafa Hatime Molla Efendi: 739. 225, 344, 858, 894, 1319. Mustafa A¤a, S›rmab›y›k Hac›: 182, Mustafa Efendi, Fenâyî: 99, 101. Mustafa Hayri Efendi, Ürgüplü: 902. Mustafa Pafla, Mostarl›: 38. 183. Mustafa Efendi, Hac› Bedel: 78. Mustafa Hilmi Pafla, Ferik: 692. Mustafa Pafla, Musahip: 423, 956, Mustafa A¤a, Subafl›: 1000. Mustafa Efendi, Hadim: 475. Mustafa Hüdaverdi Efendi, fieyh: 117, 1049, 1127, 1382, 1419. Mustafa A¤a, Sultan Kethüdas›: 804. Mustafa Efendi, Hattat: 859. 118. Mustafa Pafla, Nakkafl: 1359. Mustafa A¤a, T›rnakç›: 773, 1436. Mustafa Efendi, Hoca: 295. Mustafa Hüseyin Efendi, fieyh: 405. Mustafa Pafla, Ni¤deli: 1418. Mustafa A¤a, Yeniçeri: 613. Mustafa Efendi, Kadiriye fieyhi: 451. Mustafa ‹zzeddin Efendi, fieyh: 313. Mustafa Pafla, Niflanc›: 1145. Mustafa A¤a: 673. Mustafa Efendi, Kalyonlar kâtibi: 1098. Mustafa ‹zzet Efendi Köflkü: 1439. Mustafa Pafla, Pîr: 1138. Mustafa Allame Efendi: 168, 869, 870. Mustafa Efendi, Kâtip: 1125, 1126. Mustafa ‹zzet Efendi, Kazasker Hac›: Mustafa Pafla, Sadrazam Giritli: 893. Mustafa As›m Efendi, Mekkizâde fiey- Mustafa Efendi, Lâleli: 735. 1152. Mustafa Pafla, Sadrazam Zurnazen: hülislâm: 282, 283, 701, 765. Mustafa Efendi, Mesutzâde: 861. Mustafa ‹zzet Efendi, Müderris: 759. 1175. Mustafa Âs›m Efendi, Sadr-› Anadolu: Mustafa Efendi, Mudanyal›zâde: 760. Mustafa ‹zzet Efendi, Seyyid: 889. Mustafa Pafla, Silahtar: 39. 787. Mustafa Efendi, Müderris Haf›z: 767. Mustafa ‹zzet Efendi, Yesarîzâde Hat- Mustafa Pafla, Süleyman Paflazâde: Mustafa As›m Pafla: 661. Mustafa Efendi, Müderris, fiam ve Me- tat: 92, 142, 290, 951, 1152, 1155, 843. Mustafa Aflir Efendi, fieyhülislâm Reis- dine Mollas›: 106. 1175, 1269, 1288, 1380. Mustafa Pafla, fiehit, Ayfle Sultan’›n o¤- zâde: 949. Mustafa Efendi, Müderris: 1179. Mustafa ‹zzet Molla, Keçecizâde: 297. lu: 532, 590. Mustafa Ataullah Beyefendi: 641. Mustafa Efendi, Nakibüleflraf Seyyid: Mustafa ‹zzî Efendi, fieyh: 234. Mustafa Pafla, fiehsuvarzâde: 835. Mustafa Baba, Kavsara: 582. 871. Mustafa Kâmil Bey, Abdülkerimzâde: Mustafa Pafla, Tavukçu: 1307. Mustafa Behçet Efendi, Hekimbafl›: Mustafa Efendi, Orduyu Hümayun Ka- 616, 829. Mustafa Pafla, Tekeli: 635, 645, 646. 1363. d›s›: 807. Mustafa Manevî Efendi: 415, 597. Mustafa Pafla, Vezir: 348. Mustafa Behçet Efendi, Rumeli Kazas- Mustafa Efendi, Sar›msakç›zâde: 862. Mustafa Mazhar Bey: 697. Mustafa Pafla: 96, 725, 1386. keri, reisü’l-et›bba: 599. Mustafa Efendi, So¤ukçeflmeli: 746. Mustafa Mazhar Efendi, Bozoklu: 770. Mustafa Rak›m Efendi, Hattat: 658, Mustafa Bey, Behcet Beyzâde: 722. Mustafa Efendi, Süleymaniye Muvakkiti Mustafa Mazhar Efendi: 330. 1074, 1480. Mustafa Bey, Ethem Paflazâde: 617. Hattat: 644. Mustafa Mazhar Pafla, Erzurum Valisi: Mustafa Rasih Efendi, Reisülküttab: Mustafa Bey, Firarizâde: 727. Mustafa Efendi, fiair Safi: 630. 770. 715. Mustafa Bey, Miralay: 786. Mustafa Efendi, fieyh Çalakzâde: 461. Mustafa Mesut Efendi: 685, 1126. Mustafa Remzi Pafla: 679. Mustafa Bey, Müderris: 774. Mustafa Efendi, fieyh Hac›: 410, 832. Mustafa Mukim Efendi: 677. Mustafa Reflit Efendi, Köse Çelebi: Mustafa Bey, Silahflor: 844. Mustafa Efendi, fieyh Kadirî: 215, 216. Mustafa Naili Pafla: 748, 798. 1407. Mustafa Bey, fi›kk-› Sani Defterdar›: Mustafa Efendi, fieyh Kad›zâde: 445. Mustafa Nazif Beyefendi: 748. Mustafa Reflit Pafla, Hariciye Naz›r›: 710. Mustafa Efendi, fieyh Resulo¤lu: 97. Mustafa Nazmi Pafla, Mirliva: 601. 486. Mustafa Bey, T›rnakç›zâde: 732. Mustafa Efendi, fieyh Sar› Kad›zâde: Mustafa Necip Pafla: 748. Mustafa Reflit Pafla, Surre Emini: 892. Mustafa Bey, Yusuf Paflazâde: 106. 307, 623. Mustafa Nuri Bey, Menapirzâde: 1398, Mustafa Reflit Pafla: 144, 813. Mustafa Bey: 559. Mustafa Efendi, fieyh: 102, 106, 204, 1413. Mustafa R›za Efendi, Dülgerzâde Be- Mustafa Beyefendi, Hüseyin A¤azâde: 426, 637. Mustafa Nuri Bey, Ressam: 253. fliktaflî: 102. 712. Mustafa Efendi, fieyhülislâm Mirza: Mustafa Nuri Efendi, Hattat: 767. Mustafa R›zaeddin Efendi, Kalpakç› Mustafa Celâlettin Pafla: 1327. 1208. Mustafa Nurullah Efendi: 807. fieyh: 488. Mustafa Çavufl: 874. Mustafa Efendi, fieyhülislâm Seyyid: Mustafa Pafla Çeflmesi: 1082, 1128. Mustafa R›zaeddin Efendi, Neccarzâ- MUSTAFA ÇELEB‹ SOFASI: 591. 799. MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹: 1126. de: 117. Mustafa Çelebi, Hünkâr Sola¤›: 100. Mustafa Efendi, fieyhülislâm, Bolevî: Mustafa Pafla Saray›: 970, 990. Mustafa Ruhi Dede Efendi: 650. Mustafa Çelebi: 490, 492. 318. Mustafa Pafla, Alemdar: 44, 473, 722, Mustafa Sabit Bey: 701. MUSTAFA DEDE EFEND‹ TÜRBES‹: Mustafa Efendi, fieyhülislâm: 275, 420, 1186, 1260, 1261, 1333, 1334, Mustafa Sad›k Efendi, Kethüdazâde: 623. 806, 844, 862, 870, 871, 981, 1376, 1404, 1464, 1487, 1492. 657. Mustafa Dede Efendi, Sar›kad›zâde 1057. Mustafa Pafla, Bahir: 431, 855. Mustafa Sait Efendi: 722. fieyh: 1129. Mustafa Efendi, Tavukçubafl›: 949. Mustafa Pafla, Bahriye Mirlivas›: 705. Mustafa Salim Efendi, Seyyid: 709. Mustafa Dede, Azbî: 482. Mustafa Efendi, Tophanelio¤lu: 355, Mustafa Pafla, Canpuladzâde: 1395. Mustafa Sami Efendi: 752. Mustafa Dede, Hattat fieyhzâde: 605, 856, 1181. Mustafa Pafla, Cisrî: 785. Mustafa Seyyid Efendi: 885. 606. Mustafa Efendi, Topuzluo¤lu Hac›: Mustafa Pafla, Defterdar: 774, 1343. Mustafa Siret Efendi, fieyh: 417. Mustafa Dede, Kavsarazâde: 233. 1469. Mustafa Pafla, Dellal: 41. Mustafa Subhi Efendi, Baflkâtip: 874. Mustafa Dede, Sepetçiler fieyhi: 234. Mustafa Efendi, Vanî: 493. Mustafa Pafla, Ferik: 771. Mustafa Sufi Dede, Erzurumlu: 805. Mustafa Dede, fieyh: 493. Mustafa Efendi, Vehbi: 507. Mustafa Pafla, Firari: 725. Mustafa fiakir Efendi, fieyh: 427.

1531 KARMA ‹NDEKS

Mustafa fieci Efendi, Niflanc›: 850. Nafiz Bey, Haf›z Hac›: 295. Namazgâh Kap›s›: 719. 1199, 1223, 1421, 1429. Mustafa fiekip Bey, Müderris: 723. Nafiz Mehmet Efendi, Üsküdarl› fieyh: Namazgâh Meydan›: 1059. Nenesi Dede: 396, 624, 1005. Mustafa fierafeddin Efendi, fieyh: 312, 295. Nam›k ‹smail: 1422. Nersesiyan Okulu: 931. 314. Nafiz Pafla Köflkü: 1351. Nam›k Kemal: 37, 1153, 1390, 1398, Nesib Abdurrahim Efendi, fieyh Raufi- Mustafa fievki Baba Efendi, fieyh: 778. Nafiz Pafla, fieyhület›bba: 1294. 1414. zâde: 338. Mustafa fievki Bey, Seyyid: 573. Na¤menaz Han›m: 612. Nam›k Pafla, Müflir: 755, 1401, 1412. Neflatâbâd: 1455. Mustafa fiükrü Efendi, fieyh Haf›z: 361. Nahc›van: 34, 349. Nam›k Pafla, Serasker: 192, 218, 285, Neflet Efendi, Nayî: 824. Mustafa Tayfur A¤a, Darüssaade A¤a- Nahîfî Süleyman Efendi: 100. 595, 670, 776, 780, 1076, 1085. Neflet Efendi: 734. s›: 1006. Nail Mehmet Efendi: 1089. Nam›k Sevik: 662. Neflet Ömer (Pafla) ‹rdelp: 674. Mustafa Tevfik Efendi: 753. Nailî Mustafa Efendi, fiair: 1419. Nasreddin Hoca: 1240. Neflet Pafla: 742. Mustafa Vehbi Efendi, Adanal› fieyh: Nailî Pafla: 796. NASUH PAfiA SARAYI: 1394. Nev’î: 535. 723. Nailî: 546, 609. Nasuh Pafla Saray›: 1395. Nevcivan Han›m, M›s›rl› Prenses: 996. Mustafa Vehbi Efendi, fieyh Sa’dî: 446. Naimâ Mustafa Efendi: 1395, 1406. Nasuh Pafla, As›mzâde: 736. Neveser Kökdefl Han›m: 1330. Mustafa Vehbi Pafla, Ferik: 601. Naimâ Tarihi: 317. Nasuh Pafla: 37, 547, 1394, 1396. NEVF‹DAN HATUN MEKTEB‹: 921. Mustafa Yaver Bey: 765. Naimâ: 1219. NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA Nevnihal Han›m, Sarayl›: 1009. MUSTAFA YAVER EFEND‹ NAMAZ- Nakip Pafla: 506. OLAYI: 1310. Nevnihal Han›m: 329. GÂHI: 1008. Nakiye Han›m: 908. Nasuhî Efendi, fieyh: 596, 695, 883. NEVN‹HAL HATUN NAMAZGÂHI: Mustafa Zarif Pafla: 787. NAKKAfi BABA MEZARLI⁄I: 888. NASUH‹ MEHMET EFEND‹ TEKKES‹ 1008. Mustafa Ziya Pafla, Beylerbeyi: 823. NAKKAfi BABA KARAKOLU: 1277. CAM‹‹: 291. Nevnihal Hatun Namazgâh›: 361, 1079, Mustafa, Mimar: 1447. Nakkafl Baba Mezarl›¤›: 592, 594, NASUH‹ MEHMET EFEND‹ TÜRBES‹: 1114, 1115, 1373. Muytab Han›: 250, 991. 1336. 596. Nevres Pafla, fiair: 258. MUYTAB HANI: 980. NAKKAfi BABA TÜRBES‹: 592. Nasuhî Mehmet Efendi, fieyh: 286, Nevres, Hattat: 406. Muzaffer Erdo¤an Bey: 1375. Nakkafl Baba: 592, 593, 594, 595. 291, 292, 293, 295, 415. Nevres: 1253, 1486. Müfide Han›m: 838. Nakkafl Hasan Pafla: 593. Nasuhî Tekkesi Camii: 139, 291, 596, Nevruz Macunu: 1469. Mühendishane-i Berri-i Hümayun: 800. Nakkafl Pafla Bahçesi: 593. 923, 1343, 1379. Nevrûz-i Sultânî: 1469. MÜHEND‹SHANE-‹ BERRÎ-‹ HÜMA- Nakkafl Pafla Saray›: 459, 632. Nasuhî Tekkesi Türbesi: 292. NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiME- YUN: 920. Nakkafl Pafla Yal›s›: 593, 595. Nasuhî Tekkesi: 295, 475, 495, 909, S‹: 1131, 1132, 1134, 1135. MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹: Nakkafl Pafla: 593. 1363, 1479. Nevflehirli ‹brahim Pafla Su Terazisi: 1128. Nakkafl Tepesi: 593. NASUHZÂDE SARAYI: 1394. 161. Mümtaz Faik Fenik: 736. Nakkaflbaba Mezarl›¤›: 891. Naflit Bey, Okmeydan› fieyhi: 762. Neyli Ahmet Efendi, Mirzazâde: 797. Müneccimbafl› Mezarl›¤›: 887. Nakkaflhane: 383. Nâflit Bey: 1289. Neyzen Tevfik: 425, 1302. Müneccimler Sofas›: 473. Nakkaflî Karakolu: 437. Naflit ‹brahim Bey, fiair: 87. Nice: 24, 917, 1414. Münib Efendi: 1450. Nakkafltepe ‹lkokulu: 1277. Naflit: 1300. Ni¤de: 527, 711. Münib Mehmet Efendi: 1116. NAKKAfiTEPE ‹LKOKULU: 920. Navekmisal Han›m: 1431. Nihal Ats›z: 827. Münif Efendi, fiair: 1354. Nakkafltepe ‹lkö¤retim Okulu: 593. Nazif Efendi, fieyh: 120. Nihat Reflat Belger, Profesör: 442. Münif Mustafa Efendi, Maliye Tezkere- NAKKAfiTEPE KARAKOLU: 1277. Nazif Mehmet Efendi, fiair: 1056, 1057, Nimetullah Efendi, fiair: 171, 173. cisi: 835. Nakkafltepe Karakolu: 593, 594, 921, 1109, 1125. Nimetullah Efendi, fieyh Buharal›: 146. Münir Efendi, Müderris Mekke Mollas›: 1107. Nazif Pafla Köflkü: 1439. Nimetullah Efendi, fieyh: 329, 1090. 495. Nakkafltepe: 594, 595, 918, 1107, Nazif Pafla, Maliye Naz›r›: 1348. Niflanc› Camii: 1057. Münir Ertegün: 436, 438, 442. 1277, 1422. Nazif Paflazâde Saray›: 48. N‹fiANCI HAMZA PAfiA TÜRBES‹: Münir Nureddin Selçuk: 1303. Nakflî Dergâh›: 146. Nazikber Han›m: 465. 601. Münir Pafla Tepesi: 921, 1108. NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- Nâz›m Bey: 1354. N‹fiANCI MEHMED PAfiA SARAYI: Münir Pafla, Tercüman: 706. S‹: 1129. Nâz›m Efendi, fiair: 461. 1397. Münir Pafla: 892. Nakflidil Valide Sultan Türbesi: 1454. Nâz›m Hikmet: 791, 1327, 1397. Niflanc›pafla: 701. Münir Süleyman Çapano¤lu: 1342. Nakflidil Valide Sultan: 298, 1130, NAZIM PAfiA’NIN EV‹: 1397. N‹fiANTAfiI: 1481. Münir, fiair: 205. 1338, 1339, 1356, 1437. NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ: 1397. Niflantafl›: 199, 588, 839, 893, 1198, Münire Han›m: 850. Nalbant Han›: 773. Nazime Sultan Köflkü: 1415. 1383, 1384. Münire Sultan: 1431. Nalçac› Dergâh›: 416. Naz›rzâde Ramazan Efendi: 93. Niyazi Say›n: 1304. Müstakim Mehmed Efendi: 98. Nalçac› Halil Efendi Tekkesi: 286, 287, Nazl› Mahmut Çelebi: 605. Niyâzî-i M›srî: 99, 482. Müflir Zeki Pafla Yal›s›: 918. 856. Nazmi Beyefendi, Bahriye Müsteflar›: Nizameddin Efendi: 1340. Müflirlik Dairesi: 937, 1346. Nalçac› Halil Mescidi: 431. 777. Nizam-› Cedid K›fllas›: 1249. MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I: NALÇACI HAL‹L TEKKES‹ CAM‹‹: 285. Nebil Bey: 647. Nizam-› Cedîd: 573, 1483. 1391. NALÇACI fiEYH HAL‹L EFEND‹ TÜR- Necati Tokyay: 1304. Nuh Çelebi Mektebi: 628. MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹: 1129. BES‹: 595. Neccarzâde Tekkesi: 232. Nuh Efendi, Hekimbafl›: 628, 861, Müzeyyen Senar: 926, 1301, 1327. Nalçac› fieyh Halil fiabanî Tekkesi: Necip Bey, Altunizâde: 1198. 1218, 1234. 595. Necip Efendi, Baruthane Naz›r›: 789. NUH KUYUSU: 1234. N Nalçac› Tekkesi: 801, 875. Necip Efendi, fiair: 1113. Nuh Naci Yazgan: 715. N. Botaniates: 26. Naldöken: 1493. Necip Pafla: 1381, 1402. Nuh Pafla Saray›: 41. N. Bryenrios: 26. NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹: Necmeddin Kübra: 308. NUHKUYUSU CAM‹‹ - CEVR‹ USTA N. Melissenos: 26. 1130. Necmeddin Okyay, Hattat: 92, 175, CAM‹‹: 296. Nâbî, fiair: 295, 346, 423, 471, 694, Nâlî Mehmet Efendi, fiair: 98, 1130, 435, 534, 535, 795, 804, 840, NUHKUYUSU KARAKOLU: 1278. 1127, 1155, 1184, 1321, 1419. 1152. 1463. Nuhkuyusu: 71, 297, 1034, 1320, 1385. NAC‹ BEY KUYUSU: 1234. Nall› Mescid: 75. Necmeddin Özbek Kongay Efendi: 432, Numan Bey Yal›s›: 1334. Naci Bey, Muallim: 1463. Nall›han: 1396. 434. Numan Bey, Ahmet Paflazâde: 1183, Nadir A¤a Çiftli¤i: 1292. NAMAZGÂH CAM‹‹ - CAV‹T A⁄A CA- Nedim: 312, 446, 733, 736, 790, 920, 1184. Nadir fiah: 1131. M‹‹: 290. 953, 1050, 1051, 1080, 1094, Numan Bey, Hac›: 736. Nafiz Bey, Hac›: 471. Namazgâh Camii: 996. 1138, 1158, 1162, 1163, 1166, Numan Bey, Mezemortazâde: 149.

1532 KARMA ‹NDEKS

Numan Bey, Selânikli: 139. Odunkap›s›: 1488. 607. Otto Ritter: 1472. Numan Bey: 904. O¤lanlar Tekkesi: 425. Osman Efendi, Hattat: 86, 308, 383, Numan Beyefendi, Kesriyelizâde: 689, Ohannes Amira Serveryan, Mimar: 607, 859, 927, 952. Ö 859. 930. Osman Efendi, ‹mam: 494. ÖKÜZ L‹MANI TEKKES‹: 511. Numan Beyefendi: 687, 1497. Okçular Tekkesi: 604, 624. Osman Efendi, ‹stavrozlu: 509. Öküz Liman›: 49, 58, 59, 954, 1014, Numan Burhaneddin Beyefendi: 641. Okmeydan›: 604, 624, 712, 1082, 1098, Osman Efendi, Karabekirzâde: 864. 1084, 1085, 1377, 1401, 1409, Numan Halil Bey (Dede), fieyh Sultan- 1394, 1467. Osman Efendi, Kazasker: 849. 1489. zâde: 255, 256, 258. Olimpos: 1489. Osman Efendi, Köprülü Kethüdas›: Öküzliman›: 1490. Numan Halil Dede Efendi: 647. Onparmak Çeflmesi: 799. 728. Ömer Abid Han: 918. Numan Halil Dede Türbesi: 647. Opera Naum: 917. Osman Efendi, Mehmet Eminzâde: Ömer A¤a, Bostanc›bafl› T›flizâde: 821. Numan Naim Efendi, fieyh: 467. Ordu: 173. 741. Ömer A¤a, Bostanc›bafl›: 361. Numan Pafla, Kandiye Muhaf›z›: 1435. Orhan Gazi: 28, 30, 524, 525, 570, 579, Osman Efendi, Moravî: 739, 1263. Ömer A¤a, Kahvecibafl›: 742. Numune-i Terakki: 934. 580, 1374, 1492. Osman Efendi, Nuh Efendizâde: 1235. Ömer A¤a, Sekbanbafl›: 150. NUR BABA TEKKES‹: 504. Orhan Tepe: 26. Osman Efendi, Seyyid Hac›: 659. Ömer A¤a, T›flizâde Üsküdarl›: 816. NUR CAM‹‹: 273. Orta Oyunu: 425. Osman Efendi, fieyh Atpazarî: 77. Ömer A¤a, Yeniçeri A¤as›: 814. NURBÂNU SULTAN DARÜ’L-KURRA- Orta Valide Camii: 57. Osman Efendi, fieyh Seyyid: 854. Ömer Bey Çeflmesi: 1014, 1426, 1440. SI: 921. Orta Valide Hamam›: 50. Osman Efendi, fieyh: 708, 767, 1243. ÖMER BEY ÇEfiMES‹: 1136. Nurbânu Valide Sultan Camii: 952, 956, Orta Valide ‹mareti: 49, 989. Osman Efendi: 534, 544, 899. Ömer Bey, Hattat: 1396. 1129. Orta Valide Kervansaray›: 50, 980. Osman Ergin Bey: 920. Ömer Bey: 526, 547, 1136. NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiME- Orta Valide Medresesi: 49. Osman Güvenir, Kanunî: 1304. ÖMER DEDE TÜRBES‹: 603. LER‹: 1136. Orta Valide Sultan Camii: 48, 366. Osman Hamdi Bey: 618, 838. Ömer Dede: 603. NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ‹MARE- Ortaköy Camii: 1100. Osman Han: 48. Ömer Efendi Çiftli¤i: 128. T‹: 987. Ortaköy Hamam›: 646, 1120. Osman ‹smet Beyefendi, Müderris: Ömer Efendi, Selim Efendi Tekkesi NURBANU VAL‹DE SULTAN KÜTÜP- Ortaköy Karakolhanesi: 1178. 794. fieyhi: 464. HANES‹: 948. Ortaköy Saray›: 1427. Osman Kocao¤lu: 442. Ömer Efendi, Cebehane Memuru: 210. NURBÂNU VAL‹DE SULTAN SUYU: Ortaköy: 1036, 1051, 1188, 1367, Osman Molla Efendi, Kazasker: 846. Ömer Efendi, Halvetî fieyhi: 585. 1197. 1388. Osman Naim Efendi: 684. Ömer Efendi, Kalyonlar Baflhalifesi Ha- Nurbânu Valide Sultan: 169, 246, 308, OSMAN A⁄A NAMAZGÂHI: 1009. Osman Nevres, fiehit Gazeteci: 893. c›: 704. 309, 365, 368, 372, 373, 414, 553, Osman A¤a, Bosnevî: 761. Osman Nizami Pafla: 1327. Ömer Efendi, Mir: 856. 901, 946, 964, 974, 980, 987, 988, Osman A¤a, Bostanc›bafl›: 754, 856. Osman Nuri Bey: 572. Ömer Efendi, Müderris: 1414. 1013, 1126, 1136, 1245, 1251. Osman A¤a, Darüssaâde a¤as›: 52. Osman Nuri Efendi: 482. Ömer Efendi, Pazarbafl› fieyh: 321. Nureddin Bey, Vâlâ: 706. Osman A¤a, Dökmecibafl›: 781. Osman Nuri Pafla, Müflir: 716, 717. Ömer Efendi, Reisülküttap: 75. Nureddin Cerrahî Âsitânesi: 408. Osman A¤a, Ere¤lili Sercebeciyan: Osman Pafla Kona¤›: 1439. Ömer Efendi, fieyh (Ac›badem Tekke- Nureddin Cerrahî Tekkesi: 413, 487. 765. Osman Pafla, Çiftelerli: 1310. si): 541. Nureddin Cerrahî Türbesi: 486, 487. Osman A¤a, Genç: 640, 744. Osman Pafla, Çürüksulu: 1342. Ömer Efendi, fieyh (Nasuhî Türbesi): Nureddin Cerrahî: 584, 1004. Osman A¤a, Hac›: 594. Osman Pafla, Ferik: 376. 598. Nureddin Efendi, Himmetzâde fieyh: Osman A¤a, Kethüda Gazi: 759. Osman Pafla, Gazi: 814. Ömer Efendi, fieyh (fiabanî): 597. 630. Osman A¤a, Otluk Emini: 720. Osman Pafla, Gümrükçü: 1289, 1356, Ömer Efendi, fieyh Nakflibendî: 446. Nureddin Öktem: 1304. Osman A¤a, Zenci: 1043. 1437. Ömer Efendi, fieyh Seyyid: 455. Nureddin Pafla: 112. Osman Asaf Tugay: 760. Osman Pafla, ‹flaretçi: 1400. Ömer Efendi, fieyh: 121. Nuri Baba Tekkesi: 247. OSMAN BEY TÜRBES‹: 603. Osman Pafla, Kap›c›lar kethüdas›: 341. Ömer Efendi, fieyhülislâm Bodrumî: Nuri Baba: 91, 505. Osman Bey, Ayfle Sultan’›n o¤lu: 532, Osman Pafla, Mirahur: 758. 1198. NUR‹ BEY KÖfiKÜ: 1397. 590. Osman Pafla, Mirliva: 692, 727. Ömer Efendi, Tokatl› Hattat: 781. Nuri Bey, Lalazâde: 790, 1051. Osman Bey, Hammamîzâde: 960. Osman Pafla, Müflir: 706, 750. Ömer Efendi, Zâkirbafl› fieyh: 364. Nuri Bey, Reji Komiseri: 316. Osman Bey, Hattat: 1051. Osman Pafla, Özdemiro¤lu: 35. Ömer Efendi: 398, 656. Nuri Dede Camii: 382. Osman Bey, Masarifat Naz›r›: 761. Osman Pafla, Serçeflme Ye¤en: 344, Ömer el-Fuadî-i Sani Efendi: 295. Nuri Demira¤ Korusu: 1209. Osman Bey, Mihrimah Sultan’›n o¤lu: 345. Ömer Faruk Efendi: 1422, 1425. Nuri Demira¤: 195, 429, 528, 1083. 590. Osman Pafla, Tatar: 1416. Ömer Fevzi Mardin: 738. Nuri Efendi Tekkesi: 887. Osman Bey, Nuh Efendizâde: 731. Osman Pafla, Topçu Mirlivas›: 332. Ömer Fuadî Efendi, fieyh: 820. Nuri Efendi, fieyh: 498, 537, 538. Osman Bey, Ressam: 785. Osman Pafla: 652, 704, 891, 1150. Ömer Hilmi Efendi Köflkü: 921, 1423. Nuri Gençdur: 1300. Osman Bey, Rüstem Paflazâde: 526, Osman Reis Camii: 918. Ömer Hüsameddin Efendi, fieyhülislâm Nur-› Huda Çelebi, Akflemseddin’in o¤- 590, 603. Osman R›fat Bey: 1378. At›fzâde: 594. lu: 182. Osman Bey, S›rkâtibi Hattat: 790. Osman Sâhib Efendi, fieyhülislâm Pîri- Ömer Hüsameddin Efendi: 742. Nûr-i Kevser Han›m: 1233. Osman Beyefendi, Süleymaniye Camii zâde: 1137. Ömer Lütfi Efendi, fieyhülislâm Bodru- Nuri Mehmet Efendi: 1133. Ruznamecisi: 720. Osman Saib Efendi, Riyaziyeci: 908. mî: 126, 128. Nuri Pafla, Karantina S›hhiyesi Azas›: Osman Dede Camii: 199. Osman fiakir Efendi: 354. Ömer Lütfi Efendi, fieyhülislâm: 1340. 837. Osman Dede Efendi, Nâyî: 294. Osman fiems Efendi, Dervifl: 638. Ömer Lütfi Efendi: 638. Nuri Pafla, Mutasarr›f: 1264. Osman Dede, Münzevi: 1095. Osman fiems Efendi, fiair: 457, 472, Ömer Lütfi Pafla: 498. Nûritâb Kad›n: 308. Osman Dede, Neyzen: 260. 544, 628, 637, 638, 812. Ömer Naili Pafla: 838, 1326. Nuritab Kad›nefendi: 788. Osman Efendi, Atpazarî fieyh: 78, 101, Osman fiems Efendi, fieyh: 498, 802, Ömer Pafla Türbesi: 604. Nur-u fiems Han›m: 1332. 105. 853, 854, 871. Ömer Pafla, Ba¤dat Valisi: 1122. Nurullah Bey, As›m Beyzâde: 748. Osman Efendi, Atpazarî: 738, 1461. Osman fiems Efendi: 1147. Ömer Pafla, Ferik Hac›: 830. Nurullah Pafla: 748, 1336. Osman Efendi, Celvetî fieyhi: 827. Osmanc›k Medresesi: 182. Ömer Pafla, Kaymakam: 1311. Nuruosmaniye Camii: 219. Osman Efendi, Çil: 697. Osmanl› Bankas›: 918. Ömer Pafla, Sayda Valisi: 789. Osman Efendi, Çorumlu: 875. Osmanl› Tiyatrosu: 1299. Ömer Pafla, Vezir: 780. O Osman Efendi, Devatizâde fieyh: 495. Otakç›lar: 963, 1043. Ömer Pafla: 658, 859, 868, 1413. Odabafl› Ömer Kahvesi: 1491. Osman Efendi, Hattat Laz Ömerzâde: Otlukçu Yokuflu: 721. Ömer Raik Efendi: 888.

1533 KARMA ‹NDEKS

Ömer Sahib Efendi: 684. Periflan Dede: 481. Rabia fiermi Valide Sultan: 1118. Recep Pafla: 343, 344, 345. Ömer Vahid Efendi, At›fzâde: 710, 740, Persler: 22, 24. Rafet Efendi: 359. Recep Peker: 1348. 741, 742. Perflembe Pazar›: 386. Rag›p Bey Ba¤›: 1356. Redif Karakolu: 1043. Ömer Vasfî Efendi, Hattat: 607, 1101, Pertev Bey: 905. Rag›p Mehmet Pafla, Sadrazam: 131, Redif Pafla: 1433. 1102. Pertev Camii: 142. 914. Refet Efendi, fiair: 126, 530, 904, 907. Ömer Zühdi Efendi: 740. Pertev Mehmet Efendi, Muvakkitzâde Rag›p Pafla, Koca: 80, 81, 84, 85, 304, Refet Kad›n: 307, 926. Ömer, Mimar: 1447. fiair: 1104. 426, 920, 1160, 1164. Refi Mehmet Efendi, fiair: 184, 801. Ömerli: 528. Pertev Pafla Camii: 142. Rag›p Pafla, Sadrazam: 173, 927, REF‹A SULTAN SARAYI: 1401. Örfî Pafla: 287, 440. Pertev Pafla Kütüphanesi: 1156. 1057. Refia Sultan: 1233, 1367, 1402. Ötrop Liman›: 1343. PERTEV PAfiA KÜTÜPHANES‹: 948. Rag›p Pafla: 859. Refik Bey, Feshane Naz›r›: 1328. ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹: Pertev Pafla: 58, 59, 92, 142, 143, 144, Rahimullah fiah-› Hindî, fieyh: 450. Refik Bey, ‹cra Reisi: 1301. 1137. 145, 146, 257, 594, 932, 948, Rahmi Mustafa Efendi, fiair: 1069, Refik Fersan Bey, Tamburî: 587. Özbekler Tekkesi Mezarl›¤›: 438. 1175, 1263, 1431. 1118, 1134, 1135, 1158, 1163, Refik Halit Karay: 287, 295. Özbekler Tekkesi: 209, 287, 398, 430, Pertevniyal Valide Sultan Türbesi: 1165, 1166, 1167, 1169, 1429. RE‹SÜ’L-HATTATÎN HAMDULLAH 431, 434, 435, 436, 437, 529, 782, 1229, 1417. Raibe Han›m, Dervifle: 650. EFEND‹ HAZÎRES‹: 604. 1137, 1197, 1406, 1411. Pertevniyal Valide Sultan: 1178, 1484. Raif Bey, Mirliva: 772. RE‹SÜ’L-HULEFA MAK’AD AHMET ÖZBEKLER TEKKES‹: 429. PERV‹N KALFA KUYUSU: 1235. RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI: 1400. EFEND‹ TÜRBES‹: 608. Özdemiro¤lu Osman Pafla: 35. Peterwardein: 1068, 1183, 1352. Raif ‹smail Pafla: 640, 641, 644, 954, REJ‹ KOM‹SER‹ MENAP‹RZÂDE NUR‹ Petriç Kasabas›: 640. 1090, 1172, 1173, 1400. BEY TÜRBES‹: 610. P Peynirci Çiftli¤i: 1384. Raif Pafla Köflkü: 1439. Reji Müdürü Nazmi Bey Köflkü: 1439. Paleologos, Manuel I.: 30, 31. Philip, Makedonya Kral›: 22, 23. Rak›m Efendi, Hattat Küçük: 72. Remzi Efendi, fieyh: 113. Paris: 195, 232, 453, 617, 868, 918, Pir Ali: 366. Ramazan Ahmet Efendi: 358. Remzi Pafla, Yaver: 1317. 1061, 1421, 1443, 1487. Pir Evi: 481. Ramazan Efendi, Arma¤an: 285. Remzi Tahir Pafla: 801. Parmakkap› (Çarfl›kap›): 183, 336, 378, Pir Mehmet Efendi: 606. Ramazan Efendi: 192, 194. Resne: 227. 1095. Pirgos Tiskuris (K›zkulesi): 25, 48. Ramazan Mahfi Efendi, fieyh: 421. Refladiye K›fllas›: 280. Pafla Baba Kahvesi: 1374, 1455, 1464, Pîrî Mehmet Pafla Medresesi: 219. Ramazan O¤ullar› Kona¤›: 938. Reflat Efendi: 820. 1485. Pirî Pafla Mescidi: 426, 1057. Ramazano¤ullar›: 559, 600. Reflat Fuat Bey: 1355. Pafla Baba: 1374, 1405, 1455. Pirî Pafla: 689. Rami Çiftli¤i: 1100. Reflat Kaynar: 1304. Pafla Liman› Camii: 58. Pirî Reis: 284. Ramiz Pafla Yal›s›: 1354, 1440. Reflat Nuri Güntekin ‹lkokulu: 191. PAfiA L‹MANI CAM‹‹: 58. Pirinç Han›: 1333. Ramiz Pafla, Çürüksulu: 601, 707. Reflat Nuri Güntekin: 785. PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹: 1083. P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹: 1038. Ramiz Pafla, Kaptan›derya: 1261, Reflit A¤a, Bölükbafl›: 869. Pafla Mehmet Efendi: 122. Pirinççi Çeflmesi: 567, 1038. 1294. Reflit Ayad Bey: 1443. Pafla Mehmet: 471. PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ Rasim Ahmet Efendi, fieyh: 880. Reflit Bey, Ca¤alazâde: 854, 862. Paflabahçe: 1346. ÇEfiMES‹: 1137. Rasim Bey, Edirne Mebusu: 1329. Reflit Bin Ayad: 560. Paflakap›s› Askerî Rüfldiyesi: 936, 937, Piyale A¤a, Kap›c›bafl›: 119. Râflit Ali Efendi, fiair: 315. Reflit Galip Bey, Dr.: 917. 940. Piyale Pafla Havuzu: 51, 1283. Raflit Efendi, Bursa Kap› Kethüdas›: Reflit Pafla, Müflir: 763, 823. Paflakap›s› Cezaevi: 1053. Piyale Pafla Sahilsaray›: 1410. 111. Reflit Pafla, Vali: 1328. Paflakap›s› Geçidi: 222. P‹YALE PAfiA SARAYI: 1377. Raflit Efendi, Kevakibîzâde: 1380. Reflit Pafla: 1410. PAfiAKAPISI ‹DAD‹S‹: 936. Piyale Pafla Tepesi: 25, 47. Raflit Efendi, Reisül Küttab: 806. Reflit Saffet Atabinen: 1415. Paflakap›s› ‹lkokulu: 1053. Piyale Pafla Yal›s›: 50, 1324, 1378, Raflit Efendi, fieyh: 320. Reflit Üsküdarî, fieyh: 534. Paflakap›s› Rüfldiyesi: 932, 1346. 1389, 1457. Raflit Efendi: 457. Revak Sultan, fieyh: 578, 579. PAfiAKAPISI SULTAN‹S‹: 936. Piyale Pafla, Kaptan›derya: 1295, Raflit Mehmet Ali Efendi, Tarih yazar›: Revan Kasr›: 34, 178, 1373, 1446, PAfiAKAPISI: 1345. 1377. 111. 1448. Paflakap›s›: 831, 844, 871, 937, 1304, Piyalepafla: 1378. Raflit Osman Efendi, Kâtip: 1367. R›dvan A¤a, Bostanc›bafl›: 1418. 1345, 1347, 1435. Piyer Loti Kahvesi: 1424. Raflit Pafla, Ferik: 687. R›dvan A¤a, Hastalar A¤as›: 765. Paflaköyü: 309. Polis Hastahanesi: 1438. Raflit R›za: 1300, 1301. R›dvan A¤a: 879. PAfiAL‹MANI KARAKOLHANES‹: Polis Huzur Evi (Faik Pafla’n›n köflkü): Rat›b Ahmet Pafla, Yeniflehirli: 829. R›dvan Pafla Köflkü: 587, 918. 1278. 179. Ratib Tahir Burak: 1367. R›dvan Pafla, fiehremini: 491. PAfiAL‹MANI NAMAZGÂHI: 1009. Polis Prevantoryumu: 1441. Ratibe Han›m: 641. R›dvan Pafla: 542, 587. Paflaliman›: 224, 548, 590, 864, 954, Pontus: 19, 23. RAUF PAfiA KÖfiKÜ: 1401. Rieder Pafla: 916. 1014, 1081, 1084, 1316, 1360, Pravadi: 1396. Rauf Pafla Köflkü: 1440. Rif’at Kad›n: 744. 1377, 1410, 1441, 1442, 1483, Prens Sabahaddin Bey Mektebi: 1438. Rauf Pafla, Müflir: 867, 1198, 1383. R›fat Efendi, K›r›ml›: 472. 1485, 1497. Prens Sabahaddin: 1402, 1420. Rauf Pafla, Sadrazam Hac›: 774. R›fat Efendi, fieyh: 147. Patrikhane Kilisesi: 1469. Prenses Fatma Han›m: 92. Rauf Yekta Bey: 838. R›fat Osman Bey, Dr.: 1374, 1389, Patrona Halil: 43, 225, 274, 312, 1050, Prenses Huri Sultan: 221. RAUFÎ AHMED EFEND‹ TEKKES‹: 1454. 1068, 1100, 1131, 1132, 1177, Prenses ‹ffet Hasan Han›m: 1401. 465. R›fat Pafla, Muallim: 889. 1187, 1353, 1360. Prenses Zeynep Han›m: 490. Ravza-i Mutahhara Tablosu: 838. R›fat Pafla, Topçu Kumandan›: 855. Payas: 252. Preveze Deniz fiavafl›: 284. Ravza-i Terakki: 436, 497, 500, 933, R›za Bey, Baflmabeyinci/Serasker: Pazarbafl› Camii: 1184. Prifltine: 336. 934, 1453. 144. PAZARBAfiI MESC‹D‹: 298. Prizren: 625. Râyetkeflân Kalfa: 1229, 1417. R›za Bey, Giriftzen: 457, 854. Pelekanon: 28, 30, 570, 580. Prut Seferi: 551. Recai Efendi, Mahmut Ekrem’in babas›: R›za Efendi, Ayan’dan: 155. Peleponnes, Peloponnes: 22. PÜR-SAFA VE NEV-SAFA HATUN- 779. R›za Pafla Korusu: 1342. Pembe Yal›: 1317. LAR NAMAZGÂHI: 1009. Recai Efendi: 739. R›za Pafla, Darphane Müfliri: 870. Pendik: 30, 31, 36. Recai Mehmet Emin Efendi: 1442. R›za Pafla, Ramazano¤lu: 1443. Pera Palas Oteli: 918. R Recep Efendi, Müderris: 719. R›za Pafla, Serasker: 916, 917, 1198, Perestev Kad›nefendi: 506, 610, 764, Rabia Adviye Han›m: 544. Recep Pafla, Boflnak: 572. 1275, 1364, 1398, 1413, 1414, 1398, 1412, 1443. Rabia Sultan: 1454. Recep Pafla, Topal: 1344. 1415, 1470.

1534 KARMA ‹NDEKS

R›za Pafla, Topçu: 1453. Rüfltü Pafla, Mütercim: 1363. Sadrazam Hasan Pafla Çeflmesi: 291. Sak›z Adas› ‹htilali: 197. R›za Pafla: 724, 763. Sadrazam Hüsrev Pafla Çeflmesi: Sak›z Adas›: 291, 617, 620. R›za Tevfik Bey (Bölükbafl›), fiair: 435. S 1115. Salacak Bahçesi: 182, 749. R›za, Hac›: 220. Sabahattin Tonguç, Doktor: 248. Sadrazam Hüsrev Pafla Türbesi: 1455. Salacak Bostaniyan Oca¤›: 1273. Rodos: 34, 60, 194, 195, 239, 283, 589, Sabatay Sevi: 894. SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹: SALACAK CAM‹‹ - TEfiR‹FATÇI CA- 718, 742, 1315, 1333, 1359, 1433. Sâbir: 1429. 1141. M‹‹: 303. RODOSÎ AHMET A⁄A MEKTEB‹: 922. Sabri Bey, Kâtipzâde: 1411. SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PA- Salacak Camii: 1066, 1067, 1323. Roma ‹mparatorlu¤u: 23, 24. Sabri Efendi, Haf›z Hac›: 429. fiA SARAYI: 1404. Salacak Denizi Gezinti Yeri: 1283. Roma Nova: 24. Sabri Efendi, Haf›z Hac›: 909. SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SA- Salacak Dergâh›: 1302. Roma: 24. Sabri Efendi, Haf›z Hoca: 446. RAYI: 1406. Salacak ‹skelesi: 426, 1395, 1445, Romal›lar: 23. Sabriye Tokses Han›m: 1300. Sadrazam Yusuf Pafla Çeflmesi: 1443. 1489, 1492. Rufaî Tekkesi: 247, 472. Saçl› Abdülkadir Efendi Camii: 1354. Sadreddin Çelebi: 649. Salacak Mescidi: 33, 425, 735, 738. Rufin: 1474. SAÇLI HAL‹L EFEND‹ TEKKES‹: 467. Sadullah Bey, Kap›c›bafl›: 758. Salacak Meydan›: 1126, 1419. Ruhi Bey: 588. SAÇLI fiEYH HÜSEY‹N EFEND‹ TEK- Sadullah Efendi Yal›s›: 1085. Salacak Park›: 1329, 1452. Ruhi Efendi: 1081, 1420. KES‹: 468. Sadullah Efendi, Arapzâde: 807, 827, Salacak Plaj›: 1389, 1492. Rukiye Han›m Sultan: 794. Sâdâbâd: 43. 1434. Salacak: 21, 25, 33, 48, 51, 180, 541, Rukiye Han›m: 536. Sadeddin Arif Bey, Arif Paflazâde: 823. Sadullah Efendi, Defter Emini: 1333, 812, 835, 867, 916, 955, 968, 974, Rukiyye Han›mefendi: 717. SADEDD‹N BEY NAMAZGÂHI: 1009. 1410. 1041, 1066, 1067, 1068, 1069, RUM MEHMET PAfiA CAM‹‹: 299. Sadeddin Bey, Mektubî: 812. Sadullah Efendi, Müneccimbafl›: 103, 1326, 1351, 1436, 1444, 1469. Rum Mehmet Pafla Camii: 33, 158, SADEDD‹N EFEND‹ AÇIK TÜRBES‹: 496, 540. Salahi Efendi, fieyh: 294. 415, 610, 611, 614, 625, 990, 614. Sadullah Efendi: 285. Sal› Dergâh›: 458. 1089. SADEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹: 1139. Sadullah Enveri Efendi: 754, 760. Sal› Tekkesi: 148, 239, 457. Rum Mehmet Pafla Dergâh›: 104. SADEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹: 1216. Sadun Aksüt: 1304. Salih A¤a, Ayasofya Mütevellisi: 1159. RUM MEHMET PAfiA HAMAMI: 969. Sadeddin Efendi Sebili: 355, 578, 1180, Sadüddin Cibavî: 456. Salih A¤a, Hattat: 850. RUM MEHMET PAfiA ‹MARET‹: 990. 1342. Safevîler: 37. Salih A¤a: 805. RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹: Sadeddin Efendi, Hoca: 630. Safî: 1420. SAL‹H BEY KÖfiKÜ: 1407. 1242. Sadeddin Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 615. Safiüddin Bey, Sadrazam: 377. Salih Bey, Mehmet Paflazâde: 1371. Rum Mehmet Pafla Medresesi: 626, Sadeddin Efendi, Müverrih: 1445. Safiye Sultan Çeflmesi: 1066. Salih Efendi Camii Türbesi: 1186. 923. Sadeddin Efendi, fieyhülislâm: 829, Safiye Sultan Saray›: 1382. Salih Efendi Camii: 306, 365, 477. RUM MEHMET PAfiA MEKTEB‹: 923. 872. Safiye Sultan Türbesi: 578. SAL‹H EFEND‹ CAM‹‹: 306. RUM MEHMET PAfiA TÜRBES‹: 610. Sadeddin Efendi: 192, 1140. Safiye Sultan: 577, 1292, 1366, 1382. Salih Efendi Kahvesi: 1492. Rum Mezarl›¤› (Ba¤larbafl›): 571. Sadeddin Nüzhet Ergun: 446, 800, 927, Safvet Nesibe Han›m, fiair: 1487. Salih Efendi Türbesi: 1232. Rum yetimhanesi: 918. 1051, 1392. Safvet Pafla Tekkesi: 1357. SAL‹H EFEND‹ TÜRBES‹: 621. Rumeli Kava¤›: 207. Sadeddin Pafla, Yaver: 1326. Safvet Pafla: 390. Salih Efendi, Bafl Müezzin: 831. Rumeli Yakas›: 31. Sadi Efendi, fiair: 1041. Safvet, fiair: 1250, 1269, 1270. Salih Efendi, Cerrah: 766. Rumelihisar›: 31, 32, 119, 918, 1052, Sad›k Bey: 1328. SAFVETÎ PAfiA TEKKES‹: 470. Salih Efendi, Hekimbafl›: 1450. 1172, 1215, 1344. SADIK EFEND‹ TEKKES‹: 463. Safvetî Pafla Tekkesi: 599, 601. Salih Efendi, Mimar Kâtibi: 803. Rûmî Mehmet Pafla Camii: 93. Sad›k Efendi, Bostanc›lar Müfettifli: Safvetî Pafla: 470, 601. Salih Efendi, fieyh: 321, 742. Rusçuk: 344, 1185, 1341. 746. Sâhib: 1429. Salih Efendi: 306. Russel: 26. Sad›k Efendi, Haf›z Efendi Tekkesi Sahra-y› Cedid Camii: 1292. Salih Hamdi Pafla, Mirliva: 801. Ruflen Efendi, Büyük: 647. fieyhi: 503. Sahra-y› Cedid Mezarl›¤›: 446. Salih Pafla, Kaptan›derya: 45, 1261. Ruflen Efendi, fieyh: 101, 107, 413, Sad›k Efendi, Müneccimbafl›: 873. Sâî Mustafa Çelebi, fiair Nakkafl: 1323, Salih Pafla, Sadrazam: 1370. 621. Sad›k Efendi, fieyh: 432, 436, 439, 464. 1403. Salih Pafla: 740, 832. Ruflen Efendi: 499. Sad›k Efendi, Trabzonî Hac›: 695. Saib Bey, Nuri Paflazâde: 837. Salih Sufyan Bey, Osman A¤azâde: Ruflen Tevfik Efendi, fieyh: 537, 540. Sad›k Efendi: 498. Saint Christophe Kilisesi: 1291. 694. Ruflen Tevfikî Efendi, fieyh: 534, 544, Sad›k Pafla: 1348. Saint Euphemie: 1290. Salih Zeki Bey: 435, 436. 647. Sadiyye Tekkesi: 116, 184, 234, 258, Sainte Euphemie Kilisesi: 1290. Saliha Dilaflub Valide Sultan: 1188. Rükneddin Bey, Nasuhizâde: 697. 306, 444, 446, 457, 472. Sait A¤a, Musahip: 729. Saliha Han›m Sultan: 590. Rüstem Pafla Camii: 494. SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA Sait Ali Pafla, Kaptan›derya: 1438. Saliha Han›m, Ahmet Fethi Pafla’n›n RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹: 1138. ÇEfiMES‹: 1140. Sait Bey, Maliye Nezareti Kalem Müdü- annesi: 197. Rüstem Pafla Mektebi: 923, 1045, Sadrazam Ethem Pafla Türbesi: 589. rü: 852. Saliha Han›m: 1051. 1050. SADRAZAM ETHEM PAfiA TÜRBES‹: Sait Bey, fiair: 181. Saliha Sultan Köflkü: 1398, 1415. RÜSTEM PAfiA SARAYI: 1403. 616. Sait Halim Pafla Çiftli¤i: 1418. Saliha Sultan, I. Mahmut’un annesi: 70. Rüstem Pafla Saray›: 452, 1046, 1357. SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SA- Sait Halim Pafla: 651, 1255. Saliha Sultan: 81, 311, 158, 905, 1098. Rüstem Pafla S›byan Mektebi: 425, RAYI: 1404. Sait Mehmet Efendi, Bendergülüzâde: Saliha Yegâne Han›m: 553. 1304. SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹: 735. Salim Bey, fiair: 260, 456, 457, 898. RÜSTEM PAfiA SIBYAN MEKTEB‹: 1141. Sait Molla Köflkü: 1415. Salim Efendi, Emir Buharî fieyhi: 464. 922. SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹: Sait Pafla, E¤inli: 1317, 1358. Sâlim Mehmet Emin Efendi, Mirzazâde: Rüstem Pafla: 89, 182, 192, 292, 358, 1215. Sait Pafla, Kavalal›’n›n o¤lu: 189. 274, 1208. 419, 440, 532, 575, 589, 590, 603, SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU: Sait Pafla, Kulekap›l›: 757. Salim Nuri Bey: 965. 923, 1045, 1046, 1139, 1341, 1202. Sait Pafla, Küçük: 541. Salk›msö¤üt Tekkesi: 584, 1300. 1389, 1404. Sadrazam Halil Pafla Türbesi: 445, Sait Pafla, Serasker: 780. Saltanat fiuras›: 69. Rüfldi Ahmet Efendi, fiair: 1093. 532. Sait Pafla, Tersane Mirlivas›: 842. Saman Viran Mahallesi: 201. Rüfldi Ali Efendi, fiair: 1083. SADRAZAM HAL‹L PAfiA TÜRBES‹: Sait Pafla: 198, 474. Samand›ra: 307, 308, 309, 524, 525, Rüfldi Pafla: 872, 1320. 618. Saka Çeflmesi: 383, 1046, 1066. 552, 1307, 1343. Rüfltü Pafla, Kaymakam: 1385. SADRAZAM HAL‹L PAfiA’NIN GÖMÜ- Sakal-› fierif: 57. Samatya: 425, 446. Rüfltü Pafla, Müflir: 1347. LÜ BULUNDU⁄U TÜRBE: 620. Sakarya: 23, 26. Sami Bey, Mabeynci: 1033, 1320.

1535 KARMA ‹NDEKS

Sami Bey, Udî: 1303, 1304. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ CAM‹‹: 310. Selim Dede, Galata Mevlevihanesi Senih Süleyman Efendi: 71, 424. Sami Bey: 1390. Selâmi Ali Efendi Çeflmesi: 182, 183. fieyhi: 647. Seniha Sultan: 1402. Sami Efendi, Hattat: 72, 137, 435, 535, SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ HAMAMI: 973. Selim Dede: 443, 576. Senihe Sultan Köflkü: 1438. 558, 795, 916, 1012. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU: 1235. SEL‹M EFEND‹ TEKKES‹: 463. Seniye Han›m Sultan: 197. SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ: 1407. Selâmi Ali Efendi Mahallesi: 319. Selim Efendi, Kavsarazâde, Fetva emi- SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA Sami Pafla Köflkü: 1408. SELAM‹ AL‹ EFEND‹ NAMAZGÂHI: ni: 64, 235. YALISI: 1409. Sami Pafla: 487, 651. 1010. Selim Efendi, Selim Efendi Tekkesi SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA Samiha Ayverdi: 20. Selâmi Ali Efendi Su Terazisi: 1225. fieyhi: 463. KONA⁄I: 1412. San Frençesko Kilisesi: 1033. SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ TEKKES‹ CAM‹‹: Selim Efendi, fiair: 672. SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ: San Nikolas Kilisesi: 1033. 311, 317. Selim Efendi, fieyh: 404. 1413. Sanat Mektebi: 918. Selâmi Ali Efendi Tekkesi: 97, 101, 185, Selim Pafla Yal›s›: 1415. SERBÖLÜK fiEYH AHMET KEfiFÎ Sanayi-i Nefise Mektebi: 618. 287, 312, 317, 320, 397, 398, 465, Selim Pafla, Büyük: 499, 866. EFEND‹ TEKKES‹: 476. Sancakdar Hayreddin Camii: 766. 469, 499, 584, 636, 911, 1340, Selim Pafla, Gazi : 880. SERÇE HATUN CAM‹‹: 335. Sancaktar Baba: 30, 570. 1368, 1398, 1407, 1408. Selim Pafla, Sadrazam: 246, 875, 876. Serçe Hatun: 335. Sand›kç› Rufaî Dergâh›: 457. Selâmi Ali Efendi Türbesi: 610. Selim Pafla, Servili: 792, 863, 1329, Serçe Hoca Mehmet Efendi: 335. SANDIKÇI fiEYH EDHEM BABA TEK- Selâmi Ali Efendi: 77, 98, 99, 101, 105, 1384, 1415. SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PA- KES‹: 472. 159, 168, 174, 185, 310, 311, 312, Selim Sultan Dede: 396, 624. fiA KÖfiKÜ: 1413. Sand›kç›lar Tekkesi: 131, 445, 468, 317, 318, 319, 321, 354, 398, 445, Selimiye Camii (Edirne): 101. Serkiz Balyan, Mimar: 1340. 472. 463, 541, 585, 738, 973, 1171, Selimiye Camii Medresesi (Edirne): 93. Sermet Efendi Köflkü: 1421. Saraçhane Camii: 1102. 1198, 1295. SEL‹M‹YE CAM‹‹: 323. Sermet Feyzullah Efendi: 1142. Saraçhane: 165, 581, 871. Selâmi Bey, Mutasarr›f: 1327, 1387. Selimiye Camii: 46, 80, 142, 146, 254, Sermet Muhtar Alus: 1389, 1451. Saraçlar Çeflmesi Kahvesi: 1464. Selâmi Dergâh›: 584. 295, 323, 326, 328, 704, 909, 925, Sertarikzâde Tekkesi: 413. SARAÇLAR ÇEfiMES‹ NAMAZGÂHI: Selâmi Efendi, fieyh: 854. 973, 974, 1009, 1012, 1079, 1128, Server Pafla, fiehremini: 1294. 1010. Selâmi Hamam›: 318. 1144, 1161, 1404, 1481, 1487. Servet Bey: 629. SARAÇLAR ÇEfiMES‹: 1141. Selâmi Karakolu: 1275. SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹: 1144. Servet Beyefendi, Hac›: 768. Saraçlar Çeflmesi: 1285. Selâmiçeflme: 319. Selimiye Dergâh›: 142. Servetsezâ Kad›n: 1137. SARAY A⁄ASI YAKUB A⁄A MEKTE- Selâmiye Camii: 321. SEL‹M‹YE HAMAMI: 973. Servili Çeflme: 1105. B‹: 938. Selâmiye Tekkesi: 319. SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU: 1235. SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI: 1415. Saray A¤as› Yakub A¤a mektebi: 940. Selâms›z Baba Türbesi: 397. SEL‹M‹YE KIfiLASI: 1259. Servilik Tekkesi: 478. Saray Bosna: 70. Selâms›z Çingeneleri: 448, 449. Selimiye K›fllas›: 44, 45, 92, 207, 232, Settariyye Zaviyesi: 889. Sarayburnu: 30, 33, 37, 48, 94, 336, SELÂMSIZ HAMAMI: 973. 233, 325, 328, 329, 491, 647, 662, Sevr Antlaflmas›: 69. 605, 1467, 1476, 1478, 1480. SELÂMSIZ KARAKOLU: 1279. 663, 806, 903, 931, 964, 973, Seydi Ali Pafla, Kaptan›derya: 1320. Sar› Gazi: 307. Selâms›z Karakolu: 968. 1003, 1008, 1035, 1036, 1092, Seyfeddin Bey, Kemankefl: 535. Sar› Kad› Mesiresi: 51, 1283. Selâms›z Meydan›: 968, 1275, 1279, 1120, 1124, 1150, 1161, 1249, SEYFEDD‹N EFEND‹ TEKKES‹: 477. Sar› Kad›: 307. 1295. 1259, 1260, 1261, 1262, 1263, Seyfeddin Efendi, Kazasker: 1400, Sar› K›flla: 781, 1044. SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹: 1264, 1265, 1270, 1331, 1334, 1453. Sar› Konak: 1179. 1144. 1335, 1361, 1369, 1376, 1388, Seyfeddin Efendi, fieyh: 306. Sar› Mahmut, Çavuflbafl›: 40. Selâms›z yang›n›: 1498. 1404, 1418, 1454, 1465, 1482, Seyfeddin Efendiler: 801. Sar›gazi Köyü Camii: 1419. Selâms›z: 319, 354, 355, 448, 1061, 1487, 1492. Seyfeddin Pafla: 693. SARIGAZ‹ KÖYÜ CAM‹‹: 307. 1470. SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI: Seyfullah Efendi Camii: 1131. SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU: 1235. Selânik: 31, 99, 336, 446, 1059, 1070, 1481. Seyfullah Pafla: 785. Sar›gazi: 307, 308, 309, 606, 623, 624, 1131, 1152, 1348. Selimiye Kumafl Tezgâhlar›: 329, 357. Seyitgazi: 25, 278. 1129, 1169, 1233. Selânikli Dilber kardefller: 200. Selimiye Meydan›: 1003. Seymenler Köyü: 1419. Sar›kaya Mezarl›¤›: 1351, 1440. Selânikliler Mezarl›¤›: 199, 1462. SEL‹M‹YE NAMAZGÂHI: 1003. Seyran Tepesi: 40, 1311. Sar›kaya: 1065, 1066, 1155, 1201, SELAN‹KL‹LER MEZARLI⁄I: 893. Selimiye Namazgâh›: 1144. Seyyahlar Tekkesi: 1443. 1293, 1349, 1362, 1440, 1442, Selânikliler: 199. SEL‹M‹YE SIBYAN MEKTEB‹: 925. Seyyid Abdullah Efendi, fieyh: 322. 1450, 1451. Selçuk Hatun Camii: 1031. Selimiye Su Terazisi: 1225. Seyyid Abdullah, Hattat: 83. Sar›m Bey: 649. Selçuk, Selçuklu Hükümdar›: 26. Selimiye Tekkesi Camii: 142. Seyyid Abdülaziz Efendi, fieyh: 413. Sar›m Pafla: 676. Selçukîler: 26, 527. Selimiye Tekkesi: 329. Seyyid Abdülekber Efendi, fieyh: 433. Sar›tafl ‹skelesi: 1403, 1489, 1492. Selim A¤a ‹lkö¤retim Okulu: 949. Selimiye: 219, 254, 1059, 1198, 1218, SEYY‹D AHMET DERES‹ CAM‹‹: 220. Sarmafl›k Tekkesi: 97. SEL‹M A⁄A KÜTÜPHANES‹: 949. 1249, 1457, 1486. SEYY‹D AHMET DERES‹ NAMAZGÂ- Sarraf Han›: 1488. Selim A¤a Kütüphanesi: 95, 210, 259, SELMAN A⁄A CAM‹‹: 333. HI: 1011. Saruca Pafla Mahallesi: 201. 285, 362, 405, 546, 923, 940, 946, Selman A¤a Camii: 968, 972, 1082, Seyyid Ahmet Deresi: 170, 220, 221, Sasanî ‹mparatorlu¤u: 24. 952, 953, 956, 1072, 1489. 1134, 1241. 222, 223, 912, 995, 1009, 1034, Satyros Manast›r›: 1331. Selim A¤a S›byan Mektebi: 362, 901, Selman A¤a: 333, 334. 1069, 1072, 1113, 1129, 1148, Savaklar Camii: 114. 924, 949, 1072. Selman Pafla, Ali Paflazâde: 1372. 1292. Savaklar Tekkesi: 444. SEL‹M A⁄A SIBYAN MEKTEB‹: 923. Selman Pafla, Sivasl›: 826. Seyyid Ahmet Efendi, Raufî: 338. Savaklar: 1179. Selim A¤a, Aflç›bafl›: 76. Selvi Burnu: 663. Seyyid Ahmet Mezarl›¤›: 667. Sazl›dere: 448. Selim A¤a, Hac›: 812, 949, 950, 951, Semerci Baba: 30, 570. Seyyid Burhaneddin-i Tirmizî Türbesi: Scutari: 20. 952, 953. Semerci Ba¤›: 1199. 260. Secah Ba¤lar›: 51, 1308. Selim A¤a, ‹zzetpaflal› Cündi: 702. Semerciyan Cemaran ‹lkokulu: 930. Seyyid Celâl Türbesi: 59. Seddülbahir: 1124, 1127. Selim A¤a: 178. Semiha fiakir, Hac›: 78. Seyyid Celâleddin Türbesi: 144. Sefa Tepesi: 569, 1340. Selim Baba Dergâh›: 446. Semiramis: 360. Seyyid Fethullah: 506. Sefer Pafla, Kars valisi, Köse: 38. Selim Baba Tekkesi: 364. Senih Efendi, Hattat: 1340. Seyyid Feyzullah Efendi Tekkesi: 426. Selâhaddin P›nar, Udî: 1303, 1304. Selim Baba: 124, 125, 429, 464, 880. Senih Efendi, fiair: 91, 155, 203, 218, Seyyid Feyzullah Efendi, Diyarbak›rl›: Selâmi Ali Efendi Camii: 310, 311, 397, Selim Bey, Mustafa Beyzâde: 746. 258, 492, 499, 600, 648, 678, 768, 160. 584. Selim Dede Sultan: 1005. 790, 899, 1178. Seyyid Feyzullah Efendi, fieyh Halvetî:

1536 KARMA ‹NDEKS

427. S›ra Yal›lar: 593, 864. Sultan Abdülmecit Çeflmesi: 665, 1001. Sultan II. Bayezid: 129, 242, 333, 364, Seyyid Halil Efendi: 1177. Sirkeci ‹stasyonu: 916. Sultan Abdülmecit Türbesi: 1137. 604, 605, 606, 623. Seyyid Hasan Pafla: 304. Sirkeci: 584, 1031, 1367. Sultan Abdülmecit: 83, 91, 92, 136, Sultan II. Mahmut Çeflmesi: 1115. Seyyid Mehmed fiakir Efendi, fieyh: Siroz: 640. 195, 234, 292, 430, 481, 498, 537, SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹: 1154, 237. S›rr› Efendi, Eflrefzâde fieyh: 638. 593, 610, 628, 686, 709, 751, 764, 1155, 1156. Seyyid Mehmet Arif Dede Efendi, fieyh: S›rt Tekke: 1484. 768, 809, 872, 903, 1011, 1034, Sultan II. Mahmut Çeflmesi: 352. 413. S›tk› Özferendeci, Dr.: 1302. 1035, 1036, 1039, 1047, 1080, SULTAN II. MAHMUT KASRI: 1337. Seyyid Mehmet Atâullah Efendi, fieyh: Sivas: 138, 348, 1095. 1083, 1125, 1136, 1137, 1162, Sultan II. Mahmut Türbesi: 128, 143, 427. Sivrihisar: 52, 93, 580. 1169, 1175, 1198, 1249, 1265, 195, 842, 1169, 1317, 1349, 1350, Seyyid Mehmet Emin A¤a: 356. Siyavufl Pafla Saray›: 1373. 1267, 1268, 1269, 1274, 1275, 1363, 1367, 1407, 1414. Seyyid Mustafa A¤a, Hattat: 82. S‹YAVUfi PAfiA SARAYI: 1416. 1276, 1278, 1279, 1288, 1339, Sultan II. Mahmut: 44, 45, 58, 92, 139, Seyyid Mustafa Âkif Efendi, fieyh: 424. Siyavufl Pafla, Sadrazam: 34, 35, 274, 1345, 1351, 1361, 1362, 1367, 142, 143, 144, 146, 170, 181, 197, Seyyid Mustafa, Mehter A¤as›: 834. 345, 843, 845, 847, 1370. 1374, 1398, 1402, 1405, 1425, 249, 250, 252, 257, 282, 297, 309, Seyyid Nizam Camii: 872. Skutarion: 20. 1431, 1450. 352, 354, 357, 498, 505, 536, 594, Seyyid Nizam Tekkesi: 295, 416. Skütari: 20. Sultan Ahmet Camii: 233, 1216. 600, 723, 953, 982, 988, 996, Seyyid Nizam Türbesi: 416. Skütariyon: 23. Sultan Ana: 579. 1000, 1033, 1036, 1037, 1053, Seyyid Nureddin: 580. Smith, Mimar: 1264. Sultan Avc› Mehmet: 1062. 1054, 1056, 1061, 1062, 1074, Seyyid Rumi Efendi, fieyh: 427. Sofular Dergâh›: 820. SULTAN AZ‹Z KASRI: 1417. 1075, 1103, 1114, 1116, 1123, Seyyid fierif Efendi, Müderris Bolevîzâ- Sofular Ekmel Tekkesi: 417. Sultan Aziz Kasr›: 552. 1130, 1149, 1151, 1153, 1154, de: 598. Sofular Tekkesi: 295. Sultan Bayezid: 231. 1155, 1177, 1178, 1229, 1230, Seyyid Velâyet Türbesi: 1110. Sofya: 24. Sultan Çay›r›: 33. 1233, 1249, 1261, 1263, 1264, Sezai Bey: 1407, 1409. So¤ana¤a: 1085. Sultan Çelebi Mehmet: 30, 31, 32. 1265, 1270, 1280, 1288, 1289, Sezai Efendi: 1148. So¤ukçeflme Askerî Rüfldiyesi: 831, Sultan Çiftli¤i: 373. 1322, 1334, 1338, 1339, 1347, S›çanlu Sahras›: 1077. 932, 933, 952. Sultan Hamam›: 49, 350, 1153. 1351, 1356, 1361, 1374, 1405, S›d›ka Han›m: 60. So¤ukçeflme Kap›s›: 557, 721. SULTAN HAMAMI: 972. 1412, 1430, 1437, 1450, 1454, S›dk› Emetullah Hatun: 459. So¤ukkuyu Medresesi: 219. Sultan I. Abdülhamit: 194, 640, 826, 1480, 1481, 1485, 1487. Sihri Çelebi: 574. Sokollu ‹lkö¤retim Okulu: 974. 949, 950, 982, 1066, 1118, 1122, Sultan II. Murat: 31, 352, 547. S‹LAHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹: Sokollu Mehmet Pafla Camii: 311. 1130, 1145, 1148, 1149, 1150, Sultan II. Mustafa: 311, 386, 1218, 1145. Sokollu Mehmet Pafla ‹lkö¤retim Okulu: 1286, 1349, 1457, 1490. 1382. Silâhflor fiakir Bey Kona¤›: 1302. 1013. Sultan I. Ahmet Camii: 1375. Sultan II. Osman: 38, 94, 95, 531, 532, Silâhtar Abdurrahman A¤a Camii: 58. Sokollu Mehmet Pafla Tekkesi (Kad›r- SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹: 1150. 1072, 1076. S‹LAHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfi- ga): 415, 445. Sultan I. Ahmet Çeflmesi: 1285, 1373. Sultan II. Selim: 34, 137, 308, 348, 349, MES‹: 1147. Sokollu Mehmet Pafla Tekkesi: 99, 597. Sultan I. Ahmet: 48, 64, 94, 159, 162, 365, 367, 373, 560, 964, 968, 974, S‹LAHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiME- Sokollu Mehmet Pafla: 34, 360. 166, 167, 232, 233, 548, 593, 602, 1077, 1115, 1116, 1379, 1388, S‹: 1148. Sokollu Numune Mektebi: 1254. 630, 832, 960, 967, 1008, 1150, 1445. Silâhtar Yusuf Pafla Hamam›: 1120. Solak Sinan (Kabasakal Sinan A¤a): 1151, 1351, 1359, 1394, 1395, Sultan II. Süleyman: 345, 1338. Silâhtara¤a: 1455. 341. 1446, 1447. Sultan III. Ahmet Çeflmesi: 200, 556. Silifke: 37. SOLAK S‹NAN CAM‹‹: 339. Sultan I. ‹brahim: 40. SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfi- Silistre Kalesi: 829. Solak Sinan Camii: 341, 1111. SULTAN I. MAHMUT CAM‹‹: 171. MES‹: 1156. Silivrikap›: 25, 47, 247, 1455. SOLAK S‹NAN ÇEfiMES‹: 1111. Sultan I. Mahmut Camii: 584. Sultan III. Ahmet: 42, 43, 76, 96, 231, Simav: 546. SOLAK S‹NAN MEKTEB‹: 926. Sultan I. Mahmut: 70, 96, 129, 171, 264, 274, 312, 320, 364, 383, 384, Simkeflhane: 1051. SOLAK S‹NAN SIBYAN MEKTEB‹: 173, 180, 215, 304, 311, 312, 340, 386, 461, 556, 595, 711, 712, 905, Sinan A¤a: 339, 340, 341. 926. 364, 734, 920, 926, 1345, 1437, 940, 991, 1041, 1046, 1048, 1049, Sinan Pafla Camii (Befliktafl): 102. SOLAK S‹NAN SUYU: 1202. 1486. 1050, 1051, 1054, 1061, 1066, Sinan Pafla Camii: 139, 232, 337, 338, Solak Sinan: 625, 1112. Sultan I. Murat: 30. 1067, 1068, 1069, 1080, 1102, 465, 466, 867, 974, 1315, 1342. Solakbafl› Camii: 914. Sultan I. Osman Türbesi: 258. 1103, 1113, 1118, 1119, 1132, S‹NAN PAfiA CAM‹‹: 336. Sö¤ütlü Çay›r: 1106. Sultan I. Selim: 1241. 1135, 1157, 1158, 1162, 1163, S‹NAN PAfiA HAMAMI: 974. Sö¤ütlü Çeflme Mezarl›¤›: 749. Sultan ‹brahim Camii: 1033. 1164, 1165, 1166, 1167, 1169, Sinan Pafla Köflkü: 1467. Sö¤ütlü Çeflme: 1042. Sultan ‹brahim Türbesi: 1359. 1186, 1199, 1201, 1218, 1219, Sinan Pafla Medresesi: 1209, 1333, Sö¤ütlüçeflme: 668. Sultan ‹brahim: 48, 162, 166, 548, 964, 1352, 1353, 1360, 1388, 1428, 1434. Spartal›lar: 22. 967, 995, 1033, 1040, 1050, 1307, 1447, 1457, 1479, 1486. Sinan Pafla Türbesi: 1145, 1434. Suad Han›m: 694. 1310, 1341. Sultan III. Mehmet: 137, 577, 593, 602, Sinan Pafla, Ca¤alo¤lu: 37, 270, 532. Subafl› Gazinosu: 1340. Sultan II. Abdülhamit Albümü: 232. 1381. Sinan Pafla, Koca: 36. Subafl› Mesiresi: 1052, 1388. SULTAN II. ABDÜLHAM‹T CAM‹‹: 132. Sultan III. Murat: 34, 35, 48, 94, 215, Sinan Pafla, Sadrazam Yemen Fatihi: Subafl› mevkii: 249. Sultan II. Abdülhamit: 60, 68, 126, 128, 216, 308, 336, 348, 350, 365, 366, 1141. SUBAfiI NAMAZGÂHI: 999. 132, 133, 134, 135, 179, 198, 290, 367, 372, 378, 553, 560, 574, 577, Sinan Pafla, Sadrazam: 760, 820, 974. Subhi Pafla: 487. 361, 409, 436, 491, 587, 588, 618, 593, 602, 620, 964, 969, 974, Sinan Pafla: 336, 337, 338, 1240. Sultan Abdüaziz Av Köflkü: 1229. 645, 679, 680, 827, 903, 904, 915, 1077, 1284, 1366, 1378, 1427, Sinap: 627. SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ: 916, 917, 918, 927, 952, 996, 1445. SÎNEPERVER VALDE SULTAN ÇEfi- 1416. 1001, 1039, 1049, 1057, 1058, Sultan III. Mustafa Camii: 1287. MES‹: 1148. Sultan Abdülaziz: 218, 535, 594, 710, 1079, 1169, 1176, 1178, 1181, SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹: Sineperver Valide Sultan Çeflmesi: 777, 784, 801, 809, 868, 932, 1224, 1253, 1278, 1300, 1336, 1159. 384. 1062, 1085, 1178, 1235, 1286, 1339, 1340, 1348, 1358, 1362, Sultan III. Mustafa Türbesi: 1332. Sineperver Valide Sultan: 991, 1150. 1293, 1299, 1330, 1340, 1348, 1383, 1398, 1402, 1410, 1411, Sultan III. Mustafa: 58, 79, 80, 86, 116, Sinop: 348, 1218. 1356, 1384, 1387, 1398, 1399, 1413, 1421, 1422, 1425, 1427, 186, 210, 219, 291, 352, 356, 909, Sipahiler Çarfl›s›: 986. 1411, 1421, 1426, 1427, 1441, 1442, 1443, 1468. 949, 962, 981, 1057, 1079, 1119, Sir Hanri Elyot: 1328. 1443, 1451, 1452, 1475. Sultan II. Ahmet: 99, 597. 1120, 1145, 1148, 1168, 1197,

1537 KARMA ‹NDEKS

1225, 1289, 1360, 1375, 1468, Sultan Selim Camii: 749, 1137, 1425, Süleyman Beyefendi, Mirzazâde Akra- Süleymaniye Camii Hazîresi: 1333. 1482, 1488, 1492. 1426. bas›: 798. Süleymaniye Camii: 37, 247, 460, 644, SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹: 1160. Sultan Selim Han Köflkü: 1373, 1445. Süleyman Beyefendi, Mirzazâde: 276. 646, 720, 1085, 1411. Sultan III. Osman: 218, 219, 466, 1080, Sultan Selim Suyu: 1120. Süleyman Celâleddin Bey, fiair: 1337. Süleymaniye Kütüphanesi: 168, 405, 1085, 1087, 1148, 1181, 1360, Sultan Süleyman: 138, 205, 264, 361. Süleyman Efendi, Çaprasl› Damad›: 946, 948, 952, 953. 1376, 1448, 1463. Sultan fiah Camii: 425. 849. Süleymaniye: 388, 1100, 1344. SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹: 1160. Sultan V. Mehmet Murat: 1328. Süleyman Efendi, Haf›z: 649. Sülün Bey, Mirliva Gazi: 827. Sultan III. Selim Çeflmesi: 668, 999. Sultan Vahdettin: 69, 1058, 1384, 1421, Süleyman Efendi, Hattat: 607, 763. Sülün Efendi, fieyh: 234. Sultan III. Selim Çeflmesi: 803. 1426. Süleyman Efendi, Karakad› Mektebi Sümbül Efendi Camii: 416. SULTAN III. SEL‹M NUMÛNE MEKTE- Sultanahmet Camii: 49, 57, 94, 102, Hocas›: 912. Sümbül Efendi Tekkesi: 416, 785. B‹: 926. 130, 166, 482, 1051, 1241, 1352, Süleyman Efendi, Kethüdazâde O¤lu: Sünbül A¤a, K›zlara¤as›: 1333. SULTAN III. SEL‹M SUYU: 1202. 1396, 1443. 760. Sünbül Sinan Efendi: 1414. Sultan III. Selim: 44, 45, 142, 194, 233, Sultanahmet Meydan›: 40, 225, 297, Süleyman Efendi, Maliye Tezkirecisi: Sünbül Sinan Türbesi: 917, 1414. 260, 264, 297, 307, 323, 324, 325, 434, 543, 575, 603, 809, 1051, 389. Sünbülî Tekkesi: 171, 445. 326, 328, 498, 504, 531, 573, 593, 1176, 1213, 1395. Süleyman Efendi, Mevkufat Kisedar›: Süreyya Bey: 891. 595, 658, 926, 948, 950, 973, Sultanahmet: 697, 833, 918, 1443. 813. Süreyya ‹lmen: 1331, 1413. 1001, 1003, 1009, 1011, 1035, Sultançay›r›: 985. Süleyman Efendi, Müstakimzâde: 184, Süreyya Pafla: 436, 1415. 1059, 1062, 1083, 1104, 1114, Sultançiftli¤i: 309, 553, 1418. 1126. Süreyya Sinemas›: 1414. 1116, 1120, 1122, 1144, 1172, Sultaniye Çay›r›: 1346. Süleyman Efendi, fieyh Haf›z: 363. SÜRURÂBÂD KASRI: 1337. 1177, 1202, 1225, 1249, 1252, Sultaniye Mesiresi: 1138. Süleyman el-Halvetî, fieyh: 469. Sürûrî ‹btidai Mektebi: 341. 1259, 1260, 1261, 1285, 1286, Sultaniye Soka¤› Su Terazisi: 1225. Süleyman Feridüddin Efendi: 741. Sürurî, fiair: 325. 1289, 1290, 1291, 1332, 1334, Sultaniye: 1372. Süleyman Ferit Efendi, At›fzâde: 742. SÜT BABA TÜRBES‹: 624. 1349, 1356, 1361, 1369, 1372, Sultantepe Yang›n›: 224, 1497. Süleyman Fethi Bey, Kurmay Albay: Süt Baba: 624. 1375, 1388, 1404, 1405, 1407, Sultantepe: 114, 188, 195, 204, 244, 628, 629. Sütlüce: 235, 920, 1366, 1388. 1434, 1448, 1450, 1456, 1457, 264, 274, 283, 403, 429, 430, 478, Süleyman Halife Efendi, Hindî: 450. Süvari K›fllas›: 1269. 1481, 1486, 1492, 1496, 1497. 491, 528, 691, 830, 831, 871, 919, Süleyman Hilmi Tunahan: 691. SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AM- 923, 947, 954, 1013, 1040, 1137, Süleyman ‹smet Efendi, Enderunî: 417. fi BARLARI: 1483. 1170, 1173, 1174, 1197, 1322, Süleyman ‹zzettin Asaf fiengül Dede: fiaban Dede: 95, 104. SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹: 1358, 1377, 1388, 1389, 1406, 682. fiABAN EFEND‹ SIBYAN MEKTEB‹: 1151, 1153. 1435, 1436, 1455, 1497, 1498. Süleyman Necip Efendi, Seyyid: 676. 928. Sultan IV. Mehmet Çeflmesi: 1233, Sulu Han: 981, 996, 1067, 1461. Süleyman Pafla Camii: 293, 1162. fiaban Efendi, Berber: 131. 1340. Sulukule: 448. SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1181. fiaban Efendi, Kastamonulu fieyh: 293. Sultan IV. Mehmet: 76, 166, 219, 231, Sunar Sinemas›: 1304. Süleyman Pafla Menzil Çeflmesi: 668. fiaban Efendi, Zakirbafl›: 738. 232, 249, 291, 312, 317, 328, 344, Sunullah Efendi, fieyhülislâm: 133, Süleyman Pafla Saray›: 1162. fiabaniye Dergâh›: 414, 426, 465. 345, 346, 386, 415, 455, 492, 495, 1245. SÜLEYMAN PAfiA SIBYAN MEKTEB‹: fiadiye Kalyonu: 446. 526, 646, 707, 909, 1000, 1007, Sunullah Pafla, Haseki: 831. 928. fiah ‹smail: 33, 34, 52, 309, 349, 452. 1031, 1052, 1115, 1127, 1152, Suphi Ezgi Bey, Doktor: 70. Süleyman Pafla, 5. Ordu Reisi: 851. fiah Kuli Han: 349. 1153, 1154, 1177, 1307, 1337, Suphi Pafla Korusu: 1007, 1364, 1398. Süleyman Pafla, Babanl›: 753. fiah Kulu Sultan Tekkesi: 28, 34, 481, 1338, 1379, 1382, 1406, 1446, SUPH‹ PAfiA KORUSU: 1295. Süleyman Pafla, Çank›r›l› Cezdano¤lu: 502, 506. 1449, 1493. SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ: 1413. 766. fiAH KULU SULTAN TEKKES‹: 478. Sultan IV. Murat Camii: 233. Suphi Pafla Köflkü: 1439. Süleyman Pafla, Diyarbekir Kaymaka- fiah Kulu Sultan: 30, 483, 570. Sultan IV. Murat: 38, 40, 48, 129, 162, Suriye: 23, 26, 32, 952. m›: 752. fiah Melek Pafla: 416. 166, 177, 178, 207, 280, 404, 526, SURP GARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ Süleyman Pafla, Edirne Valisi: 874. fiah Mirza Bey, Atabegzâde: 736. 548, 590, 645, 967, 1062, 1338, ÇEfiMELER‹: 1161. Süleyman Pafla, F›nd›kl›l›: 1388. fiah Sultan Camii: 425, 549. 1372, 1377, 1406, 1418, 1445, Surp Haç Kilisesi Okulu: 930. Süleyman Pafla, Hac›: 880. fiAH SULTAN ÇEfiMES‹: 1144. 1448, 1451, 1456. Surre: 164, 215. Süleyman Pafla, Had›m: 1139. fiah Sultan: 137, 139, 1144, 1145. Sultan IV. Mustafa: 44, 45, 297, 1149, Sururî Efendi, fiair: 1484. Süleyman Pafla, Kaptan›derya: 148. fiah Tahmasb: 138. 1333, 1334. Süheyl Ünver: 1463. Süleyman Pafla, Niflanc›: 387. fiahabeddin Efendi: 103, 539, 647. Sultan Mahmut Türbesi: 158, 249, 309, Süleyman A¤a Çeflmesi: 221. Süleyman Pafla, Sadrazam: 1175. fiahabi Efendi: 52. 1232, 1233, 1295, 1339, 1364, Süleyman A¤a Mektebi: 130. Süleyman Pafla, Sar›: 343, 344. fiahap Geyik Bey: 257. 1381, 1387. SÜLEYMAN A⁄A MEKTEB‹: 926. Süleyman Pafla, Süvari Mirlivas›: 332. fiah-hûbân Hatun: 242. Sultan Mahmut: 158. SÜLEYMAN A⁄A NAMAZGÂHI: 1011. Süleyman Pafla, fiehit: 1224. fiahin A¤a, Hattat: 605. Sultan Mehmet Camii: 178. Süleyman A¤a, Bafllala Uzun: 166. Süleyman Pafla, Tulc› Mutasarr›f›: 815. fiahin Pafla: 778, 862. Sultan Mehmet Han: 96. Süleyman A¤a, Çukadar: 1116. Süleyman Pafla, Veziriazam: 613, 718. fiA‹R NAB‹ KÜTÜPHANES‹: 955. Sultan Mehmet Reflat Türbesi: 1102. Süleyman A¤a, Darüssaâde A¤as›: 38, Süleyman Pafla: 343, 344, 345, 346, fiA‹R NAB‹’N‹N EV‹: 1419. Sultan Mehmet, Çelebi: 570, 571, 1102. 387, 708, 1103. 477, 815, 1406. fiA‹R fiEM’‹ fiEM’ULLAH EFEND‹ Sultan Melik fiah: 526. Süleyman A¤a, Matbah Emini: 927. Süleyman Sabit Efendi: 721. TÜRBES‹: 625. Sultan Murat Çeflmesi: 1418. Süleyman A¤a, Mehterbafl›: 758. Süleyman Sabri Efendi, fieyh: 778. fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹: 1420. Sultan Murat Köflkü: 1373, 1445, 1446. Süleyman A¤a, Silahtar: 129, 221, Süleyman Sadeddin Efendi, Müstakim- fiaki Kalender: 358. SULTAN MURAT KÖfiKÜ: 1418. 1148. zâde: 219. fiakir A¤a, Bestakâr Musahib: 687. Sultan Mustafa Suyu: 1198. Süleyman A¤a: 812, 1479. Süleyman S›dk› Efendi: 234. fiakir A¤a, Galata Saray› A¤as›: 849. Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi: Süleyman Asaf Bey Köflkü: 1388. Süleyman fiah, Kutalm›flo¤lu: 527, 570 fiakir Ahmet Bey, fieyh: 729. 1085. Süleyman Asaf Sopasalan: 820, 1358. Süleyman fiefik Pafla: 1328, 1387. fiakir Ahmet Pafla, Kaymakam: 800. Sultan Reflat: 342, 1012, 1044, 1405, Süleyman Ataullah Dede Efendi: 649. Süleyman Tevfik Bey, Abdülcebbarzâ- fiakir Ahmet Pafla: 891. 1423, 1451, 1472. Süleyman Bey, Ayas Paflazâde: 711. de: 753, 756. fiakir Bey, Silahflor: 572, 854. Sultan Selim Camii (fiam): 132. Süleyman Bey, Cebbarzâde: 774. Süleyman Tevfik Bey, K›br›sizâde: 832. fiakir Bey: 844. Sultan Selim Camii Türbesi: 1444. Süleyman Bey, fiair: 1336. Süleymaniye Camii (Rodos): 195. fiakir Efendi, Merd-i Edib: 853.

1538 KARMA ‹NDEKS

fiakir Efendi, Muhtar: 716. 1165. fiemsi Pafla Medresesi: 49, 452. fievknihal Han›m: 1062, 1079, 1169. fiakir Efendi: 410. fiehzade Mustafa: 1118, 1285. fiemsi Pafla Saray›: 354. fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹: 1169. fiakir Hasan Bey: 573. fiEHZADE NUMAN ÇEfiMES‹: 1166. fiemsi Pafla Tekkesi: 1243. fieyh Ahmet Buharî Tekkesi: 446. fiakir Hüseyin Bey, fiair: 1099, 1103, fiehzade Numan: 1166. fiEMS‹ PAfiA TÜRBES‹: 626. fieyh Bedreddin, Simavna Kad›s›: 96. 1132, 1140, 1157, 1158, 1184, fiehzade Ömer Fevzi Efendi: 1406. fiemsi Pafla: 139, 232, 309, 347, 348, fieyh Bekir Zaviyesi: 355. 1186, 1217. fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ 349, 350, 354, 626. fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹: 1170. fiakir Mustafa Efendi, Mahirzâde: 1067. KÖfiKÜ: 1425. fiems-i Sivasî: 1354. fieyh Camii Çeflmesi: 933. fiakir Pafla: 716, 761. fiehzade Ömer Hilmi Efendi: 1385, fiemsinur Han›m: 197. fieyh Camii Tekkesi: 97, 173. fiâkir: 1429. 1405. fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›: 1273. fiEYH CAM‹‹: 489. fiam: 25, 336, 348, 361, 1426, 1444. fiehzade Selâhaddin Efendi: 1427. fiEMS‹PAfiA KARAKOLU: 1279. fieyh Camii: 99, 171, 173, 204, 492, fiamdanc›bafl› Köflkü: 1438. fiehzade Selim: 138. fiemsipafla Meydan›: 352, 1033, 1154, 634, 645, 1040, 1041, 1190, 1197. fiayeste Kad›nefendi: 136. fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹: 1164, 1169, 1279, 1359, 1427. fiEYH CELALEDD‹N EFEND‹ TEK- fiazeli Etyemez Tekkesi: 288. 1166, 1167. fiemsipafla Seyr Yeri: 51,1283. KES‹: 478. fiefik Beyefendi, Tersane Naz›r›: 791. fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü: fiemsipafla: 1089. fieyh Edebali: 480. fiehab Beyefendi, Pertev Paflazâde: 1356, 1440. fierafeddin Efendi, fieyh: 287. fieyh Fethi Efendi Türbesi: 456. 154. fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfi- fierafeddin Güngör, Albay: 781. fieyh Galip: 184. fiehabeddin Efendi, fieyh: 102. KÜ: 1426. fierafettin Güngör Bey: 1044. fieyh Gani Tekkesi: 445. fiehabeddin Efendi: 550. fiehzade Seyfeddin: 223, 1118, 1294. fierbetdar Tekkesi: 421. fiEYH HAFIZ EFEND‹ TEKKES‹: 500. fiehbaz Giray Han: 410. fiehzade Sultan Süleyman: 79. fieref Pafla, Tekirda¤ Mutasarr›f›: 763. fiEYH HAFIZ ‹SMA‹L EFEND‹ TEK- fiehid Süleyman Pafla Camii: 139, 928. fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹: fiEREFÂBÂD CAM‹‹: 352. KES‹: 486. fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹: 1168, 1169. fiEREFABAD KASRI MAKSEM‹: 1223. fieyh Haf›z ‹smail Efendi Tekkesi: 624. 1162. fiehzade Süleyman: 1118, 1168. fiEREFABAD KASRI: 1427. fieyh Haf›z Rufaî Tekkesi: 359. fiEH‹T SÜLEYMAN PAfiA CAM‹‹: 343. fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ: fierefâbâd Kasr›: 84, 142, 232, 352, fieyh Haf›z Tekkesi: 413, 500. fiEH‹TLER ÇEfiMES‹: 1161. 1427. 354, 990, 1033, 1092, 1099, 1155, fiEYH HAFIZ TEKKES‹: 486. fiehitlik Camii: 165, 566, 670, 703, 704, fiehzade fievket Efendi: 1294. 1158, 1164, 1169, 1199, 1223, fieyh Hamza, Akflemseddin’in babas›: 705, 715, 716, 1012, 1013. fiehzâde Yusuf ‹zzettin Efendi Köflkü: 1324, 1325, 1334, 1359, 1428, 182. fiEH‹TL‹K CAM‹‹: 342. 1038, 1052, 1177, 1179, 1362. 1429, 1433. fiEYH HAS‹B EFEND‹ TEKKES‹: 487. fiehitlik Kap›s›: 165, 354, 672, 1012, fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZETT‹N EFEND‹ fierif Abdülmüttalib: 854. fieyh Hasip Efendi Tekkesi: 488. 1075. KÖfiKÜ: 1338. fierif Ahmet Bin Galib Türbesi: 1034. fieyh Kuyusu (Manisa): 185. fiehitlik Mescidi: 404. fiehzade Yusuf ‹zzettin Efendi: 127, fiER‹F AHMET B‹N GAL‹P TÜRBES‹: fiEYH MAHMUT EFEND‹ TEKKES‹: fiehitlik Mezarl›¤›: 667. 999, 1339, 1340, 1421. 627. 406. fiEH‹TL‹K NAMAZGÂHI: 1012. fiehzade Ziyaeddin Efendi: 1385, 1405, fierif Ahmet, Galipzâde : 1218. fieyh Mehmet Arif Dede Tekkesi: 75. fiehitlik Namazgâh›: 220, 342. 1406. fierif Ali Haydar Pafla Köflkü: 1440. fieyh Mehmet Efendi kütüphanesi: 277. fiehremini Çukurbostan›: 1124. fiehzadebafl› Camii: 99, 443, 548, 840, fierif Bey Çeflmesi: 1119. fieyh Mehmet Efendi Türbesi: 608, 647. fiehremini Hayrullah Efendi Yal›s›: 923, 1139, 1333, 1353, 1442. fierif Efendi, Dudanî: 103. fiEYH MEHMET ‹ZZ‹ BEDREDD‹N 1410. fiehzadebafl›: 34, 72, 165, 274, 355, fierif Kuyusu Mezarl›¤›: 667, 1114, EFEND‹ AÇIK TÜRBES‹: 628. fiehriyyehane: 1269. 1070, 1133, 1208, 1213, 1402, 1211, 1262. fieyh Mehmet Muhyiddin Efendi Tür- fiEHZADE ABDÜLHAM‹D ÇEfiMES‹: 1414. fiER‹F KUYUSU: 1235. besi: 157. 1162, 1163. fieker Burnu: 1374, 1445, 1455. fierif Kuyusu: 184, 627, 628, 1217, fiEYH MEHMET MUHY‹DD‹N EFEND‹ fiehzade Abdülhamit: 246. fiekerkaya: 1371. 1218. TÜRBES‹: 629. fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ fiekersuyu Bostan›: 418. fierif Mesut Beyefendi: 854. fieyh Mehmet Tâlib Efendi Camii: 567. KÖfiKÜ: 1421. fiekib Bey, M›s›rl›zâde: 616. fierif Mezarl›¤›: 1371. fieyh Mesut Efendi Türbesi: 620. fiehzade Abdülmecit: 594, 1301, 1421. fiekûrî Efendi Zaviyesi: 460. fiER‹F PAfiA KUYUSU: 1235. fieyh Murat Efendi Tekkesi: 81, 147, fiehzade Bayezid (Kanunî’nin o¤lu): 34, fiem’i Molla: 679. fierif Pafla Kuyusu: 278. 464. 138. fiem’i: 377, 625, 626, 926. fiER‹F PAfiA SEB‹L‹: 1217. fieyh Muslihiddin-i Sofî Tekkesi: 626. fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹: 1163. fiem’inur Han›m: 186, 187, 1125. fierif Pafla, Sivas ve Musul valisi: 108. fieyh Mustafa (Baba Nakkafl): 592. fiehzade Bayezid Çeflmesi: 131. fiemseddin Ahmet Efendi: 1245. fierif: 1429. fiEYH MUSTAFA EFEND‹ TEKKES‹: fiehzade Bayezid, (I. Murat’›n o¤lu): 30. fiemseddin Dede Efendi, fieyh: 649. fierife Han›m, fiaire: 908. 488, 489. fiehzade Bayezid: 1118, 1119. fiemseddin Efendi, fiam Kad›s›: 107. fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹: fieyh Mustafa Efendi Tekkesi: 494. fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ fiemseddin Efendi, fieyh: 456, 596. 1217. fieyh Mustafa Efendi Türbesi: 542, 608, KÖfiKÜ: 1425. fiemseddin Efendi, fieyh: 457. fierife Hidayetullah Han›m: 571. 647. fiehzade Burhaneddin Efendi: 132, fiemsettin Kutlu Bey: 1380. fierife Nefise Han›m: 224. fiEYH MUSTAFA EFEND‹ TÜRBES‹: 1442, 1443. fiemsi Ahmet Pafla: 348, 349, 350, fierife Sa’ide Han›m: 640. 634, 636, 637. fiehzade Camii: 646, 1316, 1366, 1381. 1242, 1428. fierife Saliha Han›m: 252. fieyh Nasuhî Efendi Tekkesi: 415. fiehzade Cihangir, (Kanunî’nin o¤lu): fiemsi Ahmet Pafla: 352. fiER‹FLER KÖfiKÜ: 1427. fiEYH NUR‹ EFEND‹ TEKKES‹: 498. 34. fiemsi Bey, Muallim: 893. fievket Baba: 662. fiEYH OSMAN fiEMS EFEND‹ TÜR- fiehzade Çeflmesi: 340. fiemsi Han, Safevî komutan›: 38. fievket Bey: 1303. BES‹: 637. fiehzade Halil, (Orhan Gazi’nin o¤lu): fiEMS‹ PAfiA CAM‹‹: 347. fievket Da¤: 1422. fiEYH RÛMÎ EFEND‹ TEKKES‹: 426. 30. fiemsi Pafla Camii: 36, 49, 57, 116, fievket Mehmet Efendi, fiair: 1069. fiEYH RUfiEN EFEND‹ TÜRBES‹: 638. fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹: 1164. 414, 828, 1334, 1451, 1491. fievket Mocan: 195, 1317, 1322. fiEYH SAÇLI HAL‹L DEDE TÜRBES‹: fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfi- fiemsi Pafla Darü’l-kurras›: 49. fievket Pafla: 60, 112, 1049, 1415. 639. MES‹: 1164. fiemsi Pafla Dergâh›: 452. fievket, fiair: 194. fiEYH SADIK EFEND‹ TEKKES‹: 407, fiehzade Mehmet, (III. Murat’›n o¤lu): fiemsi Pafla Halk Kütüphanesi: 953, fievket-i Buharî: 184. 487, 500. 35. 1244. fievki Bey, Bestekâr: 889. fieyh Sad›k Efendi Tekkesi: 463, 488. fiehzade Mehmet, (Kanunî’nin o¤lu): fiemsi Pafla Kasr›: 142, 350, 1431. fievki Bey, fiair: 662. fieyh Sad›k Tekkesi: 500. 34. fiEMS‹ PAfiA KASRI: 1427. fievki Bey, Udî: 1385. fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹: fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹: fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹: 1242. fievki fiakrak: 1300. 1170.

1539 KARMA ‹NDEKS

fieyh Selim Efendi Tekkesi: 463. fiükrü Bey, Kaymakam Dr.: 893. Tafl Mektep: 185, 363. Terzi Mustafa A¤a Yal›s›: 52. fieyh Sofas›: 604. fiükrü Bey, Maarif Naz›r›: 1318. TAfi MEKTEP: 912. Teselya: 176. fieyh Vefa Hankâh›: 625. fiükrü Efendi: 471. Tafl Minber: 1371. Teflvikiye: 1036, 1269. fieyh Vefa Türbesi: 535, 1077. fiükrü Pafla, Ferik: 872. Taflç›lar Camii: 192, 358, 565, 923, Tevfik Bey, Divan-› Muhasebat ikinci fieyhi Efendi, fiair: 1083. fiükrü Pafla, Görice Mutasarr›f›: 687. 1138, 1341. reisi: 1106. fieyhî Efendi: 573. fiükrü Pafla, Rodos Mutasarr›f›: 730. TAfiÇILAR CAM‹‹:358 Tevfik Bey, Haf›z: 213. fieyhler Mezarl›¤›: 77, 91, 106, 109, fiükrü Pafla: 723. Taflç›lar Mezarl›¤›: 500, 667, 865. Tevfik Bey, Mabeyn Kâtibi: 786. 608, 621. fiükrü Tunar: 1304. TAfiÇILAR MEZARLI⁄I: 885. Tevfik Bey, Miralay: 544. fieyhülislâm Ahmet Muhtar Bey Yal›s›: TAfiDELEN MES‹RES‹: 1295. Tevfik Bey: 1358. 1389. T Tafldelen Suyu: 71, 309, 1418. Tevfik Efendi, fiair: 951. fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂUL- Tabaklar Camii: 122, 170, 306, 637, Tafldelen: 553. Tevfik Efendi, fieyh Hammamî: 416. LAH EFEND‹ YALISI: 1433. 1064. Taflköprü: 1150. Tevfik Efendi, fieyh: 499, 633. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Tabaklar Deresi: 246, 1013. Tafll›burun Tekkesi: 1328. Tevfik Fikret: 952. Çeflmesi: 1033. Tabaklar Meydan›: 246, 1162. Taflliman ‹skelesi: 1489, 1492. Tevfik Lamih Bey, fiair: 736. fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET TABAKLAR NAMAZGÂHI: 1013. Tatar Osman Pafla, Müflir: 226, 227. Tevfik Pafla, Mirliva: 728. BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹: 1171. Tabaklar: 372. Tatarpazar›: 36, 1243. Tevfik Pafla, Ressam: 709, 710. fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET Tabutçu Han›: 1488. TAVAfiÎ HASAN A⁄A CAM‹‹: 358. Tevfik Pafla: 751, 1421. BEYEFEND‹ HAZ‹RES‹: 639. Tabutçular: 1497. Tavaflî Hasan A¤a Camii: 78, 500, 502, Tevfik Sami Pafla, Ferik: 868. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Taceddin-i Kürdî: 579. 542, 591, 928, 1086. TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹: 1177. Sebili: 409, 1033. Tacüddin Hasan Halife: 34. TAVAfi‹ HASAN A⁄A MEKTEB‹: 928. Tevkii Ali Pafla Çeflmesi: 998. fieyhülislâm Dergâh›: 117, 147. Tahir A¤a Tekkesi: 146, 151, 294, 839, Tavaflî: 244, 358, 359, 360, 361. Tezkireci Osman Efendi Camii: 1213. fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ 949. Tavlusan: 621. Thrakial›lar: 19. YALISI: 1435. Tahir A¤a, II. Mahmut’un Silahfloru: Tavflan A¤a, Dilsiz: 344, 346. TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹: 1177. fiEYHÜL‹SLAM M‹NKAR‹ZÂDE YAH- 151. Tavuk Oca¤›: 1322. Timur A¤a, Miralem: 1123. YA EFEND‹ MEDRESES‹: 1244. TAH‹R BABA NAMAZGÂHI: 1013. Tavukçu Pafla: 40. Timur: 30. fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Baba Tekkesi: 502, 505, 506, Tavukpazar›: 1049. Timurtafl Pafla: 30, 779. MET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹: 507, 571, 1013. TAYFUR A⁄A NAMAZGÂHI: 1013. Tire: 301, 481, 1242. 1173. TAH‹R BABA TEKKES‹: 504. Tayfur Bey, Silahflor: 757. T›rnakç› Yal›s›: 1349, 1436, 1437, fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Baba: 506, 1002. Tayyar Efendi, fieyh: 596. 1496. MET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ: Tahir Beyefendi: 946. Tayyarzâde Atâ Bey, Müverrih: 271. TIRNAKÇI YALISI: 1436. 1435. Tahir Efendi Han›: 1488. Taz›c›lar Ah›rlar›: 1374, 1454. T›rnakç›zâde Sofas›: 431, 1437. fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEH- Tahir Efendi Tekkesi: 152. Taz›c›lar Köflkü: 1373. Tiryal Han›m Çeflmesi: 1052. MET SA‹D EFEND‹ NAMAZGÂHI: Tahir Efendi, Gümrük Emini: 1289. Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi: 1078. T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹: 1177. 1013. Tahir Efendi, Hattat: 823. TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹: 1174. T‹RYAL HANIM KASRI: 1338. fiEYHÜL‹SLAM YAHYA EFEND‹ (M‹N- Tahir Efendi: 251, 252, 253, 254. Taz›c›lar Oca¤› Mescidi: 232, 1373. Tiryal Han›m Suyu: 1340. KÂRÎZÂDE) TÜRBES‹: 644. Tahir Pafla, Çengelo¤lu: 257, 294, 649, TAZICILAR OCA⁄I MESC‹D‹: 361. Tiryal Han›m: 594, 1038, 1178, 1179, fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N 1289. Taz›c›lar Oca¤›: 233, 780. 1339. EFEND‹ KONA⁄I: 1436. Tahir Pafla: 110, 734, 1468. Teberdar A¤a Çeflmesi: 130, 1055. Tiryal Kad›n Saray›: 1336. fieytan Köprüsü: 1292. Tahsin Bey, Mabeyn Kâtibi: 1300. TEBERDAR MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹: Todori Pafla, Kara: 618. fi‹FA KUYUSU: 1231. Tahsin Bey: 694. 1055. Tokat: 756, 1095. fiile Oteli Kahvesi: 1464. Tahsin Hoca: 1420. Tebriz: 51, 119, 349, 592. Tokmak Han: 34. fiile: 30. Tahtakad› Camii: 1120. Tekeli Köflkü: 646. Tokmaktepe Mezarl›¤›: 1080. fiirin Kalfa: 723. Taib Mehmet Çelebi, Cabizâde: 1070. Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini: 1120. Tombul Ali A¤a Han›: 1488. fiirket-i Hayriye: 188, 1490. Taif Kalesi: 706, 842. TEKEL‹ MUSTAFA PAfiA TÜRBES‹: Tombul Hac› Mehmet Tekkesi: 363. fiirvan: 52. Taif: 195, 784. 645. Tomruk Suyu: 437, 999, 1203, 1340. fiiflhane: 918, 1113. Taip Ahmet Efendi, Osmanzâde fiair: Tekeli Pafla: 494. Topal Mehmet A¤a Çeflmesi: 1285. fiiflli Etfal (Çocuk) Hastahanesi: 679. 380, 388. Tekerlek Mustafa Mescidi: 1051. Topçu K›fllas›: 663. fiiflli Terakki Lisesi: 199, 893. Takkeci Mescidi: 1004, 1032. Tekfur Saray›: 223, 1477. Tophane Çeflmesi: 1216. fiiflli: 199, 618, 893. TAKKEC‹ MESC‹D‹: 356 Tekirda¤: 1124. Tophane: 31, 34, 38, 43, 45, 144, 336, fiua’eddin Efendi, fieyh: 416. Taksim Bahçesi: 1294. TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹: 1176. 1038, 1054, 1086, 1102. fiuhi Usta: 216, 217. Taksim: 663, 918. Tekke Kap›s›: 1110, 1176, 1202, 1368. TOPHANEL‹ O⁄LU NAMAZGÂHI: fiuhut Kap›s›: 39. Talât Bey, Hattat: 1453. Telli Çeflme: 1100. 1002. fiûle-i Terakki: 933. Talât Bey, fiair: 447, 457, 500, 791, TEMBEL HACI MEHMET EFEND‹ TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹: 1179. fiumnu: 595, 949. 881, 1051, 1138, 1304, 1463, CAM‹‹: 362 Tophanelio¤lu Çeflmesi: 505, 571, fiuurî Hasan Çelebi, Halepli: 1171. 1469. Tembel Hac› Mehmet Efendi Camii: 1002, 1440. fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi: 1225. Talât Pafla: 1422. 924, 949. Tophanelio¤lu Kahvesi: 1437. fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹: Talimhane Meydan›: 1263, 1369, 1388. Tembel Hac› Mehmet Efendi Tekkesi: TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU: 1235. 1174. Talip Efendi, fieyh: 636. 97, 363. TOPHANEL‹O⁄LU MEYDAN ÇEfi- fiüca’ Ahmet Pafla Mescidi: 1174. Tanin Gazetesi: 952. Tembeller Mescidi: 1164. MES‹: 1180. fiüca’ Baba: 52. Tantavi Çiftli¤i: 1198, 1224. Teodora: 28, 30, 1374. Tophanelio¤lu Meydan Kahvesi: 1464. fiÜCA’ BA⁄I CAM‹‹: 354. Tantavizâdeler Köflkü: 1440. Tepebafl› Mezarl›¤›: 1074, 1211. Tophanelio¤lu Meydan›: 1057. fiüca’ Ba¤› Camii: 355. Tarabya Camii: 878. Tepebafl›: 231. Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çefl- fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹: 1295. Tarabya Koyu: 1115. Terakki Mektebi: 1497. mesi: 1082. fiüca’ Ba¤lar›: 52. Tarabya: 221, 663. Tercüman Yunus Mahallesi: 201. TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹ fiüheda Mezarl›¤›: 117. Tarlabafl›: 1339. Terkos Çeflmesi: 703. SUYU: 1203. fiükrullah Çelebi (Halife), Hattat: 605, Tarsus: 953. Terkos Gölü: 592. TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ 606. Tafl Liman›: 1324, 1366, 1403. Tersane Kasr›: 1216. KÖfiKLER: 1437.

1540 KARMA ‹NDEKS

Tophanelio¤lu: 30, 191, 297, 491, 871, 964, 981, 1013, 1201, 1378. 159, 290, 662, 902, 996, 1058, V 1179, 1303, 1356, 1450. TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA 1059, 1063, 1101, 1224. Vahib Efendi: 260. Topkap› Mezarl›¤›: 416, 597. KÖfiKÜ: 1442. Ünsiyar Han›m: 1044. Vahid Pafla: 693. Topkap› Saray› Kütüphanesi: 1031. Tunuslu Mahmut Pafla Köflkü: 1439. Üskübî Camii: 346. Vahit Bey, Arpa Kâtibizâde: 788. Topkap› Saray›: 33, 34, 38, 42, 43, 44, Turak Pafla: 872. Üsküdar Adliyesi: 926. Vak’a-i Hayriye: 296, 505. 164, 166, 202, 225, 283, 297, 304, Turan Kavrem, Kayserili Taflç›: 200. ÜSKÜDAR AMER‹KAN KIZ KOLEJ‹: Vâlâ Nurettin: 1342. 344, 345, 383, 386, 504, 568, 605, Turgut Reis: 284. 928. VALDE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI: 1251. 618, 711, 972, 1031, 1054, 1075, Turhan Bey, Gazi: 547. Üsküdar Anadolu Lisesi: 968. VALDE-‹ AT‹K SUYU VE MAKSEM‹: 1080, 1100, 1135, 1261, 1300, Turhan Valide Sultan: 166, 707, 1175. Üsküdar Anlaflmas›: 30. 1224. 1334, 1351, 1376, 1384, 1444, Tur-Hasan Bey: 526, 527, 528, 552. Üsküdar Askeri Rüfldiyesi: 1254. VAL‹DE BA⁄I KASRI: 1450. 1445, 1467, 1480. Tursun Bey: 1478. Üsküdar Askerlik fiubesi: 1278. Valide Bendi: 1120. Topkap›: 177, 178, 596. Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi: 951, Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›: Valide Çeflme: 1339. TOPTAfiI ASKERÎ RÜSD‹YES‹: 931. 1381. 1273. Valide Darü’l-kurras›: 49. Toptafl› Askerî Rüfldiyesi: 500, 936. Tuti Abdüllâtif Efendi: 951. Üsküdar Bahçesi: 1077, 1308, 1310, Valide Hamam›: 372. Toptafl› Bimarhanesi: 280, 920. Tüccarbafl› Halil Efendi Yal›s›: 1399. 1351, 1370, 1446, 1448. Valide Han›: 383. Toptafl› Camii: 247, 523, 553, 679, 921, TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹: 1182. Üsküdar Basmahanesi: 1482. VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹: 1187. 964, 1013, 1065, 1125, 1209, Türk Ahmet Pafla Mektebi: 229, 603, Üsküdar Çarfl›s›: 91, 1496. Valide Kethüdas› Çeflmesi: 199. 1245. 905. Üsküdar Çatmas›: 83. Valide Köflkü: 1373, 1375, 1456. TOPTAfiI CAM‹‹: 365. TÜRK AHMET PAfiA MEKTEB‹: 928. ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹: 1187. Valide Medresesi Mescidi: 164. Toptafl› Cezaevi: 901. Türk Ahmet Pafla Türbesi: 1183. Üsküdar Daireliler: 1469. Valide Sultan Camii: 383, 405, 459. TOPTAfiI HAMAMI: 974. TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹: Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas›: 1070. VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹: 1189. Toptafl› Hastahanesi: 830. 1184. ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹: 1470. Valide Sultan Mektebi: 768. Toptafl› Meydan›: 988. Türk K›z Koleji: 1321. ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹: 1488. Valide Sultan Saray›: 1068, 1324, Toptafl› Rüfldiyesi: 932. Türkistan: 449. ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI: 1303. 1492. Toptafl› T›marhanesi: 250, 988, 1253. Üsküdar Halk Musikisi Derne¤i: 1304. Valide Sultan: 164, 577. Toptafl›: 57, 488, 920, 1063, 1253, U ÜSKÜDAR ‹DAD‹S‹: 936. Valideba¤› Kasr›: 996, 1292. 1304. Ulucami: 259, 1110. Üsküdar ‹nas Sultanîsi: 938. Valide-i Atik (Nurbânu Sultan): 169, Torbal›: 175. Ulvi Mehmet Çelebi, fiair: 350. Üsküdar ‹skelesi: 35, 94, 1077. 306. TOSUN PAfiA KONA⁄I: 1441. Umur Bey, Timurtaflo¤lu: 30. Üsküdar Kaymakaml›¤›: 904, 1060. Valide-i Atik Bimarhanesi: 1096. Tosun Pafla Kona¤›: 60. Unkapan› De¤irmeni: 1413. Üsküdar K›z Rüfldiye Mektebi: 938. Valide-i Atik Camii Dergâh›: 566. Tosun Pafla: 59, 189, 926, 1346, 1386, Unkapan›: 21, 969, 1240. ÜSKÜDAR KIZ RÜfiD‹YE MEKTEB‹: Valide-i Atik Camii: 170, 246, 306, 342, 1441. Uryanîzâde Ahmed Esad Efendi 938. 366, 373, 606, 901, 907, 922, 946, Toygar (Hamza Çelebi): 364. Namazgâh›: 890. Üsküdar Lisesi: 1435. 980. Toygar Çeflme: 1067, 1106. Uflflakî Tarikati: 444. Üsküdar Mahkemesi: 84, 602. Valide-i Atik Dergâh›: 287, 416, 417. Toygar Hamza Camii: 463, 1067, 1109, Uzun Hasan: 33. ÜSKÜDAR MENZ‹LHANELER‹: 981. VAL‹DE-‹ AT‹K HAMAMI: 974. 1110. Uzun Hüseyin Efendi, Bina emini: 323. ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU: Valide-i Atik ‹mareti: 989, 1322. TOYGAR HAMZA MESC‹D‹: 363. Uzunçay›r: 191. 1280. VAL‹DE-‹ AT‹K KERVANSARAYI: 980. Toygar Hamza Mescidi: 364, 914. Üsküdar Merkez Rüfldiyesi: 287. Valide-i Atik Külliyesi: 974. TOYGAR TEPE TEKKES‹: 508. Ü ÜSKÜDAR MEVLEV‹HANES‹ TÜR- VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹: 1245. Toygartepe Nakflî Tekkesi: 363, 496. Üç fierefeli Cami: 609. BES‹: 647. Valide-i Atik fiifahanesi: 1326. Toygartepe: 25, 33, 47, 176, 292, 364, ÜÇ YATIRLAR TÜRBES‹: 603. Üsküdar Mevlevîhanesi: 113, 255, 259, VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹: 1254. 535, 1110, 1111, 1112. Üçp›nar Çeflmesi: 1153, 1199. 260, 457, 596, 613, 647, 649, 650, Valide-i Atik Tekkesi: 452. Tozkoparan Yay›: 1385. Üçüncü Kad›n Çeflmesi: 1117. 810, 840, 1397. VAL‹DE-‹ AT‹K VEYA TOPTAfiI CAM‹‹: Trablus: 336. ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹: 1184. Üsküdar Meydan›: 45, 222. 365. Trablusgarb: 575. Üftade Efendi: 52, 93, 94, 95, 96, 158. ÜSKÜDAR M‹THAT PAfiA KIZ SANAT Vam›k Pafla, Vali: 858. Trabzon: 33, 72, 1319. Üftade Hazretleri Kütüphanesi: 258. ENST‹TÜSÜ: 938. Van: 336. Trakya: 28. Ülgen: 894. ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹: 1303. Vaniköy: 1414. Troia: 24. Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi: 168, 905, Üsküdar Musiki Cemiyeti: 1304. Van-Kulu: 1486. Truva: 21. 967. Üsküdar Mutasarr›fl›¤›: 1345, 1468. Varadin fiavafl›: 904. Tu¤rakefl Recai Bey Yal›s›: 1399. ÜMM‹ AHMET EFEND‹ TEKKES‹: 509. Üsküdar Neharî K›z Sanayi Mektebi: Varna: 30, 31, 1396. TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI: Ümmi Sinan Tekkesi: 596. 938. Vasfi Efendi, fieyh: 1463. 1442. ÜMMÜ GÜLSÜM HANIM TÜRBES‹: Üsküdar Özbekler Tekkesi Mescidi: Vâs›f Efendi, Enderunî: 678, 1054, Tu¤suz Padiflah (Pertev Pafla): 143. 647. 285. 1074, 1154, 1155, 1338, 1339, Tuna: 344. ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹: Üsküdar Rüfldiyesi: 446. 1351, 1431. Tunca Nehri: 1435. 1185. Üsküdar Saray› ‹skelesi: 1489, 1492. Vâs›f Efendi: 282, 354. TUNUS BA⁄I MESC‹D‹: 119. Ümmügülsüm Han›m Çeflmesi: 306, ÜSKÜDAR SARAYI: 1444. Vâs›f Hiç: 1468. Tunus: 1295. 477, 1074. Üsküdar Saray›: 34, 40, 43, 164, 220, Vâs›f Osman Bey, Enderunî: 281. TUNUSBA⁄I BAHÇES‹: 1295. Ümmügülsüm Han›m: 532, 540, 647, 249, 526, 531, 543, 923, 962, Vâs›f Pafla: 1184. Tunusba¤› Çeflmesi: 274, 604, 850, 763. 1080, 1085, 1260, 1311, 1345, Vâs›f Temel, Amiral: 695. 887, 941. ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹: 1346, 1373, 1445, 1447, 1448, Vassaf Efendi: 144, 145, 287. Tunusba¤› Mahalle Mektebi: 1181. 1186. 1456, 1463. Vecdi Seyhun: 1304. TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹: Ümmügülsüm Sultan Çeflmesi: 625. ÜSKÜDAR SULTAN‹S‹: 936. Vedat Tek Bey, Mimar: 1469, 1474. 1181. Ümmügülsüm Sultan: 1177, 1186, Üsküdar Surp Haç Kilisesi: 1061. Vefa Meydan›: 225, 378, 1344. Tunusba¤› Meydan›: 275. 1187. Üsküdar yazmas›: 1452. Vefa: 177, 1123, 1442. Tunusba¤› Mezarl›¤›: 667. Ümmühani Hatun: 523. ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA: 1486. Vehbi Bey, Muzika-i Hümayun Çavuflu: TUNUSBA⁄I SIBYAN MEKTEB‹: 941. ÜMRAN‹YE CAM‹‹: 133. Üsküp: 336, 940. 740. Tunusba¤›: 339, 637, 790, 845, 868, Ümraniye: 132, 133, 134, 135, 157, Üzeyr Efendi, fieyh: 398. Vehbi Bey: 544.

1541 KARMA ‹NDEKS

Vehbi Efendi, Keçecizâde Seyyid: 599. Yavuz Sultan Selim Camii: 1037. Yezid, Emevî Hükümdar›: 24, 1331. 1354. Yahya Kemal Beyatl›: 1432. Yavuz Sultan Selim Türbesi: 1412. Y›lanl› Yal›: 1138. Vehbi Efendi: 535. Yahya Muhyiddin Efendi, fieyh: 598. Yavuz Sultan Selim: 33, 34, 52, 278, Y›ld›r›m Bayezid: 30, 481, 570. Vehbi Koç Vakf›: 1277, 1349. Yahya Sezai Efendi, Girit Kap›ket- 337, 349, 452, 592, 606, 624, Y›ld›z Korusu: 1267. Vehbi: 1068, 1119, 1120, 1122, 1429, hüdas›: 878. 1285. Y›ld›z Mahkemesi: 541, 645, 784. 1484. Yahya fierafeddin Efendi, fieyh: 486. Yayabafl›zâde, fieyh H›z›r Efendi: 36. Y›ld›z Saray›: 253, 587, 1383, 1402, Vehib Pafla: 923. Yahya Tevfik Efendi, fieyhülislâm: 711. Yaz›c›zâde Camii: 1101. 1415, 1425, 1444. Veli Bey, Mirliva: 752. Yakac›k Tekkesi: 295. Yaz›c›zâde Mezarl›¤›: 1101. Yoannis Kantaskuzinos: 28. Veli Camii: 766. Yakac›k: 652. Yaz›l› Medrese: 711. Yoannis V.: 30. VEL‹ PAfiA KONA⁄I: 1455. Yakartepe: 1209. Yedi Emirler Türbesi: 121, 952, 1390. Yoannis: 30. Veli Pafla, Deli: 346. Yakova: 1327. Yedi Kardefller Burnu: 1378, 1389, Yo¤urtcu Çeflmesi: 721. Veli Pafla, Tepedelenlizâde: 784. YAKUB A⁄A KÜTÜPHANES‹: 956. 1457. Yörük Baba: 30, 570. Veliaht Murat Efendi: 1384. Yakup Afvî Efendi: 99, 101. Yediemirler: 180. Yugoslavya: 625, 904. Velid, Emevî Halifesi: 24. Yakup A¤a Çeflmesi: 1093. Yedikule Ermeni Hastahanesi: 931. Yunanistan: 176. Veliyüddin Efendi, Kevakibizâde: 707, YAKUP A⁄A KUYUSU: 1236. Yedikule Zindan›: 1175. Yunus Efendi, fieyh: 470. 1379. YAKUP A⁄A MEKTEB‹: 938. Yedikule: 28, 38, 43. Yunus Efendi, Zeyrekzâde: 631. Veliyüddin Efendi, Müderris: 375. Yakup A¤a Mektebi: 952, 956. Yelde¤irmeni Camii: 1086. Yusuf Âgâh Efendi: 443. Veliyüddin Efendi, fieyh Hindî: 448, Yakup A¤a Mescidi: 372. Yelkenkaya: 28. Yusuf A¤a, Arslanc›bafl› Hac›: 722. 450. Yakup A¤a, Babüssaade A¤as›: 956, Yemen: 336, 542. Yusuf A¤a, Giritli: 873. Veliyüddin Efendi, fieyh: 147. 1093, 1105, 1106. Yeni Cami (‹stanbul): 1118, 1177, Yusuf A¤a, Hint Elçisi: 76. Veliyüddin Efendi, fieyhülislâm: 80, 81, Yakup A¤a, Kap›a¤as›: 74, 1004, 1394. Yusuf A¤a, Kap›c›bafl›: 765. 951. 1006.0 Yeni Cami ‹mareti: 980. Yusuf A¤a, Musahip: 1031. Veliyüddin Pafla, Haf›z: 655. Yakup A¤a, Mîrialem: 971. Yeni Cami Külliyesi: 556. Yusuf A¤a, Valide Kethüdas›: 751. Venedikliler: 28, 30. Yakup A¤a, Silahtar: 1325. Yeni Cami Sebili: 443, 1489. Yusuf A¤a, Valide Sultan kethüdas›: Vesim Pafla Yal›s›: 1329. Yakup A¤a: 675. Yeni Cami Türbesi (‹stanbul): 79, 219, 661, 677, 763, 780. Veteriner Fakültesi: 903, 1008, 1079. Yakup As›m Efendi, Kütahyal›: 822. 311, 1233. Yusuf Befle: 711. Veysi Efendi: 52. Yakup Âs›m Efendi, fiair: 1220. Yeni Cami Türbesi: 526, 794, 1038, Yusuf Bey: 732. Veysi Pafla Köflkü: 1129. Yakup Efendi, Abdülhayzâde: 794. 1042, 1049, 1068, 1081, 1119, Yusuf Efendi, Band›rmal› fieyh: 882, Vezir Han›: 222. Yakup Efendi, Hac›: 763. 1164, 1166, 1167, 1169, 1178, 1358. Vezir ‹skelesi: 35. Yakup Fani Efendi, fieyh: 421. 1402, 1431. Yusuf Efendi, Bafl Defterdar: 775. Vezneciler: 147. Yakup Gafûrî Efendi: 101, 853. Yeni Cami: 200, 443, 444, 1053, 1067, Yusuf Efendi, Cabirizâde: 873. Vicdan Han›mefendi: 187. Yakup Han Töre, Seyyid: 287. 1068, 1127, 1188, 1189, 1199, Yusuf Efendi, Kethüda: 774. Vicdan Nevcivan Han›m: 191. Yakup Han, Kaflgarl›: 288, 416. 1299, 1325, 1367, 1461. Yusuf Efendi, fieyh Sünbülî: 1264. Vildan Faik (Hoca Vildan) Efendi: 940. Yakup Han, Seyyid: 289. YEN‹ ÇEfiME CAM‹‹: 378. Yusuf Efendi, fieyh: 101, 541, 865. Vilhelm, Alman ‹mparatoru: 1176. Yakup Hindi: 711. Yeni Çeflme Camii: 378. Yusuf Fahir (Ataer) Baba, fieyh fiair: Viran Türbe: 282, 283. Yakup Kadri Karaosmano¤lu: 938. Yeni Çeflme: 250. 124, 287. Viflnezâde Camii: 1339. YAKUP PAfiA YALISI: 1456. Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti: 1304. Yusuf ‹zzeddin Efendi: 762, 1348. Viyana: 1255. Yakup Pafla, Damat: 1456. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹ ‹MARET‹: 991. Yusuf Kâmil Pafla, Sadrazam: 158, Von Der Goltz Pafla: 1317. Yakup Pafla: 831. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹ MEKTEB‹: 940. 258, 490, 550, 651, 652, 1046, Vuslat Kad›n: 734. YAKUP fiEVK‹ PAfiA KONA⁄I: 1456. YEN‹ VAL‹DE CAM‹‹: 379. 1230, 1254, 1353, 1356, 1386. Yakup fievki Pafla: 1156, 1440. Yeni Valide Camii: 42, 43, 101, 200, Yusuf Kemal Tengirflek: 662. Y Yakup fievki Subafl›, Orgeneral: 680. 388, 389, 1461, 1496. Yusuf Kulesi: 572. Ya¤c› Han›: 1488. Yakut Musta’s›mî: 604. Yeni Valide ‹mareti: 49, 164. Yusuf Nizameddin Efendi, fieyh: 321, Ya¤c›zâde Tekkesi Mescidi: 116. Yald›zl› Kap›: 28. YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹: 1218. 542, 563. Ya¤c›zâde Tekkesi: 118. YALDIZLI TEKKE MESC‹D‹: 185. Yenibahçe: 575. Yusuf Nizameddin Efendi: 398. Ya¤hane Han›: 1488. Yald›zl› Tekke: 187. Yeniçeri Kahvesi: 182. Yusuf Nizameddin-i Celvetî, fieyh: 120. YA⁄LIKÇI AYAZMA NAMAZGÂHI: Yal› Köflkü: 42, 547, 1261, 1289. Yeniçeri Kullu¤u: 1095. Yusuf Pafla Camii: 1033. 1014. Yaln›z Selvi: 135, 1058. Yeniçeri Oca¤›: 139, 257, 296, 876. Yusuf Pafla Köflkü: 1438. Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh›: 1110, Yalova Kapl›calar›: 1443. Yeniçeflme Camii: 860, 1190. Yusuf Pafla, Hacegândan: 834, 836. 1426. Yan›k Ç›nar: 355. Yeniçeflme Meydan›: 668. Yusuf Pafla, Had›m: 37. Ya¤l›kç› Çeflmesi: 1440. Yan›k Ömer Kap›s›: 58, 672, 698, 699, YEN‹ÇEfiME: 1189. Yusuf Pafla, Hamamc›zâde: 834. Ya¤l›kç›zâdeler Kona¤›: 1379. 707, 733, 1012, 1214, 1218, 1449. Yenikap› Mevlevîhanesi: 908, 1180, Yusuf Pafla, Hanya Fatihi Silahtar: 834, Yahfli Bey: 30. Yan›k Ömer: 1449. 1250, 1270, 1354, 1355, 1364. 835, 837, 995, 1033, 1371. Yahya Efendi Camii: 1120, 1267. Yanya Efendi: 875. Yenikap›: 85, 242, 372. Yusuf Pafla, Koca: 41, 109, 541, 952, Yahya Efendi Mezarl›¤›: 134, 136. Yanya: 932. Yeniköy: 467, 878, 1071, 1120. 1289, 1389. Yahya Efendi Tekkesi: 254, 407, 1070, YARIMCA BABA NAMAZGÂHI VE YEN‹MAHALLE KUYUSU: 1236. Yusuf Pafla, Kozbekçi: 1352. 1450. ÇEfiMES‹: 1014. Yenimahalle: 1470, 1485, 1497, 1498. Yusuf Pafla, Neyzen: 1303. Yahya Efendi, ‹stanbul Kad›s›: 715. Yar›mca Baba Tekkesi Mezarl›¤›: 59. Yeniflehir (Bursa): 481. Yusuf Pafla, Niflanc›: 38. Yahya Efendi, Moral› fieyh: 408, 486, YARIMCA BABA TEKKES‹: 511. Yeniflehir: 1095. Yusuf Pafla, Sinannüddin: 575. 1004, 1234. Yar›mca Baba Tekkesi: 59, 505, 511, YER SARSAN BABA TÜRBES‹: 553. Yusuf Pafla, Sirozlu: 770. Yahya Efendi, fieyh (Sa’dî): 446. 1014, 1083, 1333, 1410. Yeranuhyan Okulu: 930. Yusuf Pafla, Vezir: 1398. Yahya Efendi, fieyhülislâm Min- Yasin Efendi, fiaml› fieyh: 501. Yerebatan Saray›: 346. Yusuf Pafla: 610, 1438. kârizâde: 44, 645, 894, 1244, Yass›tepe: 25, 47. Yerebatan Sarn›c›: 231. Yusuf R›za Efendi, Haf›z: 502, 503. 1262, 1335. Yaflar Baba: 457, 508. Yeflil Cami: 401. Yusuf Safaüddin Efendi: 238. Yahya Efendi, fieyhülislâm: 39. Yata¤an Mescidi: 571. YEfi‹L D‹REKL‹ HAMAM: 964. Yusuf Salahüddin Efendi, fieyh: 417. Yahya Efendi: 1036. Yaver: 1065. Yeflilbafl Türbesi: 199, 209, 1174. Yusuf S›tk› Efendi, Kazasker Mardinli: Yahya Kâmil Efendi, Vardarî fieyhzâde: Yaverler Köflkü: 1340, 1413. Yevm-i aflura: 222. 802.

1542 KARMA ‹NDEKS

Yusuf fievki Efendi: 734. Zeki Arif Ataergin, Bestekâr: 680. 1254. Ziver Beyefendi: 774. Yusuf Ziya Bey Köflkü: 1438. ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹: 1078. Zeynep-Kâmil Hastahanesi: 145, 158, Ziver Pafla: 91, 136, 1035, 1036, 1047, Yusuf Ziya Önifl: 693. Zeki Bey: 1079. 186, 214, 239, 296, 457, 462, 476, 1267, 1276, 1280. Yusuf Ziya Pafla: 390, 786, 825. Zeki Pafla, Tophane Müfliri: 892. 651, 928, 1112, 1366, 1394, 1439, Ziver Sait Bey, fiair, T›rnakç›zâde: 430. Yüksekkald›r›m Mezarl›¤›: 667. ZEL‹HA HANIM KUYUSU: 1236. 1480. Ziver Sait Bey, T›rnakç›zâde: 430. Yüksekkald›r›m: 101, 530, 631, 637, ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹: 1219. Zeynep-Kâmil ‹lkö¤retim Okulu: 239. Z‹YA BEY SEB‹L‹: 1220. 1395. Zeliha Han›m Sebili: 75. Zeynî Efendi: 749. Ziya Bey, Bestenigâr: 1303. Zeliha Kad›n Sebili: 1006. Zeyniler Camii: 239. Z Zemzem Kuyusu: 1213. Zeyniler Zaviyesi: 239. Ziya Bey, Matbah-› Âmire müdürü: Za¤anos Pafla: 726. Zenci Ayinleri: 176. Zeyniler: 239. 1220. Za¤arc›lar Oca¤›: 1373. Zenci Bac›lar: 176. Zeyrek Camii: 738. Ziya Efendi: 1232. Zahîre Ambarlar›: 58. Zenciler Han›: 1489. Zeyrek Hamam›: 288. Ziya Kutnak, Harbiye Naz›r›: 706. Zaik Efendi, fiair Bursal›: 103. Zeus: 1489. Zeyrek: 1435. Ziya Pafla, Rumeli Beylerbeyi: 1398, Zal Mahmut Pafla Camii: 593, 1145, Zeynelabidin Efendi, fieyhülislâm: 819, Zeytun: 621. 1469. 1155. 1336. Zibifer Kad›n: 330. Ziya Pafla: 1123, 1150, 1260, 1264, Zal Mahmut Pafla: 139. Zeynep As›me Sultan: 1388. Zigetvar: 34, 349, 1077. 1268, 1398, 1414, 1463. Zal Pafla Camii: 547. Zeynep Han›m, M›s›rl› Prenses: 158, Zihni Mehmet Sait Efendi, fiair: 1160. Ziya fiarda¤, Gazi: 739. Zamîrî: 1078, 1089, 1127, 1140, 1188, 186, 187, 188, 550, 651, 652, Zincirli Han›: 1488. Ziya Yusuf Pafla, Sadrazam: 849. 1189. 1254. Zincirli Kuyu Tekkesi: 556, 561. Zuhurî Efendi, fieyh: 597, 842. Zarifî Ahmet Tevfik Bey: 156. Zeynep Han›m: 536, 537, 548, 551. Zincirlikuyu Mezarl›¤›: 1469. Zatî, fiair: 638. ZEYNEP KAM‹L TÜRBES‹: 651. Z‹NC‹RL‹KUYU TEKKES‹: 443. Zühdü Baflar Beyefendi, Mimar: 1444. Zehra Han›m: 641, 651. Zeynep Sultan Camii: 1388, 1407, Zincirlikuyu: 33, 443, 444, 1311, 1060, Zühdü Efendi, Hattat: 266. Zekâi Dede: 926. 1481. 1339. Zülfikar Pafla, Karaman Beylerbeyi: 37, Zekai Efendi, fieyh: 596. Zeynep Sultan: 730. Ziver Bey Köflkü: 1439. 46. Zekeriyya Efendi, Takizâde: 850. ZEYNEP-KÂM‹L HASTAHANES‹: Ziver Bey, fiehremini: 156. Zülüflü Oca¤›: 182, 465.

1543