Azərbay Can Ssr Dağliq Qarabag Muxtar Vilayəti Iyun 1941-Dekabr 1950-Ci Illərdə
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASITƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI A.A.BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU NAZİM MƏMMƏDOV AZƏRBAY CAN SSR DAĞLIQ QARABAG MUXTAR VİLAYƏTİ İYUN 1941-DEKABR 1950-Cİ İLLƏRDƏ 1 | . ; L BAKI-2006 13, /'äc + £S. AzərbaycanM * Milli ( blmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına MÜNDƏRİCAT Tarix Institutunun «Qarabağ tarixi» şöbəsinin 18 yanvar 2006- cı il tarixli qərarı ilə çap olunur. Önsözəvəzi............................................................... 4 Elmi redaktoru: t.e.d. Q.Ə.HACIYEV Rəyçilər: t.e.d. professor D.H.QÜDRƏTOV I FƏSİL: Dağlıq Qarabağm təbii coğrafı şəraiti...... 19 t.e.n. dosent R.C.İMANOV t.e.n. dosent A.B.BAXŞALIYEV IIFƏSİL: Dağlıq Qarabağm qısa tarixi icmalı te.n. dosent Ş.M.QASIMOV (1918-1940-cı illər)................................ 28 Texniki redaktoru: R.R.BAXIŞOVA IIIFƏSİL: Azərbaycan SSR DQMV-i Böyük Vətən Korrektoru: E.M.MƏMMƏDOV Müharibəsi dövründə (iyün 1941 may Kompyuter: E.QARAYEVA 1945-ci illər)......................................... 50 Nazim Rəhbər oğlu Məmmədov. Azərbaycan SSR Dağlıq IVFƏSİL: Azərbaycan SSR DQMV-nin iqtisadi Qarabağ Muxtar Vilavəti iyun 1941-dekabr 1950-ci illərdə. həyatı. Xalq təsərrüfatmın bərpa və Bakı: Elm, 2006, 182 səh. inkişafı (1946-1950-ci illəı).................... 65 Kitab Azərbayeamn ayrılmaz tərkib hissəsi olan DQMV-nin VFƏSİL: Azərbaycan SSR DQMV-də mədəni 1941-ci ilin iyun ayından 1950-ci ilin dekabr ayınadək olan mürəkkəb, quruculuq (1946-1950-ci illər)............... 82 ziddiyyətli və əhəmiyyətli tarixi dövrünü əhatə edir. Kitab 6 fəsildən ibarətdir. I fəsildə DQMV-nin təbii-coğrafı şəraiti, relyefı, geoloji quıuluşu, faydalı qazıntılan, iqlimi, daxili suları, flora və faunası, təbii VIFƏSİL: XX əsrin 40-cı illərində Azərbaycan SSR şəraiti və ehtiyatları, əhalisi və onun milli tərkibi, sənayesi, kənd DQMV-də ermənilərin növbəti ərazi təsərrüfatı, II fəsildə:1918-ci ildən I940-cı ilədək Dağlıq Qarabağm qısa iddiaları və nəticələri................ ........... 101 tarixi icmalı, DQMV-nin təşkili məqsədləri və onun ağır nəticələıi, birtərəfli sənayeləşmə və zorakı kollektivləşmənin nəticələri, III fəsildə Son söz əvəzi.............................. .............................. DQMV-nin İkinci dünya müharibəsi dövrü tarixi, IV fəsildə DQMV- ndə 1946-1950-ci illər xalq təsərrüfatmın bərpa və inkişafı, V fəsildə İstifadə edilmiş mənbələr və ədəbiyyat 134 Azərbaycan SSR DQMV-nin 1946-1950-ci illər mədəni quruculuq, təhsilin, mədəni-maarifın, mətbuatm, elmin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafı, V fəsildə XX yüzilliyin 40-cı illərində Ermənistanm Azərbaycana qarşı növbəti ərazi iddiaları və nəticələri, «son söz əvəzi»ndə isə hazırkı dövrdə Ermənistan tərəfindən Azərbaycanm tarixi torpaqlarınm 20 faizinin işğal edilməsi, 1 mlyondn artıq soydaşımızm qaçqxn və məcburi köçkünə çevrilməsi, ərazi bütövlüyümüz uğrunda dövlətimizin apardığı məqsədyönlii siyasət arxiv sənədləri, dövrü mətbuat materialları və mövcud elmi ədəbiyyat əsasında şərh olunur. ©__T N -----------------1986.00-0006 2006 ADPU,_ OTT nəşrıyyatı. , 1957(7)0006 ÖNSÖZƏVƏZl respublikamız iqtisadiyyat və mədəniyyətin yeni yüksəliş «Azərbaycan SSR Dağlıq Qarabağ Muxtar mərhələsinə qədəm qoydu. Böyük iqtisadi, intellektual Vilayətinin (DQMV) siyasi, iqtisadi mədəni həyatı»nı potensial toplamaqla öz müstəqilliyini əldə etdi»1. əhatə edən monoqrafiya iyun 1941 - dekabr 1950-ci illəri Azərbaycamn ayrılmaz tərkib hissəsi olan Dağlıq - DQMV-nin iki mühiim dövrünü - 1941-1945-ci illər Qarabağ Muxtar Vilayətinin iyun 1941 dekabr - 1950-ci Böyük Vətən müharibəsi və 1946-1950-ci illər bərpa və illər siyasi, iqtisadi və mədəni həyat tarixi vətənimizin inkişaf dövrünü - əhatə edir. tarixində çox mürəkkəb və ziddiyyətli bir dövrdür. Çünki Ümummilli liderimiz H.Ə.Əliyevin qeyd etdiyi kimi bəhs etdiyimiz 10 il ərzində DQMV-nin əhalisi faşizmə qarşı mübarizədə dünyanm bütün mütərəqqi, demokratik «İkinci dünya müharibəsi illəri bəşəriyyətin XX əsrdə qüvvələrinin tərəfində Böyük Vətən miiharibəsində həm üzləşdiyi ən ağır və dəhşətli dövr olmüşdur. Faşizm real ön, həm də arxa cəbhədə böyük fədakarlıq göstərmiş, dağıdıcı qüvvəyə çevrilib dünyanı «ölüm ya olum» bölgənin bütün maddi və mənəvi sərvətlərini, xüsusilə dilemması qarşısındä qöydu. XX əsrin ən mühüm qəhrəman oğul və qızlarmı qələbə üçün səfərbər etmişdir. dərslərindən biri də o oldü ki, dünya dövlətləri öz Müharibədən sonrakı illərdə DQMV-də sovet inzibati äralarındakı fərqlərə baxmayaraq, ümumi təhlükə amirlik sisteminin kəskin təzyiqedici metodlarla olsa da, qarşısında kollektiv səylər göstərilməsinin zəruriliyini dərk məqsədyönlü, səfərbəredici imkanlardan səmərəli istifadə edə bildilər. Beləliklə də, dünya xalqlarınm güclü antifaşist edilməsi, Azərbaycan hökümətinin DQMV-nə göstərdiyi birliyi yarandı və bunun nəticəsində bəşərıyyəti bu böyük gündəlik qayğınm, zəhmətkeş əhalinin əmək təhlükədən, ağır faciədən xilas etmək mümkün oldu. Biz fədakarhğımn və bölgənin özünün bol təbii sərvətlərə fəxr edirik ki, dünyanın bu taleyüklü probleminin həll malik olması müharibənin vurduğu ziyanları tezliklə olunmasında - faşizm üzərində qələbədə Azərbaycan xalqı aradan qaldırmağa, sənayenin, kənd təsərrüfatmm inkişaf İkinci Dünya müharibəsində həm döyüş meydanlarında, etməsinə səbəb olmuşdur. Elm, təhsil, ədəbiyyat, həm də arxa cəbhədə əsl şücaət və əzmikarlıq nümunələri incəsənət, kütləvi informasiya vasitələri xeyli inkişaif göstərmişdir. Azərbaycan döyüşçüləri Qafqazdan etmişdir. Lakin bütün bunlarla yanaşı məkirli siyasət Berlinədək şanlı döyüş yolu keçərək öz qəhmanlıqları ilə sahiblərinin mənfur niyyətləri, DQMV-də yaşayan xalqımızın şanlı tarixinə yeni səhifələr yazdılar.... soydaşlarımız üçün çox acınacaqlı bir vəziyyət Respublikamızın iqtisadiyyatı hərbi qaydada yenidən yaratmışdır. Belə ki, xalqlar arasında. münaqişə ocaqlarını quruldu və Azərbaycan döyüşən ordunun mühüm saxlamaqla öz müstəmləkələrində möhkəmlənən çar cəbhəxanasma çevrildi... İkinci dünya müharibəsi əyani Rusiyasınm siyasətini Sovet höküməti davam etdirdi. şəkildə bir daha təsdiq etdi ki, Azərbaycan xalqı ən ağır Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsi münaqişə smaqlardan üzüağ çıxmağa, misilsiz şücaət və rəşadət ocaqlarmdan ən ziddiyyətlisi idi. Türkmənçay nümunələri göstərməyə qadir olan çox dözümlü və müqaviləsindən sonra Qarabağın səfalı, dağlıq hissəsində qəhrəman xalqıdır... Müharibədən sonrakı illərdə məskunlaşmış ermənilər müxtəlif dövrlərdə vaxtaşırı olaraq bu ərazilərin Azərbaycandan qoparıb Ermənistana aparılıb nəticə çıxarılmahdır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz verilməsi tələbi ilə çıxış edirdilər. Maraqlı cəhət ondan kimi, bəhs etdiyimiz 10 il ərzində DQMV-də ibarətdir ki, bu işdə erməniləri xarici dövlətlərdə soydaşlarımız bir tərəfdən represiyalara, məhdudiyyət və dəstəkləyən böyiik qüvvələr (lobbi) var idi. XX yüzilliyin məhrumiyyətlərə məruz qalmış - minlərlə azərbaycanlı 40-cı illərində A.Mikoyanın təşəbbüsü ilə Ermənistanda yurdlarından sürgün edilmiş, var yoxları əllərindən gizli separatçı partiyalar - «Qarabağ hərəkatı», «Qarabağ alınmış, hüquqları pozulmuş, yüz illər ərzində yaratdıqları komitəsi» yaradıldı2. Erməni millətçiləri kommunist - mədəni və mənəvi irsinə böyük zərbə vurulmuşdur. Başqa daşnaklar növbəti dəfə 1945-ci ilin payızında ÜİK(b)P bir tərəfdən isə DQMV-də iqtisadi sənaye potensialı MK qarşısmda Azərbaycamn DQMV-nin Ermənistana yaranmış, ermənilərin məskunlaşdığı şəhərlər, kəndlər verilməsi məsələsini qaldırdılar. Ermənilər öz məkirli, abadlaşmış, əhalinin rifah halı xeyli yüksəlmişdir. Bir- şovinist siyasətlərinə haqq qazandırmaq üçün Stalinə birinə daban-daban zidd olan həmin məsələlərin eyni etdikləri müraciətdə DQMV-i ərazisinin guya iqtisadi vaxtda tədqiqi çətin olsada arxiv sənədlərinə əsaslanaraq cəhətdən Azərbaycanla deyil Ermənistanla bağlı olduğunu Azərbaycan SSR DQMV-nin iqtisadi, siyasi və mədəni sübut etməyə cəhd göstərilmişdilər. ÜİK(b)P MK katibi həyat (1941 -1950-ci illər) tarixini obyektiv tədqiq edib əsil G.M.Malenkov 28 noyabr 1945-ci ildə Azərbaycan K(b)P həqiqətləri üzrə çıxarmalı və dünya ictimaiyyətınə MK-nin birinci katibi M.C.Bağırova yazdığı məktubunda çatdırmalıyıq. Azərbaycan SSR DQMV-nin 1941-1950-ci yuxarıda göstərilən məsələyə münasibətini bildirməyi tələb illər dövrünün tədqiqi çətin və məsuliyyətli olmaqla olunarkən, dövlət başçısı 10 dekabr 1945-ci il tarixli cavab yanaşı, həm də əhəmiyyətli və şərəfli bir işdir. Azərbaycan məktubunda bildirir ki, Ermənistanm DQMV-i ilə bağlı SSP DQMV qurumunun mövcudluğu ərzində hər bir dövrünün tədqiqi olduqca əhəmiyyətli, aktual və vacibdir. irəli sürdüyü bütün iddiaların heç bir elrni, tarixi əsası yoxdur və Dağlıq Qarabağ tarixən Azərbaycan ərazisi Ona görə ki, «Türksüz və Böyük Ermənistan» dövləti olmuşdur. Daha sonra dövlət başçımız vurğulamışdır ki, yaratmağa çalışan erməni tarixçiləri, dilçiləri, din DQMV-ni bir şərtlə Ermənistana verə bilər ki, müxtəlif xadimləri, ziyalıları - bütün erməni lobbisi - Azərbaycana vaxtlarda Ermənistana, Gürcüstana və Rusiyaya verilmiş qarşı hərbi təcavüzlərinə haqq qazandırmaq üçün tarixi bir çox tarixi ərazilərimiz Azərbaycana qaytarılsm3. faktları öz arzularma uyğun şərh etməklə, dünya Azərbaycan rəhbərliyinin məsələni bu səpgidə qoyması, miqyasında belə bir saxta mülahizə yaymağa çalışırlar ki, həm ermənilərin planmı pozdu, həm də Moskva höküməti guya DQMV-də yaşayan ermənilərin sosial-iqtisadi başa düşdü ki, bütün ölkə üçün sonsuz fəlakətlər yarada vəziyyətləri son dərəcə ağırdır və onlar azərbaycanlılar bilər. Belə bir təhlükənin real olduğunu görən mərkəzi tərəfindən sıxışdırılırlar. Halbuki qərəzsiz, obyektiv elmi hökümət ermənilərin