Aydın Qarabağlı
c ı a m ı M , ows% ıat € !9 E»ES£ ’Ü FJI.'rFA & Jim ¥Ə ^opoııbgıəııi
. CİN- j b f>,> (,> ^ yt srrc^ ; J&S-f
Rəyçilər: Qasım Hacıyev AMEA-nın A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun «Qarabağın tarixi» şöbəsinin miidiri, tarix elmləri doktoru Kəmal Əliyev AMEA-nm A.Bakıxanov ad. Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi, tarix elmləri doktoru İldırım Mərdanov AMEA-mn H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun «XəritəçUik və informasiya» şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri namizədi Elmi redaktor: Qəzənfər Kazımov (Bwjuk r()alm miikurib)- AMEA-nın Nəsimi ad. Dilçiiik İnstitutunun «Dialektologiya» tindv (1941-1945) ilhin (fiiş- şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor miiS' alatıı 'JSabas^ cSi'deıjman Redaktor: Elçin Kamal Of/lıımı a m eintis, döul yazıçı-publisist öviud bihjiilmiiij anla ra lıa- A.B.Məmmədov. Qarabağ, onun qodim tayfalan və toponimləri. ıjat maktdbi - 'äwtək olmııt - Bakı: Mütərcim, 2008, - 480 səh. anant cAıjea JHii»eıjib qtiiitıın Diqqətinizə təqdim olunan kitab qeyri-adi mövzuya - Qarabağın keçmişinə, onun əaiz xaiirdtinə ithaf edirmt. qədim türk mənşəli tayfalanna və bu boylann bizə torpaqlarımız qədər qədim, son də- rəcə mənəvi dəyəri olan yaddaş-yadigar qoyduqlan coğrafı adlara (toponim, etnonim, oronim...) həsr olunmuşdur. Kitabda eyni zamanda ərməni-hay millətçilərinin Türkiyə ərazisində «öz dovləti- f ni» qurmaq - uydurma «böyük Ərməniyə»ni bərpa etmək cəhdlərinin boşa çıxması reallaşdıqda qondarma «ərməni-hay soyqmmı»nın ortaya atılması, bu əsassız mübarizə- nin Azərbaycan torpaqlan müstəvisinə çıxanlmast (şübhəsiz, havadarlarm köməyilə), Qərbi Azərbaycanda və Qarabağm dağlıq hissəsində zorakıhqla etnik təmizləmə siyasə- ti həyata keçirərək Azərbaycanın 20% ərazisini işğal etməsi tarixi faktlar esasmda açıq- lanır. Kitaba əlavə olunmuş izahlı toponimik lüğətlər də əski dövrlərdən adıçəkilən ərazilərdə türk mənşəli tayfalann məskunlaşmasına dəlalət edir. Nəhayətdə Azərbaycamn işğal olunmuş torpaqlannın gec-tez, nəyin bahasına olursa-olsun, azad ediləcək ümidi inamla səsləndirilir. Kitabda verilmiş xəritələr, şəkillər «Azərbaycan tarixi atlası» və «Qarabağ» top- lusundan, «Azərbaycanın tarixi», Q.Kaztmovun «Azərbaycan dilinin tarixi» kitabların- dan və digər etibarlı mənbələrdən götürülmüşdür.
Kitäbın iiz qabığında verilntiş Qarabağın xəritəsi Respublikanın əməkdar rəssamı İsmayıl Məmmədovundur.
_ 0508000000 .. Q ------45 -0 8
© A.Qarabağlı, 2008 (Bu kitak, xey irza h uuan, qrms/ım ‘3-man dbülf.'ax. etjiu Ü6äıei}njöüitn tnəgJİK malupjn fiitstatfi uujjsinda aa illəria tüpitıdığjm ləqaütl heMiktna msf oiunmtujiur. Jliitfon, jeetj- riıjıjatj s ptmjorumtı ti,ırin minnattltıriıtjtnu fıildirir jm. MÜƏLLİFİN ÖN SÖZÜ
Ərsəyə çatdırdığım «Qarabağ, onun qədim tayfaları və to- ponimləri» kitabı etnomənəvi bir mövzuya: füsunkar təbiətli Qarabağm keçmişinə, əski dövrlərdən bu diyarın qoynunda yurd- yuva salmış, ömrünü burada başa vurmuş neçə-neçə türk mənşəli aborigen tayfalara, boylara - bizim doğma əcdadlarımıza, onlann bızə miras qoyub getdikləri torpaqlarımız qədər qədim və son də- rəcə etnomənəvi dəyəri, çəkisi olan coğrafi adlara (etnonim, to- ponim, oronim, hidronim...) həsr olunmuşdur. Fəqət, coğrafi adlar maddi mədəniyyət nümunələri - abidə- lər qədər dərin milli məna və əhəmiyyət kəsb edərək etnomənə- vi amil kimi bir daha ona dəlalət edir ki, hələ miladdan da çox- çox öncə Qarabağda onunla genetik bağlı olan tarixi Qərbi Azər- baycanda (indiki Ərmənistanda) ancaq və ancaq türk mənşəli tay- falar, boylar, nəsillər yaşamış və tarixi mövcudluğu, gerçəkliyi haqqında toponimiya aləmində silinməz izlər qoymuşlar. Qədim qarabağlılar yüzilliklər boyu Azərbaycan xalqımn et- nomənəvi sərvətinin yaradılmasmda bilavasitə iştirak etmiş, mad- di-mədəniyyət nümunələrilə yanaşı, yüzlərlə, minlərlə türk mən- şəli toponimləri onlar yaratmış, milli mənəviyyatımızı zənginləş- dirmişlər. Avropada ən qədim - ilk ibtidai insan məskənləri Azıx və Tağlar buradadır. Dünyada tamnmış Quruçay mədəniyyəti (m.ö. 5-4 minillik) və Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti (m.ö. 17-13-cü yüzilliklər) Qa- rabağdadır. Digər amillərlə yanaşı, azər türklərinin Qarabağda əzəldən yaşamalan, bu torpaqlarm ilkin sakinləri və sahibləri olması faktı elmi əsasla, toponimlərin dili ilə də təsdiq olunur. Miladm 8-ci yüzilliyinə qədər, yəni Qafqaz Albaniyasmın ərəblər tərəfındən işğalına qədər Qarabağda ərməni-hay adlı etnos, tayfa, qəbilə ol- mamış, yaşamamışdır. Xalqımızm ən qədim dövrlərdən Güney və Quzey Azərbay- can hüdudlarmda minilliklər boyu sabit oturaq həyat tərzi yaşa- yaraq əkinçilik, maldarlıq mədəniyəti yaratması və tarixi xronolo- giyası pozulmadan ərməni-hay təcavüzünə qədər (1988-1993) bu- I BÖLMƏ rada mövcudluğunu, özünəməxsusluğunu, etnomənəvi dəyərlərini qoruyub saxlaması təqdim olunan kitabda öz əksini tapmışdır. “Heç bir ölkədə türk adət-ənənələri Məhz əkinçilik, maldarlıq mədəniyyətinin təzahürüdür ki, əcdad- Azərbaycanda olduğu qədər güclü deyil” lanmız bir coğrafi obyekti, digərindən seçmək, fərqləndirmək Murad ACİ üçün onlara öz doğma dilində ad vermiş və bu adqoyma təbii olaraq sonralar milli etnomənəvi amillərin yaranmasma - ənənəvi QARABAĞA SÖZ ÇƏLƏNGİ adqoyma, toponomik ənənəyə çevrilmişdir. Hansı ki, belə bir to- ponimik ənənə ərməni-haylarda yoxdur və heç vaxt olmamışdır. Ulu Tannnm xeyir-duası ilə yoğrulmuş bərəkətli Aran tor- Bunun səbəbi onunla izah olunur ki, onların öz torpaqları - Vətə- pağı və onun vəhdətində duraraq uca göylərə söykənən məğrur ni olmamış, «bragi» («səllimə itləri») həyatı sürdükləri üçün an- Dağ Qarabağ! Könül sevindirən, ovunduran, göz oxşayan sərin caq sənətkarlıqla, ticarətlə məşğul olmuş, torpaqla, yer-yurdla yaylaqlar yurdu, qədirbilən əcdadlanmızın qüdrətli əllərilə ucal- bağhlıqlan olmadığmdan onlarda coğrafı adqoyma, toponim, etno- dılan qalalar, qəsrlər, tarixi adidələr məskəni, neçə-neçə istedadlı nim.. yaratma ənənəsi də yarana bilməzdi! xanəndələr və müğənnilər, yazarlar və memarlar diyarı! Kitabda eyni zamanda ərməni-hay millətçi müəlliflərinin Xalqımızın qəhrəmanlıq dastam, onun əbədi və zəngin tari- Tarixi saxtakarlaşdırmaq cəhdləri, Türkiyədə uydurma soyqırım xi olan, hələ qədim zamanlardan Savir (indiki Sibir), Altay (Ulu və ərməni-hay xislətinin digər bəd əməlləri ifşa olunur. Tann dağı), Orta Asiya və Şimali Qafqazdan Azərbaycana geri Çoxillik tədqiqatxn nəticəsi olaraq kitaba əlavə olunmuş qısa dönmüş neçə-neçə türkdilli tayfalara, nəsillərə sığınacaq yeri, ye- tarixi arayışlar, xəritələr, cədvəllər, diaqramlar, izahlı toponimik nidən vətən olmuş, öz doğma övladlan ilə qovuşdurmuş, özünün- lüğətlər qarşıya qoyulan məqsədin əsaslı olmasına dəlalət edir. küləşdirmiş geniş, bəşəri qəlbli, qədim tiirk dünyasmın beşiyi Qa- Kitabm yazılmasında dəyərli tövsiyələr vermiş ağsaqqalımız rabağ! akademik Budaq Budaqova, tarix elmləri doktoru, Milli Elmlər El-obamızm əski keçmişindən, neçə-neçə yerli-gəlmə türk Akademiyası Tarix İnstitutunun «Qarabağın tarixi» şöbəsinin mü- tayfalarmdan xəbər verən, soraq gətirən yurd, yaylaq, qala, dağ, diri Qasım Hacıyevə, baş elmi işçi, tarix elmləri doktoru Kəmal çay, göl... adları - toponimlər aləmi Aran və Dağ Qarabağ! Əliyevə, dilşünas alim, professor Qəzənfər Kazımova və Əjdər (Toponim yunan sözüdür: “Topos” - yer, məkan, “onom” “onim” Tağıoğluna, Milli Elmlər Akademiyası Coğrafıya İnstitutunun xə- isə ad deməkdir. Yəni, yer adları, coğrafı adlar). ritəçilik və informasiya şöbəsinin rəhbərliyinə və əməkdaşlarma. «Dünya bizimdir» deyən yağılar zaman-zaman başm üstün- Azərbaycan Respublikasınm dövlət Torpaq və Xəritəçəkmək Ko- dən tufan kimi əsib-coşmuş, amma sənin qürurun, məğrurluğun mitəsinin şöbə müdiri Rafiq Hüseynova, jumalist Hafiz Həsənova pozulmamış, əksinə, Ulu Tannnın və sənin əzəmətinə tapınaraq və Cahid Kərimə minnətdarlığımı bildirirəm. Eyni zamanda, kita- nicat tapmış qarabağlılar xalqımızm milli məxsusluğunu, zəngin bm ilkin bölmələrini silsilə şəklində dərc edərək geniş oxucu etnomənəviyyatmı, namus-qeyrətini, onun neçə-neçə dəyərli adət kütləsinə çatdırmış «Qarabağ», «Qarabağa aparan yol» və «Kre- və ənənələrini, qonaqpərvərliyini qoruyub saxlaya bilmiş, nəsil- do» qəzetlərinin rəhbərliyinə, təəssübkeş əməkdaşlanna təşəkkü- lərdən-nəsillərə ötürmüş, bu günə qədər yaşatmışdır. rümü bildirirəm. Mənim də ulu əcdadlanm qarabağlıdır. Onlar indi də Qara- bağ torpağmdadır... Qarabağıtı Aran və Dağ sinəsindən, köksündən süzülüb gə- lən, bəzən həzin-həzin, bəzən yanıqlı fəryad qoparan, bəzən də QARABAĞIN QƏDİM ƏYALƏTLƏRİ cəngi çağıran muğam sədaları indi də içimizdədir. Möhtəşəm qə- VƏ TAYFALARI dim qalalar, doğma yer, yurd adları yaddaşımızdadır. Yaşa dolduqca özümüzlə yaşatdığımız o gözəl diyar bütün Qısa tarixi arayış. Qarabağın qədim dövrü-tarixi Qarabağ fusunkarlığı ilə daha da doğmalaşır, əzizlənir, dəyərlənir. Dəyər- anlamı bu gün bütün dünyada dərin maraq doğurur. Doğrudan da, ləndikcə də vətən həsrəti, torpaq istəyi - Qarabağ dərdi də böyü- uzaq keçmişdə Qarabağ necə adlanmış, onun hüdudlan necə ol- yür, dözülməz olur... muş, torpaqlannda hansı tayfalar məskunlaşmış, onlar hansı dildə Fəqət, qarı düşmən bu gün Dağ Qarabağı Aran Qarabağm damşmış və hansı dinə itaət etmişlər? Və bunlann arasında ərmə- vəhdətindən yüz min məkrlə, zorla qoparmış, Qarabağ camaatım, ni-hay adında tayfa olubmu? Və bu gün xalqımızın başına olma- elini, obasmı pərən-pərən salmışdır. zın müsibətləri gətirən ərməni-hay qəsbkarlarınm Azərbaycan Lakin qarabağlılar, nə qədər ağır olsa da öz nikbinliyini, torpaqlanna iddialan nə dərəcədə əsaslıdır? ümidini nəinki itirməmiş, əksinə, illər ötdükcə onlarm düşmən Bu və bu səpkidən olan sualları çalışaq elmi ədəbiyyatda, ərmənilərə-haylara qarşı kin-nifrəti daha da artmış, qanlı-qadah qədim qaynaqlarda mövcud dəlillərlə cavablandıraq. Ondan başla- savaşla doğma yurdumuza qayıtmaq inamı getdikcə güclənmişdir. yaq ki, tarixi Qarabağ hələ əski vaxtlardan Quzey Azərbaycanda İndi onlar əzəli torpaqlanmızda qurub-yaratmaq eşqilə yaşayırlar. yaranmış ilk dövlət qurumu - Qafqaz Albaniyasının (m.ö.4-cü yü- Ulu Tanrı bu ağır sınaqda bizə yar olsun! zillikdən 8-ci yüzilliynə qədər) tərkibində olmuşdur. Yunan, latm, İndi isə uzun düşüncələrdən sonra qəiəmə aldığım, bədnam alban, ərəb, bizans, çin, gürcü, ərməni-hay, şiryani və s. mənbə- ərməni-hay qonşulanmızın xəyanət və saxtakarlığım, nankorluğu- lərinə görə, bu məmləkət Kür və Araz çaylan arasmda yerləşib, nu müəyyən qədər açıqlamağı, qədim türk mənşəli toponimlərin Qafqaz Albaniyası antik dövrdə vasitəsilə Yuxan (dağlıq) Qarabağ torpaqlarmda miladdan da öncə azər türklərinin aborigen, avtoxton olmasım bir daha vurğu- lamağı qarşısma məqsəd qoyan “Qarabağ, onun qədim tayfalan və toponimləri” səlnaməsini Sizin öhdənizə verirəm. Latmlar demiş: “deyilən söz uçur, yazılan qalır” . bütün Aran və dağhq ərazini əhatə edirdi. Qüdrətli Albaniya döv- Mənbələr xəbər verir ki, bu diyar hələ qədim vaxtlardan ləti isə əksəri əski türk ləhcəsində danışan 26 (son məlumatlara həm də metallurgiya və metal əşyaları istehsah üzrə mərkəzlər- görə, 28) tayfanı birləşdirərək onlann vahid ittifaqından yaran- dən sayılırdı (Aran Qarabağ, Gədəbəy). mışdır. Musa Kalankatuklu yazır ki, burda dəmir, mis, qızıl, gümüş Məşhur alban tarixçisi bərdəli Musa Kalankatuklu “Albani- hasilatı inkişaf etmişdi. Mahir peşəkar ustalar dəmirdən silah, əmək ya tarixi” əsərində göstərir ki, albanlar əfsanəvi Nuhun oğlu Ya- alətləri (qılınc, xəncər, balta, oraq, bıçaq və.s) qiymətli metaldan isə fətdən törəmələrdir. Onlar o dövrdə əlifbası, yazısı olan 15 mə- zinət və məişət əşyalan (sırğa, üzük, qolbağı, boyunbağı, kəmər, dəni xalqdan biri sayılırdı. Albanlarm birinci hökmdan da mə- diadema, piyalə, boşqab, vaza, qənd qabı və s.) düzəldirdilər. lumdur - Aran. Qarabağlılar duluşçuluqla da məşğul olurdular (Amaras- Qafqaz Albaniyasının ərazisi 170 milyonluq yaşı olan Bö- Ağoğlan, Ağdam zonasmda müvafiq sobalar aşkar edilmişdir). yük Qafqaz dağlarmm şimal-şərq ətəklərindən (Çola, Dərbənd Qarabağda apanlmış arxeoloji qazıntılar və tapıntılar sənət- daxil olmaqla) kiçik Qafqaz dağlan, Araz çayına, Qabırlı (İori) karhğın bu diyarda hələ erkən-orta yüzilliklərdən (3-cü) başlaya- çayından Xəzər dənizinə qədər uzamrdı. Mil-Muğan düzənləri də raq yüksək inkişafa çatdığmı göstərir. onun tərkibində idi. Tarixçi alimlərimizdən Tofiq Məmmədov, Kəmal Əliyev, Qasım Hacıyev, Vaqif Piriyev və başqaları gös- tərirlər ki, sözü gedən qüdrətli Albaniya dövləti 12 əyalətdən və * H= * iki vilayətdən (nahanq və havar) ibarət idi. Kaspiana, Arsak, (Ər- sak), Uti, Girdiman, Kambisena, Sakasena (bəzən Şakaşena), Sü- Beləliklə, Qarabağm təbii coğrafi şəraiti bu diyarda ən qə- nik (Sisikan), Kabalaka (Qəbələ), Şəki, Əcəri (Eceri, Heceri- dim insan beşiklərinin (Azıx və Tağlar mağarası) yaranmasma sə- Ucar), Lpina, Çola. Onlardan ilk 6 əyalət Kür çayının sağ sahi- bəb olmuş, o, bütün dünyada tanmmış Quruçay (m.ö. 5-4 min- lində digər 6 əyalət isə onun sol sahilində yerləşirdi. Sadalanan illiklər) və Xocalı-Gədəbəy (m.ö. 17-13-cü yüzilliklər) mədəniy- əyalətlərdən Kaspiananın bir hissəsi, Arsak, Uti, Sakasena, Sunik yətini yaşamışdır. Onu qeyd etmək kifayətdir ki, Ağdam şəhəri- və Girdiman tarixi Qarabağın torpaqlannda qərar tutmuşdu. nin yaxmlığında Üzərliktəpə adlanan qədim yaşayış məskənində Beləliklə, Aran və Dağ Qarabağ vahid şəkildə hələ çox-çox m.ö. 2-ci minilliyin sonundan başlayaraq əcdadlanmız burda arası qədim zamanlardan Qafqaz Albaniyasınm tərkib hissə.si olmuşdur. kəsilmədən 2 min ilə yaxm ömür sürmüşlər. Təbiət Qafqaz Albaniyasma, o cümlədən onun ayrılmaz tər- Təbii olaraq meydana sual çıxır: bəs bütün bu təsərrüfat sa- kib hissəsi olan Qarabağ torpaqlarma öz səxavətini əsirgəməmiş- hələrini ərsəyə çatdıran əhali-el, oba etnik tərkibcə, mənşəcə dir; yumşaq, mülayim iqlimi, zəngin təbii sərvətləri, gur meşələ- kimlər olmuş, bu tayfalar, nəsillər necə adlanmışlar? ri, bol sulu çaylan, məhsuldar və suvanlan aran, dağətəyi bağlı- Qarabağm (yalnız Qarabağınmı?) qədim camaatmın tərkibi, bağatlı torpaqları, göz oxşayan yaylaqlar və qışlaqlar bu fiisunkar onların məşğuliyyəti, dili, dini, mədəniyyəti haqqmda mövcud təbiətli diyarda iqtisadiyyatm, təsərrüfatın erkən inkişafma geniş qaynaqlarda məlumatlar yetərincə deyil və bu məlumatlar əsasən imkanlar yaratmışdı. eramızın ilk çağlarından və sonrakı dövrlərdən xəbər verir. Qarabağda çoxsahəli təsərrüfatın tərəqqisi sənətkarlığın da Odur ki, Qarabağ torpaqlarında yeni eradan bəri yüzilliklər- erkən meydana gəlməsinə və inkişafına təkan vermişdir. Əsas də yaşamış yerli etnoslardan daha çox damşmağa lüzum var. Da- xammal sayılan yun, ipək, pambıq toxuma istehsalına geniş mey- ha doğrusu, bu, əsasən eramızın 1-ci miniliyindəki etnik tərkibi əhatə edir. dan açmışdı. Elə Azərbaycan xalqının yaranması və formalaşması prosesi Çox-çox sonralar, miladın ilk çağlannda məşhur Strabon - etnogenezi də bu zaman kəsiyində başa çatmışdır. yazacaqdır: «Kaspiana da albanlann ölkəsinə mənsubdur». Tarixi, coğ- Beləliklə, eramızm 1-ci minilliyinə və ondan əw əlki yüzil- Kaspi tayfasınm məskunlaşma xəritəsi liklərə aid tarixi mənbələrdə Kür çaymdan cənubdakı ərazidə rafi mənbələrdən, Kaspiana, Arsak (Arsax da yazılır), Sünik, Uti, Sakasena və s. elmi tədqiqat sə- vilayətlər, əyalətlər) yalnız alban, kaspi, sak, qarqar, uti, soda nədlərindən mə- (savdey) və s. tayfalarmm adlanna rast gəlinir. Bu tayfalar əsas lum olur ki, Kas- etibarilə qədim Qarabağ torpaqlarmda məskunlaşmışdılar. piananm hüdudları Sadalanan əyalətlərdən: Kaspiananm bir hissəsi, Arsak, Uti, Şimalda “Kaspi Sakasena, Sünik və Girdiman indiki Qarabağın torpaqlannda qə- keçidi”ndən (kas- rar tutmuşdu. pilərin şərəfmə Beləliklə, Aran və Dağ Qarabağ vahid məkanda hələ çox Dərbənd qapılan qədim zamanlardan Qafqaz Albaniyasmın tərkib hissəsi olmuşdur. qədimdə belə ad- İndi isə qədim Qarabağm bəzi əyalətləri və həmin əyalət- landırılmışdır) lərdə yaşamış qədim Qarabağ tayfaları, uluslan haqqmda olan ta- başlayaraq şimali- rixi və elmi məlumatları qısa da olsa, nəzərdən keçirək. qərbdə Dəryal də- Tarixi xronologiyam gözləyərək söhbətimizi Kaspianadan rəsi (indi Gürcü- və orada məskunlaşmış tayfalardan, öncə kasipilərdən başlayaq. stan ərazisi), cə- nubda Elbrus dağ- “Tayfa yox olmuş, onun adını daşıyan larınadək uzanması onu göstərir ki, kaspilər Xəzər dənizinin dəniz isə qalmışdır... ” cənub-qərb və cənub sahillərində, Kür çayının düzənlik Strabon, ərazisində olan Qarabağın bir hissəsində məskunlaşmışdxlar. Yunan coğrafiyaşünası Gürcü səlnaməsi “Kartlis Sxobreva”da (“Gürcü - kartli hə- yatı”) Kaspi adlı şəhər-qalanxn adx çəkilir və onun buntürklər (“nizəli, nizə ilə silahlanmış, nizə ilə vuruşan türklər”, Nizami Gəncəvi) tərəfındən salındığı göstərilir. İndiki Borçalı torpaqlan- Kaspiana əyaləti, kaspilər nm əzəl sakinləri olmuş bun türklər öz cəngavərliklərilə tamnmxş və dəfələrlə qonşu gürcü tayfa birliklərinin köməyinə gəlmişlər. Bu yer, məkan adı yunan dilindədir - “kaspilər ölkəsi” de- Onların əli ilə Sarkine-Sərkin adlı qala-şəhər də salınmışdır. Bun- məkdir və Qafqaz Albaniyası dövlətindən çox-çox öncə elmə türklər Makedoniyalı İskəndərin qoşunu ilə döyüşlərdə iştirak et- məlumdur. Belə ki, onun adını ilk dəfə qədim yunan tarixçisi mişlər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, buntürklərin bir qismi Ktesi Knidski miladdan öncə 9-cu yüzilliyin əvvəllərində baş - 28 min ailəsi miladdan öncə 6-cx yüzillikdə İveriyanın qədim vermiş hadisələrlə əlaqədar çəkir. paytaxtı Msxetidən qərbə keçərək bu torpaqlarda məskunlaşmxş, Aşşur padşahı Ninonun (arvadı əfsanəvi Semiramida) fəth zaman ötdükcə adx da dəyişib mesxeti türkləri olmuşdur. Çar Ru- etdiyi ölkələr arasmda Kaspiananm da adı göstərilir. siyası və Stalin repressiyalanna məruz qalmış mesxeti türkləri kütləvi şəkildə Özbəkistana, Fərqanə vadisinə sürgün edilmişdir. Kür çayı boyundan ayn düşmüş qədim azər türkləri - kas- Tarix boyu ölüm-dirim çarpışmalanna məruz qalmış kaspi- pilərin bir qolu-mesxeti türklərinin bir qismi uzun qərinələrdən lər, bununla belə, öz mübarizliyini, zəhmətsevərliyini itirməmiş- sonra öz doğma el-obalarına qayıtmış və onlardan olan ailələr lər. Çox ehtimal ki, Mil-Muğan düzündə yaşadıqlan vaxt kəsiyin- indi Azərbaycanm Saatlı, Sabirabad, Beyləqan və başqa bölgələ- də məşhur “Gavur arx” adlı suvarma sistemini onlar inşa etmişlər rində yenidən sakin olmuşlar. (tarixçi T.S.Passek). Digər qədim mənbələrdən məlum olur ki, kasipilərin bir Makedoniyalı İskəndəri müşayiət edən müəllif Aminta kas- hissəsi - Qafqaz Albaniyası və Atropatena arasmda olan ərazidə pi torpaqlarmda çoxlu öküz sürüləri, at ilxıları olmasını qələmə məskunlaşmış Azərbaycan xalqının bu ölkələrdəki. iki qədim almışdır. soykökünü birləşdirən yeganə tayfa idi. 3000 ildən çox tarixi olan kaspilər əkinçilik, maldarlıq və “Tarixin atası” sayılan Herodotun yazdığına görə m.ö. 7-ci balıqçılıqla da məşğul olmuşlar. Qədim zamanlardan Muğan çöl- yüzillikdə kaspilər Şimali Qafqaz çöllərindən axın etmiş Sak tay- lərində (indiki Beyləqan) məskunlaşmış kaspilər son dəfə mon- faları tərəfindən sıxışdınlmış, indiki Qarabağ və Gəncə-Qazax qollarm işğalına məruz qalaraq onlann torpaqlan mal-qara üçün düzənliklərində qalmışlar. Sonrakı yüzilliklərdə Şərqi Gürcüstan- qışlaqlara çevrilmiş, özləri isə torpaqsız qalaraq pərən-pərən düş- da yaşayan kaspilər əsas əhali kütləsindən təcrid olunaraq tədri- müş, sonrakı yüzilliklərdə isə tam assimlyasiya olmuşlar. cən assimilyasiyaya məruz qalmış, özü haqqında orada, “abidə” Vaxtilə kaspilərə məxsus, bu gün isə Beyləqan kimi tanıdı- olaraq Kaspi adlı şəhər qoyub, tarixin səhnəsindən çıxmışdır (Xə- ğımız bölgə tarixi mənbələrdə müxtəlif adlar almışdn'; Kaspiana, zər dənizinin, bəlkə də birinci adı - Kaspi də bu tayfadan bizə (yunan-roma mənbələrində), Kasp, Kazbk (ərməni-hay dilli mən- yadigardır. Strabon demiş: “Tayfa yox olmuş, onun adı isə qal- bələrdə), Paytakaran-Balasakan (Musa Kalankatuklu və bəzi ər- mxşdır”). mənidilli mənbələrdə), Balasakan (fars və ərəbdilli mənbələrdə). Dağıstan ərazisində indi də qalmaqda olan Kaspiysk şəhəri- Beyləqamn ilk adlanndan biri Balasakan olmuşdur və bu nin adı da kaspilərdən xəbər vermirmi? adla mənbələrdə 3-cü yüzillikdən məlumdur. Daimi təqiblərə, əzab-əziyyətli həyat tərzinə baxmayaraq Əhalisi əsasən “bala saklardan” ibarət olsa da burada balası- dözümlü, təmkinli kaspilər tarixdə özlərinə layiqli iz qoymuşlar. çilər, albanlar, kaspilər, hunlar, xəzərlər, hellər və digər türk Belə ki, m.ö. 525-ci ildə İran padşahı Kəmbiz Misir ölkəsini fəth mənşəli tayfalar da yaşamışlar. 5-ci yüzilliyin ərməni-hay müəl- etdikdə o, kaspilərdən hərbi yürüşdə, gəmiqayırma işində və sər- lifı Favst Buzand “bala sakanlan” massagetlərin (maskut, maskat həd qoşunlarında istifadə etmişdir. Antik müəllif Kurtsi Ruf yazır da yazılır, Abşeronda Maştağa etnonimi onlann adından yaran- ki, m.ö. 331-ci ildə məşhur Qavqamel döyüşündə Makedoniyalı mışdır) ordusuna daxil olan köçəri tayfa kimi səciyyələndirir və İsgəndərə qarşı midiyalı sərkərdə Fradatın başçılığı altmda kas- qeyd edir ki, onlann skiflərə (saklara müəllif) qohumluğu çatırdı. pilər başqa adla (Topur, Tapir) vuruşmuşlar (Dağıstan ərazisində Mənbələrdə bu tayfalar “balasiç” də adlandınlır. Şübhəsiz ki, Tabasaran necə də bu istilahla səsləşir). “balasiç” - “balasak” etnoniminin təhrifıdir, onlann adıyla məs- Gurgana hökmdar təyin olunmuş, vaxtilə Makedoniyalı İs- kunlaşdıqlan ölkə də Balasakan adlandmlmışdır. Balasakan adlı gəndərin yaxın sərkərdələrindən biri - Patrokl, böyük Fatehin ölkə və eyniadlı şəhər Mərkəzi Asiyada hələ qədim vaxtlarda ölümündən sonra Kaspi dənizinin qərb sahilləri boyu hərbi ekspe- qeydə almmışdır ki, burada saklara mənsub “Pal” (“bal”) tayfası disiyası zamam gurgan, mərd, kadusilərlə bərabər anariaklar (yə- yaşayırdı. ni iranlı olmayanlar), o cümlədən, kaspilər də qeydə alınmışdır. Beləliklə, [BaiaısatetıfifefPi^öisäaıPfte^Hl^'^bal” tayfaları milad- dan öncə 7-ci yi zillikdə CöBtoWa^fqaza axın edərkən bu əraziyə PREZİDENT KİTABXAMÄSl gələrək məskunlaşmış və yaşadıqlan yerə öz adlarmı vermişlər. yarandıqda öz adını Biləqan düzünün admdan götürmüşdür. Ay- Bal tayfalan və onlara qonşu olan kaspilər hələ Herodota (m.ö. V dın olsun deyə qeyd edək ki, şəhərə Paytakaran adı İran şahı I yüzillik) saklar kimi məlum idi. Bu əyalət Əhəmənilərin dövrün- Xosrov Ənuşirəvanm dövründə (531-579-cu illər) yaradılmış inzi- də onlarm imperiyasımn 15-ci satrapına (inzibati bölgü) daxil bati ərazi bölgüsündən sonra verilmişdir. Çünki həmin vaxt Ər- edilmişdir. məniyə, Albaniya və Atropatena vahid inzibati əraziyə çevrilərək Yazılı mənbələrdə Balasakanla Kaspiana əyalətlərinin eyni İrana tabe idi... bir ölkənin müxtəlif adlan olması yuxandakı fıkri bir daha təsdiq Biləqan əyalətində torpaqlar münbit olduğundan burada aq- edir. Saklara məxsus bal tayfalannm m.ö. 7-ci yüzillikdə Cənubi rar mədəniyyət hələ qədimdən inkişaf etmiş, yüksək səviyyəyə Qafqaza axın etməsini sakların və kuti tayfalarmm padşahı Tuq- çatmışdır. Ərazidə, Mil-Muğan düzündə, qeyd olunduğu kimi, su- dammi və onun oğlu Sandakşatrunun qədim şərq kitabələrindəki varma sisteminin - möhtəşəm Gavur arxının (qədim adı Barlas) mətnlər də sübut edir. (m.ö. 7-ci yüzilliyin ortaları). Buna bir izləri aşkarlanmışdır. daha Qarabağ düzündə arxeoloji qazıntı aparılarkən aşkar edilmiş Qarabağh Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu bu mövzuya to- saklara məxsus kiçik kurqanlar dəlalət edir. xunaraq yazır ki, Qarabağ xam Pənahəli xanın dövründə Biləqan (Kurqan - türkcə gor evi, m.ö 7-ci yüzilliyə aiddir). Əcnəbi ərazisində qədimdə salınmış suvarma arxlan: Kürək arxı, Luvar alimlərdən A.A.İessen, M.N.Poqrevoy və b. bu fıkrə gəlmişlər ki, arxı, Meymənə arxı, Gəmiçi arxı, San arx, Ayaz arxı, Qaşqay saklardan olan bal tayfalannın tarixi Yuxarı (dağlıq) Qarabağla arxı, Xan arxı daha da abadlaşdırılaraq istifadə olunurdu... sıx əlaqələri olmuşdur. Bunu sözügedən ərazidə tapılan saklara Biləqan adıyla tamnan şəhər orta yüzilliklərdə Azərbay- məxsus silah növləri də, digər əşyalar da təsdiq edir. canın iri mədəni və iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevrilir. Şərq 4-cü yüzilliyin 30-cu illərində massaget (maskut) çarmın 3 ölkələrini Qərb ölkələrilə bağlayan böyük karvan yolunun üstün- oğlu - Musa, Danil və İlya alban xristianlığmı qəbul edərək də yerləşən Biləqan, hətta bir müddət Aranm paytaxtı olur və Arsakda (Amaras yaxınlığmda) yaşamışlar... möhtəşəm eyniadh qalaya çevrilir. Yerli türk tayfaları ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsi na- Monqollann hərbi yürüşündən sonra, dediyim kimi, Biləqan minə bal tayfalannm çan Mamkan öz qız nəvəsini Arsakm haki- süqut edir, keçmiş şöhrətindən nişanə, iz olaraq “Aran qala” - mi Həsən Calala (1266-cı il) ərə verir, qohum olur. Gənc ailənin “Örən qala” adım saxlamışdır. (mənası; “insani sevincdən, şadya- ilk övladı oğlan olur, onun admı Atabəy qoyurlar. Atasının ölü- nalıqdan uzaq düşən, uzaqlaşan” deməkdir). mündən sonra Arsaka hakimlik irsən Atabəyə keçir (Ülviyyə Azərbaycanda məşhur ocaqlardan biri, sitayiş yeri kimi tanı- Hacıyeva, jumaiist). nan dini məbədlərdən biri - Həzrət Cərciz Peyğəmbərin məbədi, Paytakaran toponiminin açımma gəldikdə onu demək olar indiki Beyləqanm ərazisində qalmaqdadır (memar təbrizli usta ki, əslində bu oykonim Beyləqan admın qədim ərməni-hay dilin- Həsən kişi, 14-cü yüzillik). də tələffüz formasıdır. Beyləqan yerli Biləqan toponiminin ərəb- Beləliklə, Paytakaranın mövcud müxtəlif səpkili izahı onu cə yazılışı və ifadə tərzidir. Azər türkcəsində Beyləqan olmalıdır. göstərir ki, bu etnonim haqqında yekdil fikir yoxdur, onun dəqiq, Ucar bölgəsinin Bayat kəndinin bir məhəlləsi “Biləqanh” doğru-dürüst, elmi açımı gələcək tədqiqatçılann öhdəsinə düşür. adlanır. Bununla belə bu etnonimin türk mənşəli olması damlmazdır, Q.Qeybullayevin tədqiqatlarından məlum olur ki, Biləqan tarixi həqiqətdir. qədim Altay türk dillərindəki, “pilə” - “açıq yer, düzən” sözün- dən və “qan” şəkilçisindən yaranmışdır. Belə çıxır ki, bu şəhər Arsak əyaləti, qarqarlar indiki Qarabağın dağhq ərazisini (Laçm, Kəlbəcər, M.ö. 4-1-ci yüzilliklərdə də tarixi Qarabağın torpaqlan Ərmə- Qubadlı, Zəngilan bölgələ- niyə adlaııan dövlətin tərkibində olmamış və məlum tarixi ha- rinin bir hissəsi) və ətraf disələrlə bağlı ola da dağ bölgələrini, Mil, Qar- bilməzdi. Belə ki, Qav- qar düzlərini, Qarqar çayı- qamel döyüşündə Ma- nın müəyyən hövzəsini əha- kedoniyah İsgəndərə tə edirdi. qarşı albanlar öz sərkər- Yüzilliklər, minillik- dələri olan Orosun baş- lər ötsə də, ölkəmizin coğ- çılığı altında vuruşmuş rafi yer adlannm, eləcə də və albanlar həmin sa- çay, qala adlan qorunub vaşda Atropatın (Midiya saxlanmış, tarixin yaddaşı- Albaniya 5-8-ci əsrin ərwəllərində süvarilərinə) sərkərdə- na əbədi həkk olunmuşdur. lik etdiyi midiyalılann Belə dəyərli coğrafi adlardan biri də ərməni-hay müəllifləri tərə- olsa-olsa müttəfiqi kimi findən mübahisə “obyekt”inə çevrilmiş Arsak (bəzi mənbələrdə çıxış etmişlər. Arsaq) xoronimidir (xoronim-yununcadır; mahal, əyalət, diyar, Arsak antik mən- ölkə... mənasmdadır). Onun haqqmda ilk məlumat yunan mənbə- m.ö. 3-cü yüzillikdə Qafqaz Albaniyası bələrdə, elmi ədəbiy- lərində, o cümlədən antik tarixçi və sərkərdə Arrianm yazılarmda yatda “Orxistena” adla- qeyd olunur. O, göstərir ki, türk mənşəli Arsaq adlı şəxs Asiya- dan çıxmışdır. nır. Qədim Qarabağm Antik müəlliflərdən Strabon, Selevk, Yustini, Pombey Troq, qərb hissəsi Urartu bəzi ərməni-hay tarixçiləri, bizanslı Georgi Sinqal, azər türk ali- mənbələrində “Urtexe- mi Mirəli Seyidov və başqaları birmənalı şəkildə göstərirlər ki, Urtexini” kimi qeydə Arsaq (Ərsaq) “Türk saq tayfasmdan çıxmış qüdrətli dövlət başçı- alınmışdır. sı-sərkərdə olmuşdur”. Tarixi Qarabağın Rəşid Göyüşov yazır ki, Arsak Çində Tann dağı ətəyində dağlıq hissəsi miladm yaşamış türk Ağhun tayfalanndan bir qolun adıdır. 3-cü yüzilliyindən Ar- Məlumdur ki, qədim dövrün müəyyən bir zaman kəsiyində sak adlanır və o Qafqaz Qarabağm Arsak adlanan bölgəsində Ağhun tayfası yaşamışdır. Bu Albaniyasmm iqtisadi- gün Arsaqm yer, şəxs adı kimi işlənməsi ətrafmda müxtəlif mü- siyasi, mədəni həyatın- lahizələr, fikirlər mövcuddur. Arsaqm bəzi ərməni-hay mənbələ- da fəal iştirakma, əhə- rində təhrif olunaraq Arşaq formasmda işlənməsinə də rast gəlinir. miyyətinə görə ən qüd- V-VlI-ci yüzilliklərdə Qafqaz Albaniyası rətli əyalətlərindən biri sayılırdı. Onun ərazisi Azdrbaycan (e.ə. IV-lIl əsrlər) 5-ci yüzilliyin ərmşni-hay tarixçisi Movses Xorenatsi Arşa- qm nəsli, yəni onun oğlu Artaşes və nəvəsi Arşaqın hökmdarlıq etdiyi illəri qeyd edir və Arsaqı ərməniləşdirməyə - “özününkü- ləşdirməyə” çalışır. Lakin tarixi araşdırmalar göstərir ki, (Polibi) Arsaq adı ilk əwəl Orta Asiyada meydana gəlmiş, çox sonralar bu ad ərmənilər-haylara keçmişdir. M. Xorenatsi tarixi gerçəkliyi saxtalaşdıraraq ərməni-hay çarı (İşxanı) Arşaqı tarixi Quşan (Ku- şan - qıpçaq türkləri) Xaqanı olmuş Arsaqla qarışdırmağa çalışır və öz məlumatmda “bizim Arşaq” ifadəsini əlavə edərək qəsdən işlədilir. Arsaq sözünün açımı əslində belədir: onun birinci kom- ponenti “ar” (ər) - türk dünyasında qəbul olunmuş və geniş yayıl- mış “igid, ərən, kişi” deməkdir. İkinci komponent - “saq” (sak) isə türk tayfaları birliyinin adını daşıyır. Beləliklə, Arsaq mənşəcə türk olub “saq igid, saq ərəni, saq kişisi” anlamım verir. Görünür, bu türk sülaləsi yaşadığı və yayıldığı yerləri, o cümlədən gəlib məskunlaşdığı tarixi Qarabağın bir hissəsini öz adı ilə - Arsaq (yaxud Arsak) adlandırmışdır. Arsak (Artsak) toponiminin başqa bir izahı da mövcuddur. Belə ki, qədim türk dillərində “art” - “dağlıq ərazi”, “dağlıq yer” və “dak”dan ibarətdir. Xoronimin ilk forması guya Ardak (m.ö.6- cı yüzillikdə “Artaban”) olmuş, sonralar türk tayfası bu adı özünə götürərək dəyişdirmiş və Artsak etmişdir. Arsak admm mənşəyini tarixi romanlar müəllifı İsa Hüsey- nov isə öz dəsti-xəttinə xas səpkidə izah edir. Arsak “ödər” sözü- dür, “Ər əs Ağ”dan əmələ gəlmişdir. Mənası: “ər” - işıq, “əs” - danışan, sözlə döyüşən və “Ağ” - saf, Ağ insan olmaqla “danışan Saf Ağ insan işığı” mənasuıı daşıyır. Arsak anlammı, istilahını “Ağvan”la əlaqədə görən İ.Hüseynov fıkrini belə açıqlayır: “Ağvan” isə “Saf Ağ insan məkanı” deməkdir. Azərbaycan ərazisində bu gün də saq (sak) tərkibli yer ad- E.ə. IV - b.e. III əsrlərdə Atropatena Böyiik Midiyadan qərbə və şimalda ları mövcuddur. (Şəki, Öncə: Saki, Şakkan... Şakasena və s.). yerləşirdi. Cənubda Atropatena Hirkatı dənizi ilə Matiana arasındakı ətazini əhatə Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxır ki, Arsaq sözünün edirdi (Strabon IX cild, 13-cüfəsil, səh 2). ərməni-hay dilinə, ərməni xalqma qəti aidiyyatı yoxdur. Və o, Strabonun məlumatına görə, albanlar (e.ə. I əsr - b.e. I əsr) iberlər ilə Kaspi vaxtilə qüdrətli dövlət yaratmış türk ərəni Arsaqm adını Qaraba- dənizi arasındakı əjrazidə yaşayırddar. Albaniya ərazisi şimalda Qafqaz dağlarına çatırdı (Strabon, XI cild, 4-cü fəsil, səh l). Kaspiana da Albaniya ərazisinə daxil idi (Strabon, Xı cild, 4-cü fəlsil, səh. 5). ğın tarixi yaddaşında indi də yaşatmaqdadır. Neçə-neçə yüzillik- mayanlar) bir hissəsi keçmişdə Arsak torpaqlanna gəlib məskun- lər yaşamış Arsaq xoronimini Qarabağ adı əvəz etmişdir. laşmış (indiki Xocavənd bölgəsi) və Amaras toponimində iz Öncə Qarabağ - etnoxoronimidir, yəni bu diyar, bölgə, ölkə qoymuşlar. öz adım eyniadlı etnosdan almışdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi “Amaras” yerli adm qədim ərmənicə-hayca tələffüz forma- Qara - böyük, baq (bəzən bak) - tayfa, soy, el mənasındadır. Bö- sıdır ki, o da amar (anar, yaxud anariak etnonimindəki “n” səsi- yük el-oba deməkdir. nin “m” səsilə əvəzlənmişdir) və “as” şəkilçisindən ibarətdir. Mənbələrdə Qarabağ mahalı, Qarabağ vilayəti, Qarabağ Bu gəlmə tayfalar azlıq təşkil etdiyindən yerli əhali ilə qay- əyaləti, Qarabağ düzənliyi, Qarabağ şəhəri və nəhayət, Qarabağ nayıb qanşmış və onlarla digər tayfalar kimi, tarixin səhnəsindən xanlığı qeyd-olunur. çıxmışlar. Oniann dilinə mənsub adlar isə Qarabağ ərazisində Miladm 7-ci yüzilliyində indiki Füzuli bölgəsinin Horadiz qalmışdır. Belə ki, Kiş (ərmənilər-haylar ona “qiş” deyir) - “səc- dəmiryolu stansiyasından Şərqdə Qarasu çayının Arazla qovuşan də, kult, Dizak - “qala”, Dizapayt (indi Ziyarət dağı - “qala” və yerin yaxınlığında Qarabağ adlı iri ticarət şəhəri mövcud idi. Şərq “abad” sözləri) fars dilindədir. Dizak (ərmənicə-hayca isə Dozak) ölkələrindən başlanan karvan yolu Qarabağ şəhərindən keçərək 18-ci yüzilə kimi Yuxan (dağlıq) Qarabağda bir mahalın adı olub kiçik Qafqaz dağlarımn Şimal şəhərlərinə qədər uzanırdı. Şəhər (indi Xocavənd bölgəsi). Ərməni-hay müəllifləri bu toponimi min il yaşayaraq, 17-ci yüzillikdə baş vermiş güclü zəlzələ nəti- izah etməyə çalışırlar. Halbuki, hələ Nizami Gəncəvinin “Xosrov cəsində dağıdılmışdır. Bu məlumatı 17-ci yüzilliyin 1-ci yarısında və Şirin” poemasmda bu toponim “Dizknak” formasmda işlənmiş- İrandan Azərbaycana səyahət etmiş alman səyyahı Adam Oleari dir. Bu ərazi Bərdə hakimi Mehinbanuya məxsus idi. Dozak orta tərtib etdiyi xəritədə açıqlamışdır. fars (Pəhləvi) dilindəki “dizak” - “qala” sözündən yaransa da Xəritədə Qarabağ şəhərinin yeri 39 dərəcə şimal eni, 82 onun məhz alban dilindən toponimə keçməsi şübhə oyatmır. dərəcə 21 dəq. şərq uzunluğunda göstərilir. Arsak (sonra da Qarabağ) əyalətində məskunlaşmış əhalinin Qarabağ əyaləti orta yüzilliklərdə Arranm daxilində dağlıq tərkibi müxtəlif türk mənşəli tayfalardan: qarqarlar, utilər, albanl- və dağətəyi sahələri birləşdirən vahid ərazidən ibarət olmuşdur. ar, savdeylər, saklar və qismən də kaspilərdən ibarət idi. Onun ərazisi Araz çaymdan başlayaraq, şimal-qərbdə Beyləqan- Tarixi Arsakda məskunlaşmış “ən qədim tayfalarından biri” dan Zəqəmçaya qədər olan əraziləri əhatə etmişdir. Şərq sərhəd- (Strabon) - qarqarlar, əsasən üç ərazidə; Albaniyada (onun Arsak ləri Kür və Araz çay qovşağmdan nisbətən qərbə idi. Qərb hü- və digər bölgələrində), Urmiya ətrafmda və Şimali Qafqazda ya- dudlan isə Hərəkə çayına çatn'dı. Qarabağm torpaqlarmda Bərdə, şayırdılar. Qafqaz dağları (A.A.Bakıxanovun təbrincə desək), Gəncə, Şəmkir, Ağdam, Beyləqan kimi iri şəhərlər, Zəqəm, Xa- qoynunda “mələk və divlər” yaşayan əfsanəvi Qaf dağıdır) Alba- nagah-Sutur, Qarxun, Dih-İsfahan, Yasub, Curbuq, Xeyrək Kanqlı niyanı şimalda Sarmat düzənliyindən ayırırdı. Sarmatda yaşayan kəndləri, Bazarcıq, Ləmbəran, Yunan, Xaçındarbatlı, Kənizədağ, döyüşkən tayfalar sarmatlar - amazonkalar adlamrdı. Bərkavad, Xar, Sərçabil, Dolanlar, Şuşa və s. kimi iri yaşayış «...Onlar (amazonkalar- müəllif) elə rəşadətlə vuruşurdular məskənləri, Çerek, Əkna, Crabert, Mattis, İzz, Xaçın, Zaris, Xey- ki, hindlilərdən heç kim onların yanında döyüşdən qaçmağa cürət ran və s. qalalar var idi. Təsadüfi deyil ki, Qarabağ “Aranın qəl- etməzdi, çynki onlar qaçanlan öldürürdülər... bi” adlanırdı. Ox və yayla silahlanmış bu qadınlardan hər biri on hindliyə Qədim Qarabağın Arsak əyalətində Amaras və Anariaka to- bərabərdir» (Monax Yaspadre Karvahala, 1539-cu il). ponimləri arasmda oxşarlıq diqqəti cəlb etməyə bilməz. Araşdır- Amazonkalan öz gözlərilə görmüş Fransisko de Oleıjane malardan məlum olur ki, parsilərlə yanaşı anariaklarm (iranlı ol- Amerikada ən böyük çayı kəşf etdiyi üçün çay onun adı ilə Rio- Oleıjane adlandınlır. Lakin bu adın ömrü qısa olur, o tezliklə adı çəkilir. İ.M.Dyakonov 'yazır ki, qarqarlar quti boylanndan bi- unudulur və çay yerli-aborigen sakinlərin (amazonkaların) admı ridir. Göstərilən minilliklərdə bəzi qarqar boylan Kiçik Asiyanm daşıyır. O, bu gün də həmin adla (Amazonka) mövcuddur. batı və Güney-batı (qərb və cənub-qərb) ərazilərində yaşamışlar. Amazonka toponimi mənşəcə yunan sözü olub «döşsüz» Qarqarlarm bir hissəsi Livan ölkəsinin quzeyindəki Oront çayı mənasmdadır. Uzaq keçmişdə, bir qayda olaraq amazonkaların hövzəsində Karkar adlı yeni yurd salmışlar. sağ döşünün uşaqlıq çağlannda sıxıb bağlamaqla inkişafdan da- III Salmanasann m.ö. 853-cü il hərbi yürüşü, mənbələrdə yandırılırdı ki, böyuyəndə döyüş zamanı yaydan ox atarkən mane “Karkar döyüşü” adı altrnda tarixə düşmüşdür. olmasm. Şumer və assur qaynaqlannda göstərilir ki, Qarqar tayfalan- Bu məlumatlar Amerika amazonkalarına aiddir. Əslində nın dədə yurdu Urmu gölü hövzəsi olmuş, sonralar isə Avrasiya- «amazonkalar məmləkəti», «sənəmlər səltənəti» müxtəlif zaman nm müxtəlif ərazilərində görünmüşlər. kəsiyində dünyanm müxtəlif regionlannda mövcud olmuşdur. On- Bəzi tədqiqatçılar qarqarlann etnik mənsubiyyətini araşdıra- lar haqqmda antik müəlliflərdən Esxil və Herodot, Plutarx və Stra- raq Azərbaycan ərazisindəki qarqarlann, müasir induslann, digər- bon, tarixçi Pavel Diaxon və şair Dolimil, ərəb səyyahı Əbu- ləri isə rutul - saxurlann ulu babalan olmasım ehtimal edirlər. Übeyd Əl-Bərki, monarx Fransisko Alvareş və başqalan yazmışlar. Tarix elmləri doktoru K.Əliyev qarqarlann türkdilli olmasmı qeyd Bəzi müəlliflərin qeydlərinə görə amazonkalar Avropanın edir. Bu, qarqarlarm yaşadıqlan məkanda yaratdıqlan ilk qədim Şərqində, Qafqaz dağlannda (yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi), in- toponimlərin sırf türk mənşəli olmasmda da təsdiqlənir. diki Türkiyə ərazisində, Kiçik Asiyada yaşamışlar. Qazaxstanın Qaraqışlaq əyalətində yaşayan qıpçaq-qarqar- Tarixi Qərbi Azərbaycanda (İndiki Ərmənistanda) Amasiya lardan bəhs edən “Məcmu-ət-təvarix” dastanmda Manasın soy (rayon və şəhər adı) - Amaziya, çox ehtimal ki, amazonkalarm başçısı Karkarın nəvəsi olduğu və Manas soyunun “Karkar qıp- adı ilə bağlıdır (C.Məmmədov «Dünyanın sirr və müəmmalan çağı” adlanması da qeyd olunur. ensiklopediyası»). Qədim Şumeri idarə edən qutilərin son elbəyi Tirikan qar- Onlann amazonka (cəngavər qadın) adlanması onunla qar boyuna mənsub idi. əlaqədardır ki, qızları ərə gedənə qədər kişilərlə ova çıxar, at Strabon yazır ki, Qafqaz dağlannm şimal ətəklərində yaşa- çapar, ox atar (oxatma zamanı mane olmasın deyə hətta onlarııı yan qarqar tayfa birliyinin qonşuluğunda amazonkalar - cəngavər sağ döşü erkən yaşlannda ləğv olunardı), hərbi yürüşlərdə belə qadınlar məskunlaşmışdı. Herodota görə, kişisevməz bu amazon- cəsarətlə, qeyrətlə iştirak edərdilər (Herodot, Psevdo Hippokrat, kalar yalnız sak (skif) ərənlərilə nigah əlaqəsinə girməyə razılıq 5-4-cü yüzilliklər). Bəlkə də “aslanm erkəyi, dişisi olmaz” məsəli vermiş və bu izdivacdan gələcək cəsur, qorxmaz savromat nəsli o vaxtlarda yaranmışdır. törəmişdir. Antik mənbələrin məlumatlarma görə sarmatlar türk mənşə- Sarmatlar haqqında tarixi arayış. İndiki Qara dənizin (an- Ii tayfa birliyinə daxildirlər ki, onların tərkiblərində qarqar adlı tik ədəbiyyatda Pont dənizi) şimalındakı geniş çöllərdə öncə tayfa da var idi. Bunu Şimali Qafqazda indiyə qədər mövcud et- Kimmerlər (Qamərlər), sonra isə saqalar (Skif tayfalan) və başqa nonimlər də təsdiq edir. türk mənşəli tayfalarla yanaşı mədəniyyət və sosial-iqtisadi inki- Əslində qarqarlarm tarixi daha uzaq üfüqlərə gedib çıxır, şaf sahələrində onlara yaxın olan oturaq həyat tərzi keçirən və çox qədimdir. əkinçiliklə məşğul olan meot tayfaları (meotidlər) da yaşayırdılar. M.ö. 22-21 yüzilliklərə aid qaynaqlarda III Ur sülaləsinin Bu tayfamn adı ilə, hətta bir müddət indiki Azov dənizi - Meoti- çarları işğal etdikləri yaşayış məskənlərin sırasmda Karkarm da da adlanırdı. Knm dağlannda isə sərt təbiətli Tavr tayfatarı məs- kunlaşmışdılar. Onlann şərəfmə indiki Knm-Tavrida, Tavrika sında, hətta roma legionlan aciz idilər və sarmat döyüşçülərindən adlanırdı (Çar Rusiyası dövründə burada ucaldılmış bir saray da çəkinirdilər, qorxurdular. Tavrida adlandmlmış, eyni adlı qubemiya olmuşdur). Tanais şəhərinin xarabalıqlannda tapılmış mərmər lövhədə herbi libasda sərkərdə Trifonun şəkli həkk olunmuşdur. Əldə edi- Sayca çoxluğu təşkil edən və saqalarla qohumluq əlaqələrində lən tapıntı sarmatlar haqqmda mövcud bilgiləri bir az da artmr, bulunan bu tayfalar zənginləşdirir (bax səh. 24). sarmatlar adlamrdı. Başqa bir məxəzdə göstərilir ki, amazonkalar ən çox xoşla- Sarmat tayfalannın dıqları yazm ilk aymda qonşu dağlara, qarqarlar yaşayan el-oba- yaranması alban və mn yaylaqlarma gəzintiyə, əylənməyə gələrmişlər. Qarqarlann qarqar tayfalarilə kişiləri də çox qədimdən yaranmış adət-ənənələrinə sadiq qalaraq münasibətləri, ge- onlar da həmin yaylaqlara üz tutarmışlar. netik bağhlığı barə- Yazılanlara görə, qarqarlarla amazonka qadınlan gündüzləri də yazmışıq. İndi ova-şikara çıxarmış, ovladıqlan çöl heyvanlanndan yeməklər hazır- isə sarmatlar (sav- layır, gecə-gündüz kef-işrətlə, vaxtlannı şən-xuraman keçirərmişlər. romatlar da yazılır) Azərbaycan türk alimi B.Şahsoylu “Harun amazonkalan - haqqmda əlavə mə- Bərdə sənəmləri” yazısında qeyd edir ki, “mənbələrdə amazon- lumatlan oxuculara kalann Qafqaz dağlannın Keravniya hissəsində qarqarlarla görüş- çatdarmaq istərdim. dükləri göstərilir” (“Elm və həyat” jumalı, 2. 1986). Sarmatlar əsas Hər üç halda (və digər qaynaqlarda da) bizi maraqlandıran etibarilə heyvandar- bir tarixi həqiqət var: Qafqazın şimal yamaclannda yaşayan qə- lıqla məşğul olan Tarixi Säqa (Skiflər) ölkəsində qədim Tanais dim türklərdən: qarqarlann, sakların (skiflərin) mövcudluğu və köçəri turk tayfatan onların şücaətinə vurulmuş qonşu cəngavər qadmlarla konuşması, idilər. Öncə onlar şəhərinin xarabalıqlarında tapılmış mərmər qohumlaşması! Ural çöllərində və üzərində silahlı sarmat süvarisi Azərbaycamn görkəmli dilşünas alimi professor Qəzənfər İtil (Volqa) çayı Kazımovun “Kitabi Dədə Qorqud” və Homerin “İlliada” dastanlan hövzəsində yaşamışlar. M.ö. 4-cü yüzillikdə tədricən Qərbə tərəf üzərində apardığı müqayisəli, elmi araşdırmalarından aşkar olur ki, irəliləməyə başlamışlar. İki yüzillikdən sonra onların nəsil da- qarqarlar miladdan çox-çox öncə Balkan yanmadasında da məs- vamçıları Qara dənizin Şimal çöllərini və Şimali Qafqazı öz təsir kunlaşmışlar və onlar Homerə də məlum idi. Böyük sənətkar adı dairəsinə qatmışlar (saqa və meotların bir hissəsini özlərinə tabe çəkilən bəşəri əsərində Yunanıstanda qarqarlan cəsur, cəngavər, etmişlər). Qədim Tanais şəhərinin mövcudluğu dövründə (m.ö. 3- döyüşkən ərənlər kimi təsvir edir və onlann adı ilə bağlı neçə-ne- cü yüzillikdə) Don çayınm aşağı hövzəsi torpaqlannda sarmatlar çə etnonimlərin adını qeyd edir. Balkanda qarqarlardan savayı baş- hakim qüwəyə malik idilər. Bu güclü və basılmaz türk tayfalan qa bir qüdrətli türk boyunun tarixi izi qalmışdır. Belə ki, məşhur iri tayfa ittifaqlan yaratsalar da öz dövləti olmamışdır. Lakin on- Troyanın müdafıəsində şücaət göstərmiş türk mənşəli etrusklann lann süvari qoşunlan olmuş, iri ev heyvanları sürülərini özləri ilə (yəni türklər-müəllif) adı ehtiram və hörmətlə çəkilir... köçdükləri yeni torpaqlara aparmışlar. Saqalardan fərqli olaraq Sarmat hərbiçiləri ağır silah daşıyırdılar (cida, zirehli dəmir ge- yim, dəbilqə-dəmir papaq və s.). Onlann sarsıdıcı zərbələri qarşı- * * Hs muşlar. Bu fikri ilk dəfə tarixçi alim K.Əliyev söyləmiş və Q.Qeybullayev tərəfindən əsaslandırılmışdır. Qarqarlann Albaniya ölkəsində hələ qədim zamanlardan ya- Orta Asiyada türkdilli Kimak (Kaymak) tayfasına mənsub şaması haqqında 5-ci yüzilliyin ərməni-hay tarixçisi M.Xorenatsi də Qarqar adlı əyalətin 10-cu yüzilliyə aid mənbədə adı çəkilir. məlumat verir. Özündən 2 yüz il öncə baş vermiş hadisələrlə bağlı V.V.Bartoldun əsərlərində Orta Asiyada Karkarçay və Karkar to- o, Albaniyada “Qarqar düzü”, “Qarqar knyazlığı” ifadəsini işlədir. ponimləri haqqmda məlumat verilir. Albaniya tarixçisi M.Kalankatuklu isə qarqarlarm Albaniyada məs- Qırqızlann “Manas” dastanmda Manasm babasınm adı Kar- kunlaşmasım miladdan əw əl 4-cü yüzilliyə aid edir. Hər iki tarixçi kar kimi göstərilir. Alban çarı Aranın qarqarlann nəsil davamçılanndan hesab edirlər. Beləliklə, Yuxan (dağlıq) Qarabağın aborigen əhalisinin et- Qarqarlar Albaniya ölkəsində indiki Mil düzünün şiıııal his- nik tərkibində qarqarlarm da özünəməxsus yeri olmuş, qarqarlarm səsində, Qarabağ düzündə və Qarqar çayının hövzəsində yaşamışlar. və alban dialekt danışxğı əsasmda miladm 1-ci yüzilliyində çox Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Beyləqandan bir az aralıda səsli ilk alban əlifbası yaradxlmxş, dörd yüzillikdən sonra alban zi- Karkar adlı şəhər mövcud idi. yalıları, maarifçiləri tərəfındən təkmilləşdirilmişdir. 19-cu yüzillikdə bu qədim türk tayfasımn adını daşıyan 5 yaşayış məntəqəsi var idi. Onlardan biri Xocavənd bölgəsində Herher, 2-si Gədəbəy bölgəsində Gərgər və Xarxar şəklində qal- 1 aLİ Jı 19 c
cavanıdır və o kimsəsiz sərt joksay Arpoksay Kalaks təbiətli ucsuz-bucaqsız çöl, Uk oğul ortancıl oğul sonbeş səhra-torpaqlannda Torqatay adlı ilk saq adamı meydana 1 1 1 avxatlar katiarlar Şahzadslər gəlmişdir. Torqatayın vali- nəsli və traspilar (Paralatlar) nəsli deynləri, guya atası Zevs, anası isə Borisfena çayının qızı olmuşdur. Saqa Torqatayxn 3 oğlu doğulur; Lipoksay, Arpoksay və son beşiyi Kolaksay. Onların dövründə göydən üç qxzxl əşya düşür; xxş, iki ağxzlx balta (sekira) və fıncan (kasa). Bunları birinci görən böyük qardaş yaxmlaşır ki, götürsün. Gözlənilmədən qızıl əşyalar alovlanır. Lipoksay dərhal geri çəkilir. İkinci qardaş Arpoksay irəli duranda əşyalar yenə də alov saçır. O, da geri çəkilməyə məc- bur olur. Bunu görən kiçik qardaş Kolaksay da özünü smamaq istə- yir və qızıl əşyalara yaxınlaşanda alov sönməyə başlayır. Kolaksay
Skif (saqa, sak) ölkəsi (A.I.Terenoşkin və V.AJlinskiniyə görə) Səmadan göndərilmiş “hədiyyələri” - qızıl xişı, ikibaşh baltanı və məlumatlar yazmışlar. Saqa filosofimun bioqrafik bilgiləri, müxtəlif fincanı götürüb özü ilə apanr. ellin ölkələrinə səyahətləri barədə hekayətləri, dərin fəlsəfi fikirləri, Saqa qardaşlan evlənəndə; Lipoksaydan törəyən nəslə avxat- müdrik kəlamlan, üstündən minilliklər keçsə də indi də diqqəti çəkir, lar, ortancıl qardaş Arpoksaydan olanlar - katiarlar və traspilər, düşündürür. Bu, heç də təsadüfi deyil. Anaxarsın bu zirvəyə çatması - üçüncü qardaş Kolaksaydan mənşə tapanlar şahzadələr (paralatlar) antik dövrün “yeddi müdrik” adamından biri kimi tanınması, öz qabi- adlanırdı. Bütün saqa tayfalanna bir adla - skolot (skit) deyilirdi. Iiyyəti, yüksək savadı və zəkası, müdrikliyi sayəsində olmuşdur. Bu əfsanəni danışan Saqa türkləri həmişə və hər yerdə məhz Onun həyatı parlaq, sonu isə faciə ilə qurtarmışdır. bu cürə yaranmalanm təsdiq edir və bu fikrə sadiq qalmışlar, yəni Ellin ölkələrinə səyahətdən vətəninə qayıdarkən saqa dün- saqalann yaşadığı torpaqlar birinci çar Torqataydan başlamış İran yagörüşünə, onun böyüklüyünə zidd olan yad xalqlann əxlaqmı, şahı Daramn Skifiya ölkəsinə (antik ədəbiyyatda saqalann vətəni adət-ənənələrini dəstəklədiyinə görə qardaşı şahzadə Savlinin belə adlanır) 700 minlik qoşunla hərbi səfərinə qədər (m.ö. 6-cı (başqa bir mənbədə Kaduid) əlilə lələkli oxla sinəsindən vurula- yüzillik) zaman kəsiyindən min il qabaq da mövcud idi. raq öldürülmüşdür - saf türk mənəviyyatmın qurbam olmuşdur. Saqaların məskunlaşdığı ərazilər çox geniş olduğundan hər Saqa türkü Anaxars tarixi şəxsiyyətdir. Onun, dövrünün bir saqa at üstündə bir günlük yol getdiyi qədər ona torpaq sahəsi görkəmli filosofu olmasına Diogen Laertski “Fəlsəfədə məşhur aynlurdı. Ölkəni bacarıqla idarə etmək üçün Kolaksayın oğlanları adamların həyatı və təlimi” kitabında xüsusi bölmə “Skif (saq- arasında üç yerə bölünmüşdür... müəllif) Anaxarsis” həsr etmişdir. Saqa tüıklərinin mənşə tapması haqqında ikinci əfsanə yunan cən- Diogen yazır: “Skif Anaxarsis Qnurun oğlu, çar Kaduidin gavəri Heraklın adı ilə bağlıdır ki, onu qabartmağa lüzum görmürəm. qardaşı idi. Anası yunanlı olduğundan hər iki dili mükəmməl bi- Heredot saqalann yaranmasma dair tarixi olaylan da qələmə lirdi. O, skif və ellinlərin adət-ənənələri haqqmda yazmış... hərbi almışdır. O yazır: “Mövcud olan başqa bir hekayətə mən daha çox işə 800 şeir qoşmuşdur. Sərbəst nitqi sayəsində yaşadığı dövrdə etibar edirəm. Massaget türkləri tərəfindən sıxışdmlmxş Asiyada “skif nitq tərzi” deyiminin yaranmasma o səbəb olmuşdur”. yaşayan köçəri skiflər (saqalar - müəllif) Araz çayını keçərək kim- Diogen sonra qeyd edir ki, Anaxars hələ gənc yaşlarmda, merlərin (qamərlərin) torpağına getdilər. Məhz, hələ qədimdən təxminən m.ö. 594-cü ildə Afinaya gəlmiş və məşhur filosof So- kimmerlərə məxsus həmin toıpaqlarda indi skiflər yaşayır”. Qardaş lonla, hazırcavablığı sayəsində görüşməyə müvəffəq olmuş, onun qanı tökülməsin deyə kimmerlər məskunlaşdıqlan torpaqlan tərk tələbəsi qismində arxont Evkratın dövründə qırx yeddinci olim- etməyə məcbur olmuşlar. Bu barədə irəlidə yazmışıq. piadada iştirak etmişdir. Hələ əski vaxtlarda, başqa türk tayfalarmda məşhur sərkər- Yaşlı vaxtında fitri istedadilə müəllimi Solonu da ötmüş, də, hakim, müdrik adamlar olduğu kimi saqaların da Öz mütəfək- dövrünün sayılan ağsaqqal, aqil fılosoflanndan biri olmuşdur. kirləri, fılosofları olmuş, məxsus olduqları türk tayfalarını, onların Onun yüksək mənəviyyatı haqqında Sisiyalı Diador xüsusi hör- mədəniyyətini, adət-ənənələrini dünyaya tanıtmış fəlsəfı fikir ta- mətlə “Kitabxana” əsərində yazmışdır. Anaxarsla Lidiya şahı rixində silinməz izlər qoymuşlar. Onlann sırasında öncə Anaxar- Krez arasında olan söhbəti ətraflı təsvir etmişdir. sın (yunan mənbələrində Anaxarsis) admı fəxrlə çəkmək olar. “Ümumdünya tarixi”nin müəllifı Efər isə saqa türkü Ana- Anaxars Saqa elinin ən ləyaqətli, zəngin, ensiklopedik bilgilərə xarsı yüksək dəyərləndirərək gəmidə ikidişli lövbəri, yanar qovu malik nümayəndəsi, aqil insan, şəxsiyyət idi. Doğma dilini və yunan və dulusçu çarxmın kəsfmi onun adıyla bağlayır. dilini mükəmməl bilir, gözəl nitqə malik idi. Odur ki, onun müa- Tanmmış yunanlı Fales yazır ki, “Anaxarsis sağlam düşün- sirləri, antik müəlliflər də Anaxars haqqmda çox maraqlı və dəyərli cəli və dünyagörmüş adamdır...”. Korinf tiranı Periandın (m.ö. 677-585) keçirdiyi ziyafət Bu məlumat alban səlnaməçisi M.Kalankatuklunxın “Gəncə məclisi zaman ev, ailə mövzusundakı mübahisələrdə məşhur yu- Şakaşenada meydana gəlmişdir” ifadəsində də təsdiq olunur. nan məzhəkəçisi Ezopun atmacalanna ağıllı, son dərəcə biçimli İ.Dayaknova görə bu Sak çarlığı sonralar Güney Azərbaycanxn da cavablar verən Anaxarsm şərhlərini və aqilin ruh haqqmda, ruhun xeyli ərazisini əhatə edirdi. Saklar öz çarlxğınm hüdudlanm geniş- Ulu Tann ilə insanlar arasında vasitə olmasına dair fəlsəfi görüş- ləndirərək Arsak əyalətində, Kür-Araz ovalığxnda (Balasakan) ha- lərini, fıkirlərini Plutarx da yazıya almışdır. (“Tann öz iradəsini kim rola malik idilər. od, su, külək, bulud, yağış kimi vasitələrlə gerçəkləşdirirsə, birini Qədim türk tayfalanndan bizə mənəvi irs qalmış etnonim- xilas edib, doydurur, digərini məhv edirsə, onda digər canlıların ünvanlar buna əyani sübutdur: Qanqara (2-ci yüzillik, qədim türk mövcudluğunu, onun iradəsindən kənar təsəwür edilməsi qəribə dilində “sanar, sanqar” - burun, bucaq), Aran (3-cü yüzillik, qə- olardı. Ən gerçəyi isə onlann Tann qüdrətindən asxlı olub ona xid- dim türk dilində “isti yer, düzənlik”), Xunan, Çöl, Kul, Qarqar, mət etdiyini... düşünmək Kandar, (5-ci yüzillik, türk tayfalarx: Hun, Çol, Kul, Qarqar, Kan- Albaniya e.ə. 3-cü əsrdə olar...”, Anaxars). dar adxndan), Tərtər, Pazkank, Kazax (7-ci yüzillik, türk tayfalarx: Etiraf edək ki, saqa “Tərtər - dördər, igid”, Pazkank-Paçanak-peçeneq və Qazax) To- türk tayfalan Anaxarsdan vuz (8-ci yüzillik, türk tayfası “Toqus-oğus, oğuz”), Ağstafa öncə və sonra da bir neçə (Oğuz tayfa) və qədim ərməni-hay dilli mənbələrdən “Albaniya müdrik adamlar, filosoflar tarixi”nə düşmüş və Albaniyada mövcudluğunu bildirən Kol- yetirmişdir. Bu səpgidən mank, Urekan, Karieç, Kri, Urdi, Çlax, Tri və onlarca başqalan. Ellin dünyasmda tanm- Yuxarxda adı çəkilən etnonimlərin tarixi nisbidir, onların ar- ımş, ad çıxarmış Toksar txq mövcudluğunun qeydə alınma tarixidir. Saklann tərkibində və Abann (Abaris, yunan- olan Gəncək adlı türk tayfası miladdan öncə 5-ci yüzillikdə Sak ca) adlannı çəkmək olar. çarlığınm ana şəhərinin (mərkəzinin) əsasmı qoyur, inşa edir və İndi isə keçək əsas onu öz adı ilə Gəncək adlandırır. İndiki Gəncə şəhərinin adı mətləbə. Gəncək türk tayfasmdan bizə qalmxş əziz yadigardxr. İndiki Gəncə-Qazax Tarixi arayış. Bir sıra pars mənbələrinə görə m.ö. 2-ci bölgəsi qədim qaynaqlarda: yüzillikdə türk ölkəsi Atropatenanxn ana şəhəri-paytaxtı, Qanzak yunanlarda - Sakasena, sonra əıməni-hay dilli mənbələrdə Şakaşena idi. Antik müəlliflər (Strabon, Plinii, Ptolomey və s.) isə bu şəhə- adlandxnlmışdır. ri Qazaka kimi qeydə almışlar. Ərməni-hay tərixçiləri də öz növ- Antik dövrdə bu ərazidə məskunlaşmış türk-sak (qədim bəsində bu məlumatlardan köklənərək çəkilən şəhər adım öz dil- mənbələrdə Skif də yazılxr, əslində Saqa, Saka olmalıdır) tayfa lərinə uyğunlaşdırıb Qandzak adlandırmışlar. birliyinin adıyla belə adlanmxşdxr. Tarixi və elmi həqiqətlərə əsaslanaraq deyə bilərik ki, müx- Miladdan əw əl 8-7-ci yüzilliklərdə Altaydan qərbə doğru - təlif şəkildə deyilən, yazılan bu adlar Gəncə və ya Gəncək etno- öncə Orta Asiyaya, oradan da Qara dənizin şimal sahillərinə, son- niminin təhrif formasıdxr. ra da bir qismi Xəzərin cənubuna, Ön Asiyaya və o cümlədən, Məlumdur ki, məşhur Urmiya gölünün cənub-şərqində Mara- miladdan öncə, 673-cü ildə Azərbaycana axm etmişlər. Onlarm ğanm 6 firsəngliyində (bir fxrsəng təxminən 7 km-ə bərabərdir) yer- böyük bir qismi Gəncə-Qazax bölgəsində mərkəzi dövlət quru- ləşən Gəncə şəhərində azər türklərinin Od məbədi (atəşgah) yer- mundan ibarət bir çarlıq yaratmışlar. ləşirdi. Yazılı mənbələrə görə Taxt-taca çıxmazdan öncə ölkənin iranlılann (parslann), qatı düşməni sayılan qüdrətli Turan türk hökmdan piyada buraya gələr, Od məbədini ziyarət edərmişlər. ölkəsinin hökmdarı Fraqrasian adını daşıyırdı. 9-cu yüzillikdə yaşamış anonim ərəb coğrafiyaçısı həmin Sak çarlığı ərazi hüdudlannı genişləndirərək tarixi Zəngəzur şəhəri Cəznək, iki yüz il ondan sonra digər bir ərəb səyyahı Ya- torpaqlanm da zəbt edir və saklar burada məskunlaşn-. Sonralar qut Xəməvi onu Cəznək (Gənzənin təhrifidir) kimi göstərirlər. bu əyalətin böyük bir hissəsi ərməni-hay dilli mənbələrdə Siyu- Bu türk mənşəli etnonimi pars dilinə aid edib ona «xəzinə» nik (Sünik), fars və ərəb mənbələrində Sisakan (Sisacan da yazı- kimi açma verənlər də olmuşdur ki, sonrakı yüzilliklərdə bu ad iır) kimi qeyd olunmuşdur. Siyunik əyaləti dövründə (Miladın 1- Azərbaycan ədəbiyyatında, elmində uzun müddət (Sovet dövrü) 2-ci yüzillikləri) onun mərkəzi Naxçıvan şəhəri idi və o yunan səhvən belə də izah olunmuşdur. mənbələrində - Bosaroped, ərəblərdə - Basfurcan, ərməni-haylar- Lakin Tarixi həqiqətlər tez-gec üzə çıxır və öz yerini tutur. da - Vaspuracan kimi işlənmişdir. Faktlara, dəlillərə müraciət edək. Siyunik istilahahındakı “uni” kompanenti qədim urartu di- Mahmud Qaşqay yazır ki, çox-çox qədimdə Orta Asiyada lində “nəsil, sülalə”, “K” hərfi isə ərməni-hayda qeyd etdiyim ki- saklann yaşadığı ərazidə çoxsaylı türk tayfalanndan birinin adı mi, cəm bildirir (yada salaq: hay-hayk). Belə çıxır ki, “Syunik” - Gəncək idi (məhz Gəncək!). «Gəncək» sözünün ikinci kompo- Si tayfası (nəsil, sülaləsi) mənasındadır. Farslarda Sisakan adı nenti olan «Cək» türk dillərində metatezaya uğrayaraq «s»-nin “Sisak” və “an” şəkilçisindən əmələ gələrək “Si sakları, Si sakla- «c» ilə əvəzlənməsinə görə o məhz «sak» etnonimini əks etdirir. rm yeri, məkam” deməkdir. Türk tarixçisi Kın oğlu M.Fəxrəddin Qədim mənbələrdə Güneyli-Quzeyli bütöv Azərbaycanda və ərməni-hay tarixçisi K.Patkanov da bu fikirdədirlər. iki Gəncənin Qanzak adlanması da bununla izah olunur. 6-cı yüzilliyə aid Suriya mənbəyində (Z.Ritor) o Sisakan Orta Asiya torpaqlannda erkən orta yüzilliklərdə bir neçə şəklində də işlənmişdir. Bu əyalət Sisakan ərazisini və Göyçə Gəncək adlı şəhərin mövcudluğu bu fikrin doğruluğuna dəlalət edir. gölü ətrafını da əhatə edirdi. Sonralar Sisakan xoronimi qısaldıl- Çağdaş dövrümüzdə Güney Azərbaycanda yerləşən Gəncə- mış şəkildə - Sisak, Sisyan sözü ilə əvəz olunmuşdur. İndi Sisa- bad, Gəncə, Gəncərud kəndlərin adlan Gəncək türk tayfasının kan torpaqları bolşeviklərin əlilə “Ərmənistana” qatılmış Sisyan adını bugün də yaşadır. rayonu adında qalır. Hansı ki, bu ərazi sovet hökumətinə qədər Orta Asiyada yaşayan saklar ilə genetik bağlı olan qazaxlar- Qarakilsə adlanmış və burada qədim türkdilli, türkmənşəli tayfa- da, qırğızlarda, özbəklərdə və türkmənlərdə indi də «kəncə, qən- lar yaşamış və azər türklərindən ibarət “Şəki” adlı kənd orta yüz- cə» adlı türklər və onlann adlannı daşıyan xeyli Gəncə adlı yaşa- illiklərdə mövcud olmuş Şəki qalasının adım əks etdirir. Sisyan yış məskənləri vardır. mahalı “Ərmənistan”a qatılana qədər Qarabağ xanlığma məxsus 19-cu yüzilliklərdə Qafqazm şimalında Gəncə-Aul, Gəncə- “Şəki kəndi” İbrahim Xəlil xan tərəfindən Gövhər ağanm anası- çay, Gəncə və s. kənd adlan mənbələrdə qeyd olunur ki, bütün na-gürcü knyazı Abaşidzenin qızma (arvadlanndan biri) bağışla- bunlann hamısı qondarma «Xəzinə» anlamı ilə uyuşmur, məhz nır. Gövhər ağanm anası isə öz yaxm qohumlanndan bir qismini Gəncək türk tayfasının adı ilə bağlıdır. Şəki kəndinə köçürmüş və burada yaşayan knyazlar özlərinə Qədim pəhləvi dilində mövcud bir mənbədə göstərilir ki, “Knyaz Şəkinski” ləqəbini göstərmişlər. Aturpatakanda (Cüney Azərbaycanm qədim adlarından biri) Gən- Gövhər ağanın nəvəsi, Azərbaycan Teatnnm məşhur aktrisası cə şəhərinin təməlini turanlı Əfrasiyab qoymuş və onu inşa et- Barat xanım Şəkinskaya ləqəbəni özünə ömürlük götürmüşdür. mişdir. Bu həmin tarixi şəxsiyyətdir ki, (Əfrasiyab) «Avesta»da Sonra Qarabağ əyalətinə, 19-cu yüzillikdə isə Azərbaycanın Zəngəzur qəzasma daxil idi. Musa Kalankatukluya görə və digər mənbələrdən də mə- “7-ci yüzillikdə ərməni coğrafiyası” əsərində göstərilir ki, lum olur ki, Yafətin nəslindən (Nuh peyğəmbəm oğlanlarından Syünik əyaləti 12 vilayətdən ibarət olub, o etnik, mədəni və si- biri) olan Sisakan qolunun nümayəndəsi hökmdar Aran Eraxs yasi cəhətdən Albaniya və Atropatena ilə daha yaxm bağlıdır, (Araz - müəllif) çayından Göyçə gölü ətrafı daxil olmaqla Xnara- nəinki Ərməniyə ilə. X.Xyubşman və İ.Markvart isə Syüniki kert (qədim Xunan, Hun sözündən) qalasınadək (indiki Xrami ça- ümumiyyətlə alban əyaləti sayırlar. 8-ci yüzilliyin müəllifi Stefan yının Kürə qovuşduğu yerdə) uzanan ərazi - dağlar və düzənlik- Syünik yazır ki, Syünik və Arsakanda (Arsak-müəllif) yaşayan lər, varis kimi ona çatmışdır (M.Kalankatuklu)... əhali syunik və arsak dillərində damşxrlar. Deməli, hökmdar Aran - albanlann eponimi (ulu babası) Si- M.Kalankatuklu Albaniyanxn miladm 1-2-yüzilliklərindəki sak sülaləsinə hakim olmuşdur. Həmin mənbələrdə, sonra göstə- sərhədlərinə toxunaraq göstərir ki, ölkənin ərazisi cənubda Araz rilir ki, çar Arandan başlayaraq... Cəsur I Vaçaqan, I Vaçe, Ura- çaymdan Xnarakert (Xunan da yazılır) qalasına, şimalda isə Dər- nın- (Umayır da yazılır), II Vaçe, ondan sonra da mömin III Vaça- bənd-Çolaya qədər uzanırdı. Deməli, Naxçıvan, Qoxtan (indiki qan Albaniya dövlətinin çarları olaraq uzun yüzilliklər boyu ölkə- Ordubad müəllif) və Syuni (Şünik) əyalətləri hansı ki, Araz çayı- ni idarə etmişlər. nm sol sahillərində yerləşirdi, Albaniyanın tərkibinə daxil idi... Bu tarixi reallıqlar, elmi dəlillər albanlann ərməni-hay Tarixə o da məlumdur ki, 4-cü yüzilliyin başlanğıcmdan eti- mənşəli olmaları haqqmda, hələ 1949-cu ildən Xankəndində orta barən xristianlığı qəbul edən albanlann hakim dairənin nümayən- səviyyəli yazxçı kimi tamdığım B.A.Ulubabyanxn - Qarabağ hadi- dələri, dini xadimlər alban dilinə tərcümə olunmuş Bibliyadan sələrində qatx şovinist, separatçx “Krunk” (“Dağlxq Qarabağm götürülmə adlar daşımağa başladllar. inqilabi idarə komitəsi”) təşkilatımn sabiq sədri və ona züy tutan Deyilənlərdən birmənalı şəkildə nəticə çıxır ki, qədim sak digər ərməni-hay müəlliflərinin irəli sürdükləri əsassxz mülahizə- türk tayfaları Albaniyamn Aran və dağlıq hissəsində yaşamışlar. ləri tamamilə alt-üst edir. Odur ki, düzən və dağlıq ərazidə məskunlaşmış saklar müväfiq Dünya tarixindən də məlumdur ki, ərmənilər-haylar köklü olaraq Balasakan - “düzən saklan” və Artsak - “dağ saklan” ad- qafqazh deyil, onlar Balkan yanmadasından Dəclə, Fərat və Araz lanmışlar (mövcud izahatlardan biri belədir). çaylannm mənbə götürdüyü dağlıq əraziyə gəlmə adsız tayfalar- Tarixi reallıqlarm, həqiqətlərin varlığına baxmayaraq, sovet dır (öncə Ərmən və Hayasa əyalətinə). tarixşünaslığında türk mənşəli saklar “səhvən” (bəlkə də qəsdən) Ərməni-hay tarixçisi Sevosun məlumatma görə, 571-ci ildə irandilli tayfa hesab edilirdi. Sovet tarixşünaslığımn bu “səhv” Sünik hökmdan İran şahı Xosrova (Sasanilər sülaləsi) ünvanladığı mövqeyindən ərməni-hay müəllifləri dərhal sui-istifadə edərək müraciətində bildirir ki, “onun (Sünikin-müəllif) mərkəzini Atro- Kür-Araz ovalığında əhalinin artıq 4-cü yüzillikdə ərməni-hay ol- patena sərhəddinə gətirsin. Ölkənin arxivi Dəbil şəhərindən Bey- ması fıkrini ortaya atırlar. Son vaxtlara qədər saklann irandilli ol- ləqan şəhərinə köçürülsün və ərməni sözünün Sünik hökmdarlxğı- masma dəstək verən bəzi azər türk “alimləri” də ərmənilərin- nm üzərindən götürsün”. Türkçülük, türk mhu ərməni-hay zorakı- hayların dəyirmanma su tökürdü. lığını rədd etdiyindən süniklərin haqlı xahişi dəstəklənir və hə- Belə çıxır ki, Gəncə şəhəri və onun ətrafmda yaşayan əhali yata keçirilir. Həmin dövrdə bu əyalətin öz bayrağı, gerbi və irandilli olmuş, sonra türkləşmişdir? onun 20 minlik süvari qoşun saxlamasx əyalətin iqtisadi, hərbi və Bütün bunlar əsassızdır, fərziyyədir, tarixi həqiqətlərlə heç siyasi cəhətdən qüdrətinə dəlalət edir. Albaniyanxn şimal “qapıla- bir əlaqəsi yoxdur. Kumık türk coğrafıyaçısı Murad Aci yazdığı ki- rxnxn” (“Kaspi”, “Sisan”... sonralar Bab-al-abvab, Dərbənd) qo- t tabında bunlarm elmdən uzaq müddəa olmasmı yetərincə və inan- runması sünik süvarilərinə etibar olunmuşdur. İ \ dıncı surətdə açıqladığından deylənlərlə kifayətlənməyə üstünlük tik dövrə aid şəhərlərdən:' Ayniana, Xani, Anariaka, eləcə də Xal- verirəm (“Avropa, Ulu Çöl və türklər”, Moskva 1998-ci il). xal, Sorari və indi də mövcud olan Bərdə şəhəri, 551-ci ildən al- İkinci nəticə, albanlar Qafqaz Albaniyasmm torpaqlarmda ban katalikosunun, 630-cu ildən - Qafqaz Albaniyasınm paytaxtı, əzəldən yaşamış aborigen, avtoxton tayfa olub ölkənin həyatında, Qəbələnin süqutundan sonra Mehranilər sülaləsindən çıxmış böyük dövlətin idarə olunmasmda aparıcı rola malik idi. alban knyazlanmn qərərgahma çevrilir. Üçüncü nəticə ondan ibarətdir ki, ərməni-hay müəlliflərinin Uti əyalətində məskunlaşmış qədim tayfalardan əfsanəvi al- yuxanda deyildiyi kimi, albanlarm, saklarm mənşəyi, etnik mən- ban çan Aramn nəslindən olan utilər, qarqarlar, savdeylər, qis- subiyyəti haqqmda irəli sürdükləri iddialar tamamilə əsassızdır, mən də kaspilər və sonrakı yüzilliklərdə buraya axın etmiş türk- elmi prinsiplərə, tarixi gerçəkliklərə ziddir. dilli saklar, hunlar, kəngərlər, xəzərlər onun əhalisinin etnik tər- Sak tayfalan atəşpərəstlərin müqəddəs kitabı “Avesta”da kibini təşkil edirdi. Antik mənbələrdə də Albaniya dövləti ərazi- (miladdan əvvəl 7-ci yüzillik) “tur” adı ilə məlumdur. Tur-türk sində yaşayan uti və udin adlı tayfalar haqqmda məlumatlara rast mənasmdadır, Turan etnonimi isə “türklərin yaşadığı ölkə, mə- gəlinir. Bu tayfalann adlan zahirən oxşar olsalar da, eyni köklü kan” deməkdir. Türk sözü isə «səma ruhlu» adam mənasındadır. etnos deyil. Herodot (eradan əw əl 5-ci yüzillik) Midiyada (indiki Güney Azərbaycanda) məskunlaşmış uti tayfalann adını iki dəfə çəkir və göstərir ki, utilər Kaspi dənizinin cənubi-qərb sahillərini Uti əyaləti, utilər əhatə etmişlər. Antik tarixçi Strabon da (Miladm 1-ci yüzilliyi) Qafqaz Albaniyası- Azarbaycan (IV-VIl əsrlər) utilərin Kaspi dənizinin cənubi-qərbində yaşamalannı təsdiq edir. nın tarixi Qarabağ bölgə- Alban tarixçisi M.Kalankatuklu öz dəyərli səlnaməsində xə- sində yaşayan qədim O»rb»<ıd-Çola ' bər verir ki, 1-ci yüzillikdə yaşamış qarqarlar, girdimanlar və uti- aborigen tayfalarmdan lər alban çan Aranın nəslindəndirlər. Sonra o, Albaniyada bir ne- biri də utilər idi. Onlann çə Uti əyalətinin adını çəkir. Onlardan biri “Böyük Bərdə” şəhəri məskunlaşdığı Uti əyalə- yaxınlığında Uti əyalətidir. Bu məlumat “7-ci yüzillikdə erməni coğrafiyası” əsərində də təsdiq olunur. ti (qədim yunan mənbə- lərində Otena), Kür çayı- M.Kalankatuklu fikrini davam etdirərək daha sonra qeyd nm sağ sahilində yerlə- edir ki, digər Uti əyaləti Albaniyanm şimal-şərqində (indiki Şəki- şərək şərqdə Balasakanla Oğuz-Qəbələ bölgələri) yerləşir. (sonra Paytakaran, Bilə- Təkrar da olsa qeyd edim ki, Miladm əvvəllərində Yerusə- limdən Albaniya ölkəsinə təkallahlığı (xristianlığı) yaymağa gəl- qan və nəhayət Beylə- qan şəklində gəlib bizə miş Yelisey, öncə maskatlann (massagetlərin) torpağma - Quzey çatmışdır), cənubda Ar- Azərbaycana (Dərbənd-Çola bölgəsi) təşrif buyurmuş, burada ilk sakla - indiki Yuxan dini məktəb yaratmış, “oradan Uti əyalətinə, oranın Srxam şəhə- (dağlıq) Qarabağ bölgəsi rinə, oradan da Kişə (Şəki bölgəsindəki Kiş kəndi-müəllif, Azər- - (qədim yunan mənbə- baycanm tanmmış türkşünas alimi Aydın Məmmədov burada do- lərində Orxistena), qərb- ğulmuşdur) gəlib kilsə tikmişdir”. Adı çəkilən Srxam Qəbələ də Albaniyanın İveriya bölgəsində xarabalıqlan qalmaqda olan Srxov qala ilə eynilik təş- (Gürcüstan) ilə sərhədlərinə qədər uzanırdı. Onun ərazisində an- kil etdiyinə görə Uti əyaləti də həmin ərazidə, hazırda udinlər yaşadıqlan yerlərə (Oğuz-Qəbələ bölgələrinin) Nic kəndləri lo- gürcülərdə - Qardabani şəklində işlənməklə vilayətin lokalizasi- kalizə oluna bilər. yası haqqmda fikirlər haçalamr. Daha sonra 5-ci yüzilliyə aid başqa bir sənəddə Göyçə Tarixçi F.Məmmədova yazır ki, Girdiman vilayəti ölkənin mahalı Uti adı altmda Arsak əyalətinə mənsub olduğu göstərilir. (Albaniyanm- müəllif) şimal-qərbində, Kür çayxmn sağ sahilində Qazax-Ağstafa bölgəsindəki məşhur Xalxal şəhəri də “Utilərin gürcü torpaqlanyla həmsərhəd olmuşdur. Sonrakı yüzilliklərdə əyalətində” yerləşmişdi. Həqiqətən də indiki Kirzan kəndində Mehranilər sülaləsi vilayətin hüdudlanm genişləndirərək Kürün sol (Tovuz bölgəsi) qədim vaxtlarda utilərin yaşamasını təsdiqləyən sahilinə (indiki İsmayıllı , Ağsu bölgələrinin böyük hissəsi) irəlilə- 19-cu yüzillyiə aid tarixi ədəbiyyat mövcuddur. miş və Göyçay, Girdiman çaylan hövzələrini əhatə etmişdir. 8-ci yüzilliyin tarixi hadisələrindən sonra (ərəblərin Albaniya- Qafqaz Albaniyasınm süqutundan sonra bu torpaqlar Arran ya hərbi müdaxiləsi və işğalı) yüzilliklər boyu ərəblərdən dəstək (Aran) adlı əraziyə daxil edildi. alan ərməni-haylann mənəvi və ilk növbədə dini zorakılığma məruz 5-ci yüzillikdə irandilli tayfalar (o cümlədən Lahıc tayfasına qalsalar da özünəməxsusluğunu, etno mədəniyyətini qoruyub saxla- mənsub çoxsaylı ailələr) buraya köç etmiş, Lahıc kəndini onlar mış utilər, nəhayət 18-ci yüzilliyin ortalannda ərməni-hay qriqorian salmışlar. kilsəsinin güclü təzyiqinə dözməyərək mənşəcə alban olduqlannı Girdiman (Qardman, Qardabani deyimlərindən asılı olmaya- Rusiya çan I Pyotra göndərdikləri məktubda da təsdiq edirlər: raq) göründüyü kimi heç vaxt nə ərməni-hay, nə də gürcü torpaq- “...Biz aqvanıq (albanıq - müəllif) və milliyətcə utilərik”. lan olmamışdır! Tarixçi İ.H.Əliyevin fikrincə, hələ antik dövrdə Güney Azərbaycanxn tarixi torpaqlarından - Xəzərin cənub-qərbindən utilərin bir hissəsi Arazdan şimala - Quzey Azərbaycana keçərək Albaniyada məskunlaşmışlar. Utilərin Kür çayı ətrafında yaşadıq- TARİXİ QARABAĞIN DİGƏR lan ərazi Ptolomeydə Otena kimi göstərilmişdir. Buradan aydın TÜRK MƏNŞƏLİ TAYFALARI olur ki, Kuti etnonimi xoronim funksiyasmı daşıyaraq uti tayfasımn adını özündə ehtiva edir. Sode və sodaklar Digər mənbələr xəbər verir ki, Utiqur adlı türk tayfası Ulu Çöl- Qədim Qarabağın etnik tərkibinə Sode və Sodaklar adlı türk də (Deşti Qıpçaq sonralar Cənub Rus Çölləri adlandınlmışdır - müəl- mənşəli tayfalar da daxildir. Hətta ərməni-hay tarixçisi M.Xorenat- lif), utidor adlı başqa bir türk tayfası isə Şimali Qafqazda yaşamxşdır. si Miladm I yüzilliyinin ortalannda Arsak əyalətində, Kür çaymın Odur ki, adı çəkilən tayfalann Albaniyada yaşayan uti tayfelarla cənubundakı ərazilərin alban hakimi Aran haqqında danışanda ya- genetik münasibətlərinin öyrənilməsi öz tədqiqatçılannı gözləyir. zır ki, utilər, qarqarlar qardmanlar və sodelər (əslində sodeylər) Uti əyalətinin geniş ərazisində Sakasena, (yunan və ərməni- Aranın nəslindəndilər. Bu məzmunda məlumata M.Kalankatuklu- hay dilli mənbələrdə), “Şakaşena” və Qardman vilayətləri qərar nun salnaməsində də rast gəlinir. Lakin alban tarixçisi Sode tayfa- tutmaqla onlann torpaqlarmda utilərlə yanaşı saklar, hunlar (savir- sının adım bir qədər başqa formada Savdey kimi işlədir. lər) əsas etibarilə əkinçiliklə, bağçılıqla, tərəvəzçiliklə, pambıqçı- 1727-ci ilə aid bir sənəddə Qarabağ ərazisində Sadak-Tor lıqla... məşğul olurdular. Əyalətin Girdiman bölgəsi isə öz dəmir yaşayış nahiyyəsinin adı çəkilir. Sodak, beləliklə, etnonimdir, tor- və mis mədənlərilə şöhrət tapmışdır. türk dillərində dağ örüşü mənasindadır (dağ örüşündə yaşayan sa- Girdiman vilayəti Kür çayınm sağ sahilində yerləşirdi. Qə- daklar). Tarixi mənbələrdən də məlumdur ki, Sadaklar Albaniya- dim erməni-haydilli mənbələrdə Qardman, İranda - Girdiman, nın və Qərbi Azərbaycanm (indiki Ərmənistan) yaylaq yurdların- olan etnonim sayılır. Qaraqalpaqlarda Aranşi (arançı), türkmənlər- da məskun idilər. də - Aranje tayfalari vardır. («şi, je» azər türkcəsində “çi” şəkil- Maraqlıdır, 18-ci yüzilliyin 1-ci yarsma aid digər bir sənəd- çisini əvəz edir) Qazançı, Quşçu, Danaçı kəndlərimizin adlan Ka- də Sadak adlı nahiyyənin Azərbaycanla Gürcüstanm həmsərhəd zan, Kuş, Tana adlı qədim türk ellərinə mənsubluğu bildirir. Qa- zonasmda yerləşdiyi göstərilir. rabağda, vaxtıilə Aranrot adlı mahal olmuşdur. Sadak etnonimi Tovuz və Qazax bölgələrində Sadıqlı və O Araz çayı ilə Arsak arasmda, təxminən Qubadlı, Zəngə- Borçalı qəzasında üç Adaxlo kəndi, Axalkələk qəzasında Sadıxlı, zur bölgəsində yerləşmişdir. tarixi Qərbi Azərbaycanda Sadaxlı kənd xarabalıqları və bir sıra Aranrot sözü Aran etononimindən və “rot” çay (fars dilində) başqa etnonimlər eyni mənşəlidir. sözündən ibarət olub - “Aran çayı” deməkdir. 9-11-ci yüzilliklərin Ərməni-hay tarixçisi S.T.Yerimyan qədim ərməni-hay mən- ərəb müəllifləri Arranda (Aranda) Araz çayına “Arran (Aranrot) adlı bələrinə isnad edərək yazır ki,Sodak,yaxud Sotk adlı mahal Ərmə- çay töküldüyünü yazırlar. Ərməni-hay tarixçiləri “Aran” sözünü nistan adlanan ərazidə Basarkeçər bölgəsini əhatə edirdi. Sodk, «Aqvan»la əvəz edərək həmin çayı “Aqvançay” kimi göstərirlər. yaxud sotk - etnonim olub Albaniyada yaşamış Savdey tayfasımn Aran türk tayfasmm adı Azərbaycanda indiyədək bir neçə admdan götürülmüşdür. (Hərşənd bu tayfamn adı M.Xorenatsinin etnonimdə qalmışdır. Aran kəndi (Lerik bölgəsi), Aran kəndi və əsərində Sode formaslnda işlənir). Deməli, Ərmənistana qatılmış Aran dağı (Tovuz bölgəsi), Arançı təpələri (Ağstafa bölgəsi). (sovet dövründə) Sotk, yaxud sodk mahalı öncə -tarixən Aİbaniya Göriindüyü kimi, Aran etnoniminin arealı genişdir. Bunu bir torpaqlan imiş. Çox ehtimal ki, miladddan əw əl 2-ci yüzillikdə bu daha aşağıdakı nümunələr də təsdiq edir. mahal işğal olunmuş və Ərməniyə tərkibinə qatılmışdır. Sonrakı Aran etnonimi Şimali Qafqazda, Güney Azərbaycanda və yüzilliklərdə Ərməniyənin süqutundan sonra bu mahal öz əzəl Gürcüstanda (Kok Uran, Ak-Uran, Uran-Qutan), tarixi Qərbi Azər- sahiblərinə - albanlara qaytanlmışdır. M.KaIankatukluya məxsus baycanda (bir dağ və iki kənd: Eranos-Aran etnonimindən və ər- salnamədə Albaniyada Sodeik mahalımn adı çəkilir. məni-hay dilində yunan mənşəli “os” şəkilçisindən, Göyçə maha- Beləliklə, məlum olur ki, qədim albanlara məxsus sadak lında Eranis və Ayranlı-Aranlı kənd adları) mövcuddur. Aran indi- türk ailələri Arsakda Albaniyanm Gürcüstanla sərhəd bölgələrin- yədək Yuxarı (dağlıq) Qarabağda Əskəran adında da qalmaqdadır: də, həm də qərbi Azərbaycanda yaşamışlar.Qədim azər türkcəsin- Əski Aran, yəni qədim Aran, Ulu Aran, Aran elinin adı Xocalı də danışan sadaklar Güney Azərbaycanda Sadaklı kəndləri sala- bölgəsinin ərazisində Aranzəmin kəndinin adında əks olunmuşdur. raq orada da məskunlaşmışlar. «Zəmin» fars sözüdür - yer, məkan, məskən» mənasındadır. Sat, Sadak, Satak adlı türk tayfalannm adım yaşadan etno- Beləliklə, Aranzəmin aranlann yeri, məskunlaşdıqlan ərazi, nimlər türk dünyasıöda geniş yayılmışdır. Sataklar adlı türklər məkan deməkdir. Orta yüzilliyin mənbələrində Arranm ana şəhəri Orta Asiyada və Altayda indi də yaşayırlar. sayılan Bərdə bölgəsində yerli əhalinin aran dilində danışmalan göstərilir (Q.Hacıyev “Bərdə şəhərinin tarixi”, Bakı, 2000-ci il).
Aranlar Dondarlar Tarixi Qarabağın torpaqlannda hələ qədim dövrlərdə məs- Sözügedən bölgənin qədim elatlanndan biri də dondar türk- kunlaşmış türk tayfalanndan biri də Aran adlanrrdı. Antik mənbə- ləridir. Onlar haqqmda ilk məlumatı yunanlı müəllif Hekatey (mi- lərdə, miladdan əvvəl 23-cü il və Miladm 79-cu illəri arasında laddan əw əl 5-ci yüzillik) verir. Miladın ilk çağlannda yaşamış Aran Oran formasında işlənmişdir. Türk dünyasmda arealı geniş Strabon, Plini, Tatsit və Pentarx da dondarlar haqqmda maraqlı lann yaşadıqlan əräzinin coğrafi adlannda-toponimyasında öz ək- məlumatlar qeydə almışlar. Onlann yazdıqlanndan bu qənaətə gəl- sini tapmışdır. Hunlann adı ilə bağlı Xonaşen (Hunaşen-müəllif) mək olar ki, dondarlar təxminən miladdan əwəl 5-ci yüzillikdə Şi- etnonimi də Qarabağda (Xocavənd bölgəsi) məlumdur. Dəsti- malı Qafqazda və Azov dənizi sahillərində məskun olmuşlar. Qıpçaq çölündə Suqnak şəhərin adı ilə Yuxan (dağlıq) Qarabağda V.V. Latışev qeyd edir ki, onlar (dondarlar-müəllif ) indiki Siqnak toponimi (Xocalı bölgəsi), İdil-İtil şəhərinin adı ilə əla- Kuban çöllərində yaşamışlar. Dondarlar mənşəcə ən qədim türk qədar Ədilli toponimi (Xocavənd bölgəsi) yaranmışdır. mənşəli tayfalardan sayılır və onlann Albaniyada, o cümlədən Qa- rabağda məskun olmalanna bu ərazidə mövcud toponimlər də də- lalət edir. Qubadlı və Tovuz bölgələrində Dondarlı adli kəndlər Peçeneqlər vardır. Onlann əhalisi azər türklərindən ibarətdir. Qazax bölgəsində Tarixi qaynaqlarda Arsak əyalətində Pazkank (Panskank) Dondardağ adlı dağ var. Dəvəçi bölgəsində Qala-Dondann (qala) nayihəsinin adı çəkilir (yunanlarda - Patsinak, Suriyada - pastina- xarabahqlan indi də qalmaqdadır. Həmin bölgənin Baş Əmirxanlı ye, farslarda - paçana...) Alban tarixçisi M.Kalankatuklu xatırladır kəndində bulaq indi də durur və “Dəndər bulaq” adlaıur. ki, Albaniyada Pazkank vilayəti var. Diqqəti çəkən cəhət budur ki,”Şuşa” toponiminin açımı Ərməni-haydilli mənbədə (7-ci yüzillik) Panskank yazılıb. məhz dondarlarla bağlıdır. Bəs “Şuşa” sözü Qarabağda nə vaxdan Bütün bunlar paçana (peçeneq) etnoniminin təhrifidir. Daha sonra, işlənir, o nəyi ifadə edir? 12-ci yüzilliyə aid mənbədə Qarabağın dağlıq hissəsində BçenS Bu suala cavabı antik müəllif Tatsitin əsərlərində tapırıq. (Paçan etnonimdən) toponimin adi çəkilir. (Şahbuz bölgəsində Şimali Qafqazda yaşayan dondarların mərkəzi şəhəri Şoşu ad- Biçənək adlı kənd var). Digər bir ərməni-haydilli mənbədə Al- lanırdı. Miladın 3-4 cü yüzilliklərində hunlarm tərkibində olan baniyada Rot-Patsian adlı vilayətin varlığı göstərilir. (Rot-fars di- tayfalar, o cümlədən dondarlar məcburi olaraq hunlarla bərabər lində çay deməkdir.) Paçanak peçeneqin təhrif formasıdır. Qafqaz Albaniyasına edilən hərbi yürüşlərdə iştirak etmişlər. Deyilənlər peçeneqlərin Qafqazda hələ Miladdan da öncə Çox ehtimal ki, bu səfər zamam dendarlar Qarabağa da gəl- yaşamalanna dəlalət edir. Bundan əlavə, peçeneq tayfası ilə bağlı miş, məskunlaşmış və yaşadıqlan məkanlardan birinin adını Şoşu Strabonun da verdiyi məlumat maraq doğurur. O, yazır ki, Meot- adlandırmışlar. da ilə Kaspi dənizi arasında köçəri tayfalardan biri də paksandır. Sonralar fonetik dəyişikliyə uğramış Şoşu indiki formaya-Şu- Y.B.Yusifov “panskan”ın fonetik formasını belə verir: paçanak- şa formasına düşmüşdür. Bu fikri Qarabağda məskunlaşmış türk paçank-pankçan (qədim yunan dilində «ç» hərfi olmadığmdan et- mənşəli tayfalardan; sak, tərtər, peşeneq, kəngər, berendey və baş- nonim belə oxunmalıdır) və onun fikri Gürcüstan, Qərbi Azər- qalannın gəlişi və onlann adlan ilə çoxsayh etonimlər, toponimlər baycandakı kəngərlər haqqında 5-8-ci yüilliklərə aid məlumatlarla təsdiq edir. təsdiq olunur. Bir gürcü mənbəyində deyilir ki, Miladdan öncə 3- Maraqhdır, 1727-ci ilin dövlət sənədlərində Şuşi adlı kənd 2-ci yüzilliklərdə peçeneqlər (paçaniklər kimi də yazılır) Gürcüs- Qarabağ düzündə (Ağcabədi bölgəsi), Şoşu isə Qarabağm Çulun- tanm ərazisinə tədricən gəlmişlər... dur mahalında (Mehri bölgəsində) və indiki Dondarlı (Quba böl- Peçeneqlrin üç tayfa birliyi-kəngərlər, Azərbaycanda iki böl- gəsi) qeydə alirimişdir. gədə; Qafqaz Albaniyasmın qərbində (Gürcüstan və Qərbi Azər- Beləliklə, vaxtilə Şimali Qafqazda məskunlaşmış, sonra Al- baycanla sərhəd hissəsində), həm də Naxçıvanda məskunlaşmışlar. baniya torpaqlanna, o cümlədən Qarabağ bölgəsinə axm etmiş sak, dondar, peçeneq, kəngər, tərtər tayfalannm adlan-ünvam on- 542-ci ilə aid mənbədə Albaniyada kəngərlərin farslarla Vaxt keçdikcə Qarabağ etnoniminin arealı-yayılma məkanı da ge- vuruşması qeyd olunur. Bu kəngər türk tayfası indiki Qazax-Ağs- nişlənmişdir. Güney Azərbaycanda, Türkiyədə (Qars əyaləti), tafa bölgəsində məskun idilər. Stavrapol əyalətində, Volqa çayı boyunda, (Rusiya Federasiyası) Nadir şah tərəfindən Gürcüstana verilmiş Qazax və Borçalı Orta Asiyada, qədim türk-oğuz elləri-Qərbi Azərbaycanda Qara- mahallarındakı kəngər elatlannm bir hissəsi sonralar gürcü knyaz- bağ tayfasmın adını daşıyan etnonimlər mövcuddur. (kitaba əlavə lanna baş əyməyərək Cinli, Dəmirli, Həsənli, Boyəhmədli, Qlzıl olunan izahlı toponimik lüğətdə bunu yazmışıq). Hacılı və başqa türk mənşəli tayfalarla 1795-ci ildə Qarabağa köçmüş və yerli türk əhalisi ilə qaynayıb qanşmışlar. Kəngərlər Qazax bölgəsindəki Qarabağ dağının adı həmin kəngərlərə məxsus Qarabağ tayfasının adını əks etdirir. Azərbaycanm bəzi Qarabağ xanlığımn şöhrətini artırmış qədim türk soylarından Qarabağ adlı etnonimləri həmin tayfanm adı ilə bağlıdır. biri də kəngərlər idi. Pənah Əli xan Sancallı Cavanşir idarə etdi- Qarabağ xanı Pənah Əli xan mübariz, döyüşkən elat kimi yi feodal dövlətinin müstəqilliyiyni, müdafiəsini daha da möh- tanman kəngərlərin bir hissəsini Naxçıvandan Qarabağa köçür- kəmləndirmək məqsədilə (təkrar edirəm) əlavə olaraq Naxçıvan müşdür. Kəngərlərin böyük bir qismi Naxçıvan ərazisində yaşa- ərazisində yaşayan kəngərlilərin bir qismini Qarabağa köçürmüş- maqda davam etmiş və orada-Şərur bölgəsindəki Qarabağlar kən- dür. Kəngərlərin tarixdə səsi-sorağı isə çox uzaqlardan gəlir. di, Qarabağlar abidəsi (türbə) Qarabağ tayfasmm, Şahbuz bölgə- Onlar haqqında son elmi-tədqiqat işlərindən aşkarlanan sen- sində Biçənək isə Bəcənə tayfasmm admı əks etdirir. sasion xarakterli bir kəşf-tarixi həqiqəti də nəzərə çatdırmaq ma- Arsakda peçeneqlərlə bağlı həm qədim, həm də müasir et- raqlı olar. nonimlər Qarabağ tayfasınm burada hələ qədim vaxtlardan yaşa- Azərbaycan Milli Akademiyasında, Nəsimi adma dilçilik masına dəlalət edir. institutunda Təbrizli soydaşımız Rəhman Pirəkbər Möhsüm oğlu 10-cu yüzilliyin müəllifı K.Baqryanorodnu cənubi rus (qə- Xeyavi müdafiə etdiyi dissertasiyasmda elmi əsaslarla sübut etdi dim türk çölləri - Deşti-Qıpçaq, Ulu çöl) çöllərində kəngər-peçe- ki, Cənubi (Güney) Azərbaycan ərazilərində və ikiçayarası (Dəc- neqlərin bir tayfasmın adı Qarabay olmasmı göstərir. Məlumdur lə və Fərat çaylan nəzərdə tutulur - müəllif) bölgələrdə Şumer- ki, kəngərlər Albaniyada, o cümlədən Qarabağ ərazisində miladm türk əlaqələrini göstərən yüzlərlə kənd, dağ, çay adlan vardır. əvvələrində məskunlaşmışlar. ”Azərbaycan ölkəsi doludur ən əski adlaman. Bu adlarm hər biri- Qarabağ etnonimi iki sözdən yaranmışdır: «qara» və «baq, si öz yerində bizim keçmişimizə aid bir möhkəm və mötəbər boq»dan. Qara sözlü toponimlər Türk dünyasmda çox geniş yayıl- sənəd və vəsiqədir” (R.P.Xeyavi). mış və çox mənalıdır-böyük, əzəmətli, hündür, ucsuz-bucaqsız və Təbrizli alim Kəngər sözünün məntiqi şəkildə Şumerlərin s. (Qaradağ-hündür dağ, Qarayazı-geniş çöl...) Bizim ehtimala görə Kİ-EH-Gİ (R) sözü ilə əlaqələndirir və göstərir ki, şumerlər Qarabağ-böyük Baq tayfası, güclü, qüdrətli Baq tayfası deməkdir. müəyyən zaman kəsiyində özlərini bu sözlə adlandırmışlar. Bu Qarabağ tayfası öncə Arsak ərazisinin düzən hissəsində sözün izahı birmənalı deyil, onu “knyaz yeri” (Romer, şümerşü- (Qarabağ düzü, Qarabağ şəhəri, 7-17-ci yüzilliklərdə), sonra isə nas), günəşə sitayiş edən xalq (R.P.Xeyavi).”Allahın gəldiyi tor- onun dağlıq yerlərində məskunlaşmış, yaşadıqlan əraziyə də paq” (Q.Kazımov) kimi izah edirlər.”Ki-torpaq”, “En-An” (şumer- məxsus olduqlan tayfanm adını vermişlər. Qarabağ adı sabitləş- lərin göy Allahınm adı),”gi(r) - gəlmək” mənasmdadır. “Şumer” dikcə, əhali arasında özünə”vəsiqə”aldıqdan sonra Artsak etnoni- sözü isə etnik ad-etnonim deyil. Akkadlara görə,Kİ-EH-Gİ(r)lərə mi də tədricən öz mövqeyini, məkanım ona ötürməli olmuşdur. verilən addır, ya da Kİ-EH-Gİ-nin dialekt variantıdır. Şumer sadəcə olaraq coğrafi addır və mənbələrdə “Şumer ölkəsinin cəlb edir. Marsellin döyülüb qayıdan əsgərlərin, sərkərdələrin de- xalqı”ifadəsinin izləri kimi qalmışdır. diklərini qələmə alıb, böyük Prisk gördüklərini, şahidi olduğu Beləliklə, R.P.Xeyavinin əsəri qədim türklərin (xüsusilə də olayları, İordan isə keçmişi - olub keçənləri yazır... kəngərlərin) şumerlərin varisi olduğunu üzə çıxarmasında irəliyə “Hunlann bir dəstəsi qardaşlanndan aynlıb cənub tərəfə dön- atılmış böyük addımdır, kəşfdir. dü və 8 yüz il əw əl skiflərin etdiyi kimi siklon sürətilə Qafqaza, Elm sübut edir ki, şumerlər m.ö. 6-cı minilliyin ortalann- ordan da Ərməniyəyə, Gürcüstana, Azərbaycana, ta Suriyaya qədər da indiki Cənubi Azərbaycanın Zaqros bölgəsindən İkiçayara- keçib getdilər (Əlisa Nicat “Nağıllara dönən tarix”, Bakı). sına enmişlər (Q.Kazımov). Bunu R.P.Xeyavi də təsdiq edərək Bir sıra elmi tədqiqatlar bu məlumatlara əsaslanaraq hunla- yazır: “Şomerlər başqa ölkədə baş qaldırıb yaşayıb-yaradıblar rın Albaniyada meydana gəlməsini həmin dövrə aid edirlər. Han- və sonra Mezopatamiya ölkəsinə köçüblər”. sı ki, bu tarix hunlann burada artıq yaşamasmı bildirir. Dionisi Minilliklərlə ölçülən zaman pərdəsinin arxasından boylanan Perieget yazır ki, Şimaldan başlayaraq Kaspi dənizi sahili boyu türk boylarından biri kəngərlərlə əski sivil dünyasının yaradıcılan skiflər (saklar), hunlar, kaspilər və albanlar məskunlaşırlar. Lakin baniləri, şumerlər arasında genetik bağlılıq qohumluğun mövcud- Şimali Qafqazda hunlann albanlarla qonşuluqda nə vaxtdan yaşa- luğu göz önündədir və onlar öz aralanndakı münasibətləri (mədə- malan hələlik dəqiq müəyyən edilməmişdir. ni, iqtisadi və.s) müəyyən mənada ortaq prototürk dili vasitəsilə Digər tarixi mənbələrdən o da məlumdur ki, hunlar İveriya, qurmuş və konuşmuşlar. Albaniya və Qərbi Azərbaycan sərhədlərində - Uti əyalətində Bu fövqəladə tarixi hadisə qədim türk məskəni beşiyi cə- “alban çarlannın qış iqamətgahı” (M.Kalankatuklu) - Xalxal şəhə- nubi Azərbaycamn, onun xalqımn şanlı keçmişinə nur salır və hə- ri yaxınlığmda yerləşən Hunan qalasından Qafqaz ölkələrinə, o lə çox vacib və sehrli türk dünyasınm zəngin tarixinin yeni-yeni cümlədən, Albaniyamn Arsax əyalətinə hərbi yürüşlər etmişlər. səhifələrinin açılması, diqqətlə öyrənilməsi özüdüşünən, səbrlə, Hunların Albaniyanm digər torpaqlarma (Mil, Muğan və dözümlə araşdırıcılannı, yazıb-yaradan və dünya ictimaiyyətinə Şirvan) qəfləti hücumlannm qarşısını almaq üçün İran şahı Kavad çatdıra bilən tədqiqatçüanm gözləyir. 503-cü ildə sərkərdə Şapurun başçılığı altmda 12 min atlı göndə- rir. Beşillik qanlı vuruşmalardan sonra hunlarm Sabir (Savir) tay- faları, Qafqazm hər iki keçidindən (Dəryal və Dərbənd) çıxarsa- Hunlar lar da 10 ildən sonra yenə də Albaniya hüdudlanna soxulurlar 1-7-ci yüzilliklərin tarixi qaynaqlarında Albaniyada məskun- (Y.Cəfərov, “Hunlar və Azərbaycan”, Bakı, 1993). laşmış ən qədim türk mənşəli tayfalann (saklann, ijmaxlarm, Albaniyanın şimal-şərqində (Dərbənd-Çola) yerləşmiş mas- kəngərlərin və s.) sırasında hunlann da adı çəkilir. kutlarm (massagetlərin) arasmda hunlarm da olması qədim ərmə- O da məlumdur ki, hunlar miladın 2-ci yüzilliyində Mərkə- ni-haydilli mənbələrdə də qeydə ahnmışdır. zi Asiyadan hərəkət edərək Avropanm cənub-şərqinə və Şimali Belə ki, maskutlarm çan, eyni zamanda hunlara da hökm- Qafqaza doğru irəliləmişlər. Dioııisi Periegetin hunlar haqqında darlıq etmişdir (Favst Buzand). Alban səlnaməçisi M.Kalankatuk- verdiyi ilk məlumat Miladm 160-cı ilinə aiddir. D.Periegetdən bir lu və gəncəli Mxitar Qoş yazırlar ki, Albaniyanm Çola şəhərinin müddət sonra məşhur Klavdi Ptolemeydən başlayaraq (3-cü yüz- patriarxı İoan, həm də hunlann episkopu (yunanca “dini nəzarət- illikdən) 10-cu yüzilliyə qədər Avropanxn bütün tarixçi və coğra- çi”) idi. Odur ki, Azərbaycan xalqımn etnogenezində iştirak etmiş fıyaşünasları hunlardan bəhs edir. Onlardan 3-nün: Marsellinin, hun türklərinin adı Xunan (ərəb, gürcü), Xunarakert (ərməni-hay- İordanm və Priskin məlumatları əhatə və dəyər cəhətdən diqqəti dilli mənbələrdə), Xunaşin - Yuxan (dağlıq) Qarabağda (Xoca- vənd bölgəsi) etnonim şəklində qalmaqdadır. Xəzərlər Əsgəran rayonunda, Vərəndə adlı kəndin xarabalıqlan indi də qalmaqdadır. Onun yerləşdiyi ərazi “Vərəndə dərəsi” adlanır. Apanlmış toponimik, linqvistik, tarixi tədqiqatlar Albaniya Vərəndə etnonimi oğuz türk mənşəli Qıpçaq tayfası olmuş “Be- torpaqlannda, o cümlədən, Qarabağda vaxtilə bir qüdrətli türk rendey”in təhrif foraıasıdır. tayfası-xəzərlərin bir sıra elatlannın yaşadıqlanm aşkarlamışdır. Yuxarı (dağlıq) Qarabağm toponimiya xəritəsində qeyd et- Tarixdə özünəməxsus izlər qoymuş xəzər türk birləşmələri Qaf- diyim kimi, hunlarla bağlı etnonim də iz qoymuşdur. Əhali azər qazın şimalmda Qara və Xəzər dənizləri arasmdakı ərazidə (650- türklərindən ibarət olan Xmdmstan kəndinin 19-cu yüzilliyin 30- 965-ci illər arasmda, yəni 300 ildən çox zaman kəsiyində) möh- cu illərində buraya köç etmiş ərməni-hay ailələri tərəfmdən təh- təşəm, basılmaz imperatorluq yaratmışlar. Onlarm ayn-ayn tayfa- rif edilərək Xunzirək adlandırılmışdır. Hərçəndi yerli camaat onu larınm ən çox da hərbi yürüş etdikləri ölkə, bəlkə də Azərbayca- sovet dövründə və indi də ilkin formasmda - Xmdırıstan işlədir. nm qədim dövlətlərindən biri, ərazi etibarilə onlara daha yaxm Yaxşı yadımdadır, Böyük Vətən Müharibəsi illərində olan - Qafqaz Albaniyası olmuşdur. Belə ki, hələ imperiya yarat- (1941-1945) anamla bu kəndə qonaq gəlmişdik. Yol gedərkən mazdan da xeyli öncə, onlann ilk hərbi səfəri Miladın 193-213- avtobusda da, mənzilbaşma çatanda da, hamı bu kəndə Xmdırı- cü illərinə təsadüf edir (Xorenatsi). Sonrakı, bizim eramızın yüz- stan deyirdi və o vaxtdan bu etnonimin mənasmı bilməsəm də o illiklərində, xəzərlər Albaniya torpaqlanna dönə-dönə hücumlar öz ahəngdar səslənməsilə əbədi olaraq mənim uşaq təfəkkürüm- etmişlər (339 350... 705, 714, 730, 733, 755, 799-cu illər və s.). də həkk olundu. İndi də Xxndınstan kəndindən söhbət düşəndə Xəzərlərin tərkibində çoxsaylı müxtəlif türkdilli tayfalar ol- gözlərim önündə bağlı-bağatlı, hündür həyət ağaclarma sarman- masmı yuxanda qeyd etmişik. Onlardan biri - Zığlar (ziqlər də mış qara, san üzüm sortlarınm tənəkləri, günəş şüalarmda bərq yazılır). Abşeron yanmadasının qərb sahilində Zığ kəndinin sa- vuran dolu salxımlar canlamr... kinləri, Gəncə qubemiyası dövründə Qazax qəzasmdakı qazaxlar Çox-çox sonralar öyrəndim ki, bu etnonim “hun” türk etno- da xəzərlərə aid edilir. sunun admdan köklənmiş yadigardır. A.A.Bakıxanov Zığ kəndinin admı Strabon, Plini və Arrian Ağdərənin ilkin adı da hunlarla bağlı olub Xunaşin adlandı- Qafqaz dağlarmm cənub-qərb yamaclannda yerləşdiklərini, qədim rılmışdır. 19-cu yüzillikdə Qarabağ düzünün 36 min desyatin tor- zığlann, yaxud jiqlərin admdan törədiyini yazırlar. paqlan Xonaşen adlanırdı. Bu etnoxoronim “hun” və “şin, şen” Sonrakı yüzilliklərdə onlardan bir qismi ayrılaraq Abşerona sözlərindən yaranaraq türk tayfası olan “hun” admdan və “şin, gəlmiş, onun münbit torpaqlannda məskunlaşaraq Zığ adlı kənd şen” isə qədim türk dillərində “yer, kənd, məskən, məkan” mə- salmışlar. nasım verir. Çox-çox sonralar “şen” sözü qıpçaqlardan ərməni- Qarabağm qədim el-obalarından sayılan kəbirlilər (mənşəcə hay dilinə keçmişdir (ərməni-hay din xadimlərinin miladın 3-cü onlar xəzərlərin kəbər tayfasma mənsubdur) onun dağlıq hissə- yüzilliyində Dərbəndə qıpçaqlann yanma uzun müddətli səfərlə- sində Miladın 7-ci yüzilliyində məskun idilər. O da tarixdən mə- rini yada salın (Murad Aci “Avropa, Ulu Çöl, Türklər”, Moskva, lumdur ki, Qarabağ xanlığımn yaranmasmda, güclənməsində və 1999). Onun qıpçaq dilində tam və geniş açımı belədir: “məskun, təşəkkülündə kəbirlilərin də rolu inkaredilməzdir. əhali yaşayan, əhalisi sıx olan yer məkan”. Qərvəndli, Ulubablı, Qızıl Məhəmmədli, Anq Məhəmmədli tirələrindən ibarət bu el-oba Qarabağda neçə-neçə yurd salmış, heyvandarlıqla, əkinçiliklə, atçılıqla məşğul olmuşlar. Xəzər tayfalannm Albaniyaya dəfələrlə hərbi yürüşü, xəzər ailələrinin və əsir düşənlərin Qarabağ ərazisində yerləşdirilməsi Xurslar bu bölgənin toponimiyasında da silinməz izlər qoymuşdur. Belə ki, xəzər etnonimi indiyə qədər Xəzər dənizi, Xəzəıyaylaq (Le- Tarixi ədəbiyyatda göstərilir ki, xurslar (xorslar), savirlər rik bölgəsi), Xəzər-yurd (Ordubad bölgəsi) adlannda qalmışdır. (Sibir etnonimi ondan yaranmadır) türk mənşəli tayfalardır və on- Xocəvənd bölgəsi ərazisində - Xəzərdağ, Füzulidə - Xəzərdağ lar Miladın 3-cü yüzilliyinin əvvəllərində indiki Şabran xarabalıq- oronimləri xəzərlərdən xəbər verir. Xocavənd bölgəsində yer- lan (Dəvəçi bölgəsi) ilə Xızı arasmdakı ərazidə yaşamış və bu ləşən Ədilli kəndinin adı xəzərlərlə bağlı etnonimdir. Onlann Şi- məkan onlarm adı ilə Xursan adlanırdı (Sasanilər dövründə bura- mali Qafqazda İdil - İtil adlı şəhəri olmuşdu (indiki Volqa çayı da Xursan şahlığı, sonra çarlığı olmuşdur, 9-cu yüzillikdə Şirvan- da İtil adlanırdı). İdil-Adil-Ədil formalarmda bu tayfa qaraqalpaq- şahlığa birləşdirilmişdir). larda və noqaylarda indi də vardır. Əslində xurslann adı Qoros, Xorosdur. Musa Kalankatuklu- Alman səyyahı Adam Oleari (17-ci yüzillik) Talış bölgəsin- nun məlum səlnaməsində Arsakda Qaroz adlı qalamn adı çəkilir. də Səngər-Xəzər kəndinin adını çəkir. Laçm bölgəsinin Büluldüz Akademik Z.M.Bünyadova görə Qoroz etnonimi Albaniyanın kəndində Xəzəllər (əslində xəzərlər - müəllif) adlı məhəllə var. sonrakı Qoris (indiki “Ermənistan”dakı Gorus şəhəri) mahalının Goranboy bölgəsində Xəzər - Əhmədli adlı oykonim və b. vardır. admdan qalmışdır. Qoros adı zaman-zaman dəyişikliyə uğramış: Xəzərlərin İtil (Atil), Biləncər (Bakıda indiki Biləcəri də Xurs, Xorus, Xoros, Qors, Gerus, Gorus formalannda işlənmişdir. mənşəcə bu səpkidəndir) və Taqru adlı şəhərləri olmuşdur. Zən- 1727-ci ilin rəsmi məlumatında Qarabağda Xorus adlı kənd gilanda Biləcəri yaylağı, Gürcüstanda Adıgen bölgəsində Balad- göstərilir. Bu etnonim 19-cu yüzilliyin ədəbiyyatında Xorus, Xo- jann yer adı da xəzərlərin adilə bağlıdır. Məşhur səyyah Tabari ruz kimi qeyd olunmuşdur. yazır ki, Biləcəri etnonimi Miladın 6-cı yüzilliyində bu əraziyə Həmin dövrdə eyniadlı mahalda məskunlaşmış kəngərlər, köçürülmüş balancar tayfa adından yaranmışdır. kəbirlilər də “xoruzlu kəngərlisi” və “Xoruzlu kəbirlisi” adlanır- Xəzərlərin uzaq keçmişdə Qarabağda məskunlaşması digər dı. Bu ad Tərtər bölgəsində Xoruzlu kəndinin adında qalmışdır. mənbələrdə də təsdiq olunur. Qazax-Ağstafa bölgələri ərazisində Xorus (Gorus) adlı dağ Belə ki, 8-ci yüzilliyə aid mənbədə qeyd olunur ki, “Si- mövcuddur. 5-ci yüzilliyə aid bir sənəddə göstərilir ki, bu məkan sakm nəsli müəyyən vaxtdan sonra arşakid pəhləvi və bəzən də Albaniyanm Girdman əyalətinə daxil idi və onun hakimi də Xurs xəzərlərlə qarşılaşmışdır”. adlanırdı. Ərəb coğrafiyaçısı və səyyahı ibn Xordadbeh (9-cu yüzillik) Laçm bölgəsində Qorçu, Qorçubulaq, Şərurda - Qorçulu kən- isə yazır: “Aran, Curcan (Gurqan - müəllif) və Sisacan (Sisakan) di - bu etnonimin yayılmasına dəlalət edir. Gürcüstanda Axalkələk əyalətləri ərəblərə qədər xəzərlərə aid idi”. 10-cu yüzilliyin qəzasında Xorasdağ, Axalsik qəzasında Qoros-xaraba (xaraba kənd mənbəyində xəzərlərin tayfa adları: Abas (abaz), Tama, Kulas, yeri), Kutaisi qəzasında Xorosdağ etnonimləri qeydə alınmışdır. Bizal, Yanur, Tilmas (Talmis), Tavris, Kabar (Kəbirli) və başqa- Stavropol qubemiyasmda Geros, Dağıstanm Qaytaq-Tabasa- ları qeyd olunmuşdur. ran mahalmda Surus, Xursan - qala yaşayış məntəqələrinin adlan Beləliklə, hələ qədim vaxtlardan Albaniyada (o cümlədən Qa- 19-cu yüzillikdə tərtib olunmuş xəritəyə salınmışdır. rabağda) məskunlaşmış türk mənşəli xəzər tayfalan zaman keçdikcə Azərbaycan xalqmın etnik tərkibinə daxil olmuş, “qaynayıb-qanş- mış” - özləri assimilyasiya olsalar da, toponimiyada izlər qoymuşlar. Mənbələrdən o da məlumdur ki, Bayat tayfası Azərbaycan Oğuzlar xalqmın ədəbi klassikləri Məhəmməd Füzulinin, M.F.Axundovun ulu əcdadlarıdır. Tarixin səhiflərindən məlumdur ki, Miladın 11-12-ci vüzil- Bayat adı ilə bir sıra məşhur ecazkar muğamlar bağlıdır: liklərində Azərbaycan məmləkəti türk mənşəli səlcuqlar tərəfin- “Bayatı-Şiraz”, “Bayatı-İsfahan”, “Bayatı-Kürd”, “Bayatı-Eqam”, dən fəth olunmuşdur. Səlcuq türkləri Orta Asiyada məskunlaşmış “Bayatı-Qaçar” və sair. oğuz-türk tayfalar birliyinin bir qoludur. Görkəmli türk təd- Qacarlar Əmir Teymurun və onun varisi - oğlu Miran şahm qiqatçısı Mahmud Qaşariyə görə (11-ci yüzillik) oğuzlar 22 tayfa- dövründə Azərbaycanm əsasən Gəncə və Yuxan (dağlıq) Qara- dan ibarət idi. Onlann Azərbaycana hərbi yürüşündə uyqur, kanq- bağ bölgələrinə köçürülmüşlər. Adlı-sanlı Gəncə xanı Cavad xan h (sonra kanqar-kəngər, kanq tayfasmm “ər, igid, - kişi əsgərləri” Qaçar nəslindən çıxmışdır. Yaxm Şərqin tarixində dərin və kə- mənasmda), qıpçaq, karluk, xalac, peçeneq, iqdır... və akaceri tay- dərli izlər qoymuş İran şahı Qaçar da bu nəsildəndir. faları yaxmdan iştirak etmişlər. Adı çəkilən oğuz türk tayfalarm- Bərdə bölgəsində yerləşən “Otuz ikilər”, “İyirmi dördlər” dan 17-si; avşar, kayı, karik, iva, cuvaldar, bayondur, bekdili, du- kəndlərinin əhalisi əsasən Qaçar türklərinin nəsil davamçılarıdır. ker, bayat, qaçar, xalac, kanqlı... Azərbaycanm, o cümlədən Qara- Baharlı, qaraman (əslində Qara imanh, böyük imanlı), Al- bağm toponimiya xəritəsində silinməz izlər qoymuşlar. poud, Hacılı, Bayramlı və digər qıpçaq türk tayfalan da Qaraqo- Bayondur tayfasmm adı Bayandurlu oykonimində (Tərtər yunlu türk tayfalanmn tərkibinə daxil olmuş, Qarabağ bölgəsinin bölgəsi), Babandurçay hidronimində (Xanlar bölgəsi) saxlanmışdır. müxtəlif etnonimlərində iz qoymuşlar. Avşarlar qaçar tayfası ilə monqolların tərkibində Orta Asi- Baharlı səlcuq türk tayfası Qarabağa Xorasandan gəlmişdir. yadan İran ərazisinə gəlmiş, Əmir Teymurun vaxtmda onlardan Onun əsas kütləsi Səfəvi şahlanmn iradəsi ilə Azərbaycanm bir hissəsi Azərbaycana, eləcə də Qarabağa keçmişlər. Tanmmış Qərb torpaqlarmda (indiki Ərmənistan) yerləşdirilmişdir. 18-ci toponimiya tədqiqatçı-alimi rəhmətlik Rəmzi Yüzbaşov və alim yüzillikdə Baharlılann bir qisminin Zəngəzur və Şuşa bölgələrin- A.Hüseynzadəyə görə Avşar adı Avşar kənd adında (Ağcəbədi də məskunlaşması qeydə almmışdır. bölgəsi, indiki Üzeyirbəy kəndi), Abşeron yarmadasınm adında Burada Baharlı adlı kənd də salmmışdır. Bu tayfadan çıxan əks olunmuşdur. Bayat tayfası da hələ 13-cü yüzillikdə monqol- məşhur diplomat Baharlı Qarabağ xanlığınm eşik ağası (xarici iş- lann tərkibində öncə İrana hərbi yürüşdə iştirak etmiş, sonra Ağ- lər üzrə müşavir) rütbəsində fəaliyyət göstərmiş, qonşu xanlıq- qoyunlu türk tayfaları birliyinə daxil olmuş, Səfəvilər hakimiyyət larla, dövlətlərlə əlaqələrin, münasibətlərin xanlığın maraqlanna uğrunda mübarizəyə başlayanda 40 min bayat ailəsi onların tə- uyğun qurulmasmda, yaradılmasında və tənzimlənməsində müs- rəfinə keçərək qızılbaş olmuşlar Qızılbaşlardan bir hissəsi tarixi təsna rol oynamış, nüfuz qazanmış, el-obada isə öz xeyirxahlığı, Albaniyanm şimal-şərqinə, Şabran və Dərbəndə köçmüşdür. hazırcavablığı ilə tanınmışdır. Onun nəvəsi Məhəmməd Həsen Bayat, qeyd etdiyim kimi, oğuz türk tayfalarından birinin Vəliyev (Baharlı) Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağın tarixinə, adıdır (Şamaxı, Ucar bölgələrində eyniadh kəndlər indi də var- coğrafıyasına, etnoqrafiyasına dair maraqlı kitabın müəllifi, babası dır). Tarixin səhifələrinə düşmüş Bayat adh digər bir kənd Ağca- İran şahhğınm qəzəbinin qurbanı, özü isə sovet dövründə şəxsiy- bədi, Ağdam bölgələri arasında yerləşir. yətə pərəstlişliyin qurbanı olmuşdur (1937-1938). Qarabağ xanlığının ilk hərbi-müdafiə qalası (Bayat) Pənah Beləliklə, Yuxarı (dağlıq) Qarabağda mövcud etnonimlərin, Əli xan Sarıcallı Cavanşir tərəfindən məhz burada tikilmiş və onun toponimlərin, bir qismi səlcuq oğuz tayfalannm adlan ilə bağ- düşmənlərinə ilk layiqli cavab - sarsıdıcı zərbə Bayat qalasmda lıdır. Digər tərəfdən önlann Azərbaycana etnik axmı ilə azərtürk vurulmuşdur... dilinin (türkcəsinin) xüsusilə də yazılı ədəbi dilinin sonrakı te- Akademik V.V.Bartold da Abdel tayfasını Hun tajrfası hesab şəkkülünə hərtərəfli zəmin yarandı. edir. Bu tayfa mənbə məlumatlanna görə Tüxkiyə, Qazaxıstan, Türk- mənistan və Başqordıstan ölkələrində də məskun olmuşdur. Abdal Abdallar etnonimi müxtəlif formalarda: heflal, heptal, eftal kimi də işlənmişdir. M.Kalankatuklunun məlum səlnaməsində Albaniyada yaşa- Şuşa-Laçın şose yolunun üstündə yerləşən Abdal kəndi xal- yan tayfa və tayfa birlikləri arasmda Abdal tayfasmın da admı çə- qımızm qan yaddaşmda iki hadisə ilə həkk olunmuşdur; onlardan kir. Onun verdiyi məlumata görə, heptallar (abdallar - müəllif) biri bizim vaxtımızda - Qarabağ savaşı zamanı separatçı-faşist ər- Makedoniyalı İsgəndər dövründə (miladdan əwəl 4-cü yüzillik) məni-hay silahlı quldur dəstələri 1992-ci ilin yazmda Şuşadan buraya köçürülmüşlər. Laçma yola düşən hərbi avtomaşında xalqımızın qeyrətli qızı, jur- Ağdam bölgəsində yerləşən Abdal kənd adı - etnonim də nalist Salatm Əsgərovanm, rus zabiti ilə bərabər gülləbaran edil- həmin tayfamn admı özündə əks etdirir. Bu kəndin də ağsaqqal- məsi faciəsidir. Digəri 1918-ci ildə Abdal kənd camaatının Soltan ları öz müdrikliyi, cavanlan isə qeyrəti və comərdliyi ilə həmişə bəyin silahlı dəstəsi ilə Qarabağın türk əhalisini qırmağa gəlmiş fərqlənmişlər, ad çıxarmışlar. tayqulaq general Andranik Uzanyanm nizami qoşununu tərksilah Abdal adında Ordubad bölgəsində dağ, Tovuz bölgəsində etmişdir ki, bunun nəticəsində “ərməni-hay başkəsənlərinin” tö- kənd, çay və qala vardır. rəmələri Qarabağa ayaq basa bilməmiş, azər türklərinin yeni soy- Samux bölgəsində adı tarixə düşmüş Kürəkçaym sahilində qınmmın qarşısı müdrikliklə və qətiyyətlə alınmışdır. Çobanabdallı kəndi yerləşir. Mənbələrə görə, bu yaşayış məntə- Bəs qəhrəmancasma doğma el-obasım qoruyan azər türklə- qəsi türk mənşəli çoban tayfasının Abdallar tirəsinin məskunlaş- rinin yaşadığı Abdal kəndi adınm açımı nədən xəbər verir, abdal- ması nəticəsində yaranmışdır. lann ulu babalan kim olmuş? Sualm cavabmı əcnəbi müəlliflə- Çobanlar qədim türk tayfalanndan biri sayılır. Onlar ədəbiy- rinin əsərlərində axtarmaq lazım gəlir. Belə ki, Suriyadan olan yatda, tarixdə, incəsənətdə Xançobanı, Xoşçobanı və Çobanab- tarixçi Zaxari Ritor (6-cı yüzillik) Şimali Qafqazda “Hun əyalə- dallı adlan ilə məlumdur. tində” yaşayan müxtəlif tayfalar arasında türk mənşəli Abdal tay- Mənbələrdə daha sonra deyilir ki, çoban tayfasmm qədim adı fasınm da adını qeyd edir. sulduz olmuşdur. Bu tayfa Elxanilər dövründə əhəmiyyətli rol oynamış Digər mənbələrdən məlum olur ki, Şimali Qafqaz çöllərin- Əmir Çobanm (1289-1328) adı ilə çobanilər adlanmışdır. Dövlət qarşı- də - Qara və Xəzər dənizləri arasmdakı ərazidə, Ulu çöldə 300 smda xidmətlərinə görə, hətta bu sülalənin başçılanna, görkəmli adam- ildən artıq böyük, qüdrətli imperatorluq yaratmış xəzərlərin tərki- larına Azərbaycanda mükafat olaraq, torpaq sahələri aynlmışdır. bində amansız savaşlarda mərdliklə döyüşən, cəsarətli hərbi Çobani tayfasınm, o cümlədən abdallann Azərbaycan topo- fəndlərilə seçilən, fərqlənən abdal qövmlərin də adları çəkilir. nimiyasında izi də bununla bağhdır. Tarixə o da məlumdur ki, xəzərlərin Qafqaz Albaniyasına dəfələrlə hərbi yürüşü olmuş və onlarla birlikdə abdal nəsilli türk- lərin də Qarabağ bölgəsinə gəlib çıxması və onun füsunkar təbiətli Qazaxlar torpaqlannda məskunlaşması inkarolunmaz reallıqdır. Yaşadıqlan Azərbaycanm Şimal-Qərb bölgəsində qıpçaq türklərinin bö- məskənə, kəndə də öz tayfasımn adını verməklə eyniadlı etnonim- yük bir qolu sayılan qazaxlar məskunlaşmışlar. Bu türk mənşəli lər yaratmışlar. Abdal etnonimi geniş areala malikdir. Belə coğrafı tayfa ağ hunlann tərkibində aran, tərtər, tuq berindeylərlə Azər- adlara tarixi Qərbi Azərbaycanda və Gürcüstanda da rast gəlinir. baycana hərbi yürüşlərdə, etnik axında yaxından iştirak etmiş və (Göyçay bölgəsi) və Qaramanh (Qubadlı bölgəsi) kəndlərin və onlarm adı ilə bağlı etnonimlər meydana gəlmişdir. Hacı Qaraman piri (Cəbrayıl bölgəsi) admda qalmışdır. Keçmiş Xankəndi bölgəsində Siqnak adlı kənd var idi. Ulu Çöldə qıpçaqlann bir şəhəri Siqnak adlamrdı (10-12-ci yüzilliklər). Ayrımlar Bu şəhərdən gəlmiş qıpçaq ailələri Yuxan (dağlıq) Qarabağda məskunlaşdıqlan kəndə həmin Siqnak şəhərinin adım vermişlər. Tarixi Qarabağın ərazisində vaxtilə məskunlaşmış türk Xocavənd bölgəsi ərazisində Çıraquz adlı kənd var. Bu ad mənşəli tayfalardan biri də aynmlardı (bu böyük nəslin davamçı- 19-cu yüzilliyin sənədlərində Çıraq-Uz şəklində qeydə almmışdır. ları indi də durur). K.Baqryanorodnı yazır ki, Cənubi Rus (Dəşti-Qıpçaq - müəllif) Onlar Daşkəsən bölgəsi daxil olmaqla Ağstafa çayının höv- çöllərində Uz adlı türk tayfası yaşayırdı. Uz adlı kənd keçmişdə zəsinə qədər ərazidə yaşamışlar. Aynmlarm əcdadları Kiçik Asi- Yuxan (dağlıq) Qarabağın Ağdərə bölgəsində yerləşən Maqavuz ya türkləri olmuşlar. (əslində Magov - Uz- müəllif) kəndinin admda qalmışdır. Ayrı-ayrı məkanlarda məskunlaşdıqlarma görə onlara ayrım Qarabağ əyalətində Arbaduz, Zəngəzur bölgəsində - Şıxa- demişlər (Q.Qaraqaşlı). Qazax bölgəsində Qoşqar və Kəpəzdağ Uz kənd adlan da bu səpkidəndir və onlar indiyədək tam öyrə- ətəklərinə köçən ayrımlarm nəsil davamçıları indi də yaşayırlar. nilməmiş, öz gələcək tədqiqatmı gözləyir. 16-cı yüzillikdə aynmlar iki hissəyə bölünmüşlər; bir qismi Güney Azərbaycana köçmüş və burada Şah Abbası dəstəklədiklə- ri üçün “Şahsevər” adlandırılmışdır. Qaramanlı Digər qismi köhnə yerində qalıb onlardan yeni nəsillər tö- rəmişdir; aynm, saatlı, qazaxlı və yaxud çolaxlı. Böyük Səlcuq oğuz türk tayfasımn bir qolunun adı Qaraman- Rusiya imperiyası dövründə Gəncə bölgəsi Yelizavetpol ad- iıdır. Yazılı mənbəyə görə, Toğrul bəyin vaxtmda 20 min ocaq (ev landırılan vaxtda burada 6 mahalda azər türklərilə yanaşı, aynm- nəzərdə tutulur) olan qaramanlılar öncə Anadoluya köçmüşlər. lar da yaşayırdılar. Bu adda, hətta knyazlıq olmuş və adım bu tayfadan götür- Cavanşir uyezdində Ayrım və Saatlı, Qazaxda - Boyanis - müşdür. Qaramanlılar (Qara imanlılar - böyük imanlılar mənasm- Aynm, Şinik Aynm, Cavad uyezdində Çolaxlı adlı kəndlərdə ay- da) Türkiyədə Anadolu sultanlığının süqutundan sonra, 147-ci il- rımlar yaşayırdılar. də Azərbaycana, o cümlədən, tarixi Qarabağa gəlmiş və onun Ayrımlar tərəfindən Əmirvar, Acı, Birkəz, Dəstəfur, Dam- ərazisində məskunlaşmışlär. cılı, Zaha dərəsi, Güneydam kəndləri salınmışdır. Buradan da müxtəlif səbəblərə görə başqa ölkələrə səpə- lənmişlər. Başqa bir məlumatda deyilir ki, Xəzər dövləti süquta uğra- Tərtərlər, tuğlar dıqdan sonra qıpçaqlarla toqquşmuş və bundan sonra qaramanhla- nn bir qismi Azərbaycana göndərilmişdir. Tarixi mənbələrdən və O.Süleymenovun məşhur “Az və Qaramanlılar 14-cü yüzillikdə Bərdə və Gəncənin torpaqla- ya” əsərindən məlumdur ki, Ulu Çölün (Desti-Qıpçaq) cənubunda nnda (tarixi Cavanşir və Cavad uyezdlərində - indiki Cəbrayıl və yaşamış qıpçaq türklərinin qüdrətli tayfalanndan biri Tərtər adla- Salyan-Neftçala bölgələri) məskunlaşmış, sonrakı yüzilliklərdə ta- nırdı. Rus ədəbiyyatmda bu tayfa Tərtər-oba kimi göstərilir (yəni rixin səhnəsindən çıxsalar da onlann adlan etnonimlərdə; Aşağı tərtərlərin eli, obası, yurdu, məkam). Həmin tayfanm bir his- Qaramanlı, Yuxarı Qaramanlı (Neftçala bölgəsi), Qaramanlı səsinin Qarabağ bölgəsində məskunlaşması nəticəsində orada axan çay, salınmış yaşayış məskəni onun adı ilə Tərtər adlanmış- rabağa gəlmiş, məskunlaşmış; kənd, şəhər salmış, kənd təsərrüfatı; dır (mənası - “dörd ər, igid” deməkdir). 2-ci yüzillikdə yaşamış heyvandarlıqla, pambıqçılıqla, meyvəçiliklə, əkin-biçinlə məşğul antik müəllif Pentarx qeyd edir ki, Qafqazda Tərtər adlı tayfa ya- olmuşlar. Onlann adlarııu tarix bu gün etnonimlərdə yaşadır. şayır. Çox ehtimal ki, adı çəkilən tayfanm bir hissəsi Miladın əv- Belə etnonimlərdən biri də, qeyd etdiyim kimi, Ağcabədi - vəllərində Hun türklərinin tərkibində Albaniyaya gəlmiş, o cüm- Ağdam bölgəsi arasmda Bayat kəndinin adıdır. Qarabağ xanlığı- lədən, münbit Qarabağ torpaqlarmda yurd salmışlar. nın banisi Pənahəli xan Cavanşir öz ilk hərbi qalasım burada tik- Alban tarixçisi M.Kalankatuklu yazır ki, bu tayfanm əlilə dirmiş, Qarabağa hücum edən ilk düşmənlərini burada qarşılaya- Tartuakan (Tərtərakan - müəllif) adlı məskun yeri sahnmışdır. raq qələbə qazanmışdır. Qıpçaqlann Arsak əyalətində qədim vaxtlardan məskunlaş- Tarixi Qarabağda yaşamış qədim türk mənşəli tayfaları haq- ması Xocavənd bölgəsində sahnmış Tuq kəndinin adı ilə də təs- qmda yazılanma yekun ərəfəsində məni çoxdan düşündürən bir diq olunur. Məlumdur ki, Ulu Çöldəki qıpçaqlann digər bir tayfa təbii sual - əski Böyük Türk dünyasınm beşiyi harada olmuş, onu birliyi Tuq adlanırdı. Ümumiyyətlə, Tuq etnonimi tarixi Albani- yaradan, ucaldan və yaşadan türklər, onlann dili, mədəniyyəti, yada yayılmış adlardandır. Belə ki, Quba qəzasmda Tuq kəndi, adət-ənənələri, geyimləri, həyat tərzi və digər milli ünsurlər ba- Şuşa qəzasmda Tuq kəndi, Tuq dağı, Tuq çayx, Tuq meşəsi, Zən- rədə mənbələrdən aldığım bilgilər, bir türk kimi məni tam qane gəzur qəzasmda Tuqyurd dağx və b. vardxr. etmir, qədim türklərin - bizim şanlı, ulu əcdadlanmızın məhz ha- Bütün bu coğrafı adlar Qarabağda yaşamxş maldarhqla, radan təşəkkül və yüksəliş tapması, miqrasiya coğrafiyasma doğ- əkinçiliklə, ovçuluqla məşğul olmuş türk mənşəli tuq elinin məs- ru-dürüst və dəqiq cavabın olmaması mənə rahatlıq vermir, hey kuıüaşmasx nəticəsində yaranmxşdxr. düşündürürdü. Türklərin Altayda mənşə tapması daxilən məni Tuğ kəndi və onun yaxmlığmda qeyd etdiyim kimi “Tuğ qane etmirdi, inanmırdım bu müddəalara. dağı”, “Tuğ çayı”, “Tuğ meşəsi”, “Tuğ bulağx” - yəni makro və Nəhayət, axtarışlar məni Azərbaycan Respublikası Milli mikro etnonimlər bizim günədək öz mövcudluğunu saxlamışdır. Elmlər Akademiyasının zəngin kitabxanasından onun çağdaş gör- Bir daha Tuq (Türk-Tuq-Tuğ) etnoniminin açımına gəldikdə kəmli alimləri ilə; Coğrafiya İnstitutunun direktoru, akademik Bu- onu deyə bilərəm ki, o əslində Tuy sözündən yaranıb qədim türk daq Budaqov, Tarix İnstitutunda Qarabağın tarixi şöbəsinin mü- dillərində “bayraq” - müqəddəs tilsim mənasındadır (mənbələrdə diri, tarix elmləri doktoru Qasım Hacıyev, tarix elmləri doktoru, başqa izahı da vardır). albanşünas Tofiq Məmmədov, Dil İnstitutunun professoru, filologiya Ərməni-haylann Qarabağm bu şəfalı yerlərinə gətirilib yer- elmləri doktoru Qəzənfər Kazımov, Coğrafiya İnstitutunun Xəritə- ləşdirilməsi tarixən məlumdur ki, 19-cu yüzilliyə təsadüf edir və çilik və İnformasiya şöbəsinin müdiri, toponimiya tədqiqatçısı, alim bu etnonimin dəyişdirilərək lüğəti mənası məlum olmayan “Doq” İldınm Mərdanov və digər elmi işçilərlə görüşüb, onlarla dəfələrlə kimi işlətmələri, onun ərməni-hay mənşəli olmasma göstərilən apardığım dərin elmi söhbətlər, mübahisələr çoxdan axtardığım tari- boş-boşuna cəhdlər, belə səylər ərməniləri-hayları ancaq cəfəngiy- xi həqiqətlərin üzə çıxanlmasmda mənə böyük yardımçı oldu, buna yata gətirib çıxanr (burada da ərməni-hay saxtakarhğı). görə alimlərimizə minnətdarhq hissimi bildirirəm. Müxtəlif, rəngarəng türk tayfalan adlarmdan ağ hunlar (qa- Beləliklə, Qafqaz Albaniyasında, onun Kür çayından cənub- çar, avşar, çoban, padar, ustacallı, lək, xəlilli, sor-sor, şemiya, (şa- da olan ərazi, xüsusilə də tarixi Qarabağ bölgəsi, onun vahid hü- qaq da yazılır), osallı, zengənə, türkmənlər (qaraqoyunlu, ağqo- dudlarında qərar tutmuş aran və dağlıq hissəsinin hələ Miladdan yunlu), bayandur, noqaylar (bucaqlar da yazılır), bayat və başqalan da çox-çox öncə yerli avtoxton-aborigen etnoslar, türk mənşəli zamamn müəyyən kəsiyində Azərbaycana, o cümlədən, tarixi Qa- tayfalardan ibarət olmuş və heç vaxt öz etnik simasını, mənsubiy- yətini dəyişməmiş, əcnəbi (ilk növbədə fars və ərməni-hay) - sində onlann 2,5-3 metrlik qəbirləri aşkar edilmişdir), sak tayfala- yad tayfalarm, xalqlannm təsiri altma düşməmiş, sabitliyini, özü- rınm m.ə. VIII-VII yüzilliklərdə və Miladm I-V və sonrakı yüzil- nəməxsusluğunu, etnomənəviyyatını qoruyub saxlamışdır. liklərində isə hunların, xəzərlərin, digər qxpçaq tayfalarınm, XI- Azərbaycanın Güney (Cənub) hissəsində Miladdan öncə III XII yüzilliklərdə isə səlcuq-oğuz türk-tayfa birliklərinin ulu minillikdə əgər aborigen tayfalar: kutilər, lullular, sular, turukkilər, əcdadlann yolu ilə geriyə - tarixi vətənə - əzəl torpaqlara qayxdı- kassilər, hurrilərdən və digərlərdən ibarət idilərsə, Quzey (Şimal) şı, avtoxton türk tayfalarla dil, adət-ənənə yaxmlığı və digər tür- Azərbaycanda (tarixi Qafqaz Albaniyası) Miladdan öncə VIII yüz- kə xas ünsürlər (geyim, həyat tərzi, məşğuliyyəti və s.) əsasmda illiklərdən bəri yerli-köklü etnoslardan mük, uti, qarqar, udin, ud, onlarm asancasma qaynayıb-qarışması göstərir ki, bu türk mənşəli sovde (savdey), kaspi, qel, leq, lupeni, sila və digər türk mənşəli tayfalar - bir soykökdən olmuş, Güney, Quzey və tarixi Qərbi tayfalann tarixin yaddaşmda silinməz izləri qeyd olunmuşdur. Azərbaycan ərazilərində geniş məskunlaşmaqla Azərbaycan xal- Güney və Quzey Azərbaycamn, hələ çox erkən, qədim za- qxnın etnogenezində, vahid Azər-türk dilinin formalaşmasmda və manlarda onun torpaqlannda yaşamış aborigen tayfalar - türklər sü- təşəkkül tapmasmda yaxmdan və birbaşa iştirak etmişlər. rətlə artaraq məskunlaşdıqlan əraziləri getdikcə genişləndirirdilər. Elmə çoxdan məlum olan bir həqiqəti qeyd etmək istərdim. Qədim türklərin ulu əcdadları məhz Ön Asiyada, İraqm şi- Tarixi Albaniyamn hakim sülaləsini təmsil edən ən böyük və apancı malmda, İranda, Güneyli, Quzeyli və Qərbi Azərbaycanda təşək- tayfası - albanlarla yanaşı, onlarla çiyin-çiyinə yaşayan abant, qarqar, kül taparaq buradan III minilliyin sonunda Şərqə, Qərbə, Şimala quqar, kaspi, sodey, kəmər, saq, uti, maskut, satak, çul, şarvan, şa- hərəkət etmişlər. Bununla belə, onlarm əksəri - «əsas özəyi» öz maq (ijmaq), kanqar, dondar, tərtər, hun, savar, macar, bolqar, şirak ilkin məkanım, yurdlannı, o cümlədən, Azərbaycan torpaqlarxnı - tayfalann (apanlmış tədqiqatlar nəticəsində) da türk mənşəli olduğu Güneyli-Quzeyli və Qərbi Azərbaycanı (indiki Ərmənistanx), Şi- artıq dəqiqləşdirilmişdir. Adı çəkilən tayfalardan; alban, qarqar, sak, mali Iraqı və Şimali İranx heç vaxt tərk etməmiş, məskunlaşdıqla- kaspi, uti, savdey tayfalan Albaniyada, o çümlədən, tarixi Qarabağ- n Vətən torpaqlannx özlərindən sonrakx nəsil davamçılarına irs da əzəldən məskunlaşmış, geniş yayılmış tayfalar ölkənin əsas əha- olaraq ötürmüşlər. “Dünya elminin arxalandığı arxeoloji material- lisini təşkl edirdilər. lar göstərir ki, türklərin ilkin vətəni Sayan-Altay əraziləri deyil, Albaniyada qafqazdilli və irandilli etnoslann üstünlük təşkil Ön Asiya olmuş, ilkin miqrasiyalar məhz buradan başlamış, türk- etməsi haqqmda irəli sürülmüş müddəalara gəlincə etiraf etməli- lər buradan Mərkəzi Asiyaya köç etmiş, min illərlə o yerlərdə ar- yəm ki, bu barədə tarixin səhifələrində nə tutarlı elmi əsas, nə tıb-çoxalaraq yeni əlverişli yaşayış sahələri axtarışı ilə yenidən də heç bir yaddaqalan məntiqi iz yoxdur. geriyə - öz ilkin (ulu əcdadlarının - müəllif) yurdlarına dönmüş- Çoxsaylı mənbələrin məlumatlarmdan, mövcud tarixi, ar- lər” (Q.Kazxmov, “Azərbaycan dilinin tarixi”, Bakı, 2005). xeoloji maddi mədəniyyət, etnoqrafik və coğrafı bilgilərdən ye- Bu tarixi gerçəklik, həqiqətlər, görkəmli azər-türk alimləri- ganə və düzgün bir nəticə hasil olur; Ön Asiya qədim türklərin nin uzun illər elmi tədqiqat araşdırmalanmn bəhrəli yekunudur. beşiyi sayılırsa, onun qoynunda qərar tutmuş Azərbaycan isə Beləliklə, tarixin sonrakx zaman kəsiyində Qafqaz Albaniya- Qərb və Şərq türk dünyasmm “qızıl körpüsüdür” deyimi, ifadəsi sxna axm etmiş çoxsayh türk mənşəli tayfalann ulu əcdadları vax- bu gün daha inandırıcı səslənir. tilə Ön Asiyadan, eləcə də, tarixi Azərbaycan torpaqlarxndan kö- Qədim qaynaqlarda çəkilən türk mənşəli mahal, qala, mə- çüb getmiş türklər idi. Onlann nəsil-genetik davamçılanndan ön- kan, çay, kənd adları - etnonimlər əsasında da tarixi Qarabağın cə Azərbaycan torpaqlanna kimmerlər (qamərlər) və sonra skiflər ərazisində miladdan əwəl və Miladın erkən orta yüzilliklərində (Mil-Qarabağ düzündə, Abşeron yanmadasmın Pirallahı qəsəbə- aborigen və gəlmə (daha doğrusu, geri qayıtma) tayfalarm əksə- Bu gün bütün bəşəriyyətə sirr deyil ki, dünyanm ilk böyük sivili- riyyətinin türklər olması çoxdan sübutunu tapmışdır. zasiyası Cənubi-Şərqi Avropa, Şimali Afrika, Qərbi Asiya və on- Antik mənbələrdə adı çəkilməyən bir sıra türk mənşəli tay- lann əhatəsində qərar tutmuş Ön Asiyada təşəkkül tapmışdır (bax falar da Qarabağda yaşamışlar (bu barədə yuxarıda deyilmişdir). xəritəyə). Qeyd etdiyim kimi, hələ qədim dövrlərdən Aran və Yuxan “İnsan məskənlərinin sonradan genişlənməsi irqi ayrılığa (dağlıq) Qarabağı özündə ehtiva edən, burada yaşamış və gəlib səbəb olmuş; Avropada - avropoid, Afrikada - neqroid, Asiyada - məskunlaşmış bu türk elləri sonralar Azərbaycan xalqmın forma- monqoloid irqlər yaranmışdır” (Q.Kazımov). laşması prosesində yerli, köklü türk mənşəli tayfaları ilə qaynayıb Heç də təsadüfı deyil ki, Azərbaycan torpaqlan da ibtidai qarışmış olsa da, onlarm türk ruhunu yaşadan coğrafi adlar ən eti- insanların məskəni sayılır. Burada bu gün də mövcud ilk insan bariı abidə kimi etnonimlərdə qalmaqdadır. məskənləri: məşhur Azıx, Tağlar (Yuxan - dağlıq Qarabağ), Azər türklərinin aborigen olmasını, onlarm istifadə etdiyi dil Damcılı, Daş Salahlı, Qazma və Buzeyir mağaraları elm aləminə faktora da təsdiq edir. Görkəmli dilşünas alim Q.Kazımov və ta- çoxdan məlumdur. mnmış türkşünas alimlərdən V.İ.Aslanov, F.Cəlilov və digərləri- Azərbaycanda meydana gəlmiş monqoloid irqinə mənsub nin apardıqları elmi linqvistik tədqiqat işlərində bir daha sübut adamlar - qədim türklərin əcdadlan zaman ötdükcə qəbilə həyat olunmuşdur ki, azər türkləri gəlmə yox, yerlidirlər və onların da- tərzindən tədricən tayfalarda cəmlənmiş və öz aralarında ünsiyyət nışdığı dil qədim türk dillərindən biri olaraq eyniadlı ölkədə çox- vasitəsi olan qədim türk dillərində konuşmuşlar. dan mövcud idi. A.Barta demiş: “Dil, bir ünsiyyət vasitəsi kimi “...Alimlərin əksəriyyəti belə hesab edir ki, azərbaycanlıla- bu və ya digər etnosun əsas meyarı” olduğu kimi”, azər türkcəsi rın azər türklərin - müəllif) əcdadlan min il, on min il bundan də azər türklərinin əsas dilidir. öncə də öz aralannda türk dilində danışmışlar”. (Q.N.Hümbətov Buna bir daha əmin olmaq üçün yenə də tarixə nəzər salaq. “Unudulmuş kurqanlar” Bakı, 1998). Hazırda bu dildə - azər türkcəsində 40 milyondan çox adam damşır. Rus alimi Y.Y.Viktorovamn hesablamalanna görə (“Mon- qollar” əsəri) türk dilləri 100 min il öncə formalaşmışdır. Ümum- türk dilinin qollara aynlmasını Q.N.Hümbətov eradan əwəl 2-ci minilliyə aid edir. Hələ çox-çox qədim dövrlərdə türk dillərində yaranmış yüzlərlə, minlərlə köklü sözlər bu gün də azər türkcə- sində işlənməkdədir. Belə ki, alimlərin fikrincə müasir türk dillə- rindən məhz azər türkcəsində daha çox qədim türk dilinin etnik xüsusiyyətləri qorunub saxlanmışdır. V.N.Aslanovun müqayisəli təhllinə görə (M.Kaşqarinin lüğəti üzrə) 8000 qədim türk sözün- dən 5000-i indi də dilimizdə öz ilkin mənasında işlənir. Müəllifın götürdüyü bazis leksikasma aid 500 sözdə leksik- statistik təhlil apararaq bu nəticəyə gəlmişdir ki, 1000 il ərzində say, fel, şəxs əvəzliyi, insan və heyvan bədən üzvləri, qohumluq, astronomiyaya, landşaft, coğrafiya terminləri və s. türk, türkmən, 8-5 min il əvvəl Şərq yarımkiirəsində əhalinin məskıınlaşması Q.Kazımovun “Azərbaycan dilinin tarixi” kitabından götürülmüşdür. özbək, uyqur, kumık, başqır, tatar, qazax, qaqauz dillərində ən çox qədim köklü türk sözləri yalnız azər türkcəsində qorunub saxlan- görənliklə”, rus imperiyasının müstəmləkələri olan Zaqafqaziya mışdır. Atçılığa aid - at, ayğır, day, qulun, qısrak, ilxı, yəhər, ölkələrinə, o cümİədən, Qarabağın dağlıq bölgələrinə köçürülmə- üzəngi, yüyən, qamçı; ev heyvanlan - öküz, buğa, qoç, inək, dəvə, sindən sonrakı illərə təsadüf edir. qoyun, it; vəhşi heyvanlar - aslan, porsuq, qunduz, siçan, tülkü, Beləliklə, müxtəlif dövrlərin mənbələrinə tarixi, arxeoloji, ilan; quş adlan - quzğun, qarğa, qaz, ördək, duma, torağay; əkinçi- maddi materiallara, mədəniyyət abidələrinə, dil-linqvistik, toponi- liklə bağlı - oraq, kürək, dırmıx, əkin, dəyirman; bitki aləmi - mik araşdırmalara, elmi-tədqiqat nəticələrinə və analitik təhlillərə ağac, yarpaq. qamış, ot, başak; mədəni bitkilər - alma, üzüm, arpa, əsasianaraq, müasir yüksək ixtisaslı təəssübkeş, türk mövqeli dan, buğda, sanmsaq; ev əşyalan - bəzək və silah terminləri: be- alimlərımizin əsərlərindən çıxış edərək cəsarətlə, birmənalı şəkil- şik, yorğan, yastıq, döşək, iynə, bıçaq, baita, qalxan, qılmc, yay, də demək olar ki, qədim tarixi Kaspiana, Balasakan (Paytakaran), ox, nizə, süngü, kiriş bilərzik, üzük, sırğa və s. və i.a. müqayisəli Sakasena (Şakaşena), Sisakan, Arsak, Uti - bir sözlə, tarixi Qara- təhlil apanlmış türk dilləri ailəsinə aid 20 dildən ən çox qədim bağın Aran və Dağlıq ərazilərində albanlar, kaspilər, utilər, sak- köklü türk sözləri şəffaf halda ancaq azər türkcəsində, qalan türk lar, qarqarlar, savdeylər, qardman və digər yerii-köklü avtoxton dillərində həmin terminlər cüzi surətdə şivə və dialekt təsirinə tayfalar, miladdan çox-çox öncə və sonra bu cazibədar yerlərə məruz qalsalar da, prinsip etibarilə, eyni məzmunu ifadə edir. axın etmiş, qədim kimmer, sak, skif davamçüarı, peçeneqlər, kən- Heç də təsadüfı deyil ki, Azərbaycan türk dilinin imkanlan- gərlər, hunlar, çullar, tərtərlər, quşçular, baharlılar və onlarla di- nı, zənginliyini yüksək qiymətləndirən görkəmli rus tarixçisi gər türk mənşəli tayfalar əcdadlannın tarixi vətəninə qayıtmaqla Müller yazır ki, “əgər dünya dilçilərini toplayıb tapşırıq versələr yerli əhalini daha da güclü və qüdrətli etmişlər. ki, tam mükəmməl bəşəri vahid bir dil yaratsmlar, mən deyərdim Burada qeyri-ixtiyari üzümü saxtakar ərməni-hay tarixçiləri- ki, buna ehtiyac yoxdur. Belə bir dil var, bu, Azərbaycan dilidir”. nin törəməsi və davamçısı “Ocaq” kitabımn müəllifi, on-yüz min- Bu tarixi gerçəkliklərdən, həqiqətlərdən kifayət qədər mə- lərlə soydaşlarmm beynini şovinizm ideyaları ilə zəhərləyən lumatı olan ərməni-hay müəllifləri - “ideoloqları” görəsən, daha “ideoloq” Zori Balayana tutub demək istəyirəm: “Ay türkün çörə- nəyə əsaslanaraq bütün dünyaya car çəkirlər ki, Qarabağın əzəl yini yeyib üzüdönük çıxan, nankor, zatıqırıq “şortvats” (tərcümə- əhalisi - hayklar (ərmənilər-haylar nəzərdə tutulur) olmuşdur. Bu si-dönmə) ərməni-hay! İndi başa düşürsənmi sənin “qaraçı tay- əsassız iddia nə sağlam düşüncəyə, nə də adi məntiq normalanna falar”ı adlandırdığın Azərbaycan xalqı kimdir, kimlərdən yaran- sığır. Hələ məsələnin elmi cəhətini kənara qoyuram. Axı yuxarı- mışdır? Anlamaq iqtidarmdasanmı zaman-zaman Azərbaycana, o da çəkilən tarixi Qarabağm ərazisində, damazlıq üçün də olsa, bir cümlədən sən də, baban da yaşadığmız Qarabağa dönən, geri ərməni-hay mənşəli tayfa yaşamamış və onun adı mənbələrdə qayıdan türk tayfaları vaxtilə neçə-neçə minilliklər öncə vətəni - çəkilməmişdir! Azərbaycanı müvəqqəti tərk etmiş UIu Türk əcdadlannın genetik Düzdür, hazırda Yuxarı (dağlıq) Qarabağın ərazisində 12 mənsubu, varisi, davamçılandır! faizədək ərməni-hay dili ilə izah olunan toponimlər də vardır. Sən istəsən də, istəməsən də bu, artıq təkzibolunmaz tarixi Lakin söhbət ondan gedir ki, (elmi baxımdan) bu toponimlər nə faktdır - həqiqətdir! Görürsən, yalanm, iftiranın axırı yoxdur! Ya- vaxtdan meydana gəlmiş, yaranmışdır? Suahn cavabı tarixən də dına salım, 2 yüz ildən öncə gürcü şairi, publisist İ.Çavçavadze qəti və birmənahdır; əsasən 19-cu yüzilliyin birinci yarısından, sənin kimilərinə xəbardarlıq etmişdir ki, çirkin əməllərdən əl yəni ruslarm, ərməni-hay başbilənləri və Qriqoıyan dini ruhanilə- çəkin, abır-həyanız olsun, axı biz qonşuyuq! Nəticə çıxarmadığı- rinin fəal köməyilə İran və Türkiyə ərazilərindən ərməni-hay nıza görə onun sözlərini olduğu kimi yazıram: “...pozmaq, ləkələ- ailələrinin kütləvi şəkildə - on minlərlə, özü də “xüsusi bir uzaq- mək... onlann (ərməni-haylann - müəllif) sənəti, peşəsidir”... Tatarıstanın paytaxtı Kazan şəhəri, Rusiyanm Kursk və Ni- (“Ərməni alimləri və fəryad qoparan daşlar”, Tiflis, 1902). kolayev vilayətlərində Kazanka etnonimləri Azərbaycan və «Ər- Etiraf edək ki, Azərbaycana, o cümlədən, tarixi Qarabağ mənist»anda mövcud Qazançı etnonimləri ilə eyni mənşəlidir. torpaqlanna türk mənşəli tayfalann istər hərbi yürüşü, istərsə də Tədqiqatçı İ.Cəfəroğlu qeyd edir ki, “Kazan” şəhəri ey- geriyə, dədə-baba yurduna etnik axmı heç də təsadüfi olmamış, nıadlı qəbilə ilə bağlıdır... Kazan (Xaqan) adlı qəbilə Tatanstanm bu konuşmada dərin bir fəlsəfə - qədim vahid türk soykökünə qonşuluğunda yerləşən Başqordıstanda da yaşayırdı... mənsubluq, vahid etnik yaxmlıq, genetik bağlılıq, qohumluq - qa- Geniş areala malik Qazançı etnonimi Miladın hələ üfuqlərində nunauyğunluq mövcuddur. Altaydan enərək Ulu Çölə (Deşti-Qıpçaq - Cənubi Rus çölü) Qafqa- Belə ki, Böyük Türk dünyasma məxsus çoxsaylı tayfalar bir za, Avropaya yayılmış qıpçaq türklərinin səsi-sorağıdır, izidir. Tarixi soykökdən ucalaraq zaman və məkandan asılı olmay.araq, xırda- Qarabağm toponimiyası “xəzinəsində” qədim ərməni-hay mənşəli para şivə və dialekt fərqi olmasma baxmayaraq, asanlıqla qayna- toponimlərin müəyyən edilməməsi, yoxluğu bir daha açıq-aydın yıb qarışırdılar. göstərir ki, adı çəkilən ərazinin avtoxton - aborigen əhalisi əsasən Odur ki, tarixi Qarabağm aborigen türk mənşəli tayfalan va- yerli türk mənşəli tayfalar birliyindən ibarət olmuşdur. Bu, öz hid Azərbaycan xalqma hələ qədim dövrlərdən genetik bağhdır təsdiqini aşağıdakı tarixi toponimik faktlarda bir daha büruzə verir. və onun soykökündən qaynaqlanıb. Heç də təsadüfı deyil ki, hələ Ağdərə bölgəsinin ərazisində yerləşən Marağa (sonra gəl- 7-ci yüzilliyin ərəb qaynaqlannda “Azərbaycan türk ölkəsi” adla- mə ərməni-haylar onu Leninavan adlandmnışlar - müəllif) kən- nır. Bu fikri yuxanda qeyd etdiyim ölkəmizin ərazisində mövcud dində 1978-ci ildə Güney Azərbaycanm Marağa mahalmdan vax- olan qədim türk ruhunu - ulu əcdadlanmızın ünvanını yaşadan tilə köçürülüb buraya gətirilmiş ərməni-hay ailələrinin Yuxan türk mənşləi çoxsaylı etnonimlər, toponimlər, xoronimlər, hidro- (dağlıq) Qarabağa gəlişinin 150 illiyi münasibətilə onlar öz əlləri- nimlər də təsdiq edir. lə abidə ucaltmışdılar. Qarabağda qiyam qaldıran, ixtişaş yaradan həmin ərməni-haylar 10 il sonra - 1988-ci ildə ucaltdıqları abidə- ni yerlə-yeksan edib havadarlannm köməyilə bütün dünyaya car çəkib “inandırmağa çalışırlar” ki, Qarabağ Ərməniyanın əzəl tor- TARİXİ HƏQİQƏTLƏRİ YAŞADAN TOPONİMLƏR paqlandır və onlar burada (Qarabağda) qədimdən yaşamış haykla- rm (yəni ərmənilərin-haylarm - müəllif) davamçılandır. Gəlmə ərməni-haylann Qarabağ elində saldıqları kəndlər- Bu həyasızlığın, cəfəngiyyatm müqabilində nə cavab verə- dən birinin adı haqqmda ətraflı danışmağı labüd hesab edirəm - sən? Sualm yeganə cavabı - təmkinlə, səbrlə sivil yolu tutub yal- Qazançı haqqında! mz əsaslandınlmış elmi cavab verilməlidir. Madam söhbət Ağdə- M.Kalankatuklu yazır ki, türk hun tayfalarma mənsub Qor rə bölgəsindən gedir, onun ərazisində yerləşən alban abidəsi Kə- və Qazan adlı iki elbəyi öz tayfaları ilə Syuni əyalətinə (tarixi nizədağ monastn ilə bağlı olayların üstündən sükutla keçmək ol- Zəngəzur) gəlmiş, yerli hakim Babək onları öz tayfalan ilə bir- maz. Bu dini məbəd Alban hökmdarı Həsən Calal və onun oğlu likdə Xat və Şaqat göylərində (ərazisində) yerləşdirmişdir. Qorun tərəfmdən 1216-1265-ci illərdə Kənizədağ adlı dağın ətəyində saldığı kənd - qala Qorus (sonra Gorus adlandırılmışdır - müəllif) tikildiyinə görə belə adlanmışdır. 20-ci yüzilliyin 1-ci yansmda bolşeviklərin köməyilə Ərməni- stanm ərazisinə qatılmışdır. Kərıizədağ məbədi “...Azərbaycan, Arran, Şirvan (tarixi Albaniya - müəllif) Hə- mədan, Gilyan, Mazandaran, İsfahan, Reyə yiyələnmişdir”... Digər tərəfdən Ərməniyə özü Eldənizlərin dövründə onun torpaqlanna - hüdudlanna qatılmışdır. 13-cü yüzillikdə Azərbaycan ərazisi Xa- rəmşah Məmmədin oğlu Sultan Cəlaləddin tərəfindən tutulmuşdu. Onun səlnaməçisi Şihabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvi Yuxan (dağ- lıq) Qarabağın ərazisini “Aran” kimi yazır: “Aran hüdudlannda Caraberd qalası var”. Qalanın başçısınm adını Salxan Saluq bəy kimi göstərir və onu “Qoca türk” adlandmr. O, burada Zaris qala- sının adını da çəkir. Əhalisi azər türklərindən ibarət olmuşdur. Za- rıslı kəndinin ailələri məhz qalanın ilkin əhalisinin sonrakı nəslidir. Zaris qalası zanslılar tərəfindən tikilmiş və o Atabəylər dövründə möhkəm, alınmaz hərbi istehkama çevrilmişdir. Zarisli- lər geniş ərazidə məskunlaşmışdılar: Sanbaba, Çanq bulaq, Turş- su, Koroğlunun daş qalası, Zaris qalasmın həndəvəri - Böyük Kirsin şəfalı yerləri; Ağ qaya, Maralqaçan, Yurd daşı, Mərzili də- rəsi, Ələm Ağacınm ətraf yerləri... Dağm adı ərəb mənşəli olub “kənizə - məbəd və azər türk- Zarıslı qalasının xarabalıqlan Şuşa bölgəsində qalmaqdadır. cəsində “dağ” sözündəndir. O dövrdə alban dilli ərməni-hay kil- Zarıslı sözü Zanslı qalasınm adı ilə üzvü surətdə bağlıdır. M.Ka- səsi tərəfindən sıxışdırıldığından Kənisədağ toponimi ərməni- lankatuklu məlum salnaməsində qeyd edir ki, Qarabağda barsillə- haydilli fonetikasına uyğunlaşdırılaraq “Qanzasar” kimi işlənmiş ri barslı adıyla tanıyırlar. Onlar türk qəbiləsinə mənsubdur və in- və mənbələrə bu şəkildə düşmüşdür. Ona görə də Kənisədağ to- diki zarıslılann əcdadları hesab edilir. Assimilyasiya nəticəsində ponimi azər türkcəsində Kənizədağ, ərmənicə-hayca isə Qanzasar “Barslı” dəyişərək “Zanslı” olmuşdur. Bu etnonim Albaniyada (Qanz - xəzinə, sar - isə “dağ”) deyilir. Deməli, dağ admı ifadə xristianlıqdan xeyli qabaq (3-cü yüzillikdən öncə) yaranmış və edən Kənizədağ (İsmayıllı bölgəsində) Kənizəçay (Ordubad böl- onun mənşəyi aya inamla bağlılığı ehtimal olunur (Gədəbəy və gəsində) və digər toponimlərdə qalmışdır. Qazax bölgələrində dağlarda tikilmiş ay məbədlərini yada salın). Burada qısa arayış verilməsi yerinə düşər. Bəzi ərməni-hay Burada “Zar” - “ay”, “ina-ənə-ana” kimi anlamı ifadə edir. mənbələrində göstərilir ki, Qarabağın dağlıq hissəsi 12-ci yüz- O da elmə çoxdan məlumdur ki, barsillər - iskitlər, saklara söy- illiyin ortaları, 13-cü yüzilliyin əvvəllərində Ərməniyənin tərki- kənən Zansh-Saris abidəsi hələ qədim dövrlərdən Qarabağ torpağmda bində olmuşdur. Sırf uydurma və yalan məlumatdır. Bu da növ- azər türklərinin bir qolu - ağ hunlann yaşadıqlannı bir daha sübut edir. bəti ərməni-hay saxtakarlığıdır! Tarixi gerçəklik isə əksini deyir. 1136-1225-ci illərdə Azərbaycan Atabəylər dövləti dövrün- də Yuxarı (dağlıq) Qarabağın ərazisi heç vaxt, heç cürə Ərməni- yənin tərkibində ola bilməzdi. Atabəylər hökmdarı Eldənizin ha- kimiyyətinə tabe olan ərazilərə; QARABAĞDA BƏYLƏRBƏYLİK, loqlanmn bu torpaq iddiasımn da həqiqətlə-tarixi gerçəkliklə heç MƏLİKLİK VƏ XANLIQ DÖVRÜ bir əlaqəsi yoxdur və ola da bilməz. Bu, ancaq və ancaq olsa-olsa ərmənilərin-haylann növbəti saxtakarlıq addımı və xülyasıdır. SƏFƏVİLƏR DÖVRÜ Azərbaycan Səfəvi dövləti (1501-1514-cü illər) Öncə qısa tarixi arayış. Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə mə- lumdur ki, Azərbaycamn hüdudlan genişləndirilərək 400 min kv, km- dən aıtıq ərazini əhatə edirdi. Borçalı, Göyçə mahallan, İrəvan xan- D Ö V L Ə T L hğı, İran, İraq və Əfqanıstanın bir hissəsi Böyük Azərbaycamn tərki- SƏMƏRQƏNC binə daxil edilmişdi. Səfəvi dövlətinin banisi I Şah İsmayıl Xətai, sonra görkəmli türk hökmdarlan I Təhmasib, I Şäh Abbas dövründə JSBİ* Səfəvi dövlətinin hüdudlan Güney, Quzey və Qərbi Azərbaycam, Şərqi Gürcüstam (öncə də Borçalı mahalı), İram, İraqı və Cənubi jf ■■■ ' ■ '' Türküstam əhatə etməklə vahid bir dövlətdə birləşdirmişdilər. V- Qeyd edək ki, Azərbaycan torpaqları Səfəvilərin dövründə W'- bəylərbəyliklərə bölünmüşdü. Bu inzibati bölgü 18-ci yüzilliyin OFanah..--'1"'^ , ortalarma qədər davam etmişdir. Bəylərbəyliklərdən ərazi etibari- OKfrmatt " 1 lə ən böyüyü və iqtisadi cəhətdən qüdrətlisi Qarabağ (Gəncə) ad- - r l ® lanırdı. Bu bəylərbəylik Kür-Araz çaylan arasmda yerləşən geniş ərazini (Aran və dağlıq Qarabağın vəhdətində) əhatə edirdi. C v' Onun şimal sərhəddi Gürcüstanın Samxet dağlanna çatırdı. Mər- -A kəzi də qədim Gəncə şəhəri idi. N D gN lzJ 1736-cı ildə Nadir şah Əfşar ona tabe olmayan Gəncə xan sü- ______' laləsini təmsil edən Ziyadoğlu nəslindən qisas almaq üçün onlann Isınayılm rəhbarliyi altında qızılbaşlar 15500-cü ilds Şirvanşah Fsrrux Yasarı Çobanı (löyüşünıb, 1501-ci ildə səlahiyyətlərini əlindən aldı, Qazax və Borçalı mahallannı Qarabağ- ’untu Sultan Ətvəndi Şarıtr dOyüşlərində məğlub etdüər. ləbrizə daxil olaıı Isınayıl şah elan olundu və Gəncə bəylərbəyliyindən ayınb Gürcüstana verdi. Qarabağ (Gəncə) Azərbaycan Səfəvilər dövləti yaraıuh, Şah Isınayıl I503-( ilin iyumında Alınaqulağı döylisündə Sıdtan Muradın or- bəylərbəyliyinin dağlıq hişsəsində - Yuxan (dağlıq) Qarabağda hələ dusımu ınəğlub etai və Səfəvilər tərəjyulən Iranm Kir- tnana kiıni əksər vilayətləri ətə keçıritdi. 1506-1508-ci 17-18-ci yüzilliklərdə, mərkəzi hakimiyytdə yaranmış boşluqdan illərdə Ərəb İraqı, 1510-cu itdə isə Mərv döyüşiində Mə- 140CMSO4-d İRorda Şeh Itmayı- istifadə edilərək bir sıra məliklər yaranmışdı. Onlann başçılan tarixi lın markazloçdirtlmiş Ambttycan həmtnəd Şeybam Uzərində qələbədən sonra Xorasan vilay- dövMMi yaratmaq uğrundamGba- əti Səfəvı dövlətinə birləşmrildi. Azərbaycaıı Səfəvi impe- Qarabağın irsi feodal hakimləri olmamışlar. Əksər hallarda başqa rlzas/ riyası şərqdə Şeybanilər, qərbdə isə Ostmnlı imperiyası 1507-1508-ci llafdə Şah iamayılın itə həmsərhəd oldu. Dövlətitı sərhədləri şiınalda Dərbənd vilayət və ölkələrdən gəlmə xristianlar idilər. Nadir şah Əfşar Əreb Iraqra yüfilylari şəhərindən cənuba doğru -Fars körfəzinə, qərbdə Fərat 1610-cuitda Şah ismayılın Xora- çayından, şərqə Amudərya çayıııa kiıni uzaıurdı. həmin məliklərə də tam sərbəstlik, müstəqillik vermişdir. aana yüräyd 1514-cü ıl Çaldtran döyiişütulən sonra Şərqi Anado- 15i4-c0 üda Sultan Selimin Azar- lu və Şimali Iraq əraziləri Osmanlı dövlətinə verildi. Ərməni-hay saxtakar tarixçiləri bu “məliklər amilinə” əsasla- ttaycana yOrüyü naraq Yuxan (dağlıq) Qarbağm əzəldən ərməni-hay torpaqlan ol- Tarixi faktlara müraciət edək. Qeyd etdik ki, qədimdə masını israr edir, “özününküləşdirməyə” çan atırlar. Özgələrin tor- Azərbaycanın, o cümlədən Qarabağ torpaqlannın qonşu dövlətlər- paqlannda həmişə hərisliklə, tamahla gözü olan ərməni-hay ideo- lə sərhədləri bağlı deyildi,. mühafizə olunmurdu, qorunmurdu, yəni onun sərhədləri nəzarət altmda deyildi. Əcnəbi tayfalar, ne- Aydm Qarabağlt sillər, ailələr maneəsiz vaxtaşın Qarabağ bölgəsinə köç edirdilər. Hətta son yüzilliklərdə belə köçetmələr davam etmişdir. Belə ki, Vərəndə məlikliyi 18-ci yüzilliyin ortalarmda Yuxarı (dağlıq) Qarabağda bu minval- Xatırladım ki, 1603-cü ildə Ərməniyə adlanan ərazidən Qe- la beş məliklik yaranmışdır: Vərəndə, Çiləbörd, Talış, Dizaq və qarkuni əyalətindən gəİmiş Mirzə bəy rəiyyəti ilə Vərəndə böl- Xaçm. Qısa da olsa onların yaranma tarixinə nəzər salaq. gəsinə köç etmiş, lakin məlikliyin əsasım Şahnəzər qoymuşdur. Qarabağ xanlığı (XVII əsrin II yarısı) Məlik Şahnəzər müdafiə olunmaq üçün Çanaxçı kəndində qalaca tikdirib ətrafma divar çəkdirmişdi. -s. s u H aın 11 ğ Mirzə Yusif Qarabağinin “Tarixi-safı” əsərində isə göstəri- \ .-N '\ ✓ lir ki, məliklər buraya “Göyçə və Zivə kəndlərindən gəlib Ça- '1 < \ \ naqçı kəndində məskən salmışlar”. Bu məlumatı “Qarabağna- mə”lərdən birinin müəllifi Mirzə Adıgözəl bəy də təsdiq edib ya- zır ki, “Vərəndə məliklərin əsilləri Göyçə mahalmda yaşayırdılar. Sonra oradan qaçaraq gəlib Qarabağda Vərəndə mahalınm məlik- lik camından sərxoş olmuşlar”. Vərəndə məlikliyi Kirs dağmdan başlayaraq Əlibaba deyi- lən düzənliyə qədər uzamrdı. Onun eni isə Kirs dağından Şuşa- kənd çayma və Xəlifəliyə (kənd yeri) qədər ərazini əhatə edirdi. Məlikliyin torpaqları çox gəlirli və məhsuldar olmuşdur. Torpaqlarında əkilən buğda, digər dənli bitkilər yaxşı məhsul ve- rırdi. Məlik Şahnəzər Qarabağ xanlığına xidmət göstərmiş saraya yaxm adam sayılırdı. *
Çiləbörd məlikliyi
______w 1770- 1780-ci ülərdə Qubalı Fətəli Zəngəzur əyalətində Sünik xanmı qətlə yetirmiş, 1687-ci xanın Qarabağa yürUşləri ______» 1780- 1897-ci illərdə Ağa ildə rəiyyəti ilə Qarabağa qaçıb sığınacaq tapmış, məlıkliyin əsa- Məhəmmsd şah Qaca— GUrcllsUuıa yllrCişləri sını qoymuşdur. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Çiləbörd məlikli- Nadir şah Əfşarm imperiyasınm 1747-ci iUh dağılmasın- yinin əsilləri Zəngəzurdakı Maqovuzdan gəlmişlər. dan sonra Azərbaycanda yaranmış xanhqların sn böyüyii və gücliihrindən biri Qarabağ xanlığı olmuşdur. Xanlığm asasını Onun ərazisi Qırxqız dağlarından başlayıb, Bərdənin Bayat Otiziki tayfa birhşnwsiııin Çavanşir tayfasınm Sarıcalı oynıa- ğından çıxmış Psmhəli xan İbrahim Xəlil ağa oğlu qoymuşdur meşəsinin kənarında qurtarırdı. Eni isə Xaçın və Qabartı çayından 1763-cü ildə oııun oğlu İbrahim Xəlil xan taxta çıxmışdır. Tərtər çayına qədər idi. Torpaqlarında toxumluq buğda və digər 1806-cı ilch o, ruslar tərsfindən qsth yetirildikıhn sonra haki- miyyətə oğlu Mehdiqulu xaıı gəlmişdir. 1805-ci il nıayın 14 (26)- dənli bitkilər yetişdirilirdi. də Qarabağ xanının Rusiya himayəsini qəbuletməsi haqqında Nadir şah Əfşann sarayma yaxın olan məlik Allahqulu Kürəkçay müqavüəsi bağlanmışdır. Xanlıq 1822-ci ildə ləğv edihrək Rus'ıyamn bir əyalətinə Çarmıx adlı məşhur hərbi qala tikdirmişdi. çevrilmişdir Məlikliyin eni Qarqar çaymdan başlamış Qabartıda qurtanr. Uzunluğu Quxqız və Mıxtökən dağından Bayat meşəsinə qədər Talış məlikliyi imış. Torpaqlannda bol arpa, buğda yetişərdi. Məlikliyin ərazisi əsa- Onun əsasını, əsli Qəbələ mahalmdan “Qara yüzbaşı” ləqəbi sən meşəlik və cəngəllikdir. Burada qədimdə hərbi qala olmuş. Adı olan Abov adlı şəxs qoymuşdur. O da rəiyyəti ilə bərabər Qara- da məlumdur; Hetrak qalası. İndi kiçik kənd halında qalmaqdadır. bağm Talış kəndinə (indiki Ağdərə rayonu ərazisində) köçmüşdür. Pənah xanm dövründə xanlığa göstərdiyi xidmət və sədaqə- Mirzə Adıgözəl bəy qeyd edir ki, Talış mahalımn məlikləri tinə görə məlik Mirzə onun tərəfindən Xaçına məlik təyin olun- “bir müddət Talış kəndində sakin olmuşlar... Sonralar məlik Usub muşdur... Gülüstan qalasım zəbt edib orada sakin olmuşdur”. Nadir şah Əfşar Quzey Azərbaycanı da işğal etdikdən sonra Məlikliyin ərazisi Murov və Gülüstani-İrəm dağmdan baş- Qarabağ (Gəncə) bəylərbəyliyinə yeni-yeni təzyiqlər göstərirdi. layaraq Kür çayının sahilinə qədər uzanırdı. Torpaqlan münbit ol- Belə ki, onun fərmanı əsasında Qarabağın sayılan nəsillərindən duğundan burada taxıl və digər mədəni bitkilərdən yaxşı məhsul Otuzikiləri, Kəbirliləri Xorasana köçürtdü. Əsasən Yuxan (dağ- hasil olurdu. Talış məlıkləri Bəylərovlar adı ilə tanınmışlar. hq) Qarabağda yeriəşmiş “Xəmsə” (bu beş məliklərə elmi ədə- biyyatda “Xəmsə”də deyilir) mahalındakı Vərəndə, Çiləbörd, Ta- Dizaq məlikliyi lış, Xaçın və Dizaq məliklərinə ərmənilər-haylardan ibarət məlik- lər təyin etdi və onlara əmr verdi ki, heç vaxt, heç kəsə (özündən Bir məlumatda göstərilir ki, 18-ci yüzilliyin əwəllərində başqa) tabe olmasınlar, özlərinin şikayətlərini birbaşa padşaha İrandan, digər mənbədə isə Gürcüstandan gəlmiş məlik Yeqan yetirsinlər” (Mirzə Yusif Qarabağı “Tarixi-Safı”, Bakı, 1991). adlı şəxs indiki Xocavənd bölgəsi ərazisində (keçmiş Hadrut, Ha- Odur ki, Nadir şahın ölümündən sonra Yuxan (dağlıq) Qa- derut) Dizaq məlikliyini yaratmışdır. rabağın bəzi məlikləri Qarabağ xanlığmı tanımaq istəmir, ona ta- Onun ərazisi Əkərə çayı və Kültəpədən başlayaraq Maltəpə- be olmaqdan imtina edirdilər. Məsələ çox hallarda silah gücünə yə qədər, eni isə Araz çaymdan Xurat dağına qədər uzanırdı. həll olunurdu. Nəhayət ki, bir neçə ildən sonra məliklərin tutduq- Torpaqları münbit və məhsuldar idi. Burada pambıq, çəltik, lan torpaqlar vahid Qarabağ xanlığmm tərkibinə qaytanldı, tarixi ipəkqurdu və taxıl yetişdirilirdi. “Araz çayı boyunca bir neçə bö- həqiqət bərpa olundu. yük şəhər var idi. Həmin şəhərlər dağıdılmış və indi onların an- Beləliklə, Yuxan (dağlıq) Qarabağın dağlıq hissəsində mey- caq xarabalıqları qalmışdır” (Mirzə Yusif Qarabaği). dana gəlmiş məliklərdən 4-ü gəlmə olmuşdur. Onların məskun- Dizaq məlikləri qədim Rumdan (indiki Türkiyə) gəlmişlər. laşdıqları kəndlər: Vərəndə, Dizaq, Talış, Çiləbörd və Xaçm on- Məlik Yeqan deyilənə görə, Nadir şah Əfşara yaxın adam lardan xeyli öncə mövcud olmuş azər türklərinin kəndləri idi. Ta- olmuşdur. lış kəndi isə 16-cı yüzillikdə səfəvilərin Talış adlı Qızılbaş tayfa- sma mənsub ailələr tərəfındən salmmışdır. Talış tayfasmm adı ilə Xaçm məlikliyi Murovdağm şimalında İncə çaym sahilindeki dağın başında xara- bahqlan qalmış qədim qala olmuşdur. Yuxarıda adı çəkilən məliklərdən fərqli olaraq bu məliklik Xatırladım bu tarixi dəlillər də bir daha onu təsdiq edir ki, yerli əhali hesabma yaradılmışdır. Onun əsasını qoyanlar özlərini ərmənilər-haylar Qarabağa gəlmədirlər və yerli əhali olan azər Xaçın knyazlığmm banisi alban çan Həsən Calalm varisləri - öv- türklərilə müqayisəolunmaz dərəcədə azlıq təşkil edirdilər. O ladları hesab edirlər. Bunu Mirzə Adıgözəl bəy də təsdiq edir. dövrdə qeyd olunduğu kimi, Yuxan (dağlıq) Qarabağm yerli əha- Yuxarx Qarabağdakı Dızak qalasım da Sisak nəsli ucaltmışdır lisinin bir qismi artıq ərməniləşmiş xristian albanlardan ibarət idi. (S.Orbelian). Ərməni-hay müəllifi B.İşxanyan da yazır ki, «Dağlıq Qara- Azərbaycan ərəb işğalma məruz qaldıqdan sonra Sisakan bağda yaşayan ərmənilərin (haylann müəllif) bir hissəsi qədim əyalətinin xristian hakimlərinə “məlik” deyilməyə başlandı. Səhl albanlann nəslindəndir... digər hissəsi Türkiyədən, İrandan gəlmiş ibn Sunbat da məlik oldu. “Kitabi - Dədə Qorqud” dastamnda qaçqmlardrr. Azərbaycan torpaqlan onlar üçün təqiblərdən sığmacaq Şöklü Məlik (“Şəkili Məlik” adımn təhrifi) ona aiddir. Təsadüfi olmuşdur». Tanınmış ərməni-hay akademikləri: İ.A.Orbeli, Ş.T.Ye- deyil ki, Bəzz qalasımn hakimi, xürrəmilərin başçısı Cavidan da remyan və başqalan da bu tarixi gerçəkliyi dəstəkləyirlər. ərəb qaynaqlannda Cavidan ibn Səhlək adlanmışdır. Sunbat türk dillərində “Sun” - “gözətçi, keşikçi, nəzarətçi” və “bat” isə “mətin, bahadıf ’ sözlərindən yaranmışdır. Beləliklə, Si sülaləsinin hakimləri etnik baxımdan türklərə mənsub idilər. Siyxınini ərməni-hay əyaləti, türk əhalisini isə ər- məni-hay hesab etməklə ərməni-hay tarixçiləri bir daha öz sax- takarlığım göstərirlər. Si sülaləsinin Sisavanda hakimiyyəti min ildən çox zaman kə- siyində davam etmişdir. Sonra bu sülaləni türk cinlilər, onlan isə orbelianlar sülaləsi əvəz etmişdir. Cinlilər həm indiki “Ərmənis- tan”da, həm də Gürcüstanda 3-4-cü yüzilliklərdən məskun idilər. “Ərməniyə”də yaşayan Cinli türkləri xristianlığı qəbul etmiş və 8-ci yüzilliyə qədər ərməni-hay qoşunlanmn sərkərdələrinin hamısı türk tayfasmdan - cinlilərdən ibarət idi. Cinlilərin əcdadlanndan biri Mamiqunun adı ilə ərməni-hay Momikonyan - Momiqunlar adını daşıyırdılar. Cinlilərin yaşadığı Kür çayınm sahilində (Gürcüstanda) ucaltdıqlan qala, indi gürcü dilində “Şamşvilde” adlanır. Türkcə “üç ox” deməkdir (“ami-üç”, “şvilde-ox” deməkdir). Yuxarı (dağlıq) Qarabağ ərazisində 17-18-ci yüzilliklərdə torpaqlarırıda yerləşdirilməsi və Qafqaza köçürülməsinin əsas meydana gəlmiş “Xəmsə” (beşlik) məlikləri haqqında düşüncələ- istiqamətləri (1828-1831-ci illər) rimi tamamlamaq üçün “məlik” sözünün yaranma tarixinə və onun etimologiyasına işıq salan bir neçə məqamı da qeyd etmək Daha sonrakı araşdıraıalar göstərdi ki, “Məlik” istilahı tarixi zorundayam. Qarabağda hələ ilk orta yüzilliklərdən məlum idi. Bu, bütün al- Mövcud mənbələrin məlumatlarmdan bu qənaətə gəlmək banlarla birlikdə Sisakan əhalisinin xristian dinini qəbul edən olur ki, “məlik” məfhumu ilə “mamlük” sözü arasmda bir “qo- vaxta təsadüf edir. Sisak sülaləsinin nümayəndələri “Saklı” (ərəb humluq” əlaqəsi vardır. mənbələrində “Səhl”) ləqəbini daşıyırdılar. Onlann ən məşhur Məlumdur ki, qədim türk ordusu sıralannda mamlüklərdən nümayəndəsi Səhl ibn Sunbat idi. Babəki tutub ərəblərə təhvil ibarət xüsusi döyüşkən, zərbəçi bölmə saxlanırdı ki, onun əsgər- verən Cunbat! Onun qərargahı - oturduğu qalaA Şəki adlamrdx. ləri xidmət etdildəri ölkəyə, öncə də onun hökmdarına ən sadiq, ələ alaraq onun vasitəsilə, fəaliyyətini bərpa etmiş minillik tarixi etibarlı sayılırdüar. Savaş zamanı cəbhənin bu və ya digər cina- olan alban kilsəsinin patriarxatım ləğv edərək onun bütün torpaq- hmda yaranmış təhlükəni dəf etmək üçün döyüşkən məmlükləri larma, əmlakına sahib durdu, albanlann xələfləri arasmda qriqor- dərhal oraya atarmışlar... yan xristianlığmın zorla yayılmasına başlandı! Artıq bizə məlum- Belə zərbəçi bölmələr qədim vaxtlarda ərəb ölkələrində, o dur ki, alban türk mənşəli olanlann bir qismi qriqoıyan xristianh- cümlədən Misirdə, sonrakı zaman kəsiyində Osmanlı Türkiyə im- ğmı yox, İslamı qəbul etmişdi. Bu ikiləşmə özünü ancaq Qarabağ periyasmda orduda mövcud imiş. bölgəsinə xas olan “məlik” sözü ilə başlayan ikili soykökündə Mamlüklər uşaqlıqdan götürülüb hərbi düşərgələrdə ciddi büruzə verir: Məlik - Ağacanovlar, Məlik - Abbasovlar, Məlik - həyat tərzi şəraitində - cəmiyyətdən təcrid halda saxlanaraq (bir Şahnazarovlar, Məlik - Aslanovlar, Məlik - Paşayevlər, Məlik - növ qapalı hərbi məktəb kimi) onları ancaq hökmdara sədaqət ra- Yeqanovlar və başqaları qeyd olunan tarixi prosesin damğası, mö- hunda tərbiyə edı'r, hərbçiliyin bütün sirlərini onlara öyrədir - bir hürüdür. sözlə, ömrü-günü hərbçihk sənətinə bağlı idi. Savaşlarda fərqlə- İndi isə əwəlki söhbətimizi davam etdirək. nən mamlükləri daha da ruhlandırmaq, orduda saxlamaq üçün 16-17-ci yüzilliklərə aid qaynaqlarda Yuxan (dağlıq) Qara- hökmdann fərmanı əsasında onlara “torpaq payı” ayrılırdı. bağın əhalisi artıq “aqvan” adlanırdı. Bunu bir daha alban çan Qədim türk dilində mamlükün mənası da elə “malik olmaq” Yesay Həsən Calalın yazdığı “Aqvan ölkəsinin qısa tarixi” adlı deməkdir. Sonralar bu söz cüzi fonetik dəyişikliyə uğrayaraq əsəri də təsdiqləyir. “məlik” şəklinə düşmüşdür. 1723-cü ildə Yuxan (dağlıq) Qarabağın dörd xristian məlik- Güman edirəm Yuxan (dağlıq) Qarabağda meydana gəlmiş yi rus çarı I Pyotra yazdıqlan məktubda da gəlib məskunlaşdıqlan məliklərin qədim “mamlüklərlə” heç bir genetik bağlılığı, əlaqəsi ərazinin yerli əhalisini “aqvan” adlandırmışlar. yoxdur. Adicə olaraq, yuxanda qeyd etdiyim kimi, mərkəzi höku- 1781-ci ildə məlik Adam və məlik Bəylər özlərini “alban mətdə yaranmış müvəqqəti boşluqdan sui-istifadə edərək bir neçə çar taxtının övladları” adlandıraraq II Yekaterinaya və sərkərdə zəngin xristian şəxslər Qarabağm dağlıq hissəsində torpaq sahələ- A.B.Suvorova gizlincə məktub göndərərək Qarabağ xanı İbrahim rini özbaşma zəbt edərək özlərini məlik elan etmişlər. xana qarşı ordu göndərilməsini onlardan xahiş etmişlər. Mərkəzi hakimiyyət gücləndikdən sonra (öncə Şah Nadir Ərməniləşmiş bu “zavallı albanlar” heç təsəwürlərinə belə Əfşar, sonra da Qarabağ xanı Pənah Əli xan, oğlu İbrahim Xəlil gətirə bilməzdilər ki, onlar genetik bağlı olduqlan öz soydaşlanna xan) məlikliyin ölkə həyatında (siyasi, iqtisadi və mədəni) rolunu qarşı çıxmışlar, xəyanət etmişlər və onlan bu günə ərməni-hay nəzərə alaraq onlara başçı - məliklər yalnız rəsmi fərmanla təyin qriqoryan kilsəsi salmışdır. Kim bilir, bəlke bu da ərmənilərin- olunur və məlik “statusu” verilirdi. haylann növbəti fıtvası imiş. Məliklərin müəyyən torpaq sahələrinə malik olduqlan və Beləliklə, tarixi və indiki Yuxan (dağlıq) Qarabağın ərazisi onu idarə etmək hüquqları ancaq rəsmi fərmanla tənzimlənirdi. lap əzəldən Miladdan da çox-çox öncə başlayaraq Miladın 20-ci Bu məliklərin arasmda, dönmə alban-xristianlar da (bu on- yüzilliyinin sonlannda Yuxan (dağlıq) Qarabağ və onun etrafmda lann türk mənşəli adlan ilə də təsdiq olunur) vardır. Buna aşa- yerləşən 7 rayonun (Ağdam, Kelbecər, Laçın, Qubadh, Zəngilan, ğıdakı tarixi amil də dəlalət edir. Cəbrayıl və Füzuli) işğalına qədər öncə Albaniya, sonra isə Azer- Öncə tarixi xronologiyanı arxada buraxıb bir az irəli gedə- baycanm tərkibində qalması tarixi həqiqət, gerçəklikdir. Buna bax- rək maraqlı bir məqamın diqqəti çəkdiyini qeyd etmək istərdim. mayaraq, bezi ərməni-hay saxtakar tarixçilərinin və onlarm fanatik Belə ki, 1836-cı ildə ərməni-hay qriqoryan xristianlığınm mərkə- davamçılan - “Böyük Ərməniyə” yaratmaq, yaxud bərpa etmək, zi olan Eçmiadzin Müqəddəs Sinodu (Rusiya Ali Kilsə Şurası) “xəstəliyinə” tutulmuş digər ərməni-hay “siyasətçiləri” ilə birlikdə Təsadüfı deyil ki, ərməni-hay müəllifi B.İşxanyan da Yu- ürəklərindən keçənlərə, istək və arzulanna “gerçəklik donu” geyin- xarı (dağlıq) Qarabağı haqlı olaraq ərməni-haylann “həqiqi və- dirməyə, fövqəladə bir canfəşanlıqla çalışdıqlan göz önündədir. təni”, yaxud “əzəli ərazisi” hesab etmir. Ərməniləri-hayları vaxtilə “başkəsən” adlandıran Strabon- Qarabağ son orta yüzilliklərdə Arranın (Aranın) tərkibində dan iki min il sonra, 19-cu yüzilliyin rus tarixçisi V.G.Veliçko onun dağlıq və dağətəyi sahələri birləşdirən vahid tarixi, mədəni, həmin yüzilliyin əwəllərində Azərbaycana köçürülmüş ərməni- iqtisadi məkandan ibarət olmuşdur. lər-haylar haqqmda yazırdı ki, “onlar (ərmənilər-haylar - müəllif) İqtisadi cəhətdən tərəq- ölkənin (Albaniyanm - müəllif) müsəlman əhalisinin əsasən də qi etmiş Bərdə, Ağdam şə- (azər türklərinin - müəllif) adını, şöhrətini korlamaq siyasəti yü- hərləri onun tərkibində qaldı. rüdürlər ki, gələcəkdə onlann torpaqlarından istifadə etsinlər...”. “Arranın anası”, “Arranın Çox yıımşaq deyilsə də, amma bu tarixi həqiqətdir! paytaxtı” kimi tanınan Bərdə İndi açıq-aşkar ərməni-hay işğalçıları iki min il öncə dağı- Ananın mərkəzində Tərtər dılmış, sonrakı yüzilliklərdə ancaq xəyallannda yaşatdıqlan ölü çaymın hər iki sahilində qərar “Böyük Ərməniyə” dövlətini Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan, tutmuşdur. O Azərbaycan Dağıstan və Rusiya torpaqları hesabma yenidən “diriltmək” xəs- məmləkətinin ən qədim şə- təliyinə tutulmuşlar, onlann bu niyyəti tarixin müəyyən zaman hərlərindən biridir. Mirzə Ca- kəsiyində “Böjöik Ərməniyə”nin mövcudluğuna da ciddi şübhə mal Cavanşir Qarabaği yazır: oyadır. Belə ki, beynəlxalq aləmdə “Böyük Ərməniyə” imperiya- “Qarabağ vilayətində salınan sı fikri (ərmənilərin-haylarm güclü təbliğatma baxmayaraq) 18-ci birinci şəhər... Bərdə şəhəri yüzillikdən indiyədək qəbul olunmamışdı. Buna əsas səbəb “ər- və qalasıdır”. Bu üzünömürlü mənilərin-hayların tarix yazanları var, tarixi isə yoxdur” amilidir. şəhər orta yüzilliklərdə Arra- Qarabağ camaatının ağsaqqal kişiləri, ziyalıları və sənətkar- nın dini, mədəni və dövlət lanna məxsus maddi-mədəniyyət abidələri, adət-ənənələri bütün mərkəzi olmuş, çoxsayh səy- rəngarəngliyi və çalarlan ilə ümumi, vahid Azərbaycan xalqımn yahlann, şairlərin diqqətini öz etno-mənəvi dəyərlərinə - mənəviyyatına uyğun vəhdətdə yaradı- təkrarsız gözəlliyi, memarlıq Bdrdəşəhərindəmavzoley(1322-ciil) lır və zaman-zaman inkişaf etdirilərək nəsillərdən-nəsillərə ötürü- abidələri, ticarət mərkəzləri, lürdü. Qarabağlılann özünəməxsus təsərrüfat mədəniyyəti forma- ümumən görkəmi, əzəmətilə özünə cəlb etmiş, heyran qoymuşdur. laşmışdı və dünyada tanmırdı: yüksək əkinçilik və suvarma mə- Onun ərazisində bir sıra tarixi və mədəni abidələr saxlan- dəniyyəti, maldarlıq mədəniyyəti: Qarabağ atlan, Qarabağ qoyu- mışdır: Axsadan baba mavzoleyi (1322), Nüşabə qülləsi (12-13- nu, Qarabağ inəyi, camışı - onlann nailiyyəti idi. cü yüzilliklər), Şeyx İbrahimin sərdabəsi üzərində tikilmiş səkkiz Tanınmış rus alimi S.P.Petruşevski, ərməni-hay müəllifı guşəli mavzoley (18 yüzillik), dörd minarəli İmamzadə məscidi Q.M.Ter-Sarkisyanla Yuxarı (dağlıq) Qarabağda və Zəngəzurda (memar Kərbəlayi Sefixan Qarabaği). Bu dini abidənin başlıca sovet dövründə etnoqrafık səfərdən sonra bu qənaətə gəlirlər ki, qayəsi: kümbəz, üstü göy (və ya Zümrüd) rəngli kaşı örtüyü yer- “Qarabağ heç vaxt ərməni-hay mədəniyyətinin mərkəzi olmamış- lə göyün, insanla Allah arasındakı əlaqənin nə qədər möhkem- dır. Qarabağ mədəniyyəti vahid mədəniyyət olub Azərbaycan lənməsinə xidmət edir. xalqına məxsusdur”. Qısa tarixi arayış. Bəzi mənbələrdə Bərdənin eramızdan Beyləqan Sacilərin təsiri altına düşdü. Hökmdar Sacdan sonra ha- xeyli öncə bünövrə edilməsi xəbər verilir. Qədim şəhər xaraba- kimiyyətə onun qardaşı Yusif ibn Əbu Sac gəlir və dövlətin əra- lıqları indiki Bərdənin mərkəzi hissəsində yerləşirdi. Ərazisindən zilərini xeyli genişləndirməyə nail olur. 913-cü ildə Qərbi Azər- və xarici ölkələrdən: Kiyevdən, Estoniyadan, İsveçin Medolnaqe baycanda (indiki Ərmənistan) - qədim turk torpaqlannı Azərbay- vilayətindən olan nümayəndələrin apardıqları arxeoloji qazmtılar can torpaqlanna qatır. Sacilər Ani və Dvindən Xəzər dənizinə- zamam tapılan qədim dövrlərə aid (m.ö. 3-1-ci yüzilliklər) qızıl, dək, Zəncandan Dərbəndə qədər olan böyük ərazini özlərinə tabe gümüş, mis pul sikkələri Bərdənin qədimliyinə, yüksək iqtisadi etdilər. inkişafa çatmasına və Ellin ölkələrilə ticarət əlaqələri yaratması- Azərbaycan torpaqlannı ilk dəfə vahid dövlət hüdudlannda na dəlalət edir. birləşdirən Yusif ibn Əbu Sac olmuşdu (901-927). Bərdə şəhəri- Bərdə şəhərinin yaranması haqqında müxtəlif dövrlərdə; ai- nin tarixi keçmişi haqqında tarix elmləri doktoru Qasım Hacıye- ban tarixçisi M.Kalankatuklu, ərəb tarixçisi Belazuri və başqaları vin dəyərli kitabmı nəzərə alaraq onu daha geniş şərh etməyə lü- məlumat verirlər. Hətta qədim “Kitabi -Dədəm Qorqud”da onun zum görmürəm. adı çəkilir. İndi isə Bərdə toponiminin etimologiyasına qayıdaq. Bu şə- Sasani şahı I Kavadm vaxtmda (488-531) indiki Bərdənin hər çox yüzillik, minilliklər həyatı boyu müxtəlif və rəngarəng yerində möhtəşəm qala - şəhər sürətlə inkişaf edir və qısa zaman adlar daşımışdı. kəsiyində Albaniyanm paytaxtı Qəbələni də ötür. Goğrafiyaşünas Bardos, Bərdaa, Bərdədar, Partav, Füruzabad. Xarum və Əl-İstəxrinin təsviri Bərdə üçün çox maraqlı və səciyyəlidir: şə- nəhayət, Bərdə (“Xarum” - əhalisi, guya, amazonkalardan ibarət hərin uzunluğu 7, eni 6 km ərazini tutur, şəhəri hər tərəfdən mey- şəhər - qala, Nizami Gəncəvinin “İskəndəmaməsində”, Firdovsi- nə bağlan əhatə edirdi. Əməvi xəlifəsi Müaviyə dövründə Bərdə nin “Şahnaməsində” də bu ad çəkilir). Şəhərin ilk adlanndan sa- şəhərində 100 min əhali yaşayırdı. yılan “Xarum” başqa şəkildə də “Şəhri-Xarum” - “Qız şəhəri” Ərəb Mukaddasi Bərdəni bu diyann “Bağdadı”, İbn Haqval kimi işlənmişdir, yəni “alınmaz, toxunulmaz” mənasında. Bəzi isə “bu ölkənin ən yaxşı şəhəri və Arramn anası” adlandırır. mənbələrdən deyilən fikrin tam ziddinə bu şəhər “Ebərdəh” - Ərəblərin Azərbaycana hərbi yürüşündən öncə Albaniyanm “on ərənlərin evi” adı ilə də işlənmişdir. çan və istedadlı sərkərdəsi Cavanşir başçılıq etdiyi dövlətin Azərbaycan alimlərindən R.M.Yusifov Bərdə toponimini müstəqilliyini Şimali Qafqazdan xəzərlərin ardı-arası kəsilməyən tayfa adı ilə, Q.Qeybullayev onu qədim Güney Azərbaycanda hücumlarından qorumaq məqsədilə hun xaqam Alp İluterin qızrna (Atropatena dövrü) Parda və ya Bərdə şəhərinin adı ilə bağlılığı- evlənir və istəyinə nail olur. Onun ölümündən sonra qardaşı Va- nı qeyd edir. T.Rəsul oğlu (Əliyev) Bərdə adının Əhəməni hökm- raz - Tiridat taxt-taca sahib durur. Ərəblər Aıranı işğal etdikdən dan Kirin (m.ö. 6-cı yüzillik) Bardiya adlı oğlunun adı ilə əlaqəli sonra Bərdəyə gəlir və “ölkəyə böyük nüfuza malik I Varaz Tiri- olmasmı söyləyir və bu toponimin açımı “nəhəng, qamətli”, “ba- datı” xəlifə I Yəzid (680-683) “şərq vilayətinin canişini, alban hadır” olduğunu bildirir. məmləkətinin və Uti nahiyyəsinin hökmdarı təyin edir...”. Məlumdur ki, m.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə türk mənşəli saklar 9-cu yüzilliyin sonlannda ərəb xilafəti zəifləməyə başladı Kür-Araz ovalığma da gəlmiş və onlardan bir qismi burada məs- və az sonra parçalandı. Azərbaycanda Sacilər dövləti yarandı. kunlaşmış çarlıq yaratmışdır. Yeni dövlətə türk mənşəli sacilər sülaləsindən adlı-sanlı sərkərdə Saklar arasında Bərdor adlı tayfa olması əski qaynaqlarda Məhəmməd ibn Əbu Sac başçılıq etməyə başladı. Bərdə inzibati və təhqiqat əsərlərində də göstərilir. Başqa bir qədim mənbədə mərkəzə çevrildi. Təbriz, Urmu, Xuvey (Xoy), Səlmas, Mərənd, xəbər verilir ki, Bərdə adlı şəhər Güney Azərbaycanda (Atropate- nada) Urmiya gölünün cənubunda mövcud idi. Maraqlı burasıdır Mənbələrin verdiyi məlumata görə, çağdaş zəmanətnizin az ki, m.ö. 8-ci yüzilliyin axınna aid mənbədə ilk türk dövləti Mana sayda qalraış Qarabağ atları qədim Mada və Alban (Aran) ölkələ- (Manna) dövlətində Parda şəhəri də Urmiya gölü ətrafmda lokali- rində (Nisey çöllərində) yetişdirilən cins atlann nəslindəndir. zə edilir. Çox ehtimal ki, Güney Azərbaycandakı Bərdə adı da QARABAĞ ATLARI miqrasiya edən türklər tərəfindən Quzey Azərbaycana gətirilmiş- dir. Q.AMelikaşvilinin Bərdə şəhəri haqqında fikirləri bu eiıti- malla üst-üstə düşür, onu təsdiqləyir. Beləliklə, Bərdə toponiminin türk tayfa adı ilə izah olunma- sı ehtimalına üstünlük vermək olar. Bərdə haqqmda bu kiçik səlnaməni qüdrətli söz ustası, Azərbaycanm fəxri, iftixan - Nizami Gəncəvinin dili ilə bitirmək istərdim.
“Bərdə nə gözəldir, necə qəşəngdir, Yazı da, qışı da güldür - çiçəkdir. Iyulda dağları laləzar səpər, Qışını baharın nəsimi öpər. , O yaşıl meşəsi cənnətə bənzər, Şən ətəklərinə bağlamış kövsər...
Səssizlik içində dincəlir gülşən. Torpağı silinmiş qayğı, kədərdən. Reyhanı yaşıldır, illər uzunu, Hər çeşid naz-nemət bürümüş onu... ”. Dünyada mövcud 150 cins atdan 40-ı Aran Qarabağm ikinci möhtəşəm şəhəri Ağdam sayılırdı. Azərbaycanda yetişdirilir Tarixi mənbələrdə onun adı 12-ci yüzillikdə çəkilir. Ağdamın ət- Bu fıkri 20-ci yüzilliyin atçılıq üzrə alim, professor V.S.Vitt raf ərazilərində hələ qədim zamanlardan: Herodot, Strabon və di- də təsdiq edir. O, yazır ki, məşhur Qarabağ atlarımn «əcdadlan» gər antik müəlliflərin məlumatlarma görə, həmçinin tarixi Mada Miladdan öncə 2-ci və 1-ci minilliklərdə «nisey» («nisay») adla- ölkəsində on minlərlə cins at ilxıları saxlanırdı. nırmış və onlann savaşlara qatılmasına üstünlük verilirdi. Ağdam, Bərdə, Füzuli və digər bölgələrdə aparılmış arxeo- Qeyd etdiyim kimi, Mada süvari (atlı) qoşunlannm sərkər- loji qazmtılar da bunu bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycan ərazi- dəsi Atropat Makedoniyalı İsgəndərlə konuşaraq yunanlarla qo- lərində yaranmış ilk dövlətlər: Mana (Manna), Mada (Maday, humluq münasibəti yaratmış, bununla da başçılıq etdiyi Madanın Midiya və s.) dövründə, ondan da öncə Nisey atları yetişdirilirdi. (Midiyamn) müstəqilliyini təmin etmişdir. Bu barədə ətraflı da- Orta yüzilliklərdə onlar Qarabağ atları kimi şöhrət tapmışdır. nışmağa dəyər. Makedoniyalı İsgəndər yaxşı təlim görmüş böyük ordusu ilə tilə bəşər tarixində ilk dəfə olaraq ikibaşlı qartal emblemini (sim- İran sərhədlərinə yaxınlaşanda kəşfıyyat ona doğru-dürüst məlu- volu) yaratmışdır. Təxminən 20 yüzillikdən sonra ikibaşh qartal mat çatdınr ki, düşmən cəbhəsinin sağ cinahmda Qarabağ atlarm- rəsmi-simvolu Bizansda yenidən meydana çıxmış və çar III İva- dan ibarət süvari qoşuna təcrübəli və döyüşkən türk ərəni, sər- nın hakimiyyəti illərində Rusiyaya keçmiş və burda dövlət rəmzi kərdə Atropat başçılıq edir. Onunla savaşa qatılmaq müharibəni kimi indiyədək işlənir. uduzmağa bərabərdir. Böyük Madanın (Midiyanm) ana şəhəri - paytaxtı isə Ak- Böyük Fateh də arif adam idi, parslarla savaşda məğlub oi- batan (Həmədan) olmuşdur. maq istəmirdi, o, dərhäl döyüş taktikasım dəyişir və əsas zərbə- M.ö. 624-cü ildə parslann ölkəsini işğal etmiş qəsbkar sini şah ordusunun sol cinahına yönəldir. İran ordusu güclü düş- Assuriya və Urartu dövlətləri məğlub edilərək, onlann hakimiy- mən axınına, zərbələrinə davam gətirməyib, geri çəkilməyə məc- yətinə son qoyulmuş və qüdrətli Mada imperiyaya çevrilmişdir. bur olur. Şah I Dara Orta Asiya səmtində təqib olunur. Makedo- 74 il fəaliyyət göstərdikdən sonra imperiya süquta uğradı və ha- niyalı İskəndər düşünür ki, qələbə qazanıb geri - İrana qayıdanda kimiyyət parslann əlinə keçdi. İndiki Rusiya Federasiyasmm döv- Atropatla da haqq-hesab çəkər. Lakin türk oğlu Atropat öz müd- lət bayrağmda (və digər dövlət atributlarmda) diqqəti çəkən iki- rikliyilə onu qabaqlayır. Böyük triumfla İrana dönən Böyük başlı qartal emblemasmın tarixi belədir; yəni onun ilk yaradıcısı Fatehə Midiya (Mada) çapan məktub çatdınr. Atropat onu, saray və daşıyıcısı türk Mada tayfası olmuşdur. əyyanlannı Madaya - öz ölkəsinə qonaq çağırrr və qızını onun Qədim mənbələrdən məlum olur ki, Miladdan dörd min il tanmmış sərkərdəsi Perdikkə ərə verərək qohum olur. öncə Orta Asiyadan çıxmış sonrakı minilliklərdə ulu əcdadlannın Beləliklə, müdrik sərkərdə Atropat Bəybars oğlu (tərcüməsi yolu ilə geri dönmüş və bütün Qafqazı gəzərək, nəhayət, tarixi və- «igid xilaskar») süvari ordusunu qırğından xilas edir və ölkəsinin təninin bir guşəsi olan Qarabağda məskunlaşmış ilk türk mənşəli müstəqilliyini qoruyub saxlayır. Bax, türk oğlu türk, Atropat Bəy- tayfalardan biri Kürrilər (Hürrilər), alman filosofu E.Forerin gös- bars oğlu belə ərən idi. tərdiyi kimi, atçılığa böyük marağmdan doğan əhəmiyyət verirdilər. Türklərin uzaq keçmişinə aid kitablan vərəqlədikcə özüm- Tarixi arayış. Burada böyük Maday ölkəsi və onun qüdrətli dən asılı olmayaraq, xəyalən də olsa nə vaxtsa Ön Asiyadan Al- Mada tayfası (Güney Azərbaycan soydaşlarımızm ulu əcdadlan) tay (Tann dağı) bölgələrinə axın etmiş qədim, çox qədim türklə- haqqında məlumat yerinə düşər. rin yeni vətəninə gedib çıxırdım. O dövrdə baş verən olaylara az Məlumdur ki, qədim dövrdə Quzey Azərbaycanda - Albani- da olsa xristianların əski müqəddəs ilahiyyət kitablan işıq salır. yada apancı türk tayfası albanlar sayıldığı kimi Güney Azərbay- Belə ki, İohamım “kəşflər”ində atlılar haqqmda dəfələrlə belə can ərazisində m.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə çoxsaylı tayfalar içində qeydlər mövcuddur: “Budur ağ at belində üstündə yay, ox olan Madaylar (antik mənbələrdə midiyalılar - müəllif) tanınırdı. adam (türk - müəllif) gördüm. Ona çələng verilmiş, o qalibdir və Türk mənşəli cəngavər Mada tayfası təcavüzkar Assuriya qələbə çalmağa gəlmişdir!” ilə bir neçə yüzillik zaman kəsiyində qanlı-qadalı müharibələrdən «..Və başqa kürən at çıxdı, onun belindəkinə dünyanı almaq sonra nəhayət ki, m.ö. 673-cü ildə öz müstəqil dövlətini yaratma- və bir-birini öldürmək üçün böyük qılınc verilmişdir (Attila - ğa nail olmuşdur. M.ö. 612-ci ildə isə çar Kiaksann hakimiyyəti müəllif). Sonrakı sətirlər daha maraqlıdır. “Mən baxdım, budur, yor- dövryndə Maday dövləti etnik qardaşı türk saklann (antik mənbə- ğun at gördüm. Belindəkinin adı “ölüm” idi. Cəhənnəm onun ardın- lərdə skiflər - müəllif) köməyilə işğalçı Asur dövlətinə son qoy- ca gedirdi və ona dünyanm dörddə birinə hakim olmaq verilmiş- muş ərazisini özünə qatmış və bu əlamətdar tarixi olay münasibə- dir...» (A.Murad “Avropa, Ulu Göl və türkləf’, Moskva, 1999). Bax, İsa Peyğəmbər uzaqgörənliklə səma - Tenqri elçilərini Məşhur sovet sərkərdəsi, süvari qoşunlann komandam (türkləri - müəllif) xəbər gətirənləri belə görürdü və yazıya alm- S.M.Budyonnu Qarabağ atlannın dözümlüyünə, qaçma keyfiyyəti- mış bu görüm, düşüncələr sonralar gerçəkləşdi. At belində adam- nə yüksək qiymət vermişdir. Ağdam atçılıq zavodunda ərsəyə lar, üstündə yay, ox və qılmc qıpçaq, hun türklər, öncə Orta Asi- çatdınlmış “Soltan”, “Xan”, “Kür”, “Timur”, “Peyvəndi”, “Şəkil” yaya, oradan da Ulu Çölə (Desti-Qıpçaq - Cənub Rus çölləri), və başqaları beynəlxalq sərgilərdə, yanşlarda fəxri yer tutub, qızıl oradan isə uzaq Avropa ölkələrinə böyük axm etdilər, dumana və gümüş medallara layiq görülmüşdür. bürünmüş İngiltərəyə qədər gəlib çıxdılar. Tapdalayıb keçdikləri Qarabağm yetirməsi “Zaman” adlı at 19-cu yüzillikdə ingi- bütün ölkələri fəth etdilər. Bunlar, bizim ulu əcdadlarımız - qə- lis şahzadəsinə hədiyyə'ediləndə onun tərifi bütün Avropanı bü- dim türklər idi! rümüşdü. Onlann bir qismi əsas türk ordusundan ayrılaraq əcdadları- Tarix elmləri doktoru, professor T.Bunyatov yazır ki, Qara- nm tarixi vətəninə - Qərbi Azərbaycana, Anadolu bölgələrinə, bağda atçılığın Türkiyə, İran, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, eləcə də Atropatena, Naxçıvana, İberiyaya yönəlmiş, Naxçıvam forpost Rusiya və Qərbi Avropanm bir sıra ölkələrinə olan təsiri elmdə seçmiş, güclü hərbi düşərgə yaratmış, onlann neçə-neçə ərən tay- çoxdan sübut olunmuşdur. Azərbaycanm Xalq şairi Bəxtiyar Va- faları tarixi Qarabağda, indi “Ərmənistan” adlanan torpaqlarda habzadə “Zaman” atma həsr etdiyi şeirdə belə deyir: “Keçmişim- yerli-köklü əhalisilə qaynayıb-qanşmışlar. Elə bil nə vaxtsa par- dən bu günümə al qanatım”. çalanmış Ulu Türk dünyası, onun ayn düşmüş övladlan yenidən Haqqmda el-oba arasmda nağıllar dolaşan, aşıqlann dillərində qovuşur, konuşur və vahid bir məkanda - imperiyada birləşirdilər. dastana çevrilmiş xalq qəhrəmanlan Koroğlunun Qır atı və Dür atı, Fəqət, bu möhtəşəm konuşma, katılma ittifaqlar uzun sürmədi, qaçaq Nəbinin Bozatı Qarabağ atlanmn törəmələri idi (Qır at qədim heç nə dünyada əbədi olmadığı kimi, türk dünyası da böyük türk türk-oğuz dilində “qırmızı at - qızıl at”, Diiıat isə gümüşü “su aü” sərkərdəsi, ərəni Attiladan sonra onun yaratdığı əzəmətli Şərq- mənasındadır). Qarabağ atlan Qarabağm xanlanna: Pənah Əli xana, Qərb türk imperiyası büdrədi, zəiflədi, bir neçə yüz ildən sonra İbrahim Xəlil xana, Mehdiqulu xana, eləcə də onun qızı, şairə Xur- isə süquta uğradı... şud banu Natəvan xamma da sevinc, qürur hissi gətirmişdir. İran tarixçisi P.Pamiya qeyd edir ki, Qarabağ atlarmm əc- Hazırda dünyada mövcud 150 cins atlann 40-ı Azərbaycan- dadlanndan olan Mada atlan gözəllikdə, dözümlükdə, qaçışda da yetişdirilir. dünyada özünə tay-bərabəri yox idi. Qarabağm qızıl-kürən, ağ və Qarabağın atları haqqmda yazıma yekun vurandan az sonra kəhər atlarmın ünvamna alimlərdən D.Dubinski, S.P.Urusov və hörmət bəslədiyim alim Teymur bəy Albanın (Hacıyev) menə başqaları tərəfindən xeyli təriflər deyilmişdir. Tamnmış rus rəs- verdiyi ailə səcərəsi xatirəsindəki Qarabağın son cins atlarından samı Y.Vereşşagin 1865-ci ildə Qarabağ xam Cəfərqulu xanın biri barədə məlumatm oxucular üçün də maraqlı olacağmı nəzerə qonağı olarkən Şahbulaq atçılıq zavodunda yetişdirilən “Qırat”, alaraq onu da kitaba salmağa qərarlandım. “Dürat”, “Bozat”, “Xan”, “Ceyran” və qeyrilərini görüb heyrətə Teymur bəy Alban səcare xatirəsində yazır ki, Qarabağın və ilhama gəlmiş, onlann şəkillərini çəkmişdir. məşhur cins atlanndan biri - “Ala paça” Əbdürrəhim bəy Haqver- 1867-ci ildə Parisdə keçirilən beynəlxalq sərgidə fransız kübar diyevin kiçik qardaşı (yəni mənim atam) Zeynalabdin bəyə əmim xanımlan qızılı rəngə çalan oynaq, şux “Xan” adlı atı görəndə hey- Abbas bəy tərəfmdən bağışlanmışdı. O, həmin Abbas bəydir ki, ranlığını, vurğunluğunu gizlədə bilməmiş: “Qarabağın atlan belə Şux qaməti, gözəlliyi və qeyrəti ilə Qarabağda tanınmaqla yanaşı gözəl və əzəmətlidirsə, təsəwür etmək olar onun kişiləri (igidləri) və Rusiya-Almaniya müharibəsində göstərdiyi qəhrəmanlığa göre qadınlan (xanımlan) necə də yaraşıqlı və biçimlidirləf ’ - demişlər. imperatorluğun Georgi xaçı ilə təltif olunmuşdu. Onun bu igidliyi qardaşlan; Saleh bəy və Zeynalabdin bəyi də ruhlandınr və onlar paça”nın “oğludur”, onu saxlamaq, qorumaq lazımdır. Faydası ol- da könüllü olaraq müharibəyə qatılaraq Haqverdiyevlər ailəsinə, mur, kazak general bildirir ki, ölkənin ağır vaxtmda adamlarla bə- Qarabağa şan-şöhrət gətirirlər. Hər ikisi müharibədə şücaətlərinə rabər atlann da səfərbərliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. General görə yüksək hərbi mükafatla - Georgi xaçı ilə təltif olunurlar. Bu, vəd edir ki, atı özü üçün götürüb, ona özü göz-qulaq olacaqdır. necə deyərlər,. düşüncə üçün informasiyadır. Beləliklə, “Sarı tel”i də hərbçilərin laqeydliyi nəticəsində Qayıdaq söhbətimizə: müharibəyə apardılar və onun sonrakı taleyi bu gün də bizə mə- “Ala paça” at Zeynalabdin bəyin məharətli təlimi, və məşq- lum deyil. Bizə məlum olan acı həqiqət isə ondan ibarətdir ki, ləri nəticəsində üç dəfə Rusiya çempionu olur (2 dəfə qızıl, bir Qarabağm məşhur cins atlanndan biri sayılan “Ala paça”nm nəsli dəfə bürünc mükafata layiq görülmüşdür). bununla kəsilmiş oldu. “Ala päça”nm Rusiyamn çempionu statusu alması sayəsində Ağdam yalnız Qarabağ atlan ilə yox, tarixi və mədəniyyət mövcud qaydaya görə, çar II Nikolaym vaxtmda Şuşanın Cıdır abidələri ilə də tanınır; Qutlu Musa oğlunun mavzoleyi (17 yüzil- düzü dövlət hesabma bərpa olunmuş və burada iki dəfə böyük lik), Papravənd kəndində iki türbə (mavzoley), Ağdamın özündə Rusiya cıdır yanşı keçirilmişdir... iki minarəli məscid kompleksi (1870-ci il, memar Kərbəlayi Səfı- Zeynəlabdin bəyin Qarabağ atlanmn cıdıra hazırlanmasmda xan Qarabaği, Şuşa memarlıq məktəbinin banisi), Qarabağ xanı yüksək ustalığı, peşəkarlığı Şura hökumətinin ilk illərində də dəyər- Pənah Əli xamn imarəti və türbəsi (mavzoleyi), karvansara və s. ləndirilir və o, 1926-cı ildə Bakıda Cıdıra rəhbərlik etmişdir. Ta- Qarabağ xanlığmı xarici işğalçılardan qorumaq məqsədilə Pə- maşa yanşlannın birində Qarabağ cins atlannm yadigan, iti qaç- nah Əli xan tərəfindən ucaldılan Bayat və Şahbulaq (Təməqut) qa- maqda, gözəl durumda bərabəri olmayan “Ala paça” respublikanın lalannın xarabalıqlan Ağdam bölgəsinin ərazisindədir. Bu abidələr rəhbər işçilərindən birinin xoşuna gəlir. Dərhal onu tələb edir. arasında Bozdağın şimal yamacında yerləşən qədim yerli albanlara Lakin Zeynalabdin bəy bunu qüruruna sığışdırmayıb rədd cavabı məxsus mağara - abidə xüsusi maraq doğurur. Burada sal qayalıq verir. Bununla da dövlət məmurunun qəzəbinə düçar olur. Ertəsi çapılaraq uzunluğu 8 m, eni 3,5 m və hündürlüyü isə 4,7 m olan günü başı üzərində ölüm təhlükəsi yaranmasım (onun “xalq düşmə- Albaniya xristianlıq memarlıq məktəbinə məxsus mağara açılmışdır. ni” kimi ittiham olunması haqqında fərnıan layihəsi hazırlanmasını) Mağara güman edilir ki, alban dini funksiyasını daşımışdır. eşidib qardaşı Əbdürrəhman bəyin məsləhəti ilə İrana getməli olur... 1958-ci ildə Ağdam bölgəsinin Sofiılu kəndi ərazisində, sa- Teymur bəy Alban sonra, mənimlə söhbətində danışdı ki, həsi 60-70 ha olan qədim şəhər xarabalıqları aşkar edilmişdir. Şə- “Ala paça”dan doğulmuş, qızıla çalan - kürən “Sarı tel” adlı atı hərin mərkəzi - nannqala, yerli əhali arasında “qavurqala” adlanır cavanlıqda öz gözlərilə görmüşdü. “Sarı tel”, haraya aparsaydılar, ki, burada ictimai və dini binalarm xarabalıqlan ilə zəngindir. Al- hamı onun tamaşasma toplaşardı. Fəqət onun taleyi faciəli olur. baniyanm orta yüzilliklərdəki ən böyük məbədlərindən birinin Son dəfə onu 2-ci dünya müharibəsi başlayanda Qarabağın xarabalıqlan da burada yerləşir. Əldə edilmiş arxeoloji qazıntı və 16 bölgəsindən Ağdama gətirilmiş atlann arasmda görüblər. La- tədqiqat materiallan bu şəhərin ilk orta yüzillikdə alban dini mər- çından Ağdama gətirilməsinin xəbərini Teymur bəyə çatdıranda o kəzlərindən biri və eyni zamanda alban çarlannm yay iqamətgah- dərhal atlar toplamlan yerə (bazar həndəvərində) yollanmış və lanndan sayılan Aluen (Aquen da yazılır) şəhərinin xarabalıqlan “San tel”ə tamaşa edən adamlan güclə yanb Qarabağın atlanm olmasma dəlalət edir. Xatırladaq ki, 488-ci ildə burada çar III müharibəyə aparan kazak generala yaxınlaşır, onu başa salmağa ça- Vaçaqan başda olmaqla alban kilsəsinin Dərbənddən, Qəbələdən, lışıb ki, vaxtilə Rusiyada cıdır yanşlannda 3 dəfə çempion olmuş, Şamaxıdan, Bərdədən, Arsakdan, Göyçədən olan görkəmli kilsə nəsli uzaq keçmişdə, qədim Qarabağ atlarm nəslindən olan “Ala xadimlərinin, saray əyanlannın iştirakı ilə keçirilmiş böyük top- lantıda ölkədə dini hərc- dim türkcəsində “Ak-Tam”) kompanentlərindən ibarət olub “kiçik mərcliyə son qoyulması, qala” mənasmı verir. Məlumdur ki, uzaq keçmişdə yerli əhali özü- kilsənin maliyyə durumu- nü yadelli işğalçılardan, düşmənlərdən qorumaq üçün əksər hallar- nun möhkəmləndirilməsi da məskunlaşdıqlan ərazini hasara alar, yaxud daşdan barı ucaldar və sairə taleyüklü, dövlət - kiçik qalalar tikər və beləliklə də öz təhlükəsizliyini, müəyyən əhəmiyyətli məsələlər mənada təmin edərdilər. Ağdam, əcdadlanmız tərəfindən bu məq- üzrə ciddi qərarlar qəbul sədlə salınmış ilk kiçik qalalardan biri olmuşdur. edilmişdir. ...Başqa bir xalq etimologiyasma görə, çox qədim zamanlar- Bəzi mənbələrdə da yerli türklər soyuqdan, qardan, yağışdan, eləcə də gecə saatla- Aluen xarabalıqlarına “Go- rında yırtıcı heyvanlardan qorunmaq üçün dam (“ev” mənasında) vurqala”da deyilməsi gö- - ilk sığmacaq tikməyə başlayırlar. Beləliklə, evtikmə mədəniy- riinür bu istilah ərablərin yətinin təməli qoyulur. Azərbaycanı işğal etməsi, Sonrakı dövrlərdə əhəng kəşf olunanda damların divarlanna islamm yayılması ilə bağ- əhəng vurub ağartmışlar. Dam dönüb olur Ağdam. lıdır. “Gavurqala”nın ya- Xalq arasında bu deyim indi də mövcuddur: yolda rastlaşan- xmlığmda olan bir ərazi da iki nəfər: indi də “Əlvənd dərəsi” ____ _ / - Hara gedirsən? - soruşanda - Ağdama. adlatıır ki, bu da zənni- Albaniya və Adurbadaqan (Atropatena) - Hardan gəlirsən? - Ağdamdan - deyərdilər. mizcə, Aluen toponiminin erkən orta əsrlərda Xalq etimologiyası göründüyü kimi, Ağdamın yaranma ta- qismən dəyişilmiş formasıdır. Kəlbəcər bölgəsində yerləşən Xota- rixini çox uzaq vaxtlara - əski dövrlərə aid edir. Bəlkə də bu hə- vənd məbədində olan yazılı daş öyrənilərkən məlum olmuşdur ki, qiqətdir! Axı, türk mənşəli “dam” istilahı hələ miladm ön çağla- həmin daş Aluendən gətirilmişdir. Daşın növü “Gavurqala” yaxmlı- rmda hun türkləri tərəfindən “Böyük axın” zamanı Avropaya apa- ğmdakı Bozdağ daş karxanasmdandır... rılmış, digər türk mənşəli sözlər kimi neçə-neçə əcnəbi millət- Ağdam ərazisində əkinçilik mədəniyyətinin çox qədim lərin dilinə, onlarm söz fonduna keçmişdir. Hollandiyanın indiki vaxtlardan inkişafmı göstərən bir amili də yada salaq. Afətli kən- paytaxtı Amsterdam (dam), Parisdəki məşhur Notrdam (dam) mə- dində miladdan əvvəl 7-ci yüzilliyə aid seçmə buğda anbarı tapıl- bədi, Riqada möhtəşəm arqanlı Dam kilsəsi... Məgər bu adlardakı mışdır ki, bu da ulu babalarımızm kənd təsərrüfatında qazandığı “dam” sözü qədim türk dilinin tarixi izlərindən xəbər vermirmi? nailiyyəti göstərir. Nəhayət, alim Teymur Albanm elmi araşdırmaları bu ehtimalların Güney Azərbaycanda da və ümumən Türk dünyasmda (Qır- doğruluğuna, gerçəkliyinə dəlalət edir. ğızıstan, Qazaxıstan və s.) geniş yayılmış Ağdam toponiminin bəs Ağdam Yuxan (dağlıq) Qarabağın bölgələrinə el-obalarma, açımı nədir? onun yaylaq yurdlanna gedən yollann kəsiyindədir, bura yol ayrı- Xalq arasmda bu gün də dolaşan deyimə görə Qarabağ xanı cıdır; şimal səmtdə Ağdərəyə, cənub-qərbi səmtdə - Xocavənd, Pənah Əli xanın bu şəhərdə ağ daşdan tikdirdiyi ilk imarətlə bağlıdır. Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubaldıya; qərb səmtdə - Əsgəran, Əgər biz bunu əsas götürsək, bəs Ağdamın qədimliyi necə olsun? Xankəndi, Şuşa və Laçına gedən yollar buradan baş alır. “Qədim türk lüğəti” və Mahmud Qaşqannm “Divani-lüğət-it- Yaylaq yurdlar Yuxan (dağlıq) Qarabağın hələ qedim zaman- türk tərcümeyi” kitabmda göstərilir ki, Ağdam “ağ” və “dam” (qə- lardan onun elat dünyası, elat beşiyidir. 19-cu yüzilliyin 80-ci illərində bu yaylaqlan qanş-qanş gəzib dolaşan və onuxı coğrafi ad- Məlumatın oxucu üçün də maraqlı olacağmı nəzərə alıb lannı öyrənən rus tədqiqatçısı M.S.Skibinski qeydə aldığı 567 yay- diqqətinizə çatdınram ki, Azərbaycanm otlaqlannda bitən 600 laq və yurd adlanndan ancaq bir toponimin rus dilində, cəmi 2 topo- növ bitkidən 540-ı mal-qaraya yem üçün yararlıdır. Ölkəmizin nim isə ərməni-hay dilinə mənsub olduğunu ehtimal edir və ondan bitki aləminin - florasının zəngin olmasına dəlalət edən bu rəqə- da biri “lal”dır, etimologiyası açılmamışdır. Yerdə qalan toponimlər- min şərhə ehtiyacı yoxdur. Görünür, dünyada 11 iqlim növündən dən 557 yaylaq və yurd adlan şəffaf azər türkcəsindədir. Göstərilən 9-nun Azərbaycanda mövcudluğu burada da özünü büruzə verir. rəqəmdən bəlli olur ki, hələ əski dövrlərdə maldarlıq mədəniyyətilə Təbiətimizin zəngin florası hələ çox qədim dövrlərdən xalq məşğul olan türk soyköklü əcdadlanmız bu səfah yaylaqlardan yetə- yaradıcılığında, xüsusilə də xalçaçılıq məktəbinin nümunələrində öz rincə istifadə etmiş və ona öz ana dilində adlar vermişlər. Elə bircə rəngarəng əksini tapmış, istehsal olunan xalçalara xaricdə maraq və bu obyektiv apanlmış toponimik təhlil-amil qədim vaxtlardan bu tələbat həmişə durmadan artmış, Qarabağı azər türklərinin əzəli yer-yurdda azər türklərinin yaşamasına, avtoxton olmasına əsaslı sü- məskəni kimi tanıtmışdır. Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə daxil olan butdur. Onlardan bir qismini əyani olaraq nəzərdən keçirək. Şuşa, Bərdə, Ağcabədi, Cəbrayıl, Qubadlı məntəqələrində (1990-cı Tarixi Sünik (Sisikan, sonara Sisyan) bölgəsində yaylaq ilə qədər) xovlu və xovsuz xalçalar, kilim, palaz, xurcun, məfrəş, yurdlan belə adlanmışdır; çuval, çul, sicim, heybə və s. və i.a. toxunmuşdur (Qarabağ torpaq- - Ərikli yurd, Ərikli gədik, Sisiyan çay, Salvarti, Qalax lannm ərməni-hay işğalı ilə əlaqədar Şuşa, Cəbrayıl və Qubadh böl- yurd, Daşkəsən, Qurucu dağ, Taxta körpü, Qapalı, Ağlar yurd, ... gə məntəqələri öz fəaliyyətini müvəqqəti dayandırmalı olmuşdur). cəmi 59 yaylaq, yurd adı. Bu xalça məmulatlannuı bədii tərtibatı (nəbati naxışlar, Qapan (Qafan) bölgəsində; Miski, Aramlı, Göysu gözəl, rəmzi rəsmlər, müxtəlif kompozisiyalar, fraqmentlər və sair) diq- Göy yal, Sanmsaxlı, E1 dərə, Qırxbulaq, Əyriməz, Çuxur yataq, qət cəlbedicidir. Asmayumma, “Aran”, “Bağçada güllər”, “Balıq”, Qala qaya, Arpalı... cəmi 108 yaylaq, yurd adı. “Buynuz”, “Bərdə”, “Bəhmənli”, “Qarabağ”, “Qoca”, “Qasımuşa- Müəllif tərəfindən apanlmış bölgüyə əsasən: ğı”, “Ləmbərani”, “Malıbəyli”, “Muğan”, “Xanqərvəndi”, “Xan- Birinci Qırxqız bölgəsində: Çiçəkli, Meydan, Qırxqız, Əli- lıq”, “Xantirmə”, “Çələbi”, “Şabalıd buta” və sair və i.a. çeşməli pənah, Dəlik daş, Mamırlı yal, ... cəmi 34 yaylaq, yurd adı. xalçalar Qarabağ məktəbinin klassik nümunələridir. Vaxtilə Paris, İkinci Qırxqız bölgəsində olan 2 yaylaq yurdun adları da Berlin, Vyana, Sank-Peterburq və Moskvada açılmış incəsənət şəffafdır. sərgilərində nümayiş etdirilən Qarabağ xalçalan qızıl, gümüş və Kirs Sanbaba səmti: Altuntaxta, Sarıbaba, Dəvəboynu, Qızıl bürünc medallara layiq görülmüşdür, Qarabağ xalçalarmın ən gö- daş, Gorus. Göründüyü kimi, bu coğrafi adlan şərh etməyə ehti- zəl nümunələri dünyanm məşhur muzeylərini bəzəyir. yac yoxdur. Və nəhayət, Kirs Ziyarətdə: Kirs, Bala Kirs, Hacı bulağı, Səkinə yurdu, Ziyarət, İmirli, Qatırxana, Çəmən, Göllücə, YUXARI (DAĞLIQ) QARABAĞA, Görüş... cəmi 24 yaylaq, yurd adı, hamısı da azər türk mənşəli. ONUN KEÇMİŞİNƏ SƏYAHƏT Yuxarı (dağlıq) Qarabağm yaylaq yurdlanna köç yollan bunlardır: Qeyd edək ki, Ağdamdan şimal səmtə burulan şose yolu - Xəlfəli - Şırlan - Qırxqız; Ağdərə bölgəsinə apanr. - Meydan - Sağsağan meşəsi - Bədirə - Qırxqız; 1939-cu ilin sentyabr ayına kimi onun adı Crabert olmuş (qədim - Kiçik Kirs, Kirs-Ziyarət-Çanaxçı meşəsi - Ellidağ. adı Ağdərə olduğu halda), sonra vilayətin vəsadəti əsasında Azərbay- can Respublika hökumətinin fərmanı ilə Mardakert adlandınlmışdır. Mardakert toponimi nə deməkdir? da Respublika Ali Sovetinin fərmanı ilə Martuni adlandırılmışdır. Tarixi qaynaqlaı və Yuxan (dağlıq) Qarabağm ərazisindəki Eyni adlı kənd Qərbi Azərbaycan (indiki «Ərmənistan») ərazisin- toponimlərin tədqiqatçısı, alim Arifə xanım İsmayılovanm gəidiyi də mövcuddur. İnqilabçı olmuş bolşevik Aleksandr Myasnikyan qənaətə görə “Mard” - Xəzər dənizinin cənub-qərbində yaşamış həmin kənddən çıxmışdır. qədim tayfa adıdır. Onun inqilabçı təxəllüsü «Martuni» olduğundan Xonaşenin Bu adda qədim türk mənşəli tayfa Orta Asiyada da yaşamış- adı dəyişdirilərək həmin inqilabçının təxəllüsü ilə Martuni adlan- dır. “Kert” isə ərməni-hay dilinə mənsub olub “şəhər” mənasında- dırılmışdır. 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası hökumətinin dır. Beləliklə, Mardakert - “mərdlər şəhəri” kimi tərcümə olunur. qərarı ilə bölgə mərkəzinə Xocavənd adı verilmişdir. Ərməni-hay müəllifi N.Q.Adons yazır ki, indiki Ərmənis- Xocavənd bölgəsində mövcud toponimlərdən biri - Qara- tanda Mardastan, Mardpatena adlı qədim toponimlər bu tayfanın kənd haqqında xüsusi danışmaq istəyindəyəm. Əvvəla, Qarakənd adını əks etdirir. Bu alimlər Mard tayfasmın keçmiş zamanlarda antroponimdir. Kəndin ilk sakinlərinin başçısı olmuş Qara kişinin orta Asiyadan tarixi Qərbi Azərbaycana “Ərməniyə”yə də axm (böjoik, hündür) adı ilə bağlıdır. etməsini və orada məskunlaşdığını göstərir. Yəqin biz bu gün Qarakənd deyəndə 1991-ci ilin. noyabr Mardakert şəhərinin qədim adı Ağdərə olduğundan 1992-ci ayında onun səmasında Qarabağ uğrunda gedən qanlı savaş za- ildə Azərbaycan hökumətinin fərmanı ilə onun əski adı Özünə manı ən faciəli günlərdən biri - içərisində Azərbaycamn görkəmli qaytanlmışdır. dövlət xadiməri, peşəkar telejumalist və yüksək rütbəli hərbçilər Ağdərə Qarabağ düzünü onun dağlıq hissəsilə birləşdirən ke- olan vertolyotun ərməni-hay faşistləri tərəfindən vurulması yadı- çidin qədim adıdır. Göründüyü kimi, onun etimologiyası coğrafi mıza düşür və həmin kənd faciə sinonimi kimi bizim qan yadda- mövqeyi ilə bilavasitə bağlıdn-. Keçmiş muxtar vilayətin ərmənilər- şımızda qara taleli bir kənd kimi həkk olunmuşdur... lə-haylarla da məskunlaşmış bölgələrində olduğu kimi, bu bölgənin Keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin bölgə mərkəz- ərazisində mövcud coğrafi adlann çoxu azər türk mənşəlidir. lərindən biri də Hadrut olmuşdur (onu bəzən “Haderut” da ya- Ağdam şəhərindən cənuba burulan şosse yolu digər bir bölgə zırlar). Bu hidronim İran mənşəlidir: “İki çay arası” mənasında mərkəzi - Xocavəndə apanr, onun adı bir neçə dəfə dəyişdirilmiş- izah olunur. dir. 1828-ci ilədək Qaranlıq adlanmış və burada ancaq azər türkləri 1939-cu ilin oktyabr ayınadək alban məliklərindən birinə yaşayırdılar. 1828-ci ildə Türkiyədən və Qərbi Azərbaycan ərazi- məxsus qədim adını - “Dizaq”ı yaşadırdı. sindən (Baqrevandan) düşünülmüş şəkildə 40 ərməni-hay ailəsi Muxtar vilayətin vəsadəti əsasında respublika hökumətinin buraya köçürülmüş və məskunlaşdmlmışdır. Gəlmə ərməni-haylar fərmam ilə Hadrut adlandırılmışdır. «Qaranlıq» adını dəyişərək ona «Karaqlux» (ərmənicə «Daş başı») Ərməni-hay müəllifi Q.A.Koçaryana görə, “ərməni mən- demişlər. Sonra bir müddət onu Aşağı Qaranluq, Cüməbazan, hətta şəli” Hadrutun ilk adı Amaras olmuş və onun xarabalıqlan bölgə- Xonaşen adlandırmışlar. 19-cu yüzilliyin 80-ci illərinədək bu yaşa- nin ərazisindədir. Hansı ki, Amaras (“Ağoğlan”) Xocavənd böl- yış məskəni Xonaşen formasmda adlandmlmışdır. gəsinin hüdudlannda yerləşir, həmişə də orada olmuş və yerini Tarixi ədəbiyyatda da ona Xonaşen formasında rast gəlinir “dəyişməmişdir”. Hadrutun etimologiyasının bir izahı yuxanda ki, bu da Xan Uşun adından xəbər verir («Kitabi-Dədə Qor- verilsə də, əslində Hadrut hidroniminin elmi açımı, elmi izahı in- qud»da antroponimdir)... diyədək aydınlaşdırılmamış və Öz tədqiqini gözləyir. 1952-ci ilin oktyabr ayına qədər bölgənin mərkəzi Aşağı Digər bir ərməni-hay müəllifi M.Barxudaryan qeyd edir ki, Qaranlıq kəndi olmuşdur. Sonra Muxtar vilayətin vəsadəti əsasın- kiçik yaşayış məntəqəsi Hadrutun əhalisi Bərgüşad, Qaradağ, Lor kəndlərindən, Tiflisdən köçüb gələn ailələrin hesabına çoxalmış- 1760-cı illərdə keçilməz dağlann qədim türk tayfasımn adım ya- dır, yəni çoxu gəlmə ərmənilərdən-haylardan ibarətdir... şadan Qarqar çayına endiyi yerdə - yamacda tikilmişdir. Avropada ikinci ibtidai insan məskəni sayılan məşhur Azıx Bəs keçmişi, yaranma tarixi bu qədər şəffaf olan Əsgəran (türkcə Ayı) mağarası, qonşu Füzuli bölgəsinin ərazisində yerlə- qalası haqqxnda nankor ərmənilər-haylar nə yazır, görəsən yenə şir. Mənzərəli, gözoxşayan bu ərazidə hər şey: hava, su, torpaq, hansı uydurma fikirləri ortaya atmağa çalışırlar? meşələr, dağlar elə bir təmasda, əlaqədə - harmoniyada yaradıl- Saxtakar ərməni-hay tarixçiləri məktəbinin yetirmələrindən mışdır ki, bu diyarm çatışmayan cəhəti sahibsizlik idi. Onu da - Xankəndindən olan muzey işçisi Şahin Mkrtıçyan (bu zavallının bizim ulu əcdadlanmız: “Az” (“As”) tayfalanm Qadir Allah özü daşıdığı adm türkcədən - şahin sözündən mənşə tapmasmdan gö- yaratdı. Bəlkə də Ulu Türklərin bir qolu buradan “rişələnmiş”, rəsən xəbəri varmı?) və ona züy tutan nasir Serqo Xanzadyan ya- böyük dünyaya buradan çıxmış, meydana gəlmişdir. Bəlkə də zırlar ki, Əsgəran qalası Miladın əwəllərində ərməni-hay çan Uzaq Şərqdə “Az” (“As”) şəhərinin əsasım 100 min illər bundan Tiqran tərəfmdən inşa olunmuşdur. Bu cəfəngiyyata necə inan- öncə buradan Şərq səmtinə axm etmiş bizim ulu əcdadlanmız maq olar ki, Parfiya mənşəli çar Tiqran tarixi Qarabağda olmamış qoymuşlar? Kim bilir?.. və o dövrdə artıq sağ deyildi. O, miladdan öncə yaşamış, qeyd Türk dünyasınm görkəmli şəxsiyyətlərindən Mahmud Kaş- olunan vaxtda dünyasını çoxdan dəyişmişdi. Odur ki, bu, sadəcə qarlı Çində Uyğur Muxtar vilaəytində yerləşən, bizim Azıx ma- olaraq “ərməni xəstəliyinə” tutulmuş Ş.Mkrtıçyan və S.Xanzad- ğaramızm adı ilə səsləşən, eynilik təşkil edən, Azıq kəndində yanm sərsəm sayaqlamalarıdır, məqsədləri qəsdən yanlış fikir ya- anadan olmuşdur. ratmaqdır, - necə deyərlər “tutar qatıq, tutmaz ayran!”. Ağdam şəhərin- Ərməni-hay şovinizminin Qarabağdakı davamçılan 1988-ci dən qərbə - Qarabağm il fevral aymın 13-də Xankəndində qaldırdıqlan məlum qiyamm dağlıq ərazilərinə; Xan- qarşısı nə yerli, nə respublika, nə də mərkəzi (Moskva) hökumət kəndi, Şuşa qalası, La- tərəfindən almmadığından, əksinə, üstüörtülü dəstəkləndiyindən çına, ulu dədə-baba yay- onlar daha da azğınlaşdılar, az sonra Əsgəranm da adını dəyişib, laq yurdlanna gedən şo- öncə Bedravan (“qala qəsəbə”), sonra da Mayrabert (“Ana qala”) se yolu Aran Qarabağla adlandıraraq çar Tiqranla bağlamağa çalışdılar. dağlıq Qarabağın qo- Azər türk tarixçisi Əhməd bəy Cavanşirin hələ 19-cu vuşduğu yerdən - bölgə yüzillikdə yazdığı “Qarabağ xanlığınm siyasi vəziyyətinə dair” mərkəzi Əsgəranın düz əsərindəki dəlillər əsasında ərmenilərin-haylarm bu növbəti ortasından keçib gedir. cəhdlərinin də boş xəyal, uydurma olması aşkarlanır. Ərməni-hay Əsgəran keçmişimizin saxtakarlığı türk mənşəli Əsgəran toponiminin etimologiyasmdan əzəmətli hərbi qalası da aydm olur. Belə ki, qalanın adı türk dillərindəki “askar” sözü Qarabağ xanlığmın ana və cəmlik, yaxud məkan bildirən “an” formatından ibarətdir şəhəri - Şuşa qalasının (Y.V.Yusifov, G.K.Kərimov) ilk nəzərdə belədir və o, qalanm və onun ətraf kəndləri- Qarabağ memarlıq məktəbinin qədim hərbi missiyası ilə də uzlaşır. Lakin Əsgəranı türk mənşəli tayfa ni nəinki qəfləti düş- və orta yüzilliktərdəki abidələri adı ilə bağlayan amillər də vardır. C.I.Cəfərova, V.T.Tomson, mən hücumlanndan qorumaq, hətta onlann həmlələrini dəf etmək V.V.Bartold, L.N.Qumilyovun və nəhayət, çağdaş azər türk alimi üçün Pənahəli xanm ortancıl oğlu Mehrəli xan tərəfindən 1758- F.Cəlilovun apardıqlan araşdırmalardan bu nəticəyə gəlmək olur ki, “as” (“az”) türk tayfasımn adıdır, “gəran” sözü “kəbran”m də- Əsgəran qalasxm ərməni-hay başkəsənlərindən geri almaq, yişdirilmiş forması olub “atəşpərəst” deməkdir. (Necə ki, Qobus- Qarabağda yaşayan azər türklərinin təhlükəsizliyini təmin etmək tamn bir forması da “Gebristan” olub - “atəşpərəst as (aslar) mə- üçün yeni yaradxlmxş Azərbaycan Demokratik Cumhuriyyəti gene- kanı” anlamım verir). ral Həbib Səlimovun komandanlığı altında milli ordunun bir his- Miladdan da çox-çox öncə Azərbaycan ərazisində meydana səsini Qarabağa göndərir. İki gün davam edən qanlx savaşdan gəlib formalaşan “az” (“as”) boylann bir qismi Kiçik Asiyaya, Av- sonra Əsgəran qalasx və onun ətraf kəndləri ərməni-hay vandalla- ropa qitəsinə, orada artaraq İslandiyaya qədər gedib çıxmış, digər rından təmizləndi, daşnakların başçısı Dəli Qazar məhv edildi. bir qismi Quzey Qafqaz və Türküstana köç etmişlər (F.Cəlilov). İgid əsgər və zabitlərimiz Xankəndinə və Şuşaya daxil oldular... Ata yurdda qalan aslar (azlar) isə artıb törədikcə Azərbay- Həmin ağır günlərin, aylann canlı şahidi olmuş 91 yaşlı canm müxtəlif bölgələrinə, o cümlədən çox ehtimal ki, boyların rəhmətlik anam - 20 nəvə, nəticə sahibi Ağca nənə və mərhumə bir qolu Azıx (Az-oq) və Əsgəran (“az-as-əs”) bölgələrinə yönə- Züleyxa xalam bizə hələ uşaq yaşlannda Əsgəran qalasmda lərək məskunlaşmış, özləri haqqmda etnonimlərdə iz qoymuşlar. Malbəyli və ata-baba yurdu - Canhəsən kəndlərində ərməni-hay Bu, Əsgəran adının növbəti ehtimal - izahıdır. Mövcud di- qəddarlannm törətdikləri vəhşiliklərdən (azər türklərinin belinə gər fıkirləri də nəzərdən keçirək. qaynar samovar bağlatdınb dağ yuxarx yönəltməsi, dillərini, Əsgərana el arasında “Əski Aran” da deyilirdi. Qarabağm qulaqlarınx doğramasx, qadm döşlərini kəsməsi, kişiləri eybəcər dağlıq və aran hissəsinin qovuşduğu yerdə qədim binadan əcdad- hala salması, odda diri-diri arvad-uşaqlann yandırılması... Aman lanmız möhtəşəm qala tikmiş və ona “Əski Aran”, “Ulu Aran” Allah, bu zalım ərməni-hay dığalanna niyə körk eləmirsən?!) demişlər. xəlvəti (kənar adam eşitməsin deyə) hey danışır, bizi ayıq-sayıq Göründüyü kimi, Əsgəran toponimi haqqmda fikirlər haça- olmağa çağmrdılar. “Ərmənilər-haylar tarixən biz - türklərin lanır və onun dəqiq elmi izahı öz tədqiqatçılarım gözləyir. əbədi düşmənləridir, bunu heç vaxt unutmayın!” - deyərdilər. Əsgəran qalası neçə-neçə qanlı-qadalı savaşlann, qırğmların Qarabağ elinin bu müdrik və məğrur bacüannm söhbətləri bizə şahidi olub. İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarm Qarabağ xan- bir nağıl təsiri bağışlayırdı. Qan yaddaşımızm zəifliyi, bəlkə də lığına birinci hərbi yürüşü zamam qeyrət, igidlik rəmzi olan Şuşa yoxluğu (bu barədə - ərmənilərin -haylann türkə qarşı barışmaz- qalası və Əsgəran cəngavərlərinin əks hücumları nəticəsində İran lığı, qəddarlığı haqqmda nə məktəbdə, nə mətbuatda, nə de oxu- tərəfi burada böyük itkilərə məruz qalmışdır. duğumuz kitablarda heç bir məlumat verilməməsi, əksinə yasaq 1806-cı ildə Qarabağa yeridilmiş rus qoşunları (Kürəkçay olunması) üzündən doğmalarımızm da acı xatirələrini sovet ideo- müqaviləsindən sonra) ilə İran ordusu arasmda, Əsgəran qalası logiyası tezliklə unutdururdu... yaxınlığmda qanlı vuruşmalar olmuşdur. 1988-1993-cü illərdə xəbis ərmənilərin-haylann Yuxan 1920-ci ildə Novruz (Bahar) bayramı günlərində silahlı ərmə- (dağlıq) Qarabağda və onun ətraf rayonlarında həyata keçirdikləri ni-hay daşnaklan gecə yansı qəflətən Əsgərana hücum edib azər təcavüz, ağılasığmaz qırğınlar, yanğınlar Ağca nənəmin, Züleyxa türklərini gülləbaran etmiş, qalanı ələ keçirməyə müvəffəq olmuş, xalamm necə də haqlı, uzaqgörən olduqlannı bir daha təsdiq etdi. nəticədə Şuşa qalasına gedən yol kəsilmişdir. Məqsəd Qarabağın Biz - azər türkləri isə hələ də sovet hökumətinin qüdrətinə, basıl- dağlıq hissəsini Azərbaycandan ayırmaq, onu Ararat Respublikasma mazlığına, “qardaşlıq ailəsinin sarsılmazlığına”, “beynəlmiləlçili- birləşdirmək idi. Top və pulemyotlarla silahlanmış ərməni-hay yinə” inamr və ona tapınıb bel bağlayırdıq. qiyamçılanna İrəvandan göndərilmiş “Daşnaksütyun” partiyasının İndi hər defə erkən uşaqlığımdan ahıl vaxtına “körpü” hərbi rəhbəri general Dro Kanayan komandanlıq edirdi. salanda anam və xalamxn danxşdıqlan xatirələr, əhvalatlar gözlə- rim önündə yenidən çözələnir, bir-bir yadıma düşür. Amma indi sı, yağılardan qisas alması dəhşətli olur! Görünür, o savaş günü, bambaşqa rəngdə tarixi həqiqətlərə uyğun - tünd, ətüıpədici, nif- haqqm, ədalətin zəfər günü uzaqda deyil, qaçılmazdır. rət doğuran, intiqama çağıran çalarlarla... Xankəndində yaşadığım illərlə bağlı xatirələrim az deyil. 1920-ci ilin mart aymda Bahar bayramı (Novruz) ərəfəsində Onlardan bir qismi gəlmə ərmənilərlə-haylarla əlaqədardır. On- qonşu kəndlərdə: Ballıca, Bədərə və Xənəzəkdə məskunlaşmış lardan birini də danışmaq zorunda olmağımı onunla izah edirəm gəlmə ərmənilər-haylar Xankəndində yuva salmış daşnaklar tərə- ki, torpaqlarımızda sığınacaq tapmış, bağ-bostanla, üzümçülüklə, findən silahlandırılaraq qəflətən, ana tərəfdən baba yurdum Can- heyvandarlıqla, bir sözlə, dinc əməklə məşğul olmuş, özlərinə həsən kəndinə basqm edirlər. yer etdikdən sonra ata-babalardan bizə irs qalmış torpaqlanmıza Novruz bayramına tədarük görmüş camaat hər şeyi evdə da sahib durmaq iddiasma düşmüş bu gəlmə ərmənilərin-haylarm qoyub, ancaq özlərini yaxmlıqdakı meşəyə çatdınrlar. Qarabağda iç üzünü açmaqda əlavə yardımçıdır. sayılan kişilərdən olan Məşədi Museyib babam kiçik yaşh anamı ... Yaşıdlarımla uşaq bağçasına gedirdim. 1940-cı il avqust qucağma alıb sağ əlindəki beşaçılan tüfəngdən atəş aça-aça özünü ayının axırlan idi. Günlərin bir günü milisdə işləyən zabit uzun- salır Rus dərəsinə (Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ tor- draz, yekəpər Sumbat İşxanyan birinci sinfə gedəcək ərməni-hay paqlan Rusiya imperiyasmm ərazisinə qatıldıqdan sonra bu meşə- uşaqlannı başma toplayıb (məlum Zori Balayan da onlann ara- li dərədə ilk rus əsgərləri peyda olanda yerli əhali buram Rus də- smda idi) bağçamızm həndəvərindən hündür dağ başmda qərar rəsi adlandırmışdır). tutmuş Qarabağm tacı - Şuşa qalasmı göstərərək ərmənicə-hayca Bu gün biz - nəvəli-nəticəli varlığımıza görə, rəhmətlik deyirdi: “Ora sizin babalanmzın, nənələrinizin şəhəridir. Torklar Museyib babama borcluyuq. Azər türkləri məskunlaşmış Kosalar, onlan qırıb tökdülər, evlərini xarabazara çevirdilər. Böyüyəndə Cavadlar kəndlərinin comərd kişiləri köməyə gələndə Canhəsən babalanmzın, nənələrinizin aqibətini unutmaym, onlann qisasım kəndinin yuxarı məhəlləsində ev-eşiyini tərk edə bilməyən yaşlı torklardan alın!?.” (tork, yəni türk). Məşədi Zeynalabdinlə arvadmın vəhşi ərmənilər-haylar tərəfin- Onda mən təbii ki, uşaq təfəkkürlü (düşüncəli) olduğundan dən eybəcər hala salınaraq həyət ağacmdan lüt asıldıqlanm görür- gördüklərimin, eşitdiklərimin əksəriyyətini başa düşmək, dərk lər. Kənd camaatınm bütün varidatı, mal-qarası, o cümlədən, Mə- etmək iqtidarmda deyildim. Sonralar məktəb illərində “tork” sö- şədi Museyib babamın zəngin “top atsan dağıtmaz” mülkü tama- zü, Xankəndinin Çuxur məhləsində yaşayan əmim uşaqlan milə talan edilib aparılmışdır. Eləcə də Xorasandan gətirdiyi ya- (Əhəd, Tahir, Əhməd, İdris, Tofıq, Cahid və s.) ilə oynamağa ge- digar cib saatı və digər zinət əşyalan... dəndə bizə qatıian ərməni-hay dığalanndan (uşaqlanndan) mənə Bax, beləcə qan düşmən elimizdə-evimizdə oturduğu kifayət ünvanlananda, düzü onlardan inciyirdim, özümü bir növ təhqir deyil, üstəlik bizdən “torpaq payı” da istəyir və bizə qarşı etnik olunmuş sayırdım. O vaxt mən nə biləydim ki, soyköküm türk- təmizləmə siyasətini həyata keçirir. Bütün bunlardan məlumatı olan dür, özüm də türksoyluyam. Axı bu barədə heç yerdə yazılmırdı, respublika rəhbərliyi necə oldu ki, bolşeviklərin yalan təbliğinə deyilmirdi - bizim bilgilərimiz haradan yarana bilərdi? uyaraq ərməni-hay separatçılanna muxtariyyət də verdi, hələ üstəlik Sovet ideoloji maşım bizi həqiqi keçmişimizdən - doğru-dü- Zəngəzur, Basarkeçər və Dilican torpaqlannı da “hədiyyə”?! rüst tariximizdən tam təcrid etmişdi. Etnomənəviyyatımızm çox Gör nə dərəcədə bizi müti, manqurd ediblər, İlahi! Bəlkə sahələrinə yasaq qoyulmuşdu. Ulu Türk dünyasından, onun tarixi də bu tarixin bizə verdiyi növbəti sınaqdır, yatmış türk ruhunu, və coğrafiyasmdan, böyük dünyaşöhrətli şəxsiyyətlərindən, bəşəri türk qanını oyatmaq istəyir? Belədirsə, yatmış nəhəngin oyanma- yürüşlərindən, Qərbə, Avropa ölkələrinə ilk mədəniyyət və Aydm Qarabağlı sivilizasiya aparmasından, cahanşümul qələbələrindən xəbərsiz öz içində yaşatmağm, özünü qəsdən bütün dünyada məzlum, gö- böyümüşük. züyaşlı millət kimi tamtmaqda davam etdirməyin mənası yoxdur. İndi ulu keçmişimizə, soykökümüzə kövrək, lakin inamlı Bəs ərmənilərin-hayların qarşıya qoyduğu məqsəd nədir? addımlarla qədəm basarkən qaynaqlardan öyrəndik ki, “tork” isti- Məqsəd böyük təcavüzlə bağlıdır. Özləri haqqmda bədbəxt, lahı hələ qədim vaxtlarda Rusiya udel knyazlan qıpçaq türk şah- məzlum, yüzilliklər boyu türklər tərəfindən təqib olunan, döyü- zadə qızları ilə evlənər, köçəri türk hökmdarlannm hərbi kömə- lən, qınlan millət təsəvvürü yaratmaq, əslində isə addım-addım yinə arxalanaraq öz ərazilərini genişləndirərdilər. Arvadın qo- türk torpaqlanna sahib durmaq, işğal etmək, “Dənizdən dənizə” humlarına “torkin” deyə müraciət edərdilər və bu torkinlər xüsusi Ərməniyə imperiyasını yaratmaq! Qarabağm işğalı isə ərməni-hay hərbi müdaxiləsinin, təcavüzünün ilkin planı, ilkin mərhələsidir. imtiyazlara, hüquqlara malik idilər. Torkin istilahı ilə bağlı tarixi gerçəklik, həqiqət bundan ibarətdir. Bunu mən də, digər azər türksoylu müəlliflər kimi beynəl- Təbii olaraq sual olunur - bəs bunun ərmənilərə-haylara nə xalq aləmdə ərməniləri-haylan “dəstəkləyənlər”ə ünvanlayıram dəxli? və onu da yada salmaq istəyindəyəm ki, biz həqiqətən türksoylu- Sualı cavablandırmaq üçün uzağa yox, ərməni-hay dilli yuq, türk olmağımızla fəxr etməyə kifayət qədər əsasımız var. mənbəyə istinad etmək kifayətdir. Ərməni-hay tarixçisi M.Xore- Qaldı ki, ərməni-hay millətçilərinə və onların yedəyində ge- natsi I yüzilliyin hadisələrindən yazarkən qeyd edir ki, “kobud dənlərə onlann soy kökü tarixən çox şübhəlidir. Vətəni, öz torpa- cizgili, hündürboylu... yastı burunlu, batıq gözlü, dəhşətli baxışlı, ğı olmayan, dili, dini özgələrdən götürən - “özününküləşdirən”, nəhəng bədənli və qüwətli Tork (türk - müəllif) adlı hakim öl- tarix səhifələrində səsi-sədası gah Balkandan, gah Frigiyadan, kəni idarə edirdi”. gah Arme, Hayasa (indiki Şərqi Anadolu bölgəsində) gah Maca- Bəlkə həmin “tork” hökmdarm zəhmi ərmənilərin-hayların nstandan, gah da Yunamstandan (burada onlara möhürlü ad camna, qamna, yaddaşına elə nüfuz etmiş, hopmuşdur ki, iki on “bragi”, “işkil” - “səllimə itləri” ad verilmişdir), Orta Asiyadan, yüzillik ötməsinə baxmayaraq, nəsillərdən-nəsillərə ötürülərək gah da Hindistandan, ... daha haralardan gələn, əslində soykökü, həmin qorxu, xof hissi hələ də onlann yaddaşmdan silinmir, çıx- mənşəyi indi də dürüst bilinməyən, ciddi və şübhəli mübahisələr mır, unudulmur. Əksinə, Xankəndində sözə baxmayan, zır-zır ağ- doğuran, həm də bu gün ərməni-hay milləti kimi tanrnan toplumu layan ərməni-hay dığalarmın səsini kəsmək üçün nankor məhəllə tarix boyu uçuruma sürükləyən mürtəce mövqeli qriqorian kilsəsi qonşularımız onlan “tork”la qorxudurdular: “sözümə baxmasan, və onun söykəndiyi ərazi varlı-zəngin ərməni-hayların itaəti torku çağıraram, gəlib sənin canmı alar ha!” - deyərdilər. Başqa altında duruş gətirən sıravi ərməni-haylar özlərini bu gün də adı bir xatirə - xəbərdarhq, uşaqlannı maşın yolundan tez keçirmək, çəkilən əyalətlərin adı ilə gah “ərmən” (Arme, Arman, Ərman və maşından qorumaq istədikdə “maşm gəldi, tez keç” demək əvə- s.), gah da “hay” adlandıran zatı məlum olmayanlar, adsız tayfalar zinə həyəcan və qorxu iiə “torku gama, paxer!” (tərcüməsi “türk toplumu! Budur, əslində Frigiya tayfalannın tərkibində adsız- gəldi, qaç!”). Uşaqlarda bax belə, hər addım türkə qarşı əsassız sansız bulunmuş, elmdə dəqiq adı olmayan sonrakı yüzilliklərdə olaraq qorxu dolu nifrət yaradırdılar. formalaşmış ərməni-hay milləti! Hətta indi bu ahıl yaşımda ərməni-hay millətçilərinin türkə qarşı 100 illiklər boyu fasiləsiz belə antitürk təbliğat aparmalan məndə təəccüb və təəssüf hissi doğurur. Axı öz xalqmı tarixi hə- qiqətlərdən uzaqlaşdınb azdırmağm, sapdırmağm gələcəyi yox- dur. Haqq, ədalət gec-tez yerini tutur. Türkdən qorxu, xof hissini Onu da qeyd edim ki, Azərbaycanda ən qədim yazı məhz XOCALI DÜNYASI burada - Qarabağın Xocalı bölgəsində tədqiq olunan kurqanlarda Qarabağda azər türklərinin əzəldən yaşamasma sübut, daha mixi yazısı olan aqat muncuqda aşkar edilmişdir. Akademik bir sanballı, elmlə əsaslandınlmış dəlil - Əsgəranla Şuşa yolu üs- Y.Y.Meşşanina göstərir ki, həmin muncuqda miladdan əw əl 8-ci tə yerləşən Xocalı bölgəsi, onun mədəniyyəti dünya xalqlan tə- yüzillikdə yaşamış Assuriya çan Adadnirarinin (bəzi mənbələrdə rəfindən tanmmış, sayı 100-dən çox qədim türk kurqanlandır. Adadnerari) adı yazılmışdır... Miladdan əw əl 17-13-cü yüzilliklərə aid bu möhtəşəm tiirk kurqan (türkcə “gor evi” deməkdir) abidələrilə alman Emil Res- ler, rus şərqşünası M.Xanıkov, ingilis F.Bayer, fransız A.Beqe və
başqalan yaxından tanış olmuş, tədqiqat işləri aparmış, topladıq- " ♦ lan, dəyəri-qiyməti pulla ölçülməyən əşyaİan, eksponatları öz öl- kələrinə aparmış, muzeylərini bu tapıntılarla zənginləşdirmişlər... Qədim Xocalı abidələri (yaşayış yerləri, daş qutu qəbirlər, kurqanlar, siklop - (iri daştikililər), kromlexlər - (dairəvi iri daş- lardan ibarət tikililər); menhirlər - (torpağa basdmlmış nəhəng daşlardan ibarət uzun tikililər) növ və xarakterinə, zənginliyinə görə elmi ədəbiyyatda, Xocalı əski dünyamızm mədəni mərkəzi sayılır. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, Qarabağın bu bölgəsində ya- şayan yerli aborigen sakinləri dulusçuluqla, metal işləmə sənətilə Yüzilliklər boyu təbiət faktoru məhtəşəm Xocalı kurqanlarmı məşğul olmuşlar. Onlar tuncun sirlərinə dörd min beş yüz il, də- kiçik təpəciklərə çevirmişdir. mir istehsalınm sirlərinə isə üç min il bundan öncə bələd idilər. Qarabağm qədim abidələrinin inşa olunmasını tanınmış alim- Maraqlı burasıdır ki, Altay türkləri - qıpçaqlar da tuncun, dəmirin arxeoloq Rəşid Göyüşov üç dövrə bölür: ilk orta yüzilliklər; bu emalı sirlərinə elə həmin dövrlərdə bələd idilər. Bu nə demək- dövrdə möhtəşəm Bərdə, Amaras (“Ağoğlan”), Vatçar, Aluen, Ca- dir? Təsadüf, yoxsa qədim türk dünyasınm vahid fəaliyyət dairə- rabert və başqalan, ikinci dövrə; 9-10-cu yüzilliklərə, feodal qəsr- sində mövcudluğu? Bu məsələnin dəqiq aydmlaşdmlması qalsm ləri; Laçmqaya, Oğlanqala, Qarqar şəhər - qalalan və nəhayət, gələcək tədqiqatçılanmızın öhdəsinə. Bununla belə, cəsarətlə üçüncü dövrə; 13-cü yüzillikdə və sonrakı dövrlərdə, xüsusilə qeyd edim ki, qədim Azərbaycanla Altay türkləri arasmda genetik Qarabağın dağlıq hissəsində alban kilsə memarhğınm ən əzəmətli, bağlılığm mövcudluğu bu gün inkaredilməzdir. Məlumdur ki, qə- diqqəti çəkən abidələri: Xəzinə dağ (Kənizə dağ, sonra ərməni- dim türklər Ön Asiyada (o cümlədən Cənubi Azərbaycanda) haylar onu Qanzasar adlandırmışlar), Amaras, Xotavənd, Müqəd- təşəkkül tapmış, artmış, çoxalmış, sonra da on minlərlə şərq - dəs Yelisey və başqa məbəd, monastr kompleksləri tikilmişdir. gündoğan, şimal və qərb - günbatan səmtlərə böyük köçlər etmiş- Xocalı etnoniminin açımma gəldikdə, o patronomik oyko- lər. Yəni, Ön Asiya, o cümlədən Cənubi Azərbaycan ərazisi də nimdir, eyniadlı nəslin admı özündə əks etdirir. ulu əcdadlanmızın “beşiyi” olmuşdur. Qədim türklər yeni yaşayış Qədim Xocalımn coğrafi adını, mədəniyyətini yaşadan Xo- məkanlarına köç edərkən onlar özlərilə mənsub olduqları türk calı şəhəri məlum olduğu kimi, 25 fevralda 1992-ci il tarixdə ər- mədəniyyətini, sivilizasiyasını da aparmış və məskunlaşdıqlan məni-hay işğalçıları - barbarlalan tərəfındən yerlə-yeksan edilmiş, yerlərdə işlətmiş, yaşatmış, yaymışlar. yer üzündən silinmişdir (ərməni-hay qəsbkarlarmm Xocalıda tö- şonqar -çalğan - çalağan”, tərlan, qırğı və nəhayət, qartal mənası- rətdikləri soyqırım haqqında ətraflı məlumat irəlidə veriləcəkdir). nı ifadə edən anlamdır. İndi söhbətimizə qayıdaraq qeyd edim ki, “Xocalı” yaxınlı- Beləliklə, qarqar - ersar - ərsar, sar tayfasına mənsub “sar ğındakı “sahibsiz qalmış” dağ çayı Qarqar da öz sularım buradan adamları” mənasını verir (Sarov, Sarev, Sarovlu, Sarelli kənd ad- keçəndə dərdli-dərdli, sakit-sakit axıdır. lannı yada salmaq kifayətdir). Qarqar etnonimi, indiki - müasir Başlanğıcmı Qarabağ silsiləsindəki bulaqlardan alan Zarısiı, formaya düşməsi üçün uzunmüddətli evolyusiya yolu keçmişdir. Xəlfəli çaylannm “Ağa” körpüsü həndəvərində qovuşmasından Öncə o “qırğx ər” olmuş, sonralar dəyişikliklərə məruz qa- Qarqar çayı yaranır. Uzunluğu 115 km-dir. Onun əsas qolları Xo- laraq indiki şəklə düşmüşdür. Xocavənd bölgəsində yerləşən Ağ- calı çay, Ballıca, Bədərə, Dağdağan və s. oğlan məbədinin bayır künclərində daşdan ustalıqla yonulmuş Qarqar yazılı ədəbiyyatda adı çəkilən ən qədim etnonimlər- quş-qxrğx “heykəlciklər”i yerləşdirilmişdir. Yəni Qarqarm - ersa- dən biridir. nn - ərsann kökü olan “qxrğx ər”lə bağlılığxna dəlalət edir. Qarqar Bu “uzunömürlü” etnonimin arealı da genişdir. Belə ki, yu- - qxrğx ərdir... xanda qeyd etdiyimdən əlavə, onun Ön və Kiçik Asiyada, Balkan Bəs əfsanəvi Troya şəhər-qalam müdafıə edənlərin arasında yarımadasmda yayılmasından başqa Balxaş gölünün ətrafında da etrusklarm (türklərin - müəllif) olması nədən xəbər verir? məskunlaşması (yaxınlığmda Akmolinsk-Karkarlinsk adlı xətt də Qısa desəm, bu məlumatlar, qədim türk soylannm, tayfala- vardır) qaynaqlarda göstərilir.. nn Ön Asiyadan - o cümlədən Cənubi Azərbaycan ərazisindən 19-cu yüzillikdə Dağıstanda (Teymurxan Şura vilayəti) Qar- Qərb ölkələrinə (Balkana, Yunanıstana...) köç etmələri və burada qar dağ adx qeydə ahnmışdır. Həmin yüzillikdə Qarqar çayı, Qar- münasib yer, məkan bəyənərək məskunlaşmalarmı bir daha qariç dağı, Qarqar meydan, Qarqar-Qutan Tiflis qubemiyasxnm təsdiq edir... Tioneti və Axalsix uyezdlərində mövcud idi. Yolumuza davam edək. Bu yerlərdə Qarqar çayının sağ sa- Qarqarların Orta Asiyada da yaşamaları haqqxnda mənbələr- hili boyu dağ ətəyində bağlı-bağatlı, yaşıllığa bürümnüş kənd diq- də çoxlu məlumat vardır. Onu da qeyd edim ki, Qarqar etnoni- qəti cəlb edir. Adı - Həsənabaddır. Bu kəndin salınma tarixçəsi minə aid fikirlər birmənalı deyil, haçalanır. də maraqlıdır. Məlumata görə 1795-ci ildə İran şahı Ağa Mə- Onlarxn burada şərhinə ehtiyac görmürəm. Ən inandırıcı həmməd şah Qacar Qarabağ xanhğına hücum edərkən Əsgəran variantı və elmi izahı bu adın türk mənşəli etnosla bilavasitə bağ- qalasmm qalabəyi Həsənqulu bəy şah qoşunlanna sarsxdıcx zər- lx olmasıdxr. Bunu bir daha türk alimi Ənvər Qanoqçu təsdiq edir. bələr vurduğuna görə İbrahim Xəlil xan ona mükafat olaraq Qar- Qarqar boyu başqa çoxsaylx türk tayfaları kimi (kaspi, xə- qar çayxnxn çağ sahili boyu Ağ çayxn (Qarqann qolu) mənsəbin- zər, tərtər, hun...) tarix səhnəsindən çxxsa da onlarxn adx etnonim- dən başlayaraq Əsgəran qalasının qarşı tərəfındə dağ ətəyinədək lərdə qalmaqda və yaşamaqdadxr. uzanan, əkinə-biçinə yararlı torpaqlan qalabəyi Həsənqulu bəyə Arxeoloq, tədqiqatçı alim R.Göyüşov “Qarabağın keçmişinə bağxşlamxşdx. Çox ehtimal ki, bu ərazi öncə qalabəyinin adıyla səyahət” kitabçasmda qeyd edir ki, Albaniyadakı küp qəbir mə- Həsənqulu adlandırılmış, sonra burada kənd salınaraq ixtisarla dəniyyətinin sahibləri qarqarlardır. Həsənabad deyilmişdir. Yeni salxnmış kənd Ağçayın Qarqara Tarixi-elmi ədəbiyyatdan bilirik kit, ersari adlı türk tay- qovuşduğu yerdə qərar tutmuş və bu gün də qalmaqdadır. fasxnm bir qolu qarqar adlanırdx. Ersari və ərsari məfhumları da Həsənabad kəndindən sonra Aşağı Xanbağma çatmamxş eyni köklü sözlərdir. Təkrar da olsa qeyd edək ki, “ər” - “igid Qarqann sağ sahilində (Malxbəyli kəndinə gedən yolun sağında) kişi, ərən” deməkdir. “Sar” sözü türkdilli tayfalarda “şahin - Xankəndi dəmiryolu stansiyası tikilmişdir. Bu ərazinin adx bizim çoxlanmıza indi də məlum olmayan, qədimdən “Qullar yurdu” karetalar səfərə yollananlar burada mütləq dayanar, istirahət edər, deyərmişlər (indi passiv toponimdir). Bura vaxtilə zanslılarm bağ və sonra yollanna davam edərdilər. bostan yerləri imiş (Ehtimal ki, Qullar yurdu türk mənşəli Qul, Kul Tannverdi kişinin karvansarasmda Bahar bayramı - Novruz tayfasmın adını özündə yaşadır). Adım çəkdiyimiz Xanbağı, sonra şənlikləri xüsusi şadyanalıqla qeyd olunardı. Gecə-gündüz burada Xankəndi və Xanbulağı Qarabağ xanı Pənah Əli xanın nəvəsi türk və şərq musiqisi, azər türk xalq mahmlan, muğamlar səslə- Mehdiqulu xana məxsus idi (Yeri gəlmişkən, İrəvanda o vaxtlar nirdi. Qarabağın el-obasından dəvət olunmuş məşhur xanəndələ- Xanbağı adlı meydan var idi - İ.Şopen, 19-cu yüzillik). rin rəngarəng ifasında klassik-kamil etnomənəviyyatımızm ifadəsi “Qarabağ şikəstəsi”, “Mənsuriyyə”, muğam dəstgah, zərb mu- ğamlarmın sədalan ətrafa, çox-çox uzaqlara yayılardı. Tanrıverdi kişinin karvansarasmda oxunan muğamlan ətraflı TANRIVERDİ KİŞİNİN SARAYI VƏ MUĞAM ALƏMİ qələmə almaqda məqsədim heç də musiqi, muğam beşiyi - Şuşa- nm adına, şöhrətinə kölgə salmaq deyil. Əksinə, qarabağlılan, xü- Xankəndinə çatmamış növbənöv tut ağacları ilə zəngin Yu- susilə də Şuşa, Malıbəyli... xanəndələrini, sənətçilərini harada ol- xan Xanbağımn qurtaracağında Qarqar çayınm hündür, səfalı sol masından asılı olmayaraq özlərini istedadh ifaçılar kimi göstərib- sahilində bütün Qarabağda tanınan Tanrıverdi kişinin qonaqlı-qa- lər, yəni musiqi, incəsənət və xüsusilə də insanı heyrətə, ehtiza- ralı karvan sarayı yerləşirdi (uşaqlıqda onun xarabalığını öz göz- za, cuşa gətirən muğam ruhu onlann caıunda, qanında idi. lərimlə görmüşəm). Yay ayları onun yaxınlığında olan Qarqarın Muğam sənətinin tarixi çox qədim, arealı isə genişdir. Belə Dəyirman altı, Qızbatıran bizim çimərlik yerlərimiz idi... ki, “... muğam sənəti hələ m.ö. 10-9-cu yüzilliklərdə muğlar tə- 1897-ci ilin iyun ayında görkəmli müğənnimiz, professor, rəfindən (qədim Muğanda yaşayan atəşpərəst muğlar - kahinlər - SSRİ Xalq artisti Bülbül Məmmədov burada - karvansarada ana- müəllif) yaşadıln-dı” (R.İmrani). dan olmuşdur. Malıbəyli kəndindən gətirilən mamaçanm köməyi- Azərbaycanda - muğam, Dağıstanda - muğam, Gürcüstanda lə doğulmuş körpəyə Aydınlıq adı verilir (Aylı gecədə doğuldu- və Qərbi Azərbaycanda (indiki Ərmənistan) - muğam, Kərkükdə ğuna görə). (İraq) - makam şəklində yayılmışdır. Yeniyetmə yaşlarında fitri istedada malik Aydmlığa məla- Muğam İraqda - dəstgah, Tacikistanda - makom, Misirdə - hətli səslə oxuması Tiflisdə ona ikinci ad - Bülbül adı gətirdi və makam, uyğurlarda - mukam, türkmənlərdə - makam, Əlcazairdə bu ad onda ömürlük qaldı. - makam («nuba») adlanır. Qayıdaq Aydmlığm (sonra Murtuz) doğulduğu məkana - Bədnam qonşularımızın saxtakar ərməni-hay ziyalıları heç Tanrıverdi kişinin karvansarasına, onun keçmiş qaynar həyatına. bir yazılı mənbəyə, məxəzə isnad etmedən sırf şerq muğamma Bu “mehmanxana” Qarabağm musiqi aləmində tanmmış şərik çıxır və dünyada muğam sənətinin inkişafında onlann bö- adamlarını; xanəndə və müğənnilərini özünə cəlb edirdi; burada yük xidmətləri olduğunu iddia edirlər. Lakin beynəlxalq alem er- rahat yataq otaqlan, yeməkxana, çayxana, ayrıca musiqi salonu, mənilərin-hayların, tarixdə olduğu kimi bu sahede de uydurma bərbərxana və s. məişət otaqları gələn qonaqlann ixtiyanna veri- iddialarını qəbul etmir, rədd edir. lərdi. Özünə - türkə xas olan müdrikliyi, Qarabağ qonaqpərvərliyi Tarixi menbələrdən məlumdur ki, Güney (cenub), Quzey və mehribanlığı, xalq adət-ənənələrinin ləyaqətli davamçısı ev (Şimal) ve Batı (Qərbi) Azərbaycan (indiki Ərmenistan) eraziləri sahibi Tanrıverdi kişiyə ad-san gətirmiş, bütün Qafqaza səs-soraq 100-dən 95 halda türk mənşəli hökmdarlann tabeliyinde olmuş- salmışdı. Bakıya, Tiflisə, Gəncəyə, Bərdəyə, Şuşa-Laçma, oradan dur. Ərmənilər-haylar uzun yüzilliklər boyu İran, türk xalqlarının da İrəvan qubemiyasına (xanlığına) faytonlar, qazalaklar və kölələri olmuşlar. Əsarətdə, köləlikdə bulunan bir xalqın hansı - “Şur” - lirik əhval-ruhiyyə, insanm öz-özünü həqiqət kimi mədəniyyətindən, incəsənətindən, nailiyyətindən damşmaq olar?! tanımasının böyük sevinci və təntənəsidir. “Ərməni rəqsləri sırf türk və Naxçıvan rəqs məktəbinin - “Segah” - (“Zəbul segah”, “Yetim segah”...) bəşəri eşqin ənənələri əsasında inkişaf etmişdir. Xalq mahnıları isə Sayat No- tərənnümü, ruhi əzablara insanm daimi canatımı ifadə edilir. vanm əsərlərinin bir hissəsini çıxmaq şərtilə 90 faizi Azərbaycan - “Rast” - daxili ruhi qüwənin dərkindən və insanın özünü xalq mahnılaruıdan götürülmüşdür” (R.Imrani). mütləq şəxsiyyət kimi tanımasmdan doğan təntənədir. Mütləq ra- Ərmənilərin-haylann istifadə etdikləri musiqi alətlərinin adları hatlığm daşıyıcısı olan “Rast”, həm də həqiqəti görən və dərk da türkcədir; saz, sentur, kaman, yaxud kamança, bağlama və s. edənlərin musiqi salnaməsidir. Beləliklə, muğam sənəti çox qədim dövrlərdən türk, sonra- - “Rahab” - özünədalma, düşünmə, dərketmənin, mənəvi kı mərhələlərdə isə fars.. 7-ci yüzillikdən bəri ancaq müsəlman kamilləşmənin rəmzi olub, həqiqətə, gözəlliyə, xeyirxahlığa apa- aləmi ilə bağlı olmuşdur. ran yoldur. “Rahab” dərin bir sükutu və rahatlığı ifadə edir. Dünya, ərməni-hay muğamı admda muğam tanımır. Bu iddia - “Çahargah” - müharibə, savaş, cəng, qəhrəmanlıq səlna- da “Böyük Ərməniyə” kimi ancaq mifdən köklənmişdir. “2-13-cü məsidir. Yadelli işğalçılara qarşı səfərbərliyə, müharibəyə çağırış- yüzilliklərdə Ərməniyədə ərməni muğam sənətinin məişətdə möv- dır, sonda qələbənin ifadəsi, təntənəsidir! cud olmäsı əsassızdır” deməklə, X.Kuşnaryov da bunu təsdiq edir. - “Əraq” - qəhrəmanlıq, şücaət, qorxmazhq muğamıdır. Hə- İndiki Ərmənistanda yalmz Azərbaycan muğam məktəbinə yat və ölüm qarşısında mərdlikdir, dəyanətdir. xas instrumental muğam var. Vokal instrumental muğam isə - “Hümayin” - ölməzliyə, əbədiyyətə inamdır. Bu, insanın ərmənilər-haylar üçün xülya olaraq qalır. Ona görə ki, bu kamilliyə çatması, nurlanmasıdır. muğamlar qəzəllə (əruzla) bağlıdır ki, bu da ancaq Azərbaycan - “Bayatı-Qacar” - sağlam mənəviyyata qovuşan insanm türklərinə və türkdilli xalqlara, fars, ərəb dünyasma məxsusdur. mərhəməti, xeyirxahlığmm ifadəsidir. Qədim Şərq dünyagörüşüncə xeyirxahlıq, gözəllik və həqiqətdən - “Bayatı-İsfahan” - Bu muğamda təmənnasız xeyirxahhq, bəhrələnmiş, köklənmiş muğam Ulu Tann payıdır, sağlam, saf, yaxşılıq, mərhəmət insan həyatmm başlıca qayəsi kimi təsdiq şəfalı! Muğam insanın kainatla, təbiətlə ruhi-mənəvi vəhdəti, olunur. birliyi - harmoniyasıdır. Sənətkarlarımızm muğam haqqmda “Orta Mahur”, “Şüstər”, “Bayatı-Şiraz” “Heyratı”, “Ovşarı”, dəyərli bilgilərini sizə mən də çatdırmağı özümə borc bilirəm. “Kürd Şahnaz”, “Mənsuriyyə”, “Simayi-Şəms”, “Kərəmi”... heyrət Belə ki; doğuran, məftunedici muğamlanmızı sadalamaqla qurtaran deyil. - “Mahur”, ən qədim muğamlarımızdan olub ümumbəşəri İndi insanı ehtizaza gətirən, Ulu Səmaya - ali paklığa qaldı- sevgini və inamı ifadə edir. ran muğamları dinlədikcə elə bilirəm Qarabağdayam, Qarabağm - “Nəva” - doğum və ölümün musiqi ifadəsi, ruhaniliyə, aran və dağ sinəsindən, köksündən süzülüb gəlir bu muğamlar, paklığa, mənəviyyata, özünüdərkə çağırışdır. Bu çağmş isə dün- bəzən həzin-həzin, bəzən yamqlı, fəryad qoparan, bəzən də cən- yanın özü qədər əbədidir. gi çağırışlı - hamısı Qarabağın zəngin etnomənəvi dünyasından - “Dügah” - sakit melodiyalı bu musiqi Günəşin qüruba get- köklənib üzə çıxır və düşünəndə ki, bu - bizim əvəzsiz dünyamız məsini və sirli, əzəmətli bir gecənin yaxmlaşmasım xatırladır. əsir düşüb, düşmən tapdağındadır, adam havalanır. Necə olur ki, Tənhalıq keçirən insanın sükuta, dərin düşüncələrə, kədərə, qəm- biz - vaxtilə bütün dünyam lərzəyə salan qədim türklərin nəsil qüssəyə qapılmasınm ifadəsidir! davamçıları bu rüsvayçılığa, xəcalətə dözürük, davam gətiririk, səbirlə nəyi gözləyirik? Vaxt deyilmi, türk cəngavəri, qalx, haq- beşinci günü - “Bayatı Şiraz”, altıncı günü - “Rahab”, yekun yed- qım tələb et!.. dinci günü - “Şüştər” muğamlan oxunardı. Belə bir toy Naxçıvan- Bəli, 19-cu yüzilliyin 2-ci yansmda özünün çiçəklənmə da 1891-ci ildə xan qızı Qönçə xanımın toyu qeydə alınmışdır. dövrünü yaşayan Tanrıverdi kişinin karvansarasmda oxuyan neçə- Museyib babamm bəy qızı Bəyim nənəmlə toyu 1905-ci ildə neçə istedadlı xanəndələr, müğənnilər, sənətçilər xalq musiqisi- Canhəsən kəndində 7 gün davam etmişdir. Babamın atası Məşədi nin təməli və sütunu olan muğam mədəniyyətini - muğam xəzi- İsgəndər kişi (İsgəndərov) Qarabağm tanmmış xanəndələrini və aşıq nəsini zənginləşdirə-zənginləşdirə, yaşada-yaşada indiki nəslimi- dəstəsi dəvət etmiş və bu toya bir mücrü dolu qızıl xərcləmişdir. zə çatdmmş, musiqi mədəniyyətimizin daha da inkişaf etməsinə 7 günlük toy Şuşada 1936-cı ildə böyük müğənnimiz, oxu- təkan vermişlər. mağında millətimizin səsi-sorağı, nəfəsi duyulan Xan əmi Şuşin- Muğamın ecazkar, sehirləndirici sədalan neçə-neçə sadə skinin (İbrahim xanın nəticəsi) iştirakı ilə qəssab Şəmşirin Fatma adamlan beləcə ehtizaza gətirmiş, musiqi aləminə bağiamışdır. adlı qızma çaldmlmışdı. 1879-cu ildə Gəncənin Xoşbulaq yayla- Elə okeanın o taymdan - amerikalı “yeznəmiz” Ceffri Verbax ğmda Dəli Alı adlı birisinin toyu 14 gün davam etmişdir. Aşıq azər türk muğamım ilk dəfə xalçalanmızdan “oxuyub”, 16 il Ələsgər bu 14 gün ərzində neçə-neçə dastam birləşdirən “Vücud- onun dərin fəlsəfəsini öyrəndikdən sonra muğamı özünə səcdə- namə”ni sazxn dililə danxşmxş, toy əhlini feyziyab etmişdir. gah seçmişdir. “Muğam mənim imanım, dinimdir”, - deyir Ceffri. Şairə Natəvan xanxm oğlu Mehdiquluya 40 gün toy eləmiş- Yuxarı Xanbağınm “musiqi məbədi”nin repertuarı yalmz di. Aşıq Nəcəfqulu, Aşıq Gülablı, xanəndə Hacı Hüsü, tarzən Sa- muğamla məhdudlaşmırdı. Burada odlu-alovlu musiqi sədaları al- dıqcan və digərləri belə toylarda iştirak etmişdilər. Adətən belə tında rəqqaslar da öz məharətini, temperamentini, biçimli oyunla- toylarda bu aşıqlar 30-dan 45-ə kimi dastan danışardılar. Bir qay- nm nümayiş etdirirdilər. da olaraq belə toylann bütün xərcləri ancaq və ancaq toy sahibi- Xalq oyunlannm da tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. nin üzərinə düşürdü. Rəngarəng rəqslər haqqmda ilk məlumatı, Qobustan qaya yazıla- Qarabağ toylanndan söz saldxm, bu bölgədə yerləşən vaxti- nndan oxuyuruq. Bu rəqslər ritual xarakter daşıyaraq od, alov, lə bütün Şərq aləmində tanxnan Təxtitavusda qurulan möhtəşəm balıqtutma və qədim insanlarm digər peşələrinə həsr olunmuşdur. toy büsatlarmdan, şənliklərindən, onun hərbi həyatından da danış- Rəqslər bizim ulu əcdadlänmız arasmda ən çox yayılmış in- maq yerinə düşər. cəsənət növü idi. Onlardan: “Yallı”, “Cəngi”, “Asta Qarabağı”, Təxtitavus Qarabağın axarlx-baxarlı guşələrindən birində - “Gəncə”, “Vağzalı”, “Qızlar bulağı”, “Alay”, “Səməni”, “Tərəkə- indiki Füzuli şəhərinin şimal-qərb girəcəyində Quruçaym sağ sa- mə”, “Novruzu”, “Uzun dərə”, “Mirzeyi”, “Yüzlər” və onlarca hilində yerləşir. Bu gün düşmən tapdağxnda qalan bu yer vaxt var başqalan indi də böyük maraqla qarşılanır. idi, qaynar həyat yaşayırdı. Camaatımızm yüzilliklər boyu yaratdığı muğamlar, mahnılar Əhali buranı uzaq keçmişdəki adı ilə, Qara Köpək kimi tanı- və rəqslər el-oba toylannda vahid bir mərasimdə birləşərək bö- yxr və o qədim türk dilində “böyük, əzəmətli təpə” mənasındadır. yük bir təntənəyə çevrilir, insanı valeh edir, onun qəlbini fərəh Qaynaqlardan məlumdur ki, Nadir şah Avşar Hindistam iş- və iftixarla doldurur - bu ecazkar mənzərə. ğal edəndə baburlular ona yüksək hörmət rəmzi olaraq “Təxtito- Keçmişdə milli toylanmız müddətinə görə də seçilirdi: 3, 7, vus” adlı çox orijinal, şaha yaraşan təxt bağışlamışlar. Deyilənə 14, 21 və bəzən 40 gün də toy büsatı qurulardı. Əsas muğamlar görə, onun bəzəyində bir milyonluq cəvahirat işlənmişdir. səslənərdi, yeddi günlük toylarda; birinci günü - “Rast”, ikinci gü- Əmir Teymurun oğlu Şahrux Mirzə Barlas 1421-ci il aprel nü - “Cahargah”, üçüncü günü - “Şur”, dördüncü günü - “Segah”, ayımn 3-də burada qışlayanda Şirvanşah Xəlilullah İbrahimi qə- bul etmiş, Şirvanşah oğlu, Qara Yusif Bazanlı - Qaraqoyunlunun lində atasma nahar yeməyi, bardaqda içməli su apararmış. Bu, dul qadını, Əbubəkr Miranşah Mirzə oğlu Barlasvn qızı ilə evlən- hardasa keçən yüzilliyin 30-cu illərin ortasma təsadüf edir. məsi üçün ondan xeyir-dua verməsini xahiş etmişdir. Bu izdivac Mən isə başqa bir uşaqlıq dostum, yaxm qonşumuz rəhmət- teymurlularla şirvanlılann arasındakı münasibətləri daha da möh- lik Bəndalı Xudiyevlə Böyük Vətən müharibəsi (1941-1945) illə- kəmləndirdi,.. rində erkən əməyə qatlaşaraq, ailəmizin böyük oğlu kimi, sərt İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-ci ildə Şuşa qa- Qarabağ qışının soyuq günlərini, aylanm, yaşamaq üçün bu taxıl lasına hücum edərkən, 1805-ci ildə İranm digər bir şahı - Fətəli zəmilərini nə vaxtsa üzük qaşıtək əhatə etmiş sıx meşələrindən şah Qovanlı-Qacar, rus feldmarşalı İ.F.Paskeviç Dizaq mahalmm son nişanə, əsər-əlamət qalmış çoxdan qurumuş ağac kötüklərini bu dilbər guşəsmində hərbi düşərgələr salmışlar. Təxtitavus ne- çıxardar, çır-çırpı toplayıb evə gətirər və beləliklə payızdan qışa çə-neçə tarixi hadisələrin hökmdarlann, sərkərdələrin, eyni za- tədarük görərdik. O vaxt heç deyən belə yox idi ki, yaşadığımız manda təntənəli toy-düyünlerin şahidi olmuşdur. yer-yurd Xan yurdu olub, özü də Qarabağ xam Mehdiqulu xana Bax beləcə, bizdən qabaqkı Qarabağm azər türk nəsli xalq (şairə Natəvan xammm atası) məxsus idi. Xankendi və Xanbulağı adət və ənənələrini bu yönəmdə davam etdirmiş, yaşatmış və bi- onun adıyla bağlıdır. Xankəndini özü saldırmış, gur sulu Xanbula- zim indiki - çağdaş nəslimizə ötürmüşlər. ğmı da o çəkdirmişdi. Atası İbrahimxəlil xanın Qarqar çayı boyu Aşağı və Yuxarı Xanbağında əkdirdiyi növbənöv tut ağaclan (şah tut, bedana tut, xar tut, qara tut ağaclan) bizim günlərədək qal- XANKƏNDİ - XAN YURDUNUN SALNAMƏSİ mış, onun banndan uşaqhqda biz də bəhrələnmişik. Xankəndinin ilk evləri kəndin yerində olan qədim meşələr- Yuxarı Xanbağmdan, daha doğrusu, Tannverdi kişinin keç- dən qırılıb tikilmişdi. miş karvan sarayından Xan yurdu - Xan kəndinə kəsmə yolla Bizim ailəmiz və Züleyxa xalanın ailəsi yaşayan mülk çar olar-olmaz, bir km məsafə var. Qarşıdakı hündür təpəliyə çığırla Rusiyası dövründə Xankəndində yerləşən hərbi hissədə qulluğu- qalxanda Xankəndinin aşağı hissəsi açıq-aşkar görünür. Ötən son nu başa vurmuş, lakin vətəninə dönməkdən imtina edərək burala- 200 ildən artıq zaman kesiyində Qarabağm bu dilbər guşəsi necə rın gözəlliyinə, bərəkətli torpağına vumlmuş kazak Pyotr Stepa- tanınmaz dərəcədə dəyişmişdir. Öncə bu ərazidə, Qarabağda ilk noviç Stepanyuka məxsus idi. (Bunu Şuşa uyezdinin notariusu tə- xanlıq yaradılana qədər, Zanslı camatımn taxıl zəmiləri yerləşir- rəfmdən 08 may 1918-ci il tarixli 331 saylı reyestri üzrə verilmiş di. On, yüz illər boyu bu bərəkətli torpaqlanmızda arpa, buğda, akt kağızı - kupca təsdiq edir). dan əkilir, biçilir, toplanan məhsulun bir qismi Qarqar çayınm sol Xan yurdu - Xankəndi salmanda, onun strateji mövqeyi və sahilində Yuxan və Aşağı Xanbağı arasmda və Xocalıda köhnə perspektivi nəzərə almaraq, vaxtilə Aşağı Xanbağında və Xocalı su dəyirmanlannda üyüdülərdi. bölgəsində yerləşdirilmiş Sinja ms alayı, buraya - kəndin yuxan Uşaqlıq dostum, tanınmış jumalist, yazıçı, keçmiş vilayət məhəlləsində, daş hasara alınmış “hərbi şəhərciyə” köçürüldü. radio qummunda azər türkcəsində verilişlərin 26 il baş redaktoru Onun yaxınlığmda ucaldılmış ilk ikimərtəbəli binada hərbi qərar- işləmiş, yaşadığı diyann tarixi keçmişini dərindən öyrənmiş Ca- gah - “ştab” yerləşdirildi. hid Kərim mənə danışırdı ki, onun atası Novruz kişi (mhu şad Bununla əlaqədar yerli əhali bir müddət Xankendini öz adı- olsun) zanslılara məxsus həmin zəmilərdən dövrümüzə qalmış lə yox, “ştab” adlandınrdı. sahələrə mövsüm ərzində biçinə gedərmiş, uşaq Cahid isə at be- 19-cu yüzilliyin ortalarmda ms hərbi hissəsinin komandanlı- ğmın təşəbbüsü ilə Qarabağda ilk hərbi yunker məktəbi Xan- kəndində fəaliyyətə başladı və ora ancaq bəyzadə uşaqlan qebul Tağı kişi (~1800-cü il) olunurdu, külli Qarabağda tamnmış şair, ictimai xadim, M.M.Nəv- Məşədi Məmməd Zeynal Haqverdiyev Qubad - Həsən vabm təşkil etdiyi “Məclisi-üns”ün fəal üzvü, el-obanın adət-ənə- Baxxş - Ömər nələrini yaşadan, toy məclislərində “padşahlıq” edən mirzə Ələs- 0 1 i Fərhad - Xanış gər Novrəs bu hərbi məktəbi bitirmişdi. Süleyman - ? “Hərbi şəhərciyə” yaxın onun qərbində hərbi kontingentin Azən Xalidə ət, yağ məhsullannı saxlamaq üçün iri anbar otaqlan olan buz- C alal- • ------•Fikriyə xana tikildi... Xankəndinin intensiv tikilən evlərini kərpiclə təmin Raya Takim etmək üçün şimal tərəfdə kərpic zavodu inşa olundu. Onun ətra- Siddiq Teymur fmdakı yaşayış sahəsi “kərpicxana” adlandınldı. Saniyə- Səadət Xankəndinin ilk yaşayış evləri, yardımçı tikililər, indiki Çingi: Pəricahan “Qarabağ” mehmanxanasının qarşısındakı sahədə, lavaşçı İsmayıl Mirvari Məhəmməd- Tovuz kişinin (Məmmədov), Qulu kişinin (lavaşçı İsmayılm qudası, oğ- Dilguşə SəltənəU Rəsul lunun qaynatası), lavaşçı Mürsəl kişinin (arvadı Reyhan; oğlanlan Südabə Zümrüd - Süleyman, Hüseyn, Bəşir, Yaqub, qızı Rəfiqə), Memmədov Validə Dadaş kişinin (arvadı Xanım nənə), Xasay kişinin və digər azər -Mürsəl Bəsrət Məmməd türklərinin mülkləri də daxil olmaqla sonrakı illərdə isə kəndin -Əli Afərin mərkəzi indiki “Oktyabr” kinoteatrımn yerində və onun ətrafında 'Tavad Firəngiz salınmağa başlayır. Şimiyyat alverçisi Aslan kişinin, Usub Sadı- Səlim xovun, Qasrnı Şirinbəyovun ailələri üçün tikilmiş mülklər, özləri- Barat ni alban mənşəli təqdim edən Anuş və onun oğlu Calalm (qonşu- luqda yaşayan Aytəkin Hüseynovanm xatirəsindən) yaşadıqlan ev və başqa mülklər Xankəndinin ilk yaşayış binalanndan sayılırdı. “Hərbi şəhərcik”də 25 illik qulluğunu başa vuran Don kazak- lan vətənlərinə dönmür, Qarabağm abu-havasmı, misilsiz gözəl təbiətini xoşlayaraq burada qalmağa üstünlük verir və yaşamaq üçün özlərinə ev tikir, bura axm etmiş malakanlarla ailə qurur- Dadaş dular. Beləliklə, Xankəndi bir tərəfdən ətraf azər türk əhalisi olan kəndlərdən buraya miqrasiya edənlərin və hərbi xidmətdən tərxis Fərman olunan kazaklann hesabma böyüyür, inkişaf edir və abadlaşırdı. Bəhmən Bunlardan başqa, Bakıda neft sahibkan Krasilnikov qardaşlan Fet da Xankəndində Məşədi Şükür Hacıyevə məxsus mülkün arxa- Zahid sxnda iki mərtəbəli iri, çoxmənzilli yaşayxş binasx inşa etdirmişdi. Sayalı Yaqut
Əslən şuşalı, Xankəndinin ilk sakinlərindən biri — Tağı kişidən yaranmış nəslin natamam şəcərə ağacı. Onu Ulduza Tağıyeva (Tağı kişinin kötücəsi) tərtib və təqdim etmişdir. Sonrakı onillik- lərdə, vaxtilə Tür- kiyədə qırğınlar tö- rətmiş və buna gö- rə cəza alacaqlarm- dan yaxa qurtar- maq üçün Qərbi Azərbaycana (Sisi- an, Zəngəzur və s.) qaçmış və sığı- nacaq tapmış, türk- iərin qatı düşməni cani daşnaklarm bir | qismi Xankəndində yerləşdirildi. Onlar j özlərinə yer etdik- dən sonra yerli Azərbaycan türk- lərini təqib etməyə və zorakılığa mə- ruz qoymağa baş- ladılar. Bu zalım dığalardan ikisinin adı yaşlı nəslin nü- 1914-ci il, Kərgicahan kəndi mayəndəsi əslən Məhəmməd ağa, birinci arvadı Ziba bəyim Xəlfəli kəndindən, Behbud ağa qızı və övladları arasında uzun müddət Şuşa- da yaşamış Qarabağda tanman BVM iştirakçvsı, 93 yaşlı Səttar Məhərrəmov Səməd oğlunun hafizəsində həkk olunmuşdur. Birincisi, quduz daşnak (bolşevik dərisinə girmiş) Tarxan, ikincisi - vilayət üzrə daxili işlər komissarlığınm rəisi Qrişa Petrosyan. Bu, əlləri nahaq qana batmış, “ərməni-hay bolşeviklər”inin va- sitəsilə sovet dövrünün ilk illərində Qarabağm etnomənevi deyər- lərini yaşadan tanınmış adamları: bəylər, tacirler, mülkədarlar, habelə ziyalılar “xalq düşməni”, “qolçomaq” adlandınlaraq həbsə Sökülmüş evlərin yerində çoxmərtəbəli yaşayış binalan tiki- alınır, Sibirə sürgün olunurdular. lərək oraya ancaq ərməni-hay ailələri köçürüldü. Uzaqgörənliklə Külli Qarabağda müdhiş bir kabus - cinayətkar sovet-bol- həyata keçirilən etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində Xankəndi- şevik donu geymiş zalım ərməni-hay daşnak kabuslaıx dolaşırdı- nin, ümumiyyətlə, muxtar vilayətin demoqrafik vəziyyəti gələ- lar. Qarabağın onlarla, yüzlərlə dəyərli kişiləri onların caynağına cəkdə gəlmə iərməni-haylann xeyrinə dəyişdi. Xankəndinin neçə- keçmişdi. Zərərçəkəniərin sırasmda ancaq milyonçu, xeyirxah in- neçə qeyrətli kişiləri bu zorakılığa davam gətirməyərək dünyasını satı Məhəmməd Ağa Əbrəxanov qızıllan hesabma Sibirə yox, dəyişdi. təhsili nəzərə alınaraq Şamaxıya baş aqronom göndərildi və ora- Xırda ticarətlə məşğul olan Hacı Mehdi də bu diskriminasi- da ömrünü başa vurdu. Sibirə göndərilən günahsız Qarabağ türk- yanın qurbanı oldu. Onun həyat yoldaşı qeyrətli Məşədi Sənəm lərindən çoxlarmm isə taleyi indi də məlum deyil. nənə başsız qalmış ailəni saxlamaq üçün qohum-əqrəbadan qız və Bu dövrdə Qarabağda sovet hökumətinə qarşı qalxmış mül- gəlinləri başma toplayaraq Xankəndində həna qurub milli ruhda kədar və qaçaqlarla mübarizə komissiyasma başçılıq etmiş Mir naxışlı, butalı xalça, kilim, palaz toxumaqla məşğul oldu. Boya- Cəfər Bağırov olmasaydı bu itgilərin sayı daha ağır olardı. . başa çatmış böyük oğlu Hüseynqulu da ailəyə kömək edirdi. Hü- Doğma elindən - yurdundan didərgin diişmüş görkəmli azər seynqulu, kiçik qardaşı Abbas və bacısı Xanım da ailə qurub türk şairi Almaz Yıldırım (Bakıda doğulmasma baxmayaraq) Tür- ömürlərinin axuına kimi burada yaşamışlar. kiyənin Elaziq bölgəsində ruhən bağlı olduğu Qarabağ Xankən- Hüseynqulu (arvadı Sitarə) iki qız - (Qüdrət və Şövkət) və dinin adını yaşatmaq xatirinə burada sahnmış (1920-ci ildən son- 3 oğul (Qarakişi, Qəzənfər və Müzəffər) atası olmuşdur. ra) Xankəndində ömrünü başa vurmuşdu. Goru nurla dolmuş ha- Oğlanlan Qarakişi və Müzəffər də Xankəndində ailə qur- radan biləydi ki, ölümündən 37 il sonra iki Xankəndindən birin- muş, uzun ömür sürmüş və burada vəfat etmişlər. Şövkət nənə cisi nankor qonşularımız - ərməni-haylar tərəfindən xəyanət yolu Qarabağ savaşmda son 16 il məcburi köçkün həyatını Bakıda ya- ilə işğal olunacaqdır. şamış, 102 yaşında dünyasını dəyişmişdir. Sovet hökumətinm yeritdiyi sinfı mübarizə siyasətindən vi- Qəzənfər müəllim Mehdiyev isə elmə dərin bağlı olduğuna layətin ərməni-hay rəhbərləri məharətlə sui-istifadə edərək bir görə, ilk təhsilini Şuşada başa vurmuş, sonra Moskvada ali təhsil müddət sonra vilayətin mərkəzini Şuşa şəhərindən Xankəndinə alaraq Bakıya dönmüş, uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində köçürməyə nail oldular və onun admı dəyişib Azərbaycan xalqı- tarix fakültəsinə rəhbərlik etmiş, tarix elmləri namizədi alimlik də- nın amansız düşməni - Stepan Şaumyanın adını qoydular. Həmin rəcəsi almışdır. Onun bacısı (Qüdrət) oğlu Azər Hüseynov (əslində vaxtdan Xankəndinin yerli-köklü türk əhahsinə qarşı “etnik tə- Zeynalov) da dayısımn (elmi) yolunu davam etdirərək Moskvada mizləmə əməliyyatı” planlı və qapalı şəkildə həyata keçirilməyə oxumuş, filoloji elmlər namizədi alimlik dərəcəsi almış, 1948-ci il- başlandı. Belə ki, öncə Xankəndinin mərkəzində və onun zəngin dən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda müəllim işləyir, do- ailələr yaşayan mülkləri “plan”a salınaraq, ardıcıl surətdə sökül- sentdir. məyə məruz qaldı. Hökumətdən dəstək ala bilməyən Azərbaycan Qarabağ klassik musiqi mektəbinin istedadlı yetirməsi tar- türkləri vilayətdən çıxıb Ağdama, Gəncəyə və Azərbaycanm di- zən Məşədi Zeynal Haqverdiyev Azer Hüseynovun (Zeynalovun) gər bölgələrinə üz tutdular. Atalar buna deyiblər: “yersiz gəldi, ata tərəfdən doğma babasıdır. Baba Zeynal 19-cu yüzilliyin 50-ci yerli qaç!” illərində Kərkicahan kəndində (hazırda Xankəndinin 26-cı məhəl- ləsidir) anadan olmuş, ailəsi sonra Şuşaya, oradan da Xankəndinə muşdur ki, bu övladlardan Mirvari xanım peşəkar cərrah, tibb köçmüşdür. elmləri doktom olmuş, Bakıda dünyasını dəyişmişdir. Məşədi Zeynal Azərbaycanm görkəmli yazıçısı Əbdürrəhim Məhəmməd kişinin böyük qardaşı Teymur Tağıyevin ailə- bəy Haqverdiyevlə yaxın qohum - əmioğlu idi. 85 yaşlı Azər .sində 7 uşaq olmuşdur (Raxşəndə, Razəıidə, İsgəndər, Osman, İs- müəllim və onun 80 yaşlı bacısı Aytəkin xanım danışırlar ki, rəfıl, Tofxq, Lətif) ki, bunlar da boya-başa çatdıqdan sonra ailə Ə.Haqverdiyev subay illəri yay aylarında Şuşadakı mülkü müsadi- quımuş və Tağıyevlər nəslini davam etdirmişlər. rə olunduğundan Xankəndinə, məhz Məşədi Zeynal kişinin evinə Burada Baba Tağının təxmini nəsil şəcərə ağacım düşərdi (Məşədi el-obada həm də müdrik, ağsaqqal, xeyirxah in- diqqətinizə təqdim edirəm (bax əlavəyə). san olmaqla muğam sənətini dərindən bilir və onu yaşadırdı). Bu- Xankəndinin köklü sakinlərindən Abış babanın 8 övladı (7 rada, ona xüsusi Qarabağ sayağı - xalça, kilimlə bəzədilmiş bir oğul: Şirin, Əyyub, Bəbir, Dadaş, Bəkir, Mürsəl, Bəhmən və bir otaq aynlmışdı. qızı Şamama) olmuşdur. Bu qardaşlann ailələri Abış babaya nə az, nə çox düz 25 oğul, qız nəvəsi bağışlamışlar. Onlardan Məşə- Məşədi Zeynal Haqverdiyev ilkin təhsilini Şuşada realni di Bəbirin ailə qurduğu Tavat xanımdan oğlu Tələt sovet dövrün- məktəbdə almış, dövrünün görkəmli mədəniyyət xadimlərinin də müvafiq təhsil almış, ömrünün axınna kimi dəmiryolu siste- mühitində (F.Köçərli, K.Mehmandarov, Y.Haqnəzərov, N.Vəzi- mində işləmiş, məsul vəzifələr tutmuş, istedadı, əzmkarlığı sayə- rov, A.Əmirov, Ə.Haqverdiyev, Cabbar Qaryağdı, Sadıqcan və b.) sində general rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. boya-başa çatmış Azərbaycanın vokal, çalğı və teatr sənətinin in- Bəbir kişinin bacısı Şamama xanım və əri Məşədi Şükür kişafında müstəsna xidmətləri olmuşdur. Onun istedadma bələd Hacıyev də Xankəndinin ilk və zəngin sakinlərindən sayılırdı. olan Üzeyir Hacıbəyli 1911-ci il noyabr aymın 4-də Nikitin qar- Onlann 5 otaqlı mülkü, adı çəkilən kinoteatnn sol tərəfındə daşlanmn teatrmda səhnəyə qoyulan “Leyli və Məcnun” opera- (Şmavon küçəsində) yerləşirdi, həyətində də möhtəşəm şah tut sında Məşədi Zeynah ustad tarzən kimi dəvət etmişdir. ağacı. 20-ci yüzilliyin ikinci onilliyində həmin mülkün 3/5 hissə- Azər Hüseynovun (Zeynalov) atası Əliş kişi guya “Musavat” sini Züleyxa xalamın qaynatası Dadaş kişi və qaynanası Xanım partiyasmın üzvü olduğuna görə sovet rejiminin ilk günlərindən tə- nənə almış və orada uzun müddət yaşamışlar. 1930-cu illərdə hə- qib və təzyiqlərə məruz qaldığından ailənin uşaqlannı zorakılıqdan min mülkün qalan 2/5 hissəsini isə atam Babaş Məmmədov almış qommaq məqsədilə soyadlan Zeynalovu dəyişdirərək Hüseynov və bizim ailə oraya köçmüşdür. yazmışlar. Azər müəllim uşaqlıqda məktəbə ilk dəfə gedəndə so- Qeyd edim ki, Dadaş baba və onun ömür-gün yoldaşı Xa- yadı Zeynalov, 2-ci sinifdə onun soyadı sinif jumalmda artıq Hü- nım nənə Xankəndində doğulmuş və onların valideynləri də kök- seynov yazılxrdı. Köklü Xankəndili Zeynalov ailəsinə bu məcburi lü xankəndili olmuşlar. Onların yeganə oğlu Rəşid kişi Züleyxa addımı atmağa dövrün, mühitin dumrnu, amansız sovet dövlət reji- xanımla evlənmiş və bu nigahdan 4 oğlan və 1 qız dünyaya gəl- mi və əl-qol açmış ərməni daşnaklan vadar etmişdir... mişdir. Böyük oğul Oqtay Məmmədov respublikada tanmmış hə- Respublikada Xankəndini tanıtdıran nəsillərdən biri də Ta- kim-stomatoloq işləmiş, tibb elmləri namizədi alimlik dərəcəsi al- ğıyevlər ailəsı idi. Qocaman sakinlərdən, bu nəslin nümayəndəsi, mış, bacısı Roza xanım onun sənət davamçısı, peşəkar stomato- Məhəmməd və onun xammı Mülayimin ailə üzvlərindən 3 qız loqdur. Ailənin Altay və Elbms qardaşlan isə uzun müddət res- (Zümrüd, Mirvari və Tavuz) və 2 oğul (Kərim və Rəsul) doğul- publika ticarət sistemində qüsursuz fəaliyyət göstərmişlər. Haqverdiyevlər ailəsinə bir daha qayıdaraq qeyd edim ki, gilərini oğul nəvələri - Tapdxq və Cahidə, qız nəvələri - Zərqə- Əliş kişinin xalası Səltənət xanım da Xankəndindəndir. Onun oğ- ləm, Qərənfıl, Tavuz və Ağcaya ötürmüşdür. lu lavaşçı Mürsəl və gəlini Canhəsənli Əbdürəhim babanın (o, Xankəndinin azər türk əhalisini artıran nəsillərdən biri də 137 il yaşamışdır) qızı Fizzə xanımın nikahından 3 oğul nəvəsi Miralı kişinin nəsli olmuşdur. Onun bir oğlu, öncə arabaçı, sonra (Səttar, Sədrəddin və Sabir) və 2 qız nəvəsi (Tavat və Zərifə) ol- ılk avtomobil sürücüsü Mürsəlin (arvadı Xədicə xanım) övladlan muşdur. Onların əksəriyyəti ömürlərinin axırma kimi Xan yur- Eldar, Tofiq, Saleh, Adilə və Nuridə xanxm da Xankəndində do- dunda yaşamışlar. ğulmuş, orta təhsil almış və uzun müddət burada yaşamışlar. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Mehdiqulu xan ona məxsus Miralı kişinin Adil, Əliməmməd, Humay və Göyçək adlx torpaqlarda kənd salarkən mövcud ətraf kəndlərdən - Malıbəyli, öviadları da Xan yurdunda boya-başa çataraq ailə qurmuş, ata-ana Kərkicahan, Kosalar, Canhəsən, Qaybalı, Zanslı və başqa azər olmuş, yeni nəsil yaratmışlar. türk əhalinin bir qismini könüllü qaydada buraya - Xankəndinə Haqqında, yuxarıda xeyli maraqlı məlumat verdiyim qədim köçürmüşdür. Bu, xanlıq çərçivəsində baş verən miqrasiya on il- Zarxslı kəndindən camaatm bir qismi ailəvi yeni salınmış Xan lərlə davam etmiş və yeni kəndin böyüməsinə, inkişaf etməsinə yurdu - Xan kəndinə köçmüş, onun böyüməsində, inkişafında ya- səbəb olmuş, xanlığxn iqtisadi qüdrətini də artırmışdır. xmdan iştirak etmişlər. Babaları Muxtar kişi (onun atası Xudu, Belə kəndlərin sırasmda Kosalann da adı çəkilir. Hələ Ru- babası da məlum - Xəlil kişi olmuşdur) dövrünün tanınmış ziyalı- siyada dövlət çevrilişindən (1917) də xeyli qabaq Kosalar kəndin- sı, Gəncə qubematoru Rəfibəylinin Şuşa qəzasında nümayəndəsi, dən Xan yurduna gəlmiş Hüseynov Kərim kişi burada ailə qur- el-oba ağsaqqalı olmuş, Cəlil və İlyas Xudiyev qardaşları (onlar 7 muş (Saçlı nənə ilə) və 4 oğul (Cəlil, Novruz, Yunis və Musa) qardaş olmuşlar) da Xankəndinə miqrasiya etmiş, birincinin (arva- və 2 qız (Mələk və Qönçə) atası olmuşdur. Övladlannm hamısı dı Samaya xanım) 8 övladı olmuş, bunlardan ailədə böyük qardaş öz növbəsində böyüyərək özləri də ailə qurmuş və böyük nəsil Əkbər müəllim uzun müddət Xankəndinin Nizami adına 4 saylı davamçılan olmuşlar. məktəbində maarifçilik fəaliyyətilə məşğul olmuşdur. Kamal Xu- Novruz kişinin qaymları (Natəvan xanımın qardaşları); Ağə- diyev isə Respublikanın tikinti sahəsində məsul vəzifələrdə çalış- li və Məhəmməd də Xankəndili olub burada evlənmiş, nəsil ya- mış, “əməkdar mühəndis” fəxri ad almış, sonrakı bacı, qardaşlar ratmxşlar. Ağalı kişinin (arvadx Maya xamm) 3 qxzı (Qumru, Qə- xalq təsərrüfatınm müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərmişlər. İl- mər və Zərifə) və 2 oğlu (Xəlil və Asif) Xankəndində doğulmuş, yas və Seriyyə xanım Xudiyevlər ailəsində 5 uşaq doğulmuş, ha- 1988-ci ilin sentyabr ayxna - ərməni-hay işğalma qədər burada mısı uzun müddət Xankəndində yaşamışlar. Ərməni-hay millətçi- yaşamxşlar. ləri 1988-ci ilin sentyabnnda birinci olaraq Cəmil Xudiyevin ba- Məhəmməd kişinin (arvadı Mahizər xanım), oğlanları - Ra- zaraltı sahəsindəki evinə od vurub yandırmış, özünü isə qətle ye- sim, Rəşid və Mehman da əmiuşaqlarınm taleyini yaşamışlar. tirərək şəhid olmuşdur. Novruz kişinin qardaşı Yunis (arvadı Zümrüd xanım) də Zarıslıdan Xudiyevlər nəslinin davamçılavrı İbrahim ve Ta- Xankəndində yaşayan zaman ailə qurmuş və onlarm 2 oğlu (Xos- mamm ailəsi də çoxuşaqlı olmuş (3 qız, 4 oğlan), onlardan böyük rov və Arif) və 3 qızx (Tamara, Səfurə və Simuzər) olmuşdur. oğul Xəlil Xudiyev (heyat yoldaşı Fəridə xanım) sovet dövründə N.Kərimovun anasx - Saçlx nənə (134 il yaşamışdır) yerli partiya orqanlannda rehber vəzifələrdə işləmiş, sonra maarif sa- əhali arasında xalq təbabətinin bilicisi kimi tanınmış, onlarla, həsinə işe keçmişdir. yüzlərlə xəstəyə şəfa vermişdir. Öz zəngin həyat təcrübəsini, bil- Xankəndinin qocaman sakinlərindən Qaybalı kəndindən çıx- Alagöz ilə), Misir kişi Allahverdiyev (arvadı Gülara ilə), Şəfahət mış, el-oba ağsaqqalı, öz müdrikliyilə seçilən Mikayıl baba İbra- Əbdüləzimov və Daşdəmir kişi oktyabr inqilabından xeyli öncə, himovu da qeyd etmək yerinə düşər. O, 19-cu yüzilliyin sonunda Şura hökuməti dövründə Qamboy Məmmədov (arvadı Fatma ilə) ailəsilə Xan yurduna gəlmiş və burada məskunlaşmışdır. Onun və onlarla digər ailələr Xan yurdunun böyüyüb genişlənməsində, böyük oğlu Teymur (arvadı Fiməngiz xanım) 5 qız, 5 oğul atası onun iqtisadiyyatımn, mədəniyyətinin inkişafında yaxından iştirak olmuşdur. Ailənin böyük qızı Suqramn ərə getdiyi Şükürün 5 qar- etmişlər. Bura köçənlərin əksəriyyəti «bazaraltı», «kərpiçxana» daşı, bir bacısı da Xankəndində yaşayırdılar. yaşayış sahəsində və Çuxur məhəllədə məskunlaşmışlar. Suqranın əmisi Cəmil kişinin arvadı Səltənətdən 3 oğlan Uzunömürlü Xankəndilərlə apardığım söhbətdən məlum ol- (Əli, Xanlar və Yelmar) və 1 qızı Ofelya (oğlu Yelmar Bakıda du ki, ətraf kəndlərdən buraya yaşamäğa köçüb gəlmiş azər türk- Şəhidlər Xiyabanında uyuyur) Xan yurdunda dünyaya gəlmiş, or- lərinin arasında peşəsinin ustası, sənətkar adamlar da az olmamış- ta təhsilini bitirdikdən sonra ailəvi Ağdama köçməli olmuşlar. dır; sallaqxana (qəssabxana) başçısı Allahverdi Qulu oğlu, qəssab- Xankəndinin sayılan ailələrindən biri də Malıbəyİi kəndin- lar - Əvəz, Qədir, Bəbiş, Abbas kişilər, Məşədi Musa, Miralıkişi, dən, hələ Rusiyada dövlət çevrilişindən də (1917) xeyli öncə kö- dükançı Umud, Həsən, çörəkçi Aslan, Zülfuqar, Əsgər, Mirzə çüb gəlmiş Bağırova Nənəqız nənənin ailəsi idi. Onun oğlanları Cavad həkim - cənah, tanmmış seyidlər: Ənvər, Novruz, Bəh- Əlfi, İspəndiyar və Əfrasiyab, qızı Xavər də ömürləri boyu Xan- mən ağalar, mahir kamança çalan ustad İmran Məhəmmədağa oğ- kəndində yaşamışlar, hamısı da ailəli, oğullu, qızlı. lu, Kərimbəy Qarabəyov və s. və i.a. Nənəqız nənə 106 yaşmda məcburi köçkün olaraq ömrünü Xankəndindən çıxmış, onu tanıdan və adını ucaldan çağdaş Şuşada başa vurmuşdur. Azərbaycan türklərindən maarifçi “Respublikanm əməkdar müəl- Babam Məmmədov Süleyman kişi, onun qohumlan - Şiri- limi Prezident təqaüdçüsü Qaçay Məmmədov, Yusif Əliyev, qo- novlar ailəsi, İmanova Dursun ailələrilə, təxminən oktyabr inqila- caman müəllimlərdən əslən şuşalı, Lenin, Qırmızı Əmək Bayrağı bına qədər Laçın bölgəsindən köçüb gəlmişlər. Süleyman babanm və “Şərəf nişanı” ordeni ilə təltif olunmuş “Respublikanm əmək- 3 oğlu (Bəbiş, Babaş və Əbdülrəhim), Dursun xanımm (əri Talış dar müəllimi” fəxri adı almış uzun müddət Nizami adına məktə- kişidən) bir oğlu (Zahid), 3 qızı (Müskülat, Sevil və Validə) ol- bin direktoru işləmiş Abdulla Qədirov, sonra Qaşim İsgəndərov, muşdur. İmanova Müşkülat müəllimənin qızı Ramella xanım Seyran Əliyeva, İbrahim və İdris Məhərrəmov qardaşlan, Əkbər Allahverdiyeva Bakıda ali hüquqi təhsil alaraq hazırda Respublika Xuduyev, Baxış Cahangirov, Sabir Əliyev, ... fizika-riyaziyyat Ağır cinayətlərə dair işlər üzrə Respublika Məhkəməsində haqq- elmlər doktoru, professor Vidadi Əliyev, jumalistlər: Cahid Kə- ədalətin, qanunçuluğun bərqərar olmasına həsr etdiyi hakimlik rim və bu sətirlərin müəllifi, tibb sahəsində uzun illər səmərəli fəaliyyətini davam etdirir. fəaliyyət göstərən Elmira və kardioqraf, “əmək veteranı” Sima Qaytaran və Ötürək Şirinovlar qardaşlanmn babası Şahpə- Bünyatova bacılan, peşe ustalan: Əhəd, Tahir, Əhməd, İdris ləng kişi də ilk vaxtlarda Laçın bölgəsindən Xankəndinə köçmüş Məmmədovlar, İslam, Əfqan, Rasim və Ayaz Əliyevler qardaşla- və burada Çuxur məhlədə ailə qurmuşdur. n, Aydın, Hamlet, Qəhreman, Firdovsi Əsgərov qardaşları, bu si- Xankəndinə köçənlərin arasında Şırlanlı dağ kəndindən gəl- yahım uzatmağa lüzum yoxdur. miş ailələrin də adı çəkilir. Tamnmış ziyalı, şair-publisist Əyyub Şırlanlmın verdiyi məlumata görə Mikayıl kişi ailəsilə, Musa kişi (105 il ömür sürmüş arvadı Mina ilə), İsi kişi (Əhmədov, arvadı XANKƏNDINI TANIDANLARDAN BİR QİSMİNİN ŞƏKİLLƏRİ
Azər Hüseynov Cahid Kərim fılologiya elmləri namizədi jurnalist Züleyxa xanım Bacısı Ağca rıənə Qardaşı Məmmədova Qasım Isgəndərov
Sabir Əliyev Xankəndini sonurıcu tərk etmiş, onun Nizami adına orta məktəbinin sabiq direktoru t i l I Oğlu Oqtay Məmmədov Mirvari xanım Tağıyeva tibb elmləri namizədi tibb elmləri doktoru
Vidadi Əliyev fızika-riyaziyyat Qəzənfər Mehdiyev elmləri doktoru, professor tarix elmləri namizədi Cəlil Xudiyev və onun ömür-gün yoldaşı Səmayə Xudiyeva Evimizin qərbində Usub Sadıxovun, cənubunda Qasım Şi- rinbəyovun, şimal cəhətində Krasilnikovlann mülkləri yerləşirdi. Əraıənilər-haylar Krasilnikov sözünü təhrif edərək “Kerasinko həyəti” deyirdilər. Bizim və adı çəkilən qonşulann mülkləri, hə- yətimizdə geniş gövdəli, boylu-buxunlu, başı göylərə ucalan məğrur şah tut ağacı bəlkə də Qarabağ xanlığından bizə qalmış vadigar idi. Xankəndində ondan möhtəşəm, şaxlı-budaqlı ikinci tut ağacı yadıma gəlmir. Yaxmdan isə onu bir az gec - 7, ya 8 yaşımda, onun budaq- lanndan, iri-iri qızıla çalan şirəli tutlannı özüm öz əlimlə dərəndə tamdım və sevdim. Öncə ona görə ki, kiçik qardaşım Firdovsi (ruhu şad olsun) və xalam uşaqları: Oqtay, Altay, Zavurla Şah tu- tun öz aramızda böldüyümüz qanadlarına dırmaşanda o məni yük- səkliyə, göyə qaldınrdı, əlçatmaz səmada hiss edirdim özümü, qədim əcdadlanmız türklərin inam gətirdiyi Tenqriyə (Ulu Səma Tanrısı) yaxınlaşdıqca bundan həyəcanlanırdım, izah olunmaz iftixar hissi dolardı kövrək qəlbimə. Sonra bu qürur hissi ilə bulunduğum zaman qeybdən gəlib ruhumu oxşayan həzin və mülayim, ecazkar bir musiqi sədası eşi- dərdim. Diqqət kəsilərdim. Onu dinlədikcə sehrlənir, ovsunnla- mrdım. Mənə elə gəlirdi ki, bu musiqi sədalanm Şah Tut ağacı- mn qanadları, qol-budaqları özündə yaşadır və yaradır, çözələyir- bəstələyirdi. Onu yalnız mən eşidirdim, o mənim payım idi. Onu dinlədikcə yüngülləşirdim, ruhum təmizlənirdi, təzələnirdi, sanki mavi səmaya uçmağa yalnız qanadlanm çatmırdı. Bu anlarda Şah tut mənə daha doğmalaşırdı, onun səmaya baş vurmuş qanadım mehribancasma bağnma basırdım, ondan ayrılmaq belə istəmir- dim... Özümü dünyanın ən xoşbəxt adamı sanırdım. İlahi, bu mö- cüzə idi, mən yaşayırdım. Çox illər keçəndən sonra Şah tut ağacımn mənə bağışladığı möcüzənin, sirrin açımı-muğam musıqisini eşidəndə yenidən ehti- zaza gəldim, anladım ki, uşaqlıqda eşitdiyim musiqi sədalan mu- ğam imiş. Bu sehri, ecazkar musiqini mənə ilk dəfə Şah tut ağacı bağışlamışdı. Sən demə insanlan ovunduran, düşüncələr aləminə aparan, bəzən kövrəldən qədim zamanlardan türk dünyasında ya- Evimizin qərbində Usub Sadıxovun, cənubunda Qasım Şi- r bəyovun, şimal cəhətində Krasilnikovlann mülkləri yerləşirdi. )nı?ni!ər-haylar Krasilnikov sözünü təhrif edərək “Kerasinko ı: y »rı” deyirdilər. Bizim və adı çəkilən qonşuların mülkləri, hə- riaoıizdə geniş gövdəli, boylu-buxunlu, başı göylərə ucalan n :> ırur şah tut ağacı bəlkə də Qarabağ xanhğından bizə qalmış /rti'gar idi. Xankəndində ondan möhtəşəm, şaxlı-budaqlı ikinci :ıi: ağacı yadıma gəlmir. Yaxmdan isə onu bir az gec - 7, ya 8 yaşımda, onun budaq- icündan, iri-iri qızıla çalan şirəli tutlarını özüm öz əlimlə dərəndə tanıdim və sevdim. Öncə ona görə ki, kiçik qardaşım Firdovsi (ruhu şad olsun) və xalam uşaqları: Oqtay, Altay, Zavurla Şah tu- tun öz aramızda böldüyümüz qanadlarma dırmaşanda o məni yük- səkliyə, göyə qaldınrdı, əlçatmaz səmada hiss edirdim özümü, qədim əcdadlanmız türklərin inam gətirdiyi Tenqriyə (Ulu Səma Tannsı) yaxınlaşdıqca bundan həyəcanlanırdım, izah olunmaz iftixar hissi dolardı kövrək qəlbimə. Sonra bu qürur hissi ilə bulunduğum zaman qeybdən gəlib ruhumu oxşayan həzin və mülayim, ecazkar bir musiqi sədası eşi- dərdim. Diqqət kəsilərdim. Onu dinlədikcə sehrlənir, ovsunnla- ııırdım. Mənə elə gəlirdi ki, bu musiqi sədalarmı Şah Tut ağacı- nm qanadları, qol-budaqları özündə yaşadır və yaradır, çözələyir- bəstəiəyirdi. Onu yalnız mən eşidirdim, o mənim payım idi. Onu dirılədikcə yüngülləşirdim, ruhum təmizlənirdi, təzələnirdi, sanki mavi səmaya uçmağa yalnız qanadlarım çatmırdı. Bu anlarda Şah tut mənə daha doğmalaşırdı, onun səmaya baş vurmuş qanadını mehribancasma bağrıma basırdım, ondan aynlmaq belə istəmir- dim... Özümü dünyanın ən xoşbəxt adamı sanırdım. İlahi, bu mö- cüzə idi, mən yaşayırdım. Çox illər keçəndən sonra Şah tut ağacmın mənə bağışladığı möcüzənin, sirrin açımı-muğam musiqisini eşidəndə yenidən ehti- zaza gəldim, anladım ki, uşaqhqda eşitdiyim musiqi sədaları mu- ğam imiş. Bu sehri, ecazkar musiqini mənə ilk dəfə Şah tut ağacı bağışlamışdı. Sən demə insanları ovunduran, düşüncələr aləminə Şəkildə: soldan bacım Elmira xamm, müəllif, Maqbet Bünyadov (yubilyar) və kiçik bacım Sima xanım (onun ömür-gün yoldaşı) nəvəsi ilə aparan, bəzən kövrəldən qədim zamanlardan türk dünyasında ya- ranmış muğam musiqisinin ifa aləti - tar, qeyri ağaclardan yox, halal süd əmmiş, onun torpağından, suyundan, təbiətindən bəhrə- məhz tut ağacından hazırlanırmış. lənmiş azər türklər (qarqar, alban, uti, savdey və s. türk mənşəli Bu da İlahinin, ulu Rəbbimizin bir sirri-aləmidir ki, bu gö- tayfalar) yaşamış və bu ərazilər yüzilliklər, minilliklər boyu nəsil- zəl musiqini türk əcdadlarımıza bağışlayıb ki, onun qüdrəti, ərən- lərdən-nəsillərə əmanət ötürülmüşdür. Bəli, bax bunlan - tarixi liyi, cəngavərliyi daha çəkili olsun, milli mənəviyyatı daha zən- həqiqətləri, bu gün daha inamla bir daha qabartmağa elmi, tarixi gin və mənalı olsun! əsasımız var! Ərməni-hay deyilən millətin törəmələri bizim diyara, Sonra onu da dərk etməyə başladım ki, bəhrələndiyimiz bu !İmumı>7ətlə, Qafqaz bölgəsinə çox-çox sonralar gəlmədirlər. Bu əzəmətli Şah tutun qanadları nə qədər hündürə qalxsa da, qalın, da elm aləmində çoxdan sübut olunmuş həqiqətdir, gerçəklikdir və sarsılmaz gövdəyə bağlıdır və onları göylərə ucaldan da bu qüd- bu barədə yetərincə yazılanlara əlavələr etməyə lüzum görmürəm. rətli gövdədir. Qulaclarımıza sığışmayan iri gövdə baş vurmuşdu İndi isə qayıdaq söhbətimizin davamma. Sözügedən torpaq- torpağm dərinliklərinə, mehribancasma möhkəm-möhkəm, doğ- lar - ərazi o zaman maraqlı bir adla - Vərəndə (əslində “Beren- macasma sığınmışdı, tapmmışdı o torpağa... dey”) - türk-qıpçaq tayfasınm bir qolunun adım daşıyan vilayətin Ağlım kəsəndən Şah tutu ailəmizlə müqayisə etməyə başla- tərkibinə daxil edilmişdir. Rus mənbələrindən məlum olur ki, be- dım. Onun budaqları biz - uşaqlar, gövdəsi isə valideynlərimiz, rendeylər - oğuz qrupunun bir qolu 18-ci yüzilliyin əwəllərində Şah tut necə ki, “qurşağacan” torpağa girmişdi, ona bağlanmışdı, monqol istilasmdan sonra dağılaşaraq bir qismi Şimali Qafqaza, biz də ata-anamıza - valideynlərimizə, onlar isə torpağa, Vətən oradan da “Dəmir qapı” Dərbənddən keçərək Azərbaycana gəl- deyilən torpağa! Ulu Tanrınm xeyir-duası ilə, başa gəlmiş barlı- miş, o cümlədən Qarabağda Xocavənd bölgəsində məskunlaşmış- bəhərli, bərəkətli Qarabağ torpağımıza! dır. Qarabağ xanlığı dövründə onların adı ilə, lakin təhrif olunma- Bu qədim türk torpağı neçə-neçə nəsiüər yetirmiş, ərsəyə mış halda - Vərəndə adlı vilayət belə meydana gəlmişdir. 1805-ci çatdırmış, dar günlərində yağılarla savaşlarda onların zoruna ta- ildə, Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyasının ərazisinə qatıldığı pmmış... nəticədə əbədi olaraq onlan öz doğma ağuşuna - bağrı- dövrdə rus hərbçilərinin Sinja polku öncə Xocalı bölgəsində, na basmışdı. İndi bu torpaqda babalanmız, nənələrimiz, babaları- sonra isə Xankəndində artıq “yuva” salmış ərməni-hay “başbi- mızın babalan, nənələri uyuyur. Xankəndini tikənlər də, salanlar lənləri”nin təkidilə (“Xaçpərəst - xaçpərəstə kömək durmalı, onu da bu torpaqda uyuyur. Təəssüflər olsun ki, bunu biz çox gec bil- dəstəkləməlidir” prinsipi əsasında) Xankəndinin yuxarı məhəl- mişik. Çox gec öyrənmişik ki, Xankəndinin salınması gedişatmda ləsində - qərbində yerləşdirildi. Rus hərbi kontingentinin Xan- Mehdiqulu xan ona tabe olan ətraf, azər türklərilə məskunlaşmış kəndinə köçürülməsilə əlaqədar burada hərbi kazarmalar, xəstə- kəndlərin müəyyən qism əhalisini buraya köçürmüş, təsərrüfatım xana, səhra kilsəsi, inzibati binaiar tikilməyə başladı və bölgənin genişləndirmiş, xanlığın iqtisadiyyatım gücləndirməklə ona həm hərbi qərargahı buraya köçürüldü. Bundan sonra Xankəndinə ər- də əlavə arxa və dayaq yaratmışdır. məni-hay köçü daha da artmağa başladı... Çox təəssüflər ki, Mehdiqulu xanm Xankəndindəki evi qo- Sonrakı illərdə müstəmlekeçilik siyasətine uyğun olaraq rus runub saxlanmamış, (yəqin ki, düşmənlərimiz tərəfındən qəsdən imperiyası Qafqazda mövqeyini daha da möhkəmləndirmək meq- dağıdılmışdır), zaman isə onun izini itirmişdir. sədilə Zəngəzur və başqa, türklere mexsus torpaqlarda sığınacaq Xankəndi ilə bağlı xatirələri, olaylan bir daha qələmə al- tapmış ərməni-hay ailələri buraya - Xankendinə köçməkdə yar- maqda, qabartmaqda niyyətim bioqafik oçerk yazmaq deyil. Bir şa- dımçı olaraq ərmənilərin-haylann sayını artırdı. hid, yerli-köklü sakin kimi təsdiq etmək zorundayam ki, Qarabağın Anonim ərməni-hay müəllifı bu məseləyə toxunaraq çox bu axarlı-baxarlı qoynunda əzəldən, hələ çox qədim vaxtlardan düzgün qeyd edir ki, 1847-ci ildə Zəngəzurdan - Xankəndine kö- çüriilmüş ərməni-hay ailələrinin burada yerləşdirilməsi onun etnik tərkibini də dəyişdi. Bu etnik dəyişmənin sonrakı onilliklərdə Qiyabi səfərimizə davam edək. Xan məkanı, xan yurdu Ağdərə, Xocavənd bölgələrində də fəal və ardıcıl həyata keçiril- Xankəndini Şuşa şəhəri ilə dağlann daşlı-qayalı sinəsilə dolan- məsi gündəmə gətirildi və davam etdirildi. baclı 12 km şose yolu bağlayn-. Eyniadlı bölgənin ərazisi rənga- Şura hökumətinin illərində gəlmə ərməni-hay əhalisini işlə rəng türk mənşəli toponimlərlə (etnonimlərlə) - dağ, qala, çay, təmin etmək, onlann Qarabağda qalıb yaşaması, doğub-törəməsi- bulaq adları ilə zəngindir: Laçmlılar, Malıbəyli, Qaybalı, Zanslı, artması üçün Xankəndində ipək kombinatı, şərab zavodu, ət və Məmişlər, Mirzələr, Səfıxanlar kəndləri, Boğurxan, Buğadaş, süd kombinatlan, ayaqqabı və tikiş fabrikləri, asfalt-beton zavod- Sarıbaba, Kirs, Qırxqız dağlan, sorağı uzaq keçmişdən gələn Za- lan, mebel fabriki, iri elektrik şəbəkəsi, təhsil ocaqları, sənaye və rıs qalası, Ağıçay, Qayaaltı çay, Turşsu, Uzundərə çaylan, məş- tikinti materialları istehsalı, tədris-istehsalat və pedaqoji institut, hur Isa bulağı, Saxsı bulaq, Qırx bulaq, Yüz bulaq, İsti bulaq, So- müəllimləri təkmilləşdirmə institutu, sovxoz-texnikum, tibb, mu- yuq bulaq, Çanx bulaq... hamısı da şəffaf azər türk adlan - ulu siqi, orta-texniki peşə məktəbləri, mədəniyyət və incəsənət sahə- babalanmızm yadigan, amanatı. Bütün bu coğrafı adlann önündə sində dram teatr, konsert zalı, vilayət kitabxanası, xəstəxanalar, Qarabağm taxt-tacı Şuşa durur. Gəlin indi də bu şəhərin tarixi- dispanser, feldşer-mama məntəqəsi və s. və i.a. binalar inşa olun- keçmişi, memarlıq abidələri, əsilzadə adamlan, nəsilləri haqqında du və fəaliyyətə başladı. qısa da olsa bəzi bilgilərilə tamş olaq. Üstündən neçə onilliklər keçəndən sonra 1988-ci ilin ilk ay- lannda Yuxan (dağlıq) Qarabağda sovet donu geymiş ərməni-hay QARABAĞIN TAXT-TACI ŞUŞA QALASI kabusu yenidən baş qaldırdı. Ali hökumət qurumlarında yuva sal- mış ərməni-hay millətçilərinin və ərmənipərəst vəzifəli rusların Tarixi arayış. Ötən yüzilliklərin mövcud qaynaqlannda Şu- köməyilə Xankəndində qondarma (mən deyərdim satqm) dövlət şa qalasınm yaranma tarixi daha uzaq keçmişə aid edilir. Təəssüf qurumu - Təşkilat Komitəsi yaradıldı. Həmin ilin 18-i sentyabrda ki, bu gün onun zəngin keçmişi mədəniyyəti, məşğuliyyəti, etno- komitənin gözləri qabağında Xankəndinin yerli-köklü əhalisi - 14 mənəvi sərvətlərilə bağlı mənbə məlumatları hələ ki, tam, bütöv, min Azərbaycan türkünü ərməni-hay separatçılan sovet-rus hərb- qənaətbəxş deyil - azdır və olanlar da qala-şəhərin yaranmasını çilərilə sövdələşərək zorakılıqla dədə-baba evlərindən çıxarıb 13-14-cü yüzilliklərə aid edir. qovdular (Təşkilat Komitəsinin sədri ərmənipərəst Arkadi Volski, Belə ki, görkəmli Azərbaycan tarixçisi, akademik Z.M.Bün- bəlkə də bu “xidmətlər”inə görə, sonralar Rusiya hərbi sənaye yadov qalanın ilk adını Novruz kimi göstərir və onun monqollar kompleksinin rəhbəri vəzifəsinə irəli çəkildi). tərəfindən dağıdılmasmı yazır. Bir müddət durğunluqdan sonra ...1923-cü ildə Şura hökumətinin rəhbər vəzifələrində otu- qalalılar - yerli türk tayfalan onu yenidən ucaltmışlar. ran “nüfuzlu” ərmənilərin-haylann və onlara dəstək verən ərmə- Akademikin professor Y.B.Yusifovla birlikdə yazdıqlan nipərəst qüvvələrin köməyi ilə Yuxan (dağlıq) Qarabağ Aran Qa- “Azərbaycan” tarixi dərslik kitabmda (1994) da göstərilir ki, 14- rabağm vəhdətindən qopardılaraq qondarma Dağlıq Qarabağ cü yüzilliyə aid xatirə yazılannda qala 1428-ci ildə türk tayfalan Muxtar Vilayəti yaradıldı və onun mərkəzi - Xankəndinin doğma tərəfmdən inşa olunmuşdur. Pənahəli xan isə onun mühüm, fov- adı da dəyişdirilərək azər türklərinin qəddar düşməni olan Stepan qəladə əhəmiyyətini nəzərə alaraq, sadəcə olaraq “bərpa etdir- Şaumyanın adı ilə Stepanakert adlandırıldı... miş, möhkəmləndirmiş və abadlaşdırmışdır”. Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyinə nail olduqdan sonra Bu deyimlər Azərbaycan xalqınm etnomənəviyyatınm zən- (oktyabr 1992-ci il) əski Xankəndinin adı özünə qaytanldı... ginləşdirilməsi üçün böyük işlər görmüş A.A.Bakıxanovun Şuşa haqqında dəyərli fıkirləri ilə üst-üstə düşür. O, vurğulayır ki, “Şuşa Azərbaycamn Təbriz kimi qədim şəhərlərindən biridir, ilk Doğrudan da, Yuxan (dağlıq) Qarabağda sıldınmlı, heyrət və adı da Novruz olmuşdur”. heyranlıq doğuran, qayalarla əhatə olunmuüş tarixdə ikinci qala- Şuşa qalasmın yaranma tarixilə yaxından məşğul olan şuşa- şəhər olmamış və yoxdur. Tarixçi-səyyahuı bu ifadəli təsviri ancaq lı, çağdaş tarixçi alim Y.Hüseynov isə uzun düşüncələrdən sonra və ancaq Şuşaya şamil oluna bilər və yalnız ona aiddir! “Səfə- bu qənaətə gəlmişdir. “...son tədqiqatlar sübut edir ki, əwəllər mamə”də ipəkçilik mədəniyyətinin mövcudluğu və inkişafi (barama qalanın yerində türk tayfaları tərəfindən bina olunmuş yaşayış qurdunun yetişdirilməsi, yemlənməsi üçün qalanın ətraf kəndlərində məntəqəsi olmuşdur. Qarabağ xanı Pənahəli xan Cavanşir həmin çoxlu tut bağlan olmuşdur yaşayış məntəqəsinin yanında hərbi strateji mövqedə yerləşən Pə- və bu diyarda tut bağlan- nahabad qalasmı tikdirmişdir...”. mn salınması, qorunması Sadalanan bu tarixi olaylann həqiqət olmasmı təsdiq edən və mövcudluğu ardıcıl və başqa mənbə məlumatları da vardır. Onlarm içərisində birinin davamlı ənənəyə çevril- üzərində dayanaq. mişdir), deyilən fıkri bir Məlumdur ki, Azərbaycanm zəngin təbiəti, mədəniyyəti, daha təsdiq edir. abidələri, etnomənəvi dəyərləri hələ qədim dövrlərdən əcnəbi Beləliklə, buradan səyyahlann, ziyalılann, tacirlərin diqqətini özünə çəkmiş, burada iki tarixi, məntiqi nəticə- tədqiqat işləri aparmış, xeyli ədəbiyyat yaratmışlar. Naməlum yə gəlmək olur; birinci- Venesiyalı tarixçi (həm də tacir) 10 il zaman kəsiyində Azərbay- si, Şuşa qalasınm tarixi cana səyahətə çıxmış, xüsusilə də Qarabağın iqtisadiyyatı, onun keçmişi daha uzaq dövr- tərəqqi etmiş ipəkçilik mədəniyyətilə yaxından tanış olmuş və lərə gedib çıxır və onun Avropa bazarları ilə ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə təsir et- daha dərindən hərtərəfli Pənahabad qalası mişdir. Vətənə qayıdan tarixçi “Səfəmamə” adlı yazdığı maraqlı tədqiq olunması, öyrənilməsi davam etdirilməlidir. İkincisi, bu əsərində Yuxarı (dağlıq) Qarabağı təsvir edərək göstərir ki, möhtəşəm və əzəmətli qala-şəhəri yerli-köklü əhali-avtoxton türk sıldınm qayalarla əhatə olunmuş bir yerdə Kənar adında qaia-şə- tayfäları inşa etmiş və - hər vardır. Onun əhalisi türkdillidir və camaatın əsas məşğuliyyə- orada yaşamışlar... ti yaxm kəndlərdə hazırlanan ipəyi Avropa bazarlanna çıxarmaq- Qarabağın taxt-tacı - dır. Xarici ölkələrə ixrac olunan ipək parçalar yüksək keyfıyyətli Şuşa şəhəri ərməni-hay se- olduğuna görə, hətta qala-şəhərin adıyla “kənar” adlanırdı. paratçılannm işğalına qədər Venesiyalı tarixçi-səyahm yazdığına görə Səfəvilərin şahı I (may 1992-ci il) 170 bina - İsmayıl Xətai 1501-1524-cü illər arasında bir neçə gün qala-şə- memarlıq abidəsi, 160 in- hərdə qalmalı olmuşdur. cəsənət abidəsini qoruyub “Şah İsmayıl Xətainin ömür yolundan səhifələr” məqaləsi- saxlamışdır. Onlann sırasm- nin müəllifı şair-publisist Əyyub Şırlanlı qeyd edir ki, “mənim da “Gəncə darvazalan”, fikrimcə Dağ Qarabağdakı bu qala-şəhər, sonra Qarabağ xanlığı Qala qapılan və Qala bürc- ləri, İbrahim Xəlil xanuı və dövründə öncə Pənahabad və Şuşa adlanmışdır” (“Qarabağa apa- Gövhər ağa məscidi ran yol” qəzeti, 31 avqust 2007-ci il, 15). onun qızı Qara Böyük xa- nım qəsrləri, Qarabağ xanlığının imarəti, dövrünün görkəmli me- man Kərbəlayi Səfi xan Qarabağlının inşa etdiyi Yuxarı Gövhər Ağa məscidi, Aşağı Gövhər Ağa məscidi, məhəllə məscidləri, sa- yı 20-dən çox karvansara və 20-ə yaxın Şərq üslubunda tikilmiş hamam binalan - onun yaratdıqlannm tam siyahısı deyil. Xan qızı - Xurşudbanu Natəvanın ev-muzeyi, görkəmli hərbi xadim, artilleriya general-leytenantı S.A.Mehmandarovun (1857- 1931) evi, istedadlı şair, rəssam, ensiklopedik bilgili Mir Möhsün Nəwabın, Hacıqulular sarayı, karvansaray, “Şirin su” qədim Şərq üslublu hamamlan, coğrafi mövqeyinə görə bənzəri olmayan Cıdır düzü, hələ sağlığmda özlərinə əbədilik, ölməzlik qazanmış sənət- karlanmızdan Azərbaycan milli klassik musiqisinin banisi, dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin (1885-1948) ev-muzeyi, SSRİ Xalq artisti, fıtri istedada malik müğənni Bülbül Məmmə- dovun (1897-1961) ev-muzeyi, xalqımızın musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri, xanəndə Cabbar Qaıyağdıoğlu (1861- 1944), Seyid Şuşinski (1889-1665) və Xan əmi Şuşinski (1901- Xanəndə Xan Şuşinski, tarzən Bəhram Mansurov və 1979), tarzən Qurban Pirimov (1880-1965), tanınmış xanəndə və kamançaçalan Tələt Bakıxanov müğənnilərdən Məcid Behbudov (Rəşid Behbudovun atası, 1873- 1945), Səttar, Hacı Hüsü, Sadıqcan, Mirzə Muxtar, Bülbülcan, Əb- dülbağı, Məşədi İsi, Keçəli oğlu Məhəmməd, xanlıq Şükür, İslam Abdullayev, Məşədı' Cəmil, İsfəndiyar Aslan, Aşıq Abbasqulu, Nə- cəfqulu, tarzən Mirzə Fərəc, Malıbəylidən Həmid Mirzə Mansur, qarmonçalan Kərbəlayi Lətif və başqalan, istedadlı bəstəkar Zül- fuqar Hacıbəyov (Üzeyir Hacıbəylinin qardaşı, 1884-1950), onların qardaşı oğlu Soltan Hacıbəyov (1919-1974), böyük bəstəkar - din- jor Niyazi Hacıbəyov - Tağızadə (1912-1984), Ə.Əmirov (1885- 1948) və onun dünya şöhrətli oğlu Fikrət Əmirov (1920-1985), Süleyman Ələsgərov (1924-2000) və onlarla xarici ölkələrdə də məşhurlaşmış digər sənətkarlann parlaq musiqi istedadı Şuşaya “Şərqin konservatoriyası” fəxri ad qazandırmış, Azərbaycam bütün dünyaya tanıtdırmışlar.
Keçəçi oğlu Məhəmməd öz ansamblı ilə marı Kərbəlayi Səfı xan Qarabağlmın inşa etdıvi Yuxarı Gövhər Ağa məscidi, Aşağı Gövhər Ağa məscidi, məhəllə məscidlərj, ;a- yı 20-dən çox karvansara və 20-ə yaxın Şərq uslubunca tikilnıiş hamam binaları - onun yaratdıqlannm tam siyahısı deyıl Xan qızı - Xurşudbanu Natəvanın ev-muzeyı, görksrrnli horbi xadim, artilleriya general-leytenantı S.A.Mehmandaro vln (1857- 1931) evi, istedadlı şair, rəssam, ensiklopedik biigslı Mıı vlöhsün Nəvvabın, Hacıqulular sarayı, karvansaray, “Şirin s u ' qədinı Şərq üslublu hamamları, coğrafi mövqeyinə görə bənzən oimayan Cıdır düzü, hələ sağlığında özlərinə əbədilik, ölməzlık qazanmı? sənət- karlanmızdan Azərbaycan milli klassik musiqismin banisi, dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin (1885-1948) ev-muzeyi, SSRİ Xalq artisti, fıtri istedada malik müğənnı Bülbül Məmmə- dovun (1897-1961) ev-muzeyi, xalqımızın musiqi mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri, xanəndə Cabbar Qaıyağdıoğiu (1861- 1944), Seyid Şuşinski (1889-1665) və Xan əmi Şuşinski (1901- Xanəndə Xan Şuşinski, tarzən Bəhram Mansurov və 1979), tarzən Qurban Pirimov (1880-1965), tanınmış xanəndə və kamançaçalan Tələt Bakıxanov müğənnilərdən Məcid Behbudov (Rəşid Behbudovun atası, 1873- 1945), Səttar, Hacı Hüsü, Sadıqcan, Mirzə Muxtar, Bülbülcan, Əb- dülbağı, Məşədi İsi, Keçəli oğlu Məhəmməd, xanlıq Şüicür, İslam Abdullayev, Məşədi Cəmil, İsfəndiyar Aslan, Aşıq Abbasqulu, Nə- cəfqulu, tarzən Mirzə Fərəc, Mahbəylidən Həmid Mirze Mansur, qarmonçalan Kərbəlayi Lətif və başqaları, istedadlı bəstəkar Zül- fıiqar Hacıbəyov (Üzeyir Hacıbəylinin qardaşı, 1884-1950), onların qardaşı oğlu Soltan Hacıbəyov (1919-1974), böyük bəstəkar - diri- jor Niyazi Hacıbəyov - Tağızadə (1912-1984), Ə.Əmirov (1885- 1948) və onun dünya şöhrətli oğlu Fikrət Əmirov (1920-1985), Süleyman Ələsgərov (1924-2000) və onlarla xarici ölkələrdə də məşhurlaşmış digər sənətkarlarm parlaq musiqi istedadı Şuşaya “Şərqin konservatoriyası” fəxri ad qazandırmış, Azərbaycanı bütün dünyaya tanıtdırmışlar.
Keçəçi oğlu Məhəmməd öz ansamblı ilə Heç də təsadüfi deyil ki, Şuşada onun ərməni-hay işğalına qədər musiqi aləminə canımızla, qanımızla bağlılığımızı tamamla- yan Şərq musiqi alətləri: tar, kamança, nağara, qaval, balaban və s. hazırlayan fabrika burada fəäliyyət göstərirdi. Şuşanm ədəbi həyatı klassik, satirik şair Qasım bəy Zakirsiz (1784-1857), lirik şairə Xurşid banu Natəvansız (1852-1891), ya- zıçı N.V.Vəzirovsuz (1854-1926), Ə.B.Haqverdiyevsiz (1870- 1933), S.S.Axundovsuz (1875-1939), Y.V.Çəmənzəminlisiz (1887-1943), Əhməd bəy Ağayevsiz, Haşım bəy Vəzirovsuz, Fər- had Ağazadəsiz... təsəvvür olunmur. Şuşadan çıxmış görkəmli alim və tarixçilərdən; Firudun bəy Köçərlini, Həmidə xanım Cavanşiri, Bədəl bəy Bədəlbəylini, H.Qa- rabağini, M.Xəzanini, M.C.Yusifeadəni, K.Mehmandarovun, onun oğ- lu Rusiya M.E.A. müxbir üzvü M.Tuşinski (əslində Şuşinski), məşhur elm xadimı Azərbaycamn ilk alim qadmı Tutayuk Validə xanımı ta- mnmış teatrşünas istedadlı artist Mehdi Məmmədovu göstərmək olar. Cabbar Qaryağdıoğlu öz ansamblı ilə Milli Elmlər Akademiyasmm ədəbiyyat institutunun məlu- matma görə 19-cu yüzillikdə Şuşada 95 şair, 22 musiqişünas, 38 xanəndə, 19 xəttat, 16 nəqqaş 12 nüsxəbənd, 5 astronom, 18 me- mar, 16 həkim, 42 müəllim və s. və i.a. qeydə almmışdır. Memar, heykəltəraş və rəssamlardan K.Səfixan (19-cu yüz- illik), L.Kərimov (1906-1991), C.Qaıyağdı (1915-1972), T.Nəri- manbəyov (1930) və başqaları zəngin yaradıcılığı ilə Şuşaya bağ- lıdırlar. Xalqımız onlan sevir və yaşadır. Böyük Vətən müharibəsində rəşadət, igidlik göstərmiş So- vet İttifaqı qəhrəmanlarmdan; general-mayor X.M.Məmmədov (1916-1989) və Y.Quliyev (1900-1942) və başqa millət nüma- yəndələri Şuşanın hərbi şöhrətini ucaltmışlar. Şuşanın hərbi mək- təbi isə onun şanlı keçmişi - Qarabağ xanlığmın hərbi qüdrətilə köklənmiş və bəhrələnmişdir... Şuşa qalasmın hərbi səlnaməsi haqqında bu qısa söhbəti Azər- baycan türkünə xas olan bir neçə nümunə ilə tamamlamaq istərdim. Dünya şöhrətli sərkərdə Napoleonun yavəri, onunla neçə-ne- çə tarixi döyiişlərdə hünər göstərmiş Rüstəm bəy Qarabağlı Şuşa- da doğulub boya-başa çatmışdır (1781-1845). O, Napoleonun Mi- Niyazi, Rəşid Behbudov və Fikrət Əmirov sir, İspaniya və Rusiyaya qarşı hərblərində iştirak etmiş, Vardam döyüşlərində şücaətinə görə imperatorun şəxsən əlindən “Fəxri ie- baycanda yaranmış dövlət qurumları Qaraqoyunlular, Ağqoyun- gion” xaçı almışdır... Ömrünün son illərini Vətənə dönərək Şuşada lular, İ ö-cı yüzilliyin başlanğıcında isə Səfəvilərin tərkibində mü- və Xankəndində yaşamış, 1845-ci ildə 64 yaşmda Xan yurdunda hüro yer tutmuşdur. Son orta yüzilliklərdə bu bölgə Osmanlıların vəfat etmişdir. Cənazəsi Şuşaya apanlaraq hərbi alaym müşayıətilə böyüjt əyalətlərindən birinə çevrilmiş, sonra isə Qarabağ-Gəncə Mirzə Həsən qəbiristanlığında urvatla dəfh edilmişdir. Azərbaycan (IX əsrin II yarısı X əsr) Port-'Arturda Amur-kazak süvari polkunun komandirı general rSAMAFjİYS' xmis-- Əmir Kazım Mirzə 1853-cü ildə Şuşada doğulmuşdur. Apardığı dö- ə m j r t i Y i L' Dərbənd :■ yüşdə şücaətinə görə polkovnik rütbəsi almış, 1910-cu iidə isə ge- -- ^TfFt:tS~T--- _^_əmirliyi ’ ---- ^__ -j— .*-r— .-r g .. .. X neral-mayor adı alaraq Qafqaz Müsəlmanlan Xeyriyyə Cəmiyyətinin / . * t. ; ^abran 4 Q fəxri üzvü seçilmişdir. Gənc Azərbaycan Demokratik Cümhunyyə- L.--' , jSƏKİ ! tinə hərbi xidmətini əsirgəməyən general 1920-ci ildə daşnak-bolşe- vık ordusuna qarşı savaşda əsir düşmüş və Gəncə Fövqəladə Ko- missiyasının sədri Tuxareli tərəfindən qılmcla qətlə yetirilmişdir. Şuşalı general-mayor Feyzulla Mirzə Qacar (1872-1920), onun əmi- ləri: generallar - Rzaqulu Mirzə, Bəhmən Mirzə oğlu, Əmir Kazım Mirzə, Əmənullaxan Mirzə, Məhəmməd Mirzə də şuşalı idilər. Feyzulla Mirzə Qacar 1918-ci ildə Azərbaycamn milli ordu- sunda Baş Artilleriya İdarəsinin rəisi kimi fəaliyyət göstərmiş, xid- mətlərinə görə 1919-cu ildə ona general-mayor rütbəsi verümiş, 1920-ci ildə Gəncədə daşnak-bolşeviklərlə savaşda həlak olmuşdur. Ümumiyyətlə, 1920-ci il aprel dövlət çevrilişinə qədər ms imperiyası və müsavat ordusunda 66 azər türk generalı olmuşdur ki, onlann tərkibində Şuşadan çıxan ali zabitlər ata-babalarınm şanlı hərbi yoiunu davam etdirmişlər. Öncə də Qarabağ xan- lığının hərbi şöhrəti onlar üçün ömək olmuşdur. Lakin bu xanlığın yaranma tarixindən, gördüyü böyük döv- lət quruculuğu işlərindən söhbət açmazdan öncə ona qədər zid- diyyətli dövrdə hökm sürən siyasi-ictimai vəziyyəti, durumu xa- tırlamaq, yada salmaq vacibdir. Milli Elmlər Akademiyasmm Tarix İnstitutu “Qarabağın ta- rixi” şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru Qasım Hacıyev yazır ki, Qarabağ ərazisi 9-cu yüzillikdən etibarən müxtəlif sülalələrin qurduğu dövlətlərin - Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər, 12-ci yüzillikdə Atabəylər, 13-14-cü yüzilliklərdə Elxanilər, Ərəb Xilafəti daxilindo gedan parçalanmə prosesi tarixi Azarbaycan orazisində yeni dövtət Monqollar, Teymurilər, Hülakülər, Çobanilər və Cəlalilərin haki- Sacüar (650-941) və S»!an!»f qurumtannm yaranmasında mühüm rot oynadı. Az&rbaycr.n yadelli işğalçtların osarətlndən azad dovlatiarının ən ° ud’ oidu. Lakin ölkadaxiti feoda! pərçalanması yadelli işğalçılara qarşı müqavimətı zəiflodirtjı, iqtisa- miyyəti altmda olmuşdur. Qarabağ 15-ci yüzillikdən sonra Azər- ra ' arı üı mkişafa mertfi təsir gästərirdı. Azərbaycan (X əsrin sonu-X I əsrin 1 yarısı) lılar aıasında narazılıq yaradırdı. 16-18-ci yüzilliklərdə Qarabağm həyatı ardı-arası kəsilməyən çəkişmələrlə İran-Türkiyə arasmda başlanan müharibədə qarabağlıların da yaxından iştirak etməsi ilə səciyyələnir. Nadir şahın dövründə isə Qarabağ el-obasmı daha ağır faciələr gözləyirdi. Qarabağ-Gəncə bəylərbəyliyinə Gəncə, Şəmkir, Zəyəm, Tovuz, Şəmsəddinqulu, Qazax, Borçalı, Ağdam, Bərdə, Beyləqan, Yevlax şəhərləri və başqa ərazilər daxil idi. İran-Türkiyə müharibəsində İran şahı Birinci Şah Abbas 1606-cı ilin iyun aymda Gəncə şəhərini türk olrdusundan geri al- dı, bəylərbəylik bərpa olundu. Məhəmməd xan Ziyadoğlu onun hakimi oldu. Məğlubiyyətlə barışmayan Osmanlı Türkiyəsinin Azərbay- cana hərbi yürüşlərinin arası kəsilmirdi. 1725-ci ildə Azərbayca- nın bir sıra şəhərlərilə yanaşı, Gəncə şəhəri də türk əsgərləri tə- rəfindən yenidən tutuldu. İranda hakiıniyyətə gəlmiş sərkərdə Nadir Qulu xan Əfşar qısa vaxt kəsiyində ordu toplayaraq Güney Azərbaycam türklər- dən geri alıb Quzey Azərbaycana hərəkət etdi. Özünü şah elan etmək niyyətilə Muğanda böyük qurultay çağırdı. Lakin Gəncədə oturmuş mollabaşı və Qacar nəslindən olan feodallar Nadir Qulu xanm şah olmasma qarşı çıxdılar. Nadir Qulu xan məqsədinə nail olduqdan dərhal sonra əleyhdarlarmdan qisas almağa başladı. Qarabağ-Gəncə bəylərbəyliyinə tabe olan Borçalı və Qazax mahallarınm idarə edilməsini Kartli (gürcü) ha- kimi I Teymuraza tapşırdı. Qarabağda onun tərəfmi saxlayan beş məlikliyi isə bəylərbəyin tabeliyindən azad edib onlara müstəqil- lik verdi və birbaşa özünün tabeliyinə keçirdi. Beləliklə, Qarabağ-Gəncə bəylərbəyliyi inzibati qurum kimi ləğv olundu. 18-ci yüzilliyin 1-ci yansında Nadir şahm fərmanı əsasında Qarabağ ellərindən olan Cavanşirlilər, Otuzikililər və Kəbirlilərin bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil edilmişdir. Qarabağın geniş aran çoxu Xorasana köçürüldü. Xəmsəyə daxil olan; Çiləbörd, Xaçın, və dağlıq ərazisində cavanşirlər, kəbirlilər, otuz ikililər, iyirmi Talış, Vərəndə və Dizak mahallanna kənardan (Xaçından başqa) dördlər adlı türk mənşəli tayfalarm görkəmli adamları olmasma məliklər təyin edildi. Eyni zamanda Güney və Quzey Azərbaycan baxmayaraq, Qarabağ bəylərbəyliyinə bir qayda olaraq başçı İran- torpaqlannı özündə birləşdirən vahid Azərbaycan vilayəti yaradıldı. da qərar tutmuş Qacar nəsiindən təyin olunurdu. Bu isə qaräbağ- ildə Nadir Qulu Əfşarın öldürülməsilə əlaqədar mərkəzi İran hökuməti zəiflədi və Azərbaycanda bu tarixi situasi- yadan istifadə olunaraq 15-dən çox xırda müstəqil feodal dövlət qurumlan meydana gəldi. Onlardan ərazi etibarilə ən böyüyü və qüdrətlisi Qarabağ xanlığı idi. Yeni yaradılmış xanlıq cənub-şərq- dən Kür-Araz çaylarınm qovşağı, cənubdan Araz çayı (Xudafərin körpüsü), qərbdən Qarabağ dağlan (Koşbək, Salvartı, Ərikli) ilə GÖyçə gölünə qədər uzanmış, şimaldan Goran-Kür çayı ilə sər- hədlənmişdir. Qarabağ xanlığı 17 mahaldan ibarət idi: Sisian (in- diki Ərmənistan adlanan respublikaya qatılmışdır), Dəmirçi-As- lanlı, Güqora, Bərgüşad, Vahabyurd, Kəbirli, Talış, Cavanşir, Xa- çın, Çiləbörd, Xırdapara Dizak, Otuziki, İyirmi dörd, Qaraçorlu, Vərəndə, Dizak və Acan-türk. 12 mahalın əhalisi bir neçə kənd istisna olmaqla azər türklərindən ibarət idi. Dizak, Vərəndə, Çilə- börd, Xaçm, Talış məlikliyi qeyd olunduğu kimi, Xəmsə adlanırdı və onlann əhalisinin bir qismi xristian idi. Qarabağ xanlarmm əsli Cavanşir oymağından olan Sancalı tayfasmdan çıxmışdı (Sarıcah kəndi indiki Ağdam bölgəsinin ərazisində yerləşir). Sarıcalı - Sarıca Əli (Pənahəli xanın babası sarı, kürən ol- duğuna görə) mal-dövlətinin çoxluğundan ətrafına xeyli qeyrətli, igid adamlar toplamış və onlarm məskunlaşdığı el-oba Sarıca Əli adım daşıyırdı. Mirzə Yusif Qarabağinin yazdığma görə, Nadir şah vaxtilə Cavanşir elindən qoşun toplayarkən İbrahim Xəlilin böyük oğlu Fər- zəli bəyi (Pənahəli xanm qardaşı) yamna apanb onu eşik ağası təyin etmişdir. Fərzəli bəy savaşlann birində qəhrəmancasma həlak olmuş və Cavanşir elinə ehtiram, etibar və inam ifadəsi olaraq Nadir şah mərhumun kiçik qardaşı Pənahəli bəyi saraya dəvət edir və ona mə- sul vəzifə verir. Lakin şah ətrafında yaranmış fitnə-fəsadlı vəziyyət Pənahəli bəyi öz doğma elinə-obasma qayıtmağa vadar edir. Qeyd etdiyim kimi, 1747-ci ildə Nadir şah saray xəyanəti- 18-ci yüzilliyə aid (Azərbaycanda feodal dövlət qurumlartnın - nin qurbam olur və bundan istifadə edən Pənahəli bəy Cavanşir xanlıqların yaranmasma dair) xəritəni təqdim etmiş Əminə xanım Qarabağın iri ellərindən (Cavanşir, Otuziki və Kəbirlilər) öz ətra- Mustafayevaya müəllif minnətdarlığını bildirir. Xəritədə Qarabağ fma toplayır, xanlıq yaradır. xanlığına Məhəmmədhəsən xan Qacarın, Fətəli xan Əfşarın və Şəki • xanhğımn hərbi səfərləri oxlarla göstərilmişdir. Başqalarından qorunmaq üçün 1748-ci ildə Ağcabədi və Pənahəli xan Qarabağ hakimlərindən Mehdi, Güney mahal- Ağdam arasmda yerləşən Bayat kəndində (kənd bayat türk tayfa- larmı Bərgüşada qədər, Naxçıvan hakimindən Tatef və Sisyan sınm adım yaşadır) səngər və qala tikdirir. O, ilk savaşı da bura- mahallarını, Tərtər çayı sahilindən Kolanlarm məskəni olan Göy- da qəbul edir. İran şahlığmm təhriki və təzyiqi aitında Şəki və çə sərhəddinə qədər, İrəvan hakimindən alıb Qarabağ x&nlığma Şirvan xanlan qoşunla Bayat üzərinə yeriyir, onu mühasirəyə birləşdirdi. 1755-1757-ci illərdə vaxtilə Qarabağ-Gəncə bəylər- alırlar. Lakin Pənahəli bəy onların hücumlarmı uğurla dəf edir, bəyliyinə tabe olan Xudafərin körpülərindən Kürək çayına qədər geri otuzdurur. Şəki və Şirvan xanlan Qarabağın ərən sərkərdəsi ərazini öz torpaqlarına qataraq Gəncə, Naxçıvan hakimlərini və Pənahəli bəyi “xan edib” öz torpaqlarma qayıdırlar. İran şahı Adil xanlannı özünə itaətə gətirdi. şah fitvasınm boş çıxdığmı görüb siyasətə əl atır, öz fərmam ilə 1763-cü ildə qüdrətli Qarabağ xanı Pənahəli xan İranda Pənahəli bəyə “xan” titulunu təsdiq edir... “qonaq” (əslində “saray dustağı”) olarkən müəmmalı şəkildə dün- Qarabağ xanlığının gələcəkdə təhlükəsizliyini təmin etmək yasını dəyişdi. Cənazəsi Vətənə - Qarabağa gətirilərək Ağdamda üçün bir il sonra xan Ağdam yaxınlığında, dağ ətəyində Təməqut torpağa tapşırıldı. Babasınm admı daşıyan onun böyük oğlu İbra- (Şahbulaq) adlı yeni bir hərbi qala inşa etdirir (Eyni adlı bulaq him Xəlil xan atasmı əvəz etdi. Onun dövründə Qarabağ xanlığı yanmda tikildiyinə görə qala Şahbulaq adlamr). Və nəhayət, daha da gücləndi. yaratdığı xanllğı düşmənlərin qəfləti hücumlanndan daha etibarlı 1795-ci ildə İran şahı Qacar nəslindən olan Ağa Məhəm- qorumaq məqsədilə üç tərəfdən təbii sıldırım qayalarla əhatə məd Qacar yüz minlik qoşunla Qarabağa hücum çəkəndə Şuşa ət- olunmuş bir məkanda 1750-ci ildə möhtəşəm, əzəmətli qalanm rafında (Əsgəran qalasında, Şu- təməli qoyulur. Qala struktur etibarilə Ordubad və Lahıcda şa yaxınlığında) gözləmədiyi olduğu kimi, mərkəzi meydandan başlanan məhəllələri bir halda qarabağlılann güclü mü- nöqtədən yayılan şüalar prinsipi əsasında salmmışdır. Qalam qaviməti ilə qarşılaşdı. Şuşa əhatə edən hündür və qalın barılardan dörd darvaza; Şuşa kənd qalasım mühasirəyə alan şah darvazası, İrəvan, Gəncə və Çiləbörd darvazalan inşa olundu ki, ordusu onu şərqdəki dağda yer- onlar vasitəsilə Şuşanm ətrafla, elatlarla daimi əlaqəsi kəsilməsin. ləşdirilmiş toplardan atəşə tut- Pənahəli xan Şahbulaq qalasınm camaatım, savaşlarda fərq- du (sonralar bu yerə qala ca- lənmiş qarabağlılan ailəsilə yeni qalaya cəmlədi. Az bir zaman maatı Topxana adı verdi və bu kəsiyində qalamn yuxan başmda; Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca, ad indiyə qədər yaşamaqdadır. Mərcanlı, Dəmirçi, Hamam qabağı, Təzə məhəllə, aşağı hissəsin- Onu da qeyd edim ki, təbiətin də; Qurdlar, Seyidli, Merdinli, Culfalar, Toylu (Quyuluq), Dörd- qarabağlılara bağışladığı möcü- lər, Hacı Yusifli, Dörd çinar və Çöl qala adlı məhəllələr, sal çay zələrdən biri də dünyamızın daşlanndan ibarət küçələr salmmışdır. nadir gülü - Xarı bülbül məhz Qarabağın tarixini qələmə alan müəlliflərdən Mirzə Adıgö- burada açır, onu görənləri öz zəl bəy öz əsərində yazır ki, Şuşanm ilk adı Qarabağ xanlığmm təbii gözəl görkəmilə heyran banisi Pənahəli xanın adı ilə - Pənahabad adlandınlmış, sonralar edir). qala böyüdükdə onun 6 versliyində yerləşən Şuşulu adlı kəndin Qala bir ay mühasirədə adı ilə Şuşa qalası deyildi. Çünki Şuşa qalasmm yerləşdiyi ərazi qalsa da Şah Qacann əli boşa həmin kəndin meşə ilə əhatə olunmuş əkin və otlaq yeri idi. ^1Xir‘ Xan bülbül Şimali Azərbaycatıın Rusiya imperiyası tərəfirıdən işğahnın başlanması (1801-1813-cü illər) Bir ıl sonra şah daha böyük qoşunla yenidən Qarabağa yeri- yır. Şuşa qalasmı alandan bir müddət sonra öz sarayına yaxm adamları Səfərəli bəy və Äbbas bəy (şahm qəzəbinə keçmiş və ondan qorxu keçirənlər) tərəfındən gecə vaxtı qətlə yetirilir. Baş- sız qalmış İran qoşunu pərakəndə halda geriyə - öz ölkəsinə dö- nərkən qarabağlılann ciddi təqibinə məruz qalır. Qarabağ xanlığı bundan sonra daha da möhkəmlənir. Azərbaycanda nüfuzu artır. Lakin İran şahlığı onun qoşünlanmn Qarabağdakı aqibətilə banşmaq istəmir, bu rüsvayçıhğm hayıfını almaq, zəngin Qarabağ torpaqlanm zəbt etmək, İran ərazisinə qatmaq fikrində dönməz və israrlı olur. Odur ki, şah sarayında Qarabağ xanhğına qarşı hərbi hazırlıq səngimir, əksinə getdikcə güclənirdi. İbrahimxəlil xamn İran şah sarayında baş verənlərdən xəbə- ri olduğundan uzaqgörənlik edərək hakimiyyətə gəlmiş yeni İran şahı Fətəli şahla qohumluq əlaqəsi yaratmaq qəranna gəlir və bu məqsədlə qızı Ağabəyim xammı (yada salaq; nisgilli şeirlər müəllifi) oğlu Əbülfət xanla şahm sarayına göndərir. İran şahlığmdan narahatçılıq keçirən Gürcüstan valisi isə üzünü Rusiya məmləkətinə çevirdi. Rusiya gürcü valisinin müra- ciətinə dərhal dəstək verərək başda Gürcüstandan olan general- leytenant, knyaz Sisianov olmaqla rus hərbi kontingenti Şimali Qafqaza, oraclan da Gürcüstana gəldi. Çar Rusiyasımn imperiya - müstəmləkəçilik siyasətinə xidmət edən knyaz Sisianov az sonra, 1805-cü ildə Gəncəyə qoşun yeritdi. Möhkəmləndirilmiş qala açarımn ruslara təhvil verilməsi təklifini rədd edən Cavad xan qanlı savaşa qatılmalı olur, güclü müqavimət göstərsə də, qüwə- lərin qeyri-bərabərliyində keçən döyüşdə ərən Cavad xan oğlu ilə ------i r a n 'S f f l S biridir. 1801-ci ildə Qazax, Şəmsəddil və Borçalt sultanlıqları- nuı zəbt olutunası ilə Azərbaycanm çar Rusiyası tərəfindən işğulı- şərəflə həlak olur. Qüdrətli Gəncə xanlığı ruslar tərəfindən işğal * ^ Rus ordusunun yü™s|8n m başlandı. Çox keçmədən Car-Balakən, Gəııc.3, Qarabağ, Şəki, olunur. Bu müharibədən sonra Qarabağ xanlığı real təhlükə altma <■— 2— Qəcariar ordusunun yütQşian Şirvaıı Rusiya imperiyasuım təcaviiziinə tab gətirməyib təslim otdu. Azərbaycanın 20-dən çox kiçik dövlətlərə parçalanması, güclü vahid dövlətin olmaması, eləcə də düşür. İki böyük imperiya; şimaldan Rusiya, cənubdan İran Rusiyamn miistəmləkəçilik siyasəti tarixin bu istiqamətdə inkişafmı bir növ şərtləndirirdi. Rusiyanm imperiyası arasında qalan Qarabağ xanlığının başçısı İbrahimxəlil, hUcumları davanı etdirib Araz çayını keçməsi və cənuba doğı u yiiriişü şah hökumətini rüsvayçı GUlüstan müqaviləsini imzalamağa məcbur etdi. Irəvan və Naxçıvan xanhqları istisna olmaqla Araz. nəhayət çox götür-qoydan sonra 1805-ci ilin mayında Sisianovla çayındaıı şimalda yerləşəıı bütün Azərbaycan torpaqları, habelə Lənkəran xanlığı Rusiyaya qattidı. Kürəkçay sazişi bağlamağa üstünlük verdi. Az.ərbaycan Rusiya və İran arasmda iki yerə bölündii. Xalqımız ən faciəli tarixini yaşanıağa başladı Həmin dövrdə tarix xalq qəhrənıanı Cavad xanın igidliyinin, İrəvaıı qalasımn qəhrəmancasına müdafıəsinin, Sis'ıyanov və Qulyakov kinıi çar cəlladlarmın c.əzalarma ç.atdınlmalartnın və xalqımısın işğala qarşı hər yerdə ciddi müqavimət göstərməsinin şahidi oldu. Şuşa qalasmda yerləşdirilmiş rus hərbçilərinin komendantı Şimali Azərbaycarıın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalmm başa mayor Lisaneviç (nankor) ərmənilərin-haylann fitvasma uyaraq çatdırılması (1826-1828-ci illər) 1806-cı ijin iyun ayında qalanm dörd kilometrliyində, Qara qaya i M P--g R t S I OAkuşa adlı yerdə qərar tutmuş İbrahimxəlil xanı və çadn-da olarl 17 nəfər X yaxınlannı gecə yansı qəflətən hücum edib qətlə yetirdi. ® Beləliklə, Qarabağ xanhğınm banisi Pənahəli xan İranda, onun adlı-sanlı davamçısı İbrahimxəlil xan isə qala ətrafında ya- ratdıqlan xanlığın müstəqilliyi və qüdrətinin qurbanı oldular. İb- rahimxəlil xamn cəna:zəsi Ağdama gətirilərək atası Pənahəli xa- nm məzan yanmda - Xan imarətinin həyətində torpağa tapşırıldı. ©BA!<* Rus generalı Sisianov Qarabağda mövqeyini möhkəmlətmək üçün rus müstəmləkəçilik siyasətini daha uğurla həyata keçirmək məqsədilə dərhal Qafqazın müxtəlif əyalətlərindən xeyli xristian, D öncə də ərməni-hay ailələrini buraya köçürməyə başladı ki, bu da Qarabağm etnik tərkibini kəskin surətdə dəyişdi. Belə ki, bu baxımdan həmin dövrə aid Qarabağ əhalisinin etnik tərkibinə işıq salan ruslar tərəfindən hazırlanmış bir sənəd maraq doğurur. 1823-cü ildə rus məmurlan Yermolov və Magilyovskinin tərtib etdikləri vergi dəftərinə görə Qarabağda yaşayan əhalinin miüi tərkibi belə səciyyələndirilir: - azərbaycan-türk ailələrin sayı - 15729, ərməni-hay ailələri - 4366 olur. Onlardan, 1111-i azərbaycan-türk ailəsi, 421-i ərmə-
l ' r A z ə ni-hay ailəsi - şəhərdə; 14618 azərbaycan-türk ailəsi, ərmənilə- ~ > i r\ \ '■ rin-haylarm isə 3945 ailəsi kənddə yaşayırdı. ."K 1825-1826-cı illər ərzində Rus-İran müharibəsinin gedişində >■ a’ { Q A C A R I. A R D(Ö V I Ə T İ minlərlə ərməni-hay ailəsi Quzey Azərbaycanın ərazisində, o wı \ . \ ■ .--V cümlədən Qarabağın səfalı dağlıq hissəsinə köç etmiş və köçürül- Azdrbuycaııın tarixində çox qısa olaıı bu dövr öz qay- müşdür ki, (Ağdərə bölgəsində Marağalı, Canyataq, Yuxan Çaylı, narlığı, hadisələrin siirətli inkişafı iə yaddu qalır. /826-a ildə Aşağı Çaylı və digər kəndlər salmışlar) gələcəkdə millətçi ərmə- Türkmsnçay müqaviissine əsasən Gətıcədə, eləcə də Azərbaycanın digər bölgələrində baş verən Rusiya-lran sərtadi Usyanlar, işğalçılarm ölkədən qovulması, xalqın zülmlə barış- ni-hay cəmiyyətlərinin, partiyalannm, öncə də daşnaklann güclü Qacar ordusunun vs ayrt-ayn xan- lann yürüşldri mamasuun bariz nümwıəsidir. Lakin ölkəniıı bütiin qttvvətərinin anti-türk təbliğatı nəticəsində bu gəlmə ərmənilər-haylar də yerli- Rus ordusunun yörüşləri birləşməsimn mümkiin olmaması, düşmənin gUcünün düzgün quymətləndirilməməsi, 1826-cı ilin payızmda ruslarııı əks hü- köklü azər türklərinə qarşı düşmən kəsildilər... // Rus Rusordulanna ordulanna qarşıxalqqarşı xalq ...... , • - . , , , , , Jj çıxışlan çıxışian cumları olkənın yenıaən tşğala məruz qalmasına səbəb olau. A.Y.Xan-Aqov adlı ərməni-hay müəllifi qeyd edir ki, 1826- 1827-ci ildə Naxcıvan və İrəvan xanliQlarının iszalı. Tehrana doğru yiirüşün başlanması 1828-ci il fevvralıh 10-da Türkmənçay müqaviləsinin başlanmasuıa 1828-ci illərdə İrandan Qafqaza köçürülmüş 18 min ərməni-hay gətirib çıxardı. Qacarlar dövləti Cənubi Qafqazı ələ keçirmək ümidini itirdi. Rusiya isə Araz çayı ailəsinin Cavanşir (Qarabağ) qəzasmda yerləşdirilmiş bir hissəsi sərhəd olmaqla yeni ərazilərin işğalını rəsmiləşdirdi. Xalqımızın uzun müddət Uçun iki yerə bölünməsi və müxtəlif rejimlərin əsarətinə düştnəsinin əsası qoyuldu. Türknmənçay müqaviləsinin azər türklərinin yaşadıqlan kəndlərdə özlərinə yer edəndən dər- X V maddəsinə əsasən ermənilərin kütləvi surətdə Şimali Azərbaycana köçürUlməsinə başlandı. hal sonra, yerli əhalini incidir, alçaldır, sonra da qovur (atalar düz Vaxtilə İrəvan xanlığxna başçılıq edən Rəvan Qulu xanxn deyiblər: “arxalı köpək qurd basar”) və kəndlərin adlarını (topo- şaha ünvanladxğı tarixi bir məktubun üstündən sükutla keçmək nimləri) dəyişdirirdilər. Belə ki, indiki Güləsər, Eravənd, Qama- mümkün deyil və onun bu gün də daha çox aktuallxq kəsb etdiyi- kar, Trombon kəndlərinin əsl, doğma adlan Yengicə, Mənikli, nı nəzərə alıb, olduğu kimi nəzərinizə çatdırıram. Bazarkənd, Qozanlı və Heyvalı olmuşdur. Təcavüz xislətli ərməni-hay millətçilərinə yaxşı bələd olan 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasmda Türkmənçayda bağlanmış Dvin qalabəyi və Qərbi Azərbaycan bəylərbəyliyini təmsil edən müqaviləyə görə çar hökuməti düşünülmüş, ölçülüb-biçilmiş qay- Rəvan Qulu xan gəlmə - köç etmiş ərmənilərin-lıaylarm gələcək dada İran (40 min) və Türkiyədən (84 min) ərmənini-hayı köçürüb türk nəslinə qarşı törədəcəyi fıtnə-fəsadlan, qırğınlan - böyük öz imperiya sərhədləri daxilinə - Qafqaza gətirdi və yerləşdirdi. xalq faciəsini dahiyanə bir uzaqgörənliklə hiss edərək tabe oldu- Ərməniləri-haylan məskunlaşdmldxğı torpaqlara daha möh- ğu I Şah İsmayıl Xətaiyə yazdığı məktubda göstərir ki, “...Van kəm bağlamaq üçün çar I Nikolay 1828-ci il martm 21-də (türk- gölü sahillərinə, oradan da beş-beş, on-on Qafa (Qafqaza - müəl- lərin bahar bayramx - Novruz bayramı günü) Azərbaycan torpaq- lif) oğuz-türk torpaqlanna gələn ərmənilər, saziş şərtlərinə görə lan hesabxna “Ərməni vilayətinin yaradılmasx haqqxnda” fərman ancaq sənətkarlıqla məşğul olmaq əvəzinə tabeliyindəki torpaq- imzaladı. Həmin fərmanda belə yazxlxb: “İranla bağlanan müqavi- larda yerləşdirmə vumuxmalarxna başlamış, geniş oturaq həyat id- ləyə görə, İrandan ayxnlxb Rusiyanxn tərkibinə birləşdirilən İrə- dialanna qapılmışlar... Katalikos öz soydaşlarınm türk kəndləri van, Naxçıvan xanlxqlan bu gündən etibarən bütün sənədlərdə er- kənannda iki-üç ailə olmaqla oturaq məskunlaşmasmı maliyyələş- məni vilayəti adlandmlsm və həmin ünvan bizə şamil edilsin”. dirir, onlara ufacıq kilsələr tikdirir, beləliklə, bu tayfamn Qafda İrəvan vilayəti yaradxldxqdan sonra, xüsusilə Türkiyədən (Qafqazda - müəllif) qədim mövcudiyyəti təsəwürü yaradır ki, bxıraya ərməni-hay törəmələrinin axxnx artdı... bu da istiqbalda nəsillərimizə başağnsı verəcək... Yeni yaradılmxş ərməni-hay vilayətinin inzibati mərkəzi, Mənə səlahiyyət ver... on beş min gəlməni (ərməniləri-hay- əsasx hələ 16-cx yüzilliyin əvvəllərində Şah İsmayıl Xətainin və- lan - müəllif) qaytarım Vətənin dişarma”. ziri olmuş (İrəvan xanlxğmın başçısx) Rəvan Qulu xan tərəfmdən Müdrikcəsinə, son dərəcə aydm-açıq və həssaslxqla yazxl- qoyulmuş, əhalisi azər türklərindən ibarət İrəvan hesab olundu. mış bu məktubun heç bir şərhə, izahata ehtiyacx belə yoxdur. Üs- Burada qısa tarixi arayxş vermək yerinə düşər. tündən 500 il vaxt ötsə də, ərmənilər-haylar, gözləri qonşularxn torpaqlannda olan son dərəcə tamahkar, nəfısli elə həmin ərmə- Tarixi arayış. Əslində bu yaşayış məskəninin bünövrəsi nilərdir-haylardır ki, bu gün də əqidələrində, iddialarmda dəyiş- 1407-ci ildə Əmir Teymurun tacirlərindən biri - Xacə xan Ləhi- məz qalmış, əsassız, keçmiş xülyalarla yaşayırlar. canlx (yəni Lahxc əyalətindən) tərəfındən qoyulmuşdur. O, torpa- Rəvan Qulu xan necə də vətən, xalq təəssübkeşi olmuşdur. ğxn münbitliyini nəzərə alxb ailəsilə burada məskunlaşxr və düyü Allah sənə rəhmət eləsin, Xan Baba! əkib becərməklə məşğul olur. Çoxlu gəlir əldə edir, varlanxr. Az Onu da qeyd edim ki, ərmənilərin-haylarm Qafqaza gəlmə, sonra bol məhsul verən çəltiyin hesabma kənd salınxr. Bu yerləri gətirilmə xalq olmasım rus N.İ.Şavrov da təsdiq edir. O yazır: I Şah İsmayxl Xətai özünə tabe etdikdən sonra vəziri Rəvanqulu “Zaqafqaziyada yaşayan bir milyon 300 min nəfər ərməninin-ha- xanı 1509-cu ildə Zəngi çayxnxn sahilində hərbi qala tikmək məq- yın bir milyonu yerli deyildir və onlar bizim tərəfımizdən köçürü- sədilə buraya göndərir. 7 ilə tikilən qalaya da Rəvan adı vexilir lüb vilayətə (İrəvan - müəllif) gətirilmişdir”. və o xanlığm mərkəzi olur. N.İ.Şavrov səhvən qalan 300 min yerli xristian olan albanla- n “erməniləşdirib” qələmə vermişdir. Beləliklə, yazdığım kitabda göstərilən toponimlər və kitaba Lakin bu diaqramlara nəzər salmazdan öncə ədalət naminə əlavə olunan toponimik izahlı lüğətdən də məlum olur ki, Yuxarı qeyd edim ki, alim A.İsmayılovamn apardığı tədqiqat nəticəsində (dağlıq) Qarabağın ərazisində hələ antik dövrdən yaşamış yerli o da məlum olmuşdur ki, Yuxarı (dağlıq) Qarabağın toponimiya türk mənşəli alban, qarqar, uti, aran, savdey, hurri, qardman, kas- foııdunda 63 ərməni-hay mənşəli coğrafi ad vardır (bax cədvələ). pi və s. tayfalar və geri əcdadlarmm tarixi vətəninə dönən, axm Təbii olaraq meydana sual çıxn-; bu ərməni-hay mənşəli toponim- edən digər türk tayfaları; hunlar, tərtərlər, berendeylər, tuqlar, lər nə vaxt yaranmış və onlann etimologiyası nədən xəbər verir? dondarlar, peçeneqlər və digər qıpçaq tayfalarınm, qollannın adla- Suala dürüst, elmi cavab vermək üçün yenə də tarixi mən- nndan yaranmış coğrafi adlar bu gün də dilimizdə işlənməkdədir. bəlerə müraciət etmək zərurəti yaranır. Apanlmış toponimik tədqiqatlar sübut edir ki, Sovet hakimiyyəti Məlumdur ki, Miladın 8-ci yüzilliyində ərməni-hay katoli- illərində ərmənilər-haylar inzibati rəhbərlikdən məharətlə istifadə kosu İlyamn təxribat xarakterli fəaliyyəti nəticəsində alban kilsəsi edərək toponimlərin qismən dəyişdirilməsinə nail olsalar da, Yu- Azərbaycanı işğal etmiş ərəb xəlifəsinin vasitəsilə Qriqorian kil- xan (dağlıq) Qarabağdakı ümumi toponimlərin (407 vahid) 309-u, səsinə tabe edilmiş, yerli-köklü əhalinin müəyyən hissəsi - alban yəni 78 faizi şəffaf qalmışdır və onlardan 67,3 faizi sırf milli - tayfaları “ərməniləşməyə” məruz qalmışdır. Digər tərəfdən, xü- azər türk mənşəli olub azər türkcəsinə mənsubdur. Bunları əyani susilə də Albaniyanm qərb sərhədlərinə, tarixi Arsak əyalətinə olaraq alim Arifə xanım İsmayılovanın Yuxarı (dağlıq) Qarabağı ərməni-hay keşişlərinin köməyilə ərməni-hay ailələri köçürülmüş kəndbəkənd, qarış-qarış gəzdikdən sonra tərtib etdiyi diaqramla- və gəlmə ərmənilər-haylar bizim torpaqlarda özlərinə yaşayış rmda da izləmək mümkündür. məskənləri salaraq onlara öz dillərinə uyğun adlar vermişlər. Be- ləliklə, Yuxarı (dağlıq) Qarabağda ilk ərməni-hay mənşəli topo- nimlər meydana gəlir. Belə ki, “Alban tarixi”ndə (M.Kalankatuk- lu) onlardan bir qisminin adı çəkilir: Ayrmanus, Astablur, Qlxo- vank, Kataravank, Çeraberd, Berdzor, Şikakar və başqalan (“oyr” - ərmənicə-hayca “mağara”, “berd” - “qala”, “qlux” - “zirvə”, “blur” - “təpə”, “kar” - “daş, qaya”, “dzor” - “dərə”) əslində bu coğrafi adlar ərməni-hay dilinə daxil edilmiş, dəyişdirilmiş alban- lann coğrafı adlandır. Çox ehtimal ki, adları çəkilən bu kəndlər- !. ÄMr-lürk msrtsəli də ərməni-hay dilli əhalinin bir qismi məskunlaşmışdır. ioponimiar 61.Sİ* Yuxarı (dağlıq) Qarabağın 12-ci yüzilliyə aid bir sıra epi- 2 Srmani-lıay mənşalı l o p o n ı m U r H % qrafik abidələrində də ərməni-hay mənşəli toponimlər xatırlamr: Xaterk, Xatdaberd, Xaçenaberd, Xavqaxaqats, Apake, Exnamots, 3, Djgər dıLlara mansub LoponimLar 57% Kanaçovor, Dovateq, Çadçorans, Çavebekants, Saqunants, Ekeqnts,
5 3 RTİ i 5AR3L9R Xozenak, Dzaqunants, Bçans, Çarberd, Berdakar və başqalan. Belə
QIITII 59^9/ (oponim L&r - Ä ıa r iu r k ı: ə s in d ə 20&- b?^% ki, çəkilən toponimlərdə ərməni-hay sözləri işlənmişdir: “berd” - “qala”, “get” - “çay”, “kanaç” - “yaşıl”, “taq” - “məhəllə” demək- [— j ya~ı ;af/a{ (>% [| | ş | Srmani'haycliLfncfa?!) dir. Bu adlardan bəziləri indi də mövcuddur. “Xatravank - Xora- HH! msnası avdın o[m 9 ','an |&$çl tııbrid ioponirnLər Zh ~ V i 6 .5 - _ vank, Xavkaxaqan” - Yevkala, “Dzaqunants - Dizak”... Arifə İsmayılovanın diaqramı Ərməni-hay müəllifi K.S.Davtyamn yazdığına görə, Yuxan Beləliklə, tarixi Arsak ərazisində (təxminəxl indiki Yuxan (dağlıq) Qarabağın Qazançı, Dəmirli, Qışlak, Umudlu, Ulubaba, (dağlıq) Qarabağ) erkən orta yüzilliklərdə və hətta ondan da öncə Şuşakənd, Çıldıran kəndlərinə ərməni-hay əhalisi 15-19-cu yüzil- ərraəni-hay mənşəli toponimlər, oronim və hidronimlər heç bir liklərdə köçmüşlər. mənbədə, arxiv sənədlərində qeydə almmamışdır. Bu isə bir daha 1828-ci ilin üç ayı ərzində Azərbaycana ərməni-hay köçü da- yerlı, köklü əhalinin ancaq azər türklərindən ibarət olmasına də- ha fəal olmuşdur; Araz çaymı keçən 8 249 ərməni-hay ailəsi İrəvan lalət edir. O ki qaldı “7-ci yüzilliyin ərməni-hay coğrafiyasmda” əyalətində, Qarabağ və Şamaxı uyezdlərində yerləşdirilmişdir. adı çəkilən Berdadzor vilayətinə (Albaniya ərazisində) cəsarətlə İrəlidə qeyd etdiyim ərməni-hay müəlİifı A.E.Xan-Aqov ya- demək olar ki, bu hibrid toponimdir və onun əsas hissəsi, kök sö- zxr ki, 1826-1828-ci illərdə İrandan (Urmiya vilayətindən) köç zü Bərdə sözünün təhrif formasıdır. “Berd” ərməni-hay dilində edən ərmənilər-haylar Ağdərə bölgəsində marağa, Canyataq, Yu- qeyd etdiyim kimi, “qala”, “dzor” - “dərə” mənasındadır. xan və Aşağx Çaylı kəndlərini salmışlar. Yuxarı (dağlıq) Qarabağ ərazisində mövcud toponimlərin İranxn Xoy vilayətindən gələn ərməni-hay ailələri (1828) tədqiqi Azərbaycan Respublikasmm ərazi bütövlüyü və mövcud- Ağdərə ərazisində Ağkənd adlı kənddə məskunlaşaraq onu Spi- luğunu, onun dağları, gölləri və çaylanm... flora və fauna sərvət- takaşen (tərcüməsidir), Daşkəndi isə Daşuşen (tərcüməsidir) ad- lərini dərindən dərk etdirmək və onun əzəli Azərbaycan torpaq- landırmxşlar. ları olmasxnı elmi surətdə sübuta yetirmək işində ən etibarh yar- Xocavənd ərazisinin yuxan - dağlxq hissəsində məskunlaşmış dxmçıdır və dəstəkdir. ərmənilər-haylar Bərgüşad, Naxçxvan və Tbilisidən gəlmədirlər. Qədim türk dillərində işlənən “şin, şen” - “kənd, məskən yeri” mənasım verən sözlər sonralar ərməni-hay dilinə keçirilərək TARİXİ QƏRBİ AZƏRBAYCANIN TOPONİMLƏRİ “ərməniləşdirilmişdir”: “Daşuşen”, “Miruşen”, “Sardarşen”, “Sa- ruşen”... Yuxan (dağlıq) Qərb'ı Azərbaycarı (Ərmənistan) Bu gün ərməni-hay dilində işlənən “kert” - “şəhər”, “guğ” Qarabağla “genetik” isə “kənd” mənasındadır (keçmiş Stepanakert, Mardakert, Qarmir- bağlı, yüzillər boyu va- guğ, Noraguğ və s.). hid türk məkanında du- Yuxan (dağlxq) Qarabağda bir sıra ərməni-hay mənşəli topo- rum gətirən qədim türk nimləri təhrif olunduğundan onlann elmi izahx mümkün deyil: Va- el-obaları sayılan Çuxur quaz, Donraz, Trombon, Qaqardzi, Mavas, Xantsk, Rev, Traxtik və Səəd, oğuz torpaqlan başqalan. (Hərçəndi “Vaqnaz” və “Dəhləz” toponimlərində ikinci (tarixi Qərbi Azərbay- kompanent - “az” (“as”) qədimdə bir türk tayfasmm adx olmuşdur). can, indiki qondarma Toponimik qanunauyğunluq və yuxarxda çəkilən (az sayda “Ermənistan”) ərazisin- ərməni-hay mənşəli toponimlər) coğrafı adlar bir daha ona də- də də mövcud türk lalət edir ki, hər hansı bir ərazidə mövcud yaşayış məntəqələrinə mənşəli toponimlər sax- aid toponimlərin etimologiyasx orada yaşayan əhalinin dili baza- takar ərməni-hay ziyalı- sında izah olunmursa, deməli, həmin toponimlər çoxluğu təşkil ları tərəfindən kütləvi edən və köklü əhali tərəfxndən verilmişdir, azlxğx təşkil edənlər ad dəyişməyə - “soyqx- isə, deməli gəlmədir. nm ”a məruz qalmışdır. Özü d ə dövlət səviyyəsində, beynəlxalq normalara zidd olaraq daha kəçilik siyasətini həyata keçirərək Qərbi Azərbaycan ərazisində - geniş ölçüdə. Bu gün rəsmi olaraq sözügedən ərazidə Miladdan da İrəvan xanlxğnxn torpaqlan hesabxna qondarma «Ərməni vilayəti» çox-çox qabaq onun ilk sakinləri olmuş ulu türk əcdadlanmızdan, on- yaratmxş, az sonra buram qubemiyaya çevirmişdir. Elə bu dövr- lann etno-mənəvi dəyərlərindən soraq verən, dəyişdirilmiş coğrafı ad- dən də bu qədim türk ellərində mövcud toponimlərin «soyqxnmı» lann sayı 5 (beş) mini ötmüşdür. Beş min şəhər, qəsəbə, kənd, dağ, başlamxşdxr. Özü də əksər coğrafi adlar sadəcə olaraq ərməni-hay çay, göl... adlan türk mənşəli toponimlər artıq “erməniləşdirilmişdif’. dılinə tərcümə olunaraq türk ünsürlərinin, izlərinin xəritələrdən, Qaynaqlarda bir qayda olaraq göstərilir ki, ərməni-hay adlı sənədlərdən silinməsi .gündəmə gətirilmişdir. əhali təcavüz təbiətinə, xislətinə, riyakarlığma görə hələ qədim Tariximizin bu acx, faciəli səhifələrilə gəlin sizinlə birlikdə dövrlərdə gəlib məskunlaşdıqlan yerlərdən də qovulmuş, didərgin yaxmdan tanxş olaq. salınmışlar. Onlann ilk etnos adı olmadığını (Heredot m.ö. 5-ci yüz- Öncə onu qeyd edək ki, apanlmış elmi tədqiqat materiallann- illikdə onlan «braqi» ərməni-hayca - «işkil» azər türkcəsində «səl- dan məlum olur ki, sözügedən qədim türklər diyannda (indiki “Er- limə itləri, köpəkləri» adlandırmışdı) kimi, torpaqlan - Vətəni də mənistan”da) sovetlərin ilk vaxtlarmda yaradılmış 33 inzibati rayon olmamışdır. Odur ki, onlar həyati boyu sənətkarlıqla və ticarətlə adından 30-u, 24 şəhərdən 10-u, 33 şəhər tipli qəsəbədən 12-i, məşğul olmuş şəhərdə cəmləşmiş, torpağa bağlanmamışlar. yüzlərlə kənd adlan təbii olaraq sırf türk mənşəli toponimlərdir. Bu Məlumdur ki, elmi toponimik qanunauyğunluğa görə coğrafi gerçəklikləri hələ sovet dövrünün erməni-häy müəllifləri də gizlət- adlar əsasən əkinçiliklə, maldarlıqla (tərəkəmə - köçəri həyat mir. Belə ki, Z.Korkodyan (Dədə Qorqud admdan götürülmüş təhrif tərzi) məşğul olan aborigen əhali tərəfmdən yaradılmışdır. Belə forması) 1932-ci ildə çap etdirdiyi “Sovet Ərmənistamnın əhalisi ki, əzəldən Azərbaycan xalqını təşkil edən türk mənşəli tayfalar, 1831-1931” adh statistik İdtabmda göstərir ki, 2310 kənddən iki mi- boylar məhz bu yönümdə fəaliyyət göstərmiş, əkinçilik, maldarlıq nə qədərində Azərbaycan türkləri yaşayır və onların məskunlaşdxğx mədəniyyətini onlar yaratmış, yaşadıqlan ərazilərdə bir coğrafı kəndlərin adlan - toponimlər bütünlüklə türk mənşəlidir. yeri, dağı, çayı, əyaləti... digərindən seçmək, fərqləndirmək üçün Xalqımızın hələ qədim dövrlərdən yaşadığx yer-yurd, el- öz doğma türkcəsində ünvan vermişlər. Bu ad qoyma sonralar, oba, mahal adlannı əks etdirən bu coğrafi adlar - milli etnomə- qədim dövrlərdən milli-mənəvi ənənəyə çevrilmişdir. Etiraf edək nəvi dəyərlərimiz, məhz sovet dövründən başlayaraq mərhələ- ki, belə elmi toponimik, ənənə - adqoyma bədnam qonşularımız- mərhələ kütləvi şəkildə “soyqınm”a məruz qalmışdır. da - ərməni-haylarda əzəldən olmamış və yaranmamışdır! Neçə-neçə türk mənşəli mahal, nahiyyə, şəhər, kənd, dağ, İndiki «Ərmənistan» adlanan məkan bütün mədəni bəşəriy- çay, göl, yaylaq, yurd, bulaq və s. və i.a. adlarını hələ demirəm. yətə məlumdur ki, m.ö. də türk mənşəli tayfalara, orta yüzilliklər- Qədim türk yurduna, əsasən Türkiyədən məlum hadisələrlə də isə azər türkərinə məxsus olmuşdur (bu barədə ətraflı irəlidə). bağlı rusların köməyilə köçürülüb gətirilmiş ərmənilər-haylar ön- Bu torpaqlarda və Qarabağda mövcud eyni yer, dağ, çay, mahal, cə də onların “başbilən” millətçiləri “yersiz gəldi, yerli qaç” de- kənd adları bir daha ona dəlalət edir ki, mövcud vahid məkanda yimini əsas götürərək aborigen Azərbaycan türklərini öz doğma eyni türk mənşəli tayfalar yaşamış, qız alıb, oğlan evləndirmiş, qo- yurdlanndan didərgin salmağa başladxlar. Bu tədbirlər zorakılıq, humlaşmış və ənənəvi gediş-gəliş nəsillərdən-nəsillərə keçmiş, antihumanist aksiyalar sovetlər dövründə də “beynəlmiləlçilik” xalqımızm vahid etnomənəvi dəyərləri, adət-ənənələri davam etdi- pərdəsi altxnda deportasiya adxyla davam etdirildi. rilmişdir. Bunu coğrafi adlardan başqa yerli türklərin yaratdıqlan Dediklərimizin acı həqiqət olmasını aşağıda qələmə aldxğx- maddi-mədəniyyət nümunələri, abidələr də sübut edir. 1828-ci ilə mxz tarixi gerçəklikləri yaşadan toponimlərin aqibəti, arxeoloji ta- qədər məhz belə olmuşdur. Sonra irticaçı Çar Rusiyası müstəmlə- pmtxlar da sübut edir. Hələ antik dövr müəllifləri (Herodot, Pompey, Sisiyalı Dio- “Braqi”lərin Balkandan gelib məskunlaşdıqlan əyalətlərdən birinin - Arme (ərman, ərmən) sözünün açımı (güman edirəm ki, dor və başqaları) Miladdan öncə 16-15-ci yüzillikdə Ön Asiya oxucular üçün də maraqlıdır) diqqəti çəkir. Belə ki, azər türkcə- torpaqlannda Araz çayı hövzəsində saqalar (skiflər) və onlara et- nik baxımdan bağlı olan qamərlər (mənbələrdə kimmerlər də ya- smdə Arman, Arme, əslində isə Ərman (ərmən), mənbələrdə Ar- zılır) məskun olduqlannı qeydə almışlar. nım, Armina “Ərman” sözünün sinonimidir. Mənası, izahsız da başa düşülür; “ər mənəm, kişi mənəm, ərənəm” deməkdir. Tarixi Sonrakı tədqiqatlar saqa (skit, skif) və qamər adlarınm sı- mənbələrdən məlum olur ki, ərman (ərmən) adlı türk mənşəli nonim olduğunu göstərdi. məşhur Arxeoloq A.M. Yeskov qazıntı materiallan əsasında maraqlı bir nəticəyə gəlir: “Skitlər və qa- tayfanın (tayfa birliyinin) yaşadığı ərazi (Anadolu bölgəsində) mərlər kultur və etnik baxımdan eyni xalqdır”. onun adı ilə Arman - Ərman - Ərmən adlanmış, etnonimə çevril- Türk mənşəli qamərlər (kimmerlər), saqalar haqqında ilk miş və sonrakı yüzilliklərdə həmin tayfamn adını yaşatmışdır. Bu məlumat verən Homerin deyimləri də canlı maraq doğurur. O, bu fıkrin xeyrinə o tarixi fakt da dəlalət edir ki, “Ar” (“Ər”) və türk tayfalarını “at südü sağanlar”, “keçə çadırda yaşayanlar” ad- “man” (“mən”) sözlərinin arealı - yayılma coğrafiyası, lokalizə landırmışdır ki, bu da ancaq qədim türklərə xas olan xüsusiyyət- genişliyi hələ çox uzaq keçmişdə mövcud olmuşdur. dir - məişət atributudur. Qədim Mannada (Manada) - manna (mana) türkləri, ku - Şərqi Anadoluda Karasu və Kızıl İrmak çaylan arasındakı man türkləri, türkman - türkmən, qor - man, az - man, qaraman ərazi Qamirk (əslində Qamar, çox sonralar Qamark adlandırmışdır. və s. və i.a. tarixin səhifələrində indi də qalmaqdadır. Burada “k” səsi ərməni-hayca cəm şəkilçisidir) adlanır (F.Buzand). Armanlar (Ərmanlar) od - ər, xəz-ər, az-ər, ad-ər, kim-ər Miladdan öncə 8-ci yüzillikdə bu bölgədə məskunlaşıiıış kim- (qam-ər), tat-ar, bulq-ar, sab (sub) - ər və başqaları ari türklərə merlərə qarşı Urartu çan I Rus müharibə başlamış və 715-ci ildə aid edilir (M;Qəhrəman - soy-Baydar yallı). Kuriani (indiki Axuryan, qədim türk məskəni - Düzkənd) deyilən Qədim türk sözləri “ar-ər”, “man-bu” müəyyən mənada yerdə, çay sahillərində qanlı savaşda kimmerlərə məğlub olmuşdur. “ur” sözünün sinonimidir (Ur-uk, Ur-miya, Ur-artu, Ar-ar-tan, Ur- Qamərlər (kimmerlər) zəfərli hərbi yürüşünü davam etdirə- ardi, Urum, Ur-al, Ur-gen, Uyğ-ur və s. və i.a.). rək “Kiçik Asiyaya hərəkət etdilər və oradakı Frigiya dövlətini Ərmanlann (armanlann) türkdilli tayfalara mənsub olmasma yıxdılar”. Bu dövlətin tabeliyində olan “friqlər” və adsız tayfalar başqa bir sübut ondan ibarətdir ki, onlar nəinki Anadolu məka- (ərmənilər-haylar, Herodot onlan “braqi” - ərməni-hayca “işkil” - nında (mifdən yaradılmış “Böyük Ərməniyə”də), hətta Bizans, azər türkcəsində “Səllimə itlər”i adlandırmışdır) qaçmağa üz qoy- Ulu Çöl (indiki Rus Çölü), Karpatyanı, Balkanyam, Macanstan və dular: “bir hissəsi indiki “Ərmənistan” ərazisinə, digər hissəsi Balkan yanmadasmda da yayılmışlar... Araz çayınm yuxarı axan boyunca səpələndi” (Q.Qeybullayev). Odur ki, əski “Ərman” (“ərmən”, “arman” etnonimi genetik Bu məlumatı fransız, Jorj de Malevil də təsdiq edir. İndiki olaraq qədim ərman türklərinə (bəlkə də ilkin Azərbaycan türk- özlərini “ərmənilər, haylar” adlandıranlann əcdadları “braqilar”ın ləri) mənsub ola bilər. Deməli, tarixən indiki bizim bədnam qon- bir qolu, təkrar edirəm, Arman (Arme, Ərman, Ərmən), digər qo- şulanmız bu ilkin qədim adlarını “unudaraq” türk əyalətlərinin lu isə Hayasa adlı əyalətlərdə məskunlaşaraq, sonralar yaşadıqlan admı mənimsəmişlər. Tarixi yazan antik müəlliflər də dərinə get- ərazinin - əyalətlərin adlan ilə ərman, ərmən və hay adlandınl- mədən, dürüst araşdırmalar aparmadan “braqi”ləri sonradan qə- mışlar. Onlann nəyə görə öz doğma tayfa adından (“braqi”) ya- dim türk el-obasının, mekanm adı ilə Ərman (ərmən) ve hay kimi ymmaları, imtina etmələri - səbəbi, nə tarixə, nə də antik müəl- qələmə almış, sonrakı dövrlerdə də onlar tarixi menbələre türk liflərə məlumdur. mənşəli adla düşmüşler. “Qedim ərməni-hay tarixçiləri də, coğra- fıyaçıları da (səlnaməçiləri də) mənsub olduqları millətin adım larla) qaynayıb-qanşmxş, beləliklə də tarix səhnəsindən çıxmışlar. həmin mənbələrdən “bəhrələnərək” oxuduqlarını olduğu kimi Azərbaycanın tarixi qərb torpaqlannda, Gürcüstanda və Tür- təkrar edərək yazmışlar” (M.Qəhrəmansoy - Baydar yallı, “Gür- kiyə ərazisində mövcud etnonimlər Qəmərli, Kəmərli kənd adla- cü-Azərbaycan dil paralelləri”, Təbib, 1992). rında öz əksini tapmışdır. İndiki “Ərmənistan”da Şirak əyalətində Başqa bir müəllif, Ə.Tanverdiyev “Ərmənilərin 1001 oyunun- yerləşən Qəmri yer adı Miladın 7-ci yüzilliyin mənbəyində qeydə dan biri və yaxud ərməni olan yerdə şeytan heç kimdir” (Bakx, aixnmışdır. 2005-ci il) əsərində yazxr ki, “ərmənilər Miladdan əw əl Fərat çayx- Assur çan II Sarqonun (m.ö. 722-705) yazılannda Urartu- nxn yuxan vadisində vəhşi naillər kimi yaşamış, sonradan Bizans nun şimal-qərbində Qanıar ölkəsinin adı çəkilir (İ.M.Dyakonov). dövlətinin tərkibində kiçik Kilikiya adlı bir çariıq yaratmışlar. Onlar Digər antik mənbələr də xəbər verir ki, indiki “Ərməni- Bizans dövlətinin tərkibində üç əsrə yaxm yaşadıqdan sorıra (Tür- stan” adlanan ərazidəki toponimlərin, etnonimlərin, oronimlərin, kxyə dövləti tərkibində isə 500 ildən sonra - müəllif) bədxah niy- hidronimlərin... ilk müəllifı - birinci ad verənləri, bu yerlərin ilk yətlərini hərəkətə gətirərək, Azərbaycanxn və “digər qədim döv- sakinləri olan məhz qədim qamərlər (kimmerlər), saqalar (sonra lətlərin içərilərinə daxil ola bilmişlər... Bu yaramaz hərəkətləri mü- skiflər, saklar) və digər türk mənşəli tayfalar olmuşlar. şahidə edən dünya dövlətləri ərməniləri Kilikiyadan (6-cü yüzillikdə Saqalar və qamərlər məskunlaşdıqlan ərazidə sayca artdıq- - müəllif) didərgin salmışlar. Beləliklə, ərmənilər həmin dövrdən ca, çoxaldxqca onlarxn müəyyən qismi yeni daha əlverişli yaşayış həm Avropa, həm də Asiya qitələrinə səpələnməyə başlamışlar». məkanx axtarışına çıxaraq Azaq (indiki Azov dənizi) sahillərinə Odur ki, ərməni-hay xisləti tarix boyu bu miliətə qarşı nif- üz tutmuş - güney (cənub), quzey (şimal) istiqamətlərdə yerləşən rət oyatmış, onun təqibinə, döyülməsinə və digər ölkələrə köçü- torpaqlara axın etmişlər. rülməsinə səbəb olmuşdur... Bu türk boylan arasmda subar, turuk, quti, qaşqay, urmi və Sonrakı yüzilliklərdə Qamərlər (kimmerlər) Mana (manna) digərlərinin Miladdan da öncə 8-7-ci yüzilliklərdə irsi davamçıla- ərazisinə keçib manahlar (mannalxlar) və Madalılarla (Midiyalı- rı kimi yenidən geri - tarixi vətəninə, onun geniş münbit torpaq- lanna, dədə yurduna dönmüşlər. Onlardan bir neçə boy M.ö. 7-ci M ADA (M fDfVA) ŞAHLffıI (c.a.Vff asrı'n tfcıncı yarm ■—e.j.VJ asritı acealart) yüzillikdə Dəıyal (indiki Gürcüstan ərazisində) və Dərbənd ke- çidləri ilə Azərbaycana dönmüş, ölkənin Urmu-Göyçə gölləri ara- smdakı bölgələrdə məskunlaşmış, yerli aborigen azər türklərilə - türk soydaşlan ilə birləşərək, qaynayıb-qanşaraq böyük hərbi qüwəyə çevrilmişlər. Odur ki, indiki “Ərmənistan” adlanan ərazi hələ qədim dövrlərdən türk boylannın məskəni, yurdu, vətəninə çevrilmişdir. Bunu aşağıdakı tarixi olaylar, türk amilləri bir daha təsdiq edir. Adı çəkilən qədim türk torpaqlarmda əski vaxtlardan yaşa- mış türk boylanndan biri də subar adlanırdı. Tarixi menbələrdə onlann adı “saspier” şəklində işlənmişdir. Herodot yazır: “...Kol- xidadan sonra Midiya (Mada, Made, Maday da yazılır - müellif) qədər keçiləcək yol o qədər də çox məsafe deyil, Zira bu iki böl- gə arasmda tək bir ulus var, bunlar saspierlərdir və onlan arxada buraxanda, artıq Midiyadır”. Herodot həmin əsərinin digər bir mışdır. Miladxn 4-cü yüzilindən sonra bu bölgə Gürcüstana məx- fəslində qeyd edir ki, Fars körfəzindən (İran yaylasmdan) Qara sus ıdi. Läkin Quqark əyaləti M.ö. 2-ci yüzillikdə məlum hadisə- dənizə qədərki ərazilərdə dörd əsas xalq - pars, mada, saspier və lərlə əlaqədar işğal yolu ilə “Böyük Ərməniyə”yə qatılmışdxr, kulki yaşayır. Ənnəni “imperiyasx” dağxldxqdan sonra Qoqarena, digər zəbt Tarix elmləri doktoru, türkşünas alim F.Cəlilov bu fıkrı belə olunmuş torpaqlar kimi ərməni-hay təsir dairəsindən çıxanlaraq şərh edir. çox güman ki, yenidən Gürcüstan hüdudlanna qatxlmışdxr. “...Saqa-qamər boylannm m.ö. 6-5-ci yüzilliklərdə davamı Quqarlar Gürcüstänxn indiki Ahalkələk, Lori, Dmanisi və kimi subarlar (saspierlər) indiki “Ərmənistan”ı bütövlükdə içinə Ərməniyənin Quqark bölgələrində yaşayırdılar. alan böyük bir ərazidə oturmuşdular” deməkdir. Bunu Y.İ.Krup- Quqar türk tayfasının kimliyindən danxşan ərməni-hay tarix- novun tərtib etdiyi xəritə və arxeoloji tapıntılar, eyni zamanda ta- çisi M.Xorenatsi onu “böyük və qüdrətli tayfa” adlandxnr. rixin yaddaşı - toponimlər də təsdiq edir. Quqarlar etnik tərkibcə türkdürlər. Miladm 1-ci yüzilliyində Belə ki, indiki “Ərmənistan” ərazisində saqa tayfalanna aid yaşamxş Böyük Plini qeyd edir ki, Şimali Qafqazda mövcud tay- hərbi, məişət və zinət əşyalan 29 arxeoloji abidədə tapılmışdır. falardan biri də quqarlar idi. Bu səpkidə abidələrin sayı Gürcüstanda 30, Azərbaycanın Kür Deməli, quqarlar iki regionda: Qafqazxn quzey (şimal) və çaymdan cənubundakı ərazilərində 8-dir. Deməli, zamanın müəy- Güney (cənub) bölgələrində yaşamışlar. yən kəsiyində “Ərmənistan”m torpaqlan bütünlükdə vahid bir Deyilənləri həmin ərazidə mövcud toponimlərin açımı bir türk məkanmda sak çarlığına aid və məxsus idi. Adı çəkilən əra- daha təsdiqləyir. zinin şimali-şərqində erməni-hay dilinə uyğunlaşdınlmış Tanzut, İndiki “Ərmənistan” ərazisində (keçmişdə Türkiyə ilə həm- Surb-Naatak, Astxi-Blur, sərhəd bölgəsində) yaşayan saklann tərkibində pasionlar (paçian- Berdatex, Tənbadir qalalannda arxeoloji qazıntılar nəticəsin- lar da yazılır) da olmuşdur. Sözügedən ərazidə məskunlaşmış də M.ö. 7-5-ci yüzilliklərdə burada yaşamış türklərə aid mədəni türklərin ulu əcdadlanndan biri də bulqarlar olmuşdur. Onlar hun təbəqələr aşkar edilmişdir ki, həmin qalalar sakların möhkəmlən- türk tayfalarxndan da öncə Şimali Qafqazda yaşamxş və buradan dirilmiş istehkamları olmuşdur. cənub-qərbə - Qərbi Azərbaycana axın etmişlər. Onlar haqqmda Göyçə bölməsinin Ördəkli kəndi yaxınlığmda M.ö. 2-ci mi- ilk məlumatx ərməni tarixçisi M.Xorenatsi verir. O yazır ki, bul- nilliyin 2-ci yansına aid arxeoloji abidələr kompleksi aşkar edil- qarların vətəni Böyük Qafqazdxr. mişdir: qala xarabalıqlan, çoxlu kurqan, torpaq və daş qəbirlər, 2 Bulqarlar Azərbaycamn qərb torpaqlarma M.ö. 2-ci yüzillik- və 4 təkərli hərb-cəng arabaları, tuncdan hazırlanmış quş, heyvan də gəlmiş və burada məskunlaşmışlar. fiqurları, döyüş, məişət və zinət əşyaları tapılmışdır ki, bütün Erkən orta yüzilliklərə aid qaynaqlarda bulqarlann kazan, ça- bunlar əşyayi-dəlil kimi ancaq və ancaq qədim türk tayfalarımn kar, buntürkün, xələfi kəngər, kol (Kul, Qarabağda - Xankəndi ya- mədəniyyət nümunələri, tarixin etibarlı şahidləridir. xmlığmdakı dəmir yolu stansiyasında qədim yer adı) kuyar və basil Tarixi Qərbi Azərbaycanın bölgələrində yaşamış qədim türk adlı tayfalardan ibarət olması göstərilir. Bu tayfalann adı ilə bağlı tayfalarından biri də quqarlar sayılır. çəkilən ərazidə Qazan adlı qala 12-ci yüzillikdən məlumdur. Strabon yazır ki, Qoqarena əyaləti Ərminidən şimalda “Gür- Qukasyan (ilk türk adx - Qızıl Qoç) və Artik (ilk türk adı cüstanla həmsərhəd bölgələrdə” yerləşmişdi. Əyalətdə ancaq qo- Ərtik) rayonlannda hələ 19-cu yüzillikdə Qazançı adlı azər türk- qar və ya quqar adlı tayfa məskunlaşmış və onun adı ilə ərazi lərindən ibarət kəndlər olmuşdur. Qoqarena, Quqark (yəni “quqarlar yaşayan məskən, yer”) adlan- Bulqarlara məxsus kol (kul) tayfasmın tarixi Qərbi Azər- quqar, yirak və digər türk mənşəli etnoslar: cinli, kəngər, peçe- baycan torpaqlannda yaşamasına dəlalət edən toponimlər daha neq, hun, qıpçaq, xəzər... boylanna məxsus idi. çoxdur... Sözügedən bölgənin qərbində peçeneqlərə məxsus Bacuneys Sözügedən diyarda M.ö. məskunlaşmış türk tayfalanndan və Bznunk adlı mahallar var idi ki, bu etnonimlər Peçeneq boy biri də şirak (çirak) olmuşdur. Şiraklar haqqında ilk məlumat ve - adının təhrif formasıdır. Peçeneqlərin kopan (kapon-qafan), kulpey rən Strabon yazır ki, onlar Şimali Qafqaz çöllərindəki Sirakene- (küloba), kuyarçi (quqarçı) və başqa boylan da bu torpaqlarda dən gəlmişlər. Onlarda çarlann adlan da türk mənşəlidir. Orta yaşamışlar. Qafan bölgəsinin mahal kimi adı rəsmi olaraq 1074-cü Asiyanın türkdilli xalqlan arasmda indi də sirak adlı tayfa möv- ıldən məlumdur və o kapan türk boyunıuı adını əks etdirir. cuddur. 19-cu yüzillikdə tarixi Qərbi Azərbaycan ərazisində çirak Tarixdə cəngavər, cəsur obrazı yaratmış, tarixi iz qoymuş etnosu adından yaranmış on bir toponim vardı. Göyçə (indiki Se- kəngərlərin də bu yer-yurdda yaşaması haqqxnda olan məlumat qə- van) gölündən qərbdə Sirak rayonu yerləşir. dim dövrə aiddir. Qukasyan (türk adı Qızıl Qoç) rayonunda indi də N.Q.Adonts qeyd edir ki, tarixi Sirak əyaləti “Ərməni- kəngər adlı dağ adı vardır. N.Q.Adontsun “Ərmənistan”xn İveriya stan”da Axuryan (qədim türk adı Düzkənd - müəllif) çaymın va- (Gürcüstan) ilə sərhəddində yerləşən “kəngər torpağı” adlandırdığı disində, Vənənd və Ararat (qədim türk adı - Vedi - müəllif) əya- dağlıq ərazini M.ö. 2-ci yüzillikdə ərməni-hay işğalçılan zəbt et- lətləri arasmda yerləşirdi. miş, lakin həmin əyalət “Böyük Ərməniyyə” dağıldıqdan sonra Tarixi qaynaqlardan məlumdur ki, Qarqar türk tayfası sak- (M.ö. 66-cı il) gürcülərə qaytarxlmxşdxr. Sıx (kompakt) halda yaşa- lann tərkibində M.ö. 7-6-cx yüzilliklərdə Tarixi Arsak (dağlıq Qa- yan kəngərlərin bir qismi qazaxlara qanşmış, digər hissəsi isə 17- rabağ - müəllif) və Qərbi Azərbaycan torpaqlarma gəlmiş, bura- ci yüzillikdə qeyd olunduğu kimi, gürcü çanna baş əyməyərək cin- larda məskunlaşmış və uzun müddət yaşamışlar. Onların nəsil da- li, boyəhmədli, səfıkürd və digər türk boylan ilə birlikdə Qarabağa vamçılarxndan bir qismi indiki Yuxan (dağlıq) Qarabağm “Ərmə- köçmüşlər. Kəngərlərin bir boyu Miladın ilk yüzilliklərində Vedi nistan”la həmsərhəd bölgələrində (keçmişdə isə vahid türk mə- əyalətində (indiki Ararat) və Naxçıvan ərazisində məskun idilər. kanxnda) də yayxlmışlar. Azər türklərinin ulu əcdadlarmdan biri Bu qüdrətli türk boyu ötən minillər ərzində dünyanm ilk qədim qarqarlann Qarabağda yaşadığx iki Her-her kənd adı onlardan bizə xalqlanndan, ilk sivil mədəniyyətinin yaradıcısx şumerlərlə genetik yadigar - nişanədir (qarqarlar haqqında yuxarıda ətraflı yazmışam bağlılığı ilə yanaşı, sonrakı tarixi dövrlərdə qonşu türksoylu tayfa- - müəllif). larla qaynayıb-qanşmış və burada ömür sürmüş Azərbaycan türklə- Daha sonra M.ö. 8-ci yüzillikdən bəri kadaklar (Kodayk, rinin formalaşmasxnda yaxmdan iştirak etmişlər. Zəngəzur bölgəsi), Sadaklar (Basarkeçər bölgəsi), Goruslar (Qor Tarixi Qarabağın qədim türk boylarından olan aranların bir və Qazan adlx iki elbəyi), cinlilərə mənsub Mamikun (bu sülalə- qolu Çuxur Səəd torpaqlarında da məskunlaşmışdılar. Tayfa adını dən məşhur sərkərdə və hakimlər çıxmışlar), Qonaq və digər daşıyan Aran etnoniminə Novo-Bayazed qəzasında, Göyçə maha- türk mənşəli tayfalar Syuni (Syunik də yazılır) əyalətində yaşa- lında (Eronoj, Eranis, Ayranlı-Aranlı və s.) rast gəlinir. mışlar. Cinli tayfasmm müxtəlif dövrlərdə dalğavari gəlişi Mila- dın 7-8-ci yüzilliklərində xəzərlərə mənsub nəsillərin axını ilə bitir. O da qeyd olunmalıdır ki, hələ M.ö. 7-ci yüzillikdə türk mənşəli tayfalann məskunlaşdıqlan əyalətlərdə ərmənilər-haylar azlığx təşkil edir, aparıcı rol isə türklərə, qamərlərə (kimmerlərə), sağalara (skiflərə, iskitlərə) və onlann tərkibində: basine, qarqar, Sırf türk mənşəli eyni toponinüərin həm tarixi Qərbi və həm Azərbaycan (XV əsr) də Şərqi Azərbaycamn ərazilərində hələ qədimdən mövcudluğu bu torpaqlann vahid vəhdətdə türk məkanı olmasmdan xəbər verir. Odur ki, sonrakı yüzillikdə yaradılan dövlət qurumlanna, o cümlədən, sözügedən bölgədə - Ərməniyədə - Qərbi Azərbaycanda əski hökmdar, sərkərdə, zəngin feödal adlarmm, habelə, onlara tnənsub yaşadıqlan mahal, əyalət, çay, dağ, kənd adlanmn (Skaordi, Slak... Artaqan, Basin, Alagöz, Quqark-Quqar, Kanqark-kəngər, Şirak, Kolb, Kolt, Katak, Besini, Karadunis, Şorapor, Çorapor, Taşir və s. və i.a.) qədim türk dillərinə aid olması məhz bizim türk ulu əcdadlanmızın el-obasmdan, dədə yurdundan xəbər verir. Bayaq qeyd etdik ki, kimmerlərin (qamərlərin) hökmdarlan - çarlanmn adlan da türk mənşəlidir. M.ö. 679-678-ci illərdə As- sur mənbələrində qeydə alınmış çar Teyşpa qədim türkcədən “qı- zıldan düzəldilmiş bəzək” və “bay-varlı, zəngin şahzadə” sözün- dən ibarətdir. Onlann digər bir çan Tuqame adı (M.ö. 640-cı il) Tuqamis - Toxtamış (tatar hökmdan - sərkərdə Toxtamışı yada salm), yəni “toxtaq, səbirli, təmkinli” sözündən yaranmışdır. Hökmdar Sandokşatru, əslində Sandakşatər (M.ö. 639-cu il) “şan- Iı” (“sanlı”) şahzadə, igid, bahadır və “kür” - möhkəm, “səbatlı” mənasmdadır və çar Sandakur “adlı-sanlı cəsur” deməkdir. 13-cü yüzillikdə monqollann içərisində Handakur, məşhur türk sərkərdəsi Çingiz xanrn nəvəsi Sankur, Cuci xanm oğlu Şinkur Şirvanşah fbrahimin Teymuf' Omar Mirzenin qovulmasına - şəxs adlan ilə ərmənilər-haylar yaşayan əyalətlərdə hökmranlıq qarşı yürüşü Şırvarv^ah fbrahimio C&nufr buralarda çoxluğu təşkil edən türklərin nümayəndəsi - türk çar- Azerbəycan torpaqiarmın Şir- vanşahiar dovlalinə biriəşdir- mak üçün Təbrızə yiirüşü v» lannın ixtiyannda idi. Belə ki, ərmənilərin-haylann ilk çan Skaordi mağiubiyysti ______. 14 ,2 Qara Yusıfin ştrvanşah ibrə- XV əsrin başlanğıcı Azərbaycanın yııdelli əsarətindən azad (“Sak oğlu” deməkdir) adım daşıyırdı. Ərməni-hay tarixçisi Korqon ...... * müttofiqlorino edilməsi və qədim dövlətçiliyin bərpa edilməsi dövrüdiir. Bu dövrdə : QrXunil isgəndarin şir- Kür Çayındtm şimalda Şirvanşahlar dövbti v a Şaki hakimliyi (5-ci yüzillik) ərmənilərin-haylann Aşkenazi nəslindən olmasını vana taiançı yünişu mövcud idi. 1408-ci ildə Qara Yusif tərəfmdən Azərbaycanda Tey- yazır. Onun müasiri soydaşı M.Xorenatsi isə qeyd edir ki, M.ö. 7-ci 14400*41^ cabflnşahın Gürcüsıana hsr- muri ağalığına son qoyuldu və 1410-cu ildə Cəlairi Əhməd Üzərin- 1 AVKjftft biyuruşjer. i/a qələbədən sonra mərlcəzi Təbriz şəhəri olan Azərbaycan Qaraqo- yüzilliyini sonunda “ərməni çan” Paruyr (türkcə ‘W ’ - “var”, j L 2 2 * . Cahanşahtn M y O ^ e n ^ ^ cənuhdak[ Az0rbaycan
| — hərbi yüruşü Qaramana torpaqları, Şərqi Anadolu, Ərəb İraqı və Əcəm İraqı daxil oldu. “özüdür” və “ur” - “varis”, “övlad” sözündən ibarətdir. M.Xorenatsi 1468-ci ildə onu Ağqoyunlu dövləti əvəz etdi. Bu dövlətin sərhədləri şərqdə Xorasana kimi uzamrdı. onu ərməni çan kimi qələmə verir) Skaordini (“Sak oğlunun”) türk XV əsrdə Ərdəbil, Lənkəran və Qaradağ bölgələrində Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi mövcud olmuşdur. dövləti Midiya çan Barbak qoymuşdu. Etnik baxımdan o, mənşəce 19-cu yüzillikdə tarixi Qərbi Azərbaycan ellərində Sabunçu adlı sak türküdür. Skaordidən sonra Xraçeay Parmas ve Komak ərməni- iki kənd, bir dağ var idi. Bu adda etnonimə Azərbaycanm digər böl- lərə-haylara (Ərməniyə eyaletində) çarlıq etmişdir. gələrində də rast gəlmək olar (Zaqatala, Abşeron yanmadasmda). Çəkilən çar adlarınm heç biri ərməni-hay dilinə mənsub de- Axta nayihəsi vardır. 19-cu yüzillikdə Azərbaycanda yaşamış türk yil, hamısı türk mənşəlidir (necə deyərlər, gədadan bəy olmaz!). Padar tayfasının bir boyu Axtaçı adlanırdı. Axı ərmənilər-haylar tarix boyu kölə, qul, vassal olmuşlar Tarixi Dağ Borçalınm Lori mahalı ərazisində Barana adlı (A.S.Puşkinin, M.S.Lermontovun... sözlərini yada salın). rayon yaradılmışdır (31.12.1937). Bir il sonra onun adı dəyişdiri- Elə ərməni-hay tarixçisi M.Xorenatsinin sözlərini də xatır'asaq iərək Noyemberyan adlandınldı (04.-1.1938). yerinə düşər. O, mənsub olduğu ərmənilərə-haylara çarlıq etmiş Barana etnonimi mənbələrdə mahal və kənd adı kimi göstə- Slakin etnik mənsubiyyətinə toxunaraq qeyd edir ki, “düzünü deyə rilir. 1728-ci ildə İrəvan xanhğında Barani adlı kənd olmuşdu. bilmərəm, hayklardanmı törəmişdir, yoxsa ona qədər ölkədəki Müəyyən zaman kəsiyində yanmdan axan İncəçay çayınm adı ilə aborgenlərdən” (yəni kimmer-qamərlərdən, saklardan - müəllif). kənd - İncəçay da adlanmışdt. Elmi izaha görə Barani türk mən- Miladdan xeyli öncə ərmənilərə-haylara hökmdarlıq etmiş şəli tayfanm adını əks etdirir. Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türk digər bir türkün adı Eslakdır. O, sak çarlarmdan olub “sak oğ- tayfa birləşmələrinin adı ilə bağhdır. lu”lardan birinin adıdır. Türkcə “es - zəka, ağıl” (ya da monqol- Rus tədqiqatçıları bu sözün türklərdən rus dilinə keçməsi larda “iş - müdrik”) və “lak” şəkilçisindən ibarətdir. Rəşidəddinin ehtimalını söyləyir və onun “qoyunlu yer” məna daşıdığını bildi- “Oğuznamə”sində Eslixan (Azərbaycan türklərində indinin özün- rirlər. bu təhrifdir! Bütün “Ərmənistan SSR” ərazisində türk də də mövcud olan (Əsli adlı qadm adı ilə müqayisə olunur)... mənşəli toponimlərin acı aqibəti kimi bu bölgənin də coğrafı ad- Cənubi Qafqaza və Ön Asiyaya dönmüş digər qədim türk lan “soyqırıma” məruz qalmışdır. Ərməni-hay hökumətinin qərar- tayfalarından sakları (mənbələrdə iskitlər, skiflər, aşkenazlar da lan əsasmda müxtəlif illərdə 13 kəndin doğma adlan dəyişdiril- yazılır) da qeyd etmək vacibdir. mişdir. Onlann adlarım çəkməklə oxucunu yormaq istəmirəm. İ.M.Dyakonova görə, saklar öncə indiki mərkəzi Gəncə 1948-1953-cü illərin acı yelləri - repressiya, deportasiya Ba- bölgəsi olmaqla Sakasena (yünancadır, Şakaşena da yazılır, “sak- rana bölgəsinin türk əhalisini də sarsıtmış, neçə-neçə ailələri baş- lar yaşayan yurd, məkan deməkdir”). sız qoymuş, isti ocağmdan məhrum etmişdir. “Albaniya tarixi” səlnaməsində də bu barədə məlumat var- 1988-ci ildə bölgədə hələ də yaşamaqda olan bir qism dır. Saklann bir qolu tarixi Syunik (Sisikan - Zəngəzur), Arsak Azərbaycan türkləri (Pəmbək, Yuxarı Körpülü, Aynm sovxoz) və Göyçə bölgələrinə yayılmış, Quzey Azərbaycanla onun qərb qəsəbəsi ərmənilərin-haylarm zorakılığına dözə bilməyərək doğ- ərazilərini (indiki “Ərmənistan”ı) əhatə edən ilk böyük vahid türk ma evlərini tərk etməyə məcbur olmuşlar... məkanmda dövlət qurmuşlar. Tarixi Göyçə mahalı ərazisində sovetlər dövründə beş (Çəm- Bölgənin Təkəlik, Üləşik, Qaraqala kəndlərinin adları da bərək, Aşağı Qaranlıq, Kəvər, Yelenovka və Basarkeçər) rayon qədim türk ellərindən soraq verir. Azərbaycan xalqınm məşhur yaradılmışdır ki, (09.09.1930) onlardan 4-nün adı sırf türk mənşəli- söz-saz ustadı Aşıq Alı Dərəçiçəkdə doğulmuş, Qaraqala qəbiris- dir. 1969-cu ilin iyun ayından Basarkeçər Vardenis adlandınlmışdır. tanlığmda dəfn olünmuş, Qarabağ müharibəsi zamanı onun qəbri Basarkeçər toponiminin ilkin formasının Bazarkeçər olması ərməni-hay vəhşiləri tərəfindən dağıdılmışdır. Bu antihumanist ehtimalı var. Türk dünyasında “Bazar” adlı türk boyu olması mə- aksiyada məqsəd daha bir türkün (özü də adlı-sanlı, tamnmış) öz lumdur. Bu yerdə türk tayfası “Köçər” adlı kənd salmış, beləlik- doğma el-obasmda əzəli türk torpağında izini itirməkdir. lə, Basarkeçər toponimi yaranmışdır. Mənbələrə görə, Basarkeçər Axta toponimi 1828-ci ilə aid bir mənbədə Axtu şəklində bölgəsində yaşayan əhalinin 4376 nəfəri Azərbaycan türkü, cəmi işlənmişdir. Əhalinin hərəkəti - miqrasiyası ilə əlaqədar Türkiyə- 44 nəfəri ərməni-hay idi. Rusiya imperiyasınm Qafqazda erməni- dən gətirilmə addır. Orta yüzilliklərdə Şərqi Anadolu ərazisində ləşdirmə siyasəti nəticəsində buraya xeyli ərməni-hay əhalisi kö- çürüldü və 1873-cü ildə onların sayı artaraq 3145 nəfərə çatdınl- Şahalı-Vahaqni (lüğətdə Vedi (Ararat) rayönu dı. (Ərməniləşdirmə siyasəti dedikdə çar Rusiyasınm Qafqazda, voxdur), Yaqublu-Meğrut Ön Asiya və Yaxm Şərqdə müsəlman dövlətlərinə qarşı xnstian- (Ballıca?), Hacıkənd-Bebed lardan ibarət öz forpostunu yaratması nəzərdə tutulur). Vİüğətdə yoxdur) və s. 1918-ci ilin Bahar (Novruz) bayramı ərəfəsində tayqulaq Çar Rusiyası dövrün- general-mayor Andranik Ozanyanm quldur dəstələri bölgəyə bas- də Böyük Qarakilsə’ bölgə- qın edərək Şişqala kəndindən 64 nəfəri böyük bir evə yığıb (orta si Gəncə qubemiyasının yüzilliklərdə inkvizitorlar kimi) vəhşicəsinə yandırmışlar. Digər Qazax qəzasma daxil idi. kəndlərin, Bala Mərzə, Başkənd, Hüseynqulu ağa... xeyli əhalisi Onun ərazisindən Pəmbək də ərməni-hay qəddarhğmm qurbanı olmuşdur. Tanmmış el-oba adlı çay axrr. Adı çəkilən ağsaqqalı Aşıq Nəcəfi daşnak ərmənilər-haylar tutub onun belinə bölgə bir tərəfdən Pəm- qaynar samovar bağlayaraq işgəncə ilə öldürmüşlər. bək, digər tərəfdən isə Ba- Daşnaklann bu üsulla Azərbaycan türklərini qətlə yetirmə- zum (Bzovdal) və Hələb ləri 1905-1907, 1918-1920 illərdə və Qarabağ müharibəsində də dağ silsilələri ilə əhatələn- təkrar olunmuşdur. mişdir. 1948-1953-cü illərdə bölgənin dinc əhalisinin bir qismi 1988-ci ilin sonunda Azərbaycana deportasiya edilmişdir. Həmin dövrdə Basarkeçərin “Ərmənistan SSR”də Azərbaycan türklərinə qarşı ən dəhşətli 37 kəndindən 30-da Azərbaycan türkləri yaşayırdı. vəhşiliklərdən biri burada həyata keçirilmiş, 23 nəfər qəddarcası- na öldürülmüşdür... 1988-ci ilin sonun- Böyük Qarakilsə (Quqark) rayonu Yeni yaradılmış “Ərmənistan SSR”i ərazisində təşkil olun- da bölgənin Azərbaycan muş rayonlardan biri də tarixi Vedi mahalındakı Vedi rayonu idi türkləri doğma el-obasm- (09.09.1930). 1968-ci ildə bölgə Ararat adlandxnldx. Ərməni-hay dan zorakılıqla çıxanl- hökumətinin sonrakx fərmanlan əsasxnda bölgənin Azərbaycan mış, onlardan 43 nəfəri türkləri yaşayan 30 kəndinin adı dəyişdirildi, onlardan bir qismi öldürülmüşdür. ərməni-hay dilinə uyğunlaşdxnldı, digər bir qismi sadəcə olaraq Böyük Qarakilsə tərcümə olundu; Çəmbərək - Surenavan (Suren kəndi), Dəvəli- rayonu tarixi Pəmbək Ararat (əslində Hərarət-yanar dağ), Keşiş verən - Zovaşen (Dərya mahalı ərazisində yara- kənd?), Reyhanlı-Aygevan (Bağlı?) Qaşqa-Vardaşat (Bolgüllü?), dılmışdır (09.09.1930). Çanaxçx-Sovetaşen (Sovet kəndi) Arazdəyən-Yerask (lüğətdə Beş ildən sonra ərlnəni- yoxdur), Qədirli-Lancanist (lüğətdə yoxdur), Xalisa-Norakert (Tə- lər-haylar onu Kirova- zə şəhər), Qaraxaç-Lusaşöğ (İşxqlı) və s. və i.a. Vedibasar (Vedi- kan adlandırmış, sonra nin qədim adı - müəllif) qedim türksoylu Qaraqoyunlu və Ağqo- isə Quqark, daha sonra yunlulann yurdu, el-obası olduğundan bu torpaqlarda xeyli qoç və Vanadzor. at daş heykəlləri qeydə ahnmışdxr. Onlann türksoylu tayfalara Ərməni-hay hökumətinin fərmanlan əsasında bölgənin 21 mənsub olduğu şübhe doğurmur; Çağdaş Azərbaycanda bu növ Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlərinin adlan dəyişdirilmişdir. heykəllər Gədəbəy, Kelbəcer, Daşkəsən, Naxçxvan bölgələrində, Belə ki, Hacıqara - Makaraşen (Makar kəndi), Bzovdal-Baztım, eləcə də Türkiyədə (Çıldırda, Vanda) türklər yaşayan Ahisqala, ləvi - beynəlxalq hüquq və insani normalara zidd vəziyyətdə da- Diyarbəkir, Rasian ərazilərində də at, qoç heykəlləri vardır. Bü- vam etdirildi və azğınlaşmış ərmənilərin-hayların qarşısmı almağa tiin bunlar da keçmişdə vahid türk məkanmdan xəbər verir. SSRİ itnperiyası, onun Ali hökumət orqanları, rəhbərliyi acizlik Vedibasar bölgəsi vaxtilə Azərbaycan türklərinə Abbasqulu göstərdi, 1988-ci ilin sonunda adı çəkilən bölgənin 20-dən çox Şadlinski kimi görkəmli sərkərdə yetirmişdir. Onun başçılığı al- kəndi silah zoruna boşaldıldı. Altı nəfər Azərbaycan türkü düş- tmda yaradılmış könüllü özünümüdafiə dəstələri 1918-1920-ci il- mən - ərməni-hay gülləsinə tuş gəldi... lərdə general Andranikin quldur ordusu ilə qanlı savaşlara qatıl- Azərbaycan türklərini tarixi Vətən toıpaqlannda sovetlər mış, dinc Azərbaycan türklərini növbəti kütləvi qırğmdan - soy- dövründə yaradılmış Vorontsovka (indiki Kalinino) rayonunu öz qınmdan qoruya bilmişdir. keçmişilə nəzər-diqqəti çəkir. O tarixi dağ Borçahmn Lori mahalı Şura hakimiyyətinin ilk çağlarmda Naxçıvan vətənpərvərlə- ərazisində yerləşir. rinin müraciəti və köməyilə məşhur “Qırmızı tabor” batalyonunu Borçalı bölgəsi Rusiya imperiyası tərfındən işğal olunduq- yaradır və iki il ərzində (1920-1921) Naxçıvandan İrəvana qədər dan sonra Tiflis qəzası daxilində Borçalı distansiyası yaradılmış- ərazidə yuva salmış ərməni-hay daşnak hərbi birləşmələrini dar- dır ki, 1880-cı ildən öz əhəmiyyətinə görə müstəqil qəzaya çev- madağm etmişdi. rildi. Borçalı qəzasmm tərkibində ən böyük nahiyə Lori (dağ Qansız ərmənilər cavab olaraq bölgənin Şahablı, Qarağac, Borçalı) adlanır. Lori nahiyəsi 1236-cı ildə monqollar tərəfindən Heyrams və Ağasıbəyli kəndlərinin dinc əlahisini tamam qırmış, dağıdılmış Lori şəhərinin adını yaşadır. 1921-ci ilin noyabr ayın- bütün evləri isə yandırmış, viranə qoymuşlar. da Gürcüstan və “Ermənistan” bolşevik hökumətlərinin razılığı Vedibasar bölgəsi Qarabağ mahah kimi iki hissədən ibarət- əsasında Lori nahiyəsi “Ermənistan”a neytral zöna kimi verildi. dir; dağlıq və arandan. Onun vahid vəhdətdə mövcud dağ və aran Vorontsovka rayonu da Lori nahiyəsinin üstündə “Ermənistan”ın torpaqlannda yaşayan Azərbaycan-türk camaatı ərməni-hay zora- ərazisinə qatıldı. kılığına, təqibinə daha çox məruz qalmışdır. Qədim Buntürk diyarı Borçalı, Şəmsəddin əyalətilə birlikdə 1948- 1951-ci deportasiya illərində isə bölgənin dağlar qoy- Nadir şah tərəfındən (Qarabağ - Gəncə bəylərbəyliyinin onun nunda qərar tutmuş bir Vorontsovka (Kalinino) rcıyonu şahlığımn əleyhinə olduğu üçün qisas olaraq) hələ 1736-cı ildə neçə kəndindəki Azər- gürcü çarı Teymurazın ixtiyarına verildi. “O vaxtdan keçən iki əsr baycan türkləri zor gü- yarımdan çox bir müddət ərzində Borçalı mahalı Gürcüstanın tər- cünə Azərbaycana kö- kibində qalmasma baxmayaraq tədricən Ermənistanla Gürcüstan çürülmüşdür. arasında bölüşdürülmüşdür” (H.Həsənov “Borçalı həqiqətləri”, Ümumiyyətlə, Bakı, 2006). Müəllif daha sonra yazır ki, (türk mənşəli toponim- statistik məlumata görə lərə fikir verin!) “Borçahmn ərazisi Gürcüstanda Qarayazı (indiki həmin dövrdə “Ərmə- Qardabani), Qaraçöp (indiki Siqnax), Sarvan (indiki Marneuli), nistan SSR”-dən depor- Ağbulaq (indiki Tetri-Skaro), Boluslu (indiki Bolnisi), Başkeçid tasiya olunmuş Azər- (indiki Dmanisi), Ərməniyədə (indiki “Əraıənistan”) isə Allah- baycan türklərinin nə verdi (indiki Tumanyan), Cəlaloğlu (indiki Stepanavan), Hamamlı az, nə çox sayı 600 min nəfərdən çoxdur. (indiki Spitak), Barana (indiki Noyembeıyan), Vorontsovka (in- “Türklərsiz Ermənistan” - etnik təmizləmə siyasəti 20-ci diki Taşir) rayonlarının ərazilərini əhate edirdi” (Biz də coğrafı yüzilliyin sonunda - SSRİ imperiyasmın qürub çağmda daha küt- adlann - toponimlərin deyişdirilməsi haqqmda yazmışıq). Burada qısa tarixi arayış yerinə düşər. Vaxtilə Roma legion-
Borçalı qəzası (XIX əsrin llyarısı - XX əsrin əwəiləri) lanna qarşı mərdliklə vuruşan Buntürk tayfa birlikləri (onlar ancaq Gürcüstanda 40 mindən çox ailə hesablanırdı) taıixin səhnəsindən çıxsalar da Gürcüstan ərazisində silinməz izlər qoymuşlar. Bu gün də mövcud olan çoxsaylı türk mənşəli toponimlər, türk-alban tarixi və mədəniyyət abidələri, türk Ağqoyunlulann 1486-cı ildə Borçalı- da inşa etdikləri Ağca qala (gümüşü, işıqlı, nurlu mənasmdadır) Necvəddin kəndində Xaccaoğlu və Təkəli oğuz qəbiristanlıqlan, Qoçulu körpüsü, Bolusuda (indiki Bolnisi) Koroğlu qalası, “körük Qəmərli” məhəlləsi, baxımsızlıq üzündən dağılmaqda olan alban kilsələri, künbəzlər (bunlan mən özüm də cavanhqda qonaq ge- dəndə görmüşəm), Tbilisidəki Atəşgah, Karvansara, məscid və künbəzlər - ulu əcdadlanmız türklərdən, onlann şanlı keçmişindən, mədəniyyətindən, hərbi qüdrətindən - etnomənəvi dəyərlərindən xəbər verir və şübhəsiz ki, bu zəngin türk etnomənəvi sərvəti öy- rənmək, qorumaq və təbliğ etmək Azərbaycan türkü yaşayan Bor- çalıda cərəyan edən etnik zəmindəki olaylardan köklənən təəssüf və narahatçılıq hissilə qeyd etməliyəm ki, Gürcüstanda baş qal- dırmış “əyalət” şovinizmi (E.Şevardnadze) iki dost xalq arasmda millətçilik toxumu səpərək etnik qarşıdurma nəticəsində (1989- 1993) Borçalıdan: Bolnisidən - 800, Kazreti qəsəbəsindən - 200, Dmanisi rayonundan - 400, Tbilisi və Rustavidən - 700-dən çox Azərbaycan türk ailəsi təqiblərə - zorakılığa məruz qalaraq öz dədə-baba yurdlanm məcburən tərk etməli olmuşlar. Azərbaycanın tarixi mahalı Borçalı müasir Giircüstamn canub-şənjində yerləşir. Hələ e.ə. burada erkən əkinçildrd məxsus yaşayış yeri olmuşdur. Qazmtı zamanı ərazidə çiy kərpicdən tikilmiş yaşayış evlari, Bu anti-humanist aksiyalara təkan verən, gürcü soylu (fami- təsərrüfat binalan, sümük (biz),’daş və absidiandan hazırlanmış alətlər aşkar edilmişdir. Əhali maldarlıq, taxılçılıq, bostançılıq, balıqçılıq, ipəkçiliklə məşğul olmuşdur. Şuləvər və Şomutəpə (Azdrbaycan) abidələri liyalı) ərməni-haylann “səylər”i nəzərə alınmaqla iki dövlət: Zaqafqaziyada dalıa erkən əkinçilik mədəniyyəti üçün səciyyəvidir. Böyük Şuləvər və Gümrüdəki mədrəsə və məscia mənəvi mədəniyyətin ilkin inkişaf nümunəsidir. Borçalı mahalı Azərbaycan, bəzən də gürcü Gürcüstan və Azərbaycan dövlətləri ayıq-sayıq olmalı və ölkədə feodallarının vassallarma çevrüsə də çox zaman müstəqilliyini saxlamışdır. Rusiya çan I Aleksandrın 12 sentyabr 1801 -ci il tarixli fərmanma əsasən Qazax, Şəmşəddil ilə birlikdə Azərbaycan türklərinə qarşı hər növ təqiblərin, diskriminasiyanın işğal edi(miş Borçalı türk torpaqları XIX əsrin 40-cı illərinə qədar zorla Gürcüstana qatılmış 7 qarşısı alınması üçün ciddi addımlar atılmalıdır. distanstyadan biri idi. 1832-ci ilin məlumatlarına görə, Borçalı distansiyasının 145 kəndinin 4 092 həyətində 13 762 nəfər kişi yaşayırdı. Əhalinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. İndi isə mövzumuza qayıdaraq qeyd etmək istərdim ki, so- Rus müstəmləkəçilərinin apardıqları məqsədyönlü köçürmə siyasəti nəticəsində Borçalının etnik tərkibində xristianların, ilk növbədə isə ermənilərin xeyrinə güclü dəyışikliklər edilib. Belə ki, 1886-cı ildə vetlər dövründə Lori mahalı 4 rayona: Barana, Allahverdi, Calal- qəzanın 106 534 nəfər əlıalisinin 76%-i Azərbaycan türkü, 8-i ermənilər, 9%-i giircülər və 7%-i başğa millətlərdən ibarət idi. Beləliklə yürüdülən siyasət nəticəsində burada qəza əhalisinin etnik tərkibində oğlu və Vorontsovka rayonlarına bölündü. Azərbaycan türklərinin xüsusi çəkisi iki dəfə azalddmışdır. 1840-cı ildə Borçalı distansiyasının bir hissəsi yeni yaradılmış II qəzadan ibarət Giircüstan-imeretiya Vorontsovka toponimi iki dəfə dəyişdirilmişdir; önce Taşır, quberniyasının (1937-ci iidən sonra Gümrü adlanır) qəzasına verilir, 1846-cı i! 16 dekabr fərmanı əsasmaa təşkil edilmiş Tiflis qubemiyasının tərkib'ındə Tiflis qəzasından ayrılaraq, aynca inzibati-ərazi vahidi olan sonra isə Kalinino adlandırılmışdır. Bölgənin 9 kənd adı da belə Borçalı qəzası (əfıalisi azərbaycanlılardan ibarət Qarayazı və Qaraçöp rayonları buraya daxil deyildi) yaradılır. Borçalı qəzası Lori, Trialet və Borçalı pristavlıqlarına bölünürdü. Inzibatt mərkəzi Böyiik Şüləvər dəyişikliyə uğramışdır (Qızıl kilsə - Qızıl daş, Qara daş, Qara kil- lcəndində yerləşirdi. Borçalı qəzasının ümumi sahəsi (Strelbitskiyə görə 59 385 kv. verst, Hərbi 'topoqrafıya şöbəsinin məlumattna görə 54 172 kv. verst) 564 310 desyatin idı. ı926-ct ildə Borçalt qəzası ləğv edtlir. sə - Gemhovit (Dağyalı) Qızqala -Getovan (Çaylı kəndi), Şahnə- əvəz olunması açıq-açığma türk mədəni irsini, onun etno-mənəvi zər-Medravan (Böyük kənd) və s.). dəyərlərini saxtakarlıq yolu ilə “özününküləşdirmək” deyilmi? Bölgənin Armudlu və Qaçaqqırılan dərələrində qədim qa- Türk dünyasma aid tarixi həqiqətləri yaşadan onlarla, yüzlərlə yaüstü rəsmlər ulu türk babalarımızm yadigarı Qobustan “yazı- toponimlər də ərməni-hay “soyqınmma” məruz qalmışdır. Bölgənin lan”nı xatırladır... Ağüdü və Vağüdü kəndlərinin adlan təhrif olunaraq ərməni-hay 1988-ci il ərməni-hay millətçilərinin təqib və zorakılığına sənədlərində “Aqudi” və “Vaqudi” şəklinə salınaraq təhrif edilmiş- dözə bilməyən Qızıl kilsə, Sarıyal, Molla Eyyublu, Cücə kənd :lir. Hansı ki, həmin coğrafi adlann ilkin adı qeyd etdiyimiz kimi ol- (Cücü kənd), Soyuq bulaq, İlməzli Qaraqala, Qaraisa, Dəmirçi- malıdır: Ağüdü və Vagüdü isə “böyük düzdə salınmış “Böyük lər..., Qurdqala, Gersovxoz və digər kəndlərin Azərbaycan türk- kənd” mənasmdadır. Ağudi və Vaqudi sözləri ərməni-hay dilində ləri doğma el-obasını tərk etmişlər. isə bir məna daşımır - məzmun yükündən məhmm sözlərdir. Tarixi Zəngəzur mahalınm ərazisində sovetlər dövrünün ilk Qərbi Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biri, illərində yaradılmış Qarakilsə rayonu (09.09.1930) on il sonra Si- yaranması m.ö. 7-5-ci yüzilliklərə aid olan və sak (skif) türk admı sian adlandırılmışdır. Bölgənin 14 Azərbaycan türklərinə məxsus bu günə qədər yaşadan Şəki qalasıdır (xarabalıqlan indi də durur). kənd adı da belə dəyişikliyə məruz qalmışdır: Alıh-Salvard (lü- Bu qala ərəblərlə 20 il müharibə aparmış xürrəmilər hərə- ğətdə yoxdur), Şenadağ-Gemaşen (lüğəti tərcüməsidir), Məliklər- katmın başçısı Babəkin süqutunun şahididir. Mənbə məlumatma Spandaryan (ərməni-hay soyadı), Mərzə-Bartsravan (Yuxan görə Şəki, həm də böyük türk sərkərdəsi Qızıl Arslanla dahi kənd), Ağkənd-Aşotavan (Aşot kəndi), Saybalı-Samakun (lüğətdə klassik şairimiz Nizami (əsl adı İlyasdır) Gəncəvinin görüş yeri yoxdur), Urud-Vorotan (lüğətdə olmuşdur. Bölgədə müqəddəs yerlər də az deyil, Seyid Mir İsma- yoxdur) və s. Qarakilsə (Sisiyan) rayonu yıl ağanın künbəzi Urud (Qala) kəndindədir. Qarakilsə rayonunda möv- 1917-1918-ci illərdə qansız ərmənilər-haylar Zəngəzura, o cud coğrafı yer adları, xüsusilə et- cümlədən Qarakilsə mahalma soxularaq ağlasığmaz vəhşiliklər nonimlər qədim türk elindən so- törətmişlər. Azərbaycan türkləri yaşayan 15 kəndi, Dulus, Bəhri- raq verir. Eyni zamanda alban li, Ərəfsə, Kürdlər, Qarakilsə, Pul-kənd, Ərikli, Dəstəgirdi, Şıx- mədəniyyətinə aid xeyli tarixi iar, Qızılcıq, Vağüdü... və digərlərini bütünlüklə, yaxud qismən abidə də vardır ki, ərmənilər-hay- dağıtmış, xarabazära çevirmişlər. lar öz tarixini bir az da irəli çək- 20-ci yüzilliyin 30-cu illərində əsassız repressiyalara məruz mək üçün saxtakarlıq edərək on- qalmış bölgənin Bazarçay, Ağkənd, Təzəkənd, Şam və b. kənd- lan “ərməniləşdirir və mənimsə- lərdə yaşayan Azərbaycan türkləri qəsdən “xalq düşməni” dam- yirlər”: Urud kəndində tapılmış ğası ilə həbsə almaraq kütləvi şəkildə məhv edilmiş, həmin daşdan qoç heykəlləri millətçi ər- kəndlərə isə ərmənilər-haylar yerləşdirilmişdir (Bəs bu düşmən məni-hay müəllifləri “daş dövrü- qəddarlığına nə ad verəsən?). nə aid mədəniyyət nümunələri” 1948-1953-cü illərdə Qara-kilsənin Azərbaycan türkləri ya- kimi təqdim edirlər. Ağüdü kən- şayan 8 kəndinin əhalisi ya bütünlüklə, ya da qismən sıxışdırıhb dindəki 6-cı yüzilliyə aid qəbir- çıxarılmışdır. üstü abidənin 1960-cı illərdə Coğrafi mövqedən bölgənin qədim türk Sünik yaylası, Ba- “bərpa edilməsi” adı altmda ərməni-hay dilində yazılmış daşla zarçay çayı (indiki Azərbaycan ərazisində Qubadlı bölgəsində Bərgüşad çayı adlanır), Ağdaban, Salvard, Məscidli, Dəmirlidağ, Qafan rayonunda yerləşən Bəzzeyn qalasınm adını ərməni- Qoşadaş, Qara qaya dağları, Qarapir, Para Güney, Qara çınqıl, iər-haylar dəyişib 1722-1728-ci illərdə türklərə qarşı savaşan Qara bulaq, Qara göl, Qara Çuxur, Arpatəpəsi, Buğda təpəsi və xristianlara sərkərdəlik etmiş David bəyin adını qoymuşlar. Babə- s. və i.a. toponimlərin etimologisı - açımı, zəngin türk etnomənə- kə məxsus qala olması ehtimalı bu gün də gündəmdədir. Babəkin vi aləmdən, onun qədim mədəniyyətindən soraq verir... tapmdığı əsil Bəzz qalası Güney Azərbaycan ərazisindədir, yoxsa 1988-ci ilin faciəli günlərində Qızılcıq, Sofulu, Murğuz, Qafanda? - etiraf edək ki, bu məsələnin dəqiq araşdınlması öz Şıxlar, Ağüdü, Urud, Ərəfsə, Comərdli, Dəstəkürd, Vağüdü, Şə- tədqiqatçılannı gözləyir, özü də nə qədər tez olsa etnomənəviy- ki... kəndlərin türk əhalisi ərməni-hay zorakılığma davam gətir- yatımız bir çirkin ərməni-hay əməlindən təmizlənər, azad olar. məyərək doğma yurdlanm məcbur olub tərk etmişlər. Onu qeyd edək ki, Bəzzeyn qalası vaxtilə Oxça çayınm sağ Oxucunu yormamaq və mövzumuza xələl gətirməmək məqsə- və sol sahillərini əhatə etdiyindən ona, ikiliyinə görə “iki qala” - dilə tarixi Qərbi Azərbaycanda mahal, kənd, çay, dağ, yaylaq adları “iki Bəzz” deyilmişdir (bu Qəmərli (Artaşat) rayonu - toponimləri haqqmda daha qısa, müfəssəl məlumatlara keçək. ad ərəbcədir)... Tarixi Zəngəzur ma- Qafan rayonu 1988-ci ilin sonunda halı ərasizində sovetlər Qafan rayonundakı Azər- ŞfTMHvr- dövründə Qafan rayonu baycan türklərinin 40 kən- yaradıldı (09.09.1930). Ər- di ərməni-hay ekstremist- məni-hay hökumətinin fər- ləri tərəfindən zorla boşal- manlan əsasmda 12 kənd dıldı. adı dəyişdirilmişdir (Dəy- Tarixi Qərbi Azər- mədağlı-Şrvenants (lüğət- baycan torpaqlannda so- MBV3A9/U də yoxdur), Kilsə kənd - vetlər dövründə yaradılmış Sraşen (Dağ kəndi), Sirkə- rayonlardan biri də qədim tas - Xdrants (lüğətdə türklərin adını daşıyan Qə- yoxdur), Axtaxana-Xladaş mərlidir(09.09.1930). 1945- 6. Toxan$attı 7. Quylasar (lüğətdə yoxdur), məşhur ci ildən Artaşat adlandı- 8. [man$a!ı 9. Doqquz Zeyvə-David bəy (sərkər- rılmışdır. 10. Y.Quylasar də adı), Maqauz (Qarabağ- Araz çayı sahilində da eyni adlı kənd var) - Kaxküt (lüğətdə yoxdur) və s. salınmış Qəmərlinin yaxmlığmda qədim şəhər xarabalıqları indi Bir izaha görə Qafan toponimi guya Qafm (Qafqaz dağlan də durur. Ərməni-hay alimlərinin yazdığma görə guya qədim nəzərdə tutulur) yerləşdiyi yer, ərazi, məkan deməkdir. Əslində Artaşat şəhəri burada yerləşmişdi və o hakim I Artaşes (Artaksi “Qapcıq” dağıdır (“kiçik qapı”) mənasmdadır. Digər bir izaha görə də yazılır) tərəfindən (m.ö. 189-160) tikilmişdir. Dəşti Qıpçaq çöllərində yaşamış peçeneqlərin tərkibində “qapan” Elmdə mövcud daha etibarlı fıkir vardır. Yuxarıda saqa adlı türk tayfası olmuşdur. Onlardan bir qismi vaxtilə Azərbaycana (skit), kimmer (qamər) türksoylu tayfalarm Qərbi Azərbaycanda etnik axın etmiş və onun qərb bölgəsində məskunlaşmışdır. hələ m.ö. 8-ci yüzillikdə yaşadıqları qeyd olunmuşdur. Qəmərli (Bölgədə, həmçinin Qoca Qapcıq, Qapıçay və s. coğrafı ad- etnonimi antik mənbələrdə kimmer türk tayfal'annm sinonimi ki- lar mövcuddur). mi də işlənmişdir. Qəmərli etnoniminin arealı genişdir. Belə ki, qonşu Gürcüstan ölkəsinin Dmanisi və Bolnisi bölgələrində bu məxsus 18 hektar torpaq “beynəlmiləlçilik hədiyyəsi” kimi ərmə- gün də bu adda yaşayış məskəni mövcuddur. Bu tarixi heqiqətləri nilərə-haylara ərməğan edildi (?). yaşadan etnonimlər alimlərimizin son elmi tədqiqat işlərində də Beləliklə, tarixi Qərbi Azərbaycan torpaqlannda qədim təsdiq olunur və göstərilir ki, “Azərbaycana gələn saqa-qamər dövrlərdən qərar tutmuş türk mənşəli mahal adları: Göyçə-Var- boylannın bir qismi, daha çox qamər soyundan olanlar Kappado- danes, Basarkeçər-Vardanis, Qəmərli-Artaşat, Vedi-Ararat, Calal- kiyanın doğuşunda keçmiş qaşqay və urmuların bölgəsində Urar- oğlu-Stepanakan, Hacı Nəzər - Kamo, Molla Dursun - Şaumyan, tunun əsarətindən xilas etdikləri subar boylarına qarışmışlar və Karvansaray - İncivan, Ağbaba - Amasiya, Ağgül - Ani, Düzkənd buranın türkdilli əhalisində fəallıq artdığı üçün həmin çağlardan - Axuryan, Hamamlı - Spitak, Üç Kilsə - Eçmiədzin - Uluxanh - artıq ətraf ölkələr qamər ölkəsi (asurca Qamirk, Qamırra) sonrakı Masis... adlandırılmışdır. ərməni-hay yazılarında Qamirk kimi tanmdı” (F.Cəlilov). Sırf türk mənşəli böyük şəhərlərin adlan da ərməni-hay ad- Digər bir mənbədə göstərilir ki, m.ö. 8-ci yüzillikdə Cənubi lan və sözlərilə əvəz olunmuşdur: Ellər-Abovyan, Sərdarabad- Qafqaza geri dönmüş, qədim türk mənşəli Kəmər (kimmer, Azər- Oktemberyan, Kəvər-Kamo, Qəmərli-Artaşat, Gümrü-Leninakan, baycan türkcəsində Qamər də işlənir) boyunun admı əks etdirir. Calaloğlu - Stepanavan, Hamamlı-Spitak, Üç Kilsə-Eçmiədzin, Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli etnonimi Qəmərli, qeyd Göyçə-Sevan... olunduğu kimi, ərməni-hay tərəfindən dəyişdirilmişdir. Onun tale- Türk dilinə məxsus qəsəbə adları da addəyişməyə məruz yini bölgənin 50-dən çox Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlər də qalmışdır. Uluxanlı-Masis, Alagöz-Araqats, Arpaçay-Axuryan, bölüşdürmüşdür. “Ərmənistan SSR” Ali sovetinin müxtəlif fərman- Ağababa-Amasıya, Vedi-Ararat, Qara kilsə - Manasyan, Göyçə - lan əsasında, Aysoru Düyünü - Verkin Dvin (Yuxan Dvin), İmanşa- Marulik, Basarkeçər - Vardenis, Talıboğlu - Lusakert, Tovuzçala - iı - Mxçqan (lüğətdə yoxdur), Ayash-Haykestan (yəni Ərmənistan), Verd, Allahverdi - Tumanyan... Yuxan Kürdkənd - Noraşen (təzə kənd), Qara Həmzəli - Burastan Bu səpgidə siyahım davam etdirməyə lüzum görmürəm, (lüğətdə yoxdur), Cənnətli-Zovaşen (lüğətdə yoxdur), Gödəkli- güman edirəm kifayətdir. Mqravan (lüğətdə yoxdur), Mehrablı-Vardaşen (Güllü kənd), Sa- Qısa tarixi arayış. 1880-ci ildə İrəvanda birsinifli Azərbaycan bunçu-Araksavan (Araz kəndi) və s. Addəyişməyə məruz qalmışdır. türkcəsində məktəb açılmasmdan bir il sonra Zəngibasann Uluxanlı 1948-1953-cü illərdə bölgənin 75 kəndində yaşayan Azər- (keçmiş Uluxanlı mahalında, indiki Masis rayonu) kəndində ikisinifli baycan türkləri deportasiya olunmuş, boşaldılmış, əksər kəndlərə məktəb açılır. Azərbaycanın gələcək görkəmli ədibi, məşhur “Molla xarici ölkələrdən gəlmiş ərmənilər-haylar yerləşdiriimişdir. Qalan Nəsrəddin” satirik jumalının təsisçisi və baş redaktoru Cəlil Məm- az sayda kəndlərin türk əhalisi də 1988-ci ildə məlum səbəblər mədquluzadə bu məktəbdə müəllim işləmişdir... üzündən doğma evlərini - dədə-baba yurdunu tərk etməli oldular. Qərbi Azərbaycamn qədim el-obalarından biri - Dərələyəz 1988-ci ildən 1991-ci ilin avqust ayına qədər Azərbaycamn mahalı ərazi bölgüsünə əsasən İrəvan qubemiyasının Şərur- “Ərmənistan”la sərhəd bölgəsində yerləşən Nüvədi kəndinin qey- Dərələyəz qəzasma daxil idi. “Ərmənistan”da sovetlər dövründə rətli camaatı - çağdaş Azərbaycan türkləri ərməni-hay ekstremist- rayonlaşdırma inzibati bölgü aparılan vaxt adı çəkilən mahal lərinin hər cürə təxribatlarına, tenor əməllərinə sipər çəkdilər, hesabına iki- Keşişkənd və Soylan rayonları yaradıldı. Nüvədi kəndini əsl alınmaz qalaya çevirdilər... Tarixi Zəngəzur mahalmın ərazisində isə 4 rayon - Mehri, Sonra Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin fərmam ilə Qafan, Gorus və Qara Kilsə rayonları təşkil olundu. Göyçə maha- Azərbaycan türklərinin üç kəndinə - Elnəzər, Nüvədi və Tuğaya lının torpaqlarında 5 rayon - Çəmbərək, Basarkeçər, Aşağı Qa- ranlıq, Kəvər, Yelenovka (Sevan, tarixi Göyçə) inzibati bölgələr Bizə elmi ədəbiyyatdan o da məlumdur ki, Göyçə mahah təşkil olundu. hələ qədim vaxtlardan vahid etnomənəvi və xüsusilə musiqi mə- Məlumdur ki, Qafqaz Albaniyası dövründə Göyçə onun tər- dəniyətimizi zənginləşdirən el-oba aşıqlanmızın, söz-saz ustadlan- kib hissəsi - bir əyaləti, sonrakı yüzilliklərdə isə mahal olmuşdur. am beşiyi olmuş, neçə-neçə adlx-sanlı aşxqlar yetirmişdir; Aşxq Alı, Miladm 488-ci ilində Qarabağm Aluen şəhərində keçirilmiş alban Aşıq Ələsgər, Aşıq Əsəd, Aşıq Qurban, Aşıq Musa, Aşıq Qasım, kilsəsinin böyük toplantısında Göyçə keşişinin iştirakı bölgənin Aşıq Nəcəf, Aşıq Sayad, Aşıq Məhərrəm, Aşxq İmran... Albaniyanm hüdudlannda olmasına dəlalət edir. Göyçə gölünün Bu siyahmı xeyli davam etdirmək də olardı. Qərbi Azərbay- belə adlanması 12-13-cü yüzilliklərə aiddir. Əmir Teymurun can torpaqlarmda yaşamxş daha bir qədim türksoylu tayfa haqqxn- dövründə göl türkcə “Kökcə Tengiz” adlamrdı. da qısa da olsa danxşmaq zorundayam. Şah I İsmayılm 1510-cü ilə aid fərmanmda “Göyçə mahalı” M.ö. 3-2 yüzilliklərdə Don-Terek çaylan arasmda məskunlaş- ifadəsi işlənmişdir. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanmda “Göyçə mış şaman türkləri sayılan Şirak boylan (Xəzərlərin bir qolu) Qaf- tengiz” adlanmışdır (Gölün bu adı suyunun açıq havada göy-mavi qazrn cənubuna gələrək Araz-Arpa çaylan hövzəsində yerləşmişlər... rəngə çalması ilə əlaqədardır). Ərməni-hay mənbələrində müx- Düzkənd bölgəsi ərazisində Şirakan adlı qala xarabalxqlan təlif tarixi dövrlərdə “Qelanı dəniz” (M.Xorenatsi) gölün əwəllər və eyniadlı kənd indi də qalmaqdadır. ərmənilərə - haylara aid olmadığmı yazır və qeyd edir ki, “Ər- Tarixi Qərbi Azərbaycanda əzəldən Azərbaycan türkləri ya- məni-hay çan Elam - (o Qelam toponimini şəxs adı ilə çaşdınr. şamasma və məskunlaşdıqlan torpaqlann ancaq Azərbaycana məx- Halbuki Qelam Göyçə gölünün qərbində yerləşən dağlann adıdxr susluğuna daha bir tutarlı dəlili, sübutu diqqətinizə çatdınram. - müəllif) şimal-şərqə gölün ətrafxna getdi və əhalini orada Etibarlx mənbələrin hesablämalarına görə 1441-ci ildən yerləşdirdi...” (?), “Qeqam dənizi” (14-cü yüzillik) “Qelam gölü” 1828-ci ilə qədər zaman kəsiyində 49 mənşəcə türk olan xan, (17-ci yüzillik), “Qeqam” (A.Təbrizi) və s. bəy və sultan ailəsi məhz İrəvanda yaşamış və xanlığı idarə et- M.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə urartuluların Göyçə mahalmı “Ge- mişdir (Həsənəli xan, Hüseynqulu xan, Qulam Əli xan, Məhəm- lakuni” kimi işlətdikləri adla bağhdır (“Qol” qədim türk sözü məd xan Əliqulu xan... və digərləri). Xanlxqda fəaliyyət göstərən olub “göl” deməkdir, “uni” qeyd etdiyimiz kimi urartu dilində dini ibadətgahlarda (məscidlərdə) 50 axund (dini alim) və yüz- “yer, məkan” bildirir). lərlə molla qeydə alınmışdı. Ümumən 19-cu yüzilliyin sonunda GöLün Sevan adlandırxlması ərməni-hay dilində “Sevvanq” İrəvan qubemiyasında əhalinin artımı ilə əlaqədar müsəlmaxı sözündən alınmxşdır. 697-ci ilə aid hadisələrdə bu Sevan “Alban məscidlərinin sayı 250-ə çatmışdı. Çox təəssüf ki, türk abi- tarixi”ndə də qeyd olunur. Göldə “Ada” adlx kiçik bir ada vardır. dələrilə yanaşx, bu məscidlər də qansız ərmənilər-haylar tərəfin- Adada vaxtilə albanlar (Azərbaycan türkləri - müəllif) tərəfindən dən dağıdılmışdır. Onlann arasmda Qədim şəhər məscidi, Came Qaravəng adlı monastr tikilmiş, sonra ərmənilər-haylar onu bu məscidi, Hacı Novruzəlibəy məscidi, Hacı İmamverdibəy məsci- ərazilərə gəldikdən sonra öz dillərinə tərcümə edərək Sev-Vank di, Mirzə Səfibəy məscidi, Hacx Səfərbəy məscidi... Zengəzur (“Qara kilsə”) adlandınb özlərinə çıxmışlar. Ərmənilər-haylar bölgəsində Pir Davudan kəndində 8-ci İmam Rzanxn nevəsi Mir sonrakı yüzilliklərdə həmin adaya isə “Seva” adası demişlər. Davudun, Qara Vəlli kəndində 7-ci İmam Museyi Kazxmın oğlu Göyçə gölü öz doğma admı 1930-cü ilədək yaşatmış, sonra göl Seyid Əhmədin məqbərələri de dağıdxlmışdır. Həmin dövrde ce- yerləşdiyi ərazinin ərməni-hay hökuməti tərəfindən (fərmanla) mi 8 ərməni-hay xristian məliki ve ağaları yaşamış, xanhqda ər- Sevan adlandırılmışdır. məni-hay Qriqorian kilsələrinde isə 13 keşiş olmuşdur. İ.Şopen yazır ki, 1827-ci ildə İrəvanda 2400 ailə, yəni 12 və s. bu nəsildəndir), qaradağlı, qacar (Ağa Məhəmməd Şah Qa- min nəfər adam yaşayırdı. Rus əsgərləri İrəvanı işğal edəndə yer- car bu nəsildəndir), zülqədər, şamlı, türkmən və digərləri hərbi li kübar Azərbaycan türk ailələrindən bir qismi rus hökmranlığım yürüşlərdə uğurlarma görə Oğuz ellərində daimi yaşamaq üçün qüruruna sığışdırmayıb Güney Azərbaycana köçdü. Əksinə ər- onlara hətta torpaq sahələri ayıraıışdı. Qaraman (Qara imam), Qa- mənilər-haylar ruslarm köməyilə Türkiyədən, İrandan İrəvan xan- ra İsa, Qaradonlü, Qaradağlı və başqa adlar məhz bundan sonra lığında - tarixi Azərbaycan torpaqlarmda yerləşdirildilər. Bütün yaranmış tarixi həqiqətləri yaşadan toponimlərə çevrilmişlər. bunlara baxmayaraq, İrəvanda yaşayan əhalinin etnik tərkibinin təhlili Azərbaycan türklərinin dəfələrlə üstünlüyünü təsdiqləyir: İrəvan xanlığı (XVIII əsrin II yarısı)
Azərbaycan türk ailələrinin sayı - 1807 (7.331 nəfər), ərmənilə- >• B o r ç a h , rin-haylarm isə 567 (2369 nəfər) olmuşdur. I \ s u 11 a n I • ğ ı / Göründüyü kimi, uzaq, əski dövrlərdə çoxsaylı türksoylu tayfalar, boylar tarixi Çuxur-Səəd ölkəsinin ilk sakinlərindən ol- Gümrüt) \ : / / i / r muş, sonra da neçə-neçə nəsillərin Vətəninə çevrilmiş və miladın ■ ŞAR8YEL 1 orta yüzilliklərində buraya qüdrətli səlcuq oğuzları gəlib məs- ! s l (l t a n l i ğ i ‘ kunlaşmışlar ki, bu torpaqlar onlardan da irsi olaraq biz - Azər- / A B Ä R j p baycan türklərinə qalmışdı...... J MXH Ä L I ' TALİN T-'-v. O ’’ Orta Asiyadan çıxmış səlcuq oğuzlarınm Ön Asiyaya hərbi Avaran I A.H A LI \ SEYİdD-'" 1AHAL yürüşləri XI yüzilliyin ortalanna təsadüf edir, sözügedən bölgə- 1 'V 1 \ AXSAQAL. '■...... ' f / T# n * MAHALf O Oşü . / ■'-•4 O SŞr dən Alagöz dağınm cənub yamacında Qazax-Su çaymın sol sahi- a ljP , ..... /'..... 31 R X lində “Oğuz yurdu” adlı toponim məlumdur. MAHALİ Digər tarixi mənbələrdən aydın olur ki, səlcuq oğuzlarmın 24 V, o- /X^V'İ® İRƏVAİRƏVAN / Asaäınr'1 < \ • ^ / k C ^ ..... s .:• oö • S Ə'0 D L I : __ \ k boyu ohnuşdur; afşar (Nadir şah bu nəsildəndir), bayat (dahi lirik şair, / Ma İH l i ! Sərdarab«l klassik Məhəmməd Füzuli bu nəsildəndir), bayandur (Dədə Qorqudu İ - w • \ J?/gərnIbasar yada sahn), bəydili, yivə, elmur, kanık, salor, çebni, çovundur... GÖYÇƏ Səlcuq oğuzlarmın əsas məşğuliyyəti maldarlıq olduğuna görə Azərbaycanm Şimali-Qərb və xüsusilə də onun Qərb bölgə- lərində (indiki “Ərmənistan”da dağlıq) ərazilərdə məskunlaşırdı- lar. Onlarm adı ilə məlum olan çoxlu etnonimlər. yer, yaylaq və dağ adları vardır; Emirli (Eymurlu), Yuva-yivə, Afşar, Qacarabad, Çebni, Qarxun və s.). 1747-ci ildə Nadir şah qətlə yetirilib imperiyası da- Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türk dövlətlərinin vaxtında on- 1780-1797-ci İllərdə Ağa Msh&mməd şah Qacann Gürcüstana yürüşü ğtldıqdan sonra Çuxur Səəd bəylərbəyliyi Pir Mahmudxan lann adı ilə bağlı etnonimlər tarixdə silinməz izlər qoymuş, bu hakimiyyəti əldətı vertnəməyə cəhd göstərsə də Irəvanda xalq iisyaıwıa başçılıq etmiş yerli feodal Mir barədə yuxarıda yazmışıq. Səfəvilərin hakimiyyəti illərində (15- Mehdi özUııü xan elan edərək mustəqil İrəvan xanlığınuı əsasuu qoymuşdur. Bəylərbəyliyin bir hissəsi blı xanlığın hiidudlarından kənarda qalaraq, Naxçıvan və digər xaıütqlarm tərkibinə daxil edildi. 16-cı yüzilliklər) “qızılbaş” adı ilə məlum olan türk tayfaları; ba- Xanlıq 15 mahala bölUnürdU. Xanlıq əhalisiıün böyUk əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idi. Er- harlı (Qarabağ xanlığmm eşik ağası, diplomat Baharh, onun nəvə- mənilər əlıaliniıı cUzi hissəsini təşkil edirdi. Ermənilərin dini nıərkəsi Eçmiədziıı (Uçmuəzzin) İrəvatı si coğrafiyaçı, dəyərli ziyalı Məmmədhüseyn Vəliyev (Baharlı) xaıılığmm ərazisində yerləşirdi. Onun başçısı İrəvan xam tərəfmdən vəz.ifəsinə təsdiq olunurdu. İrəvan xanlığı 1828-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal edilərək ləğv edilmişdir. Aydın Qarabağlı ------’ ------' =1 .=:■■=■ =.=■ - (lüğəti tərcümədir), Şirəkqala-Vardenit - (Gülliicə), Saçlı-Noraşen Beləliklə, Çuxur-Səəd torpaqlanmn türksoylu tayfalara, (Təzəkənd), Korbulaq-Şentanil (Binalı-?) və s. və i.a. boylara məxsus olması nəinki maddi—mədəni türk abidələri, hət- 1937-ci ilin dekabrmda tarixi Şərəyel (Şirək el) mahalı əra- ta burada qədimdən mövcud olan külli miqdarda türk mənşəii to- zisində Aygin rayonu yaradılmış, 24 ildən sonra Ani adlandml- ponimlər, etnonimlər də (yer, yurd, dağ, dərə, çay, göl, bulaq, mışdır. Ani qədim şəhər adıdır. Onun xarabalıqlan Türkiyə ərazi- meşə və s. adlar) sübut edir, hərçənd ərmənilər-haylar Çar Rusi- sində indi də qalmaqdadır. yasının fəal köməyi ilə bu diyara köçürülən dövrdən sonra, xüsu- Qədim Ani ərməni müəlliflərinə görə, guya ərməni-hay silə də sovetlər dövründə bu uzunömürlü coğrafı adları tarixin ;,:nvaziarmın qalası olmuşdur. Əslində, Miladın VII yüzilliyində yaddaşından mərhələ-mərhələ silmiş, pozub və dəyişmişlər. Bir burada yəhudi mənşəli Baqrationlar sülaləsi məskunlaşmış və bu qismini isə ya adicə olaraq tərcümə etmiş, ya da öz dillərinə uy- nəslin görkəmli nümayəndəsi Əhəd Baqratuni 885-ci ildə, yerli ğunlaşdırmışlar. İndisə tarixi Qərbi Azərbaycanm hesabma yara- hökuməti ələ keçirsə də, Bağdaddan (ərəblərdən) asılı vəziyyət- dılmış qondarma “Ərmənistan” adlı respublika ərazisində ilkin də (vassal) qalmışdır. adlan dəyişdirilmiş mahal, rayon, şəhər, kənd... adlanna müqayi- 1064-cü ildə Şəddadilərin, sonrakı tarixi dövrdə Monqolla- səli şəkildə diqqət yetirək. rm ixtiyarmda olmuşdur. 1319-cu il zəlzələsindən sonra burada Tarixi Abaran mahalı - qədim dövrdə “VII yüzil ərməni XVI yüzillikdə yeni türk kəndi salınmışdır. coğrafiyası”nda udinlərin Niq (indiki Nic) yaşayış məskəni -əya- “Ərmənistan” SSR hökumətinin fərmanlan ilə bölgənin 21 lət ad/anmışdır. Çox ehtımal ki, sonrakı yüzillərdə Qəbələ və kənd və qəsəbə adı qondarma ərməni-hay adlan ilə əvəz olun- Oğuz bölgələrində etnik axm etmiş udinlər (ölkənin bir bölgəsin- muşdur. O cümlədən, Qoşakənd kəndi - Haykadzor (Hay dərəsi), dən digər bölgəsinə gəlmə tarixi Miladm I yüzilliyində baş ver- Buğdaşin-Barqavan (Badımcanlı-?), Bəbirli-Bartsraşen (Yuxan mişdir) öz doğma yurdunun adını da özləri ilə gətirmişlər kənd -?), Daş qala-Karaberd (lüğəti tərcümədir), Bozdoğan- (N.Y.Marr, İ.l.Meşşaninov). Niqdə yaşayan udinlər isə m.ö. VII Sarakar (Qayadaş -?) və s. və i.a. yüzilliyə aid Urartu mənbələrində göstərildiyi kimi, tarixi Qərbi Dağ Borçalınm Lori mahalı ərazisində sovetlər dövründə Azərbaycandakı Etiunidən gəlmələri ehtimal olunur. Allahverdi rayonu yaradılmışdı (09.09.1930). 1959-cu ildə onun Sovetlər dövründə Abaran təhrif edilərək Aparan adlandınl- adı dəyişdirilərək Tumanyan adlandmlmışdır. Ümumiyyətlə, ərmə- mışdır (09.09.1930). Abaran “avar türklərinin məskəni, yaşadığı ni-hay hökumətinin fərmanlan əsasmda bölgənin 13 türk mənşəli yer” deməkdir, etnonimdir (keçmişdə bu etnonimlə mahal, nahi- kənd və qəsəbə adlan ərməni-hay adlan ilə əvəz olunmuşdur. yə, yaylaq, göl, ovalıq, kənd adlan məlum idi). Onun Ağnər kəndi - Akner, Attala-Aktala, Həkəri-Akori kimi təh- Azərbaycanın Qusar bölgəsində Avaran dağı, Avaran kəndi, rif olunmuşdur. Qaçağan-Arevadzor (Günəşli dərə), tarixi Borçalı Xaçmaz və Kubanda (Şimali Qafqazda) Abarançay etnonimləri bu mahalının ərazisində Qaçağan adh kənd (Gürcüstanda) bu gün də gün də mövcuddur. mövcuddur. Şınıx-Şnox (lüğətdə yoxdur) adlandmlmışdır və s. “Ərmənıstan” SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin müxtəlif 1988-ci ilin sərt qış aylarında qonşu bölgələrdə olduğu ki- fərmanları ilə bölgənin 32 Azərbaycan türkləri yaşayan kəndinin mi, bir mərkəzdən idarə olunan separatçı, qatı millətçi ərməni- adı dəyişdirilmiş, ərməni-hay mənşəli adlarla əvəz olunmuşdur. haylann silah gücünə zorakılıqla bölgənin Böyük Ayrım, Kiçik Belə ki, Hamamlı-Spitak (Ağkənd), Qaznəfər-Araqats (cəld, tez, Aynm, Yuxarı Ağtala, Cilizə, Ağtala, Manas, Mədən qəsəbəsi, iti-?), Təkərli-Tsaxkaşen (Güllükənd), Balakişi-Bijakan (Şəfa ye- Şamlıq Pədin, Aşağı Ağtala, stansiya qəsəbəsi Azərbaycan türklə- ri, şəfalı), Cəngi-Vardablur (yumru, girbəgül-?), Güllücə-Vardenis rindən “təmizləndi”. Tarixi Ağbala mahalı ərazisində sovetlər dövründə Amasiya baycan türklərinin hüquq və azadlıqlannın qəsdinə yönəldilmiş rayonu yaradıldı (09.09.1930). “Ənnənistan” ərazisindən deportasiyası haqqında qərar çıxarıldı Bölgənin qədim türk kəndi Gürcü-Leninakan (Lenin kendi), (1948). Alakilsə-Baytar (?), Çələb-Cradzor (Sulu dərə) adlandınlmışdı. Ərməni-hay saxtakar tarixçisi S.Ayvazyan “Rusiyanın tarixi, Ümumən götürdükdə, sovetlər dövründə 12 kənd və qəsəbənin ' ənnəni məsələsi” kitabında bu faktın Anastas Mikoyan tərəfindən ilkin türk mənşəli adları ərməni-hay sözləri ilə əvəz olunmuşdur. hazırlanmasmı, Stalinin imzasilə təsdiq olunmuş qərara əsasən Bölgədə türk mədəniyyətinə aid xeyli abidələr; müxtəlif fı- məshəti, azərbaycan və axıska türklərinin tarixi Qərbi Azərbaycan- qurlu oğuz qəbir daşlan, qoç heykəlləri (daşdan) və s. 1940-cı il- dan Qazaxıstanın şimahna, sərt təbiətli ərazilərinə, Altay ölkəsinə də bütün bunlar “plan”a salmaraq Arpagöl su anbarının altında deportasiyasını ərməni-haylann adına çıxır. 1905-1907, 1918-1920, qalaraq məhv edilmişdir. 1947-1953, 1988-2004-cü illərdə ərməni-hay cəlladlan tərəfindən Oxçuoğlu kəndi yaxmlığmda, Arpaçay çaymın sahilində Qız 2 (iki) minyondan çox azərbaycan türklərinin qırılması - soyqmm qalası adlı qala var idi... faktı üstündən isə sükutla keçir. 1988-ci ildə bölgənin Güllü bulaq, Çaxmaq, İbiş, Qonçalı - 1948-1953, 1988-1989-cu illərin deportasiyası, “etnik təmizlə- cəmi 16 Azərbaycan türkləri yaşayan kənd adı - toponimi də soy- mə - türklərsiz Ərmənistan yaradılması”, eləcə də ancaq 1905-1907, qırıma məruz qaldı (Yusuvan - Çarentsavan (şair adı), Dərəçiçək- 1918-1920 illərdə ərməni-haylar tərəfmdən Azərbaycan türklərinin Tsaxkadzor (lüğəti tərcüməsidir), Misxana-Hankavan (Mədən), soyqınmı nəticəsində 500 min (yanm milyon!) Azərbaycan türkü Babakişi-Haxavanadzor (lüğətdə yoxdur) və s. məhv edilmişdir (?!). Buna nə ad verəsən? Məgər bu əsl soyqınm Qədim bölgənin Dərəçiçək toponimi “Kitabi-Dədə Qorqud” deyilmi? Soyqınmlan törədənlər türklərdir, yoxsa qəddar ürəkli boylarında adı çəkilən Altuntaxtla bağlı olduğu ehtimal olunur. ənnənilər-haylar (qədim “bragilərin” - “İşkil-Səllimə it”lərin Başqa bir türk mənşəli toponim Qörçulu (Dərəçiçək bölgəsinin törəmələri)? Şəksiz buna yenə də tarix özü cavab verəcəkdir! qədim kəndlərindən biri) Dədə Qorqud dünyasından xəbər verir. Bəli, nə az, nə çox yanm milyon Azərbaycan türkü qətlə Dədə qışlaq kəndinin əski toponimləri diqqəti çəkir: Maraldoğan, yedirilmişdir! Özü də bu hələ ərməni-hay mənbələrində qeydə Ağırlıqqoyulan, Qorqubiçən, Ağbulaq, Qızıldaş, Qaraqaya, Cökə- alınmış məlumatdır. Dürüst hesablamalar aparılsa (beyqnəlxalq lik... hamısını sadalamağa lüzum yoxdur. Yalnız onu qeyd edək təşkilatlarm vicdanlı nümayəndələrinin iştirakı ilə) bu faciəli rə- ki, Qaraçar (Qələçar) qalasmm adı Oğuz cəngavəri Dəli Qaraça- qəm daha müdhiş olar. Bax budur, belədir qəddar, zalım, həyasız nm adı ilə bağlı olub onun adını yaşadır. və bədnam qonşularımız - ərmənilər-laylar, onlann ərməni-hay Sonrakı dövrlərdə, xüsusilə də sovetlər dövründə Azərbay- xisləti, “xəstəliyi”, yürüdülən ərməni-hay təcavüz siyasətinin nə- can türklərinin görkəmli adamlan, el ağsaqqalları, ziyalıları və ticəsi! Gəldikləri, tapındıqlan, məskunlaşdıqları və nəhayət, bəh- zəngin adamlarına divan tutularaq “xalq düşməni” damğası altın- rələndikləri Azərbaycan türklərinin dədə-baba torpaqlarım indi də da repressiyanm günahsız qurbanlarma çevrildilər. Millətçi ərmə- zorakılıqla da olsa tutmaq, zəbt etmək, onu aftoxton əhalisindən nilər-haylar bununla da kifayətlənməyib Azərbaycan türklərini təmizləmək, məhv etmək - budur nəhayətdə ərməni-hay məqsə- məhv etməkdə yeni-yeni “üsullar”a əl atu-dılar. SSRİ-nin rəhbər di... Bütün bunlara kim hüquqi qiymət verəcək, bu ağır cinayətlə- kürsülərində möhkəm otumıuş xislətli “bolşevik” ərmənilər- rə qarşı tədbir görüləcəkmi?.. haylar və onlara açıqcasına (çar Rusiyası dövründə olduğu kimi) havadarlıq edən məsul vəzifəli rus məmurlarımn əlilə dövlət sə- viyyəsində “beynəlmiləlçilik pərdəsi” altmda, əslində isə Azə- Cədvəl olaraq dünya mədəniyyətini zənginləşdirəcəkdir. O gün gələcək, Erməni silahlı dəstələri tərəfindən qətlə rnütləq gələcək! Çünki ulu torpaqlarımızla bərabər onun qoynun- yetirilmişdir və dağıdılmışdır 1918-1920 da əbədi həkk olunmuş, əsir götürülmüş toponimlər də cəngavər babalarımızm səsi-sədası bizi - öz doğma sahiblərini köməyə səs- Erməni ordusu tərəfindən qətlə yetirilən iəyir, geri çağmr. Biz isə bu haya-haraya biganə qala bilmərik! 700 000 nəfər azərbaycanlılar | N“N® Toponimlərin dil üzrə toponimlərin faizlə Deportasiya edilənlər 750 000 nəfər i Dağıdılmış məktəblər 263 mənsubiyyəti sayı ifadəsi Tibb müəssisələri 154 1. Azərbaycan turk mənşəli 676 78,1 Məscidlər və memarlıq abidələri 126 2. Hibrid mənşəli adlar 34 3,91 Qəbiristanlıq 380 3. Rus mənşəli adlar 11 1,26 Talan edilən və dağıdılan Azərbaycan kəndləri ~ 1 500 4. Ərməni-hay mənşəli adlar 30 3,45 5. Ərəb mənşəli adlar 8 0,92 Beləliklə, Azərbaycanm tarixi qərb torpaqlannm miladdan 6. Iran mənşəli adlar 4 0,46 da çox-çox öncə ilk sakinləri məhz türk mənşəli boyların, tayfa- 7. Dil mənsubiyyəti məlum 105 12,0 lann, sülalələrin mövcudluğu, onların təbiət varlıqlarma, sərvəti- olmayan (lal) adlar nə, dağ və düzənlərə, çay və göllərinə, kənd və şəhərlərə... ver- cəmi: 868 100% dikləri ilk adlan - məhz türk mənşəli toponimlər birmənalı şəkil- də farixi həqiqətləri - türklərin yaşadıqlan bölgələrin, mahalların, Qeyd: Statistik məlumatlar 1:500000 miqyaslı xəritə üzrə verilmişdir el-obalann, yaylaqlarm... bir sözlə, torpaqlann onlara və yalnız onlara məxsusluğuna dəlalət edir, bir daha vurğulayır və təsdiq edir. Yəni bu torpaqlar ulu əcdadlanmızın ilk vətəni, beşiyidir. Deməli, tarixi, elmi baxımdan ərmənilər-haylar indiki “Ərməni- BƏZİ SOYDAŞLARIMIZIN SAPDIRMALARI stan”ın, Azərbaycan türklərindən fərqli olaraq bu diyara da gəl- mə, gətirilmədilər - Rusiya imperiyasınm müstəmləkəçilik siya- Milli etno-mənəvi dəyərlərimizin; qədim alban abidələri və sətinin yekunu, nəticəsidir! Özünə Yaxın Şərqdə, Ön Asiyada yer-yurd adlarmın (toponimlərin) bəzi hallarda soydaşlanmızm forpost yaratmaqdır və o buna nail olmuşdur. ehtiyatsızlığı üzündən istər bilmədən, istərsə də bilərəkdən ərmə- Odur ki, rus köməyindən “bəhrələnən” ərmənilər-haylar nə nilərin-haylarm xeyrinə dəstək verilməsi bu gün ən ciddi ümum- qədər də həyasızcasına bəyan etsələr, bütün dünyaya car çəkib xalq qınaq obyektinə çevrilməlidir. Bu inamla əsas məqsədə hay-küy salsalar da ki, onlar indiki “Ərmənistan”da yerli-köklü keçməzdən öncə, üç əhvalatı oxuculann diqqətinə təqdim edirəm. əhalidirler, mənasız və əhəmiyyətsizdir! Bunun bir daha əyani Birinci, 1980-ci ilin yayında dədə-baba yurdumuz Xankən- surətdə alim İ.Muradovun dərin elmi tədqiqat işi sübut edir. Mən dinin 7 kilometrliyində yerləşən Canhəsən kəndində istirahət nikbin əhval-ruhiyyə içərisində bulunuram ki, türkün gələcək vaxtı ailəmizlə və bizə qoşulmuş mərhum Rəşid dayımm nəvəsi, nəsli öz dədə-baba yurdlarma - Qərbi Azərbaycana, Yuxarı (Dağ- Azərbaycan Dövlət Tibb İnstituunun son kurs tələbəsi, gələcək lıq) Qarabağa... - qayıdacaq, özünə məxsusluğunu, etnomənəvi diş həkimi Mirvari xanımla Darlı deyilən (keçmişdə burada dan dəyərlərini yenidən üzə çıxarıb yaradıcılıq və quruculuqla məşğul əkildiyindən bu yerə Darlı deyilir) biçənəyin meşəsinə - bulaq başına yollandıq. Məqsədim həm də bu torpaqlann tarixi və al- (?). Qayıtdıqdan sonra qəzetin 29 aprel 2005-ci il tarixli sayxnda ban abidəsi - pir haqqmda söhbət aparmaq idi. Söhbətin şirin “Karabaxski dnevnik” (“Qarabağ gündəliyi”) adlx məqaləsində yerində kəndin yaşlı sakinlərindən biri bizə yanaşdı. Salamlaşdıq. yazır ki, Stepanakertin (Xankəndi - müəllif) hər bir sakini incimiş Birdən üzünü mənə tutub təəccüblə soruşdu: “Müəllim, uşaqlan halda mənə müraciət edirdi: “Nəyə görə bizim şəhərə Xankəndi bu ərməni pirinə gətirməkdə xeyir ola?”. Düzü, uşaqlann yanında deyıtsmiz? Axı biz kənddə yox, şəhərdə doğulmuşuq!” Etiraf tutuldum. Pərt olsam da, özümü ələ alıb ona və uşaqlara daha ət- edim ki, mən özüm də bizim bəzi “boşboğaz naqqallann saxta və raflı izah etməyə başladım ki, ziyarətinə gəldiyimiz pir qədim- bezikdirici prinsipiallığmı anlaya bilmirəm. Axx bu şəhər doğru- dən, alban xristianlığından qalma mirasdır. Daş üzərində həkk dan da Stepanakertdir.. və o Şuşadan, Laçmdan, Kəlbəcərdən olunmuş xaç alban-türk xaçıdır, fərqləndirici əlamətləri də budur fərqlı olaraq heç vaxt Azərbaycanxn olmamxşdır” (?) və i.a. Bu xaç işarəsi (qədim türklərdə ilkin “xoruq, qoruq” şək- Öz aramızdır, xalqına qarşı eyni addımı atan ərməni-hay lində olub (“Tann qorusun” mənasmdadır) eramızm əvvəllərində haqqında daşnaklar ancaq ölüm hökmü verərdilər. Amma bizim Dərbənddə oturaıuş qıpçaq türklərdən gətirilmədir. Gördüyümüz sıravi vətəndaşımız yox, baş redaktor, təsis etdiyi qəzet səhifələ- bu abidə bir daha ona dəlalət edir ki, bax bu ucqar yerlərdə də rində bütün dünyaya car çəkir, hayqırır ki, o Xankəndini tanımır. əzəldən bizim ulu babalanmız - albanlar yaşamışlar. Stepanakert isə böyük ölçüdə götürülsə, heç vaxt Azərbaycanın İkinci acı xatirə məktəb illərindən dostluq etdiyim tamnmış olmamışdır - bu adicə sayıqlama, sərsəmlik deyil, bu müharibə jumalist-yazıçı Cahid Kərimlə bağlıdır. 1980-cı illərin ortalannda vəziyyətində olan ölkəyə (Azərbaycana), onun xalqma meydan Yuxan (dağlıq) Qarabağda ərməni-hay separatçılarmm anti-Azər- oxumaqdır - əsl xəyanətdir. Xəyanət isə cəzalanmalıdır! baycan təbliğatım gücləndirdiyi, hadisələrin məcrasmdan çıxmağa Canhəsən kənd sakini qoca ilə “ziyah” E.Fətullayevin ara- başladığı ilk vaxtlarda o, Ağdama gəlməli olur. İşlərini qurtardıq- smda nə fərq var? Biri bilmədən elmdən, tarixdən xəbərsiz ola- dan sonra yolunu çoxdan baş çəkmək istədiyi Natəvan adına mu- raq alban abidəsini ərmənilərin-haylann ayağma yazır, digəri zeyə salır. Diqqətini həyətdə yerləşdirilmiş, üstündə ərmənicə-hay- mətbuatda kütləvi şəkildə bəyan edir ki, tariximiz, keçmişimiz ca yazılmış iri bir qəbir, başdaşı cəlb edir. Ərməni-hay dilini, ya- olan Xan yurdu - Xankəndi deyil, o Stepanakertdir və ərmənilə- zısım mükəmməl bildiyindən yaxm gəlib oxuyur: “Ey burdan ötən, rə-haylara məxsusdur! Bərəkallah, sənin “səxavəf’inə, “mənəviy- bir anlığa ayaq saxla!..” (qədim yunan əsatirindən götürülmüş ifa- yat”ına, cənab E.Fətullayev! də) Cahid müəllim orta yaşlı muzey əməkdaşından maraqlanır ki, Soy-kökündən, türkçülükdən uzaq düşmüş rusdilli, rus dü- bu daşın üzərində yazılanlardan məlumatı varmı, onu buraya kim şüncəli, cənab redaktor, qoy sizi tarix özü mühakimə etsin. İndi gətirmişdir? Əməkdaşın cavabı onu daha da heyrətləndirir. isə zəhmət çəkib Xankəndinin yaranma tarixilə, - tarixi gerçək- -Ağsaqqal, bu ki, sırf alban abidəsidir, bizim keçmişimiz, liklə tanış olun, fəaliyyətinizdə gərək olar. Hərçənd ki, bu addımı tariximizdir! (?) Xan yurdu - Xankəndinə səfər etməzdən öncə atmalı idiniz. Və Cahid Kərim səbrlə nadan, diletant muzey işçisinə başa sa- yaddaşımza möhkəm-möhkəm həkk edin ki, toponim deyilən an- lır ki, bu qəbir başdaşı bizimlə torpaq davası aparan ərməni-haya İam bu və ya digər xalqın milli, etnomənəvi sərvətidir. Onu də- məxsusdur, muzey həyətindən götürülməlidir!.. yişmək, yaxud kimə isə “hədiyyə” verməyə heç kəsin haqqı yox- Üçüncü əhvalat mətbuatla bağlıdır və o daha çox təəccüb dur!.. və təəssüf doğurur. ‘ ‘Qarabağnamələr’ ’ salnaməsindən məlumdur ki, Qarabağ “Realnx Azərbaycan” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru xanlığx yaradılana qədər Xankəndinin yerləşdiyi indiki ərazidə Eynulla Fətullayev 2005-ci ilin yazxnda Xankəndinə səfərə çıxxr Zarxslı camaatımn taxıl zəmiləri var idi. Həmin zəmiləri sərin bu- = = = ^ = ^ = 1 zs===^======. laqlı sıx meşələr əhatə edirdi. Yuxanda yazrnışam və təkrar edi- nıilərin-haylann adma çıxınq. Odur ki, mənə belə gəlir ki, torpaq- rəm ki, Qarabağ xanhğmxn banisi müdrik Pənah Əli xanın nəvəsi, lanmızm itirilməsində olan səbəblərdən biri də məhz budur! Hər- İbrahimxəlil xanxn oğlu - Mehdiqulu xan (1807-1822-ci iilərdə çənd məlumdur ki, əsas bais keçmiş sovet ideologiyası maşınıdır Qarabağ xanx) bu torpaqlarxn sahibi, burada özünə kənd salmaq və bizim özümüzün vətənə, torpaqlanmıza biganəliyimizdir! qərarına gəlir. Onun ilk sakinləri ətraf kəndlərdən köçürülmüş Qayıdaq mövzumuza. Ərəblərin Qafqaz Albaniyasmı işğal ancaq azər türklərinin ailələrindən ibarət idi. Odur ki, yeni yaşa- etdıyi dövrdən üzü bəri, zaman-zaman İslamı qəbul etmiş alban- yxş məskəni də Mehdiqulu xanın şərəfmə Xankəndi adlandırıldx. müsəlmanlar tədricən öz doğma xristian ulu babalarmdan imtina Gur sulu Xanbulağx da Mehdiqulu xana məxsus idi. Sonrakx illər- edir, onlan hətta “gavur” (yəni kafır - islam dininə dönük adam) də Mehdiqulu xanın Xan yurdu olan Xankəndi və Xanbulağı adlandırırdılar. Bu da öz əksini bir sıra toponimlərdə tapmışdır onun istəkli arvadx Bədircahan bəyimə bağışlanmışdxr... (gavur arx, gavur qala və s.)... E.Fətullayev baş redaktor və təsisçi olduğu “Realnı Azər- Ötən yüzilliklərdən başlayaraq zəmanəmizə qədər İrəvan - baycan” qəzetinin səhifələrində müntəzəm olaraq antiazərbaycan Eçmiədzin emissarları Qarabağda qədim vaxtlardan yaşayan, son- təbliği, ərməni-hayların dəyirmanına su tökməyini inadla davam radan ərməni-hay Qriqorian kilsəsinin zoruna “erməniləşdirilmiş” etdirmiş və nəhayət 2007-ci ilin ilk aylannda Xocalx soyqınmxnda albanlara gəlmə ərmənilər-haylar təhqiranə, alçaldxcı “şortvats” - düşmənlərimizə bəraət qazandıran yazxlan ilə çıxışına görə məh- yəni dönmə “ərməni” deyirdilər (bu deyim bizim günlərə qədər kəmə qarşısmda müttəhimlər kürsüsündə oturub cavab veraıəli işlənirdi. Şəxsən mən özüm də bu səhnənin dəfələrlə şahidi ol- oldu. Şükürlər olsun ki, Eynulla Fətullayevin üzüdönüklüyünə hü- muşam). quqi qiymət verildi - layiqli cəzasxna çatdx. Beləliklə, alban müsəlmanlar, alban xristianlardan aralandı- E.Fətullayevin aqibəti onun “addxmı”nı atanlara da görk olar. lar. Başsız qalmış alban kilsəsi (8-ci yüzillikdə ərməni-hay Qri- Bir daha xatırladıram ki, 1923-cü ildə sovet hökumətinin qorian kilsəsindən tam asılı vəziyyətə düşdüyündən xristian al- rəhbər vəzifələrində möhkəm oturmuş “nüflızlu” ərmənilərin- banlar istər-istəməz ərməni-hay yazısma və ərməni-hay dilinə haylarxn təzyiqi altmda Yuxan (dağlıq) Qarabağ Aran Qarabağın keçdilər. Çünki bu dövrdə alban kilsəsinin mərkəzi - Bərdədə vəhdətindən qopardılaraq qondarma Dağlıq Qarabağ Muxtar saxlamlan alban dilində yazxlmxş və tərcümə olunmuş bütün dini Vilayəti yaradıldı və onun mərkəzi “uzaqgörən” ərmənilər-haylar ədəbiyyat və digər əsərlər ərməni-hay kilsəsi tərəfindən yandınl- tərəfindən Şuşadan Xankəndinə köçürüldü, adı da dərhal dəyişdi- dı, salamat qalanlan toplanıb, Tərtər çayına atılaraq məhv edildi rilərək başkəsən tayqulaq genel Andranik Ozanyanxn dostu bolşe- (M.Kalankatuklu). Bu acmacaqlı və müdhiş olaylarm gedişatında vik-komissar Stepan Şaumyamn adxyla Stepanakert adlandxnldx... vahid alban etnik adı da təbəllüata uğradı və ən böyük itki alban Şükürlər olsun ki, 1991-ci ildə Xankəndinin öz ilkin doğma yazısmm sıxışdırılıb aradan çıxarılması, alban dilinin tədricən adı özünə qaytanldı. unutqanlığa məruz qalması oldu. Bununla belə, müxtəlif dövrlər- Cənab baş redaktor, Xankəndinin tarixi, tarixi reallıq-həqi- də alban dilində yazılmış “Alban kanonlan” (kilsə hüquq ədəbiy- qətlər deyilənlərdən ibarətdir. Bunu heç vaxt unutmaym! yatı), M.Kalankatuklunun “Albaniya tarixi”, alban şairi Davtakın Bu əhvalatlann məndə yaratdxğı dərin narahatçıhq indiyə- elegiyası (alban çan-sərkərdəsi Cavanşirin ölümünə həsr olun- dək səngiməyir. Necə olur ki, biz xalqımıza məxsus milli etno- muşdur), Mxitar Qoşun “Alban xronikası” və “Məhkəməlik” mənəvi dəyərləri; özümüzə məxsus abidələri, toponimləri özgə- əsərləri, Gəncəli Kirakosun “Tarix” kitabı - alban ədəbiyyatmın ləşdirməyə cəhd edirik - özü də bizimlə ölüm-dirim savaşına gözəl nümunələri - abidələri sayılır. qalxmış türkün qatı düşməni, çörəyimizlə böyümüş nankor ərmə- Ərməni kilsəsinin hər cürə zorakılığına baxmayaraq, alban- Alban adını daşıyan toponimlərə Kuban əyalətində (Alba- lar özünəməxsusluğunu, alban-türk ruhunu - zəngin etnomənəvi noviç), tarixi İrəvan qubemiyasınm Dərələyəz mahalında (“Alban dəyərlərini qoruyub saxlaya bildilər. Ərməni-hay Qriqorian kilsə- dərəsi”) rast gəlinir ki, bu da adlan çəkilən yerlərdə albanlarm sinin Qafqaz Albaniyasında sosial bazası olmadığmdan həyata yaşamasma dəlalət edir. “vəsiqə” ala bilmədi və onun qapılan Albaniyada bağlandı. Alban Vahid Albaniya dövlətinin geniş ərazisi 8-ci yüzillikdə kilsəsi isə 19-cu yüzilliyin əwəllərinə qədər fəaliyyətini davam ərəblərin istilasına məruz qaldıqdan sonra onun torpaqlan yeni etdirdi. Ancaq 1836-cı ildə ərməni-hay kilsəsinin yenidən və güc- adla - “Arran” (“Aran”) adlandınlaraq Kür və Araz çayları arasın- lü təzyiqi altmda Rus Sinodu (ali kilsə şurası) alban kilsəsini ləğv dakı əraziləri əhatə etməklə onun hüdudlan xeyli məhdudlaşdı. etdi və heç bir məntiqə sığmayan ziddiyyətli bir qərarla onu ər- Fəqət, sonrakı tarixi olaylar nəticəsində həmin ərazi də xırda məni-hay kilsəsinin tabeliyinə verdi. vilayətlərə bölündü: Arran, Muğan və Şirvan vilayətlərinə. Albanlar tarix boyu neçənci dəfə idi ki, “ərməniləşmə ’ si- 17-ci yüzilliyin əvvəllərinə aid bir mənbədə qeyd olunur ki, yasətinin qurbam olurdular. Hərçənd ki, bu albanlardan çar Həsən Hindistan və İran arasmdakı ərazidə “Aqvan” adlı tayfa yaşayır. Calalın nəsli öz soykökünü unutmamış və qədim albanlara məx- Məsələ burasmdadır ki, 14-cü yüzilliyin axırlannda Əmir Teymu- sus olduqlannı dəfələrlə rəsmi bəyan etmişdir. Albanlann hazırda run hakimiyyəti dövründə Kür-Araz çaylan ovalığından xeyli yeganə nişanəsi, varisi sayılan udinlər (Qəbələ və Oğuz bölgələ- əhali, xüsusilə də qarabağlılar Şərqi İrana köçürülmüşdür. Onlar rində Nic kəndlərində sıx halda - kompakt yaşayırlar) BMT-də türkdilli alban xristianları idi. 17-ci yüzillikdə 4 min ailədən iba- salamat qalmış qədim xalq kimi qeydə almmışdır. rət “aqvanlar” (albanlar - qarabağlılar - müəllif) Qəndahar qalası 8-10-cu yüzilliklərdə baş vermiş tarixi hadisələr Aran Qara- ətrafmda yerləşdirilmişdir. 10 min albanm isə Əfqamstana Əmir bağda “aran dili” adlandırılan dilin formalaşmasma gətirib çıxardı. Teymur tərəfmdən köçürüldüyünü 15-ci yüzilliyin ərməni-hay ta- Bu dil sonrakı dövrdə Azərbaycana dönmüş Səlcuq oğuzlarınm rixçisi Foma Mesropski də yazır. dililə qovuşaraq gələcək azər türkcəsinin əsası qoyuldu. Albaniya dövlətinin süqutu nəticəsində Qarabağm dağlıq Bununla belə, bədnam ərməni-hay qonşulanmız albanlann - hissəsində yaşayan xristian albanlar tədricən qriqorianlaşmaya - yerli əhalinin etnomənəviyyatmı yeni-yeni itkilərə məruz qoy- yəni ərməni-hay dilini də qəbul etməyə məcbur olur. Bu isə al- maqda davam edirdilər. Albanlan tarixdə izlərini itirmək məqsə- ban etnosunun özünəməxsusluğunun itirilməsi idi. Alban kilsələ- dilə yeni adla “aqvanlar” deyə çağırmağa başladılar. Qarabağda rındə dini ayinlərin ərməni-hay dilində icrası ilə əlaqədar “Ərmə- “alban” yox “ağvan”, Şəkidə bir məhəllənin adı “Albanlar” deyil niyə” adlanan ölkədən və digər vilayətlərdən ərməni-hay ailələri “Aqvanlar” adlanması bu səbəbdəndir. Yuxarı (Dağlıq) Qarabağa “ayaq açmağa” başladılar. “Alban” və “Aqvan” adlarını yaşadan toponimlər indiyədək Akademik Z.M.Bünyadov yazır ki, hələ İran-Bizans mühari- qalmaqdadır; Murovdağm ətəyində Kolataq çayımn Xaçmçaya bələri zamanı Albaniyaya xeyli ərməni-hay ailəsi köçüb gəlmiş- qovuşduğu yerdə “Alban divarlan”, Şuşa bölgəsi ərazisində Malı- dir. “Çağırılmamış qonaqlar”ın - gəlmə ərmənilərin-haylarm vasi- bəyli kəndi yaxmlığmda Ağvan kəndi xarabalığı və oradan axan təsilə Qarabağ ərazisində yaşayan yerli əhalinin demoqrafık - Ağvan çayı, Xocavənd bölgəsində Avdur kəndi ərazisində “Al- etnik tərkibi də dəyişikliklərə məruz qalmaqla coğrafı adların da ban qapısı” adlı qala xarabalıqlan, tarixi Zəngəzur qəzasında Ağ- bir qismi ərməni-hay dilinə keçmiş, dəyişdirilmiş albanların vanlı kəndi mövcud idi. Qax bölgəsində Alvanqala, Qəbələdə Al- coğrafı adlarıdır; Ayrmanuş, Astxablur, Katarvank, Qlxovank, van dərə, Batum əyalətində Alban qala, Quba və Dağıstanm Çrabert, Berdadzor, Şikakar... Aqul rayonlannda Alpan kəndləri vardır. Adları çəkilən toponimlərin tərkibində ərməni-hay dilinə ca təhrif formasıdır. Qalanm adı “Albaniya tarixi”ndə qeyd olun- mənsub “oyr” (“ayr”) - mağara, “blur” - təpə, zirvə, “katar” - qa- muşdur. Orada göstərilir ki, Xarəzmşah Sultan Cəlaləddinin vəzi- ya, “cür” - su, çay, “kar” - daş, “vank” - kilsə sözləri vardır. To- ri Şərəf Əl-Müluk (1227-ci il) Sultanın əmrilə bu qalada öldürül- ponimlərin əksəriyyəti monastr, kilsə, məbəd - bir sözlə, təbiət müşdür. Xaçınabert qalası Ağdərə bölgəsində Xaçın çayxn sağ sa- və dini istilahlardı və onlar albanlara məxsus olaraq qədim hiimdə Dovşanlx kəndi yaxxnhğxnda yerləşmişdi. Həmin mənbə ərməni-hay dilində (qrabar) ifadəsidir. xəbər verir ki, Xaçxn qalası Alban çarx Mehranilər sülaləsindən Ağdərə bölgəsində yerləşən Haterk kəndi keçmişdə Həsən Varaz Tiridata Alban çan və sərkrdəsi Cavanşirin qardaşı mənsub Riz adlamrdı. Kəndin yaxmlığında qala xarabalıqlan indi də qal- olub və təhlükə yaranan vaxtlarda onun ailəsi bu qalada sığmar, maqdadır. Haterk kəndi öz adını həmin qalanın adından götür- mühafızə olunardı. müşdür. Haterk qədim türk sözü olub “atrak-artak” - “su mənbə- Beləliklə, Xaçmqala alban qalasıdır, qədim Albaniyanın Xa- yinin sahibi” mənasını verən sözün ərməni-hay dilinə uyğunlaşdı- çm adlı əyaləti olmuşdur ki, Xaçmçay hidronimi həmin əyalətin rıimış formasıdır, təhrifdir. İ.Cəfərsoylu isə başqa fikirdədir. O admdan yaranmışdır. yazır ki, “artuk” sözü hər şeydən artıq, yüksək deməkdir. Fikrini Mənbələrdən məlumdur ki, Qərbi və Şərqi Azərbaycan tor- təsdiq etmək üçün o, bildirir ki, qədim dövrlərdə qəbilə və paqlannda hələ qədim dövrlərdən başlayaraq ancaq türk mənşəli tayfalar öz başçılannı Tann elçisi, Tann sayırdılar. Belə bir türk tayfalarm yaşamasına sübut külli miqdarda maddi mədəniyyət tayfalanndan birinin başçısı Midiyada (Güney Azərbaycanda) abidələri və türk mənşəli toponimlərdən başqa, digər bir tarixi Artuk adlanırdı. amil də qəbiristan mədəniyyətidir. Çoxsaylı arxeoloji qazmtılarm Orta yüzillikdə yaşamış türklərdə Artuk adlı bəy - sərkərdə maddi-mədəniyyət nümunələri də deyilənləri bir daha təsdiq edir. tarixə məlumdur. Toponimin “Ar” hissəsi ər, igid, kişi, “tuk, tuq” Ərməni-haylarm Azərbaycanda saldıqları qəbiristanlıqlar bir qay- isə bir halda “minə qədər say” bildirir, yəni minbaşı. Deməli, da olaraq 1828-ci ildən sonrakı dövrə, yəni Rusiya ilə İran ara- Aterkin ilkin sakinləri alban türkləri olmuşlar. Elə Həsən Cəlal sında bağlanmış Türkmənçay müqaviləsindən (10.02.1828-ci il) özü də Mehranilər sülaləsindən Alban çan-sərkərdə Cavanşirin sonrakı illərə təsadüf edir. Odur ki, ərmənilərin-hayların nəinki nəslindən idi. Onun anasımn adı Arzu xatun, Tursunun oğlunun Qafqazda, o cümlədən Azərbaycamn tarixi və bu günkü torpaqla- (nəticəsinin) adı isə Aytin idi. Bütün bu adlar ancaq Qarabağda rındakı mövcudluğu məhz 1828-ci ildən sonra başlanır. Bu fakt köklü, yerli əhali olmuş, yaşamış alban türklərində işlənən yeni deyil, o da elm aləminə çoxdan bəllidir. adlardır, qətiyyən ərməni-hay adlan deyil. Başqa bir toponim - nümunə. Handabert qalasınm xarabahq- ları (Ağdərə bölgəsi) Maqauz kəndinin ərazisində yerləşir. 1231- ci ilə aid həmin kənddə tapılmış ərməni-hay dilində epiqrafık abidə üzərində qalanın adı çəkilir. Alim Rəşid Göyüşovun qənaə- tincə qala Maqauz kəndində olmuşdur. Bu toponim Qandaberd sözünün qədim ərməni-hay (qrabar) dilində yazılış formasıdır. “Qand” - kənd (İran mənşəli), “berd” ərmənicə-hayca qala, yəni “kənd qalası” deyimini ehtimal etmək olar. Başqa bir toponimin - Xacınabert adınm açımım verək. Əs- lində, ilkin vaxtlar Xaçmqala olmuşdur. Xaçınabert ərmənicə-hay- II BÖLMƏ Brokqauz və Yevron: “Ərmənilər İran qrupuna aid olub hind-avropa tayfasıdır”. TARİXİ SAXTALAŞDIRANLAR U.S.Monray: Söhbətimizə ondan başlayaq ki, dünyanın elm adamları, “Ərmənilər irq etibarilə iranlı, kürd, bəluc və qaraçılarla mütəxəssislər Qarabağ münaqişəsinin əsas səbəblərindən birini - qohumdurlar”. münaqişə yaratmış tərəfin - ərmənilərin-haylann təbiətinə, psixo- logiyasına xas olan, zəbt etmək istədikləri torpaqlann sahiblərinə Bartold, akademik: qarşı öncə onlann tarixini saxtalaşdırmaq, mədəniyyət abidələrini, “Ərməni xalqının etnoqrafik mənşəyi məsələsi hələ ki, də- yazılannı, incəsənətini... hətta musiqisini, mətbəxini belə öz qiqliklə müəyyənləşdirilməmişdir; bəzi müəlliflər, o cümlədən xeyrinə dəyişdirmək, mənimsəmək, nəhayətdə qonşu ölkələrin Xyunbşman hesab edir ki, ərmənilər hind-avropa qrupunun xüsusi ərazisini işğal etmək - “özününküləşdiımək” üçün müstəsna “qa- bir qoludur. Digərləri isə ehtimal edirlər ki, Ərməniyənin əha- biliyyəf’ə malik olmalan i)ə izah edirlər. Deyilənlərin tarixi həqi- lisi... ariyalılarla heç bir əlaqəsi olmayan alabord təşkil edir”. qət, gerçəklik olmasma şübhə qalmasm deyə dünya şöhrətli alim- lərin, mütəxəssislərin əsərlərinə, rəy və fikirlərinə müraciət et- Yuri Pompeyev: mək kifayətdir. “Ərməni millətçiliyi-nasizmi, öz qəddarltğına görə faşizmi Beləliklə “ərmənilər-haylar kimdir?” də kölgədə qoyur. Millətçilik ədavəti təbiətin kortəbii fəlakətlərin- dən, QİCS (SPİD) xəstəliyindən də dəhşətlidir. O insanların içini, Tatsit, antik mtiəilif: mənəviyyatını dağıdır və onları ikiayaqlı mağara sakinlərinə çe- “Bu xalq istər xasiyyətinə, istərsə də coğrafı vəziyyətinə gö- virir”. rə qədimdən ikiüzlü və riyakardır. Bunlar daim romalılara nifrət- dən, parfiyalılara isə həsəd aparmaqdan az qala partlayırlar”. Samuel Uimz, Amerika alimi: «Dünyada ərmənilər qədər xəbis, riyakar, cəllad, qaniçən Adam Mets, İsveç tarixçi alimi, şərqşünas: bir millət tapmaq imkan xaricindədir». “Ağ dərili qullar içərisində ən iyrənci ərmənilərdir... Onlar- da abır-həya yoxdur, oğurluq çox yayılmışdır. Onların təbiəti və İşxanyan V. Ərməni tarixçisi (1916) dili kobuddur. Əgər sən qul ərmənini bir müddət işsiz buraxsan, «... Ərmənilərin lüğətində heç vaxt vətən sözü olmayıb. On- xasiyyəti onu dərhal pis əməllərə sürükləyəcək. O ancaq kötəkdən lar tarix boyu Kiçik Asiyadan və Rusiyadan kənarda, Fərat çayt- və qorxudan yaxşı işləyir. Qul ərməni tənbəllik edirsə, götür nın... Qaraçay sahillərində Fragiya və Mesopotamiyada pərakən- zopanı onu kötəklə və istədiyini görməyə məcbur elə”. də dəstələr şəklində yaşayıblar. Onların Zaqafqaziyaya qətiyyən dəxli yoxdur. Onların Azərbaycan və Dağltq Qarabağ haqqındakt İ.Deniker; iddialart qeyri-qanuni və əsassızdır». Bu fıkri digər insaflt ərmə- “Ərmənilər müxtəlif ünsürlərdən təşkil olunaraq qarışıq bir ni-hay tarixçiləri Abekyan, Patkanyan da dəstəkləyir və təsdiq irqdir... Yastıbaşlı..., irqləri hindi, əfqan, aysor və türk irqlərindən edirlər. yaranmışdır”. miyyət başına gəlməsinin tərəfdarı deyiləm... onlar özlərini idarə Jurnalist Robert Arakelov: etməyə qadir deyil, qala azlıq təşkil edən millətləri”. Qarabağda hadisələrin dramatik və faciəli məcraya yönəl- diyi zaman bir il müddətində Xankəndində yaşamış, mənsub ol- Kürd xaqanı (Büsutun yazılarından): duğu millətin vəhşiliklərini öz gözlərilə görmüş, özünü yoluxucu “Mən əsir düşmüş ərmənilərə Büsutun qayalarını çapdırıb “ərməni xəstəliyindən” qoruya bilmiş və sonra xəcalət çəkə-çəkə əbədi qalar məskənlər saldırdım. Ərməniləri taqətdən düşənə qə- gözlərilə gördüyü reallıqları qələmə almışdır: “...Bakıdan “Təşki- dər işlədib sonra öldürmək lazımdır”. lat KomitəsV’nə ezam olunmuş azər türkünü bir yığm ərməni qa- dını küçədə saxlayaraq bir anın içində onun üstünə atılıb yerə “Qabusnamə” yıxdılar; üst-başını, üzünü cırıq-cırıq etdilər, saçını yoldular... Rus “Ərmənilərin eybi: bədfıl kündəbədən, oğru, gözügötürmə- zabiti və əsgərlər köməyə gəlib onu xilas etdilər... yən... yersiz hay-küy salan, xain, riyakar, söyüş söyən, ürəyi xıltlı, Adamlar (“ərmənilər-haylar - müəllif’) əsaslı şəkildə iblis- ağasına düşmənçilikdir...” ləşərək insanlıqlarını itiriblər; qara-qışqırıq, söyüş, səs-küy, özün- dən çıxmış vəhşilik edənlərin oyununu gördüm və mənə elə gəldi A.S.Puşkin, rus şairi: ki, bunlar adam deyil, neondartal sürüsüdür... qurbanını yerə yı- “Sən qorxaqsan, sən qulsan, sən ərmənisən!” xıb onu parçalamağa hazırlaşır... İndi ərməni milləti: “sivilləşmiş neondartal” adamlardan M.Y.Lermontov, rus şairi: ibarətdir... ” “Sən köləsən, sən qorxaqsan, çünki sən ərmənisən! ”
Alfred Karte, alman səyyahı: “...Vavilonun süqutu və Yerusəlimin dağıdılmasından sonra - “Anadolu eskizləri” əsərində yazır: “Hər bir kəs bu əyalə- ərmənilər böyük yəhudi kütləsilə qaynayıb-qarışmışlar. Antropolo- tin (Anadolu - müəllif) köklü əhalisilə təmasda olursa; türkləri ji nöqteyi-nəzərdən onlar son dərəcə braxisefaldırlar, yəni qısa- sevməyə və hörmət etməyə başlayır, yunanlar özlərini qiymətdən başlıdırlar və bu mənada dağ yəhudiləri və siro-xaldeylərə (aysor- salır, ərmənilər isə özlərinə qarşı nifrət və həqarət oyadır. Eşitdi- lara) oxşardırlar” (Şantr, Erkert və Pantyuxovun tədqiqat mate- yim bu deyim özünü hər yerdə doğruldur: “Yunanlı iki yəhudini riallarından). aldadar, ərməni isə iki yunam ’’. Səyyah Türkiyədə yaşayan ərmənilərlə-haylarla yaxından ta- “Murç” (“Çəkic”, ərməni-hay məcmuəsi. Tiflis, 1897-ci il) nış olduqdan sonra yazır: “Sayı 600 minə yaxın olan ərmənilərin “Ərmənilər qaraçılardan dönmədir” adlı redaksiya məqalə- ölkədə daimi yaşayış yeri yoxdur. Onlar hər yerə səpəkənmişlər... sində yazılır: “Hər yerdə, istər Asiyada, istərsə də Avropada, köh- Şəhərdə yaşayan ərməni, təbiətinə xas olaraq - işbazdır... tezliklə nə və ya yeni dünyada qaraçı, qaraçı olaraq qalır. Qaraçıları as- varlanır və öz dairəsində qaniçən zalıma çevrilir”. simlyasiya etməyə yalnız və yalnız ərməni xalqı nail olmuşdu... ”.
Barton: V.Y.Veliçko: - “Ərmənilərin tabeliyində olan millətlərə qarşı qəddarlığım “...Ərmənilərin damarlarında hər cürə qan axır... Ərməni saxlaya biləcək fakt olsa belə, onların hər hansı bir ölkədə haki- xalq kütləsinə nə qədər yaxmdan mərhəmətlə yanaşsan, onların su bulandıran və istismarçı siyasətbaz soydaşları - başçılarının la- qeydliyi ifrat dərscədə mənfurçuluğu göz önündə canlanmağa baş- layır”. Vereşagin, məşhur rus rəssamı: “Ümumiyyətlə ərmənilər azərbaycanlılar kimi doğru və na- tlya Çavçavadze, gürcü şairi, publisist: muslu deyillər. Bədbəxtlikdən bütün dünyaya səpələnmiş ərmənilər “...Ərmənilər gürcülərə məxsus məbəd və monastrlarda gür- son dərəcə riyäkar və lovğadırlar... cü yazılarını silir, yazı olan daşları ərməni dilində yazılmış daşlarla əvəz edirlər ki, bu da gürcü mənşəli mövcudluğunu məhv Coğrafi yer-yurd adları və ərməni-hay, əslində, antik etmək məqsədini güdür... ədəbiyyatda “braqi” - “işkil” “Səlimə itləri” adlandınlmış Ərmənilərin-hayların alçaq, çirkin əməlləri biz azər türkləri- etnos haqqmda sivil ölkələrdə geniş yayılmış rəy və fikirlərin nə də bəllidir. Məlum, vərəsə olduğumuz alban məbədlərində və bir qismilə tamşlıqdan sonra keçək əsas mətləbə. abidələrindəki alban yazılarını məgər oğru ərmənilər-haylar də- yişdirmədi? Bəs Qərbi Azərbaycanda, Yuxarı (dağlıq) Qarabağda Mətləb isə tarixi gerçəklikləri öz maraqlanna uyğun saxta- məhv edilmiş yüzlərlə, minlərlə yer, dağ, çay, kənd adları - laşdırmağa çalışan bədnam qonşularımızın məlum bəd əməllərin- toponimlər?!. dən müəyyən bir hissəsini elmi əsaslarla, dəlillərlə aşkara çıxarıb Gürcü publisistinin söylədiyi hekayətlərin davamına fikir ifşa etməklə əslində kimin kim olduğunu bir daha geniş auditori- verin. “Ərməni alimləri belə hərəkətlərinə görə (q'onşu xalqların yaya - xalq kütlələrinin, beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çat- yazısını, ədəbiyyatını məhv etmək (“vərdişinə” - müəllif) xəcalət dırmaqdır. də çəkmirlər, ona görə ki, pozmaq, ləkələmək, yaxud da sənədləri Yaxm keçmişdə dünya şöhrətli alim, keçmiş SSRİ Elmlər dəyişmək onların sənəti, peşəsidir” (“Ərməni alimləri və fəryad Akademiyasımn və Ərmənistan SSR Elmlər Akademiyasmm aka- qoparan daşlar”, Tiflis, 1902-ci il). demiki, ərmənilərin-haylann tarixinə, mədəniyyətinə, dilinə, dini- Gürcü xalq məsəlində deyilir: “Ərməni gəldi, özü ilə bəla nə dərindən bələd olan B.B.Piotrovski çağdaş ərməni-hay tarixçi gətirdi”. alimi S.Ayvazyanm saxtakar, qeyri-elmi fəaliyyətini - onun “kəşf- Xankəndində yaşadığım uşaqlıq illərində yaşlı ərmənilərdən- iər”ini mətbuat səhifələrində yetərincə ifşa etmişdir. haylardan təkrar-təkrar eşitdiyim yığcam və lakonik bir deyimi Söhbət indiki “Ərmənistan” adlanan ərazidə əhalisi azər indi də xatırlayıram: “harada hay (ərməni - müəllif), orada vay türklərindən ibarət olmuş Zeyvə kəndi yaxınlığında Metsamor ad- Belə aforizmə şərh lazım deyil. lı yerdə ərəb dilində qəbirüstü yazılardan və əldə edilmiş tapıntı- lardan gedir. V.F.Mayevski: S.Ayvazyan Metsamorda qəbirüstü petroqlif yazılan sadəcə - “Daşnak” və ona oxşar cəmiyyəilər ərməni xalqına bəd- soldan sağa “oxuyaraq” onlan m.ö. XVIII yüzilliyə “qədim ərmə- bəxtlik gətirən əsas mənbədir. Necə ki, Türkiyədə, eləcə də Qaf- ni dilinə” aid edir və bildirir ki, bütün dünya əlifbaları (o cümlə- qazda... “Daşnak” və “Qnçaq” (“Zəng”) və digər cəmiyyətlər nə dən Avropa və hətta Afrika) Metsamor - ginsos ərməni əlifbasm- qədər ki, fəaliyyət göstərir, ərməni əhalisini gələcəkdə də yeni- dan bəhrələnərək yaradılmışdır. yeni bəlalar, fəlakətlər gözləyir”. Orada aşkar edilmiş numizmatik nümunələri - pul sikkələri- ni isə (m.ö. XIX yüzilliyə aid xayas pulu adlandıraraq) guya ər- mənilərin-haylarm babalan - əcdadları tərəfindən tədavülə bura- xılmış pul vahidi kimi isbat etməyə çalışmışdır. Qəribə də olsa qeyd edim ki, saxtakar ərməni-hay tarixçi isə sizin əhalinin sayı cəmi vur-tut 1 milyon 161 min nəfər ol- alimin bu sensasiyalı “kəşflər”ini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq muşdu! üçün Ərmənistan SSR EA-nm “Xəbərlər” toplusu dərhal öz səhi- 1915-ci ildə Qriqorian kilsəsi və daşnak partiyasımn Türki- fələrində geniş işıqlandırmış, hətta bir neçə ərməni-hay alimi yəyə qarşı xəyanətləri, təxribatları ucbatından qurban verilmiş on S.Ayvazyanı dəstəkləmiş, ona züy tutmuşlar. minlərlə ərmənilərin-haylann ruhunu bu gün də incidir, rahat Akademik B.B.Piotrovski saxtakar alim S.Ayvazyana mət- buraxılmır. Ölənlərin sayını 5000 dəfə artıran müəllif S.Ayvaz- buat səhifələrində ünvanladığı elmi məktublannda onun şou xa- yan nə qadir allahdan, nə də beynəlxalq ictimaiyyətin qınağmdan rakterli “tarixi kəşflər”ini qəti surətdə rədd edərək elmi dəlillərlə qorxur! Vicdanı olmayan, həyasız, sırtıq adama (alim də olsa) nə sübut etdi ki, Metsamor qəbirüstü yazılannm ərməni-hay dilinə var ki, ölülərin də doğub artmasmı qələmə alar, hələ o yana da heç bir aidiyyatı yoxdur, onlar ərəb dilindədir və buna əmin ol- keçər!.. maq üçün həmin petroqlifi S.Ayvazyandan fərqli olaraq, mövcud Digər bir ərməni-hay alimi V.Xaçaturyan qüdrətli Urartu qayda üzrə sağdan sola oxumaq kifayətdir (orada ərəb dilində dövlətinə “sahib” çıxaraq onu “ərməniləşdirməyə”, çoxsaylı tay- mərhumun adı “Əli... Qasım xan” sözləri yazılmışdır). falarmı və torpaqlannı isə “özününküləşdirməyə” çalışmışdır (gu- Dünyada sağdan sola oxunan əlifbalann sayı çoxmudur? ya, “arm, orm, urm, urum” tərkibli sözlər qədim ərməni-hay dili- Məgər bu adi həqiqət S.Ayvazyana bir alim kimi məlum deyil- nə məxsusdur). Hansı ki, “ur” türk dilində “ar, ər, ərən” sözləri- mi? Bunu bilirsə məqsədi nədir? nin sinonimidir. Mən belə deyərdim: Bu, ərməni-hay “tarixçisi”nin ərəb Ərməni-hay dilinin bilicisi, görkəmli rus alimi İ.M.Dyako- sözlərini təhrif etməklə ərməni-hay dilinin dünyada ən qədim dil nov da bu tarixçinin “nağıl səviyyəli” iddiasınm adi uydurma ol- olması haqqında növbəti uydurma, mif yaratmağa cəhd etməsidir. masını elmi əsaslarla sübuta yetirir (Ərmənistan SSR EA-nm “Ta- Tapxlan pul sikkələri isə miladm XII-XIII yüzilliklərinə aid rix, fılologiya” toplusu, 1983-cü il, 4). olub Eldəniz sülaləsinə mənsub Azərbaycan Atabəyləri tərəfmdən Beləliklə, qədim Urartu yazılarmm ərmənilərə-haylara mən- buraxılmışdır! Yumşaq desək, “oğru ərməni-hay alimi” cinayət sub olması hələ XIV yüzilliyin əwəllərində ortaya atmış A.Mort- yerində yaxalanmışdır. Doğru deyirlər: “Su bardağı suda sınar”. manın fantastik fikrini S.Ayvazyanm, V.Xaçaturyanın və başqala- Yazdıqları və geniş təbliğ etdikləri fantastik uydurmaları ilə rınm yenidən “dirildib” üzə çıxarmaq cəhdi elm tərəfindən nəinki qane olmayan, yalan yapmaqda, tarixi həqiqətləri saxtalaşdırmaq qəbul, əksinə tamamilə və qətiyyətlə rədd edildi. Odur ki, Ağn “marafon”unda Suren Ayvazyan daha uzaq keçmişə gedib çıxmış- dağı (ərmənilər-haylar onu yəhudi dilində götürüb Ararat adlandı- dır. O, “Rusiyamn tarixi, “ərməni məsələsi” kitabında yazır ki, rır. Bir daha təkrar edirəm, Ararat qədim türk sözü olub “hərarət” ərməni-hay (əslində “braqi” - “işkil” - “Səllimə itləri”) dövlətçi- deməkdir. Bu dağ vulkanh xüsusiyyətinə görə “yanar dağ”, “hə- liyinin 41 yüzillik tarixi var (?) və bu xalqm həyatmda ən faciəli rarətli dağ” adlandınlmışdır) vilayətində qədim ərmənilərin-hay- il 1915-ci ildir ki, türklər nə az, nə də çox düz 15 milyon lann yaşadığı sübuta yetirmək təşəbbüsü yenə də boşa çıxdı. Ne- ərməni-hay öldürərək əsil soyqınm törətmişlər (?). cə ki, bir kəlamda deyilir “Yalan ayaq tutar, yeriməz”. A dığa - S.Ayvazyan, bu yekəliyində də sayaqlamaq olar? Belə olduğu halda, bəs bu “zavallı” ərmənilər-haylar kim- Sənin başına (əgər o varsa?) belə mif xarakterli fikirlər həftənin dir, kimin törəmələridir və bu gün - XXI yüzilliyin başlanğıcmda hansı içgili günləri gəlir? Bu dərəcədə həyasızlıq olmaz axı! (tarix boyu da) onlann torpaq iddialan nə dərəcədə əsaslıdır? Özün də yaxşı bilirsən ki, tarix boyu ərməni-haylann sayı bütün Gündəmə gətirilmiş bu təbii suallan dürüst və dolğun cavab- dünyada 5 (beş) milyonluq həddini ötməmişdir. Göstərdiyin ildə landırmaq üçün söhbətə uzun illər ərzində apanlmış elmi araşdır- malann yekunlanndan başlayaq. Tədqiqatçılar belə bir yekdil lifləri tərəfindən qələmə alınmış “tarixi hadisələr” isə qeyd olu- qənaətə gəlmişlər ki, ərmənilərin-haylann mənşəyi və tarixinin nan nağıllardan, hekayətlərdən qaynaqlanaraq, onlara istinadən qədim qatlan Misir, Yunamstan, Roma, İran və Göy Tiirk mədə- yazılmışdır. Odur ki, XIX yüzillikdən başlayaraq ərmənilər-haylar niyyətində olduğu kimi maddi özülə - arxeoloji tapmtılar, abidə və özlərini Avropa ölkələrinə məzlum, lakin qədim xalq kimi tanıt- kitabələrə istinad etməkdən məhrumdur. Bununla əlaqədar ər- dıqdan sonra, əcnəbi müəllifləri onların içini, daxili aləmini - mənilərin-haylann tarixi, elmi dəlilləri, sübutları indiyədək aşkar- hiyləgər, məkrli xislətini, ziyankar sifətlərini bilmədən, öyrənmə- lanmamışdır. Odur ki, ərmənilərin-haylarm genetik mənşəyinin, dən ərməni-hay tarixinə, keçmişinə dair yazıya aldıqları əsərlərin tarixinin qədimliyini araşdıran əcnəbi və ərməni-hay mütəxəs- çoxu da, reallıqlan əks etdirən bir sıra dünya şöhrətli alimlərin sislərinin qənaəti ilə bu tarix yalmz fərziyə və mifaloji hekayətlərə obyektiv mövqelərinə ziddir. Belə yazılar isə ancaq təmsil etdik- söykənir. XX-XXI yüzilliklərdə ərməni-hay sələflərinin saxtakar, ləri ölkələrin, dövlətlərin siyasi maraqlarına uyğun yazılmışdır. uydurma məlumatlanm gerçəkliyə “çevirmək” məqsədilə onlar bu Beləliklə, beynəlxalq aləmdə ərməni-hay haqqında fikirlər yekdil ərazilərdə qədim dövrlərdə yaşamış türklərin keçmişinə aid nə və tam deyil. Dediyim kimi, ərməni-hay tarixi, onun keçmişi əsas varsa; tarixi abidələrin, arxeoloji tapıntılann, xüsusilə də toponim- etibarilə mif və rəvayətlərdən mayalanmışdır. Məlumatı olmayan lərin - türk izlərini ardıcıl, zaman-zaman məhv etmişlər. oxucularda maraq oyadacağmı nəzərə alaraq mənbələrdə verilən Dövrümüzün görkəmli ağsaqqal alimi - akademik B.Buda- bəzi səciyyəvi “bilgilər”i diqqətinizə təqdim edirəm. qov və tanmmış tarixçi alim, toponomiya tədqiqatçısı Q.Qeybulla- Ərməni-hay arxiepiskopu İosif rus imperatoru I Pavelə ithaf yev yazırlar ki, “...Ərmənistan ərazisində ərməni dili əsasmda ya- etdiyi kitabında ərmənilərin-haylann mənşəyinə toxunaraq yazır ranmsış qədim dağ və çay adları yoxdur...” (“Ərmənistanda Azər- ki, Nuhdan Afət doğulmuşdur. Afətdən - Homer, Homerdən - Ti- baycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti”, Bakı 1998). ras, Tirasdan - Torkoma, Torkomadan - ərmənilərin-hayların ulu Qədim oğuz-türk diyarı olan (İndiki «Ərmənistan») ərazi- babası Hayk mənşə tapmışdır. Sonra, yenə də mifə bənzər “sübut sində qeydə alınmış etnonim, oykonim, oronim, xoronim və hid- olunmuş faktlar” gətirilir və tarixi məlum olmayan, mənşəyi şüb- ronimlər haqqında irəlidə verəcəyimiz əlavə məlumatlar alimləri- həli çoxsaylı ərməni-hay “dahilər”in adlan çəkilir. mizin fikrini bir daha təsdiq edir... Görkəmli rus tarixçi alimi, jumalist V.L.Veliçko ərmənilə- İndi isə qayıdaq ərmənilərin-haylann keçmişi, tarixi haqqm- rin-hayların bu xəyalpərəst iddialarma yığcam və tutarlı bir sözlə da söhbətimizə. Çünki bu bilgilər olmadan bədnam qonşuların çavab verir: uydurma! mənşəyi, tarixi haqqmda doğru-düzgün, dürüst nəticə əldə etmək Lakin ərmənilərin-hayların uydurmaları bununla bitmir. On- müşkül məsələdir. lann yaratdığı digər bir rəvayətdə nəql olunur ki, guya Nuh pey- Ondan başlayaq ki, ərmənilər-haylar özlərini ən qədim xalq ğəmbərin gəmisi uzun müddətli sərgüzəştlərdən sonra, nəhayət və tarixlərini ən zəngin tarix sayırlar. Deyilənlərin “reallığım” ki, Ağrı dağında qərar tutmuş, onun Yafəs adlı oğlu “qovmin bir araşdırmağa çalışaq. qism”lə Mesapotamiya (“iki çay arası”) tərəflərə üz tutmuşdur. Öncə qeyd edim ki, ərmənilərin-hayların tarixi barədə yu- Guya məşhur Babil qülləsi yıxıldıqdan sonra, Yafəsin oğlu Go- nan, aysor və digər dillərdə mövcud mənbələrin məlumatları zid- merin nəvəsi Hayk, övladları və çoxlu nəvələrilə bərabər geriyə, diyyətlidir və əksər hallarda bir-birini təkzib və ya inkar edir. Və Ağn dağ bölgəsinə qayıdır və burada yaşayan yerli əhali ilə ən maraqlısı da odur ki, bu mənbələr sənədlərə, elmi əsaslara yaxınlıq edir, “ittifaq” yaradır. yox, “Bil - gəybə” - mötəbər sənəd və mənbə olmadan mif xa- 400 il (?) ömür sürmüş Haykdan sonra (başqa bir ərməni- rakterli hekayələrə, şifahi deyimlərə söykənir. Ərməni-hay müəl- hay rəvayətində deyilir ki, guya Haykdan Armenak törəmiş və ərmənilər-haylar Armenakdan təşəkkül tapmışlar) onun yaratdığı Ərmənilərin-haylarm tarixi keçmişi, mənşəyi belə dumanlı cırtdan “dövlət qurumu” Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə (İrana) olduğu üçün, görünür, Heredot onlan “bragi” (ərmənicə “işkil”, hərbi yürüşünə qədər mövcud olmuşdur. Ərməni-hay uydurmaçısı azərbaycan türkcəsində “Səllimə itləri”) adlandırmışdır. Bu, tək- sözünə davam edərək qeyd edir ki, Hayk nəslinin son hökmdarı zibolunmaz həqiqətdir və onu ərməni-hay ziyalılan da inkar et- Vahe Böyük Fatehə qarşı (iranlılar tərəfində) savaşda öldürülmüş mirlər. Qr.Kapantsyan “hay” adının m.ö. 5-ci yüzillikdən sonra və “Hayklann ölkəsi” (?) işğal olunmuşdur. yarandığmı söyləyir. Deməli, ərmənilər-haylar həmin dövrə qə- Dünya tarixindən məlumdur ki, Böyük Fateh “Ərməniyə” dər müxtəlif ölkələrdə dolaşarkən, xüsusilə də Yunamstanda adlı ölkəyə gəlməmişdir. Həmin nağılda daha sonra deyilir ki, “bragi” adı altında yaşamışlar. guya Hayk sülaləsi e.ə. 2220-ci ildən 351-328-ci illər arasındakı Akademik Marr isə fikrini daha konkret ifadə edir: “Ərməni zaman kəsiyində (yəni 1900-2000 il) fəaliyyət göstərmiş və Hayk xristianlığm artodoks” dövrünədək ərmənilərin milli adlan olma- sülaləsindən 60 ərməni-hay mənşəli hakim “ölkə”yə hökmdar et- mışdır”. mişdir (?)... Yenə də uydurma dolu nagıl. 17-ci yüzilliyin ərməni-hay müəllifi yunanlarm onlann qa- Belə olduğu halda tarixi həqiqətlər, gerçəkliklər nə deyir? bırğasma vurduğu damğaya etiraz edərək yazır: “Yunanlar ərmə- Bu suala aşağıdakı başlıq altında verilmiş yazımda cavablandınram. nilərin qəddar düşmənidir. Onlar bizə rast gələndə tüpürür və qışqınrlar: - “işkil - “sobaka” (it, köpək)”. Əgər ərmənilərdən kimsə onlann qablanndan yemək yeyirdi və ya su içirdisə, dərhal qablan çilik-çilik edirdilər. Hətta qablar bahalı olsa belə! Bu heç ƏRMƏNİLƏR-HAYLAR (“BRAGİLƏR” - “İŞKİLLƏR” - də təəccüblü deyildi ki, yunanlar ərmənilərin əzəl düşməni idi”. «SƏLLİMƏ İTLƏRİ») TARİXİN YADDAŞINDA Beləliklə, hələ antik dövrdə Balkanı dolaşan adsız etnos tarixdə “bragi” damğalı ad almışdır. Bu itlərin, köpəklərin isə Ondan başlayaq ki, bu gün “ərməni-hay” adlandınlan millətin məlumdur ki, nə sahibi olur, nə də yurd-yuvası, nə də ki, ilk etnos adı tarixə məlum deyil. Dünya alimlərinin bu sahədə yüz dədədən, atadan xəbərləri... illərlə apardıqlan tədqiqatlar da bir nəticə verməmişdir. Bunu ər- Odur ki, qabırğasında “bragi” damğasmı gəzdirən etnos məni-hay ziyalılan da məcbur olub etiraf edirlər. Belə ki, tanınmış yüzilliklər boyu çalışmışlar özlərini bu rüsvayçı boyunduruqdan Şərq mifologiya tədqiqatçısı alim Manuk Abeqyan yazır ki, ər- xilas etsinlər. Belə bir fursət m.ö. kimmerlərin (Qamərlərin) mənişünasllq həyat gücündən, yaşamaq hüququndan məhrumdur. Frigiya dövlətini yıxanda ələ düşür. Adsız tayfalar frigiyalılarm Tarixi həqiqətlər bir daha onu sübut edir ki, ərməni-hay tərkibində üz tuturlar. Kiçik Asiya torpaqlanna; onlarm bir qismi xalqı dünyada tanmmalanna görə tarixə deyil, mifdən köklənmiş ərman (ərmən də yazılır) - (indiki Ərzincan - Karin əyalətləri öz saxtakar tarixçilərinə, xüsusilə kilsə katiblərinə və hərbçi riya- arasındakı ərazi) - digər bir qismi Hayasa (indiki Ərzincan - kar keşişlərinə borcludurlar. Ərməni-hay “tarixi”ni, məhz onlar Bayburt və Ərzurum) ərazilərində məskunlaşmışlar. düzüb qoşublar. M.Abeqyan yazır: “Ərməni xalqmın əsli nədir, Mesopotamiyamn şimal hissəsinin arameylər, Ərman (ər- necə və nə vaxt, haradan və hansı yollarla o buraya gəlib, ərməni mən) əyalətində yaşayanlara əyalətin adıyla Armina (sami - Se- olmazdan əw əl və sonra hansı tayfalarla əlaqədə olub, onun dili- mit dilində), hurri dilində danışan urartulular isə buraya “Armini” nə, etnik tərkibinə kim, necə təsir göstərib? Bizim əlimizdə bun- deyirdilər. Hər üç halda bu etnonim “Arme” (“Ərman, Ərmən” lan sübuta yetirən aydın və dəqiq dəlillər yoxdur!” əyaləti) məskunu, sakini, “Arme”də yaşayan” deməkdir. Beləliklə, Arme əyalətində yaşayan həm köklü, yerli əhali- lardan Hamazaspı, Dronu, Doluxanovu, Njdeni, «Yaponu» və yə, həm də gəlmələrin hamısma ərmən, ərman (türkcə mənasmı başqalannı öz ətrafına toplamışdılar. yuxanda vemişəm, burada etnik seçim rol oynamırdı, o etnomən- Tayqulaq Andranik - ingilis xəfiyyəsi, rus general-mayoru subiyyəti bildirmir. olduğu kimi, Anastas Mikoyan da “Sentrokaspi” diktaturasmm Bu adsız tayfalar tarixin son çağlannda özlərini “Hayk”, mauzeristi qnçakist, daşnak, ingilis agenti və eyni zamanda bolşe- “Haykazan” kimi qələmə vermişlər. İ.M.Dyakonov Hayk məsələ- vik - ələkeçməz hiyləgər tülkü, siyasi əxlaqsız “ərməni iblisi”dir, sini belə şərh edir: “Hayk, Hayastan - biz gördüyümüz ərmənilə- “Böyük Hayastan” uğrunda görünməmiş vəhşiliklərin adi iştirak- rin özlərini Haykm nəslindən hesab etmələri açıq-aşkar süi-istifa- çısı yox, onun təşkilatçüarından biri idi... dədir... Haylar heç vaxt özlərini ərməni adlandırmamışlar”. İndi isə Hayasa toponiminə, anlamma qayıdaraq, qeyd edək Odur ki, ərməni-hay tarixini yazan millətçi ziyalılar yalmz ki, Hayasa əyalətində yaşayanlara onun adı ilə hay deyilirdi. Elə xəritələrdə “təşkil etdikləri” dövlətin adım “Böyük Ərməniyə” və buna görə də, İ.M.Dyakonov haqlı olaraq xüsusi vurğulayır ki, in- “Kiçik Ərməniyə” deyil: “Medz Hayk” - “Böyük Hayk” və di bütün dünya xalqları dilində işlənən “ərməni” adı mənşəcə “Pokr Hayk” - “Kiçik Hayk” adıyla nişan vermişlər. Yeri gəlmiş- yalnız özünü “hay” adlandıranlara aid etnik ad deyil. Hətta haylar kən, adı çəkilən ərməni “dövlətlərinin” coğrafi koordinatlarma keçmişdə özlərinə “ərməni” deməsələr də, ərməni sözü ümumi- dair elmdə yekdil, vahid və dəqiq fikir yoxdur. Bu, bir daha hə- ləşdirilmiş addır... min dövlətlərin mifdən kökləndiyinə dəlalət edir. Urartu dövlətinin işğal etdiyi əyalətlərdən birinin adı Haya- 1918-1920-ci illərdə Sovet Rusiyasmın yaxından köməyilə sa idi. Yəni haylann məskunlaşdıqlan məkan - Hayasa, yer adı- qədim oğuz torpaqlarmda (Çuxur Səəd daxil olmaqla) “Ararat dır. Hayasa toponimi m.ö. 14-cü yüzillikdən məlum olsa da, onun Respublikası”, sonra da daşnak bolşeviklərin əlilə “Ərmənistan etimologiyası indiyədək açılmamış qalmışdır. Hayasa “hay” və SSR” yaradılanda qnçakistlər və daşnaklarm iştahası yenidən açıl- “sa” (Liviya etnosunun dilində) şəkilçisindən ibarətdir. İ.M.Dya- dı və onlar xəyalında Bakını “Böyük Hayastan”m mərkəzi hesab konov yazır ki, “sa” şəkilçisi isə ərməni-hay dilinə aid deyil. edirdilər. Həmin dövrdə Bakıda, Qubada, Şamaxıda, Kürdəmirdə, Nəticə: “hay” sözü də ərmənilərin etnik adı sayılmır. Artıq Lənkəranda və digər bölgələrdə Azərbaycan türklərinə qarşı bildiyimiz kimi ərmənilərin-haylarin qədim əcdadları - adsız tay- törədilmiş soyqırım - etnik təmizləmə bu məqsədə xidmət edirdi. falar Balkan yarımadasmdan gəlməmişdən neçə-neçə yüzilliklər Qabaqcadan hazırlanmış ssenariyə görə Bakı və onun ətraf öncə də, Hayasa əyalətinin adı mövcud idi (Xet kitabələrində adı ərazilərini işğal etmək - (1918 il) daşnak S.Şaumyana, Şirvan, çəkilir). Şamaxı, Muğan və Lənkəran bölgələrində kütləvi qırğm - Beləliklə, miladdan çox-çox öncə “Arman”, “Armma” S.Yalayana və T.Əmiryana, Quba qəzasında kəndlərin viranə (türkcə “ərmən”, “ərman”), həm də bu əyalətdə yaşayanlarm ad- qoyulması, əhalinin məhv edilməsi - daşnak generah Hamazas- larmı ifadə edirdi. pa, Naxçıvanı, Zəngəzuru və Qarabağı viran etmək, çapıb- “Arman”, “Armini” adı yunan dilinə keçdikdən sonra “Ar- talamaq - Andranik Ozanyana tapşırılmışdı. meniya” formasına düşmüş (azər türkcəsində Ərməniyə) və bura- Arxiv materiallanndan məlum olur ki, S.Şaumyan və A.Mi- dan Avropa dillərinə yayümışdır. koyan (Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurmaq pərdəsi altında İndiki “Ərmənistan” adlanan ərazi də, qeyd etdiyimiz kimi, sovetlərin qatı düşməni general Biçeraxova tayqulaq Andranikin Urartu dövlətinin tərkib hissəsi olmamışdı. Çar Arkiştinin m.ö. bir milyon manat yardım göstərməsini yada salm) cəllad genaral- 782-ci ilə aid kitabəsində onun “düşmən ölkə” adlandırılması bu fikri təsdiq edir. Eyni zamanda qeyd edim ki, bu çar İrəvan ya- xınlığında İrpani (bəlkə ərmənilərin-haylann uydurub özlərinə daşlanndan E.V.Sevortyanı ve ... R.A.Açaıyanı da oxusan, kifayət çıxdıqlan əfsanəvi Erebuni şəhərinin qədim adıdır?) adlı qala tik- edər - ərməni-hay dili fondunda bu gün də işləyən 4 min 200 dirmiş və orada “xetlər və tsupilərin ölkəsindən” gətirilmiş 6 min türk mənşəli söz var! Onlardan biri də “ocaq”dır! 600 nəfər döyüşçü yerləşdirilmişdir. Ərməni-hay tədqiqatçısı N.Q.Adonts yazır ki, miladdan Çağdaş ərməni-hay nağılbazı Z.Balayan bu tarixi reallıqdan öncə 7-ci yüzillikdə kimmerlərin (qamərlərin - müəllif) məlum uzaq düşərək Erebuni haqqında yazır ki, öncə Nuh peyğəmbər basqını Kiçik Asiyada xalqlann yerdəyişməsinə səbəb oldu. Öz ərməni-hay dilinin bilicisi idi. Bundan sonra o, Erebuni toponimi- hüdudlarından sıxışdmlmış Frigiya tayfalan Fərat çayım keçdilər nin açımını verməyə cəhd göstərərək, özü düzüb-qoşduğu əfsanə- və yerli aramey (Arman - Ərman - Ərmən etnonimini səhvən də göstərir ki, Nuh peyğəmbər quru sahəni uzaqdan görüb “ər- “aramey” şəklində işlədir müəllif) əhalisi ilə qanşdılar. Gəlmələ- mənicə-hayca” qışqınr: “Erevume” (ərmənicə-hayca “görünüf’ rin aramey mənşəli aborigenlərlə qovuşmasmdan ərməni-hay xal- deməkdir). qının özəyi formalaşdı. Ərmənilərin ikili adı - özlərində hay və Bundan da şəhərin adı yaranmışdır. Z.Balayan bundan əv- qonşularmda armenius onlann mənşəyinin ikili tərkibi haqqmda vəl nə yazdığını unudaraq kitabın (“Ocaq”) sonrakı səhifələrində ən yaxşı sübutdur; adın biri gəlmələrdən, digəri aborigenlərdən özü-öz uydurmasını ifşa edir. Yazır ki, əcnəbi çan Arqusti Me- (ərmanlardan - müəllif) yaranmışdır, N.Adontsun və digər ərmə- nuanin oğlu bu əzəmətli qalanı tikdi və ona Erebuni adını verdi ni-hay müəlliflərinin bu səpgidən olan yazılanndan məlum olur (?). Əslində isə Erebuni yox, İrpani! ki, Ərməniyə adlanan ərazidə o zaman indiki ərmənilərin-hay- Bəli, Zorik (uşaqlıqda biz onu belə çağırardıq), yadındamı, lann əcdadları yaşamamışlar. Qədim qaynaqlarda da göstərildiyi mənimlə idmana - ağırlıq qaldırmağa gedəndə dostluqdan, səda- kimi, bu torpaqlarda öncə qədim türk tayfalanndan: kimmerlər qətdən, insanlıqdan, hətta təmiz eşq və məhəbbətdən danışmağa (qamərlər), sonra saqalar, saklar (skif də yazılır), qoqarlar, bul- həmişə üstünlük verərdin... qarlar, şiraklar, qarqarlar, peçeneqlər, kəngərlər, aranlar, kataklar, İndinin özündə də çətin təsəwürümə gətitirəm ki, necə ol~ sadaklar, qeruslar, hunlar, xəzərlər və digər türk mənşəli tayfalar du sən yekələndə dönüb nağılbaz və sehrbaz oldun. Üstəlik də məskunlaşmış və həmin ərazilərdə sonradan yaşayan azər türklə- qəddar və cəllad! Özü də, necə sehrbaz - on minlərlə, yüz min- rinin etnogenezində, formalaşmasında həlledici rol oynamışlar. lərlə soydaşlannın beynini ərməni-hay hegemonluğu və millətçi- Bunu həmin torpaqlarda mövcud toponimlər də təsdiq edir. (Bu lik ideyaları ilə zəhərləyib, azər türklərinin qənimi, qatı düşməni barədə irəlidə ətraflı söhbət açmışıq). etmisən! Bu az imiş deyə əlinə bıçaq alıb Azərbaycan türk uşağı- Zaman ötdükcə ərmənilər-haylar da sayca artmış və onlar nı Xocalıda diri-diri dərisini soyursan! Özün də ən humanitar da qeyri tayfa birlikləri kimi fasiləsiz basqmlara, müharibələrə peşə sahibi - həkim olasan! qatılmışlar. Uğursuz savaşlar nəticəsində və xüsusilə də, xislətinə Ay hoqqabaz, adam qəssabı Balayan, axı sənin özün də türk görə təkrar edirəm, hələ qədim vaxtlardan ərməni-hay icmalan, soyu daşıyırsan. “Bala” sözünə “yan” fars artımı əlavə etməklə, tayfaları kütləvi şəkildə Şərqi Türkiyəyə, Qərbi və Şimali İrana, “ərməni-hay soyadı” qazanmısan. Yazdığm kitabın adı “Ocaq” da Şimali İraqa, qismən də Şimali Suriyaya yayılmışlar. Onlardan bir sırf türk sözüdür. hissəsi də İrəvan - Göyçə gölü ətrafına gəlmişdir. Tarixin müəy- Amma sən utanmadan, həyasızcasma bəyan edirsən ki, gu- yən axannda meydana gəlmiş kiçik ərməni-hay krallıqlanna ək- ya “böyük və qədim ərməni-hay dilində “ocaq” sözü qədər dərin sər hallarda Türk mənşəli hökmdarlar başçılıq edirdilər. Şübhəsiz fəlsəfi və sosial məna daşıyan ikinci söz yoxdur”! Tarixi həqiqət- bu cırtdan dövlət qurumları, istisnasız böyük və güclü qonşu döv- ləri bir daha oxu (məsləhətdir), qulaqlannda sırğa et! Sənin soy- lətlərdən asılı vəziyyətdə (vassal) qalırdılar. Sonralar təcavüz sa- yəsində ərazisini geniləndirmiş ərməni-hay krallığı 15 vilayət ya- mənbədə Kiçik Asiyanın şərqində, Fərat çayının yuxarı axarmın radır və bu torpaqlara yeni təmtəraqlı ad - “Böyük (major) Ərmə- hövzələrini əhatə edən ərazi Arme (Urme də yazılır) adlanırdı və niyə” (ərməni-hay dilində “Medz Hayk”), digər 3 ərməni-hay vi- bu ad türk mənşəli tayfalarm da yaşadığı əraziyə şamil edilmiş layətini birləşdirən əraziyə isə “Kiçik (minor) Ərməniyə” (ər- coğrafi addır. Urartu dövlətinin tərkibində olan Armini adlı bölgə məni-hay dilində “Pokr Hayk”) deyimi nişan verilmişdir. Mənbə- (Arman-Ərman əyalətinin admdan) əwəlcə madaylar (midiyalı- lərin məlumatına görə bu bölgələr Ararat, Harminiya, Harmeni lar), m.ö. 550-ci ildən sonra isə əhəmənilər tərəfindən verilmiş (arami dilində) şəklində də qeydə alınmışdır. addır. Qədim türkmənşəli, türk dilli Arman (Ərman - Ərmən) Məlum Bisütun kitabələrində (m.ö. 6-cı yüzillikdə 522-486- tayfalan frigiya tayfalanndan xeyli qabaq bu əyalətdə yaşamış cı ildə) Armina - “Yuxan məmləkət” yazılmışdır. aborigen tayfalardır. Bu tarixi mənbələrdə əks olunmuş Elam dilindəki mətnində - “Harmi-nu-ya”, Babil dilində həqiqətdir, gerçəklikdir. Armanlann (ərmanlann - ərmənlərin) “U-ra-aş-tu” adlanır. Aydın olsun deyə onu da qeyd edim ki, Ər- türkmənşəli tayfalar olmasma, onlann Bizansda, Dəşti-Qıpçaqda məniyənin bizim yaddaşımıza yeridilmiş mənası - indiki ərməni- (indiki Rus Çölü), Karpat və Baltikyam ölkələrdə, Macanstanda lərlə-haylarla heç bir aidiyyatı yoxdur. Deyildiyi kimi, ərmənilər- və Balkan yanmadasmda yaşamaları da dəlalət edir. İndi Polşada haylar özlərini “hay”, məskunlaşdıqları əraziləri isə mövcud “arman” adı altmda 40 mindən çox adam yaşayır. Bu armanlar olmayan “Hayastan” adlandırırlar. azərbaycan-qıpçaq dillərində danışır və ulu babaları sayılan Qeyd etdiyim kimi, “Ərmənistan” anlamı isə bir toponim albanlarm xristian dininə sadiq qalmışlar. kimi öz mənşəyini sovet dövründə 1920-ci ildə ərməni admdan İ.M.Dyakonova görə Balkan (türkcə “meşə ilə örtülmüş dağ almış və onun mənası “ərmənilər məskunlaşan ölkə, diyar” de- silsiləsi” deməkdir) yanmadasından gəlmiş frigiyalılann bir qolu məkdir. - ərmənilərdən əvvəl bu əyalətin sakinləri hurri və liviya dillə- Lakin tarixdən məlumdur ki, ərmənilər-haylar qədim dövr- rində danışırdılar. “Arme” sözünün əsli Or(o)m olmuşdur. lərdə (miladdan çox-çox öncə) bu ərazidə yox, Kilikiya adlanan İ.M.Dyakonov qeyd edir ki, ərməni-hay tarixçisi Q.Kaspanyanm bölgənin həndəvərində və Şərqi Anadoluda (Arman-Ərman və Balkanlardan gəlmələrin bir qisminin “arim” adlanması və “er- Hayasada) gəlib məskunlaşmışlar. (indiki “Ərmənistan” adlanan məni” sözünün həmin “arim” sözündən əmələ gəlməsi iddiasını torpaqlara - üstündən minilliklər keçdikdən sonra, 18-19-cu yüzil- rədd edir (Burada da “ərməni barmağı”, ərməni saxtakarlığı açıq- liklərdə çar Rusiyasımn köməyilə - özü də bir dəfə yox, dəfələr- aydm görünür). lə kütləvi axın - köç etmişlər). Bu belədir, reallıqdır. Digər tərəf- Ərmənilərin-haylann, hökmdan II Tiqranı “ərməniləşdirə- dən, təkrar da olsa, qeyd edirəm ki, ərmənilər-haylar tarix boyu rək” onu “böyük hökmdar” adlandırmasına cavab olaraq, fransız özlərini “hay” adlandırmış və “hayk” tayfa birliyinə mənsub ol- Jorj de Molevil belə yazır: “Tiqranı “ərməni monarxı” etmək səy- duqlarmı bəyan etmişlər. Odur ki, indiki “Ərmənistan” adlanan ləri “Versinjetoriksi” fransız generalı etmək təsəvvürü mifmə ox- ərazinin nə ərmənilərə, nə də “hayk”lara heç bir aidiyyatı yox- şayır” (Versinjetoriks Qall sərkərdəsidir, m.ö. 72-68-ci illərdə dur. Onlar bu ərazidə aborigen yox, gəlmədilər. Və bu tayfalarla onu Yuli Sezar məğlub etmişdir). adı çəkilən məkan arasında heç bir “genetik” (əgər belə demək II Tiqranm varisi I Artavazdın hökmdarlığı illərində ərmə- olarsa) əlaqə mövcudluğu yoxdur və ola da bilməz! nilərin-haylann torpaqlan parfıyalılarla romalılar arasmda savaş Fikrimizi əsaslandıraq. meydanına çevrildi. Buna son qoymaq məqsədilə Roma sərkər- Tanmmış akademik Budaq Budaqov və tədqiqatçı-alim dəsi Mark Antoni və tarixdə özünəməxsus ad-san qazanmış mi- Q.Qeybullayev yazırlar ki, m.ö. 7-ci yüzilliyə aid Urartu dilindəki sirli gözəl və müdrik Kleopatra kral Artavazdı Livana çağırır, orada ata xaini döyüş arabasma bağlatdınlaraq sürütləməklə öldü- güc toplayır və 885-ci ildə həmin nəsildən Əhəd Baqratuni yerli rülür. Mark Antoninin oğlu - Aleksandr Ərməniyə krallığma başçı hakimiyyəti ələ keçirsə də xəlifədən asılı vəziyyətdə qalır. təyin olunur... 1045-ci ildə Baqratuni nəslindən bir hakimin vəsiyyətinə Roma ordusunun ölkəni tərk etməsindən istifadə edən İran əsasən onun knyazlığı Bizansa keçir. Bir müddətdən sonra (1071) hökmdan Ərdəstin təhrikilə ərməni-hay feodalları birləşərək İran türk səlcuqlan bu əraziləri, Anadolu da daxil olmaqla, zəbt edir- hökmdarınm qardaşı Ərşamı özlərinə kral seçirlər. Ərşamı əvəz lər. Xaçpərəstlərin səlib yürüşü dövründə Kilikiyada yenidən cırt- edən kral Apkarın dövründə isə xristian dini meydana gəlir. İr- dan “ərməni dövləti” yaradılır və o tərəqqi edir, lakin bu uzun qindən, dilindən asıh olmayaraq, ölkədə yaşayan əhalidən xris- sürmür. tianlığı qəbul edənlərə ərməni deyilmiş (?), digər dinlərə inam 1247-ci ildə monqollann Xulaqu xanına məxsus məmlükləri gətirənlərə (ərmənilər də daxil olmaqla) ərməni deyilməmişdir tərəfindən savaşda məğlubiyyətə məruz qalaraq cırtdan “ərməni (mənbələrdə belə fikir də var). dövləti” yenidən parçalanır, onun Sis şəhəri almır (1375) Kilikiya Odur ki, indiki ərmənilər-haylar özlərini mifık haykın “törə- neçənci dəfə işğal olunur, 40 min nəfər ərməni-hay Alepə de- mələri” hesab etməkdə bəlkə də haqlıdırlar (?). Çünki ərmənilər portasiya olunur ki, indiki Siriya və Fələstindəki ərmənilərin-hay- öz adlannı (yeri gəlmişkən “hayk”lar da. Bu barədə irəlidə) irqi ların əksəriyyəti o vaxt köçürülmüşlərin nəslindən törəmələrdir. birliyə görə yox bölgənin coğrafi admdan almışlar. Onlar (qərib- Beləliklə, ərməni-hay dövləti ikinci dəfə tarix səhnəsindən lər) din birliyinə tapman kütlə əsasında meydana gəlmişlər çıxır. Ərməniyə (Hayastan) əhalisinin sonrakı yüzilliklərdəki tale- (M.S.Koçes, “Tarixdə ərmənilər və türk-ərməni münasibətləri”, yi daha da acmacaqlı olur. Aşağıda gətirilən tarixi xronologiya Bakı, 1988). bundan xəbər verir. Ərmənilər-haylar yaşayan ərazi m.ö. 150-ci ildən başlaya- - 1386-cı ildən, Ərməniyə adlı ərazi Əmir Teymurun işğalı raq, 583-cü ilədək Arşakilər sülaləsi tərkibində bəzən müstəqil, altında (ondan da öncə Toxtamış xanın); çox hallarda isə Roma, Parfiya, İran, Bizans dövlətlərinə tabe - 1450-cı ildən, Qaraqoyunlu və Ağqoyunluların (türklər) olaraq vassal rolunu oynamışlar. Miladın 433-cü ilindən Ərməni- əsarəti altmda; yə nisbi müstəqilliyini tamamilə itirdi və İranın marzbanları (əra- - 1514-cü ildən, Osmanlı imperiyasımn tərkibində; zi valiləri) tərəfindən idarə olunmağa başladı. 591-ci ildə Ərmə- - 1636-cı ildən İramn hakimiyyəti altmda (I şah Abbasın niyə dövləti tamamilə parçalandı. Onun keçmiş paytaxtı DVİN dövründə xeyli ərməni-hay ailələri İrana köçürülmüşdür); (Göyçə gölü yaxmlığmda) və şərq torpaqlan - İranın, qərb ərazi- - 1828-ci ildən 1918-ci ilədək çar Rusiyasmm işğalı və ləri isə Bizansm hüdudlanna qatıldı. 6-cı yüzilliyin sonunda Sasa- himayəsi altmda. nilər İrana qatılmış Ərməniyənin çox hissəsini Bizansa güzəştə Tarixin amansız keşməkeşlərindən özünə ibrət dərsi alma- getməli olur və o Bizans imperiyasmm əsarəti altına düşür. Son- yan ərməni-hay millətçiləri öz riyakar, məkrli xislətinə görə hə- rakı yüzillikdə ərəb qoşunlan Ərməniyəni, Kartli (Gürcüstan) və mişə onlara hökmdarlıq etmiş dövlətlər tərəfindən cəzalandml- Qafqaz Albaniyasım işğal etdi və bu ölkələr bir inzibati bölgədə mış, başqa ölkələrə köçürülmüşlər. Elə ərməni-hay xalqımn müa- - “Ərməniyə” əmirliyində birləşdirilərək Bağdadda oturmuş xə- sir dövrdə vahid bir məkanda məskunlaşmamasında başlıca səbəb lifə feodallarınxn öhdəsinə verildi. də bu amildir. Özləri demiş: “Vor değ hats, ayu değ qats” - yəni, Səkkizinci yüzillikdə yerli feodal nəsli yəhudi mənşəli Baq- “çörək harda, biz də orda”. Odur ki, ərməni-haylar çörək xatirinə rationlar “Ərməniyə”nin Anı (Ağgül) şəhərində məskunlaşaraq məskunlaşdıqlan yerlərdə möhkəmləndikdən sonra həmin yeri tarixi vətənləri sayır və onun uğrunda ölüm-dirim savaşına qalxırlar və onlan bu savaşa, öncə qriqorian kilsəsi və daşnak partiyası sövq edir. ARAKSENA. Əyalət öz admı Araz çayının admdan götür- Məlumdur ki, xristianlıqdan öncə iranlılar və ərmənilər- müşdür (Strabon), “ena” artırmaqla xoronim yaranmışdır. Mənası haylar arasmda atəşpərəstlik müştərək bir din olmuş, sonralar (3- - “Arazüstü”, “Arazsahili” - deməkdir. Strabonun adlandxrdığı cü yüzillik) ərmənilər-haylar iranlılardan aynlaraq xristianlığı qə- ərazi - “Araksena”, Araz çaymm həm şimal, həm də cənub sahil- bul etdikləri üçün hökmdar Ərdəşir və Xosrov minlərlə ərməni- lərinin (Mil-Muğan) adıdır. Bunu onun öz dililə desək, Araz çayı hay ailəsini İran ərazisinə köçürmüşlər. Bu gün İranm Azərbay- “Araksena düzənliyinin içərisindən axaraq Kaspi dənizinə tökü- can torpaqlarını işğal etmiş ərməni-hay separatçılarma dəstək ver- lür” ifadəsi ilə təsdiq edir. məsi də həmin bu tarixi bağlılıqdan qaynaqlanan məsələdir. Beləliklə, “Araksena” ərazisi Arazm Quzey Azərbaycan ilə Güney Azərbaycan arasında sərhəd kimi xəttini təşkil edən hissə- nin sahilləridir. Onun Ərməniyəyə aid etdiyi “Araksena” isə Ara- TARİXDƏ ƏRMƏNİ-HAY SAXTAKARLIĞI, ÜSTƏGƏL zın cənub sahilidir. Deməli, Ərməniyə eradan əvvəl 2-1-ci yüzil- FƏRİDƏ MƏMMƏDOVA SİNDROMU liklərdə məhz Arazm cənub hissəsini - Strabonun “Araksena” adlandxrdığı ərazini işğal etmişdi. Daha dəqiq desək, ərmənilər- Miladdan xeyli öncə - 4-cü yüzilliyin sonu, 3-cü yüzilliyin haylar bu ərazini “midiyalılar”dan (daha dəqiq desək atropatenli- əwəllərində Quzey Azərbaycan ərazisində yaranmış Qafqaz Al- lərdən) qoparmxşlar. Strabonun yazdxğı Midiya dövləti həmin baniyası dövləti indiki Qarabağ torpaqlarmı - Kür və Araz çayla- dövrdə süqut etmiş, Araz çayxndan cənubdakı torpaqlar isə artxq rınm arasmda yerləşən aran və dağlıq yerləri də əhatə edirdi: Ar- Atropatenaya məxsus idi. sax(k), Otena (Uti), Sünik, Sakasena, Kaspiana... əyalətləri və Beləliklə, ərmənilər-haylar tərəfmdən işğal olunmuş ərazi Araksenanın bir hissəsi indiki Qarabağ torpaqlan idi. Ərməni-hay Arazm cənub sahilindəki torpaqlar idi. “Araksena”nxn Araz çayın- tarixçisi Moisey Xorenatsi yazır ki, əfsanəvi Aran albanlarm ulu dan şimaldakx sahil torpaqlarx ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. babası - eponimdir. Aran babadan qarqar, uti, qardman və savdey tayfalan, Qafqaz knyazları təşəkkül tapmış, yaranmışdır. Bu alban KASPİANA. Qədim yunan müəllifi göstərir ki, Kaspiana tayfaları ulu Qarabağm əzəl el-obaları, nəsilləridir. Ərməniyəyə məxsusdur (?). Lakin əsərin başqa bir yerində israr Qeyd etdiyim kimi, erkən orta yüzilliklərdə Qafqaz Albani- edir ki, Kaspiana əyaləti albanlara aiddir. Bir-birinə zidd fikirlər! yasmın ərazisində yerləşən və onun tərkib hissəsi olan bir sıra Bilərəkdənmi, yoxsa ona ötürülmüş məlumatların səhvi üzündən, əyalətlərin, ərməni-hay tarixçiləri Strabonun səhv məlumatına yaradılmxş dolaşxqlığx çalışaq tarixi gerçəklik çərçivəsində araşdı- əsaslanaraq, onların qədimdən ərmənilərə-haylara məxsus oldu- raq, həqiqəti üzə çıxaraq. ğunu ortaya atırlar. Düzdür, Strabon topladığı məlumatlan yoxla- Azərbaycan toponimiyasmm, etnoqrafıyasınm bilicisi, tanın- madan tarixi reallığa, həqiqətlərə zidd olaraq yazır ki, Araksena, mış tədqiqatçı-alim Qiyasəddin Qeybullayev (ona min rəhmət!) Kaspiana və Sakasena “ərməni əyalətləridir” (?). bu müddəalarm qaldırılan məsələni diqqətlə araşdırıb, əldə etdiyi elmi nəticələrə ciddi elmi izaha ehtiyacmı nəzərə alaraq çalışacağıq ki, araşdırma əsaslanaraq bu qənaətə gəlmişdir ki, Kaspiana toponimi türk aparmaqla, qaranı ağdan ayıraq. Ondan başlayaraq ki, bu əyalətlər mənşəli aborigen tayfa birliyinin - kaspilərin, hələ m.ö. 9-8-ci həmin dövrdə harada yerləşmişdir, onlann etnik tərkibi və bu yüzilliklərdə yaşadxqlan yer, ərazi, məkan deməkdir. xoronimlərin açımı, etimologiyası nədən xəbər verir? Mənbələrdən də (antik, qədim ərməni-hay və s.) məlumdur duğu yerdən Xəzər dənizinədək olan ərazidən aşağıda - Xəzərin ki, Quzey Azərbaycamn ərazisində, qeyd etdiyim kimi, qədim za- cənub-qərbində və Arazm sağ sahilində yaşayırdılar. Tarixən bu manlarda kaspilər üç bölgədə yaşamışlar (bax: xəritə səhifə 11). torpaqlar sözügedən dövrdə Atropatena dövlətinin, ondan da öncə Albaniyanın şimal-şərqində, indiki Dərbənd bölgəsində, Midiya dövlətinin tərkibinə daxil idi. hətta onların şərəfinə “Dərbənd keçidi, qapısı” adlanmazdan xeyli Kaspilər haqqmda ilk məlumat Heredotda qeydə almmışdır. öncə bu keçid “Kaspi keçidi (qapısı)” adlanırdı. Sisiyalı Diador, Bu Kaspiana əyaləti miladdan öncə 2-ci yüzillikdə ərməni-hay İosif Flabini, Komelli Tatsit və Pamponi Milan yazırlar ki, “skif- qəsbkarları tərəfindən işğal olunmuşdur. Kaspiana əyalətinin mi- lərə ən yaxın olan kaspianlar” Kaspi körfəzində yaşamışlar. diyahlardan (Atropatenadan) ərməni-hay qəsbkarları tərəfindən “Kaspi körfəzi” adlı yer isə tədqiqatçılann yekdil fıkrincə, Xəzər qopanlması haqqında məlumat Q.Qeybullayevin elmi tədqiqatla- dənizinin şimalındadır. Bu böyük ərazidə kaspilərlə yanaşı, savro- rında təsdiq olunur. matid adlanan amazonkalar da yaşamışlar. Araksena və Kaspiana əyalətlərinin bədnam qonşulanmız - Beləliklə, kaspilər Albaniyanm şimalında da məskunlaşmış- ərməni-hay işğalçıları tərəfindən tutulması nəticəsində Ərməniyə lar və Strabonun ərmənilərin-hayların işğal etdiyi Kaspiana şimal- (Hayastan) qısa bir zaman kəsiyində Araz çayı boyu Albaniya ilə da yaşayan bu kaspilərin məskunlaşdığı ərazi ola bilməzdi, bu “həmsərhəd” olmuşdur. Adi dillə desək, ərmənilərin-haylann tə- istisna olunur. cavüzündən sonra da Kür-Araz ovalığı Ərməniyəyə (Hayastana) Albaniyada yaşayan kaspilərin digər hissəsi Mil düzündə və yox, Albaniya dövlətinin tərkib hissəsi olaraq qalırdı. Muğanın Arazdan yuxan hissəsində yaşamışlar. Mil düzündə mi- laddan öncə Paytakaran adlı iri şəhər - qala var idi ki, onun ər- SAKASENA. orta yüzilliklərə aid mənbələrdə Şakaşena da məni-hay mənbələrində Kaspk ölkəsində yerləşdiyi qeyd olunur. adlanır. Aparacağımız söhbət isə 2-ci Sakasenaya aiddir. Birinci 5-ci yüzillikdə yaşamış ərməni-hay müəllifi Favst Buzand Sakasena haqqmda yuxanda deyilmişdir. Strabonun əsərində iki Paytakaran şəhərini “kaspilərin torpağmda şəhər” adlandırır. Baş- müxtəlif coğrafi koordinatlardakı ərazı Sakasena olması göstərilir. qa ərməni-hay tarixçisi M.Xorenatsi alban xristianlığın Balasakan- Bu tarixi məlumatm ətraflı tədqiq edilməməsi yanlış fikir yarat- da da (Paytakaran - müəllif) yayıldığmı xəbər verir. mış və bundan dərhal sui-istifadə edən ərmənilər-haylar Gəncə Məlumdur ki, alban xristian dini Araz çayından cənubda, bölgəsində guya qədim vaxtlardan yaşamalan fıkrini irəli sürmüş Sasanilər sülaləsinin hökmranlığı dövründə (4-cü yüzillik) yayıla və bu ərazinin ərməni-hay torpaqlan hesab etməyə başlamışlar. bilməzdi. Strabona görə ikinci Sakasena Gürgan əyalətindən cənubda Beləliklə, bu kaspilərin ərazisi (Balasakan-Paytakaran) Al- yerləşir. Beləliklə, Sakasenanm biri Albaniyada, digəri isə Atro- baniyada yerləşirdi. Eyni zamanda yuxanda qeyd etdim ki, Stra- patenada mövcud olmuşdur. bon Kaspiananı həm də Albaniyaya mənsub əyalət kimi göstərir. I Daranm Bisütun qayasındakı yazısmda “Saklar ölkəsi” yad Odur ki, ərməni-hay tarixçilərinin Kaspk adlı ölkənin ərmənilərə- edilir. Bu “Saklar ölkəsi” miladdan öncə 7-ci yüzillikdə Assur ça- haylara məxsus olması haqqında iddiaları da əsassızdır və əslində rı Asurbanapalın (668-633) Mada (Midiya, Maday) toıpağına sırf uydurmadır... hərbi səfərinin təsvirində deyilən “Saka ölkəsi” ilə eynidir. “Saka Strabonun göstərdiyi Kaspiana bu Kaspiana da deyil. Bu ölkəsi” və “Sakasena” eyni köklü, eyni mənalı addır. “Şen” sözü Kaspiana Strabonun Albaniyaya aid etdiyi Kaspianadır. Və nəha- təkrar edirəm, qədim türk mənşəli olub “yer, məskən, sıx yaşayış yət, kaspilərin 3-cü hissəsi Güney Azərbaycanm tarixi Atropatena yeri” mənasını daşıyır. ərazisində yaşayırdı. Daha doğmsu, kaspilər Kürün Arazla qovuş- Strabonun bu Sakaseni ərməni-hay əyaləti adlandırmasından Fəridə Məmmədova, necə oldu ki, siz, Albaniyanın tədqi- görünür ki, ərmənilər-haylar Cənubi Azərbaycandakı, Atropatena- qatçısı, onun həqiqətlərini, reallıqlannı bilə-bilə kənara atıb, lap- ya məxsus Sakasenanı tutmuşlar. dan ikiəlli mövcud olmayan mif və nağıllardan mayalanmış “Bö- Tarixi qaynaqlardan o da məlumdur ki, Atropatenanın Arak- yük Ərməniyə” (Hayastan) xülyasından yapışıb ərmənilərə-hayla- sena, Kaspiana və Sakasena əyalətləri miladdan öncə 87-ci ildə ra xas bir inadkarlıqla gündəmə gətirir və heç kəslə hesablaşma- (başqa bir mənbədə 96 yazılır) işğalçı Ərməniyə (Hayastan) tərə- dan ərməni-hay şovinist ideoloqlarmın ön sırasına çıxırsımz, onla- fmdən təcavüzə məruz qalmış, lakin bu işğal çox da uzun sürmə- rm “xoruna” qoşulursunuz və çəkinmədən bütün dünyaya, özü də mişdi. rus dilində car çəkərək, qədim türk dünyasınm beşiyi sayılan Eradan əwəl 69-cu ildə, yəni 18 ildən sonra Roıiıa sərkər- Azərbaycamn bu dilbər guşəsi - Qafqaz Albaniyası, Qafqaza son- dəsi Qney Pompey işğalçı Ərməniyəni (Hayastanı) diz çökdürmüş radan gəlmə ərmənilərin-haylann “qədim torpaqlarına” qatırsmız? və onunla bağlanmış rüsvayçı müqaviləyə əsasən Ərməniyə (Ha- Bu əqidə ilə siz kimə xidmət edirsiniz? Məqsədiniz nədir? yastan) zəbt etdiyi ölkələrdən, o cümlədən Atropatenadan qopart- Doğulub boya-başa çatdığımz, çörəyini yediyiniz, suyunu dığı əyalətlərdən uzaqlaşdınldı, məhrum edildi. Deməli, ərməni- içdiyiniz, ali təhsil alıb ən yüksək alimlik pilləsinə çatdığınız hay tarixçilərinin “Böyük Ərməniyə”nin (Hayastanm) Miladın 4- Azərbaycana necə qıydımz - açıq-aşkar xəyanət etdiniz? Bəlkə, cü yüzilliyinə qədər davam etməsi haqqmda cızma-qarası başdan- sizin damarlannızda başqa millətin qanı axır, xəbərimiz yoxdur? ayağa xülyadır, saxtakarlıqdır, xəyallanndan keçənlərə don geyin- Axı sizə bir alim kimi, o da məlumdur ki, indiki “Ərmənis- dirib, istək və arzularım gerçək kimi növbəti dəfə qələmə ver- tan” sovet dövründə Qərbi Azərbaycanm torpaqları hesabma - mək cəhdindən başqa bir şey deyildir. qədim türk elləri, obalan hesabma yaradılmışdır. Ərmənilər-hay- Əslində, “Böyük Ərməniyə” (Hayastan) uydurması bununla lar ruslarm əlilə buralara “köç” etmişlər, gəlmişlər. da dağıldı. Ərməniyə (Hayastan) özü isə sonralar Parfiyaya aid Ondan da xəbərsiz deyilsiniz ki, “ərməni başkəsənləri” et- edildi. nik təmizləmə siyasəti aparıb, həmin torpaqların irsən sahibləri - Bu yazım üzərində işimi yenicə tamamlamışdım ki, (iyul 250 mindən çox soydaşlanmızı 1988-ci ilin soyuq qış aylarında 2006-cü il) Azərbaycanm elmi həyatmda albanşünas alim “Fəridə silah gücünə doğma ocaqlarından, dədə-baba yurdundan qovdular, Məmmədova sindromu” bütün təəssübkeş ziyalılanmızı şok hala hansı ki, ulu əcdadlanmız - qədim türklər bu torpaqların avtoxton saldığı, hədsiz qəzəbləndirdiyi kimi mənim üçün də Azərbaycanı- əhalisi kimi on min illərlə buralarda həyat sürmüş, yaşadıqlan mızm kürəyinə sancılmış xəncər təsiri bağışladı. Öncə mənə ça- dağlara, çaylara, məskən və tikdikləri hərbi qalalara öz doğma di- tan şitfahi məlumata inanmadım, tərəddüd etdim. Respublikamn lində ad verib minlərlə etnonim, toponim yaratmışlar. Bütün bu Milli Elmlər Akademiyasmda onun yenicə rus dilində çap elətdir- etno-mənəvi sərvətimiz də ərməni-hay soyqınmına məruz liyi “Qafqaz Albaniyası və albanlar” (2006) kitabımn 100 min qalmışdır! manata satıldığmı, onu vərəqləyəndə qədim türklərin beşiyi Qaf- Bunun müqabilində sizin “vətəndaşlıq” mövqeyiniz, “vətən qaz Albaniyasmın özbaşına “Böyük Ərməniyə” (Hayastan) tərki- təəssübkeşliyiniz” budurmu? binə qatılması haqqında xəritəni görəndə özümü güclə ələ aldım, Deyilənləri bildiyiniz halda atdığınız bu çirkin, mənəviyyat- bu ahıl yaşımda əlimdən “xəta” çıxmasın deyə, Akademiyada ta- dan uzaq, mənəvi xəyanətkarlıq nəyin, kimin xatirinə həyata ke- nış alimlərimizin görüşünə belə gedə bilmədim. çirilmişdir? Ərməni-hay ideoloqlan sizi seçməkdə, görünür, sizin İndi bir az qəzəbim səngiyəndən sonra bu üzdəniraq “al- səbatsızlığınızı düzgün hədəfə alıblar! banşünas alim”ə sözlərimi kitab səhifələrindən demək istəyirəm. Sizdən, Fəridə Məmmədova, soruşmaq istəyirəm: Milli rək” şişirdilir və beləliklə də, tarixi həqiqətlərdən uzaq düşərək Elmlər Akademiyasımn binasına daxil olanda heç xəcalət çək- bilərəkdən qeyri-elmi məcraya yönəldilmişdir. Nəticədə çağdaş mirsiniz? Axı onun yüksək amallanna xəyanət etmisiniz. Dünənə ərməni-hay müəllifləri də tarixi saxtalaşdıran sələflərinin təsiri kimi, çiyin-çiyinə çalışdığınız əməkdaşlar qarşısında heç vicdan altmda onlann “yaratdıqlan irsi ənənələrin” sadiq davamçılanna əzabı çəkirsinizmi? çevrilərək, ərməni-hay xalqınm beynini millətçilik (şovinizm), Bəs vaxtmda sizin bir alim kimi yetişməyinizdə xeyli əmək hegemonluq toxumu ilə zəhərləmişlər... sərf etmiş mərhum akademik Z.Bünyadovun ruhu qarşısmda xə- Tarix boyu ərməni-hay xalqınm qırğına verilməsi, işgəncə- calət çəkmirsiniz. Dünyanızı dəyişəndə hansı üzlə təhqir etdiyi- lərə düçar olması... bu gün Azərbaycan torpaqlarınm ərməni-hay niz, böhtan atdxğmız, alçaltdığımz torpağa gömüləcəksiniz? təcavüzünə məruz qalması bir növ tarixi reallıqlan saxtalaşdıran, Amma sizə də yaxşı bəllidir ki, tarixi reallıq və həqiqətlər birinci növbədə, ərməni-hay “tarixçiləri”nin və qriqoryan kilsəsi- deyilənlərin əksindən xəbər verir. Ərməni-hay cırtdan dövləti ya- nin günahı üzündəndir. radılsa da, o həmişə Assuriya və Midiyadan, İran və Romadan, Bizansdan asılı vəziyyətdə - vassal olmuşdur. Tarixi arayış. Ərməni-hay Qriqorian kilsəsinin dini xadim- Elmə o da məlumdur ki, Van gölü ətrafmda meydana gəl- lərindən İosif adlı biri barədə tarixi ədəbiyyatda mövcud məlu- miş Urartu dövləti m.ö. 13-12-ci yüzilliklərdə güclənir və Aysor, mat «fəaliyyətinin» Don üzərində hələ 18-ci yüzillıyin 2-ci yarı- Nairi krallıqlarmı özünə tabe edir. Sonrakı yüzilliklərdə o “Ərmə- sında salmmış Naxçıvan şəhərilə bilavasitə bığlı olduğundan, bu niyə” adlandmlan bölgəni də öz iradəsi altına alır və ərazilərini gün ərməni-hay millətçiləri qriqorian kilsəsi bundan istifadə edə- Ararat, Qafqaz və Malatya bölgələrinə qədər genişləndirir. rək Şimali Qafqaza-Rusiya ərazilərinə də torpaq iddiası irəli sür- Kimmerlərdən sonra sak (skif) türklərinin sarsıdıcı zərbələ- düyü bir vaxtda, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. rindən zəifləmiş Urartu dövləti Cənubi Azərbaycan ərazisindəki Belə ki, Osman Türkiyəsindən xislətinə (millətlər arasında Mada dövlətinin hücıımlanna cavab vermək iqtidannda olmur. düşmənçilik toxumlan— şovinizmi yaydığma) görə ölkədən qa- M.ö. 59-cu ildə Urartunun Kİçik Asiyadakı əraziləri - Armini çaraq öncə Krım yanmadasında - gəlmə ərməni-haylarm sıx ya- (Arman - Ərman) və Hayasa əyalətlərini Mada işğal etdi. Antik şadığı icmalara, sonra da Tiflisə «soydaşlanna» humanitar yardım müəllif Ksenofont bunu belə ifadələrlə qələmə almışdı: göstərmək üçün gəlmiş arxiepiskop İosif, əsl mətləbini pərdələ- “Madaydan asılı Armeni dövləti”, Strabon isə yazır: “Midi- mək məqsədilə gürcü - Mxaqrzeli soy adını qəbul edərək cürcü yalılar ərmənilərin adətlərinin baniləridir!” Bu ifadələr Armini knyazı olmuşdur. İşbazlığı, riyakarlığı və xüsusilə də peşəkar əyalətinin Mada dövlətinə məxsusluğunu vurğulayır. ərməni-hay hiyləgərliyi sayəsində fəaliyyət dairəsini genişlən- Həmin dövrün hadisƏİərinə dair yazılmış mənbələrdə o da dirmək qəranna gəlir. Bunun üçün Rusiya çar sarayına, məmur- xəbər verilir ki, ərməni-hay adlanmış xalqm Urartu xalqlan ilə lara «bəxşişlər» hesabına özünə yol açır. İqtidar ruslarla daha ya- heç bir əlaqəsi yoxdur. xm olsun deyə dönüb olur knyaz Arqutinski. Bu adlarla o, rus, Bəzi tədqiqatçılar ərmənilərlə-haylarla qədim xettlərin ara- ərməni-hay mənbələrinə düşmüşdür. sında genetik əlaqə axtarsalar da, bu səylər də nəticəsiz qalmışdır. Arqutinski əzabkeş, yazıq, kökü kəsilmək üzrə olan xristian Odur ki, ərməni-hay tarixi, nağılbaz ərməni-hay tarixçiləri ərməni-hay milləti haqqında sarayda təsirli, inandıncı fıkir yara- tərəfindən ilk orta yüzilliklərdən başlayaraq, haykların “müstəsna dır və «peşkəş» vasitəsilə 1779-cu ildə Don çayı üzərində Naxçı- qabiliyyətlər”ə malik olması, ali irqə mənsubluğunu tərifləyən van adlı şəhər sahnmasına nail olur və Knmdan, Türkiyədən 15 saysız-hesabsız rəvayət və uydurma hekayətlərlə “zənginləşdirilə- min nəfər ancaq ərməni-hay əhalisini oraya köçürməyi şəxsən olunması yerli valiyə tapşxnlsa da, o sərkərdə Selevkin təsir özü təşkil edir. Yeni yaşayış yerinə gətirilən ərməni-haylara son dairəsinə daxil edilmişdir. 150 il davam edən selevkilər sülaləsi- dərəcə, faydalı güzəştlər, imtiyazlar verilir; hökumət hesabma on- nin hakimiyyətinə parfiyalxlar son qoydular. lann əşyalarınm daşmması, 12 min desyatin məhsuldar torpaq sa- Asiyadan çxxmxş parfiyalx (ərməni-hay yox!) Arsas (saxtakar həsinin, hər evə isə 30 desyatin torpaq aynlması, 10 il müddətinə ərməni-hay tarixçilərinin yazxlannda “ərməniləşdirilmiş” şəkildə - bütün növlər üzrə vergilərdən azad olunması, tikinti materialları- Arşak) hakimiyyət başxnda durur və təzə yaradılmış ərməni-hay nm pulsuz verilməsi və s. və i.a. krallığxnı gücləndirməyə müvəffəq olur. Bu cırtdan dövlətdə Bütün bunlar, yenə də vurğulayıram, knyaz (keçmiş ərməni- ərmənilərdən-haylardan savayı müxtəlif dildə danışan tayfalar da hay qriqorian kilsəsinin arxiepiskopu İosifin) Arqutinskinin «səy- yaşayırdılar. Bir də təkrar edirəm, Arman (Ərman, Ərmən) türk ləri» sayəsində başa gəmişdir. Həmin vaxtdan Avrasiya xəritəsin- etnosu bölgənin aparxcx türk tayfasx idi ki, onun adx ilə də bölgə də eyni adlı iki Naxçıvan şəhəri göstərilir; onlardan birincisi 3 adlanmış, etnonimə çevrilmişdir. Arsasm krallığı ərəfəsində və min il yaşı olan, qurmaq, yaratmaq, sülh məramlı azər türklərinə xüsusilə onun hakimiyyəti dövründə şərqdən türk mənşəli xeyli məxsus Azərbıycanda muxtar Respublikanm paytaxtı - Naxçıvan bulqar tayfaları da Şimali Qafqazdan keçərək sonralar Armeni və digəri «Böyük Ərməniyə» ideyasma - başqa dövlətlərin ərazi- adlanmış bu bölgədə məskunlaşmış və yaşamışdılar (m.ö. 8-ci lərinə torpaq iddiasına xidmət edən arqumentə çevrilmiş, işğalçı- yüzillikdə)... lıq, təcavüz planma daxil edilmiş, Don çayı üzərində Naxçıvan. Böyük Nizami Gəncəvinin «Xosrov və Şirin» əsərindən bi- Ötən yüzilliklərdə baş vermiş olaylann elmi-məntiqi təhlili zə bəllidir ki, «Ərmən» adlı başqa bir ölkə (etnoxoronim) Qafqaz göstərir ki, ərməni-hay müəlliflərinin bir qismi tarixdə yalan, uy- Albaniyasınxn şimali-şərqində-Dərbənd regionunda da mövcud durma və saxtakarlığı müstəsna bir məharətlə “yaratmaq qabiliy- olmuşdur. O, yalnxz özünəməxsus şairanə dəstxətti ilə belə yazır: yəti”nə malikdirlər. Onlar bu və ya digər bir yalam ortaya atmaz- dan öncə, buna özlərini inandırır, sonra ətrafda olan soydaşlannı, buna da nail və əmin olduqdan sonra əldən-ayaqdan çıxaraq güc- «Dərbənd dənizinin (Xəzər - müəllif) bir səhmanxnda, Bir gözəl ölkə var dağlar yanmda lü təbliğat maşuunı işə salır və israrla dünya ictimaiyyətini inan- Şahzadə qadmlar (amazonkalar - müəllif) orda hökmran, dvrmağa çalışır və təəssüf ki, çox hallarda buna nail da olurlar. Dünyada ərməni-hay təbliğatçılarmdan güclüsü yoxdur, - deyən- Yayılmış qoşunu İsfahanacan, lər tamamilə haqlıdırlar. Belə ki, bu gün Yuxarı (dağlıq) Qaraba- Arandan başlamış Ərmənə qədər ğm çökməsi, Azərbaycan ərazisinin 20 faizinin işğalı, 20 min şə- Onun fərmanma boyun əyirlər...» hid verməsi, əhalisinin bir milyonunun qaçqma və məcburi köç- künə çevrilməsi, neçə-neçə şəhər və kəndlərin viranə qoyulması Ərmənı-hay müəllifləri burada da saxtakarlıqdan çəkinmə- da ərməni-hay təbliğatmın acı nəticəsidir. yərək şahzadə «Şirinin mənşəcə ərməni-hay qızı olması» kimi Yetər! Qayıdaq yenə də ərmənilərlə-haylarla bağlı keçmiş uydurmanı gündəmə gətimıişlər. Bu növbəti səfəngiyatı ifşa tarixi olaylara. Ancaq konkret tarixi, elmi dəlillər riyakar, qəddar edərək M.Ə.Rəsulzadə tarixi faktla konkret savab vermişdir: və nankor ərməni-hay müəlliflərinin və millətçilərinin iç üzünü if- «...Bu, Dərbənd dənizi ətrafındakı Gülüstanm bəri tərəfmdə şa etməkdə əvəzsiz yardımçıdır, yalanın qarşısına çəkilən sipərdir. hökmranlıq edən Şəmiranm qardaşı qızı və vəliəhdidir...» Beləliklə, bütün dünya bilir ki, Makedoniyalı İsgəndər bir M.ö. 115-ci ildə ərmənilərə-haylara krallıq edən mənşəcə qayda olaraq, fəth etdiyi ölkələri idarə etməyə yerli əhalidən çıx- parfıyalı Artaşesin dövründə tabe olduğu Parfiya krah Arşaqana mış valiləri cəlb edirdi. Ərmənilər-haylar yaşayan ərazinin idarə qarşı çıxaraq ölkəsinə müstəqillik elan edir və başçılıq etdiyi krallığın hüdudlannı Trakiyaya qədər genişləndirir. Parfiya hökm- laşdıqlan ərazi Sələvkilərin hakimiyyəti altma düşür. Sonrakı yü- danna nə vaxtsa girov verilmiş onun oğlu II Tiqran sonralar elə zilliklərdə yaradılmış kiçik ərməni knyazlıqlann müstəqillik qa- məqam yaranır ki, hakimiyyətdə atasını əvəz edir. Atasınm qonşu zanmaq səyləri, çalışmalan nəticə vermir. Neçə-neçə yüzilliklər torpaqlara hərbi yürüşlərini - qəsbkarlığı davam etdirən, bir sıra boyu böyük imperiyalann vassalı olaraq qalu:. Müstəsna hal əyalətləri, ölkələri tutaraq “Böyük Ərməniyə” yaradan II Tiqran miladdan öncə mənşəcə parfiyalı hökmdar II Tiqramn dövründə, doğma oğlunun xəyanəti üzündən m.ö. 69-cu ildə Roma sərkər- böyük imperiyalann; Roma, Bizans və İran arasmda yaranmış dəsi Lukull tərəfındən diz çökdürüldü... gərgin münaqişələrdən istifadə edərək efemer müstəqillik qazan- İndi isə ərməni-hayların irqi, dili, dini və soy adlan haqqın- mış, zəif düşmüş qonşu ölkələrin torpaqlarını qismən işğal et- da elmdə mövcud məlumatlarla tanış olaq. məyə nail olmuşdur. Bunun nəticəsində “Böyük Ərməniyə” yara- dılmışdır. Hansı ki, sonrakı illərdə Pompey tərəfindən diz çökdü- rülmüş və yenə əwəlki kimi vassal vəziyyətinə düşmüşdür. ƏRMƏNİLƏR-HAYLARIN İRQİ, DİLİ, M.ö. 400-cü ildə Ksenofon (Anabaz) sözügedən ərazini ke- DİNİ YƏ SOYADLARI çərkən (sonralar o ərazi yunanca Armeniya, yəni Ərməniyə ad- lanmışdır - müəllif) onun əhalisinin elam dillərinin birində - “asi- Öncə qısa tarixi arayış. Xatırladım ki, miladdan xeyli qa- ya dilində” damşdığımn şahidi olur və bunu qələmə alır. baq “bragi”lər (indiki ərməni-hay adlı millətin əcdadlan - müəl- Ərməni-hay etnosu bu gün öz dili, dini və fiziki tipi olan lif) Frigiya dövləti qüdrətli türk tayfalan kimmerlər (qamərlər) bir xalq kimi görünür, erkən orta yüzilliklərdə meydana gəlmiş, tərəfindən dağıdıldıqdan sonra frigiyalılann tərkibində; bir qismi formalaşmış etaosdur. Dünya alimlərinin fikrincə, ərməni-hay ir- (qeyd etdiyimiz kimi indiki Türkiyədə) “ərmin” (Ərman - Ər- qinin etnik və antropoloji baxımdan elmi təsnifı yoxdur. Bu barə- mən), digər qismi isə “Hayasa” adlı əyalətlərə üz tutaraq gəlib də yazılı mənbələrin məlumatları ziddiyyətlidir və biri digərini məskunlaşmış və həmin əyalətlərin adı ilə adlanmışlar. Mövcud inkar edir. Bununla belə ərməni-hay irqi haqqmda təsəvvür yarat- izaha görə Ərmən əyalətinin aborigen tayfası, təkrar edirəm, cən- maq üçün dünya alimlərindən bir neçəsinin elmdə mövcud fikir- gavər, cəsur bir tayfa olmuş “ər mənəm, qocaq, cəsur mənəm, lərini nəzərdən keçirmək kifayət edər. kişi mənəm” kimi açıqlanır. Frigiyalılann tərkibində gəlmiş digər Professor Y.Yernont: “Ermənilər İran dillərindən fərqli bir adsız tayfa bu əyalətlərdə Ərmin və Hayasada bir müddət yaşa- dildə danışırlar. Fiziki cəhətdən yekcins deyillər... Bunlar Türki- dıqdan sonra bu adları özlərinə götürmüşlər, ərməni və hay ad- yədən Rusiyaya, Rusiyadan Mərkəzi Asiyanm içərilərinə, Cənu- lanmışlar. Yəni çağdaş ərməni-hay xalqı əsas etibarilə bu iki bi-şərqi Avropaya və Ararat bölgəsinə dağılmışlar. Onlar bu böl- “qol”dan yaranmışdır. Odur ki, hesab edirəm gələcəkdə ərməni- gələrdə türklər, kürdlər, samilər və monqollarla qarışmışlar. hay istilahım işlətmək daha düzgün olar. ...Əksəriyyəti qartalburun, böyük ağızlı olur” (axırmcısı, gö- Öncə qeyd edim ki, ərməni-hay tayfaları tarixin səhnəsində rünür, hay-həşir, qara-qışqmq salmaq üçündür - müəllif). assuriyalılarm Urartu üzərində qələbəsindən sonra m.ö. 7-ci yüz- J.Deniker qeyd edir ki, ərmənilər sıx halda Van gölü ətra- illikdə (bəzi mənbələrdə başqa tarix də göstərilir) meydana çıxır. fında, Ararat dağı ətəklərində, yerdə qalanlan dağımq halda Cə- Ərməni-hay tayfaları ilk əvvəl Araz çayının dağ mənbəyində yer- nubi və Cənub-Qərbi Asiyada, Qafqazda yaşayırlar. “Ərmənilər ləşdikləri ovalıq Assuriyanın tarixi əyaləti olmuş, sonra bu ərazi müxtəlif ünsürlərdən təşkil olunaraq, qanşıq bir irqdir. Boyları (Türkiyənin Şimal-Şərqində) Madaya (Midiyaya), daha sonra Ma- 163-169 arasmda, yastıbaşlı... irqləri hindu, əfqan, aysor və türk kedoniyalı İsgəndərin fəthləri dövründə Yunanıstana qatılmışdır. irqlərindən yaranmışdır”. Böyük Fatehin ölümündən sonra ərməni-hay tayfalarımn məskun- Robert Cais: “Ərmənilər Pamir yaylalanndan gələn ari M.Sədi Koçaş: “Qrabar adlanan və Turan ünsürləri ilə zən- soylarla Mesopotomiyadan şimala doğru köç edən sami irqə mən- gin oian ərməni (hay - müəllif) dili bu əlifbadan istifadə etmiş- sub tayfaların qarışığıdır. Kürdlərlə ərməniləri bir-birindən dir”. Beşinci yüzillikdə dini xadim-katalikos Saak (İsak) Yunams- ayırmaq mümkün deyildir. Yaxm qohumdurlar”. tanda təhsil almış və ərməni-hay əlifbasmın yaradıcısı Maştots N.Kassoviç: “Ərməni irqi təmiz (yekcins) bir irq deyildir” Mesropla birlikdə İncili və bir çox başqa dini əsərləri ərməni-hay İ.S.Monroy: “Ərmənilər irq etibarı ilə iranlı, kürd, bəluc və qrabar dilinə tərcümə etmişlər. qaraçılarla qohumdurlar... Burunlan yəhudilərinki kimi gözə çar- Ukrayna akademiki, şərqşunas A.E.Knmski ərməni-hay dili- pan bir şəkildə çıxıntılıdır. Yəhudilərlə fıziki və mənəvi oxşar- nin tarixinə, mənşəyinə toxunaraq yüz il bundan öncə «köhnə» lıqları var...”. ərməni-hay dilinin Krım tatarlarının dilinə bənzərliyini qeyd et- Müasir “ərməni” adı, (eləcə də hay) qeyd olunduğu kimi, mişdir. Bu fikri ondan da öncə alimlərdən Jana Deni və Tadeuş eyniadlı bölgə, əyalət adından götürülmüşdür, bu nə etnos, nə də Kovalevski söyləmişlər. irq adıdır. Həmin əyalətlərdə yaşayan başqa irqdən olan insanlara Çağdaş rus alimi A.N.Qarkavets də «köhnə» ərməni-hay di- da “ərmən” (və ya “hay”) deyilirdi. ni dualannm türk dilində olmasım aşkarlamış və mətbuatda bu Məşhur Mamikonyanlar, Baqratunilər nəslinin nümayəndə- barədə çıxış etmiş, əsərini də «Qıpçaq yazılı irsi» adlandırmışdır. ləri, ilk ərməni-hay kralı sayılan parfiya mənşəli Arşak, Qriqor Etiraf edək ki, «Ərmənistan»ın özündə də (Matadaran ki- Luşavoriç kimi görkəmii adamlann etnik mənşəyi - Asiya mənşə- tabxanasında) ərməni-hay qrafikası ilə qədim türk dilində yazıl- lidir və onlann ərmənilərlə - haylarla irqi birliyi, genetik bağlılığı mış kitablar saxlanır. Görünür, əski dövrlərdə ərmənilər-haylar yoxdur. Suriya dilində yox, məhz türk dilindən istifadə etmişlər. ƏRMƏNİ-HAY DİLİ: Dünya alimlərinin fikrincə, ərməni- Əmənilər-haylar xristian dinini türklərdən (qıpçaq-hun) gö- lər-haylar Hind-Avropa dil qrupuna aid olub proto-ərməni dilində türdüklərini gizlətmirlər. Bunu qriqorian kilsəsinin tarixi də təs- damşırlar. Dilçi mütəxəssislərin əksəriyyəti ərməni-hay dilinin diq edir. Həmin türklər ki, onlar üçün ilk məbədləri-kilsələri inşa yunan, alman və bolto-slavyan dillərilə areal (məkan) əlaqələri edərək xaç nişanı (xoruq, qoruq) vermişlər. İlk ərməni-hay epis- nəzərə alaraq onun Kiçik Asiyaya - İveriya, bəlkə də uzaq vila- kopları, keşişləri; o cümlədən Kardost və Makar hələ 4-cü yüzil- yətlərdən - Balkan yarımadasından gətirildiyini söyləyirlər. likdə Dərbənddə uzun illər yaşayaraq türk ruhanilərindən dərs al- Qədim Şərq dillərinin, o cümlədən ərməni-hay qrabar dili- mış, dini-maariflənmə təlimi keçmiş və kilsələri üçün mövcud nin bilicisi İ.M.Dyakonov hesab edir ki, ərməni-hay dili xaricdən türkdilli kitablann üzünü köçürmüşlər. O dövrdə türk dili, türk ki- gətirilmədir. Odur ki, bu dilin mənşəyinə, qədimi olmasına aid tabları bütün dünyada ilahi kitablar sayılırdı. Bütün bu danışdıq- etibarlı, rəsmi mənbə, qaynaq yoxdur! Ərməni-hay qrabar dili ay- lanmız həyatda olubdur, faktdır və indi tarixə çevrilmişdir. sorlann, türklərin, farslarm, yəhüdilərin, parfıyalıların, yunanların Təsadüfi deyil ki, Ərməniyyənin çarları, hakimləri də türk dillərinin təsiri altmda yaranmışdır. mənşəli adamlan, nəsilləri qədim türk köklərinə bağlıdır (indi bu Qədim ərməni-hay qrabar dili əsas üç inkişaf, təkamül mər- olaylar xoşumuza gəlməsə də harda isə hətta ikrah hissi doğursa hələsi keçərək təkmilləşmiş və indiki müasir ədəbi dil (qrakan da bu həqiqətdir). Odur ki, bu gün «Ərmənistan»ın toponimiya lezu) şəklinə düşmüş və hazırda bu dil məktəblərdə tədris olunur. fondu - əsas etibarilə türk mənşəli, türk mənalı toponimlərdən Ərməni-hay dilinin Mesrop Maştots əlifbası və ya Danyelli ibarətdir. Bu da faktdır və onu inkar etmək qeyri mümkündür. deyilən bu yazının Yenisey - göy türk oyma yazısı ilə bənzərliyi Türk dilinin ərməni-haylar tərəfindən hələ qədim vaxtlar- vardır. Bu əlifbanm 11 hərfi tamamilə göy türk əlifbasına bənzəyir. dan istifadə olunması faktı da inkar olunmazdır. Belə ki, qədim ərməni-haylar dili - qədim türk dilinin dialektidir. Fikir verin, ər- var. Hərçəndi saxtakar ərməni-hay alimləri damşdıqlan, yazdıqla- mənilər-haylar ərməni-hay «yazısmın atası» sayılan Maştotsa ve- rı ana dilinin qədimliyindən (Miladdan öncə) bəhs edən bolluca rilmiş ad - «kertolahayr» titulu qədim türk dilinə mənsubdur və o “əsərlər”, məqalələr yazır, apardıqlan, elmdən uzaq tədqiqat “iş- «kert» - «kəs, doğra», «runi et», «ola»-«öyrət, təlim et», «ayr» - ləri”ni sensasiya kanalma yönəldirlər (üzdəniraq alim Ayvazyanm «izah edən, açıqlayan» deməkdir. Bu sözün ərməni-hay dilində ərməni dilinin “qədimliyi”nə dair yazılarmı, tədqiqatını yada sa- tərcüməsi yoxdur! Bu qədim türk sözüdür! lın. Biz bu barədə yuxanda yazmışıq). Ərməni-hay tayfalan müxtəlif tarixi dövrlərdə əsarətində Təbii olaraq meydana sual çıxır: Bəs Qarabağda məskunlaş- olduqları dövlətin hakim dilində; farsca, yunanca və türkcə danış- dınlmış ərmənilər-haylar hansı dildə danışırlar? Cavab birmənalı- mışlar. Dünya şöhrətli tənqidçi-alim Je Normand yazır: “...Ərmə- dır - Qarabağ ərməniləri-hayları müasir ədəbi dili (“qrakan lezu”) ni dilinin qədim köklərə malik olmasma heç bir sübut yoxdur!” anlayır, başa düşür, lakin ədəbi dildə danışmırlar. Onlarm bir qis- Digər dilçi alimlərdən Deleqarde Qoşe, Vindisman, Peterman da mi - İrandan, Türkiyədən buraya köçürülmüşlər, ərməni-hay dia- bu fikirdədirlər. De Morqan isə qeyd edir ki, ərməni-hay dilində lektində danışırlar. Digər qismi, Miladm 7-ci yüzilindən, ərəblə- aysor, ibrani (ivrit), midiya, gürcü, minqrel, laz, urartu, nairi, iskit rin Albaniyanı işğal etdikdən sonra onların “xeyir-duası” ilə “er- (skif, aşkenaz - müəllif), yunan, ərəb, türk, monqol, kürd, latın, məniləşdirilmiş” yerli albanlar da həmin dialektdə ünsiyyətə rus, müasir və arxaik kəlmələri də vardır. Belə ki, bu gün işlək girirlər. ərməni-hay dili fondunda 4 (dörd) min 200 (iki yüz) yalnız türk Xaricdən Xocavənd bölgəsinə (keçmiş Hadrut, Martuni ra- mənşəli söz vardır. Təkrar da olsa qeyd edək ki, xristianlıqdan yonları) köçürülmüş ərmənilər-haylar felin axınna “ıs”, “is” və öncə ərməni-hay yazılan olmadığmdan ərməni-hay dilinin qədim- “ira” şəkilçisi əlavə etməklə danışırlar (kasıs - “gəlirsən”, “kısıs” liyini bildirən heç bir yazılı mənbə, sənəd yoxdur! - “gedirsən”, “Şütıra” - “tez ol” və s. və i.a.). Ərməni-hay ədəbi Qarabağ xanı Pənah Əli xanm “eşik ağası” Baharlımn nəvə- dilində (“qrakan lezu”) “lavı” (“yaxşı”) sözü Qarabağ ərməniləri- si, Azərbaycanın dəyərli ziyalısı, “Azərbaycan” adlı əsərin (1921- haylan tərəfindən “ləv” şəklində işlənir. Ağdərə bölgəsində ci il) müəllifi Məhəmməd Həsən Vəliyev (Baharlı) ərməni-hay (“keçmiş Mardakert”) məskunlaşmış ərmənilər-haylar isə “tez ol, dili məsələsinə toxunaraq yazır: “...onlar hind-Avropa dillərinə tez gəl!” felini bambaşqa şəkildə deyir və yazırlar: “beçit”, “lağı- məxsus olan ərməni (-hay-müəllif) dilində danışırlar. Qədim ər- ra”. Qarabağm “ərməniləşdirilmiş” yerli albanlan da gəlmə ərmə- məni dili və yeni ərməni dili, bir-birindən fərqlənir. Yeni ərməni nilər-haylar kimi şifahı ərməni-hay dialektində danışırlar ki, buna dili başqa qatışıqlarla, əsasən, fars və türk elementləri ilə bəzən- xalq dili deyilir. miş... qədim dillərindən fərqlənən xalq danışıq dilidir. Bu dil Xristianlıqdan əvvəl ərmənilər-haylar qonşu ölkələrin əhali- həm də... ayrı-ayn dialektlərə ayrılır. Birinci dildə Azərbaycan, si kimi bütlərə, günəşə, aya, suya, torpağa, küləyə və digər tə- Ərmənistan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz və Rusiya, ikinci dildə isə biət və kainat varlığma sitayiş etmişlər. İlk dəfə olaraq Təkallah- Türkiyə, Macanstan və Rummiya ərməniləri danışırlar”. lığı təbliğ edən xristian dini ərmənilər-haylar arasında dördüncü Məlumdur ki, Azərbaycanda yaşayan digər xalqlarla ünsiy- yüzilin ilk ilində yaranmışdır. Dini xadim Qriqor Lusavoriçin səy- yətdə ərmənilər-haylann ümumi dili türk dili olmuşdur. Çağdaş ləri sayəsində bu din geniş yayılmış və möhkəmlənmişdir. Yeni ərməni-hay əlifbası 38 hərfdən ibarətdir. dinin ilk mərkəzi Muş əyalətindəki Artaşat olmuşdur. Sonrakı Türk müəllifi M.Sədi Koçaşın ərməni-hay əlifbasmda Yeni- yüzilliklərdə dini mərkəz Müşdan Eçmiədzinə (“üç kilsəyə”), sey-göytürk oyma yazısının oxşarlığından söhbət açması o de- daha sonra Tovinə, yeddinci yüzillikdə yenidən Eçmiədzinə kö- məkdir ki, ərməni-hay dilinin dərin elmi araşdırmalara ehtiyacı çürülmüşdür. O vaxtdan bəri ərməni-hay qriqorian apostol kilsə- Vəraz, Vartan - Vartanyan, Zorab (əslində Zöhrab), Ervand (“cü- sinin dini mərkəzi Eçmiədzindir. rətli”), Nerses (əslində Nerse), Trdat (Trdatyan), Meğran (Meh- Ərməni-hay xristian kilsəsi Qriqor Lusovoriçin din qarşısın- ran), Miqran (“iti, sürətli, tez”), qədim türklərdən; cinli tayfasilə dakı xidmətlərini dəyərləndirərək məzhəbi onun adı ilə Qriqorian bağlı Mamikun (ərmənilər-haylarda Mamikonyan), Vahan, Vaqar- adlandırmışdır. sak adlarım mənimsəmiş, sırf türk mənşəli, dil fondumuzda köklü Ərməni Qriqorian kilsəsi tarix boyu digər kilsələrlə (latın, sözlər sayılan: baba, dədə, ata, ağa, bala, qara, igid, sarı, çoban, alban, katolik...) rəqabət aparmış, mücadilə etmişdir. köçəri və s. və i.a. sözlərin axırma fars dilinə mənsub “yan” şə- 1701-1702-ci illərdə Qriqorian dinini qəbül etmiş ərməni- kilçiləri artırmaqla çoxsayh ərməni-hay soyadları (familiya) ya- haylann bir qismi Roma papasına meyl edərək katolikliyi qəbul ranmışdır: Babayan, Dadayan, Atayan, Ağayan, Balayan, Kara- etmişdir. Ərməni-hay katolikləri 1830-cu ildə müstəqil fəaliyyət yan, İgidyan, Sarayan, Çobanyan, Koçaryan və s. və i.a. göstərmək üçün Osmanlı dövlətindən rəsmi icazə aldılar. 20 il Beləliklə, xalis türk mənşəli sözlərə, adlara “yan” fars şə- sonra Türkiyədə onlann ilk katolik kilsəsi tikildi. kilçisi əlavə etməklə yüzlərlə, minlərlə ərməni-hay soy adlan Beləliklə, ərmənilər-haylar harada, hansı dövlətdə yaşamış- əmələ gəlmişdir. larsa, münasibətdə olmuşlarsa, onlar bütün ərməniləri-hayları öz Aşağıda soyadlann daşıyıcıları (ərmənilər-haylar) bu gün din - məzhəbinə çevirməyə çalışmışlar (bəzən dostcasma, bəzən (baxmayaraq ki, onlann soydaşlan gecə-gündüz usanmadan yüz də zorla, mücadilə yolu ilə). ilə yaxm zaman ərzində nəsillərə ötürə-ötürə türkləri “ərməni Ərməni-hay irqi, dili, dini haqqmda qısa məlumatlardan soyqırımı”nda günahlandırmaqda davam edirlər) Türkiyədə müx- sonra keçək onların soyadlarma, bu adlann mənşəyinə. Çünki bu təlif yüksək dövlət vəzifələrində - onlarla millət vəkilləri, sena- mənşədə də diqqəti çəkən ərməni-hay etnomənəvi aləminə işıq torlar, xarici və daxili işlər nazirliklərində, maliyyə və ədliyyə salan vacib məsələlər vardır. nazirliklərində, bələdiyyə, kömrükxanalarda, 5 (beş) ictimai işlər Ərməni-hay dilinin fondunda, qeyd etdiyimiz kimi türk və nazirliklərində (5 nazirin beşi də ərməni-haydır; Marşal Karabet digər əcnəbi dillərinə məxsus külli miqdarda söz və ifadələrlə Arutyun Davudpaşa, Petros Həllacyan, Vəkil Qrikor Sinapyan, yanaşı, saya gəlməyən miqdarda əcnəbi və xüsusilə türk şəxs ad- Qriqor Aqaton, Qabriel Noradukyan) çalışanların siyahısından bir lan da mövcuddur. qisminin adını əyani göstərək: Maqsudyan, Yazıçıyan, Yavrum- Yəhudi dilinə məxsus “Adam” sözündən Adamyan, Yelise- yan, Balayan, Qaraçıyan, Şahinyan, Boyaqçıyan, Daşçıyan, Arzu- dən - Yegişe, İvandan - İonesyan, Avanesyan, Ovanesyan, Oha- manyan, Rəisyan, Səfəryan, Babayan, Dəmirçiyan, Tınqıryan, nesyan, Ebraemdən - Abramyan, Simondan - Simonyan, Zaxardan Balyan, Cinciyan, Həkimyan, Çərkəsyan, Xəndanyan, Aslanyan, - Zaxaryan, Şaumdan - Şaumyan, Şmavon, Sambatdan - Smbat- Ərəmyan, Yüzbaşyan, Dərziyan, Mühəndisyan, Bərbəryan, Şirin- yan və s. və i.a. ərməni-hay soy adlan üçün əsas olmuşdur. yan, Atamyan... bütün ərməni-hay soyadlannm burada sadalama- Qədim yunan mənşəli sözlərdən: Andronik (“Andros” - ğa lüzum görmürəm. adam) adından Andresyan, Anastas (“yenidən dirilmə” deməkdir), Ərmənilər-haylar Azərbaycana qarşı elan olunmamış müha- Qaspar (“usta” deməkdir), Qriqor (“Qriqoris” - “qıvraqlaşan” de- ribədə vuruşan əsgərlərinə ərəb sözü olan “fədai” deyirlər. Onlar, məkdir) sözündən Qriqoryan, Petros (“daş” deməkdir) admdan - burada da hədəfdən uzaq düşərək, əcnəbi sözünü mənimsəyiblər. Petrosyan, Martirosdan (“şəhid”) - Martirosyan, ölü dil sayılan la- Axı, “fədailər” müsəlman dini - İslamın qorunması, varlığı uğrun- tm dilindən götürülmüş Pavel (“əziz”) ərməni-haylarda Pavel, Sil- da ölümə belə getməyə, öz canlarmı qurban verməyə, fəda etmə- va (“meşə”) fars və parfıyalarda: Arşak, Baqrat, əslində Bağdad), yə hazır olanlara deyirlər (Şah İsmayıl Xətainin ordusunda da Baruk (türkcə “iri gövdəli”, “dolu bədənli” sözündəndir. Hun türk belə fədailər olmuşdur). tayfalannda Əm-Bazuk şəxs adı ilə eyni kökdəndir) və s. və i.a. Ərməni-hay saxtakar tarixçiləri Albaniyanı “Şərqi Ərməni- Ərməni-haylar dini, xüsusilə ona məxsusi kilsə ədəbiyyatı yə” kimi qələmə verərək xüsusilə də Yuxarı (dağlıq) Qarabağm yaradarkən hələ əski dövrlərdə türk dilindən, türk mənşəli söz- əhalisinin qədimdə ərmənilər-haylardan ibarət olması iddiasına lərdən, türklərin etnomənəvi dəyərlərindən geniş istifadə etmiş, uyğun don geyindərərək alban şəxs adlannı: Oruz, Koris, Zober, yetərincə bəhrələnmişlər. Belə ki, ərməni-hay qrafikası ilə yazıl- Aran, Asay, Aratan, (Ərətan), Asparak, Xosgen (Qoçgen, Xoç- mış türk dilində xeyli kitab mövcud idi. Üçüncü yüzillikdən bəri ken), Davtak, Xoçkar (Qoç-kür), Asan (Əsən), Sanatürk (massa- ötən zaman kəsiyində Dərbənddə oturmuş qıpçaq türklərilə tə- get türk boyunun hökmdarı) və s. və i.a. ərmənilər-haylar arasın- masda olması, xüsusilə kilsə adət-ənənələrinin, dini istilahların da yayılmışdır. Bu gün qədim alban adlannı daşıyan ərməni-haylar mənimsənilməsi onlara yardımçı olmuşdur. öz adlannın mənşəyindən, haradan gəlməsindən, tarixi elmi həqi- Kilsələrdə Suriya dilində yox, ancaq əski türk dilində qətlərdən uzaqdırlar, xəbərsizdirlər. Ərmənilərdə-haylarda, hətta dualar, şərqilər oxunurdu. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanmdakı Qorqud admdan - Korkotyan Qədim türk dillərində yazılan dualar, şərqilər sonrakı yüzil- soy adı yaratmışlar. “Ərməniləşdirilmiş” türk mənşəli şəxs adlan- liklərdə “Bibliya” vasitəsilə Rusiya ərazisində də geniş yayılmış nın bir qisminin mənşəyini nəzərdən keçirək; Aran (qədim türkcə və bizim dövrümüzə də gəlib çatmışdır. “ərən” - “igid, cəsur, kişi” sözündəndir - alban çar adı). Ərbak Bakıda yaşayan L.F.İnçina danışırdı ki, uşaqlığmı Rusiya (“ər” - “kişi, igid, döyüşkən”, “bak” - “bəy, tayfa başçısı” sözlə- Federasiyası Orenburq vilayətinin Abdulin şəhərində yaşamışdır. rindən yaranmışdır), Asay (alban çannın adı, türkcə “as” - “iltifat, Anası, Y.A.İnçina (qız soyadı Tsarevskaya) səhərləri və axşam- mərhəmət, əziz” sözlərindən və “ay” - şəkilçisindən ibarətdir. lan gizlinə çəkilərək 1890-cı illərdə əski slavyan əlifbasilə yazı- Qədim ərmənicə yazılışda isay - Esay adınm şəkli kimi qeyd lıb nəşr olunmuş “Bibliya”nı oxuyardı. «Onun səhifələrindəki olunmuşdur. Asayın arealı genişdir. “Alban ölkəsinin tarixi - dualar və şərqilər rus dilində olmadığmdan mən onlan eşitsəm də 1702-1722” əsərin müəllifi Yesay Həsəndir), Xosken (alban ru- başa düşə bilmirdim. Anamdan soruşanda ki, kitab nə dilində ya- hanisinin adı, qədim türkcə “koçken” - “qartal” sözündəndir), zılmışdır, o cavablandırardı ki, burada dualar və kilsə şərqiləri Davtak (7-ci yüzillikdə alban şairinin adı, Midiyada Dayauk, He- qədim türk dilindədir» - deyərdi. redotda “Deyyok” şəxs adı ilə eynidir. “Dayı tək, dayı təkin, da- Sonra, repressiya illərində bolşeviklər atamı tutdular, evi- yıya oxşar” kimi mənasmdadır), Sumbat (türkcə “su” - “gözətçi, mizdə olan kitablarla bərabər həmin “Bibliya” kitabını da müsa- keşikçi” və “bat” - “mətin” «bahadır» - (Batı xanı xatırlayaq) - dirə edib apardılar... sözlərindən yaranmışdır), Tursun (Həsen Calalm nəvəsinin adı, Qafqazda gəlmə ərməni-haylarla məskunlaşmış ərazidə türkcə “tursun” - “yaşasm, ömür sürsün” sözlərindəndir), Xoçkar türklərin (qıpçaqlann) iştirakı ilə xüsusi kilsə binalan tikilmiş, üzü (türkcə “xoç” - “qoç, döyüşkən” və “kür” - “səbatlı, möhkəm” Şərqə - Altaya istiqamətləndirilmiş və onlann üzərində türk ustala- sözlərindən yaranmışdır), Zober (m.ö. alban çannm adı, mənası nnm damğası - möhürü həkk olunmuşdur. (Zvardnots, Dvin, Kota- “təmiz, nəcib, vicdanlı, qayda-qanunu sevən” deməkdir. Zober - vank, Cvari və s.) Katavank kilsəsinin divannda əski runi yazısını xakasca - “zibər”, bəzi türk dillərində “çəpər”, buryat-monqolca sağdan-sola oxuduqda məlum olur ki, o, monarx icması üçün inşa “səbər” və s., 7-ci yüzillikdə türk bolqarlannın çan Sabar, 9-cu olunmuşdur (“monarx icması üçün qəbul et” Murad Acı). yüzillikdə Arsak hakimi Savar eyni mənşəli, bir kökdəndirlər. Dördüncü yüzilliyin əvvəllərində xristianlıq Albaniyada, in- diki Ərmənistanda və Iveriyada (Gürcüstanda) geniş yayılır və bir mərkəzdən - Dərbənddən (Qıpçaq türklərinin hakimiyyəti döv- sadəcə olaraq maraqlandığı bölgəyə nə dərəcədə bağlılığnu öyrən- riində) “Yeni xristianlığm” ilk mərkəzindən idarə olunurdu və bu mək zorunda olur. Burada başqa məna axtarmaq lazım deyil. Fəqət, birgə fəaliyyət xeyli davam etmişdir. 311-ci ildə Bizans, sonra Vətənimiz çox qədimdən bəllidir, o bizim çağdaş nəslimizə ulu ba- isə Roma da Altayda olduğu kimi Səma Allahını - Tenqrini təb- balanmızdan qalmış və adı da - Azərbaycandır! liğ edən xristian dininə qatılmışdır. Ərməni yepiskopu Kardostun Yuxarıda qeyd etdik ki, Şərqi Anadoluda - “Armini” (“Ər- başçılığı altmda yeddi seçmə keşiş Dərbənd qala-şəhərində qıp- man” və “Hayasa” adlı əyalətlərə vaxtilə frigiyalılann tərkibində çaq türklərinin yamnda 14 il yaşamış, onların zəngin mədəniyyə- gəlmiş qaçqm adsız tayfalar çox sonralar iki müxtəlif adla tanm- tini, türk adət-ənənələrini diqqətlə öyrənmiş, mətbəxilə yaxından mışlar; əyalətlərin adı ilə onlara “ərməni” və “hay” deyilmişdir. tanış olmuş və hun dilində yazılar, mətnlər hazırlamışlar. Hətta bu əyalətlərdə yaşayan və etnik baxımdan çox müxtəlif olan bü- burada Dərbənddə ərməni-hay Qriqorian kilsəsinin daimi nüma- tün sakinlər də müvafıq olaraq eyni mənada “ərməni” və “hay” yəndəsi yaşayırdı. Az sonra Dərbəndə “axın” etmiş ərməni-hay- adlandırılmışlar. Deməli, ərmənilərin-hayların nə milli adı, nə də lann sayı artdığmdan qala-şəhərdə “ərməni məhəlləsi” salmdı. öz vətəni olmamışdır. Kiçik Asiyaya da gəlmədilər. Qayıdaq mətləbə. Verdiyim məlumatlar söz gəlişi - ərməni- Gəlib məskunlaşdıqlan torpaqlarda artaraq qeyri-tayfalan, o hay əlifbasımn, dilinin, dininin yaranması tarixi haqqında eksklü- cümlədən kiçik türk boylannı sıxışdıraraq çoxluq təşkil etmiş və ziv (ayaqüstü) düşüncələrin oxucu üçün də maraqlı olacağı zəru- həmin yerləri özlərinə “vətən” eləmişlər (Kilikiya). Daha doğrusu, rətindən irəli gəlir. gəlmələr vətən anlammı öncə xəyallannda yaratmış, sonrakı on, Ərmənilər-haylar öz “vətəni”ni qeyd olunduğu kimi, möv- yüzilliklərdə savaşlar, qirğmlar hesabma onu materiallaşdırmağa cud olmayan Hayastan adlandınrlar. Baxm, burada da bir qeyri- can atmış və bu məqsədə müəyyən mənada nail olmuşlar. Öz- müəyyənlik hökm sürür, heç bir yazılı mənbədə “Hayastan” adlı lərinə süni yolla “vətən” yaradan ərməni-hay tayfalan həmin üsul- ölkənin konkret coğrafi koordinatları, dövlət sərhədləri göstəril- la da əksər halda saxtakarlıqla özlərinə tarix yazıb yaratmışlar. mir (?). qəribə məntiq deyilmi? Odur ki, bu tarixi həqiqətləri bilən rus alimləri haqlı olaraq Heç də təsadüfı deyil ki, ərməni-haylarda belə bir deyim, yan ciddi, yarı zarafatla qeyd edirlər ki, “ərmənilərin-hayların ta- bu gün də mövcuddur; iki tanış olmayan ərməni-hay rastlaşanda rixi yox (axı Vətən olmayan yerdə hansı tarixdən danışmaq olar?! biri digərinə sual verir - “hayes, ya tork?” (tərcüməsini verirəm: - müəllif), tarixçiləri var, Azərbaycan (türklərinin) isə əksinə tari- “haysan, ya türk?”). xi var, onu yazanlan yetərincə deyil!” Yəni, doğulduğu yer, haradan olması soruşulmur. Çünki ər- Görünür, Güney, Quzey və Qərbi Azərbaycanm aynlıqda məni-hayların (braqilərin) əzəldən vətəni olmamış və bu gün də yox, vahid, bütöv halda Vətənimizin əsl tarixinin yazılması çağ- yoxdur. Bu və ya digər xalqa məxsus torpaqlarda qaraçı həyatı ya- daş və gələcəkdə ziyalılarımızın - alim və tarixçilərimizin öhdə- şamışlar. İndi məskun olduqlan Azərbaycan torpaqlan yerləri isə an- sinə düşür və bu gün onun təməli qoyulur. Bu taleyüklü vəzifə- caq və ancaq zorakılıq, işğal nəticəsində özlərinə “vətən” etmişlər! nin yerinə yetirilməsinə şəxsən məndə şəkk-şübhə yoxdur! Tarixi Bu deyimin əksinə, iki azər türkü biri digərinə müraciətində proses ona doğru irəliləyir. belə deyir: “Haralısan, hansı bölgədən?”. Yəni, sualın bu səpgidə qoyuluşundan heç də yerlipərəstlik məqsədi güdülmür, əksinə sual verən soydaşımız ünsiyyət qurmaq, yaxrn olmaq üçün konkret Azər- baycanm hansı bölgəsindən olmasını öyrənməkdə orada qohumu, dostu, tanışı olub-olmadığım özü üçün dəqiqləşdirmək istəyir. Yəni Ərmənilərin-haylann ikinci “torpaq iddiası” bütün dünya ic- ƏRMƏNİLƏRİN-HAYLARIN “TORPAQ İDDİALARI” timaiyyətinə məlum olan “Böyük Hayastan” (qəzet, jumal və ki- tablarda səhvən “Ermənistan” yazılır) yaratmaq xülyasıyla bağlı Ərmənilərin-haylann Azərbaycana qarşı “torpaq iddiala- olub bu əsassız ideyaya xidmət edir. Üç dəniz - Arahq, Qara və n”mn məqsəd, məzmunu və səbəbləri haqqmda media səhifələ- Xəzər dənizləri arasmdakı geniş ərazilərə sahib olmağa can atan rində, radio və televiziyada kifayət qədər yazıldığmı, danışıldığı- ərmənilər-haylar Albaniyanın bütün torpaqlannm onlara mənsub nı, yayımlandığmı və oxuculann adı çəkilən “problem”dən az-çox olduğunu gündəmə gətirməklə, Xəzər, Qara və Aralıq dənizləri- məlumatlan olduğunu nəzərə alaraq, “Böyük Hayastan”m (antik nə çıxmaq niyyəti güdürlər (F.Məmmədova da belə düşünür?) mənbələrdə “Arminiya, Armenikan”, türk və ərəblərdə “Ərməni- “Böyük Hayastan” adlı dövlət guya e.ə. 95-cı ildən 56-cı il- yə”) tarixdə mövcudluğuna dair indinin özündə də şübhə oyadan lərə qədər mövcud olmuşdur. Həmin dövrdə ərmənilərə-haylara bir neçə tarixi məqama aydmlıq gətirməyi özümə borc bilirəm və hökmdarlıq etmiş, mənşəcə parfiyalı II Tiqran (ermənilər-haylar düşüncələrimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. onu da “ərməniləşdirib” özününküləşdirsələr də fransız Jorj de Bütün sivil dünyasına məlumdur ki, millətçi ərməni-hay Molevil bu saxtakarlığı, uydurmam ifşa etmişdir. Bu barədə yuxa- müəllifləri həyati reallıqlardan uzaqlaşaraq tarix boyu öz uydurma rıda yazmışıq) işğal etdiyi bütün torpaqlardan, o cümlədən Alba- “torpaq iddialan”nı, başqa dünya xalqlanndan fərqli olaraq, mütə- niya və Gürcüstana məxsus torpaqlardan imtina etdirilmiş, özü isə madi süni olaraq artan iki formada gündəmə çıxarmışlar. Onların Romanm tabeliyində saxlanmışdır... birinci iddiasma görə Qafqaz Albaniyasma məxsus ərazilərin Ərmənilərin-haylann növbəti “torpaq iddialan” 8-ci yüzilli- müəyyən hissəsi Kür-Araz çayları arasındakı torpaqlar, yəni tarixi yə - ərəb işğalı dövrünə təsadüf edir. Ərməni-hay saxtakar tarix- Arsak (Qarabağm dağlıq hissəsi - müəllif), Uti və Paytakaran çiləri Aramn (Albaniyamn sonrakı adı) ərəb xilafətinin tərkibində (qədim Bərdə və Balasakan, indiki Beyləqan bölgələri) yaradılmış, coğrafi bölgüdən “Ərməniyyə” inzibati vahidinin də vilayətləri, (Qarabağm aran hissəsi) guya qədim vaxtlardan “yerli “Quzey Azərbaycanm” Hayastana (“Ərməniyyə”yə) aid olduğunu ərmənilər”in əraziləri imiş. sübut etmək üçün bir “dəlil” sayırlar. İkinci iddiaya görə, bir az da “iştahaya” gələrək, Quzey Bu utopiyaya xidmət edən, ona tarixi don geyindirmək istə- Azərbaycanı - qədim Qafqaz Albaniyasınm bütövlükdə ərazisi yilə hələ 1983-cü ildə (Sovet hökumətinin dövründə) İrəvanda “ərməniləşdirilir və özününküləşdirilir”. Daha konkret və açıq de- sək, Albaniyamn torpaqları “Şərqi Hayastan” adlandırılır. “Hayastan və onun həmsərhəd ölkələri 701-862-ci illərdə” adlı bir qondarma xəritə çap olunur (müəllifi qatı millətçi S.Yerem- Tarixi həqiqətləri saxtalaşdırmağa vərdiş etmiş, alışmış ər- yandır). Müəllifın “fikrincə”, guya ərəblər Cənubi Qafqazı işğal məni-hay müəlliflərinin əksəriyyətinin irəli sürdükləri birinci id- etməklə Albaniyanm süqutu nəticəsində onun torpaqları “Ərmə- dianı hələ miladm 7-ci yüzilində Anani Şirakatsi ortaya atmışdır. niyyə” adında ərəb inzibati bölgüsütıə qatılaraq mexaniki olaraq O yazır ki, Kür və Araz çaylarımn arasındakı ərazi, Arsak, Uti və ərməni-hay torpaqlarına çevrilmişdir (bu sərsəmlik deyilmi?). Paytakaran vilayətləri, guya hələ çox qədim zamanlardan ərmə- Əslində, “Ərməniyyə” ərəb inzibati bölgüsündə olan ərazilər heç nilərin-haylann olub və yalnız miladm 387-ci ilində tarixi olaylar də “Ərməniyyə torpaqlan” demək deyildir (V.Piriyev). nəticəsində Hayastan (sərhədləri, hüdudları məlum olmayan) diz çökdürüləndə onun işğal etdiyi torpaqlar İranla Bizans arasında Görkəmli alim, akademik Z.M.Bünyadov, tarixçi alim H.M.Vəlixanlı və digər sağlam fikirli albanşünas alimlərimiz bölüşdürülmüş, adı çəkilən alban vilayətləri Albaniyaya, üstəlik Quqark vilayəti isə Gürcüstana birləşdirilmişdir. tərəfindən bu məsələ yetərincə öyrənilmiş, araşdınlmış, tədqiq edilmiş və tutarlı cavab verilmişdir. Bununla belə, tarixi gerçəkli- yi bir daha xatırlatsaq, güman edirəm, mövzunun aktuallığma heç Yəqin indi bizi və oxuculan maraqlandıran Qarabağın əfsa- də xələl gətirməz. nəvi cins atlan yox, Orxistenenin (Arsakın) Ərməniyə (Hayastan) Məlumdur ki, 8-ci yüzilliyin əvvəllərində ərəb xilafəti Cə- əyaləti olması haqqında həqiqətlərin aşkara çıxanlmasıdır. nubi Qafqazda işğal etdiyi torpaqlan idarə etmək üçün coğrafi Öncə yunan tarixçisinin verdiyi bu məlumatdan aydın olmur anlamda inzibati ərazi bölgüsü (vahidi) kimi “Ərməniyyə”lər Orxistenenin (Arsakın) hansı hissəsi Ərməniyyəyə məxsus idi? yaratmışdır. Bu regionlara Ərməniyə, Aran (alban), Gürcüstan və Əzəl alban torpaqlan olan Arsak, ancaq təcavüz, işğal nəticəsində xeyli başqa ölkələr də daxil edilir. Yaradılmış yeni inzibati bölgə- özü də müvəqqəti ərməni-hay dövlətinə qatıla bilərdi. Həmin lərə yalnız ərəb canişinləri başçılıq edirdilər. Ərəb coğrafıyaçısı Strabon sonra yazxr ki, “Ərməniyə qabaqlar “kiçik bir ölkə idi və İbn Xordadbeh bu məsələyə aydınlıq gətirərək göstərir ki, xəlifə yalnız e.ə. 2-ci yüzillikdən qonşu ölkələrdən qopardığx əyalətlər Qafqazda işğal etdiyi ölkələrdən ibarət 4 (dörd) “Ərməniyyə” ad- hesabına öz ərazisini genişləndirə bilmişdi”. lı inzibati bölgü yaratdı (Türkiyənin qədim “Ənnin”, “Ərminə” Elm aləminə o da çoxdan məlumdur ki, bu “kiçik ölkə”nin vilayətlərini yada salaq). Belə ki, Birinci “Ərməniyyə” inzibati sakinləri - əksər əhalisini təşkil edən ərmənilər-haylar e.ə. 5-ci bölgüsünə; Əs-Sisəcan, Arran, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şirvan yüzildə yaşamış Heredotun yazdxğı kimi Dəclə və Fərat çaylan- və Tiflis daxil idi. İkinci “Ərməniyyəyə: Curzan, Suğdəbil, Bab nm mənbə aldığı dağhq ərazidə yerləşmişdilər (indiki Türkiyənin Toyruz, Qubad əl-Yəkz; üçüncü Ərməniyyəyə: Bəsfuracan, Tə- şimal-şərqində). Deməli, xeyli sonralar e.ə. 2-ci yüzillikdən tez bil, Sirac, Bağravand, Həşşavə və nəhayət, dördüncü “Ərməniy- olmayaraq Orxistenenin (Arsakm - müəllif) Ərməniyə ilə həm- yəyə: Şimşat, Xəlat, Qaliqala, Arçiş, Bacuneys aid idi”. sərhəd hissəsi zəbt oluna bilərdi. Həqiqətən də həmin dövrdə bö- Müəllif fikrini davam etdirərək daha sonra qeyd edir ki, yük imperiyaların (Bizans, Roma, İran) başı öz aralarmda yaran- “Arran, Curcan, Əs-Sisacan (yəni, Sisakan, sonra Zəngəzur, indi mış çəkişmələrə qarışdından dərhal istifadə edən ərməni-hay Sisian) vilayətləri - xəzərlərin, Dəbil, Nəşavə (Naxçıvan), Sirac knyazları (çarları) parfiyalı II Tiqranın başçılığı altmda, yuxanda (Şirak), Bağravand, Xəlat, Bacuneys (Peçeneq) - rumların (Bi- qeyd olunduğu kimi, qonşu ölkələrin işğah hesabma hüdudlan zansın) ölkəsindədir”. dəqiq məlum olmayan “Böyük Hayastan” dövləti yaratmışdılar. Göründüyü kimi, ərəb istilası dövründə “Ərməniyə”nin Lakin bir daha təkrar edirəm, onun ömrü qısa olmuşdur. “Böyük (Hayastanın) yansı xəzərlərin, ikinci yarısı Bizans dövlətinin ha- Hayastan”ın sonrakı aqibəti artıq oxuculara məlumdur. kimiyyəti altında idi. Tarixi faktdır ki, miladm 1-ci yüzilliyində Arsak (Orxistena) Beləliklə, qaynaqlardan məlum olur ki, ərəblər Cənubi Qaf- artıq Alban ərazisi - öz doğma dövləti - Albaniyamn tərkibində qazda əsarətə aldıqları ölkələri yeni inzibati bölgüdə birləşdirərək idi. Ərməni-hay tarixçisi M.Xorenatsi, alban tarixçisi M.Kalan- həmin inzibati ərazi vahidi çərçivəsində onlara şərti, coğrafı an- kaytuklu da yazırlar ki, 1-ci yüzillikdə alban çan Aran - “Araz lamda “Ərməniyə” adı vermişlər. Tarixi həqiqət, gerçəklik bun- çaymdan Xunan (Hunan - müəllif) qalasına qədər Alban ölkəsi- dan ibarətdir! nin ovalıqlarmı və dağlıq ərazini irsən miras olaraq aldı”. Mənbələrdən o da məlumdur ki, hələ qədim zamanlardan, Buradan birmənalı aşkar olur ki, Alban torpaqlan; onun dü- miladdan da xeyli öncə Qarabağ bölgəsi öz cins atları ilə məşhur zən və dağlıq yerləri vahid bir ölkəyə - Albaniyaya məxsus idi. idi. Bunu Strabon da qeyd edir. O yazır ki, “Ərməniyənin əya- “Deyilənə görə, Aranıiı nəslindən olan məşhur və cəsur lətləri Favena, habelə Kambisena və ən çoxsaylı at verən Orxis- ərənlərin çoxunu çar Vologez özü hakim təyin etmişdi. Uti, Gird- tendir” (Qarabağ - müəllif). man, Tsovd və Qarqar knyazlarında yaşayan xalqlar da Aranın nəslindəndir”. İqtibasdan göründüyü kimi, Şimali Azərbaycanda (Qafqaz Albaniyasmda - müəllif) alban özünü adlandırması mən- flndən sövmə tikilmiş, kəndin özündə isə kilsə ucaldılmışdır bə onu Qarabağdan başlamış qədim türkcədə “mehriban, müla- (T.Məmmədov). • yim” anlammda işləndiyi göstərir. Aranın hakim təyin edilməsi “Albaniya tarixi”ndən də məlum olur ki, bu missionerin qəb- ilə ölkə də Aran adlanır” (X.Xəlilli). nni ərməni-hay çarlan yox, məhz alban çarlan ziyarət edirdilər. Arxeoloji, etnoqrafik və tarixi qaynaqlardan dağlıq və aran Beləliklə, qaynaqlann etibarlı məlumatlarmdan birmənalı Qarabağ - vahid bir anlamda Qafqaz Albaniyasımn etnomərkəzi aydın olur ki, Arsak, Uti və Paytakaran vilayətləri tarixi. Qaraba- kimi tanınır. Heç də təsadüfi deyil ki, məlum tarixi hadisələrdən ğ m , onun dağlıq və aran əraziləri vahid durumda Qafqaz Albani- sonra (xəzərlərin şimaldan Qafqaz Albaniyasma fasiləsiz hücum- yasının tərkib hissəsi olaraq miladm 1-ci yüzilliyindən 20-ci yüz- lan nəticəsində) dövlətin paytaxtı “Arramn qəlbi - Qarabağm ana illiyinə qədər zaman kəsiyində Azərbaycana məxsus olub. şəhəri” Bərdəyə köçürülür (552-ci il).
TARİXDƏ “ƏRMƏNİ MƏSƏLƏSİ” VƏ QIRĞINLAR (Yaxud Qarabağ 1918-1920-ci və sonrakı illərdə) Tarixi mənbələrdən və apanlmış elmi tədqiqat materialla- nndan aşkar olur ki, 18-ci yüzillikdə Qarabağ torpaqlannda məs- kunlaşmış xristian Xəmsə məlikliyində güclü alban tayfasımn mövcudluğu rus imperiyasında yerli müsəlman əhalisinə təzyiq göstərmək vasitəsi kimi Qafqazda iki yeni müstəqil ərməni və al- ban dövlətləri yaratmaq planlan hazırlanır, dövlət səviyyəsində müzakirəyə çıxanlır. Lakin alban türklərinin yerli müsəlman türk- lərlə etnik bağlılığı, eyni etnosa mənsubluğu aydınlaşanda Rusiya ilkin plamndan imtina etməli olur və albanlan ərmənilər-haylar vasitəsilə Azərbaycanın xəritəsindən silməyə qərar verir (?!)... Xristian çar Rusiyasınxn, sonra da onu əvəz edən sovet im- periyasxmn yeritdikləri müstəmləkəçilik siyasəti ərməni-hay mil- Tarixi Amaras (Ağoğlan) məbədi (Xocavətıd bölgəsi) lətçilərinin dəyirmanxna su tökür, altdan-altdan qxzxşdxnr, onlarda - içlərində yüzilliklər boyu qaynayan, münbit Azərbaycan torpaq- Digər bir etibarlı dəiil. 5-ci yüzilliyin ərməni-hay tarixçisi lanna sahib durmaq, müstəqil monoetnik ərməni-hay dövləti ya- Favst Buzand 3-cü yüzilliyin əwəllərinə aid hadisələrdən bəhs ratmaq ehtirasxnx, istəyini daha da gücləndirirdi. Uzun illər boyu edərkən, Albaniyanın şimal-şərqində öldürülmüş xristian missio- ərməni-hay separatçılannxn xarici imperialist dövlətlərindən güclü neri parfiya mənşəli Qriqorisin “Alban torpağmda” dəfiı olundu- dəstək alması Azərbaycanm bütövlüyünə təhlükə yaratmaqla bə- ğunu yazır. Dərbənd yaxınlığmda Xəzərin sahilində olan Vatinian rabər, Rus-İran müharibəsi zamanı çar Rusiyası Qafqazda öz adlı çöldə öldürülmüş Albaniyanın ikinci xristian missioneri, mü- mövqeyini daha da möhkəmlətmək niyyətilə bölgənin müxtəlif qəddəs Qriqorisin (birinci xristian missioner 1-ci yüzillikdə Yeru- ərazilərində məskunlaşmxş gəlmə ərməni-hay ailələrini işğal al- səlimdən gəlmiş Yelise olmuşdur) Amaras kəndindəki (indiki Xocavənd bölgəsində) qəbri üstündə alban şahı III Vaçaqan tərə- txnda saxladığı Azərbaycan torpaqlanna, o cümlədən Qarabağa çənd şahın ölümündən sonra qarabağlılarm cüzi bir hissəsi qərib- köçürürdü. likdən vətənə qayıtmışdı. Beləliklə, Qarabağ əhalisinin etnik tərkibini dəyişməklə, 19-cu yüzilliyin 20-30-cu illərində Rus-Türkiyə, Rus-İran Rusiya Qafqazda özünün potensial sosial bazasını genişləndirir və müharibələrinin ruslann xeyrinə nəticələnməsilə əlaqədar Türki- bunu ilk növbədə ərmənilərin-haylarm hesabma edir. Beləliklə, yə və İrandan Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana kütləvi şəkildə çar I JPyotrun bizə - Azərbaycan türklərinin mənafeyinə ərməni-hay axını, miqrasiyası təşkil olundu. Belə ki, bir neçə il dabandabana zidd olan bədnam “vəsiyyətnaməsi” addım-addım, ərzində ancaq Qarabağ mahalma 130 mindən çox ərməni-hay kö- ardıcıl surətdə həyata keçirilirdi. çürülmüşdür. Rusiyanm Qafqazda müstəmləkəçilik siyasətini daha təsirli Rus müəllifi H.İ.Şavrovun rəsmi məlumatma əsasən, bu rə- etmək məqsədilə imperatorluğun dəhlizlərində hazırlanmış “Qara- qəm daha çox 200 min təşkil edir. A.S.Qriboyedov (o dövrdə Ru- bağ əyalətinin təsviri” adlı sənədin imperiyaya sadiq çar məmur- siyanın İrandakı səlahiyyətli səfiri) ərmənilərin-haylann köçürül- lan və zabitləri tərəfindən reallaşması (sənəd Qafqazda, öncə də məsinin səbəbkarı Rusiya olduğunu təsdiq edir. Qarabağda milli, dini prinsiplərin total dəyişdirilməsini nəzərdə Gəlmə ərmənilər-haylar saxta sənədlər düzəldərək onun tuturdu) öz dağıdıcı mahiyyətini göstərdi. Tarixdə mübäriz, yüzil- vasitəsilə Qarabağın ən münbit, məhsuldar torpaqlanna sahib du- liklər boyu düşmənə qarşı banşmaz olan, baş əyməyən cəngavər, rur, özününküləşdirirdilər. Beləliklə, xarici qonşu müsəlman ölkə- hərbçi xalq kimi tanman, Şərq siviiizasiyasının, mədəniyyətinin lərindən məhz Qarabağa ərməni-hay ailələrinin miqrasiya olun- formalaşmasında və tərəqqi etməsində mühüm rola malik alban və ması onun etnik tərkibini zorakılığa, tarixi toponimlərinin bir qis- müsəlman türklərin varlığı, mövcudluğu, aborigenliyi inkar edildi, minin dəyişdirilməsinə məruz qoydu və bu rus - müstəmləkəçilik danıldı. Alban və müsəlman türkləri, “Rusiyada və dünyada haq- mütrəce siyasəti 20-ci yüzilliyin əwəllərində və sonunda ağır qmda mənfi obraz yaradılmış “tatar” kimi rəsmi qeyd olundu. faciələrlə nəticələndi. Bu faciələr - insan qırğını, öncə Azərbay- Beləliklə, Qarabağda yaşayan əhalinin etnik mənsubiyyəti canın qonşuluğunda, qardaş Türkiyənin hüdudlannda, onun bir sı- tatar və ərməni kimi göstərildi” (X.Xəlilli). ra ərmənilər-haylar məskunlaşmış vilayətlərində başladı... və son- 1823-cü ildə Rusiya hökumətinin həqiqi müşaviri Moqilev- ra ərməni-hay vandalizmi Türkiyənin sərhədlərini aşaraq Azər- ski və polkovnik rütbəli Yermolov tərəfındən tərtib olunmuş rəsmi baycana, onun Qərb, Şərq və şimal bölgələrini (Türk-Oğuz, Bakı, sənəddə yazılır ki, Qarabağ xanhğmda 90 min nəfər əhali yaşa- Şamaxı, İsmayıllı, Kürdəmir, Quba və s.) əhatə etdi. Rusiyadan yırdı. Bir şəhər (Şuşa - müəllif). 600 kənd var idi ki, onun 150-də sonra Fransadan və İngiltərədən, daha haradan və kimlərdən dəs- xristian albanlann nəsil davamçılanyla bərabər ərmənilər-haylar da tək alan ərməni-hay millətçilərinin, qriqorian kilsə xadimlərinin məskunlaşdığı halda, sənəddə, ancaq ərmənilər-haylar göstərilir, iç üzünü, xislətini açmaq, olduğu kimi göstərmək üçün öncə Tür- alban türklərinin adı belə çəkilmir (?!). Bu, Rusiyanm ideoloji təx- kiyə, sonra isə Azərbaycanda onların törətdikləri vəhşiliklərlə, in- ribatmm bariz nümunəsi deyilmi?! Digər tərəfdən, Qarabağın etnik san qn-ğını ilə bağlı tarixi faktlara müraciət edək. tərkibinə, onun mənəviyyatma Nadir şah Əfşann həyata keçirdiyi Qərb “sivilizasiya mərkəzlər”inin siyasətçiləri tərəfindən deportasiya islahatı da çox mənfi təsir göstərmişdi. ölçülüb-biçilmiş, Türkiyə ərazisində etnik toqquşmalara tuşlanmış Məlum olduğu kimi, onun fərmanilə on minlərlə Qarabağ və 1860-cı ildən sonra ortaya atılmış “ərməni məsələsi” 1-ci dün- elatı - türk ailələri İran ərazisinə - Xorasana və İran əsarətində ya müharibəsinin axınnda çox acı bir sonluqla bitmişdir. olan digər əctıəbi ölkələrə köçürülmüş, sürgün edilmişdir. Hər- Edqar Qranville yazır ki, “əslində bu, xarici intriqalann süni şəkildə yaratdığı düşmənçilikdir. Türk-ərməni münasibətlərinin keçmişinə nəzər saldıqda, bu iki irqin yüzillər boyu... dostcasma Rusiya, Fransa və İngiltərə, hətta Amerikadan Türkiyəyə yaşadıqlan görünər...”. göndərilmiş cəsüs emissarlar ərməniləri-haylan qızışdınr, türklərə Osmanh Türkiyəsinin qüdrətindən ehtiyat edən, qısqanclıq- qarşı daha amansız olmağa təhrik edirdilər. Beləliklə, ərməni mə- dan gözü götürməyən imperialist qüvvələr tərəfindən onu daxil- sələsi” adlı təcavüz maşmı işə salındı. Bu səbəbdən 600 illik dən zəiflətmək, sarsıtmaq və parçalamaq üçün, süni olaraq “ər- normal türk-ərməni münasibətlərinə son qoyıaldu (M.S.Koças məni məsələsi” gündəmə gətirilmiş və bu, əslində başda çar Ru- “Tarixdə ərmənilər və türk-ərməni münasibətləri”, Bakı, 1998)”. siyası olmaqla xarici dövlətlərin iştirakı ilə Türkiyə hökuməti və I Dünya müharibəsi başlayanda rus ordusunda artıq yüz min- xalqma qarşı qırğınlar həyata keçirilməsi plam idi. dən çox ərməni-hay əsgəri və zabiti var idi. Bundan 15 mini yal- Mövcud dövlətə qarşı ərmənilər-haylar arasında narazılıq nız Qafqaz cəbhəsində Osmanlı ordusuna qarşı vuruşurdu. Türk “toxumu” səpmək, onlan bir mərkəzdə birləşdirmək... və nəha- ordusundakı ərməniləri-haylan isə Türk dövlətinin onlara verdiyi yət, Türkiyə ərazisində müstəqil ərməni-hay dövləti yaratmaq silahla rus ordusu tərəfə keçərək, həmin silahlan türklərə qarşı məqsədilə 1860-1880-cı illərdə onlarla cəmiyyət və partiyalar ya- çevirirdilər. Onlar cəsusluqda, xəyanətdə də geri qalmırdılar... radılır (“Xeyriyyə cəmiyyəti”, “Fədakarlar cəmiyyəti”, “Araratlı”, Arxa cəbhədə qalan əli silah tutan bütün ərmənilər-haylar “Məktəbsevərlər”, “Şərqli”, “Kilikiya”, “Ərmənilərin birləşmiş da silaha sanlmışdılar. Kilsələr, məktəblər silah və sursat anbarı- cəmiyyəti” və s. və i.a.). 1887 və 1890-cı illərdə “inqilabi” prin- na çevrilmişdi. Türk ordusuna arxadan hücumlar edərək onun təc- siplər əsasmda İsveçrədə “Hnçak” (“Zəng”), Tiflisdə isə “Daş- hizatını, normal müharibə fəaliyyətini pozurdular... naksyutun” partiyaları meydana gəlir və dərhal millətçi ərmə- Osmanlı ordusunun harada, necə yerləşdirilməsi haqqında nilər-haylan öz ətrafmda cəmləşdirir. Bu partiyalann məqsədi - mühüm əhəmiyyət kəsb edən məlumatlan düşmənə çatdınr, arxa- ilk növbədə “lazım olan yerlərdə üsyanlar qaldırmaq, gəncləri dan zərbə vururdular. Belə ki, Şərq cəbhəsində Sanqamış yaxın- silahlandırmaq...” idi. Tezliklə Rusiyadan silah, sursat gətirildi və lığında “Allahu Əkbər” dağlannda sərt qış şəraitində ağxr vəziy- ərməni-hay quldur dəstələri yaradıldı. Onlarm əlilə neçə-neçə yətə düşmüş 90 minlik türk ordusu haqqxnda ərməni-hay cəsusu türk kəndləri yandırıldı, viran qoyuldu, ərənləri cəbhədə olan cəbhədən geri çəkilən rus komandanlığxna məlumat vermiş, rus qadmlar, uşaqlar və qocalar qətlə yetirildi. ordusu dərhal geri dönərək 90 min türk əsgəri və zabitini əsir Yalnız Zeytunda qaldınlmış ərməni-hay silahlı üsyanı qış- almadan məhv etmişdir. Bax budur, ərməni-hay xisləti, satqmlığı! laqda yerləşən 600 türk əsgəri və zabitinin öldürülməsilə nəti- Digər tərəfdən silahlı ərməni-hay dəstələri arxa cəbhədə cələndi. Üsyanlar Van bölgəsində, Sasunda, Qom, Zovasar, Apa- türk kəndlərinə qəfləti basqınlar edir, dinc, silahsız əhalini qəd- qana, Qomer, Qurana, Samiram bölgələrini də bürüdü. Şiddətli darcasına qırır, sonra da qəsdən dağlara çəkilir, türk əsgərlərini vuruşmalarda onlarla insanm həyatma son qoyuldu. bilərəkdən soydaşlan yaşayan kəndlərə hücum etməyə təhrik edir, təxribatlar yaradırdılar ki, sonra havadar ölkələrin mətbua- 1905-ci ildə Osmanlı padşahma sui-qəsd edildi. Dörd il son- tmda ucadan hayqınb “ərməni soyqırımı” haqqında hay-həşir qal- ra Adanada alovlanan ərməni-hay üsyanı Bakıda əks-səda verdi - dırsınlar, türklərə qarşı beynəlxalq rəy, fıkir yaratsınlar. ərmənilərlə-haylarla Azərbaycan türkləri arasmda 4 gün toqquş- Ərməni-hay xəyanətindən narahatçılıq keçirən Osmanlı hö- ma və vuruşmalar oldu. Ərməni-hay qarşıdurması, ixtişaşlar Qara- kuməti təmkin və müdriklik nümayiş etdirərək cəbhəyə yaxm bağa - ərmənilərin-haylann sıx yaşadığı bölgələrə - Şuşa və Gən- bölgələrdə sıx yaşayan ərməni-hay əhalisini ölkənin cənubuna, cə bölgələrinə yayıldı, hər iki tərəfdən ölənlər, yaralananlar oldu. təhlükəsiz ərazilərə köçürməklə, azğınlaşmış ərməni-hay silahlı- lannı ərzaq və sursatla təchizat və təminatdan məhrum etməklə, iki atəş arasında qalmış türk xalqmı da gələcək qırğınlardan, fa- dilər, onlardan intiqam, qisas almağa başladılar, çoxlarmı incidib ciələrdən xilas etmiş oldu. bezikdirdilər, doğma ocaqlanndan, elindən-obasmdan qaçırtdılar. Bununla belə, 1914-cü ilin sentyabrmda “Daşnaksyutun” Zavallı azər türklərini kim qoruyub müdafiə edə bilərdi? Axı komitəsinin təşkil etdiyi üsyanlar İzmir, Bursa, Adana, Urfa, Ma- Viiayəti idarə edən ms məmurlan və zabitləri ancaq “gözüyaşlı, raş, Elazığ, Bitlis, Ərzurum, Diyarbəkir, Sivaş, Trabzon, Ankara yazıq” ərməniləri-haylan müdafiə edir, onlara havadar dururdular. və digər şəhər və bölgələri də bürüdü. Silahlı ərməni-hay dəstə- Böyük Azərbaycan isə parçalanmış, Rus və İran dövlətləri- ləri rus süngüsünün köməyilə Van bölgəsinə soxulub onu tutdu- nin əsarəti altmda inildəyirdi... lar. Burada qəhrəmancasına vuruşan türk əsgərləri və zabitlərini 3 mart 1918-ci ildə Brest-Litovskda bağlanmış müqaviləyə qırdılar. Bundan əlavə 1500 nəfərdən çox dinc əhali, qadm, uşaq əsasən Türkiyə öz əwəlki sərhədlərinə qaytanhr və fitvaya get- və qocalar vəhşicəsinə qətlə yetirildi. miş millətçi ərmənilərin-haylarm Anadoluda öz dövlətini yarat- 1915-ci ilin aprel ayında Van (Van toponimi türk mənşəli maq ümidi, niyyəti boşa çıxır. olub «Bia» şəklində qeydə alınmışdır. «B» - «V» səs keçidi nəti- Türkiyənin Trabzon, Ərzincan, Ərzumm, Van və Bitlis böl- cəsində bu şəklə düşmüşdür Bia isə türk dillərində «su, göl» de- gələrində 1914-cü ilədək əhalinin sayı 3.300 min idisə, müharibə məkdir) bölgəsində yaşayan ərmənilər-haylar “ürəklənərək” qu- və qırğmlar nəticəsində sağ qalan - 600 min nəfər qaçqına çevril- bematoru da qovdular. Daşnak partiyasının fəal üzvü (keçmiş de- mişdir. putat) Pasdermadyan qubematorun yerini tutdu. Cırtdan ərməni- O ki qaldı ərmənilərin-haylann “soyqırımı” məsələsinə, hay dövləti yaradılması elan olundu. Bu xəbəri eşidən ərmənilər- fransız Joıj de Molevil yazır ki, “bir daha ərməni soyqınmm sə- haylar Türkiyənin hər tərəfındən Van bölgəsinə axışdılar. Qısa bəblərini araşdıranda açıq-aydın məlum olur ki, ərməni təbliğatçı- müddət ərzində onlann sayı burada 250 minə çatdı. lan “ərməni soyqırımı” fikrini formalaşdırmış, ona birinci özləri Türkiyə tarixində misli görünməmiş ərməni-hay xəyanətinə, inanmış və sonra da dünya ictimaiyyətini inandmnağa çalışırlar fransız, ingilis və rus zorakıhğına məruz qaldı. Ümid yeri bir və indi də əllərindən gələni əsirgəmirlər” (müdrik atalar nahaq Allaha, bir də özlərinə - mətin türk iradəsi, türk mhuna idi. yerə deməmişlər: “Tutar qatıq, tutmaz ayran”, yəni yalanı sübut Vəziyyətin son dərəcə ağırlığı türklərin xeyrinə olmasa da, etmək mümkün olmasa da, rəy, fıkir yaratmağa nə var ki!) düşmənlər türk əsgərlərinin, zabitlərinin polad iradəsini qıra, türk Uydurma “ərməni-hay soyqınmı”nı sübuta yetirmək üçün mhunu sarsıda bilmədilər. Türklər, qədim zamanlarda olduğu dünyanın 70 ölkəsində fəaliyyət göstərən 70 milli ərməni-hay kimi, son güclərini toplayıb qəddini düzəltdib ayağa qalxdılar. Bu mərkəzi dəridən-qabıqdan çıxsa da ABŞ konqresi “ərməni-hay qüdrətli qabarma qarşısında “şöhrət” tapmış hətta ms süngüsünü soyqırımı”nı qəbul etmədi. Dövlət katibi Corc Şults nümayəndə- daşıyan ms ordusu da davam gətirə bilmədi, geri çəkilməyə lər palatasınm spikerinə məktubunda (Tomas O’Neyri, 04.03. məcbur oldu. 1985-ci il) yazır: “1,5 milyon ərmənilərin Türkiyədə 1915-1923- Üzüdönük silahlı ərmənilər-haylar, ailələri daha Türkiyə cü illərdəki soyqınmmm qurbanlan ideyası - iftiradır”. Bu tarixi torpaqlarında yaşaya bilməzdilər, buna haqlanm itirmişdilər. Odur sənədə çevrilmiş məktuba Amerikanm 69 görkəmli professom ki, onlar geri çəkilən ms ordusunun köməyilə kütləvi şəkildə; imza atmışdır. 200 min nəfər bir dəfə; 400 min nəfər ikinci dəfə; indi də ms iş- ABŞ-da uğursuzluğa məmz qalan millətçi ərməni-haylar, ğalı altmda olan qədim Oğuz ellərinə - Qərbi Azərbaycan indi də İngiltərənin parlamentinə, Almaniyanın bundestaqma hü- torpaqlanna soxuldular. Məskunlaşdıqdan az sonra, Türkiyədən cum çəkirlər. Bununla da həyasız ərməni-hay millətçiləri Türki- gətirdikləri kin-küdurəti yerü camaata - azər türklərinə yönəlt- yəni bu böyük Avropa ölkələrilə toqquşdurmaq məqsədi güdür- lər. “Marafona” qoşulmuş xarici ərməni-hay mərkəzləri millətlər- arası qızışdırmada özlərini təhlükəsiz sayırlar. Çünki onlar Ön Diaqramm Asiyadan, Qafqazdan, xüsusilə nahaq qan tökülən Qarabağdan TƏQSİR İDEYASININ İNKİŞAFI çox uzaqdadırlar... Erix Fayqe “Soyqırım haqqında mif’ kitabmda yazır: “Bu tarixi faktdır! Saysız-hesabsız günahsız qurbanlar verilmiş, o cüm- Məlumat verilmişdir Məlumat gizlədilmişdir lədən qadın, uşaq və qocalar bu müharibədə öldürülmüşlər. Bu osmanlılann günahı deyil, müstəsna olaraq ərməni-hay millətinin rəhbərlərindədir ki, öz soydaşlannı qabaqcadan uduzulmuş savaşa sürüklədilər”. Bu tarixi həqiqətləri ərməni-haylar özləri də etiraf edirlər. Belə ki, sülh konfransında ərməni-hay nümayəndəliyinin başçısı Poqos Nubar 1918-ci ilin dekabnnda Fransamn xarici işlər naziri Stefan Pişona ünvanladığı məktubda göstərir ki, “ərmənilər müharibənin ilk günlərində müharibə aparanların tərəfində idi və onlar müttəfıqlərlə çiyin-çiyinə bütün cəbhə boyu osmanlara qarşı vuruşmuş, böyük itgilər hesabına Antantaya öz sədaqətini sübut etmişlər”. Tarixin bu acı səhifələrini diqqətlə tədqiq etmiş Amerika şərqşünas alimləri C.Makkarti və K.Makkarti “Türklər və ərmə- nilər” kitabında yazırlar: “Soyqınm olmuşdurmu? Osmanlılarm hərəkətlərində soyqınmın olması haqqında əmrin olmasma adam çətin ki, inansın. Belə halda on minlərlə ərməni yaşayan Stam- bulda, İzmirdə niyə soyqınm olmamxşdır?.. Şərqi Anadoluda Türkiyə dövləti tərəfındən ərməni soyqırı- mı olmamışdır!” Müharibə gedən bölgələrdən 600-dən 700 minədək ərməni əhalisi evakuasiya edilmiş (köçürülmüş), onlardan 300 mini yolda müxtəlif səbəblərdən ölmüşdür. Bu vaxt ərzində Türkiyə daha böyük faciə ilə üzləşmişdir - 2 milyon 500 min müsəlman əhalisi - osmanlı türkü, kürd və Azərbaycan türkü itirmişdir. Müqayisə etməyə əsas var! Maraqlx burasıdxr ki, bu məlumatlar adını çəkdiyimiz Poqos Nubarın məktubundakı məlumatlarla üst-üstə düşür və bunu fran- sız müəllifi Jorj de Molevil də qeyd edir. Lakin ərməni-hay millətçiləri, qriqorian kilsəsi uydurma “soyqınm”nı bir daha gündəmə gətirir, fasiləsiz onu dünyanxn 77 ölkəsində təbliğ edir və getdikcə bu yalan təbliğatxn coğrafıyasxnx qalannm şüuruna yexitmişik; biz xeallıq hissiyatımızx itirmişik və genişləndirir və gücləndirir ki, dünya ictimaiyyətinin diqqətini öz aızulanmızm yedəyində getmişik!” təcavüzündən İşğal etdiyi Yuxarı (dağlıq) Qarabağdan yaymdırsın Güman ediıəm, şəıhə ehtiyac da qalmxr. Yalnxz onu qeyd və özünü əzabkeş, kökü kəsilmək təhlükəsi olan yazıq millət etmək istəıdim ki, bu, əxməni-hay siyasətçilərinin önündə gedən kimi qələmə versin. liderin, siyasət adamının gəldiyi qənaətdir, nəticədir. Hansx ki, Dərin təəssüf hissiylə qeyd edirəm ki, ərməni-hay təbliğatı- çağdaş ərməni-hay liderləri bunu unutmuş, yaxud özlərini elə nın, diasporunun təzyiqi və təsirinin nəticəsində ABŞ koııqresi apanrlar, guya bu həqiqət dolu etiıafdan xəbərləri yoxdur. Çox 2007-ci ilin oktyabr ayında bir daha “ərməni soyqırımı” təəssüf! məsələsini müzakirə edərək onu rəsmən tanımasmı bildirdi (?)... I Dünya müharibəsinin gedişatmda ərməni-hay felakətinin 1919-cu ilin aprelində Konstantipolda “İttifaq və tərəqqi” şahidi olmuş rus zabiti podpolkovnik Tvexdoxlebovun gəldiyi qə- partiyasmm iddiası əsasmda Osmanlı imperiyasmm fəlakətə gəti- naət də diqqəti çəkin "... ərmənilər külək əkdilər, tufan biçdiləı”. rilməsi və “ərməni qırğxnx məsələsi” hərbi tribunalda baxılmış, müttəhimlər, onlara qarşı yürüdülən ittihamlar sübuta yetirilmədi- yindən azadlığa buraxılmışdı. ƏRMƏNİLİYİN-HAYLIĞIN İÇ ÜZÜ “Ərməni məsələsi və qırğmı” ilə əlaqədar Serv müqaviləsi- nin şərtlərinə əməl edərək məhkəmə məsuliyyətinə cəlb olunmuş “Ərməni məsələsi” adı altmda tarixə düşmüş və onun əsas 140 nəfər türk haqqında bütün tələb olunan sənədləri Türkiyə tə- “mənəvi, siyasi prinsipləri” hələ 1878-ci ildə hazırlanmxş, təkmil- rəfı İngiltərəyə təhvil verdi. Yaxm Malta adasında həbsdə saxla- ləşdirilmiş, somakı illəıdə əımənilərin-haylann milli ideoloji nılan müttəhimlər üzərində məhkəmə puça çıxdı. 8 fevral 1921-ci konsepsiyasına çevrilmiş bu sənədin bir məqamı öz mürtəce ildə İngiltərə prokurorluğu irəli sürülən ittihamlar sübuta yetmə- mahiyyətilə diqqəti çəkir. Onunla siz də tamş olun. diyindən işə xitam verilməsi haqqmda bəyanat yaydı. Həmin “...Bu ölkələıdə - Tüıkiyə, Azəıbaycan, Güıcüstan, Rusiya, bəyanatda bir məqamm oxucular üçün bu gün də maraq doğura- Livan, Özbəkistan, Türkmənistan və Ukıaynada sıx yaşayan cağını nəzərə alaraq, onu diqqətinizə çatdırıram. ərmənilər “ərməni məsələsi”ni (“Böyük Hayastan” imperiyasmı Bəyanatda deyilir: “...İndiyə qədər həbs olunanlara qarşı yenidən bərpa etmək nəzərdə tutulur - müəllif) həyata keçiıən onların günahmı sübut edən yazılı şəhadətnamə təqdim olunma- qüvvəyə çevrilməlidir... mışdır və gələcəkdə belə dəlillərin aşkar olunması ehtimalı çətin Yaşadxqlan ölkələıdə ...potensial təhlükə mənbəyi olmalı, ki ola” (!) inqilablar, toqquşmalar, terror törətməyə hazır olmalxdırlar... On- Beləliklə, beynəlxalq peşəkar, yüksək ixtisaslı hüquqşünas- lar yaşadxqlan ölkələrin ağır, böhranlı günlərində ona aıxadan lar, hakimlər də etiraf etməyə məcburdurlar ki, “ərməni soyqırı- zəıbə vurmağa hazır qüwədir... və s. və i.a.” mı” deyilən hadisə baş verməmiş, bu, olsa-olsa millətçi ərməni- Bax, budur ərməniçilik, onun iç üzü - mənfur, alçaq və lər-haylarm bilavasitə uydurmasıdır! qəddar ərməni-hay millətçilərinin plan-proqıamı, neçə yüzil da- Bunu müstəqil daşnak respublikasının başçısı O.Kaçaznuni vam etdirilən, nəsilləıdən-nəsilləra ötüıülən bu ənənəvi mürtəce “Daşnaksyutun” partiyasmın 1923-cü ildə Buxarest şəhərində “ideya” insanlaıa, öncə də tüık mənşəli etnoslaıa, xalqlaıa ölüm, keçirilən qurutlayında özü də təsdiq etmişdir. “... Biz öz şüuru- dağıntx, xaxabalıq gətirən “milli siyasəf’, özü də dövlət səviy- muzda illüziya dolu atmosfer yaratmışxq. Biz öz istəklərimizi baş- yəsində! Əsas, sübut, dəlil? Heç də uzağa getmək lazım gəlmir. Keçmiş satqın tüık “paşası”, mənşəcə ərməni-hay Andıanik Ozan- yanrn və onun kimiləri: Hamazasp, Əmiıxanyan, Lalayan Dro və başqalanmn Azəıbaycan türiclərinə qaışı töıətdikləri vəhşilikləri bir Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920-ci illər) daha xatırlatmaq yerinə düşər. “Ərməni məsələsi”ndə qaışıya məqsəd qoyulmuş “Böyük Hayastan”ın bərpası “ideyası”na hər kəsdən çox tayqulaq geneıal Andmnik xüsusi bir canfeşanlıqla xid- mət ediıdi, onun başçılıq etdiyi silahlı ərməni-hay quldur dəstələri qəddarlıqda ondan geri qalmayan digər ərməni-hay “səıkəıdələf’i öz vəhşi dəstələrilə tarixi Qəıbi Azəıbaycan ərazisində, Qaıabağ bölgəsində və başqa regionlarda həyata keçirdikləri ağlasığmaz ter- ror, kütləvi qıığın öncə də Azəıbaycan tüıklərinin soyqınmı haq- qında aıxiv sənədlərindən götürülmüş qısa xronikam diqqətinizə təqdim edirəm. Bunda məqsəd Sovetlər dövıü, keçmiş 65 ilə yaxın zaman kəsiyində beynəlmiləlçilik pəıdəsi altmda “qaıdaş Haya- stan” dediyimiz ölkənin ərməni-hay millətçilərini, cəlladlanm ya- xından tanıtmaq, onlann riyakar, çirkin, alçaq əməlləri haqqında tarixi həqiqətlərdən qaynaqlanmış doğıu, dürüst məlumat ver- məkdir. Azərbaycan hökumətinin Daxili İşlər Nazirliyinin məruzə- sindən (ASSR, f.884, siyahı,l, iş 543, səh.1374): Həmin məıuzədə qeyd olunur ki, Rusiyada dövlət çevrili- şindən (1917-ci ildə) sonıa Zaqafqaziya hökuməti yaıadıldı. Zən- gəzur, Şuşa və qonşu qəzalann dağlıq hissəsində məskunlaşnuş gəlmə ərmənilər-haylar daşnak təbliğatçılannın təsiri və təzyiqi altında sıx yäşadıqlan yerləıdə öz inzibati qəza, qubemiyalannı 1918-d il mayrn 28-də Azarbaycan Milli Şurast A&rbaycanın müstəqiUiyini elan etdi. Bununla bütün yaıatmaq fikrinə düşdülər. şərqdə və türk dünyasında ilk demokratık respublika yarandı. Azərbaycan Milli Şurası öz iizərinə icra və Azəıbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonıa (ADR, 28 may qanunvericilik sdlahiyyatləri götürdü. M.Ə.RdSulzadd Azərbaycan Milli Şurasımn sddri seçildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirhr Sovetinin birinci sədri Fdtəli xan Xoyski təyin edildl 1918) ərmənilər-haylar da tarixi Qərbi Azəıbaycan torpaqlannda Azərbaycan hökuməti səlahiyyətli dövlət strukturu yaratdı. Azərbaycan-türk dili dövlət dili elan edildi, öz Aıaıat hökumətini (Aıaıat Respublikası) təşkil etdilər. dövlət bayrağı təsdiq edildi və yeni yaradılan Azərbaycan ordusuna çağırışm elan edilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Yeni yaıadılmış Azəıbaycan Demokıatik Respublikası ilk 1918-ci il noyabrm 18-də Azərbaycan Milli Şurası özünü Azərbaycan Xalq CUmhuriyyətinin kövrək addımlannı atdığmdan bütün ölkə ərazisində baş verən parlamenti elan etdi. Ə.M.Topçubaşov Parlamentin sədri seçildi. Cümhuriyyətin ərazisi müəyyən edihrkən qarşıya böyük çətinliklər çıxdı. Ən ağır ərazi problemi anti-Azərbaycan həıəkatma öncə də ərməni-hay quldur dəstələri- Azərbaycan Respublikası ih Ermənistan Respublikası araştnda sərhədlərin müəyyənlaşdirməsi idi. nə vaxtmda və layiqincə cavab vermək iqtidannda deyildi. Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmış Ermənistan Respublikası Azərbaycanm Naxçıvan, Şərur-Də- rələyəz qəzalanna və Dağlıq Qarabağa iddialar irəli sürdü. Eyni zamanda Azərbaycana məxsus olan Zəngəzur ərazisini də özünə birləşdirməyə çalışırdı. Gürcüstan Respublikası Zaqatala dairəsinə iddialar qaldırıldı. Azərbaycan hökuməti öz qanuni torpağı olan Borçalı qəzasınm Gürcüstan Respublikasının tərkibinə daxil olmasınt qəbul etməkdən imtina edirdi. Azərbaycan həmçinin Cənubi Dağıstan (Tabasaran) ərazisində də haqlı iddia irəli sürürdü. Bu, xüsusilə Mərkəzi hökumətdən (paytaxtdan) ucqar olan Az.ərbcıycana qarşı xarici-hərbi müdäxilə. bölgələrdə - Şuşa, Karyagin (indiki Füzuli), Cavanşir (indiki Xo- Azərbaycan SSR-in yaradılması cavənd), Zəngəzur bölgələrində özünü büruzə verirdi. Bunu yaxşı başa düşən pusquda durmuş qan düşmən (ərməni-hay millətçiləri - müəllif) fürsəti əldən vermək fikrində deyildi və sadəcə olaraq istəmirdi, var gücü ilə çalışırdı ki, adı çəkilən bölgələri də Ararat Respublikasına birləşdirsin. Bu yerlərdə “təpədən dımağadək” silahlanmış ordusu ilə bərabər general-mayor Andranikin peyda olması vəziyyəti daha da ağırlaşdmrdı. O, açıqca elan edirdi ki, məqsədi həmin bölgələri Ararat Respublikasma qatmaqdır. Ona, bu bölgələrdə məskunlaşmış və daşnak təbliğatma uymuş ərmə- nilər-haylar da züy tuturdular. Andranikin başçılığı altmda başlanmış “ərməni hərəkatı”nın zorakılığı, vəhşiliyi, qırğını nəticəsində az zaman kəsiyində Azər- baycan türkləri yaşayan 150 kənd xarabazara çevrildi. Qaçqın axı- nı dağlardan Arana, öncə də Ağdama yönəldi. Ərməni-hay terrorunun, özbaşınalığımn qarşısım almaq üçün Azərbaycan hökuməti, eyni zamanda ölkədə əmin-amanlıq yarat- maq məqsədilə adı çəkilən bölgədə müvəqqəti general-qubema- tor vəzifəsini təsis etdi və onun qərargahmın Şuşada yerləşdiril- məsini qərara aldı (general-qubematorun şəxsiyyəti, fəaliyyəti ba- rədə irəlidə). Azdrbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündən Qırmızı ordunun hücumu rus, ingilis, erməni-daşnak silahlı qüvvələrinin hiicu- General-qubematorun vəzifəsi: bölgədə “ərməni hərəkatı”na muna məruz qaldu Müdaxiləçilərin hər biri ayn-ayrı- qarşı banşmaz mübarizə aparmaq və onu tamamilə məhv etmək, ingilis qoşunlannın hücumu Itqda öz mənafeyi uğrimda müharibə aparırdı. Qırmızı ordu və S.Şaumyanm başçdığı altında yerli hakimiyyət qurumları yaratmaq, qaçqınları ərzaqla təmin et- Türk qoşunlannın xılaskantq yürüşu olan qoşunlar Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilnidsi planının yerinə yetirilməsi məqsədilə Gəncəyə doğru hə- mək, epidemiya xəstəliklərinə qarşı əməli tədbirlər görmək, böl- Rusıyamn Volqa-Xəzər donsnması gamilerlnln hərakaii rəkət edirdilər. Gəncə bu zaman müstəqil Azərbaycan gədə əmin-amanlıq yaradıldıqdan sonra qaçqmların öz yurdlarma hökumətinin paytaxtı idi. Xilaskar Tiirk ordusu Qırmızı XiQırmızı ordu hüsalərinin hücumu orduya qarşı vuruşur, bolşeviklərə zərbələr endirirdi. qayıtmasma yardım göstərməkdən ... ibarət idi. (27-28 aprel 1920-cı >!) Ingilis ordusu Cənııbi Azərbaycan ərazisindən Şi- Ararat Respublikası Azərbaycanın bu ölçülüb-biçilmiş addı- Türk qoşuniarı tarafindən azad oiunmuş şöfwrier mali Azərbaycana keçməyə və Bakmı zəbt etməyə cəhd edirdi. Şəhər əvvəlcə türk ordusu tərəfındən azad olun- mını etiraz notasıyla qarşıladı. Azərbaycanın xarici işlər naziri SfijyiiäzQ1 yarardfmas? s °vet Sosia|is< Respubilkasmın mıış, sonra ingilislər tərəfmdən işğal edilmişdir. Nəticədə işğalçı rus ordusunun döyüş əməliyyatla• Adil Ziyatxanovun imzasıyla ərmənilərə-haylara göndərilmiş ca- X Sovei işğaima q0rS, müqavimet nerəkat, n və təzyiqi nəticəsində Azərbaycanm nıilli hökuməti is- vab notasında göstərilir ki, ərməni-hay tərəfin bu hərəkəti tefaverdi. * / ' Mübahi8eii ©razıier 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanm şimalında beynəlxalq hüquq normalanna zidd olaraq suveren Azərbaycan sovet hakimiyyəti elan oiundu. Xalqa divan tutuldu. Şimali Azərbaycanda sovet hakimiyyəti 1991-ci ilədək äavam etdl J99J-ci il oktyabrın 18-də dövlətinin daxili işlərinə qarışmaq kimi qiymətləndirilir... Azərbaycanın mUstəqilliyi yenidən bərpa olundu. Qarabağın dağlıq bölgələrinə general-qubemator təyin olun- Kazaklardan da itgi oldu - 31 nəfəri həlak olmuş, onlarla yarala- muş, Rusiyada təhsil almış, ixtisasca həkim Xosrov Sultanov fəa- nan qeydə alınmxşdı. Vəziyyətin təhlükəli olduğunu anlayan ge- liyyətə başladı. Qarşıda çox mühüm, dövlət əhəmiyyətli, taleyüklü neral-qubemator tülkülük edib banşıq yaratmağa nail olur, sonra vəzifələrin həlli dururdu. Qarabağm taleyi də bunlann həllindən Tiflisə geri qayıdır. Güman etmək olardı ki, qırğın törədən - döv- asılı idi. Üstəlik, bölgədə ərməni-hay zorakılığı, vəhşiliyi, silahlı lətə xəyanət edən general mütləq cəzalandınlacaqdır. Lakin təəc- basqmlan nəticəsində doğma evlərini tərk etmiş, məcburi qaçqm cüb doğursa da ona «gözün üstə qaşm var» deyən belə olmadı. həyatı sürənlərin 40 min nəfəri Zəngəzurda sığmacaq tapmışdı. İmperator I Nikolayın adma ünvanlanan onlarla teleqram və mək- Şuşa şəhərinin ikinci hissəsində məskunlaşmış ərməni-hay tublar da cavabsız qaldı... Ruhdan düşməyən ərməni-hay millətçi- əhalisi daşnak təbliğatmın təsiri altında Azərbaycan hökumətini lərinin kini-küdurəti 13 ildən sonra yenidən püskürməyə başladı tanımaqdan imtina edirdi. Guya tatarlar (Azərbaycan türklərini çar və bütün Azərbaycanı bürüdü, öncə tarixi Qərbi Azərbaycanı və Rusiyası rəsmən belə adlandırmışdı - müəllif) ərmənilərin-hayla- Quzey Azərbaycanı. nn düşmənidir, onlar arasında heç bir vaxt banşıq ola bilməz... 16-19 avqust 1919-cu il. Apanlmış hesablamalardan məlum tndi isə ərməni-hay “başkəsənləri”nin Azərhaycan türkləri- olur ki, yeni yaradılmış ərməni-hay Ararat hökumətinin idarəsi nə qarşı törətdikləri fəlakətlərdən konkret bəhs edən rəsmi məlu- altındakı İrəvan qubemiyasında yaşayan əhalinin 60,2 faizini matlan diqqətiə, düşünə-düşünə oxuyun, çalışm xəyalən də olsa Azərbaycan türkləri təşkil edir. Bu vacib göstərici Vedibasarda o qanlı-qadalı hadisələri gözləriniz önündə canlandıra biləsiniz. və Millistanda 90,0 faiz, Şərur-Dərələgözdə - 72,3 faizdir. Bu çoxluğu nəzərə belə almayan ərmənilər-haylar dövlət qurumlann- Öncə tarixi arayış. Hələ 1905-ci ildə çar Rusiyasmın təhri- da bir nəfər Azərbaycan türkü belə cəlb olunmamışdı. Ola da bil- ki və havadarlığı, Qafqaz canişini Qalitsinin fəal iştirakilə ərmə- məzdi. Axı onlar bizə “tork” deyib, düşmən kəsilmişdilər. Odur ni-hay millətçiləri, qriqorian kilsəsinin təxribatı nəticəsində Azər- ki, göstərilən tarixdə Azərbaycan mahallarında yaşayan avtoxton- baycanm bir sıra bölgələrində iki millət; azər türkləri və ərməni- yerli əhali ərməni-hay faşistlərinin zorakılığma, vəhşiliyinə və haylar arasmda silahlı toqquşmalar baş verdi (C.Cabbarlımn nəhayət soyqmma daha çox məruz qalmışdır. Görünür, Türkiyə «1905-ci il» əsərini yada salın) və Şuşa qalasmda insan tələfatı ərazisində etdikləri xəyanətə - torpaq iddiasma, ərməni-hay döv- ilə nəticələndi. Varlanmaq xətrinə millətlərarası münasibətləri ləti yaratmaq uğrunda dinc türk əhalisini qırdıqlanna görə yedik- qızışdıran Tiflisdə oturmuş general-qubemator Qalaşapov ərməni- ləri “türk zopası”mn hayıfım buradakı silahsız Azərbaycan türklə- hay millətçilərinə havadarlıq edərək (buna görə o, nə az, nə çox rindən alırdılar. düz 10 min man qızıl pulla rüşvət alaraq) 850 nəfər silahlı ka- Bu fəlakətlərin törədilməsinə Andranikin başçılıq etdiyi zakla və toplarla 12 iyul 1905-ci ildə Şuşaya daxil oldu. Şəhərin quldur ordusu və digər silahlı ərməni-hay dəstələri (“vanlılar”, ərməni-hay hissəsində yerləşərək burada toplanmış 7 min 500 “sasunlular” və b.) qəddarlıqda fərqlənirdilər. Qocalara, qadınla- nəfər silahlı ərməni-haylan da öz komandanlığı altma alıb azər ra, uşaqlara işgəncə verib əzabla öldürür, ikicanlı qadınlarm qar- türk məhəllələrini atəşə, topa tutmağa başladı. Vəziyyətdən halı nını yarır, gözlərini çıxanr, meyidlərini isə tonqal qalayıb yandı- olan qonşu kəndlərdən ərən kişilər, cavanlar qalalılara köməyə rırdılar. Sağ-salamat qalmış Azərbaycan türklərinin yaşadıqlan gəlib, hücuma keçmiş ərməni-hay və kazak dəstələrilə şiddətli dədə-baba torpaqlannın da Azərbaycan dövlətinə qatılması haq- döyüşlərə girişdilər. Düşmən ağır itgi verərək geri çəkilməyə qmda Sülh Məramlı Beynəlxalq Konfransa rəsmi müraciətləri məcbur oldu. Silahlı toqquşmalar 11 gün davam etdi. 18 nəfər təəssüf ki, nəticəsiz və cavabsız qalırdı. Onlann harayını, fərya- azər türkü şəhid oldu, 21 nəfəri yaralandı. Ərməni-haylardan öl- dmı eşidən yox idi. dürülənlərin sayı 500-dən 700-ə çatırdı, 287-si isə yaralanmışdı. Qərbi Azərbaycan torpaqlarxnda ərməni-hay millətçilərinin Dərəbaşı, Ağüdü, Vagüdü və eyni zamanda viranə qoyulmuş Azərbaycan türklərinə qarşx həyata keçirdikləri “etnik təmizləmə” Azərbaycan türkləri yaşayan kəndləri: Anqlı, Şükür, Məlikli, Pul- siyasətinin dayandırılmasına yönəldilmiş notalan da istənilən kənd, Şəki, Qızılcıq, sonra Qara Kilsənin, İreykin, Paxlınm, nəticəni vermirdi. Ərməni-hay millətçiləri beynəlxalq mətbuatda Kürdlərin, Xotavanın, Sisianm, Zabazadorun 500-dən çox azər- geniş əks-təbliğat apanb, əslində, dünya ictimaiyyətinin gözü baycan türk əhalisi öldürülmüşdür...”. qarşısmda öz çirkin əməllərini davam etdirirdilər (bu gün Yuxarı Bu, vəhşilik dərəcəsi, soyqınm deyilmi?! - dağlıq Qarabağda olduğu kimi)... Gəncə qəzası rəisinin 12 sentyabr 1918-ci il tarixli məluma- 01 dekabr 1918-ci il. Gəncə qubematoru cənab Vəkilovun tma görə Ararat Respublikasının “Yapon” adlı sərkərdəsi Şərur- məruzələrindən bəzi məlumatlar. Dərələgöz bölgəsində yaşayan Azərbaycan türklərini xəbərdarlıq Azərbaycan Respublikasmm Daxili İşlər Nazirinə ünvanlan- edir ki, Türkiyədən olan ərməni-hay qaçqınlannı yerləşdirmək mış həmin məruzədə Gəncə qubemiyasmda məskunlaşmış gəlmə üçün kəndləri könüllü surətdə boşaltsmlar. Əks halda... ərmənilərin-haylarm yerli camaatı, eyni zamanda dinc rus və al- 24 noyabr 1918-ci il. Tərtər qəzası rəisi Məlik Abbasovun manlar yaşayan məhəllələri düşmənçilik hərəkətlərinə, ölüm ha- teleqrammdan: “Dovşanlı və Bazarkəndin silahlı ərməniləri-hay- disələrinə məruz qoymasmdan danışılır. O cümlədən, lan 500 nəfər əlavə qüvvə (əsgərlərlə) ilə Qoturlu kəndinə hü- - Qoqa kəndini mühasirəyə alan silahlı ərməni-hay dəstəsi cum edərək 210 at, çoxlu mal-qaranı, ərzaq və taxılı - 12 milyon 1918-ci ilin dekabr ayının 3-də 10 müsəlman, (Azərbaycan türkü manat dəyərində əmlakı özlərilə apardılar”. - müəllif), eləcə də qoca mülkədar Əsədağa Cavanşiri və onun 08 dekabr 1919-cu il. Gəncə qubematorunun rəsmi təqdi- ailəsini qətlə yetirmişdir. matından: “Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa və Zəngəzur qəzalannda az- - Aragül kəndinin silahlanmış ərməniləri-haylan dekabrın 2- ğmlaşmış ərmənilər-haylar azərbaycan türkləri yaşayan kəndlərə də Xələfli, Aşıq Məlikli, Tatar (Türk - miiəllif) və Şıxlar kəndlə- qəfləti silahlı basqm etmiş, kütləvi qırğm törətmiş, evləri qarət rinə basqm edərək 10 evi yandırmış, 6 kişini, 2 qadını öldürmüş, etdikdən sonra yandırmışlar”. ürəkləri soyumayıb, üstəlik kəndin bütün mal-qarasını da məhv Rəsmi sənədlər və sağ qalmış az sayda şahid ifadələrinə etmişlər. görə, Zəngəzur qəzasınm 115 kəndinə ərməni-hay quldur dəstə- -5,1, 10, 15, 18 dekabrda Arış, Qaraqoyunlu, Sirik, Mərzə ləri basqm etmiş, evləri qarət etdikdən sonra yandırmış, məcburi Əfəndilər və digər kəndlərə hücum edərək əhalinin yüzlərlə mal- qaçqma çevrilmiş 50 min Azərbaycan türkü qonşu Cəbrayıl böl- qarasını, qoyun sürülərini aparmışlar. gəsində sığınacaq tapmışdır. O dövrdə Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin Yandmlmış, dağıdılmış, talan olunmuş Darabas, Dulus, dəftərxanasında saxlanılan 4-cü şöbəyə aid 80 saylı işdən (1918- Qurdlar, Şəki, Urut, Qızücıq, Dərəkənd, Çullu, Bəydaş, Qatar, ci il) çıxanş: Xalac, Dərzili və b. bütün zərərçəkmiş kəndlər adı çəkilən mən- “Zəngəzur qəzasımn rəisi Məlik Namazovun hökumətə ün- bədə adbaad göstərilir. vanladığı məlumata görə, Andranikin bölgədə olmasından ruhla- 1918-ci ilin dekabnnda İngiltərə-Fransa Sülh Məramlı nü- nan ərmənilər-haylar Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlərə bas- mayəndəliyi münaqişə zonasından çıxıb getdikdən sonra hər iki qm edir, yaşına, cinsinə fərq qoymadan qəddarcasma hammı qət- tərəf (Azərbaycan türkləri və ərməni-hay) sazişə gəlməsinə bax- lə yetirirlər”. mayaraq, nifrət, intiqam hissilə yaşayan millətçi ərmənilər-haylar Həmin rəisin sentyabr 1918-ci il tarixli digər bir məluma- yenidən qalxdılar. Azərbaycan türkləri yaşayan Şələdiyə, Mehri tmda deyilir ki, “quldur general Andranikin başçılığı altmda Rut, bölgəsindəki Leqaz, Tey, Mülk, Gül, Bənövşə, Puş, Tüqəmir, İrəvan qubemiyasmdakı Zağalı, Daşkənd, Zor, Hüseynqulu, Ağa- 1918-ci il dekabnn 26-da gecə vaxtı silahlı ərmənilər-haylar lı, Sarı yol, Böyük Qaraqoyunlu, Kiçik Qaraqoyuniu, Yeni Keti, Qarabağın Düdükçü, Ədilli, Ağbulaq, Qoqa,Çıraquz, Ahullu kənd- Kəlbaşı, Kama-Bilal, Zoranbil, İnək dağ, Sultan Əli qışlağı, lərinə soxularaq əhalini qırmış, evləri qarət edərək yandırmışlar. Kəsəmal, Şişxal... 30-dan çox kəndə basqın etdilər. Həmin quldur ərməni-hay dəstələri dekabnn əwəllərində Özlərini ərməni-hay terrorundan mərdliklə müdafiə edən beş dəfə Aşıq Məlikli, Qaragöllü, Doşulu, Əfəndilər, Şıxlar, Sirik Azərbaycan türklərinə əsir düşmüş sıravi ərmənilər-haylar dindi- və b. kəndlərə də qəfləti hücum çəkərək mal-qaranı, qoyun-keçi rildikdə, törədilən bütün fəlakətlərin başında Andranikin durdu- sürülərini aparmışlar. Son aylar ərzində 17 ağır cinayət törətmiş ğunu, onun günahkar olduğunu söyləyirdilər. O, Kür çayına kimi qansız ərmənilər-haylar cəzasız qalmışlar. Azərbaycan ərazisini mövcud olmayan Hayastana birləşdirmək Məruzələrdə daha sonra qeyd olunur ki, Rusiyanın Türkiyə- “arzusu” ilə yaşayır və müharibə apanrdı. Onunla həmrəy olma- də hərbi əməliyyatlannm qurtarmasına xeyli qalmış, ordu tərki- yan ərməniləri-haylan belə rəhm etmədən dar ağacmdan asdınrdı bindəki ərməni-hay əsgərləri, zabitləri kütləvi surətdə fərarilik ki, başqalarma görk olsun. Belə generahn bir adı var: - zalım, edir, özlərilə xeyli silah, hərbi sursatla kəndlərinə qayıdırdılar. qəddar! Onlara bu işdə ərməni-hay ziyalılan, kilsə xadimləri, müxtəlif 25 sentyabr 1918-ci il tarixli “Azərbaycan” qəzeti yazır ki, ictimai və siyasi təşkilatlar yaxmdan kömək göstərirdilər. Rusiya- İrəvan qubemiyasmda yaşayan Azərbaycan türklərinin vəziyyəti da dövlət çevrilişi (1917-ci il inqilabı) baş tutanda ərmənilər-hay- təsvir olunmaz dərəcədə ağırdır. Həmin ilin aprel ayına olan lar ancaq onlata xas olan bir “məharətlə” bolşevik ruslann “qoltu- rəsmi məlumata görə dağıdılmış, viranə qoyulmuş kəndlərin sayı ğu altma” girib, yenə də “fəallaşdılar”, silah və hərbi sursatı indi 199-a çatır. Vaxtilə bu kəndlərdə yaşayan 135 min əhalinin bir də Rusiyanın özündən (bizim günlərdə olduğu kimi) daşımağa qismi qətlə yetirilmiş, bir qismi acından ölmüş, sağ qalanlar isə başladılar. «Hayastana» gətirilən ölüm saçan silahlar ancaq ərmə- türk hərbi hissələrinə pənah aparmışlar... ni-hay mənşəli adamlara paylanır və bütün bunlar Azərbaycan Azərbaycan türklərinin acınacaqlı taleyinə biganə olan türklərinə qarşı yönəldilirdi. insafsız ərməni-hay qəzetçiləri, təbliğatçılan onsuz da birtərəfli Cavanşir qəzasınm azərbaycan türkləri məskunlaşmış Dəmir- mövqe tutmuş Qərb mətbuatmda qəsdən səhərdən axşama qədər lər, İmarət-Qərvənd, Çörəklər, Umudlu, Qaralar, Şırxavənd, Əli (səhər və axşam qəzetlərində) Hayastan ərazisində tam əksinə - Ağalı, Xaçın, Durbatlı, Çıraxlı və Hacı Qərvənd kəndləri yandı- Azərbaycan türklərinin yazıq, zavallı, kimsəsiz ərməni-hay millə- rıldı, salamat qalanlan qarət olundu, dinc əhali isə zorakılığa, qır- tinə divan tutması, ona qarşı “soyqınm” törətməsi haqqmda bol- ğma məruz qaldı. bol yalan və iftira, şər-böhtanla köklənmiş “palaz-palaz” yazılar Ərməni-hay qansızlan tərəfındən qubemiyanm Sırxavənd, verirdilər. Odur ki, real vəziyyətdən məlumatı olmayan oxucuda Ballı qaya, Güney Qaya, Gülyataq kəndlərinin dinc əhalisi də Azərbaycan türklərinin “adamyeyən, adam öldürən vəhşilər” tə- vəhşicəsinə qətlə yetirildi. səvvürü - obrazı yaradılırdı və beləliklə də, xalqımız barədə ol- Güclü ərməni-hay təbliğat maşınmın yaratdığı əlverişli pərdə duqca mənfı beynəlxalq ictimai rəy formalaşdmlırdı. Əslində, baş arxasında ərməni-hay “başkəsənlərindən” Tatevos Əmirov “so- verən bütün faciələr, acı həqiqətlər əksinə idi və cərəyan edən sialist” ordusunun başmda duraraq Ararat Respublikasmdan çox- bu olaylar yalan ərməni-hay təbliğatınm, xislətinin nəticəsi idi. çox uzaqda yerləşən Bakıda - Azərbaycamn paytaxtında (1918-ci il Adı çəkilən məruzədə, sonra göstərilir ki, qubemiyada ge- oktyabr ayımn 21-də) 6000 dinc əhalini qətlə yetirdi. Sonra da neral Andranikin silahlı quldur dəstələri heç kəsdən çəkinmir, daşnak Şaumyanm (“Komissar”) göstərişi ilə o Styopa Lalayan adlı qəddarlığı ilə yerli əhali arasında vahimə və qorxu yaradırdılar. seçmə daşnak quldur dəstəsinin başçısı ilə Şamaxıya, guya “əks- inqilabçılar”la mübarizə aparmağa göndərildilər. Əslində isə, kənd ağsaqqällarmm hamısı öldürülür. Bölgədə fəalijryət göstərən Şamaxının tamnmış ziyalılarını - “əksinqilabçılar”ı hamınm gözü bütün məscid binaları yandmlır. Bir neçə gün ərzində 122 kənd qabağında evlərindən zorla çıxanb küçələrdəcə güllələyirdilər. Bu dağıdılır, xarabazara çevrilir (onların sırasmda; Dəvəçi, Çarxana, qanlı-qadalı günlərin hələ erkən uşaqlıqda şahidi olmuş, gələcəkdə Əlixanlı, Ərəb-əl-Məmməd, Tuqay, Kəlanı, Rəhimli, Xəlilli, Qa- toponimiya üzrə tədqiqatçı alim Rəmzi Yüzbaşov ömrünün axınna raqaşlı, Sarvan, Aygün, Pərican, Xudat, Xaçmaz stansiyası, Ha- qədər gördükləri dəhşətli qətl səhnələrini unuda bilməmiş, hətta bur, Xasbulat, Çarxı və s.). etibar etdiyi soydaşlanna belə sakit-sakit danışa bilmirdi. Başqa cür Daşnak Hamazaspın silahlı quldur dəstəsi Quba şəhərini də mümkün deyildi. O, haqlı olaraq əsəbiləşirdi ki, “ərməni başkə- mühasirəyə alır. Şəhərdə əmin-amanlıq hökm sürməsindən istifa- sənləri”nin - cəlladlanmn qanlı əməllərini, cinayətlərini sovet hö- də edərək maneəsiz küçə və meydanlara doluşurlar. kuməti ört-basdır edir, həqiqətləri ərməni-hay daşnak-bolşevik öz- Xüsusi təlim keçmiş ərməni silahlıları yaşından, cinsindən başınalığım Azərbaycan xalqından gizlədir. asılı olmayaraq günahsız dinc adamlan gülləbarana tutur, qadm- Əmirovlann, balayanlann, hamazasplann, drolann vəhşiliklə- lann, qızların namusuna toxunurlar. ri ancaq indi, üstündən 70 il keçəndən - Azərbaycän öz müstəqil- Hamazaspm cəza quldur dəstəsi Quba bölgəsinə və digər liyini ə\də etdikdən sonra dəmir qapıh arxiv otaqlanndan müəyyən regionlara Bakı komissarlan ilə razılaşdmlmadan bilavasitə qədəri mətbuat səhifələrinə çıxanlır, televiziyada danışılır, göstəri- Stepan Şaumyan tərəfindən göndərilmişdir. Bunu quldurbaşı özü lir. Məlum olur ki, ərməni-hay daşnakları həmin dövrdə nəinki Şa- də inkar etmirdi. maxının ziyalılanna divan tutmuş, hətta bölgənin Azərbaycan türkü Hamazasp qubalılar qarşısmda çıxışında belə deyir: “Mən yaşayan 40 kəndini dağıtmış, çapıb talamış, qırğm törətmişlər. ərməni xalqınm qəhrəmanıyam. Qubada öldürülmüş ərmənilərin Ərməni-hay millətçilərinin qəddarlığından xəbər tutan sovet qu- qisasmı almağa gəlmişəm. mənə dəniz sahillərindən (Xəzərin - rumlan dəhşətə gəlsələr də, hazırlanmış məruzədə “... dinc əhali- müəllif) Şah dağma qədər ərazidə yaşayan bütün əhalini qırmaq yə qarşı bir sıra ədalətsizliklərə yol verilmişdir” cümləsilə kifayət- əmri verilmişdir. necə ki, bunu mənim dəstəm Şirvanda (Şamaxı- lənmişlər (?). Şamaxıda hamilə qadınlarm qannlannm süngü, xən- da) həyata keçirmişdi...”. cərlə yanlması, bakirə qızlara olmazın işgəncələr verilməsi, sonra da onlann məscidə doldurulub diri-diri yandınlması - Azərbaycan türklərinin səbr kasasını doldurdu və bu faciələr ictimaiyyətdə QARABAĞIN AĞIR GÜNLƏRİ kəskin etiraza, əks-sədaya, qəzəb və nifrətə səbəb oldu yaradılan VƏ XİLASKAR TÜRK ƏSGƏRLƏRİ Fövqəladə hərbi kommisiya cani S.Yalayanı həbs etmək istədikdə Sosialist inqilabmın tüğyan etdiyi bu narahat günlərdə Qa- iqtidar sahibi “komissar” Stepan Şaumyan açıq-aşkar ona havadar- rabağda da vəziyyət olduqca ağır, gərgin və dözülməz idi. Qaf- lıq edib türmədən qurtardı. qazda baş vermiş inqilabın nəticəsində üç müstəqil respublika, Cani S.Lalayan cəzasızlıqdan harınlayaraq özünə sadiq can- Azərbaycan, Gürcüstan və ərməni-hay Ararat dövlətləri yaradı- güdənlərilə Bakı küçələrində, saymazyana, heç kəsdən çəkinmə- landa Qarabağm gəlmə ərməniləri-haylan bu respublikalann heç dən seyrə çıxmağmı davam etdirdi... birini tammaq istəmədi - Vaxtilə 1914- 1915-ci illərdə Türkiyənin Fövqəladə İstintaq Komissiyasınm üzvü Hovatskinin höku- Van gölü ətrafmda olduğu kimi, öz müstəqil “dövlət quruculu- mətə ünvanlanmış məruzəsindən: ğu”na başladılar. Bölgənin Azərbaycan türkləri də öz növbəsində 1 may 1918-ci il. Ərməni quldurlarma duz-çörək aparan bu ərməni-hay “siyasəti”nin əleyhinə çıxdılar. Bununla əlaqədar Dəvəçi-Bazar və Qızıl Burunun 15 nəfərdən ibarət qonaqpərvər ərmənilərlə-haylarla Azərbaycan türkləri arasında münasibət pozuldu, vəziyyət gərginləşdi. Ərmənilər-haylar Şuşanın Əsgə- Külli Qarabağın əsl köklü sakinləri - Azərbaycan türklərinin mə- randan Ağdama gedən yolunu bağladılar. Karyagin (indiki Füzuli) nafe və hüquqlanna göz yumuldu. Beləliklə, ermənilərin-haylann və Xəlfəlidən keçən dağ yollannı isə tam kəsdilər. Qalaya ərzaq daha bir məkrli, naqis xisləti - əsl ərməni-hay sifəti, zorakılıqla gətirilməsi dayandınldı. Azərbaycan kəndlərilə əlaqə yaratmaq, da olsa gəlib məskunlaşdıqları, sığındıqlan özgə torpağmı - ərzaq gətirmək məqsədilə yola çıxmağa cəhd göstərən Azərbay- Azərbaycan ərazisinin aynlmaz hissəsi - Qarabağ bölgəsini “ər- can türklərini silahlı ərməni-hay əsgərləri yerindəcə güllələyirdi- məniləşdinnək, özününküləşdirmək”, ona sahib durmaq əzmində lər. Qalalılar bədnam, nankor qonşulann bu cinayət, azğm hərə- olduqlannı büruzə verdilər. kətlərindən hiddətlənir, əsəbiləşir və öldürülən soydaşlarmın qam Bir mərkəzdən idarə olunan Qarabağm millətçi ərməniləri- batmasm deyə qisas, intiqam almaq hissilə yaşayırdılar. haylan “qurultaym qərarları”m həyata keçirmək üçün bütün İki millət arasında nifaq salmaq və münasibətləri daha da ümidlərini satqm türk “paşası” general Andranikin, Şahnazaryanm gərginləşdirmək, qızışdırmaq üçün daşnaklar qəsdən şayiə yayır- və başqa quldurbaşlannın hərbi gücünə, silahına bağlamışdılar və dılar ki, guya yaxın günlərdə quldurbaşları general Andranikin və onların gəlişini səbirsizliklə gözləyirdilər. Şahnazaryanm hərbi hissələri onlara köməyə gələcək. Dünənə Bədnam qonşulanmızın bu həngaməsinə, haray-həşirinə qa- qədər Azərbaycan türklərilə duz-çörək kəsən, lakin indi eşitdiklə- lalılar necə baxırdılar? ri şayiələrdən qürurlanan silahlı ərmənilər-haylar qalalılann yaşa- Bu sualı arxiv sənədləri əsasında ətraflı və dürüst cavablan- dığı meydan və səkilərində özlərini təkəbbürlü, lovğa-lovğa apa- dıraq. rn, əksinə Azərbaycan türklərindən kimsə onlann hissəsində gör- Öncə, qeyd edək ki, Şuşa qalasma yeni təyin olunmuş ko- sənəndə, onu dərhal saxlayır, üst-başım yoxlayır, silah tapılanda mendant Həsən Bəsri bəyin gəlməsinə xeyli qalmış qalalılar göz- tez götürüb “özününküləşdirirdilər”. ləmə mövqeyində durmamış, lazımi hazırlıq işləri görmüş, 4 kö- Beləliklə, qalanm Azərbaycan türk əhalisi bir tərəfdən bəd- nüllü silahlı dəstə yaratmış, yaşı 15-dən 60-dək oğlanlar və kişi- nam qonşulann azğınlığı, mənəvi, fiziki təxribatlanna qarşı dö- lər siyahıya alınmış, ehtiyat qüwə yaradılmışdır. Əhalini əlavə zümlü və təmkinli olmağa, digər tərəfdən də kənd təsərrüfatı silahla, hərbi sursatla təmin etmək, yoxsullan da silahlandırmaq məhsullanndan tamamilə məhrum olduqlanndan köhnə ehtiyat üçün 14 ictimai komitə fəaliyyətə başlamışdı. taxılla dolanrfiağa məcbur idilər. Beləliklə, qalanın zəngin və yoxsul kişilərinin hamısı silah- Ərmənilərin-haylarm başı '“Qarabağ Respublikası” adlı qon- la təchiz olundu. Bu, hər ehtimala qarşı ərmənilərin-haylann qəf- darma dövlət qurumu yaratmağa qanşanda, Azərbaycan hökuməti ləti silahlı basqınma cavab tədbiri idi. Bundan da əlavə, qalada tərəfindən minbaşı Həsən Bəsri bəy Şuşa qalasına, Fəhri bəy - ərmənilərlə-haylarla Azərbaycan türkləri yaşayan qonşu - «sər- Ağdama, Kazım bəy isə Kaıyaginə (indiki Füzuli) komendant həd» ərazidə müdafiə xətti daha da möhkəmlendirildi. Ümumqala təyin oluridular. Lakin inqilab eyforiyasında bulunan ərməni-hay hərbi səfərbərlik elan olundu, zabitlər cavanlardan düzəldilmiş millətçiləri yeni təyinatlan qəbul etməyib, onlara tabe olmaqdan könüllü dəstələrdə hərbi təlim keçir, onlara hərbin sirrlərini öyrə- imtina etdilər. Bununla əlaqədar ərmənilərin-haylann Azərbaycan dirdilər. Bütün adı çəkilən hərbi hazırlıq işlərinə başçılıq etmək türklərilə əlaqələri, təması tamamilə kəsildi və münasibətlər daha məqsədilə vahid qərargah yaradıldı. Qərargahda ehtiyat əlaqə yo- da pisləşdi. Ərməni-hay millətçilərinin fəallan 2 həftə davam lu - yeraltı lağımlar, yollar qazıldı. Qalanı əhatə eden ətrafdakı edən “milli qurultay” çağırdılar. Toplantı daşnaklarm mövqeyinə ərməni-hay kəndlerindən gözlənilen qəfləti basqın ve hücumlan dəstək verdi: “Qarabağ Respublikası” elan olundu. Onun yüksək dəf etmək üçün qala banları önündə səngerler qazıldı və silahlı dövlət vəzifələri ancaq ərmənilər-haylar arasmda bölüşdürüldü. Azərbaycan türkləri gecə-gündüz keşik çəkməyə başladılar. Hətta qalanın ən hündür yeri sayılan “Üç mıx” təpəsində - Şuşa qalası- Əksinə, Şuşanın ərmənilər-haylar hissəsində “matəm” idi. nm ən gözəl guşəsində qərar tutmuş Mehdiqulu xanın bacısı Paytaxtın türklər tərəfindən daşnak quldurlardan təmizlənməsi Gövhər ağanın əzəmətli mülkü yaxınlığmda, belə səngərlər qazıl- onları tamamilə ruhdan salmışdı. mışdı. Bir günün ərzində qaladan həmin yüksəkliyə hərbi strateji Üstündən 2 gün keçəndən sonra yenidən şayiə yayıldı ki, əhəmiyyəti olan dərin xəndək xətti çəkildi. Qalanm müdafiə sə- Şahnazaryanm ordusu Şuşanın Laçın istiqamətində 20 verstliyində viyyəsini, potensialım daha da artırmaq məqsədilə Azərbaycan - Zabıx kəndindədir. Ərmənilər-haylar dərhal araba, at və digər türkləri 20-30 nəfərlik silahlı dəstə ilə düşmənlərin Malıbəyli, qoşqu heyvanlannı Zabıxa, hərbi sursatı daşımağa - köməyə yol- Xəlfəli, Karyagin və Xankəndi istiqamətlərində əlaqələrinə nəza- landılar. Indi də onlarm kefi “kökəlmişdi”. Lakin bu, uzun sürmə- rətin vacibliyini vaxtmda başa düşüb Dotələb yüksəkliyini də tut- di. Şahnazaryamn gizli məktubu və hərbi əməlıyyat planım apa- dular, oram da möhkəm hərbi strateji məntəqəyə çevirdilər. raıı atlı dağ camaatı tərəfmdən yaxalanır. Ərmənilərin-hayların Bunımla belə, bütün hərbi hazırlığa baxmayaraq, qala ca- hərbi “sirr”inin üstü açılır. Məlum olur ki, Şahnazaryanm və Şuşa maatı hərbi toqquşmanm tərəfdarı deyildi, qan tökülməsini istə- şəhərinin silahlanmış ərməni-hay dəstələrinin Zabıxda birləşməsi, mirdi. Silahlanma, səngərlərin, xəndəklərin qazılması - hərbi qar- ətraf Azərbaycan türk kəndlərini talan edib, əhalisini qıra-qıra şıdurma bədnam qonşu ərmənilərin-haylarm müharibəyə birinci Şuşaya daxil olması nəzərdə tutulmuşdur. Dağ camaatmın atlı hazırlaşması, təxribatçılığı oldu (Q.Xəlil İbrahimovun “Azər- dəstələri bir gün qabaq qəflətən Şahnazaryanı qabaqlayıb onun baycan” qəzetinin 1918-ci il 16-cı saymdakı yazısından). ordusuna hücum çəkib darmadağın etdilər. Şuşadan quldur ərmə- Yuxanda adı çəkilən müəllifın qəzetin növbəti saymda çap ni-hay ordusuna köməyə gələnlər gördükləri mənzərədən sarsıla- olunmuş məlumatmda qeyd olunur ki, mühasirədə saxlamlan qala raq qorxu içində dərhal geriyə - Şuşaya üz tutdular. bütün ölkədən təcrid vəziyyətində olduğundan əhalinin ərzaq eh- 01 noyabr 1918-ci il tarixli (24) “Azərbaycan” qəzeti həmin tiyatı günü-gündən azalırdı. Yaxm kəndlərdən cari ilin kənd tə- dövrdə Şuşada yaranmış mürəkkəb vəziyyətlə bağlı yazır ki, qa- sərrüfatı məhsullannı qala camaatma çatdırmaq ımkanı yox idi. lalıların məhəllələrində aclıq başlamış, çıxış yolu bağlanmış, yol- Deyildiyi kimi, bütün yollar, dağ cığırları bağlanmışdı. Bundan lann savaş vasitəsilə açılması və ya zəngin adamlarm ehtiyat yığ- əlavə, qalalılar içməli suya da qənaət etməli idi. Çünki azərbay- dıqları ərzaqın alınıb aclıqdan əzab çəkənlərə paylanması haqqın- can məhəllələrinə ərmənilər-haylar vaxtilə Tatevos adlı bir xris- da təkliflər irəli sürülürdü. Hər iki təklif əhali arasında qarşıdur- tianm çəkdirdiyi su kəmərini bağladıqlarına görə vəziyyət bir az ma və qardaş qırğınını yarada bilər, qan tökülərdi. Bu isə ərmə- da ağırlaşmışdı. Digər tərəfdən general Andranik və Şahnazarya- nilərin-haylann ürəyindən olardı. Qalalılar o dərəcə ümidsizliyə nm ordusunun Şuşaya yaxınlaşması haqqında yenə də müxtəlif qapanmışdılar ki, türklərin Ağdama gəlmələri və onları da xilas şayiələr yayılır və getdikcə genişlənirdi. Bu şayiələrdən sonra edəcəkləri barədə xəbərə inanmaq istəmirdilər. Nahaq yerə de- ərmənilər-haylar özlərini daha azğın apanrdılar. Onlann zülmünə mirlər ki, “Allah-Təala heç kəsi çörəklə sınağa çəkməsin”. Aclıq dözə bilməyən qürurlu qalalılar savaş istəyirdilər. Komendant isə insanın mənəviyyatını, exlaqım, qürurunu pozur, onu sarsıdır, onları bir az da səbr etməyə, təmkinli olmağa çağırırdı, sakitləş- smdınr və məhv edir... dirirdi. Qalanın Azərbaycan türkləri üçün belə bir böhranlı gündə Qurban bayramı ərəfəsində türk qoşunlarmın Bakmı alması türk sərkərdəsi İsmayıl Haqqı bəyin ərmənilərə-haylara Ağdama xəbəri yayılanda, qalamn Azərbaycan türkləri şadyanalıq etməyə nümayəndə göndərməsinə dair məktubu çatdınldı. Ertəsi günü başladılar, ovqatları duruldu. Qurban bayramı ən yüksək səviy- qayıdan ərməni-hay nümayəndəsi bildirdi ki, türklər Şuşanm şərt- yədə keçirildi. siz və dərhal təsliıp olmasmı tələb edirlər. Eyni məzmunlu mək- tub Qala komendantına da göndərilmişdi. Türklərin qələbəli hərbi cu il tarixli (N?5) “Azərbaycan” qəzeti xəbər verir ki, Qarabağm yürüşündən ruhlanan Azərbaycan türkləri Qalanm girəcəyində və dağlıq bölgəsində şayiə yayılxr ki, guya bu dəfə general Andranik qalanm müxtəlif yerlərində (meydan, bazar başmda və s.) “Zəfər öz quldur ordusu ilə Şuşanm qərb tərəfindən (Laçxn istiqamətin- qapılan” (triumfial qapılan) ucaltmağa başladılar. dən) Qarabağa doğru irəliləyir. Ərmənilər-haylar 5 günlük sükutdan sonra təslim oldular, Vaxtilə çar Rusiyasmm köməyilə 19-cu yüzilliyin birinci ya- Azərbaycan hökumətini tanıdıqlannı bəyan etdilər. Onlar da gə- r sxnda xarici dövlətlərdən gətirilərək bu münbit torpaqlarda məs- lən türk əsgərlərini təntənəli qarşılamaq üçün Şuşanın girəcəyinə kunlaşdınlmış ərmənilər-haylar qəsbkar general A.Ozanyan gələnə toplaşdılar. qədər yerli, köklü Azərbaycan türklərini dağ kəndlərindən sıxış- Qarşılama mərasimi ilə əlaqədar xərcləri Azərbaycan türk- dınb çxxarmaq, dağlxq əraziləri “ərməniləşdirmək” və sonra da onu lərinin Milli Komitəsi öz üzərinə götürdü. Pul vəsaiti, əhalinin Azərbaycandan qopanb Hayastana birləşdirmək uğrunda ölüm-di- arzusu nəzərə alınaraq Gövhər-ağa məscidində 20 min manat rim savaşına qatılmışdxlar. Bu ərməni-hay quldur dəstələrin başçx- məbləğində toplandı... lan: Cavanşir qəzasında Karapet, Ağdərədə - Apres və Movses Qarabağ müharibəsində mərdiıkiə döyüşmüş, neçə-neçə ər- qardaşlan olmaqla, onlann tərkibində Türkiyə və İrəvandan göndə- məni-hay dığasını gəbərtmiş Ağdamın Qasımlı kənd sakini iki rilmiş Andranikin öz yaxm “başkəsən adamlar”ı var idi. oğul atası, müharibə əlili Rza Rzayev Bakıda məskunlaşdığı ya- Bu qanşıq dövrdə Qarabağın yerli sakinləri olan Azərbay- taqxanada görüşlərimizin birində maraqlı bir əhvalat danışdı. O, can türkləri mövcud hökumətdən azğınlaşmış ərməni-hay millət- bu əhvalatı el-obada öz qeyrəti, comərdliyilə tamnan, ətraf kənd- çilərinə qarşı sərt və qanuni ölçü götürülməsini tələb edir, özlə- lərin ərmənilərinə-haylarına qan udduran Abdal Qasımın (Abdal rini müdrik və təmkinli apanrdılar. onun ləqəbidir) doğma qardaşı Qubad Quliyevdən şəxsən eşitdi- 22 yanvar 1919-cu il tarixli (N®14) “Azərbaycan” qəzetində yini söylədi. O, Qubad Quliyevdən ki, oğlu Murtuza Ağdam uğ- Zəngəzur qəzasının rəisi Məlik Namazəliyevin imzasıyla verilmiş runda şiddətli döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərmiş, şəhid olmuşdur. yazıda göstərilir ki, müttəfiqlər ordusunun komandanx general Ümumiyyətlə, Abdal kəndinin əhalisi (kişili, qadmlı) namusda, Tomsonun əmri əsasmda Qarabağda əmin-amanlığxn bərqərar ol- qeyrətdə, düşmənlə savaşda da həmişə fərqlənmişlər... masından az sonra general Andranik yenidən baş qaldırmış, böl- Qarabağın bu ağır güniərində, Ağdamm Abdal kəndində gənin 30-a yaxm Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlərini odlara qısa müddətə düşərgə salmış Nuru Paşa ertəsi gün 200 nəfər əs- qalamış, əhalisini qırmışdır. gəri ilə Gəncə bölgəsinə yönəldi. Onlardan sonra Bakıdan gəlmiş 01 fevral 1919-cu il (N?23) tarixli “Azərbaycan” qəzeti diq- Türk ordusunun hərbi hissələri Ağdamdan Şuşaya yola düşəndə qəti çəkən bir məlumatı dərc etmişdir (Yazı “Gürcüstan” qəzeti- onu Əsgəran qalasında hələ də daşnaklarm təsiri altmda Xramort, nin 29 yanvar 1919-cu il tarixli 22 sayından götürülmüşdür). Xanabad, Daşbaşı, Aranzəmin, Kətik, Ağlubaq, Qarakənd, Xaçm- Foto surəti verilmiş bir vacib sənədə aid məktub da dərc çay kəndlərinin silahlı ərməni-hay dəstələri müqavimət göstərmiş olunmuşdur. Bu, məşhur avanturist, fırildaqçı general Andranikin və odur ki, Türk ordusu Şuşaya 2 gün yubanmışdı. Bu savaşda hansı mənbələrdən maliyyə təminatı almasınm üstünə işıq salır. Ağdam könüllüləri də rəşadət göstərmiş, daşnak tör-töküntüləri General Andranik Ozanyan ərməni-hay xüsusi zərbəçi dəs- ilə qəhrəmancasma vuruşmuşlar. təsinin rəisinə göndərdiyi məktubun olduğu kimi tərcüməsini ve- Türk əsgərləri müəyyən vaxt Qalada yerləşib oram tərk et- ririk: dikdən sonra ərməni-hay mülətçiləri yenidən qızışıb qalxdılar. Həmin dövrdə cərəyan edən hadisələr haqqmda 07 yanvar 1919- -Qazax qəzasmın cənub hissəsi; «Ali həzrətlər general Biçeraxova» -Gəncə qəzasınm cənub hissəsi; -Cavanşir qəzasınm cənub-qərb hissəsi; Əraıəni Zəngəzur Milli Sovetinin üzvləri - Arşak Şirakyan və -Şuşa qəzasmm şimal hissəsi (Ağdam və Qacara qədər) Nikolay Osipov Bakıdan qayıdaraq 1000000 (bir milyon) rubl ver- -Cəbrayıl qəzasımn bir hissəsi (Vank, Hadrut, Ədilli və dilər və sizdə imzalanmış qəbz qoymuşlar. Adı çəkilən sovetin üzv- Araqul); ləri mənə bildirdilər ki, həmin pullan general Baqratuninin (mənşə- -Zəngəzur qəzası (Kirs dağı, Şahverdilər kəndi və Araz cə yəhudi Baqratunilərin nəslindən - müəlif) xahişilə siz vermişsi- üzərində stansiya istisna olmaqla). niz. Buna görə Sizə öz dərin və səmimi təşəkkürümü bildirirəm ki, Bu, ərmənilər-haylann növbəti sərsəmliyi deyil, bəs nədir! Siz mənim dəstəmi və zavallı qaçqınlan unutmamısmız”. Ərməni-hay dilli mətbuatdan (iyun 1919 il) məlum olur ki, Bu sənədə ikibaşlı qartal rəsmi olan möhür vurulmuş və ingilis nümayəndəliyinin tələbi əsasında milli ədavəti qızışdırma- rusca belə yazılmışdır: “Ərməni zərbəçi dəstəsi”. Necə deyərlər, larma görə Qarabağın ərməni-hay Milli Şurasmın sədri İşxanyan, “Xoruzun quyruğu lap aydm görsənir”, şərhə ehtiyac da yoxdur. ictimai xadimlər - Tumanyan və A.Avetisyan geri - İrəvana çağı- Fakt, bu gün də fakt olmağmda qalır. rılmışlar. Gözləri qızmış daşnakların təkidilə ərməni-hay Milli 27 mart 1919-cu il (73) tarixli adıçəkilən qəzet general Şurasınm qalan üzviəri Şuşanın ətraf ərməni-hay kəndlərində Tomsonun İrəvanda ərməni-hay dövlət başçıları ilə görüşündən cəmləşərək Qarabağda bütün hakimiyyəti ələ aldıqlarım elan verdiyi yazıda ərməni-hay tərəfdən generala çatdırılan məktubda edir. Ümumi sayı 4000 nəfər olan silahlı ərməni-hay quldur hərbi göstərilır ki, Qarabağm ərmənilərlə-haylarla məskunlaşmış dağlıq hissələri Şuşaya basqın etməyə hazırlaşırlar. Lakin ingilislər qan hissəsi Ararat respublikasınm tərkibinə daxil edilməlidir, o səbə- tökülməsinin qarşısmı ala bilirlər. bə görə ki, “Ərməniyənin aynlmaz torpaqlarıdır” (?!). ...Ağdamlılar Azərbaycan Respublikasmın Nazirlər Sovetinə 18 may 1919-cu il tarixli “Azərbaycan” qəzeti yazır ki, teleqram göndərib bildirirlər ki, onlar vətənimizin ayrılmaz hissə- Daşnak Partiyasımn orqanı olan “Joğovurti dzaynı”n (“Xalqm sə- si - Qarabağ və Naxçıvanı müdafıə etməyə, bu yolda, lazım gə- si”) səhifələrində “Zaqafqaziya Ərməniyəsi”nin sərhədləri təsvir lərsə ölümə getməyə belə hazırdırlar. olunur. Tarixi “hüquqlarına” (?!) söykənən ərmənilər-haylar Qa- Bu narahat və mürəkkəb bir dövrdə Şuşanm ərməni-haylar rabağ, Axalkələki, Kars torpaqlannı da “Ərməniyənin” (Hayasta- yaşayan hissəsindən şəhərə gələn şose yolunu nəzarətə götürür, nın) tərkibində göstərirlər. təxribatlar törədir, hətta general Səlimovun və ingilislərin avto- Beləliklə, “Ərməniyə” (Hayastan) bütün İrəvan qubemiya- mobillərini, 6 səmişin daşıyan faytonunu, atlı və piyadaları atəşə sından, Karsın bütün bölgəsi, Tiflis qubemiyasımn aşağıdakı böl- tuturlar. Bu məlumatı Azərbaycan hökumətinə teleqramla gene- gələri; Axalkələkinin 2-ci sahəsi, Tapasxuri gölünün şimalındakı ral-qubemator X.Sultanov çatdırmışdır. bölgə, Borjomi torpaqlarmm bir hissəsi, Qori qəzasının dağlıq Qarabağda adı çəkilən general-qubematorun müdrik, ölçü- ərazisi olan Tsalka, Borçalı qəzasımn qərb hissəsindən Ulu dağın lüb-biçilmiş fəaliyyətindən narahatçılıq keçirən ərməni-hay Milli zirvəsinədək olan ərazi, sonra Borçalı qəzasmm şimal hissəsin- Şurasımn üzvləri təxribatlara əl atır, Azərbaycan türk əhalisini dən Ağrıkar dağınadək (Xram çayı boyu) ərazilərə “sahib” durur. zorakılığa məruz qoyurdular. “Ərməniyə”nin Azərbaycana da qarşı “torpaq iddialan” Belə ki, 1919-cu il iyun ayının 4-də “Üç mıx” yüksəkliyin- unudulmur. Ərməni-hay hökuməti Azərbaycandan onun xəbəri də səngərlərdə keşik çəkən 5-6 Azərbaycan türk əsgəri qəflətən olmadan aşağıdakı ərazilərə iddia edirdi: tutulur və 8 nəfər qətlə yetirilir. Təxribat ərməni-hay Milli Şura- Gəncə qubemiyasmm bir hissəsini: sımn fitvasilə törədildiyinə görə general-qubemator X.Sultanov alayı Şuşamn ərməni-hay məhəllələrində yerləşdirir və bununla niyyətini ingilis nümayəndəliyilə razılaşdıraraq təcavüzkar ərmə- da təxribatlara son qoyulur. ni-hay Milli Şurasının bütün üzvlərini iyunun 5-də, yəni qanlı ha- İyunun 5-dən 6-na keçən gecə general-qubematora xəbər disədən bir gün sonra Qarabağdan dərhal qovub çıxanr. Kaş çatır ki, 200 nəfər atlıdan ibarət şuşalı ərməni-haylar yaşayan Azərbaycan hökumətinin 1988-ci ildəki başçılarında Xosrov bəy Daşkəndə hücuma hazırlaşırlar. X.Sultanov dərhal qəza rəisini 50 Sultanov qeyrəti, təpəri olaydı. Əgər olsaydı həmin - Qarabağ nəfər atlı konvoyla və eyni zamanda pulemyotla silahlanmış 100 üçün ağır, böhranlı günlərdə anti Azərbaycan təbliğatma görə Qa- nəfər əsgəri həmin kəndə qanlı toqquşmanm qarşısmı almağa rabağda yuva salmış ərməni-hay terrorçularmı Azərbaycan türklə- göndərir. Beləliklə, daha bir qanlı toqquşma - təxribat baş tutmur, rinə qarşı mübharibəyə çağıran, qızışdıran qatı şovinist mövqeli zərərsizləşdirilir. “Krunk” təşkilatının lider və fəallarım həbs edər, ya da respubli- Qalada və rəhbərlik etdiyi Qarabağ bölgəsində baş verən kadan qovardılar. O zaman bəlkə də sonrakı hadisələr belə fa- hadisələri təhlil edərək general-qubemator şəxsiyyətə, əmlaka ciəli, fəlakətli olmazdı, bu qədər Azərbaycan türkünün qanı na- qəsd hallan və zorakılığa, hüquq pozuntulanna qarşı mövcud qa- haq tökülməzdi, 20% toıpaqlanmız işğal okmmazdı... nunvericiliyin bütün sərtliyilə tədbir görüləcəyi haqqmda sərən- Vilayət radiosunun Azərbaycan bölməsinin uzun illər baş cam imzalayır. Həmin günü ərməni-haylarm yepiskopu redaktoru işləmiş ağsaqqal Cahid Kərim “Krunk”un millətçi R.N.Məlik Şahnazarov X.Sultanovla görüşə gəlir. Görüş hər iki fəaliyyəti barədə Azərbaycan KP MK I katibi Ə.Vəzirova şəxsən tərəf üçün faydalı, əhəmiyyətli olur və qarşılıqlı anlaşma şəraitin- məlumat verəndə o məsələnin kəskinliyini, fovqəladə əhəmiyyə- də keçir. Ertəsi günü general-qubemator Şuşanın ərməni-haylar tini qeyri-ciddi qarşılamış, “beynəlmiləlçilik”dən dəm vurmuşdur. məhəlləsində həmin yepiskopla görüşür. Fəxri qonağm şərəfınə Çox təəssüf ki, o dövrdə Azərbaycanın taleyi belə səbatsız, real keçirilən yığıncaqda onun ünvanına minnətdarlıq nitqi söylənir və həyatdan uzaq düşmüş rəhbərlərə tapşırılmışdı... ən əsası da ərməni-haylarm Azərbaycan hökumətini tamdıqlan Bu dövrdə ərmənilər-haylar Şuşa yolu ilə yaylağa köçən in- bildirilir. X.Sultanov cavab nitqində dövlətə sədaqət və namusla sanlara basqın edir, 5 ailəni və bütün mal-qalam ələ keçirib şəhə- xidmət edən vətəndaşlarmın hüquq və mənafelərini hər şeydən rin ərməni-hay məhəllələrinə aparırlar. Bundan xəbər tutan qala üstün tutduğunu, millətindən, dilindən, dinindən asılı olmayaraq rəhbərliyi axtarış təşkil etsə də, girov götürülmüş insanlann izi hüquq bərabərliyini gələcəkdə də həyata keçirməyə hazır olduğu- itirilir, lakin mal-qara tapılır. nu bildirdi. Azərbaycan türkləri yaşayan ətraf kəndlərdən 500 silahlı itkin düşmüş ailələrin intiqamını almaq niyyətilə ayağa qalxanda general-qubemator yeni qırğınm qarşısmı almağa müvəffəq olur. Həmin günü, iyunun 4-dən 5-nə keçən gecə ərməni-hay silahlı dəstəsinin Xonaşen postuna uğursuz basqın etməsinə cavab olaraq Araz çayı sahillərindən 5 min süvari və Qarabağm Aran bölgəsindən xeyli silahlı Azərbaycan türkləri Şuşaya ərməni-hay- lardan qisas almäğa yol gəlir. General-qubemator X.Sultanov bu- na yol vermir. Qalada əmin-amanlığı bərqərar etmək məqsədilə Azərbaycan türk əsgərlərindən ibarət xüsusi təlimatlandırılmış göndərilsin və deyilən vaxt onlann ixtiyarmda olan bütün toplan Cəzasma çatan tayqulaq “general” sökdürsün, qatırlara yükləyib gecə ikən yola çıxsınlar. Tayqulaq A.Ozanyan qoyulan şərtləri dərhal qəbul edir və Öz doğma torpaqlannda Azərbaycan əhalisinə qarşı ərməni- Sultan bəyə 20 qatırda hərbi sursat - top, tüfəng, güllə və s. hay basqmlan, zorakılığı və soyqınmı 1920-ci ildə də təkrar göndərir. Hərbi sursatı alan əsilzadə qardaşlar toplan Qaladərə- olundu. Zəngəzur mahalında Azərbaycan türkləri yaşayan kəndlər sindən Şuşaya gedən yolun üstündə - strateji mövqelərə daşıtdırır, talan olunub yandınldı. onları yığdırıb qəfləti hücuma hazır vəziyyətdə saxladır. Ətrafına Vaxtilə Türkiyədə “non qrand person” elan olunaraq qovul- topladığı igid ərənləri də silahlandınb pusquda qoyur. muş rus və ingilislərin hesabına yaxşı silahlanmış ərmeni-hay Təyin edilmiş gecə tayqulaq general sökülmüş toplarla, sur- quldur dəstələrinə başçılıq edən tayqulaq, satqın türk “paşa”sı, satla yüklənmiş 100-dən ibarət qatır karvanmı Şuşa istiqamətində rus general-mayoru, ingilis xəfiyyəsi Andranik Ozanyan Azərbay- yola salır... və karvan gözlənilən yerə çatanda pusquda dayanmış can ərazilərində yenidən peyda oldu. Bu dəfə də onun məqsədi Azərbaycan türk süvariləri meşədən çıxıb onun səmtini Qurdhacı Laçmdan Şuşaya oradan da Qarabağm bölgələrinə keçmək, onu kəndinə tərəf döndərirlər. Bütün hərbi sursat ərməni-hay ordusu- işğal edib Ararat respublikasına birləşdiırnək idi. nun əlindən çıxır. Etibarlı mənbələrin verdiyi məlumata görə, zatıqınq nankor Zabux kəndi yaxınlığındakı dərin dərədən keçmək istəyən Andranik gəlir çatır Laçm bölgəsinin Zabux kəndinə. O kəndə ki, 4 minlik ərməni-hay ordusu və onun 61 sərkərdəsi mühasirəyə başqa bir ərməni-hay quldurbaşı, Şuşa ərməniləri-haylarına silah- almıb məhv edilir, tələyə düşmüş tayqulaq general isə qaçmaqla la kötnəyə can atan Şahnazaryanın quldur dəstələri yerli əhali canını qurtarır. tərəfındən darmadağm edilmişdi. Sultan bəy və Xosrov bəy Sultanovlar qardaşlan əldə edil- Qarşıda külli Qarabağda öz qeyrətli kişilərilə tanman, strate- miş hərbi qənimətlə el-obam silahlandırıb Zəngəzura - ərməni- ji mövqedə qərar tutmuş Abdal kəndi dururdu ki, oradan da düş- hay “baş kəsənləri”nin zorakılığma, silahlı basqmlanna məruz mənin salamat keçməsi qeyri-mümkün idi. Gətirdiyi qoşunun təh- qalmış Azərbaycan tülkrəninin köməyinə gedir və Güləbirtli As- lükəsizliyini təmin etmək üçün Şuşada oturmuş general-qubema- lan bəy, digər bəylərlə Zəngəzumn Qaragöl ətrafı yaylaqlarmı tor Xosrov bəy Sultanovdan ehtiyat edərək onun qardaşı, Qaraba- ərməni-hay təhlükəsindən xilas edirlər. ğın nüfuzlu, adlı-sanlı bəylərindən olan Sultan bəy Paşa oğlunun Qarabağm səmasım “qara buludlar” alanda onun ilk qüdrətli yanına elçilər göndərir, bəydən razılıq, “xeyir-dua” istəyir. Sövdə xanı Pənah Əli Cavanşirin davamçılan - vətənpərvər, təəssübkeş, baş tutarsa, istədiyi qədər qızıl verəcəyini vəd edir. Daha aydın comərd ərənləri doğma el-obasmı, külli Qarabağı zəka və silahla desək o, Sultan bəyi “qızıl”la almaq istəyir. qəhrəmancasma qoruyurdular. Qarabağ bəylərinin ləyaqətli və qeyrətli nümayəndəsi Rusi- Beləliklə, Şuşanın ərməni-hay hissəsində yuva salmış mil- yada hərbi təhsil almış Sultan bəy (Çalbayır yaylaqlannda bəslə- lətçilərin, daşnaklarm Qarabağda müstəqil ərməni-hay dövlət qu- nən minlərlə davar, qaramal və Qurdhacıda yağ-pendir zavodu rumu yaratmaq arzulan boşa çıxanda, Şahnazaryamn, xüsusilə də ona məxsus idi) kiçik qardaşı general-qubemator Xosrovla Qara- general A.Ozanyanm başçılıq etdikləri silahlı dəstələrin darmada- bağm taleyi üçün yaranmış böhranlı vəziyyəti müzakirə edib bu ğm edilməsindən sonra ərmənilər-haylar naəlac qalıb müxtəlif qərara gəlirlər ki, “razılıq” verilsin. Lakin bir şərtlə: ərmənilərin- təxribatlara başladılar. haylann təhlükəsizliyi xatirinə Şuşaya bir az hərbi sursat, silah Belə təxribatlardan birinin şahidi olmuş İşxan Knyazçyan (milliyəti ərməni-hay, sovetlər dövründə uzun müddət keçmiş DQMV Sovetinin İcraiyyə Komitəsində ticarət üzrə böyük refe- ...Axşam çağı, toran qovuşanda bir dəstə silah.li ərməni-hay rent işləmişdir) onunla dövlət idarə aparatmda bir yerdə işləmiş təxribatçısı əllərində neft dolu qablar Azərbaycan türkləri yaşa- xankəndli jumalist Cahid Kərimlə etibarlı söhbətlərinin birində yan bir neçə evi alışdırdılar. Alovun təsirindənmi, yoxsa küləyin ağlasığmaz bir əhvalat danışmışdır. Şuşada, 1920-ci ilin baharında gözlənilmədən əks istiqamətdə, səmtdə əsməyə başlamasıyla tüğ- milli münasibət lap korlananda, etnik münaqişənin alovlandığı bir yan edən alovun dilləri şaxə qalxaraq qonşu ərməni-hay evlərinə dövrdə, iki millət arasında yaranmış uçurumu daha da dərinləşdir- keçir. mək, banşmazhğı daha da gücləndirmək, qanlı toqquşmalar yarat- Ərmənilərin-hayların bəd əməllərindən hiddətlənən qalalılar maq məqsədilə daşnaklarla həmrəy olmayan, onlann təcavüz cavab olaraq könüllülərdən ibarət bir neçə dəstə götürüb ərməni- planlanna dəstək verməyən, daşnakların təbirincə desək “xain” hay hissəsinin baş tərəfindəki evlərə yaxm gələrək od vururlar. soydaşlarını “sirlər”ini açmasın deyə, gecə vaxtlarmda öldürüb Ərməni-hay əhalisi vahiməyə düşür. Digər tərəfdən könüllülərin Azərbaycan türklərinin məhəllələrinə atırdılar. Sonra da səhər bir qismi ixtiyarlannda olan yeganə topdan, evlərdən qabaqcadan tezdən qara-qışqınq, hay-küy, şivən qopanrdılar ki, “bu “tork- toplanmış metal girvənkə çəki daşlanm ərmənilərin-haylarm başı- lar”ın (yəni türklərin) işidir”. Bundan sonra da yeni-yeni günahsız na yağdınr. Azərbaycan türklərində toplann say çoxluğu təsəwü- qurbanlar verilirdi. Belə qəddarcasma ölüm hadisələri, təxribatlar rü yaratmaq üçün “hərbi fənd” də işlədilir. Atəş açdıqdan sonra dəfələrlə təkrar olunurdu ki, bu daha bir ərməni-hay xislətinə topun yerini cəld və tez-tez dəyişməklə əks hücuma məruz qal- bariz “nümunədir”. mış düşmən tərəfdə qorxu və çaxnaşma daha da artır və onlara Şuşa şəhərinin vaxtilə ərməni-haylar yaşamış məhəllələri- elə gəlir ki, türklər Qarabağdadırlar, Azərbaycan türklərinə kö- nin xarabalıqlarını ilk dəfə mən hələ Xankəndində Nizami adma məyə gəlmişlər. orta məktəbdə oxuyarkən 1949-cu ilin avqust aymda pioner dü- Odur ki, ərməni-haylarm bir hissəsi Gorus istiqamətində, şərgəsində istirahətə gələndə görmüşdüm və o “mənzərə” uşaq- digər hissəsi isə yaxmlıqdakı Daşaltı kəndinə qaçırlar. lıq yaddaşımda silinməz xatirə kimi qalmışdır. Şuşanın salamat qalmış çay və sal daşlardan salınmış məhəllə yollan və səkiləri- ni, böyürtkəa kollan basmış lıəyətləri, xaraba evləri gözlərimlə ŞUŞAYA OD VURANLAR görmüşəm. Yanğmm səbəblənlə maraqlananda qənaətbəxş cavab ala bilməmişəm, çünki Sovet ideologiyası, sovet rejimi həqiqətlə- Vaqe olan bu əhvalatı öz gizlərilə görmüş uzurıömürlü ri aşkarlamağı yasaq etmişdi... ağsaqqallar da təsdiq edirdilər Son illərdə rəsmi məlumatlann axtarışı da bir nəticə vermə- yəndə, iki nəfər ahıl, yaşlı şuşalmın xatirələrini qələmə almaq Qarabağ xanlığmm tarixi keçmişinin araşdmcılanndan olan qərarına gəldim. tarixçi, şuşalı Yunis Hüseynov həmin ağsaqqallann danışdıqlarını Onlardan biri uşaqlıq və gənclik illərini Qalada yaşamış vurğulayaraq söhbətimizdə qeyd etdi ki, Şuşada özünə yer etmiş “Dünyanm taleyi”, “Ermənilik” (rus dilində...) adlı sanballı kitab- ərməni-hay millətçiləri o dərəcədə azğmlaşmışdılar ki, 1920-ci il lann müəllifi, tanınmış alim Qarabağlı Saleh Bəy (klassik yazıçı- mart ayının 21-dən 22-nə keçən gece, yəni, əziz Novruz bayramı mız Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin qardaşı oğlu) qeyd etdiyim axşamı Azərbaycan türklərinə divan tutmağı - məşhur “Varfole- məsələyə toxunanda bildirdi ki, onun rəhmətlik anası Firəngiz mey gecəsi” (Fransada vaqe olmuş faciəli gecə - kütləvi qırğm) xamm baş vermiş yanğmın günahkarları ərmənilər-haylar olduğu- müsibəti törətməyi planiaşdınblarmış. Axşam üstü toran qovuşan- nu dəfələrlə danışmışdır. da bir dəstə silahlı ərməni-hay əllərində neft qablan Qalanm Azərbaycan türkləri yaşayan evlərinə (aşağı məhəllədə) od vur- maqla ətrafdakı kəndlərdə məskunlaşmış ərmənilərə-haylara işarə məklə tamamlamaq istərdim: “...ərmənilər (haylar-müəllif) külək olmalıydı ki, “torklara (“türklərə” - müəllif) qarşı hücum başlandı”. əkdilər, tufan biçdilər!” Amma necə deyərlər, “sən saydığını say, gör fələk nə sa- Rusiyada sovet hökuməti qurulanda İngiltərə, Fransa yenə yır”. Gözlənilmədən ərməni-haylar bəd əməliyyata başlayanda, də “ərməni məsələsi”ni gündəmə gətirməklə ərməni-hay millət- külək səmtini dəyişir və amansız alov qonşuluqdakx ərməni-hay çilərini ruhlandxrdx və onlan, hüdudlarx bu gün də doğru-dürüst evlərini bürüyür. məlum olmayan “Böyük Hayastan” imperiyasını yaratmağa qal- Digər tərəfdən, azğınlaşmış ərməni-haylara layiqli cavab dırdı. Yaxşı silahlanmış ərmənilər-haylar hələ 1918-ci ilin sonun- vermək üçün dünya görmüş qala ağsaqqalları könüllü dəstələrə da Azərbaycan və Gürcüstana qarşı torpaq iddialanna rədd cavabı gərək olan məsləhətlərini verir, cavanları döyüşə ruhlandırır, on- alaraq müharibəyə başladılar: Gürcüstana hücuma keçdilər və lara xeyir-dua verib qadir Allahı imdada çağırırlar. Düşmən əlin- eyni vaxtda Azərbaycanla uzunsıxrən qanlı vuruşmalara girişdilər. dən “zəncir gəmirən” könüllü dəstələr ucadan “Allahu Əkbər! Onlar Azərbaycanm tərkib hissəsi olan Naxçıvan və Qarabağın, Allahu Əkbər!” sədalan altxnda ölüm-dirim savaşma girişdilər. Gürcüstandan isə Axalkələk əyalətinin “Hayastan”a qatılmasını Ərməni-hay millətçilərinin azər türklərinə qarşx ehtiyat gör- tələb edirdilər. dükləri iki ağ neft anban əks-hücuma başlayan cavanlarm əlinə Ərməni-hay millətçilərinin başladığı müharibələr nəticəsin- keçir - od püskürən ağ neft bu dəfə ərməni-haylann əleyhinə də “mübahisəli torpaqlar”da yaşayan Azərbaycan türkü və gürcü çevrilir. Az sonra ərmənilər-haylar yaşayan hissədə - yuxan mə- əhalisinin sayı 10 faizdən 30 faizədək aşağı düşdü. Neçə-neçə həllələrdə evlərdən od püskürməyə başlayır. Qorxu və vahimə kəndlər yer üzündən silindi. içində ərmənilər-haylar qala cavanlannın nərəsinə, Türk təpərinə Qanlı, şiddətli savaşlar Azərbaycanın dilbər guşəsi Qarabağ- davam gətirməyib qaçmağa üz tuturlar... da da baş verdi... Hələ Novruz bayramı ərəfəsində ərməni-hay yepiskopu Vəziyyət 1920-ci ilin ikinci yansmda daha da ağırlaşdı. azər türklərilə müqəddəs məsciddə keçirdiyi görüşdə sülhdən, Ararat Respublikasınm Silahlı Qüwələrinin bir bölməsi general banşıqdan dəm vurmuş, toplaşanlan əmin-amanlığa çağıraraq ar- Dronun (Trastamat Tonyan) komandanlığı altında Qarabağın dağ- xaym etmişdi. Axşam toranlxğxnda ərməni-hay silahlıları azər lıq hissəsinə soxuldu. Onun ardxnca da başqa bir ərməni-hay ge- türklərini hər tərəfdən atəşə tutanda yepiskopun ikiüzlülüyü, riya- neralı Nijdeh (Karegin Harutyünyan) öz quldur qoşununu Qaraba- karlxğx bir daha aşkarlandı. Odur ki, fırıldaqçı, avantürist yepiskop ğa yeritdi. “Hayrenik” (“Vətən”) jumalının yazdxğına görə aprel həbsə almaraq Şuşa türməsinə salındx və orada öz iftirasınm, ci- aymın 17-də Qarabağa basqm etmiş general Dro tabe olduğu nayətinin qurbanı oldu. ərməni-hay hökumətinin tələbini həyata keçtirməli idi; Qarabağ 3 gün davam edən savaşda 13 min ərməni-hay qırxlmışdı. O ərməniləri-haylann dağıdılmxş qüvvəsini yenidən toplayıb onların dövrün mətbuatında qeyd olunur ki, şəhərdə yaşayan ərməni- Azərbaycan türklərinə qarşı müqavimətini gücləndirmək, Qaraba- haylann hikkəsi öz başlarında çatladx və “kiçik Paris” adlandırılan ğın dağlıq hissəsini bütünlüklə zəbt etmək və «məğlub» olan Qa- Şuşa şəhəri yanğından sonra əyalət şəhərinə çevrildi. rabağ, o cümlədən Şuşa ərmənilərin-haylann qiısasxnı almaqdan Bax, Şuşanın ərməni-haylar yaşadığı hissənin yandınlması ibarət idi (“Hayrenik” jürnalı, 12 oktyabr 1923 il). haqqında həqiqətlər bunlardan ibarətdir. Şuşa Qalasl haqqında Lakin təcavüzkar ərməni-hay millətçilərinin arzulan yenə söhbətimi rus-türk müharibəsinin iştirakçısı, ərməni-hay xislətinin də ürəklərində qaldı. Yuxanda yazdığxm kimi, Azərbaycan De- şahidi olmuş zabit Tverdoxlebovun sözlərini bir daha təkrar et- mokratik Cumhuriyyətinin tapşınğı ilə Qarabağa soxulmuş ərməni-hay quldur dəstələrilə savaşa göndərilmiş general Həbib Səlimovun hərbi qüw əsi - düşməni darmadağm etdi. General türkləri arasında fərq qoymadan Azərbaycanla “Ərmənistan” ara- Dro (T.Tonyan) öldürüldü... smda sərhədlər ədalətsizcəsinə müəyyənləşdirildi. İngilislər Konstantinopolu tutduqdan sonra ərməni-hay iş- ğalçılarım özbaşma buraxdılar və ... Fransa isə Kilikiyadan əl Diaqram çəkməsi barədə Türkiyə ilə müqavilə bağladı. Bunnula əlaqədar “Bakı” qəzeti, 11 fevral 1992-ci il ərməni-haylar döyüş meydanmda tək qaldılar. Türkiyənin qalibiy- yəti hərbi yürüşü nəticəsində 20 noyabr 1920-ci ildə daşnak ordusu dağıdıldı, o vaxtdan ərməni-haylar Avropa dövlətlərindən: 1919-cı il yanvarın 1-dək quberniya, qəza və şəhərlərin əhalisinin milli ABŞ, İngiltərə, Fransa və Rusiyadan “Böyük Hayastan” yarat- tərkibi (Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhəd buna əsasən maqda onları aldatdıqlan üçün şikayətçidirlər... müəyyən edilib) Minlərlə insanlann nahaq qanma batmış cəllad ərməni-haylar Qubemiya, qəza və ermənilər azərbaycanlı- digər millət- cəmi indi də rus bolşeviklərinə, öncə də onlann rəhbərlərinə sığındılar... şəhərlər o cümlədən lar o cümlə- lər o cümlə- o cümlədən Yaratdıqlan (qədimdə olduğu kimi - müəllif) cırtdan ərməni-hay faizlə dən faizlə dən faizlə faizlə dövlətinin hüdudlannı genişləndirmək niyyətinə düşdülər. Irəvan b/ə 666.1 58.5 364.6 32.5 89.5 9.0 1120.2 100 Odur ki, bu diyara silahla yaxın düşə bilməyən ərmənilər- qubemiyası y/ə** 588.8 58.0 355.0 34.9 71.8 7.1 1015.6 100 Naxçıvan b/ə 51.4 42.8 69.7 57.0 1.1 0.2 122.2 100 haylar 1920-22-ci illərdə siyasi don geyərək bolşeviklərlə söv- qəzası y/ə 50.3 42.9 68.4 57.0 0.6 0.1 119.3 100 dələşmələrə girişdilər, siyasi yolla (yoğrulmamış, yapmamış... öz Naxçıvan b/ə 2.7 29.8 6.0 67.4 0.24 2.8 8.9 100 çoxdankı arzulanna müəyyən dərəcədə çata bildilər. Bolşevik- şəhəri y/ə 2.5 29.7 5.9 70.0 0.02 0.3 8.5 100 lərin əlilə Qarabağın arxası-dayağı sayılan, fəxri və iftixarı olan Irəvan qəzası b/ə 69.7 45.1 73.3 47.5 11.3 7.4 154.3 100 53.1 39.3 62.2 46.0 19.8 15.7 135.1 100 neçə-neçə adlı-sanlı, qeyrətli, igid bəyləri, əsilzadələri, müdrik el y/ə Irəvan şəhəri b/ə 37.2 72.5 13.6 24.4 1.5 3.1 51.3 100 ağsaqqallannı. yüzlərlə zəngin adamlan tutdurub “xalq düşməni”, y/ə 12.3 55.8 9.6 43.4 0.2 0.8 22.0 100 “kulak” kimi uzaq Sibirə sürgün etdirdilər. Məğrur və basılmaz Yelizavetpol b/ə 418.4 32.8 783.1 61.5 73.6 5.7 1275.1 100 Qarabağ öz doğma müdafiəçilərindən - ərənlərindən, onlarm qubemiyası y/ə 381.0 31.3 755.6 62.2 77.0 6.5 123.6 100 simasında etnomənəvi dəyerlərindən məhrum edildi (Qarabağ Şuşa qəzası b/ə 75.4 52.0 61.6 42.5 7.8 5.5 144.8 100 y/ə 74.6 52.8 59.8 42.2 6.9 5.0 141.3 100 müharibəsində Qarabağın müvəqqəti məğlubiyyəti, bəlkə də bi- Şuşa şəhəri b/ə 22.9 52.3 19.1 43.5 1.9 4.2 43.9 100 rinci - bu amillə bağlıdır). y/ə 21.9 53.3 18.7 45.5 0.5 1.2 41.1 100 Zəngəzur mahalı, Cəbrayılm Bazarçay yaylaq yurdları, Ba- Zəngəzur b/ə 99.3 44.3 119.5 53.3 5.4 2.4 224.2 100 sarkeçər və Qazağm Dilican bölgəsi bütünlüklə 14 min kv.km qəzası y/ə 99.3 44.3 119.5 53.3 5.4 2.4 223.8 100 Cavanşir b/ə 22.0 29.4 50.8 68.0 1.9 2.6 74.7 100 ərazi xalqımızın xəbəri olmadan, gizlincə qondarma “qardaş Ər- qəzası y/ə 21.9 31.5 46.9 67.5 0.6 1.0 69.4 100 mənistan” respublikası yaratmaq xatirinə bədnam qonşulara ərmə- Qazax qəzası b/ə 61.6 44.9 67.9 49.5 7.5 5.6 137.0 100 ğan edildi. Vaxtiİə, müstəmləkəçi çar Rusiyasının köməyi ilə (Yelizavetpol 60.3 46.0 65.1 49.6 5.7 4.4 131.3 100 Türkiyədən, İrandan Azərbaycana, xüsusilə də Qarabağa köçürü- qubemiyası) lən ərməni-hay ailələrinin hesabına kəskin surətdə dəyişdirilmiş b/ə* - bütiin əhali y/ə** - yerli əhali demoqrafik vəziyyət - milli etnik tərkib və digər səbəblər obyek- Mənbə: “Kavkazski kalendar”, 1917-ci il tiv araşdırmadan, gəlmə ərmənilərlə-haylarla yerli Azərbaycan Qondarma «Azadlıq» qəzeti, 9 avqust 1991-ci il “Ərmənistan” və QƏSBKARLIQ Azərbaycanda yük- A«n KEHMMUIAƏ BƏ MHAM sək dövlət vəzifə- Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması (07.07. ləri tutmuş ərməni- AKfl BƏ BƏTƏHHH BYT0BJIYJY 1923-cü il) N.Nərimanovun təbirincə desək, Mirzoyanm (Bakı hay millətçiləri bu- bolşevik partiya komitəsinin sabiq 1-ci katibi - müəllif) yaxmdan nunla da kıfayətlən- ÜPOEJIEMH köməyilə baş tutmuşdur. O yazır, “Mənim vaxtımda da mümkün məyərək, indi də olmamışdı, ona görə yox ki, mən bu muxtariyyətin əleyhinə idim, bolşeviklər partiya- sadəcə olaraq ona görə ki, ərməni (hay-müəllif) kəndlilərinin sında nüfiıza malik ı özləri də bunu istəmirdilər”. soydaşlarınm və ər- Mirzoyan bu müddət ərzində ərməni-hay daşnak millətçilə- məni-haypərəst rinin köməyi ilə zəmin hazırladı və məsələni Zaqafqaziya Diyar Komitəsinə keçirdi (Mirzoyan ZDK rəhbəri Serqo Orconikidze kommunistlərin kö- iı məyilə Naxçıvan və ilə yaxm dost idi - müəllif). Dağlıq Qarabağm i «Serqo Orconikidze və Stalinin simasmda AKP MK biz “Ərmənistan”a bir- türklərə etibar etmir və Azərbaycanm taleyini ərməni (-hay - müəllif) daşnaklarına tapşmr...» (N.Nərimanov, “İ.Stalinə “Ucqar- ləşdirilməsi məsələ- sini gündəmə gətir- larda inqilabımızm tarixinə dair”, iyun, 1923-cü il). dilər. İstədikləri nə- Son dərəcə haqsız və ədalətsiz edilmiş bu torpaq güzəştlə- rilə razılaşmayan ərməni-hay millətçiləri - DQMV rəhbərləri rəs- ticə alınmadıqda ’ AHfl-mHM KAKHMMJİ9TH tfMƏHMCTAHA UPHAMHUI A3ƏP- mən Azərbaycan hökumətinə tabe olduğu halda, onu üzdə tanıya- Qarabağın dağlıq j e a h a h ropnArfiAFW bölgələri hesabina *------■ tamya, əslində, Yuxan (dağlıq) Qarabağa sahib durmaq siyasətini altdan-altdan, addım-addım həyata keçirirdilər. Muxtar Vilayət yaradılmasını israrla ortaya atdılar və ... çox Belə ki, az sonra vilayətin inzibati mərkəzi - Xankəndinin təəssüf ki, buna nail ola bildilər. Gəlmə ərməni-haylar Qarabağm adı dəyişdirilərək Azərbaycan türklərinin qəddar düşməni “ko- dağlıq hissəsində qərar tutmuş 5 rayon: Şuşa, Xankəndi, Ağdərə, missar” Stepan Şaumyanm adilə Stepanakert adlandmldı. Şəhərin Martuni və Hadrut vahid inzibati bölgədə birləşdirilərək mərkəzi meydamnda onun heykəli ucaldıldı, neçə-neçə küçə və qondarma vilayət qurumu yaratdılar. meydanlarm adlan ancaq erməni-hay, rus dilində yazıldı. Azər- baycan dilinə əhəmiyyət belə verilmədi, sayılmadı. Bu gələcək acınacaqlı fəlakətlərin ilk əlamətləri, respublikada narahatlıq belə yaratmadı. Bunu duyan ərməni-hay millətçiləri daha cəsarətli və sər- bəst addımlar atmağa başladılar... Nəhayət, iş o yerə çatdı ki, ötən yüzilliyin 60-cı illərində Azərbaycan SSR Yazıçılar İttifaqı- nın DQMV üzrə fılialın məsul katibi, şəxsən hələ uşaqlıq illərin- dən tanıdığım qatı millətçi Baqrat Ulubabyan (o, 1988-ci ilin fev- ralmda ilk ərməni-hay qiyamım hazırlayan və həyata keçirən “Krunk” təşkilatmm sədri idi) DQMV İcraiyyə Komitəsinin geniş iclasmda artıq heç kəsdən çəkinmədən bəyan etdi ki, bölgədə ad- Yuxan Qarabağ lan Azərbaycan dilində yazılmış nə qədər idarə, müəssisə və təşkilat varsa, hamısınm adları ilk mərhələdə ərməni və rus dillə- rində yazılmalı, Azərbaycan dilindəki yazılar tamamilə pozulma- lıdır. Gələcəkdə isə Vilayətin hüdudlannda ancaq bir dil - ərməni dili işləyəcəkdir, heç rus dilinə də ehtiyac qalmayacaqdır! B.Ulubabyanın bu həyasız bəyanatı da - açıq-aşkar meydan oxuması da Azərbaycan hökumətində qulaq ardma vuruldu. Keçmiş SSRİ-nin mərkəzi dövlət orqanlanna soxulmuş yük- sək vəzifəli ərməilər-haylar, xaricdə - Avropanm böyük ölkələ- rində məskunlaşmış güclü ərməni-hay diasporalan vahid bir mər- kəzdən idarə olunaraq Azərbaycana qarşı möhkəm bir plasdarm rolunu oynayırdı. Məmləkətimizin başçılan isə, təəssüf ki, bey- nəlmiləlçilik prinsiplərinə sadiq qalaraq fil qulağında uyuyurdu- £ r m ^ n 1s t a n \ lar, daha doğrusu, gələcəkdə millətimizin taleyi üçün yaranacaq .RF.SPUBLIKASI təhlükəni görmək iqtidannda deyildilər.
Bu sətirlərin müəllifi, hələ 1956-cı ildə hərbi qulluğunu başa Azərbaycan SSR MİK-nin 7 iyvi ?923*cö (tdekretiite mərkəzi Xankəndi otmaqla Dağlıq Qarəbağ Muxtar Vlla- vurub Xankəndinə - doğma evinə qayıdanda vilayətin komsomol, yeft yaradıldj. Azsrbaycan SSR terklbində DQMV-nin yaradılması Azarbaycan xaiqının iradəsi atayhina.onun partiya komitələri, hərbi komissarlığı, onlann başçüan 5 aydan çox ara2i biitövlüyüna qarşı q&yri-qənuni zorakı aktnüm unə- siidi.Sovet Ittifaqında öz m ilfidövlat q urum uolan erm©-. nil&ra başqa bir dövlətin tarkibinda alava dävlat qurumu süründürdülər, get-gələ saldılar, şirin vədlər verdilər, lakin işlə yaradılması, a/ternativi olmayan məkirtibirtədbirldl. \ Azərbəycan Respublikasının aynlmSz tərklb hlssesi təmin etmədilər, bezikdirdilər. Vilayətdə Azərbaycan türkləriin art- ’ olan, Ermənistanta ümumi sərhodde mslik olmayan \ və 26.11.1991-ci il tarixden Azarbaycan Raspubli- masınm qarşısı bu yolla da alınır, etnik tərkib ancaq ərmənilər- Kasınm Qanunu ilə lağv edilm'ış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayeli, KEÇMİŞ DQMV haylann xeyrinə dəyişirdi. Nəhayət, mən də bezib geriyə - Bakıya Ə fıa iısi (1989) Erm ənilər dönməli oldum. İşə düzəlib, bir il sonra ailəmizi, İkinci Dünya Azərbaycanhlar Sair xalqlann nümayandeləri müharibəsində ərini (atamızı) itimıiş anamı, bacılanmı, qardaşımı S erh ed lsrin uzuniugu ŞUŞA RAYONU Ərazisı — 289 kv.km da Bakıya köçürməli oldum. Bir müddət sonra ərməni-hay təqiblə- Ə haiisi — 20 579 Azarbaycanlılar — 19 036 {92,5%) grm ən ilər — 1 377 $.2%) rinə davam gətirməyən rəhmətlik Züleyxa xalamın 7 nəfərdən iba- tşğal olunmuşdur — 1992-ci il.Smay
Erməniiərin Azerbaycanlılara qarşı soyqınm rət ailəsi isə Mingəçevirə köçməyə məcbur oldu. törətdiklsri yaşayış fnəntəqəiəri
s Azərbycanm Ermanisları herbi quvvəlaci törəfındən Bax belə, neçə-neçə Azərbaycan türkləri, ailəvi (bizim ki- işğal olun m uş ə ra zlsin ln sərhəd ləri (2007-ci il) mi) etnik diskriminasiyaya davam gətirməyib doğma ocaqlannı ERMƏNİSTANIN tŞĞAL ETDİYİ KSÇMİŞ OQMV-ye DAXH OLMAYAN AZƏRSAYCAN RAYONLARI an»ıw tərk etməli olurdular. Vaxt ötdükcə bu özünü vilayətin etnik tər- Laçın rayonu — 1992-ci il. 18 may 1 335 303 64 900 KəiUəcər rayonu— 1993-cü ii. 2 aprel 3 054 228 67 500 kibində, demoqrafik göstəricilərdə ərmənilərin-haylann xeyrinə Ağdam rayonu — 1993-cü II. 23 iyui 1 154 198 160 000 mm Cəbraytf rayonu — 1993-cü (1, 26 avquBt 1051 193 62000 Qubadlı rayonu — 1993-eü U, 31 avqust 802 171 35 000 büruzə verdi... Füzull fayonu — 1993-cü il. 23 avqust 1 396 160 142000 Zəngilan rəyonu— 1993-cü il. 28 oktyacr 707 186 36 000 gürcü, 110 min rus, 90 min kürd, 47 min avar, 21 min dargin və 1988-ci ilin fevralmda Xan yurdu - Xankəndinin mərkəzi çeçen, 48 min kumık, 13 min yəhudi qırmışlar (ərməni-hay Ara- Lenin meydanında qiyam qaldırmış ərmənilər-haylar “miatsum, rat hökumətinin rəsmi məlumatından). miatsum”, “Qarabağ-Hayastan” (“Ermənistanla” birləşmək şüan) qışqıranda onda başa düşdük, dərk etdik ki, Azərbaycan türk ailə- Terror strukturu lərinin vilayət hüdudlanndan bezikdirib köçürülməsi təsadüfi əməliyyat deyilmiş, bu nankor, xain qonşulanmızın plan-proqra- Bolşeviklər hakimiyyəti zəbt etdikdən sonra yalnız 27 aprel mmda çoxdan nəzərdə tutulmuş və fursət düşdükcə reallaşdırüan 1920-ci ildə: 12 azər türk generalı, 27 polkovnik, podpolkovnik, 46 kapitan, ştabs-kapitan... əksəriyyəti ziyalı olan 48 min adam etnik təmizləmə siyasəti imiş. öldürülmüşdür. Ərməni-hay millətçi “ideoloqları”nın yüzilliklər boyu türkə qarşı düşmən kəsilməsini, onlann qəddarlığını və təcavüz xisləti- 1919-cu il. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ərmənilər-haylar tərəfindən Azərbaycan türklərinə qarşı törədilən soyqırım qurban- ni aşağıdakı, 20-ci yüzilliyin əvvəllərinə aid əlavə rəsmi məlu- larının xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə 31 mart gününü milli matlar bir daha əyani surətdə təsdiq edir. matəm günü elan etmiş və bu mərasim ölkədə ancaq 1919 və 28 noyabr 1905-ci il. Qarabağm Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və 1920 illərdə qeyd olunmuşdur. Bu vacib “milli matəm günü” mə- Zəngəzur qəzalannda Azərbaycan türkləri yaşayan 75 kənd, İrəvan rasimi Sovet illərində yasaq edilmiş və çox təəssüf ki, sorirakı və Gəncə qubemiyalannda 200-dən artıq yaşayış məskəni silahlı illərdə qan yaddaşımızdan siİinmişdir. ərməni-hay quldur dəstələri tərəfindən dağıdılmış, əhalisi isə Azərbaycan türklərinin “Ərmənistan” ərazisindən deportasi- vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, sağ qalanlan pərən-pərən düşmüşlər... ya edilməsinə, zorla çıxanlmasma dair məlumatlar da qan yadda- Mart-aprel 1918-ci il. Qarabağm dağlıq hissəsində 150-dən şımıza əbədi həkk olunmalıdır. Bu faciələrin xronologiyasını diq- çox, Zəngəzur qəzasında 115 kənd talan edilmiş, dağıdılmış, əha- qətinizə təqdim edirəm. linin xeyli hissəsi ərmənilər-haylar tərəfindən məhv edilmişdir. 1930-1937-ci iİlər. Milli və dini mənsubiyyətinə görə gü- Noyabr 1920-ci il. İrəvan qubemiyasında Azərbacyan türk- nahlandırüan 50 minə yaxm qeyrətli, milli etno mənəviyyatımızla lərinin sayı 1916-cı ildə 373 582 nəfər olduğu halda, “türksüz sıx bağlı, yaradıcılıqla məşğul olan Azərbaycan türkü “Ərmənis- Ermənistan” siyasətinin yeridilməsi nəticəsində 1920-ci ilin no- tan”ın sərhəd rayonlanndan birbaşa Sibirə və Qazaxıstan çöllə- yabnnda cəmi 12 000 nəfər qalmışdı, yəni onlarm sayı 31 dəfə- rinə sürgün olunmuşdur. dən çox azalmışdır. Ərməni-hay müəllifi Suren Ayvazyan (“Rusiyamn tarixi, 1905-1920-ci illər. İndiki “Ermənistan” adlandırüan qədim “ərməni məsələsi” kitabmda”) yazır ki, yuxanda adı çəkilən ər- Saqa-qamər, sonra Çuxur Səəd, Oğuz ellərində 1000-ə yaxın məni-hay generallan 1941-1945-ci illərin 2-ci Cahan müharibə- müsəlman kəndi dağıdılmış, yerli əhalisi görünməmiş zorakılığa, sində alman faşistlərinə xidmət edərək işğal olunmuş Polşa, Be- soyqırıma məruz qalmışdır. lorusiya, Ukrayna torpaqlarmda 80 minlik ərməni-hay hərbi cəza Ərməni-hay generalları - başkəsənləri; Nijdeh, Dro, Gala- qüwələrinin vasitəsilə polyaklara, beloruslara, ukraynalılara, rus- yan “komissar” Stepan Şaumyan və ərməni-hay milli ordusunun lara və yəhudilərə divan tuturdular. serjantı “bolşevik” donu geymiş Anastas Mikoyanm bilavasitə Tədqiqatçı E.Fayqın fikrincə, 3-cü Reyxin hərbi cəza dəstə- göstərişi əsasında yalnız 1918-1919-cu illərdə (qırmızı terrorun lərində iştirak edən ərmənilərin-haylarm məqsədi “nasistlərlə bir- tüğyan etdiyi vəziyyətdən sui-istifadə edərək) Şimali və tarixi likdə yəhudiləri məhv etmək idi”. Başqa bir müəllif tədqiqatçı Qərbi Azərbaycanda, Gürcüstanda 470 min azər türkü, 120 min Samuel Uims deyilənin təsdiqini belə ifadə edir: “Faşistlərin hər- bi cəza dəstələrindəki 100 mindən çox ərməni yəhudilərin məhv Leninin ölümündən sonra Azərbaycan türklərinin edilməsində iştirak edirdi”. deportasiya və qovulmasmın təşkilat qurumu 1-ci Cahan müharibəsində Rus imperiyasmm bayrağı altmda türkləri, kürdləri, azər türklərini, tatarları, avarları qınb tökən ərməni-haylar, 2-ci Cahan savaşmda Hitler Almaniyasmın bayrağı altında ruslan, polyaklan, belorusları, ukraynalılan, yəhudiləri qı- rırdılar. Özü də kütləvi şəkildə. Hesablamalara görə 300 mindən çox ancaq belorus, Ukraynada isə bir milyona yaxm insan və 100 min yəhudi öldürmüşlər. Göründüyü kimi, yurdsuz, vətənsiz “bragi”lər əcdadlarmın satqınlıq yolunu davam etdirən müasir ərməni-hay millətçiləri, onlann generallan gah ruslara, gah da faşistlərə xidmət edərək tarix boyu mif olan “Böyük Hayastan”ı bərpa etmək arzusundan daşınmamışlar. Buna görə də onlann dondan-dona girmələri təəccüb doğurmur. Bu həqiqəti 2-ci cahan müharibəsi ərəfəsində və onun gedişatında dünya ərməni-haylann katalikosunun daşnak- larla birlikdə “fəaliyyəti” bir daha təsdiq edir... Sxem Feliks Sersvadzenin “Yalan və riyakarlıq axınımn Rusiyada 1917-ci ildə Oktyabr çevrilişindən sonra qarşısını alm” (1893-1919) kitabmdan götürülmüşdür Azərbaycan türklərinə qarşı törədilmiş soyqırım Hələ 1935-ci ilin noyabrmda Misirdə çıxan daşnak partiya- terroru təşkilat qurumu sının qəzeti «Uysaver» yazır ki, «Daşnakstyun» hitler Almaniyası- nın xəzinəsinə milyonlarla dollar keçirmişdir ki, Qafqaz işğal olunduqdan sonra Naxçıvan, Cavaxatiya və Qarabağ “Ərməni- stan”a birləşdirilsin. Bunu təsdiq edən sənədlər bu gün də əsasən Almaniya və ABŞ arxivlərində saxlanılır. Onlann arasında adlan çəkilən bölgələrin “Ərmənistan” tərkibinə daxil edilmiş xərite də vardır. Xəritə şübhəsiz, 3-cü R.eyxin əməkdaşlan - mütəxəssisler tərəfmdən hazırlanmış və onun surəti 1959-cu il iyunun 29-da “İzvestiya” (“Xəbərler”) qəzetinde çap olunmuş, açıqlanmışdır. “Ərmənistan” - faşist Almaniyası münaSibetlerinin, “eməkdaşlığı- nm” gələcəyə istiqamətləndirilməsinde qriqorian kilsesinin, xüsu- silə də faşist marşalı diktator Antonesku ile yaxınlıq eden katali- kos I Vazgenin “böyük xidmətləri” olmuşdur. Faşist Almaniyasınm terəfınde vuruşan ərmeni-hay ceza ba- talyonlarmın hərbi xidmətləri nəzərə alınaraq onlarm çoxlan «Hitlerə sədaqət və rəşadətə» «Dəmir xaç» və medallarla müka- Sovet Ərmənistanı deportasiya siyasətini “beynəlmiləlçilik” fatlandınlmışlar. Kütləvi insan qətlində fərqlənən 809 sayh ərmə- pərdəsi altmda davam etdirərək, 1948-1953-cü illərdə Sov. İKP ni-hay batalyonuna Vermaxtın Ukraynadakı komandanı general MK, SSRİ Nazirlər Soveti və digər mərkəzi dövlət orqanlarında, Karl Gertsingerin və Şərq legionunun komandanı general-mayor nazirlik və dövlət komitələrində yuva salmış yüksək vəzifəli ər- Maks İlgenin şəxsi təşəkkürü bildirilmişdir. məni-hay daşnaklarmm güclü təsiri və təzyiqi altmda qəbul olun- Tərkibi ancaq ərməni-hay faşistlərindən ibarət on atıcı batal- muş SSRİ Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il və 10 mart yon öncə alman, sonra isə ərməni-hay dilində «Mən Allah və Adolf 1948-ci il tarixli qapan qərarlannın icrası nəticəsində 150 mindən Hitler qarşısmda alman dövlətinə və ərməni torpağma (görəsən hən- çox Azərbaycan türkü dədə-baba yurdlarmdan kütləvi surətdə və sı ölkənin torpağına - müəllif) sadiq qalmağıma and içirəm!» Hayqı- zorakılıqla sürgün olunmuşdur. ra-hayqıra and içərək yüz minlərlə günahsız, dinc avropa əhalisini (polyak, yəhudi, ukrayna, belarus və s.) amansızcasına qmrdılar. Digər tərəfdən, milliyyətcə ərməni-hay general Dro (Kan- YUXARI (DAĞLIQ) QARABAĞ 1988-1993-CÜ İLLƏRDƏ yan) ərməni-hay canilərindən, daşnaklardan ibarət xüsusi cəza dəstələri - zonder heyət düzəldir və sonra «Dromedar» (Dronun 22-28 noyabr 1988-ci il. “Ərmənistan” SSR Ali Soveti ses- komandası) adı altında cəza tədbirləri həyata keçirmək üçün Za- siyasmm məxfı qəranna əsasən (diqqət yetirin: Sov. İKP MK, porojye, Simferopol və Knm bölgələrinə göndərilirdi. Bu silahlı onun Siyasi Bürosu, SSRİ Nazirlər Soveti, SSRİ Ali Soveti, dəstələrin bir məqsədi - «missiyası» da getdikləri ərazilərdə ər- DTK), daha hansı və hansı səlahiyyətli mərkəzi hökumət orqan- məni-hay komitələri yaratmaq, onlann vasitəsilə faşist Almaniya- lannm mövcudluğu, fəaliyyəti dövründə onların heç birini saya sının hərbi ehtiyaclan üçün əhalidən vəsait toplamaq idi. salmadan, hesablaşmadan ərmənilər-haylar özbaşına Respublika- Faşistlərin məğlubiyyət saatı yaxmlaşanda «Dromedar» eyni nın 22 rayonundakı 170 sırf və 94 qanşıq yaşayış məntəqəsindən fonksiyalı «abverqrup» cəza dəstələri - ərməni-hay silahlılan kütləvi yüz minlərlə Azərbaycan türkünü, minlərlə müsəlman kürdünü və şəkildə yayınmağa başladılar (Necə ki, Osman Türkiyəsinə qarşı rusdilli əhalini silah gücünə dədə-baba yurdlanndan qovmuşlar. vuruşan rus ordusundakı ərməni-hay əsgərləri, zabitləri 1917-ci il Nəticədə “Ərmənistan”da ardıcıl həyata keçirilən etnik te- fevral inqilabı dövründə hərbi qulluqdan kütləvi şəkildə qaçırdılar, mizləmə “türksüz Ərmənistan” millətçilik siyasəti 1988-ci ilin indi də o fərariliyi təkrar edirdilər. Bu barədə irəlidə yazmışıq). noyabr ayında başa çatdınldı. Türk-müsəlman maddi-mədəniyyət Faşist Almaniyasmm süqutu cerçəkləşəndə isə «Allaha və abidələrinə, qəbiristanlıqlara, məscid və türbələre, minlerlə türk Adolf Hitlerə...» sadiq ərməni-hay nökərləri - nasistlər indi də mənşəli toponimlərə qarşı hələ 19-cu yüzilliyin əvvəlləridən baş- qılafmı dəyişərək gizli kommunist təşkilatı yaradır və silahlarmı lanmış soyqmm 21-ci yüzilliyin astanasında geniş vüsət alaraq nökərçilik etdikləri ağalarma çevirirdilər. başa çatdırıldı. Bax, bu da ərməni-hay millətçilərinə xas olan sifətdir, «əqi- 20-ci yüzilliyin 2-ci yansında (bəlkə də çox-çox əvvəl) dədir», hiyləgər, riyakar, satqm, qəddar, bu siyahıya «Xain xislət- xain qonşularımız - ərmənilər-haylar Azərbaycanm bütövlüyünə li, siyasi fahişəlik» anlamlarmı da əlavə etsək səhv olmaz! və suverenliyinə, onun xeyirxah və qədirbilən xalqına xəyanət et- Müharibədən sonra ərməni-hay millətçiləri dövlət səviyyə- dilər. Xüsusilə də Vətənimizin qədim Qarabağ torpaqlarını silah sində ölkədə yaşayan Azərbaycan türklərindən “təmizləmə” siya- gücünə işğal edib Ərmənistana birləşdirməyi qarşıya məqsed sətinə başladılar. qoydular. 1918-1920-ci illərdə olduğu kimi bu avantürist, bəd niyyətli əməliyyata yenə də güclü anti-Azerbaycan təbliğatından başladılar. Keçmiş SSRİ-nin mərkəzi televiziyası, mətbuatı, ədəbiyyatı, Azərbaycana qarşı erməni təcavüzünün nəticələri (1948-1953, 1988-1993-cü illər) incəsənəti və kinematoqrafiyası ilk vaxtlar ehtiyatla, sonra açıq-açı- ğına azğınlaşan ərməni-hay ziyalılannm mənfur niyyətlərinə xeyir- dua verir, dəstəkləyirdilər. Sov. İKP MK və onun Siyasi Bürosu, SSRİ Nazirlər Soveti, SSRİ Ali Soveti, nazirliklər, digər mərkəzi dövlət orqanlannm rəhbər işçiləri, Azərbaycan SSRİ rəhbərliyini iflic edərək özlərini Qarabağda baş verən faciələrə laqeyd, biganə göstərirdilər. Sonra başlanan hadisələr qabaqcadan düşünülmüş, ölçülüb-biçilmiş ssenari üzrə cərəyan etməyə başladı. Separatçı ərməni-hay ziyalılan bu biganəlikdən, “boşluq- dan” dərhal və ustalıqla istifadə edərək anti-Azərbaycan təbliğatı- m daha da gücləndirdilər. Belə ki, əsli Yuxan Qarabağm türk mənşəli Ulubaba kəndindən olan (Ağdərə bölgəsi) yazıçı Baqrat Ulubabyan (keçmiş Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı DQMV üzrə filialınm məsul katibi) elmi prinsiplərdən, məntiqdən uzaq “Alba- niya”, “Aqvan” və “Aran” toponimləri haqqmda”, “Ərmənistanın Şərq tərəfinin tarixi oçerkləri” əsərləri, respublika hökumətindən icazəsiz Xankəndi şəhərinin girəcəyindəki təpəlikdə göbəyə qə- dər torpağa basdınlmış əraıəni-hay sifətli qoca ər-arvad (ərməni- haylann dili ilə desək, “tatik-papik” - “nəne-baba”) heykəlinin ______qoyulması, “Ərməniyənin taleyi” romanı (müəllif qatı millətçi ERMƏNISTANIN AZƏRBAYCANA QARŞI TƏCAVDZD ZAMANI HƏYATA KEÇİRİLMİŞ DAĞINTILAR Suren Ayvazyan), Bakıda doğulub ərsəyə çatmış Y.Quruntsun Yaşayış məntəqoləri - 8 9 0 Evlar -150 000 “Hekayə və povestlər” kitabı, V.Petrosyanın “Ərmeni eskizləri” İctiroai binalar -7 000 Moktoblor -6 9 3 əsəri, Xankəndindən çıxmış nankor Zori Balayanın “Ocaq” roma- Uşaq bağçaları -855 Tibb müossisolMİ -6 9 5 m, “Ərməniyə haqqmda yeddi mahnı” sənədli fılmi (G.Eminin 1948-53. 19S8-93-CÜ iilercə Ermamstandaf! Kitabxaııalar -9 2 7 250 000 nsfar azartjaycanh (lepcrtasıya əsəri əsasında), “Doğum”, “Ümid ulduzu”, “Gənclik sahibi” bədii Dlunmuşdüf Alban kilsoləri - 4 4 Məscidlər - 9 iSS1-9Ä-cu illərda işğai o/unmuş əeaziiərösn kinofılmlər və s. və i.a. “Böyük Hayastan”ı dirildib onu vəsf edir, " " 750 000 nafsr azarfcaycanlı etrık təm irlanm əya Tarixİ saraylar, abidolor vo muzeybr -473 .T^ruz qaim ış və cieportasıyn oljnm uşd-jr Muzey eksponatları - 4 0 000 ərməni-hay xalqının yenə də müstəsna - ali irqe mənsubluğuna Sonaye və kənd təsərrüfatı müossisəbri - 6 0 0 0 A2ƏRBAYCANİN ERMƏNiSTAN TƏRƏFİNDƏN Avtoraobil yoiları - 800 km sərsəm inam, Türkiyə (Van bölgesi), Azerbaycan (Qarabağ, Nax- İŞĞAL OLUNMUŞ ƏRA2İSI KÖrpülər - 1 6 0 Caftns xəCımrş ıızijnlugu - hrr: Su kommunikasiyalan - 2 300 km çıvan, Gəncə, Şəki, Dərbəndə qeder ərazileri), Gürcüstanın bəzi işğai eCrrniş grazi .s 2 0 % Qaz kommmıikasiyaları - 2 000 kim Ermanteian doşuniamın haml tasavu2ü naticəsınaa doğma Elektrik xətlori - 1 5 OOOkra torpaqlannı (Axalkələk) ərmeni-haylara mexsus olmasına dair furdiarmdan qaç<ıın duşrrıüş ahalimn duşarg^təri Meşolor - 2 8 0 000 ha Köçxunfarın rri'.iv«qqsti m . Çadır duşorgəien Kən təsərrüfatı UçUn yararlı torpaqlar - 1 0 0 0 000 ha ardıcıl, fasiləsiz və həyasızcasına təbliğat baş alib gedirdi. tr.§s'<«^Saşcıgı yerier trriqasiya sistemləri - 1 2 0 0 km Öz ixtiyanna buraxılmış muxtar vilayətin bütün şeher ve TƏCAVÜZÜN QURBANLARl (1993 ™ il) Bütiin dağmtılar 60 ınilyarddm çox AB$ dollan haamndə qiyməiləndirilir kənd kinoteatrlarmda, kinoqurğulannda 1980-ci ilin ortalanndan Həlak olmuşdur - 20 000 nəfər AZƏRBAYCANDA QAÇQIN VƏ MƏCBURİ KÖÇKÜNLƏR Əlil olmuşdur - 50 000 nəfər Erraənistan qaçqııılan -250000 başlayaraq İrəvan kinostudiyasında istehsal olunmuş (SSRİ Dövlet Azorbaycaııda işğal otuumuş -7 6 0 000 ərazilərdoıı məcburi köçküuJər Kinematoqrafıyası Komitəsini saya salmadan, onunla hesablaşma- Cərai -1010000 dan) qatı millətçilik, qəddarlıq, terror, işğalçılıq ruhunda onlarla ha sonrakı aylarda Azərbaycan türklərinin vəziyyəti daha da ağır- bədii, sənədli və cizgi filmlərinin geniş kütləni, sağlam düşüncəli laşdı və xeyli itgilərlə nəticələndi. ərməniləri-haylan, xüsusilə də gəncləri və orta yaşlıları “ərməni Sonra Yuxan (dağlıq) Qarabağın qədim Azərbaycan türk xəstəliyi”nə yoluxdururdu. kəndlərinin işğalı başlandı və birincilər sirasında ərmənilərin-hay- Yerli Azərbaycan türkləri və ərməni-hay icmaları arasında ların “Qara qapı” adlandırdığı Meşəli kəndi oldu. Dəfələrlə düş- yaradılmış süni uçurumun qarşısı alınmadığından getdikcə dərin- mənin həmlələrini boşa çıxaran, 27 nəfər şəhid verən bu kənd 23 ləşir, milli nifrət, banşmazlıq mühiti hökm sürürdü. dekabr 1991-ci il tarixdə vəhşicəsinə zəbt olunub yandırıldı. Kən- Az sonra ərməni-hay emissarları - təbliğatçılar və yerli se- din ərazisində yerləşən ulu türk babalanmızın əlilə ucaldılmış qə- paratçılar “Krunk”un başçılığı altmda əməli işə keçdilər... dim qəsr, türbə, imarət, kurqan və s. türk maddi-mədəniyyət nü- Bir daha təkrar edirəm, qədim oğuz elləri Tarixi Qərbi munələri də dağıdıldı. Azərbaycanda (indiki “Ərmənistan”ın ərazisi) yaşayan son 250 30 dekabr 1991-ci il tarixdə qədim türklərdən soraq verən mindən çox Azərbaycan türkü silah gücünə doğma yurdlarından Tuğ və Salakətin, həmin ilin 19 noyabnnda - Xocavənd kəndi, qovulub didərgin salmdılar. Beləliklə də, apanlmış hesablamalara 10 yanvar 1992-ci ildə - Ahullu kəndi, 11 fevral 1992-ci ildə - görə qədim türk el-obalarmdan məcburən çıxanlmış Azərbaycan qədim Malıbəyli, Aşağı və Yuxan Quşçular kəndləri (1949-1952- türklərinin ümumi sayı 1,5 milyona çatdınldı. Bununla da qane ci illərdə bu kəndlərin pəhləvan cüssəli gəncləri Binnət, Kolya, olmayan azğınlaşmış ərməni-hay millətçiləri indi də soxuldular Bayandurla Xankəndində Nİzami adına 4 saylı məktəbin 8-10 si- Yuxan Qarabağm ərməni-haylar, “ərməniləşmiş albanlar” yaşa- niflərində birlikdə orta təhsilimizi tamamlamışıq. Onlar qohumla- yan bölgələrinə. Silahlı quldur dəstələri düzəldib gecələr Azər- n, soydaşlarilə birlikdə doğma kəndlərini bacardıqlan qədər baycan türkləri yaşayan kəndlərə basqınlar edir, evləri yandırır, müdafiə etmişlər) ərməni-hay qəsbkarlan tərəfindən zəbt olundu. əhalidə qorxu, vahimə hissi yaradır, dinc adamları isti ocaqlann- Ərməni-hay quldur dəstələri Xankəndində yerləşən 23-cü Sovet- dan baş götürüb qaçmağa vadar edirdilər. rus diviziyasmın 366-cı motoatıcı alaymın əsgər və zabitlərinin, Respublika rəhbərliyi bütün bu fəlakətlərdən məlumatı oldu- əcnəbi muzdlu qatillərin köməyilə dəfələrlə Qaradağlı kəndinə ğu halda özünü ev sahibi kimi yox, acizanə, itaətkar apanrdı. hücumlar etsələr də, bölgələrimizdən olan könüllülərlə birlikdə Yaxşı yadımdadır, guya iki millət arasmda silahlı toqquşma- qaradağlılar bu həmlələri dəf edirdilər. Lakin mərdlikle vuruşan- lann qarşısmı almaq məqsədilə Sov. İKP MK baş katibi, erməni- larla düşmənin qüwələri bərabər deyildi. Hər tərəfdən, “təpədən pərəst S.Qorbaçov “xala xətrin qalmasm” deyə “Ərmənistan”da dımağadək” silahlanmış düşmən birləşmələri ilə döyüşlərdə 78 qeyri-qanuni yaradılmış silahlı dəstələrin dərhal tərksilah olunma- şəhid verən Qaradağlı kəndi 17 fevral 1992-ci ildə zəbt olundu. sı, əldə olan bütün silah növlərinin toplanıb dövlətə təhvil veril- Beləliklə, dövlət səviyyəsində hərbi təminat almayan Yuxan məsi haqqında, hətta fərman da imzalamışdı (1989-cu il). Onun (dağlıq) Qarabağın yerli Azərbaycan türkləri yaşayan onlarla abad bu fərmanı kağız üzərində qaldı. Ərmənilər-haylar yeni-yeni si- kənd, qəsəbə, sonra da şəhərlər yüzlərlə şəhid verə-verə boşaldıldı. lahlı dəstələr, hərbi hissələr yaratmaqda fəal surətdə davam edir- Külli Qarabağın tacı, onun əyilməz qüruru - Şuşa qalası dilər. Azərbaycanda isə, xüsusilə də Yuxan Qarabağ bölgəsində (keçmiş Pənahabad) görünməmiş xəyanətin qurbanı odu - 8 may əksinə, dövlət nümayəndələri, milis qapı-qapı düşüb Azərbaycan 1992-ci ildə süqut etdi. türklərinin, hətta qeydiyyatda olan son ov tüfənglərini belə yığış- Bu qara xəbəri eşidən ərməni-hay dığalarının dəfələrlə “bu- dırdılar... Silahsız qalmış kişilər sonrakı dövrlərde nə özlərini, nə runlarını ovmuş” kobcoz sovet sədri qeyrətli türk ərəni Kerəm də ailələrini quldur ərməni-hay dəstələrindən qoruya bildilər. Da- Əsgərovun başçılığı altmdä Kosalar, Cavadlar, Yal oba, Baş kend və Canhəsən kənd camaatı doğma el-obanı məcburən tərk etməli dəqiqə sonra, qan itirərək dünyasını dəyişdi... Ruhum... sevincdən oldular. qürurlanırdı. Xaçatur daha sonra ölmüş türk uşağının cəsədini his- Azğmlaşmış ərməni-hay millətçiləri SSRİ hökumətinin gö- sə-hissə doğradı və... zü önündə keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində Azərbay- itlərə atdı”. canm qədim torpaqlannda da etnik təmizləmə siyasətini başa çat- Həkim - yazıçı dırdılar. Daha doğrusu bu, ərməni-hay hərbləşdirmə siyasətinin - Balayan ilhamla təs- “Ərmənistan” ilə Rusiya arasmda bağlanmış “Dostluq, əməkdaş- vir etdiyi bu qəddar- lıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında” müqavilənin praktiki hə- iıq nümunəsi ərməni- yata keçirilməsi idi. Adı çəkilən müqavilədən sonra ərməni-hay iərin-haylann dinc millətçiləri Yuxarı (dağlıq) Qarabağda açıq təcavüzə başladılar. Azərbaycan türkləri- Sonra da üstəlik bir milyard dollar dəyərində onlara rus silahı nə - bəşər övladları- verildi, özü də təmənnasız. na qarşı faşist üsullu Daha sonra qana susamış ərmənilər-haylar rus silahı ilə təc- soyqmmı adamda hiz olunaraq DQMV ətraf - sırf Azərbaycan türkləri yaşayan böl- nifrət hissi oyadır, gələri - Laçm, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Qubadlı və intiqama çağmr. Zəngilan bölgələritıi işğal etdilər. Ondan da öncə ərməni-hay Xocalı soyqın- qəsbkarlan Xankəndində, vaxtilə yerləşdirilmiş sovet-rus (və ər- mının ertəsi günü məni-hay) hərbi hissələrilə (xatırladıram: Xankəndində tikilmiş əsir düşmüş könüllü hərbi kazarmalar, qərargah binası, səhra kilsəsi və s. vaxtilə çar Azərbaycan türk əs- Rusiyası dövründə Xocalı yaxmlığmda yerləşdirilmiş Sunja alayma gərlərini sərt havada məxsus idi. Sonra həmin alay ərməni-hay “başbilənləri”nin vasitə- bir sıraya düzüb ər- silə Xankəndinə köçürülmüşdür ki, gələcəkdə onun silahmdan, gü- məni-hay zabiti - cünäən bizə qarşı istifadə etsinlər. Bu, belə də oldu) sövdələşərək daşnak törəməsi xan- zirehli hərbi texnika ilə 1992-ci il fevrahn 25-dən 26-na keçən ge- kəndili Seyran Ohan- cə Xocalıya basqm edərək Azərbaycan türklərinə divan tutdular... yan tapançasınm lü- Azərbaycanm Qarabağ torpaqlannda 20-ci yüzilliyin ən ağır ləsini bir gəncin alnı- Uşağın qətlə yetirilməsi faicəsini - Xocalı soyqmmını törədən, cəllad ərməniləri-hayları al- na dirəyib: “Sən, ucadan, lap ucadan qışqır ki, Qarabağ Ərmənis- qışlayan, yeni-yeni qırğınlara çağıran və şəxsən özü də Azərbay- tanmdır! Yoxsa səni cəhənnəmə vasil edərəm!” Azərbaycan tür- can türklərinin qətlə yetirilməsində iştirak edən zatıqmq dığa Zori kü cəsarət və nifrətlə zabitin gözlərinin içine baxıb: “Qarabağ Balayan 4 il sonra çap etdirdiyi “Ruhumuzun canlanması” kitabın- Azərbaycanmdır!” deyəndə cəllad Ohanyanı soyuq tər basır, qu- da qatil ərməniləri-hayları, onların törətdiyi vəhşilikləri xüsusi bir laqlanna inanmır. Gəncin əqidəsi, polad iradesi, vetenpərvərliyi ehtirasla vəsf edərək həyasız-həyasız yazır: “Biz Xaçaturla... evə onu sarsıdır. Özünü smdırmamağa çalışır. Bir daha xəbərdarlıq (Xocalıda - müəllif) girərkən əsgərlərimiz 13 yaşlı türk uşağını edir ki, cavan oğlan ağlını başına yığsın, o zarafat elemir, söhbət pəncərəyə mismarlamışdılar... səs-küy salmasm deyə, Xaçatur uşa- “olum və ya ölüm”dən gedir. Lakin igid erən qərarında qəti olub ğın anasınm kəsilmiş döşünü onun ağzına soxdu. Başından, sinə- şərefli ölümü qəbul edir, həyatını müqəddes Qarabağ torpağına sindən və qamından dərisini soydum. Saata baxdım, türk uşağı 7 qurban verir, ona xəyanət etmir, şəhid olur... Vermə, dünyaları alsan da, bu cənnət. vətərıi! Günahsız qana batmış cəllad əllərilə ərməni-hay quduzlan yüzlərlə, minlərlə Azərbaycan türklərini bax beləcə, dəhşət və qəddarlığa məruz qoyaraq qətlə yetirmişlər. Vaxtilə İrandan, Türkiyədən torpaqlanmıza pənah gətirmiş, sığmacaq tapmış ərməni-hay törəmələrinin bu gün törətdikləri vəhşiliklər nə sağlam düşüncəyə, nə məntiqə, nə humanizmə, nə də beynəlxalq normalara sığmır. Odur ki, cəllad ərməni-hay millətçilərinə dəstək verən Qərb dünyasına, onun ali dövlət və din xadimlərinə üzümü tutub sual verirəm: -Siz, hörmetli cənablar, bu acı-faciə dolu sətirləri oxuduq- dan sonra da ərməni-hay vəhşiliyinə, terroruna göz yumacaq, ye- nə onlara dəstək verəcəksiniz?! Dinc Azərbaycan əhalisini: uşaq- lan, qadmları, qocalan, bütöv ailələri öz qəddar qəssab əllərilə doğrayan ərməni-hay faşistlərinə xeyir-dua verməklə onlarla bə- rabər Böyük Allah qarşısmda ağır günaha batmırsınızmı? Günahsız adamlann ruhu qarşısında vicdan əzabı çəkmirsinizmi? Unutmaym ki, həmin günahsız qana batmış ərməni-hay əl- Iəri nə vaxtsa sizə də qarşı tuşlana bilər! Bax bunu siz də heç vaxt unutmaym! Beləliklə, qədim Türk yurdu Xocalıda - Türk dünyasmın Kərbəlasmda: - 613 nəfər gülləbaran edilərək şəhid oldu (bu hələ tam və son rəqəm deyil, ilkin məlumatdır); - 8 ailə tamamilə məhv edildi; - 1275 nəfər əsir götürüldü; - yüzlərlə itgin düşənlər oldu. Sonrakı təhqiqatlarda Xocalı faciəsi - əsrin soyqırımı adlan- dırıldı. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Xocalı faciəsinin izini itirmək üçün Moskvanm göstərişi ilə bu soyqınmda iştirak edən rus zabit və əsgərləri ertəsi günü hərbi vertolyotlarda Gürcüstan ərazisinə - rus hərbi hissələrinə daşındı. Mütəxəssislərin apardığı araşdırmalar göstərir ki, Xocalının işğal planı ərməni-haylarla rus ordusunun satqın zabitləri birlikdə Bu dəhşəti göraıt xalqın hazırlamışlar. 1-ci batalyonun qərargah rəisi mayor Abram Çitçi- damannda aan cosmazmı? yan, mayor Nabokix və kapitan Lixodey hərbi əməliyyatların hə- yata keçirilməsində xüsusi canfəşanlıq göstərmişlər. Buna görə Ümumi götürdükdə torpaqlanmız uğrunda gedən ölüm-dirim cəllad Çitçiyan 150 min dollar “kilsə mükafatı” almışdır. Katali- Qarabağ xalq savaşında Azərbaycan: kos I Vazgen “Sovet generalı” Zaviqarovu pulla alıb (ona 36 min - 20 min igid ərən şəhid verdi; ABŞ dollan vermişdir) Xocalı şəhərini yer üzündən sildirdi (“Qa- - 100 min nəfər yaralandı (onların 5 mini əlilə çevrildi); rabağa aparan yol” qəzeti, 5, 14 mart 2007-ci il, M.R.Toxlucalı). - 5000 nəfərə yaxm əsir və girov götürüldü; Yüksək vəzifəli rus zabitlərinə rüşvət verilməsini ərməni- - 1 milyondan çox soydaşımız qaçqın və məcburi köçkünə lər-haylar özləri də inkar etmir. Belə ki, “Krunk” nəşrinin 1992- çevrildi; ci il tarixli saymda dərc olunmuş məlumata görə 23-cü diviziya- - Azərbaycanın 20 faiz ərazisi ərməni-hay işğalı altma düşdü. nın komandiri, general-mayor B.Budeykin general-polkovnik Za- Qəddar düşmənlə ölüm-dirim savaşmda rəşadət və qəhrə- viqarovu rüşvət alması üstündə ittihamlayıb 4-cü ordu komandan- manlıq göstərmiş 229 Azərbaycan vətəndaşı vətənin ən yüksək lığı qarşısında onun hərbi qulluqdan azad olunmasını rəsmi tələb mükafatına - Milli qəhrəman adma layiq görülmüşdür. Onlann etmişdir. sırasında 11 (on bir) nəfəri Yuxan (dağlıq) Qarabağın şahin Bu rüsvayçılığı vicdamna sığışdıra bilməyən Rusiya Federasi- sakinləridir; yası Baş Kəşfiyyat İdarəsinin polkovniki V.R.Savelyev müxtəlif ali dövlət instansiyalanna, o cümlədən BMT-yə göndərdiyi məktubda 1. Əlif Lətif oğlu Hacıyev, təvəllüdü 1953, həlak olub - yazır: “... oxuyun, biz ruslann zabit şərəfi necə ləkələndi...”. 1992, Xocalı Xocalı soyqmmım törətmiş ərməni-hay millətçiləri qabaq- 2. Tabil Qasım oğlu Həsənov, təvəllüdü 1960, həlak olub cadan hazırlanmış ssenariyə əsasən dərhal yenə də antiazərbay- -1992, Canhəsən kəndi can təbliğat maşınmı işə saldılar. Xocalıda yandırılmış meyidlər 3. Tofiq Mirsiyab oğlu Hüseynov, təvəllüdü 1954, həlak lentə alınır və ərmənilər-haylar tərəfindən bütün dünyaya yayım- olub -1992, Xocalı lanırdı. Məqsəd heç də Xocalıda tutulan divanı olduğu kimi bey- 4. Ələsgər Xanlar oğlu Hüseynov, təvəllüdü 1949, həlak nəlxalq aləmə çatdırmaq. deyil, əksinə, ərmənilərin-haylann ya- olub - 1992, Xocalı zıqlığmı, guya Azərbaycan türkləri tərəfmdən soyqınma məruz 5. Füzuli Salah oğlu Rüstəmov, təvəllüdü 1965, həlak qalmalarmı təsdiqləmək idi. Fransadan gəlmiş “Operativ-II” özəl olub - 1992, Xocalı telekanalın ərməni-hay əməkdaşlan - Cül Verelyan, Şerin Sitar- 6. Araz Bahadur oğlu Səlimov, təvəllüdü 1963, həlak olub yan Xocalı ətrafında qalaqlanmış meyidlərin yandınlmasını lentə - 1992, Xocalı alırdılar. Həmin dövrdə Xankəndinə dünyanm 32 ölkəsindən 7. İnqilab Ələkbər oğlu İsmayılov, təvəllüdü 1962, həlak gəlmiş 47 nəfər ərməni-hay mənşəli jumalist də bu məqsədə olub - 1992, Xocalı xidmət edirdi: Xocalıda törədilən qırğınlan, vəhşilikləri dünyaya 8. Şakir Şamil oğlu Salahov, təvəllüdü 1966, həlak olub tərsinə göstərmək, çaşdırmaq, guya Azərbaycan türkləri Dağlıq - 1992, Cəmilli kəndi Qarabağdakı günahsız ərməni-hay əhalisini qınrlar! 9. Natiq İlyas oğlu Əhmədov, təvəllüdü 1969, həlak olub Bu gün Xocalı soyqırımı tək Azərbaycan türklərinin yox, - 1991, Kosalar kəndi bütün Türk dünyasınm faciəsidir. Həyatımızın, tariximizin bu acı 10. Mövsüm Şahin oğlu Məmmədov, təvəllüdü 1967, hə- həqiqətlərini heç birimiz heç vaxt unutmamalı, cəllad ərməni-hay lak olub 1991, Canhəsən kəndi millətçilərindən qisas almağa hazır olmalıyıq. 11. Şirin Vəli oğlu Mirzəliyev, təvəllüdü 1947, həlak olub - 1992, Xankəndi Azərbaycan xalqmm başma gətirilən bu müsibətləri dərin- Ən dəhşətlisi də odur ki, yaşadığımız bu dünyanı inandıra dən təhlil və dərk etmək, birdəfəlik qan yaddaşımıza həkk etmək bılmirik ki, “Ərmənistan” - “Hayastan” təcavüzkar, işğalçı dövlət- və ölkəmizin tarixi reallıqnlarını bütün dünya ictimaiyyətinə çat- dir, torpaqlarımızı qəsbkarlıqla zəbt etmişdir... Bu yalnız belədir, dırmaq üçün ötən son iki yüzilliyin əvvəllərində və axırında reallıqdır, bizim həyatımızm, vətənimizin acı taleyidir. (1828-1832, 1905-1907, 1918-1920, 1948-1953 illər və nəhayət Rus sovet silahı və havadarlığı ilə köklənmiş ərməni-hay 1988-1993 illər) qansız ərmənilərin-hayiarın Azərbaycan türklərı- quldurlarmm törətdikləri müsibətlər, vəhşiliklər haqqında, güman nə qarşı törətdikləri vəhşilikləri, vandalizmi, daha dürüst desək - edirəm, yetərincə deyildiyini, yazıldığmı, televiziyada göstərildi- soyqınmı xatırlatmaq, bir daha qabartmaq kifayət deyil. Bu insaıı yini nəzərə alaraq (gələcəkdə də yazılacaq, göstəriləcəkdir) mən fəlakətlərinin günahkarları beynəlxalq məhkəmə qarşısında cavab ancaq bir məqamı da xatırlatmaq, vurğulamaq niyyətindəyəm; ya- verməlidirlər ki, ərməni-hay təcavüzünün mahiyyəti bütün dünya şadığımız bu acı reallıqlar tarixin bizə növbəti sınağı - ibrət dər- xalqlanna çatdınlsın, onun uzaq gedən planları ifşa olunsun və sidir, unutqanlığımıza, zəifləmiş qan yaddaşımıza xəbərdarlıqdır. gələcək soyqınmların, faciələrin qarşısına etibarlı sipər çəkilsin. Hələ 1828-1830, 1905-1907, 1916-1920, 1948-1953 və nəhayət Bu tələb biz Azərbaycan türklərinin tapdalanmış haqqıdır. 1988-1993-cü illərdə Azərbaycanm şəhər və kəndlərində, xüsusi- Fəqət, bu haqqm qorunmasmı dünya müsəlmanlarınm UIu lə də Yuxan (dağlıq) Qarabağ torpaqlannda avtoxton türk əhalisi- öndəri Həzrəti Əli də bizə tövsiyə etmişdir: “Hər kəs öz haqqını nə - bizlərə ərməni-hay qansızlan tərəfindən tutulmuş divan, qır- qorumağa borcludur. Haqqını itirən kəs, haqqıyla bərabər ləyaqə- ğınlar, törədilmiş haqsızlıq, zorakılıq və nəhayət vandalizm heç tini də itirir”. vaxt unudulmamalı və unutmamalıyıq. Xain, nankor qonşusu olan Odur ki, müstəqilliyimizi əldə etdikdən sonra ərməni-hay hər bir millət, ölkə, atalar demiş “çomağmı hazır saxlamalıdır”, millətçilərinin bizə qarşı törətdiyi bütün cinayətləri, qəddarlığı, yəni ayıq-sayıq olmalı, qüdrətli silahlı ordusu olmahdır. qırğmlan (hətta sovet dövründə yasaq edilmiş) mövcud haqsızlıq- Əslində, bütün bünlar az sayda qalmış nənə və babalarımı- lan, qeyri-insani, çirkin əməlləri mütləq arxiv materiallarından, zm yaddaşından, hafizəsindən heç də silinməmişdir, intəhası, bol- digər mənbələrdən də üzə çıxarmaq tarixi zərurətdən doğur. Bu- şevik hökuməti bu barədə danışmağı, açıqlamağı, hətta əcnəbi nu on minlərlə günahsız qurbanlarm narahat ruhu tələb edir, bunu dillərindəki ərməni-hay xislətini ifşa edən əsərlərini, kitablarım eyni zamanda xalqımızm gələcək taleyi, müqəddəratı tələb edir! da sadəcə olaraq, qəti yasaq etmişdi. Bu acı həqiqətləri qələmə aldıqca xəyal məni çox uzaq Amma, düşmənlərimiz - ərmənilər-haylar türkə qarşı kin- keçmişə - bəşəriyyətin qeyri-kamil, ibtidai-tayfalar, qəbilələr küdurətini unutmur, onu nəsillərdən-nəsillərə ötürür, gizli müba- dövrünə çəkib aparır. Adam inana bilmir ki, beynəlmiləlçi xeyir- rizəyə çağınrdı. Hərçənd ki, tarixdə “erməni soyqırımı” adlı faciə xah, qonaqpərvər vətəndaşları ilə tanınan Azərbaycan məmlə- olmamışdır. 1914-cü ildə xəyanət edib Türkiyədə 1,6 milyona kətinin Qarabağ bölgəsində baş verən ağlasığmaz müsibətlər 20- yaxm türk, müsəlman əhalisini qırmasına baxmayaraq, əksinə, ci yüzilliyin sonunda, yeni eranın astanasmda sivil dünyanın gözü özünü dövlət səviyyəsində həyata keçirilmiş soyqırımm qurbanı önündə baş verir və haqq-ədaləti, insan hüquqlarını, demokratiya- olmuş yazıq bir millət kimi təbliğ edən ermenilərə-haylara dünya nı əzmlə, israrla dəstəkləyən, ondan böyük-böyük xitabət kürsü- şöhrətli alim Djeti Makkarti dəqiq və ciddi araşdırmalann yekunu lərindən ağız dolusu danışan bu xristianlı, katolikli sivil dünyamız ilə cavab vermişdir: “Budur əsl həqiqət. Ərməni soyqınmı olma- nədənsə bizim dərdimizə - başımıza gətirilən fəlakətlərə, nəha- yıb. Onu süni surətdə ərmənilər (haylar - müəllif) havadarlarınm yət soyqınma seyrçidir, çox hallarda laqeyddir. Nə üçün? Axı bə- dəstəyi ilə uydurmuş, rəqəmləri şişirtmişler. Məqsəd türkün Av- şər övladınm Allahı hamı üçün birdir! ropada beş əsrlik qüdrətini smdırmaq, onu parçalamaq, zəif sal- Odur ki, dostu-dost, düşməni isə silahla qarşılamaq - cavab maq idi”. qarşılıqlı olmalıdır. Uşaq baxçasına gedən illərdə şahidi olduğum mənzərəni indi Budur dünyamızın hökmü, məntiqi. Tarixin tələbi! də xatırlayıram. Xankəndində milis orqanlanna soxulmuş yaşlı Beləliklə, rəsmi hesablamalar və tədqiqat materiallan göstərir daşnak ərməni-hay uzundraz, yekəpər seıjant Smbat İşxanyan ki, 20-ci yüzillikdə 1 milyona yaxın Azərbaycan türkü bədnam məktəblərdə dərslərin başlanmasma bir-iki gün qalmış 1-ci sinfə qonşumuz ərmənilər-haylar tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, gedəcək ərməni-hay uşaqlannı baxçamızm həndəvərinə toplayıb 1,5 milyon soydaşımız isə müxtəlif vaxtlarda qədim Oğuz ellərindən Şuşa qalasım göstərir, ağzı köpüklənə-köpüklənə deyirdi: “Ora si- - Çuxur Səəd torpaqlanndan - Qərbi Azərbaycandan (indiki zin babalarmıza məxsus idi. 1920-ci ilin martmda “torklar” (türklər “Ərmənistan”dan) mərhələ-mərhələ sıxışdmhb qovulmuşdur. - müəllif) Şuşada yaşayan ərməniləri (-haylan - müəllif) qırdılar, 1918-ci ildə Batumi müqaviləsinə görə cəmi 9 min kv. km evlərini də yandırdılar, sinəmizə dağ çəkdilər. Odur ki, “torklaf' ərazisi olan Ararat Respublikası (sonra bolşeviklərin əlilə ərazisi- bizim qan düşmənimizdir, bunu heç vaxt, heç yerdə unutmaym! ni Azərbaycan və Gürcüstanm hesabma 27 min kv. km. qədər ge- Böyüyəndə babalannızın, nənələrinizin qisasmı alın!..” nişləndirmişdir), 75 ildən sonra sovet-rus hərbi texnikasına və Baqrat Ulubabyan, Zori Balayan, Robert Koçaryan, Arkadi canlı qüwəsinə arxalanıb Yuxarı (dağlıq) Qarabağı və onun ətraf Qukasyan, Marsel Petrosyan, Vartan Akopyan, Maksim Avanes- bölgələrini işğal edərək hazırda 40 min kv.km Azərbaycan tor- yan, Arkadi Manuçarov və b. millətçi “Krunk” (təkrar edirəm, paqlannı öz nəzarəti altında saxlayır. tərcüməsi belədir: “Dağlıq Qarabağm İnqilabi İdarə Komitəsi”) Bu acı da olsa tarixin qara günləri - bölgələrimizin ışğal-sü- təşkilatmın fəallan vaxtilə tülkü dərisinə girmiş smbatlann “bula- qut günləri hər bir Azərbaycan türkünün qan yaddaşında həkk ğmdan” su içmiş, qatı millətçilik ruhunda böyümüşlər. olunmalıdır. Həmin günləri bir daha diqqətinizə təqdim edirem: Heç də təəccüblü deyil ki, onlann hər biri türkü əzab, iş- gəncə ilə öldürəndə ruhlan “pərvazlanır”. 1. Xankəndi - 18 sentyabr 1988-ci il Bunlan yada salmaqla soydaşlanmızı silah götürüb qan tökmə- 2. Xocavənd - (Keçmiş Hartrut və Martuni) 18 oktyabr yə təhrik etmirəm (hərçəndi torpaqlanmızın azad olunması naminə 1992-ci il ümumxalq səfərbərliyi elan olunarsa, biz yaşlı nəsil də bu müqəd- 3. Əsgəran - 18 noyabr 1991-ci il dəs müharibəyə qatılmağa hazınq). Məqsədim qonşusu tarixən bəd 4. Xocalı - 26 fevral 1992-ci il 5. Şuşa - 08 may 1992-ci il niyyətli ərməni-hay olan hər bir xalq (istər Azərbaycan türkü, istər gürcülər, istər türklər, istərsə də farslar, ruslar - fərqi yoxdur) hə- 6. Laçm - 17 may 1992-ci i 1 7. Kəlbəcər - 02 aprel 1993-ci il mişə, bütün həyatı boyu ayıq-sayıq olmalıdır. Çünki ərmənilər-hay- 8. Ağdərə - 03 noyabr 1992-cü il lar adlanan millətdə “ərməni-hay” deyilən nadir bir bəd xəstəlik 9. Ağdam - 23 iyul 1993-cü il var. Xoşbəxtlikdən bu azar digər heç bir xalqda yoxdur. 10.Füzuli - 23 avqust 1993-cü il “Ərməni-hay xəstəliyi”nə (“baş-beyin xəstəliyi - hegemon- 11.Cəbrayıl - 23 avqust 1993-cü il çuluğ”a tutulanlar (özü də bu ərməni-hay xalqmm millətçilerinə 12.Qubadlı - 31 avqust 1993-cü il aiddir) tarixən (hər 70-100 ildən bir-iki dəfə) vaxtaşın qonşularm 13.Zəngilan - 29 oktyabr 1993-cü il torpaqlarma təcavüz etmiş (indi də davam edir), qanlan tökülən- dən sonra müvəqqəti “ağlı başına gəlir, sakitləşir”. “Ərmənistan”m Azərbaycana təcavüzü nəticəsinde Qaraba- ğın yalnız bərəkətli Aran torpaqlan, füsunkar təbiətli dağlıq əra- ziləri yox, habelə onun etno-mənəviyyatım təşkil edən neçə-neçə Sahibsiz qalmış meyvo bağları, həyət-baxçaları demirəm!.. dəyərli tarixi və mədəniyyət abidələri, eləcə də yüzlərlə, minlər- Yüzlərlə dərman bitkiləri və qiymətli - Qırmızı kitaba düş- iə qədim Azərbaycan türk toponimləri əsir düşmüşdür. müş Qırmızı palıd və digər ağaclann qırılmasını, məhv edilmə- Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyində toplan- sini, 63,5 min hektar otlaq, biçənək və yaşıllıqlara od vurularaq mış rəsmi məlumata görə xalqımızın dünya əhəmiyyətli 13 (6 yandırılmasım, bunun nəticəsində torpaqların korlanmasım, ətraf memarlıq, 7 arxeoloji), ölkə əhəmiyyətli 330 (270 memarlıq, 22 mühitə yüz minlərlə AZN məbləğində dəyən ziyanı hələ demi- arxeoloji, 23 bağ-park, 15 dekorativ sənət nümunələri) monumen- rəm!.. tal və xatirə abidələri, Şuşa Tarix-memarlıq qoruğu və Avropada Qızıl və mis mədənləri, müalicə ocaqlarmı, mineral suları- analoqu olmayan məşhur Azıx mağarası, neçə-neçə qəbiristanlıq- nı, neçə-neçə yeraltı və yerüstü sərvətlərinin talan olunmasmı, lar bu gün də ərməni-hay dığalannm işğalı altmda qalmaqdadır Şuşa qalasından, zəngin Ağdamdan, Kəlbəcər və Füzulidən, Cəb- və amansızlıqla məhv edilir. rayıl və Zəngilandan, Qubadlı və Laçmdan, Malıbəyli və Kərgi- Ərməni-hay təcavüzünün Azərbaycan xalqına, onun mədə- cahandan, digər rayon və kəndlərdən milli üslubda toxunulmuş niyyətinə vurduğu mənəvi və maddi ziyanı təxminən təsəwür et- saya gəlməyən xalçalar, kilimlər, palazlar, xurcunlar, fərməclər... mək üçün aşağıdakı statistik rəqəmlərə nəzər salmaq kifayət edər. evlərin damlanndan sökülüb maşın-maşın daşmmış damüstü də- Ərməni-hay silahlı qüvvələri tərəfındən işğal olunmuş böl- mirləri, keramit, evlərin van-dövlətini, mebelini demirəm!.., gələrin ərazisində 20 rayon mədəniyyət sarayı, 808 kənd klubu Bu gün bunları və qeyd edə bilmədiklərimi hesablayanda və mədəniyyət evi, 9 rayon və 33 şəhər, 927 kənd kitabxanası, görün vurub hara çıxacaq! 22 tarix, ölkəşünaslıq muzeyi, 5 xatirə ev muzeyi, 85 uşaq müsiqi Bunlardan da xalq, Vətən üçün daha dəyərlisi - ötən ağır məktəbi, 4 teatr, 4 rəsm qalereyası, sayı 77 mindən artıq zəngin, illərdə onlarla ziyalı, yazıçı, şair, bəstəkar, sənətkar, ei-oba ağ- dəyərli muzey eksponatlarınm taleyi məlum deyil, 2 konsert saqqalı, adi zəhmət adamlan Qarabağ müsibətinə, Qarabağ dər- müəssisəsi, 1852 mədəniyyət və incəsənət müəssisəsi, minə dinə, nisgilinə dözə bilmədi, dünyasını dəyişdi... yaxın kinoteatr və kinoqurğularm texnologiyası talan edilmişdir. İşğal altında inləyən Qarabağ torpağı 18 ildir onların əvə- Qarabağın yaşıl donu - meşələrimizin qırılıb qiymətli ağac- zinə nə şair, nə yazıçı, nə rəssam, nə xanəndə, nə müğənni, nə iann “Ərmənistan”a daşmmasım, nələri, nələri hələ demirəm... də bəstəkar yetirir. Apanlmış təxmini hesablamalara görə, qarət olunmuş əsas Səsli-sədalı, nəğməli-musiqili, deyib-gülən, baməzə və zən- vesaitin dəyəri 7 milyard ABŞ dollarından qat-qat artıqdır. Azər- gin adamlanyla da tanınan Qarabağ qara geyinib - matəm sax- baycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin hələ iyul 2005- layır, həzin-həzin, için-için fəryad qopanr, bizi haraylayır. ci il bəyanatmda bildirilir ki, “Ərmənistan” ərazilərimizi işğal et- Bir milyon Azərbaycan türkü, kişili, qadınh-uşaqlı çadır və məsəydi, Azərbaycan ildə 10-12 milyard ABŞ dolları həcmində köhnə qatar vaqonlarmda, qamışdan yapılmış komalarda qışın so- gəlir əldə edə bilərdi: “Ərmənistamn torpaqlarımızı işğal etməsi yuğunda, yaym qızmar günəşi altmda əzab-əziyyətlə “güzəran” nəticəsində Azərbaycana 26,6 milyard dollar məbləğində ziyan keçirir, dözür ki, beynəlxalq təşkilatlar, din xadimləri, səlahiy- dəyib”. yətli bəşər adamlan - dünya övladlan bizə köməye gələcək, haq- On minlərlə sönən ocaqları demirəm!.. qı-nahaqdan ayırd edəcək, işğal olunmuş torpaqlarımızı sülh yolu Viranə qoyulmıış şəhər, qəsəbə, kəndləri demirəm!.. ilə qaytarılmasına əməli dəstək verəcəklər. Hərçənd, BMT-nin Min hektarlarla alaq basmış əkin sahələrini, torpaqları demi- Təhlükəsizlik Şurası işə qarışdı və 30 aprel 1993-cü il tarixdə rəm!.. təcavüzkar ərməni ordusunun işğal etdiyi Azərbaycan torpaqların- dan dərhal və şərtsiz çıxarılması haqqında qərar qəbul etdi. Lakin onun 822, 853, 874 və 884 saylı (1993) dörd mühüm qətnaməsi də icrasız qaldı. “Ərmənistan” üzv olduğu beynəlxalq təşkilatm III BÖLHƏ tələbini qulaqardma vurdu. BMT-dən sonra Avropa Şurası, onun rəhbərliyi bu işə ciddi OXUCULARIN NƏZƏRİNƏ! müdaxilə etdi. Onun yanvar 2005-ci il tarixli qətnaməsi də istə- nilən real nəticəni vermədi. Kitaba əlavə olunmuş izahh toponimik lüğətlərdəki coğrafi Ərməni-hay separatçılan indi də qəribə formada Yuxan istilahların açımı belədir: (dağlıq) Qarabağda yaşayan ərməni-hay əhalisinin təhlükəsizliyi- - etnonim - etnos, nəsil, tayfa, xalq adı nin təmin olunmasmı tələb edirlər. Azərbaycan, Avropa Şurası, - toponim (oykonim də yazılır) - yer adı, coğrafi ad BMT... bu tələbi qəbul etsə də, ərməni-hay tərəfi bəyan edir ki, - xoronim - bölgə, rayon, əyalət, vilayət, diyar, ölkə adı (fıkir verinü!) nə Azərbaycan dövləti, nə də beynəlxalq təşkilat- - oronim - dağ, yaylaq adı lar onlar üçün qarant deyil, inanmırlar. Deməli, ərməni-haylar in- - hidronim - dəniz, göl, çay, bulaq adı di heç kəsə inanmır. Bu, necə düşüncə, necə məntiqdir? Bəlkə - hibrid toponim - iki-üç dilə mənsub sözlərdən yaranmış bu üzə çıxan “ərməni xəstəliyidir” - qan artıqlığı! coğrafı ad Deməli, beynəlxalq təşkilatlara da bağladığımız ümidlər bo- - antroponim (Patronim) - insan adlanndan yaranmış coğrafi ad. şa çıxır. Onlar da təcavüzkar ərmənilərin-hayların öhdəsindən gə- lə bilmir. Onda bizim çıxış yolumuz? Bəs biz nə etməliyik? Oxudu- YUXARI (DAĞLIQ) QARABAĞIN İZAHLI COĞRAFİ ğumuz tarix səhifələrindən də məlumdur ki, tarixin qısa zaman ADLAR LÜĞƏTİNDƏN kəsiyində ərməni-hay qəsbkarları bizim torpaqlarm bir hissəsini zəbt etmiş və tez-gec bu ərazilərdən qovulmuşlar. Öncə qeyd edim ki, toponim elmə yunan dilindən daxil ol- Bu gün “Qarabağ problemi - ümumtürk problemidir. Bunu muş, “topos” yer, məkan, “onom, onim” isə ad deməkdir. Yəni, unudan Türk özünü tanımır” deyən azər türk filosofu Asif Ata ne- yer adı, coğrafı ad. cə də haqhdır! Doğma yurdumuz Yuxan (dağJiq) Qarabağ, onun əski keç- Odur ki, Azərbaycan xalqınm silahlanması, öz əzəli, dədə- mişindən, neçə-neçə yerli aborigen və geri dönən türk tayfaların- baba torpaqlarım zor gücünə qaytarmaqdan savayı çarəsi qalmır. dan xəbər verən, soraq gətirən yurd, yaylaq, dağ, qala, çay, göl... Bu savaşı indi bütün Azərbaycan xalqı istəyir. Xalq istəyi isə adlan - toponimlərlə zəngindir. müqəddəs və məğlubedilməzdir! Qədim dövrə aid toponimlər, etnonimlər, oronimlər, xoro- Tarix biz Azərbaycan türklərini smağa çəkmişdir. Bu sınaq- nimlər və hidrommlərin açımı-etimologiyası bir qayda olaraq türk dan üzüağ çıxmaq üçün bütün Azərbaycan türk xalqı öz milli- mənşəlidir və bunlar hələ miladdan da qabaq torpaqlarımızda an- mənəvi və mentalitetilə, ölkənin bütövlüyü naminə birləşməli və caq və ancaq türk mənşəli, türk dilli tayfaların meskunlaşmasına, öz qəti sözünü deməlidir. yaşamasına parlaq sübutdur. Ensiklopedik xarakter daşıyan bu lüğetde feal - bu gün de işlənən toponimlərlə yanaşı, coğrafi, tarixi ehəmiyyet kəsb edən I bir sıra passiv adlara da izahat verilmişdir. Iİ Beləliklə, milli etnomənəviyyatımızm sərvəti - ulu babaları- Ağoğlan - passiv toponimdir (Xocavənd bölgəsində Keçmiş mızın səsi, sorağı, ünvanı Yuxan (dağlıq) Qarabağm toponimik qala, kənd adıdır). Ağoğlan yeri ocaq, pir olaraq “müqəddəs öv- lüğətindən yazını da diqqətinizə təqdim edirəm. lad, oğlan” mənasında işlənir. Avdur - toponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). Aba- Ağcakənd - antroponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd tor sözünün təhrifidir. “Ava” azər türkcəsində şəxs adı, türk di- adı). Kəndin ilk sakinlərindən olan Ağcamn adım daşıyır. Türk- lində “tor” - “təpə” mənasmı verən sözlərdən yaranmışdır. “Tə- cədən “gümüşü, işıqiı, nurlu” deməkdir. Bu adı “ağımtıl, bozum- pəcik yer”, “sıldırım” kimi də işlənir. Onun başqa izahı da vardır. tul yer, torpaq” kimi də izah edənlər var. Aqvan -■ Passiv xoronimdir, qədim Qafqaz Albaniyasının Ağdərə - xoronimdir. Onun birinci komponenti - “ağ”, “bö- sonrakı adıdır (ərəb işğahndan sonra, 8-ci yüzillik). Mənbələrdə yüklük, ucalıq, genişlik” mənasmı verən “qara” istilahının əks Ağvan kimi də işlənir. “Ən ucalar” mənasmı verir. Başqa izahı mənasım daşıyır. Yəni “ağ” - az, alçaq, dar və s. kimi başa düşü- da var. lür. Ağdərə sözü coğrafi mövqe-relyef bildirən “kiçik dəfə” de- Ağa körpüsü - Spesifik patronimdir (Şuşa bölgəsində məş- məkdir. , hur körpü adı). Bu birtağlı daşdan salmmış körpü coşğun Xəlfəli Ağdərə Tərtər bölgəsinin şəhər tipli qəsəbəsi olmuşdur. 19- dağ çayı üzərində, onun Daşaltı çayı ilə qovuşduğu ərazidə Qara- cu yüzillikdə Azərbaycanın Şimal hissəsi çar Rusiyası tərəfindən bağın zəngin və xeyirxah xanımı - Gövhər ağa Cavanşirin (Pənah işğal olunduqdan sonra burada İrandan gəlmə ərmənilər-haylar Əli xamn qızı) maliyyəsi hesabma 19-cu yüzilliyin 2-ci yarısmda məskunlaşmışlar. Yerin adı dəyişdirələrək “Mardakert” adlandınl- inşa olunmuşdur. Onun uzunuğu təxmini 25 m, eni isə 7 m. Şuşa mışdu:. Bu etnonim hibriddir, iki sözdən yaranmışdır; türk mən- səmtinə və əskinə hərəkət edən ilk vaxtlar faytonlar, qazalaklar, şəli “mərd”, Orta Asiyadan çıxmış “mardı”, “amärdı” (Ptolomey) sonra isə avtomaşınlar bu körpüdən sərbəst olaraq yan-yana - tayfa adı azər türkcəsində “qoçaq, cəsarətli, zirək, qeyrətli” mə- keçirlər. nasmdadnr. “Kert” isə ərməni-hay dilində “şəhər” deməkdir. Xalq arasında bu möhtəşəm körpüyə qısaca, lakin mənalı 1992-ci ildə onun keçmiş adı bərpa olundu. “Ağa körpüsü” deyimi bu gün də işlənir. Azıx - zoonimdir (Xocavənd bölgesində dağətəyi kənd adı). 1762-ci ildə Qarabağa hərbi 'yürüşə qatılmış Urmiya hakimi Yaxınlığmdakı dünya şöhrətli Azıx mağarasımn admdan götürül- Fətəli xan Əfşar da bu dəfə məğlub olmuş və Qarabağm məğrur müşdür. Azıx türk dillərindəki “azuq” - ayı sözünün fonetik for- xanı Pənah Əli xan Cavanşirlə burada görüşərək barışıq haqqında masıdır. 19-cu yüzilliyin birinci yarısında Güney Azərbaycanın müqavilə imzalamışdı. Qarabağ mahalmdan köç etmiş ərməni-haylar burada məskunlaş- Bəli, Gövhər ağa Cavanşirin tikdirdiyi bu körpüdən neçə- dınlmış və kəndi Azox adlandırmışlar: Ədəbiyyatda Azıx, Azuq, neçə nəsillər təhlükəsiz və rahat istifadə edir. Adıq, Azıq variatlan da qeydə alınmışdır. Ağvanbaşı - toponimdir (Şuşa bölgəsi, Malıbəyli kəndi Albaniya - passiv xoronimdir. Sonralar (8-ci yüzillikdən ətrafında düzənliyin adı). Malıbəyli kəndi yaxınlığmdan axan sonra) Aqvan (Ağvan) adlandırılmışdır. Onun torpaqlannda Qarqar çayınm sağ qolunun adı da Ağvandır. Ağvan yaşayış yeri- məskunlaşmış qədim türk dilli alban etnosunun aduıı bildirir. nin adı belə adlänmışdı. “Ağvan”, “Alban” - Qarabağda qədim Etimologiyası müxtəlifdir. Bir izahatda latmcadan “alp - dağlıq vaxtlardan məskunlaşmış tayfa adımn başqa bir formasıdır. Açı- ölkə” kimi göstərilir, digər bir izahatda “alp” sözünün türkcə mma aid birinci izahat yuxarıda verilmişdir. Mövcud başqa izaha- “igid, ərən, cəsur”, yaxud “sərrast atıcı” olması bildirilir. ta görə “yüksək soylularm, idarə edənlərin tayfa, el-oba başçıla- Ağbulaq - spesifık toponimdir (Xocavənd bölgəsində iki nnm qorunan, mühafizə və müdafiə olunan yurdu” - deməkdir. kənd adı); biri dağlıq ərazidə, digəri isə dağ ətəyində salınmışdır. 19-cu yüzillikdə Azərbaycanın Şimal hissəsi çar Rusiyası tərəfin- Aran - xoronimdir. Azərbaycanda isti düşən yerlərə əhali den işğal olunduqdan sonra burada İrandan gətirilmə ərməni-hay- arasmda (elmi ədəbiyyatda da) aran deyirlər (Kür-Araz, Şəmkir, lar yerləşdirilmişdir. Kəndin adı Sovet hakimiyyəti illərində mə- Dəvəçi, Lənkəran ovalıqlan, Gəncə-Qazax ve Araz boyu düzen- nası məlum olmyan “Mısmma” kimi rəsmiləşdirilmişdir. 1992-ci liklər və s.). Aran (yaxud “Arran”) - “düzən, isti yer”, “qışlaq ye- ildə keçmiş adı bərpa edildi. Toponimin “ağ” komponenti burada ri” kimi başa düşülür. Bu xoronimin başqa bir izahında qeyd olu- qaynayan bulağın üzə çıxdığı yerdə suxurlarm ağ rəngdə olmasım nur ki, Şimali Qafqaz çöllərində qıpçaq türklərin “oran”, “uran” bildirir. adlı tayfası var idi. Klavdi Ptolomey (miladdan öncə 2-ci yüzillik) Ağbulaq tarixi kənddir. Qarabağ xanlığı dövründə “Qara- onu Tosaren (qədim türk dillərində “tus-duz” və “aran” söziərin- bağnamə” səlnaməsinin müəllifi Mirzə Adıgözəl bəyin mülkü dən ibarətdir) kimi işlədərək yazır ki, qlpçaqlann tərkibində Tər- olmuşdur. tər (dörd ər) tayfası ilə Oran tayfası da Albaniyaya axın etmiş və Ağbulaq oykonimin arealı genişdir. Belə ki, bu oykonimlər onun düzən yerlərində məskunlaşmışdır. Bəzi alimlərimizin fikri- Laçm, İsmayıllı, Şamaxı, Xocavənd, Tovuz, Cəlilabad bölgələrin- nə görə, bu etnonim türk mənşəli “uran” (“aran”, “oran”) tayfa də də mövcuddur. adınm təhrif formasıdır. 19-cu yüzilliyin mənbələrində, 1922-ci Ağgədik - oykonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Dağ ilin sənədlərində Uran kimi işlənmişdir. Antik müəllif Plini də ətəyində yerləşir. Keçmiş adı “Ağdar”, sonralar Kötük, Kətük (miladın 1-ci yüzilliyi) Şimäli Qafqazda “oran” adlı tayfanm yaşa- olmuşdur. Ötən yüzilliyin sonunda kəndin tutduğu fiziki-coğrafı dığını qeyd edir. 19-cu yüzillikdə Gürcüstan ərazisində Goyuran, mövqeyinə görə Ağgədik adı verilmişdir. (“Ağ” sözü suxurların Ağuran, Dağıstanda isə Aranbulaq, Arankutan, Muq-Arän (indi rəngilə bağlıdır). Məhərrəm kəndi) adlı yaşayış məskənləri qeydə alınmışdır. Uran Allahqulular - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). adh kənd və çay Tovuz bölgəsində də var. Keçmiş adı “Allahqulu uşağı” olmuşdur. Xəlfəli tayfasmdan bir Aranzəmin - etnoxoronimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). tirənin adıdır. Allahqulu adlı şəxslə bağlıdır. Qarabağ xam Meh- Türk mənşəli Aran tayfası adından və “zəmin” - yer, diyar, ölkə” diqulu xana mənsub xəlfəli elatımn Allahqulu uşağı nəslinin sal- sözlərindən yaranmışdır. Açımı belədir: “Ərənlər, igidlər məskə- dığı məskən belə adlanmışdır. ni, diyan”. Bu yerin ilk adı älban hökmdan Varazin (miladın 6-cı Almalı - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). yüzilliyi) adı ilə bağlıchr və onun burada iqamətgahı olmuşdur. 19-cu yüzilliyin başlanğıcında çar Rusiyası Quzey Azərbaycanı iş- Ona görə də kənd ilk vaxtlarda Varazabun adlanmışdır. Elmi ğal etdikdən sonra buraya kənardan köçürülmüş ərməni-haylar ədəbiyyatda bu etnoxoronimin yaranması “Aran” tayfasının adı kəndin adım öz dillərinə uyğunlaşdıraraq onu Xındırıstan (xndzor ilə izah ounur. - ermənicə “alma” deməkdir) adlandırmışlar. Yaşayış məskəni Arsak - passiv xoronimdir (tarixi Qarabağın əyalətlərindən Almalı adlanan sahədə salmdığına görə belə adlanmışdır. Almalı birinin adı). Açımı belədir: “türk sak tayfasının adamları: sak əre- - eyniadlı kəndlər Qax, Daşkəsən və Şahbuz bölgələrində də var. ni, sak igidi”. Antik (yunan) ədəbiyyatda “orxistena” adlanır, qə- Amaras - toponimdir (Xocavənd bölgəsində yer adı). Türk- dim Urartu mənbələrində“ urtexe, urtexini” kimi qeyd olunmuş- cəden “yay iqamətgahı” deməkdir. Alban çarlarmın yay istirahət dur. Arsak Qafqaz Albaniyasımn ən qüdrətli əyalətlərindən biri yeri olmuşdur. Mənbələrdə Amarasa başqa formada - “Ağoğlan” olaraq o, indiki Qarabağm dağlıq hissəsini - Şuşa, Läçın, Qubadlı, formasında da rast gəlinir. Ağoğlan adlı kənd “və pir” Laçm Zəngilan və Kəlbəcər bölgələrinin bir hissəsini ve ətraf dağ böl- bölgəsində də vardır. gələrini: Mil, Qarqar düzünün müəyyən hissəsini ehate edirdi. Əhalisinin etnik tərkibi: qarqarlar, utilər, albanlar, basilər, ağ hun- Aşağı Orataq - spesifık toponimdir (Ağdərə bölgəsində lar və qismən də kaspilərdən ibarət idi. kənd adı). 19-cu yüzillikdə buraya köçürülmüş ərməni-hay ailələ- Arsak xoroniminin etimologiyası haqqmda fıkirlər haçalamr, ri kəndin admı ərməniləşdirmiş - “Nekrin Horataq” adlandırmışlar belə ki, antik müəlliflərdən Strabon, Selevk, Yustini, Pompey, (Nekrin - ərməni-hayca - “aşağı” deməkdir). Troq, bəzi ərməni-hay tarixçiləri, bizanslı Georgi Sinqal, azər Bəzi tədqiqatçılann rəyinə görə, “Orataq” sözü İran mənşə- tiirk alimi Mirəli Seyidov və başqaları birmənah şəkildə gös- li olub: “ora, oura” - qala və tağ, teğ - yer bildirərək “qala yeri” tərirlər ki, Arsaq (Ərsaq) türk saq (sak - müəllif) tayfasmdan çıx- mənasındadır. mış qüdrətli dövlət başçısı, sərkərdə olmuşdur... Aşağı Qılıncbağ - Patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd Tarixi romanlar müəllifi, yazar İsa Hüseynov isə bu istilahı adı). 1826- 1828-ci illərdə Rusiya-İran müharibəsindən sonra İran- öz dəst-xəttinə uyğun özünəməxsus tərzdə izah edır: Arsak dan köçürülüb burada məskunlaşdınlmış ərməni-hay ailələri kən- “odər” sözündəndir - “ər, əs, ağ”-dan əmələ gəlmişdir. Mənası: din adını dəyişib Nerkin - Qılıncbaq adlandırmışlar. 1992-ci ildə ər - işıq, əs - danışan, sözlə döyüşən və Ağ - saf, Ağ insan ol- Azərbaycan hökuməti öz qəran ilə kəndin adını özünə qaytar- maqla “danışan saf ağ insan işığı” mənasım daşıyır. Arsak anla- mışdır. Qılmca - şəxs adıdır. mını, istilahını “Ağvan”la əlaqədə görən İ.Hüseynov fikrini belə Badara - patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd və çay adı). açıqlayır: “Ağvan” isə “saf Ağ insan məkanı” deməkdir... Padar qıpçaq-oğuz türk tayfasımn adı ilə bağlıdır: ər, igid “pad” Beləliklə, nə Arsak xoronimi, nə də bu adı daşıyan ərazidə, tayfası deməkdir. Dilimizin bəzi dialektlərində “badara” “kiçik nə ərməni-haylar yaşamış, nə də bu onların dilinə aid sözdür. əkin yeri” mənasında da işlənir. A taqut - toponimdir (Xocavənd bölgəsi, kənd adı). Baş qut, Eyniadlı kəndlər Azərbaycanın Oğuz, Ağsu, Dəvəçi qədim türk dilində asimandan, kosmosdan gələn qut, kömək, da- bölgələrində də mövcuddur. yaq mənasmdadır. Elmi izahı hələlik açılmamışdır. Bazarkənd - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Axullu - patronimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). “Bazar”, “Basar” türkdilli tayfanm adından yaranmışdır. (Xatırla- Axullu, təhrif olunmuş Haxıllı nəslinin adını daşıyır. Başqa bir dım ki, Qərbi Azərbaycanın tarixi Basarkeçər bölgəsi indiki “Ər- izaha görə, o, fonetik dəyişikliyə uğramış “ağ” tərkibli toponim- mənistan” adlanan dövlətin ərazisinə qatılmışdır). dir. Ağ elli - “hörmətə malik, uca, etibarlı, yuxarı eldən olanlar Ballıca - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). “Bolu”, məskəni” deməkdir. Ərməni-haylar onu təhrif edərək “Axullu” “bolluca” türkdilli tayfa adıdur (“bolu, bala” - kökündədir), “ca” - şəklinə salmışlar. çoxaltma şəkilçisidir. Beləliklə, Ballıca - çoxlu bolular yaşayan Aterk - toponimdir (Ağdərə bölgəsində qala və kənd adı). yer, məkan adıdır. Xalq etnomologiyasına görə isə, bu sahədə Qalamn xarabalıqlan indi də durur. Aterk qədim türk dillərində çoxlu ballıca (əfkəot) bitkisi olduğundan kənd də onun adı ilə “artuk” olub - “hər şeydən artıq, yüksək” mənasını verən sözün adlandırılmışdır. Xocalı bölgəsi ərazisində Ballıca adında yaylaq ərməni-hay dilinə uyğunlaşdırılmış Haterk formasıdır. Qalanı inşa yurdu, çay da vardır. Keçmişdə bu torpaqlar Gənçə qubemiyasm- edənlər və qalada ilk yaşayanlar albanlar olmuşdur. dakı Əhmədbəyli kəndinin əhalisinə məxsus yaylaq idi. Sonralar Aterkin türk dillərində başqa bir izahı da var - “ərtuk” - çar Rusiyasımn “xeyir-duası” ilə burada gəlmə ərməni-haylar minbaşı, minlərin ərəni, başçısı”. yerləşdirilmişdir. Mənbə məlumatına görə kəndin ərazisi keç- Aşağı Quşçular - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). türk mişdə xanəndə Xan əmi Şuşinskinin babasının mülkü olmuşdur. dilli Quşçu tayfasmın adından yaranmışdır. Kənd onun ilk sakinləri - Başkənd - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd quşçulann admı daşıyır. “Aşağı” sözü isə səmt göstəricisidir. adı). Qarabağ silsiləSinin yamacında, Mıxtökən dağının ətəyinde Ballıca çayının mənbə hövzəsində yerləşir. Başkənd qonşu kənd- rına gəlmişlər (“çi” isə mənsubiyyət əlamətidir). Bu etnonimin lərə nisbətən yuxanda - baş tərəfdə qərar tutduğundan belə ad- arealı çox genişdir. Yalnız Qafqazdä “qazan” adlı 24 coğrafi ad lanmışdır: “yuxanda, başda yerləşən kənd”. qeydə alınmışdır. Ukrayna, Başqırdıstan, Tatanstan və Qərbi Beşdəllər - toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Ko- Sibirdə belə etnonimlər indi də mövcuddur. salar kəndi yaxınlığmda yerləşir. Xalq etimologiyasına görə “Beş Qazax bulağı - hidronimdir (Aşağı Xanbağınm tuşunda, şi- dəli” yozumu mövcuddur. “Dəli” qədim oğuz-türk dillərində mal səmtində bulaq adı). Mövcud izaha görə Rusiya və Qarabağ “qoçaq, cəsur, igid” deməkdir (Koroğlunun dəliləri - igidləri). xanlığı arasmda Kürəkçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra rus or- Baş oba - spesifik toponimdir (Əsgəran bölgəsində kənd dusunun Sınja alayı Xankəndində yerləşdirilmişdir. Alaym əksər adı) Mıxtökən dağının yamacında hündürlükdə salınan yaşayış əsgərləri və bir qism zabiti atlı qazaxlardan ibarət idi. Onlar yeri - Baş oba (kənd) adlanır. müntəzəm olaraq atlannı bu bulağa (su verməyə, yumağa) apar- Bəhlul - Patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Canhə- dıqları üçün yerli əhali bulağa da Qazax adı vermişdir. sən, Kosalara gedən yolun solunda səfalı dağ yamacmda yerləşir. Qarabağ - etnoxoronimdir (Aran və Yuxan (dağlıq) Qaraba- Bəhlul şəxs adilə bağlıdır. Gəlmə ərmənilər-haylar kəndin admı ğm vəhdətində olan geniş ərazinin adı). Qarabağ etnoxoronimi iki dəyişib öz dillərinə uyğunlaşdıraraq “Paxlul” deyirlər. Eyniadlı tərkib hissədən ibarətdir; “qara” - böyük, əzəmətli, möhtəşəm... və kənd tarixi Qərbi Azərbaycanda da var idi. “bak” - el, oba, tayfa, soy (qədim türk dillərində) bildirməklə - Bolutan - etnonimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). “böyük tayfa” mənasındadn-. Mənbələrdən məlum olur ki, qədim “Bolu” və “tan” sözlərindən yaranmışdır. “Bolu” - ən qoçaq, zi- türklərin - peçeneqlərin tərkibində “qarabağ” adlı tayfa var idi ki, rək, igid” mənasmdadır. Bolutan - igid Boli tayfasınm yaşadığı Azərbaycanın qərb ərazilərinə axm etmiş və burada məskunlaşmış- məkanı, yeri bildirir. Gürcüstanda bölgə mərkəzi Bolnisi etnonimi dır. Qarabağlılann eyniadlı şəhəri elmə miladın 7-ci yüzilliyindən də bu nəslin adı ilə bağlıdır. məlumdur. Qarabağ etnoniminin arealı genişdir. Qarabağlı (Özbə- Bünyadlı - patronimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). kistanda), Qarabağ (Türkmənistanda, Əfqanıstanda, Şimali Qafqaz- Güney Azərbaycanda yerləşən Qarabağ mahahndan (1840-cı ildə) da, Türkiyədə və s. yerlərdə) adı ilə qeydə ahnmışdır. buraya köçüb gəlmiş və bu kəndin əsasını qoymuş Bünyadlı nəs- Qalayçılar - Spesifık toponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd lmin admı daşıyır. adı). Sənət peşə bildirən “qalayçı” sözü və “lar” cəm şəkilçisindən Vəng - spesifik toponimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). ibarət olub kənd sakinlərinin vaxtilə məişətdə işlətdikləri, əsasən Vəng xristian məbədi, “kilsə, monastr” mənasmdadır. Xatırladım misdən olan məişət əşyalannı qalaylamaq məşğuliyyətini bildirir. ki, Qafqaz Albaniyasımn ilk dini xristian dini olmuşdur. Başqa bir izahata görə, “qalayçılar” nəsil adı olmuşdur. Vəngli - spesifık toponimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Qaradağlı - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). “Kilsəli yer, kənd” deməkdir. Qızılbaşlara mənsub qaradağlı tayfasımn adından götürülmüşdür. Vərəndə (əslində Berendey) - passiv xoronimdir (Quruçay Güney Azərbaycanda Qaradağ mahalı, Quzey Azərbaycanda və Qarqarçay çaylan arası - Xocavənd və Xankəndi ərazisinin kənd, yer və dağ adlan qeydə almmışdır. keçmiş adı). Doğma türk tayfasmdan “aynlmış nəsil” deməkdir. Qaybalı - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Qədim Qazançı - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı), Ka- zamanlardan bu ərazidə məskunlaşmış Qaybalı nəslinin adını zançı, qədim bulqarlarm kaqan (xaqan) türk tayfasının admm təh- daşıyır. “Qäy” - möhkəm, davamlı, “bali, bolu” sözünün etimologi- rifidir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə miladdan öncə 2-ci yası yuxanda izah olunduğu kimi tayfa adıdır. Möhkəm, dözümlü, yüzillikdə bu tayfa bulqarların tərkibində Zaqafqaziya torpaqla- dönməz bali (bolu) tayfasının yaşadığı el, oba, məkan deməkdir. Q aralar - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Dizaq - passiv xoronimdir (Tarixi Qarabağm dağlıq hissəsin- N.Y.Marr yazır ki, “Uti” (Qafqaz Albaniyasınm aborigen türk də Xocavənd bölgəsi ərazisində bir mahal adı). Nizami Gəncə- tayfalarından biri) sözünün mənası “qara adamlar” deməkdir. vinin “Xosrov və Şirin” poemasında bu ad “Dizknak” formasında Belə çıxır ki, utilər - qara adamlar, qaralar, qara nəslindən olanlar işlənmişdir. Bu torpaqlar Bərdə hakimi Mehinbanuya mənsub idi. mənasındadır ki, qədim dövrlərdə bu yerli türk tayfası Qarabağın Dizak orta fars (pəhləvi) dilindəki “dizək” - qala sözündən yaransa torpaqlannda yaşamışlar. Qaralar tayfasının tapmdığı müqəddəs da, onun qədim türk dilindən xoronimə keçməsi şübhə doğurmur. yer - Qaraman baba (piri) bu ərazidə yerləşir. Bu pir bölgənin Daşaltı - spesifik toponimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Sırxavənd kənd camaatınm ziyarətgahı sayılır. Bu kənd 18-ci yüzillikdə Zəngəzur qəzasınm Düzəburd kəndin- Qarakötük - spesifık toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd dən köçmüş azər türkləri və ərməni-hay ailələrinin Şuşa qalasınm adı). Vaxtilə Güney Azərbaycanm Qarabağa köçürülmüş ərməni- cənub ətəyindəki dərədə, Daşaltı (“qayaaltı” mənasmda) adlı hay ailələri Qarakötük adlı yerdə məskunlaşaraq kənd salmışlar. yerdə məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Əhalini buraya Sonra etimologiyası məlum olmayan İliş adlandırılmışdır. Qarabağ xam İbrahim xan köçürmüşdür. Qaragav - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kiçik Dağdağan - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd kənd adı). Qaragav - “Böyük, çətin keçilən dağ aşırımı” mənasm- adı). Kəndin ərazisində çoxluq təşkil edən dağdağan həmişəyaşxl dadır. ağac cinsidir. Ağdam və Ağcabədi bölgələri arasında Dağdağan Q arakənd - antroponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). adlı çay da var. Kəndin ilk sakinlərinin başçısı olmuş Qara (hündür, ucaboylu zən- Daşbulaq - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd gin) adlı kişinin adını yaşadır. Onun keçmiş adı Qız qaladır. Yaxm- adı). Badara çaymm (Qarqar çaym sol qolu) sahilində qərar tutmuş lıqdakı Qızqala adh qəsr xarabalıqlan indi də durur. Gəlmə ərməni- bu kənd öz adını eyniadlı çaydan almışdır. Coğrafı ad isə “daş və haylar ona Karaşen də deyirlər. “Şen” türk dillərində yaşayış yeri, bulaq” sözlərindən yaranaraq “daşlı yerdən çıxan bulaq” mənasm- kənd deməkdir. Bu söz sonralar ərməni-hay dilinə keçmişdir). dadır. Kənddə qədim alban kilsəsimn xarabahqlan indi də durur. Qarmirgüğ - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd Daşkənd - spesifık toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Ərməni-hay dilində “xarmır, qarmır” - qırmızı, güğ - kənd adı). 19-cu yüzilliyin ortalannda çar Rusiyasınm köməyilə İran- sözlərindəri düzəlmişdir. Sovet quruluşunun adım “əbədiləşdir- dan ərməni-hay ailələri burada yerləşdirilmişdir. Gəlmələr kəndin mək” üçün kəndə belə ad vermişlər. Qarmıravan, Qırmızı bazar - adma öz dillərinə keçmiş “şen”lə əvəz edərək “Daşuşen” qoy- kənd adlan da bu qəbildəndir. muşlar. Eyniadlı başqa bir kənd bölgənin mərkəzindən cənubda Qiş - spesifik toponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). yerləşir və mənası: “daşlıq yerdə məskən, kənd” deməkdir. “Aqiş, ağac, müqəddəs ağac” mənasındadır (qədimdə alaçıqlara Dərbənd - Qafqaz Albaniyasımn ən iri qala - şəhərlərindən dayaq, dirək olan xüsusi hazırlanmış ağaclara dünya, həyat ağacı biri olduğundan onun taleyilə sıx bağhlığım Qarabağın tarixi, mə- deyərmişlər). Qafqaz Albaniyası ərazisində, o cümlədən tarixi dəniyyəti və xristianlığı dövründə də vahid bir məkan çərçivə- Qarabağda yaşayan yerli tayfalarda inam olmuşdur. Qiş kəndində sində - 1806-cı ilədək Azərbaycamn tərkibində olmasmı nəzərə indi də qədim alban kilsəsi vardır. alaraq Dərbənd toponiminin də etimologiyasım, açımmı diqqə- Qoçbəyli - antroponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). tinizə çatdırmağı lazım bilirəm. Öncə “kaspi qapıları” (miladdan Qoçbəy şəxs admdan yaranmışdır, kəndin əsasmı qoymuş şəxsin xeyli qabaq), qədim Qafqaz Albaniyasının “Şimal qapılan”, “hun adım daşıyır. 1992-ci ildən Qoçbəyli adlandmlmışdır. qapıları”... adlannı daşımış Dərbənd: “dər” - qapı və “bənd” - sədd sözlərindən ibarətdir. Bu toponimin başqa bir izahında gös- tərilir ki, oğuz türk dilində “Debr-kent” qalaşəhər mənasmı verir. məçisi M.Kalankaytuklu məşhur tarixi esərində qeyd edir ki, Qa- Çox ehtimal ki, ad indiki Dərbəndin əvvəlki adlanndan biridir. rabağda barsilləri barsli adıyla tamyırlar. Onlar türk qəbiləsinə Belə ki, “Debr-kent-Derbent” sonra dəyişərək indiki formada - mənsubdur və indiki zanslılarm əcdadlan hesab olunur. Metateza Dərbənd olmuşdur. Dərbəndə miladm 7-ci yüzilliyində Kiçik nəticəsində “Barsli” dəyişərək “Zanslı” olmuşdur. Etnonimin bir Asiyaya açılan “dəmir qapı” da demişlər. Orxan Yenisey yazıla- açımı belədir. Digər izaha görə Zanslı “zar-is-li” formasmda nnda “Temir-kapka” (“dəmir qapı”) formasında qeyd olunur. Ləz- olub, zar (sar), sar-Allaha inam, inanan deməkdir. “İs” isə “uc-el” gilər ona “Darbənd”, farslar “qovşaq, keçid”, antik yunan və ro- tayfa adıdır - Zarisdən olanlar, zarıslılar mənasmdadır. Dəqiq el- ma müəllifləri - “Kaspi, Alan qapılan”, orta yüzilliklərdə ona mi izahı hələlik müəyyən edilməmişdir. “Çara, yaxud Çala qapıları”, bizanslar - Tsur, gürcülər - “Dziqvis- Zanslı kəndi Xan qızı Banu Natəvana məxsus kəndlərdən Kari” (yəni “dəniz qapılan”) və Daruband, monqollar - Kaxulqa biridir. (Qapılar), ruslar - “Dəniz qapılan, yaxud Derben” və s. Zərdəxaç - spesifık toponimdir (Xocavənd bölgəsində kənd Ərəblər isə bu füsunkar təbiətli ərazilərə ayaq basandan adı). O tat dilində olan “zərd” - sarı və “xaç” sözlərindən yaran- sonra ona “Bab-al-əbvab” (“qapılar qapısı”) demişlər. Mənbə mış “sarı qızılı xaç” mənasmı verir. Kəndə bu ad salındığı ərazi- məlumatma görə qalanın nə az, nə çox 5 min ildən yuxan yaşı nin adından götürülmüşdür. var və onun tikintisi Alban əhalisinin gücünə, vəsaiti hesabına Zərli bağı - toponimdir (Xocalı bölgəsində bağ-yer adı). 100 il müddətə başa gəlmiş, burada on minlərle alban işləmişdir. Zərli bağı Daşkənd yaxınhğmda, Ağa körpüsü yanmda, bir tərəf- Dünyanm ən möhtəşəm, əzəmətli sədlərindən biri sayılan Dər- də daş karxanası; qum, daş ehengi; digər - aşağı hissəsində müx- bənd sədləriain uzunluğu üç min beş yüz metr olan hər iki divan təlif gül-çiçək kollan həmin əraziyə xüsusi kolorit, əsrarəngiz Çalğan dağmdan başlayaraq Xəzər dənizində qurtanr. Onun dörd görkəm verir, şəfeqli, Zərli göstərdiyinə görə Zərli bağ adlandır- bir yanmda möhtəşəmliyi və keçilməzliyilə ad çıxarmış 11 mışlar (zər rəng mənasmdadır). Gəlmə ərməni-haylar bu topo- qapısından hazırda 6-sı qalmışdır. Məhz bu qapılan görüb ərəblər nimi öz dillərinə uyğunlaşdıraraq “Zarrin bağı” deyirlər. qalaya “Bab-əl-əbvab” - “Qapılan qapısı” demişlər. İlis - toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd və çay adı). Gü- Dərbənd qapılan haqqmda məlumata antik dövr müəlliflə- ney Azərbaycanm Qaradağ mahalından 19-cu yüzilliyin ortalann- rindən Strabon, Diodor Sistiliyalı, Böyük Plini, Qay Sevtoniy, da gəlmə ərməni-haylar - iki çayın (Qarqarla) qovuşan İlis adh Ptolomey, Tatsit Kutsi, Dionun əsərlərində rast gəlinir. yerində məskunlaşmış və saldıqları kendə İlis adı vermişlər. Dəhrəv - lal toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Toponimin elmi izahı hələlik müəyyənləşdirilməmişdir. Mənbə məlumatma görə onun ilk adı Qayabaşı olmuşdur. Gəlmə- İm anqulular - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). köçürülmə ərmənilər-haylar (1828) burada məskunlaşdıqdan İmanqulular nəslindən, soyundan olanlar “İmanqulugiller” məna- sonra kəndin admı dəyişib Dəhrəv qoymuşlar. smdadır. Həmin ərazidə eyniadlı meşə və mineral bulaq vardır. Zamanpəyə - antroponimdir (Şuşa bölgəsində, Qarabağ İmarət Qərvənd - spesifık toponimdir (Ağdere bölgəsinde silsiləsində kənd adı). Onun əsl adı Amanpəyədir. Oykonim Za- kənd adı). Qərvənd türk tayfasına mənsub ailələr burada məskun- man şəxs adından və pəyə sözündən yaranmışdır. Zamanın mal- laşaraq kənd salmışlar, imarət-mülk, tikili demekdir. Bu kendi ey- qara saxlayan pəyəsi, mənasındadır. Kəndin əsasmı xəlfəli tayfa- niadlı Qərvənd kəndlərindən fərqləndirmek, seçmək, ayırmaq sına mənsub ailələr qoymuşlar. üçün “imarət” sözü əlavə olunmuşdur. Zarıslı - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Zanslı Eban - etnonimdir. 1727-ci ile aid menbede Yuxan (dağhq) sözü Zanslı qalasınm adı ilə üzvi surətdə bağlıdır. Alban salna- Qarabağda kənd adı. Qədim türk menşəlidir. Aban tayfasmm adın- dan götürülmüşdür. Yayılma ərazisi genişdir. Tarixi Qərbi Azərbay- Kolanı - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). 18-ci canda (indiki “Ərmənistan”da) İrəvan əyalətinin Dərələyəz əyalə- yüzilliyin ortalarmdan bu qədim türk tayfalarmdan biri, Qarabağ tinin nayihəsində əhalisi azər türklərindən ibarət kənd var idi. Gür- xanlığında məskunlaşmış ərazi Kolam mahalı adlanırdı. Mirzə cüstanda üç: Avanç, Abonoeti və Abanosxevi 19-cu yüzillikdə Ba- Adıgözəl bəy Uşacıq kəndindən Göyçə gölünə qədər uzanan Tər- tum əyalətinin Artvin dairəsində Avana kənd adlan vardır. tər çayı hövzəsində kolamlann yaşadığını qeyd edir. Avan, yazılı mənbələrə görə, 6-cı yüzillikdən məlumdur. Kolanılar əsasən Qarabağ, Naxçıvan və Şirvan torpaqlarında Əslində bu tayfa m.ö. 7-6-cı yüzillikdə saklann tərkibində qarqar- məskunlaşmışlar. Onların adını daşıyan kəndlərə Ağdam, Yevlax, larla bərabər Cənubi Qafqaza dönmüşlər. Sabirabad, Siyəzən və Şahbuz bölgələrində də rast gəlinir. Ebani qədim türk dilində oba (el) və urartu dilində “uni” 1992-ci ildə kəndi ərməni-hay millətçiləri yandırmışlar. şəkilçisindən yaranmışdır. Kosalar - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Qara- Edilli - etnonimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). Şimali bağ xam Mehdiqulu xana mənsub xəlfəli tayfasmın bir tirəsinin Qafqazda İdil, İtil, Adil, Edil Xəzər türk tayfalanna məxsus şə- adıdır. Yerli məlumata görə kəndin salınma tarixi Zəngəzur əra- hərlərdən birinin və indiki Volqa çayınm qədim adıdır. Şəhər və zisinin Kosalar (indiki Ağoğlan) kəndindən gəlmiş ailələrlə bağlı- çay öz qədim adlannı xəzər türk tayfalannm birinin adından gö- dır. Kosalar etnoniminin arealı genişdir. Bu adda kəndlər Ağdam, türmüşdür. Qafqaz Albaniyasının torpaqlanna axın etmiş edillilər Qazax, Lənkəran bölgələrində də salınmışdır. burada kənd salmış və məskunlaşmışlar. Bu tayfa qaraqalpaqlann Günəşli - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). “Gün- və noqaylarm ərazisində indi də yaşamaqdadır. eş-li” komponentlərindən ibarət olub “Günəşli tayfasma mənsub Əmiranlar - patronimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). olanlar” deməkdir. 19-cu yüzillikdə Güney Azərbaycamn Qaradağ Vaxtilə bu kəndi Əmirallar - “əmir Alı” nəslinə mənsub ailələr mahalından köçürülüb gətirilmiş ərməni-hay ailələri burada yer- saldığına görə belə adlandırmışlar. ləşdirilmiş, kəndin adı dəyişdirilərək Noraşen (yəni “yeni kənd”) Kərkicahan - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adlandırılmışdır. adı). Kərkicahan şəklində də işlənir. “Kərki, qırğı, çalğan” və yer Göykəbir - oykonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı) bildirəri “can” topoformatdan əmələ gəlmişdir. Qarqar etnonimi “Göy” və “kəbir” sözlərindən yaranmışdır. “Kəbir-kavar-kəvir” də bu sözlə bağlı olub eyni mənşəlidir, “igid, cəsurlar məskəni” xəzərlərin tərkibində olan böyük nəsil adıdır. Kəbir və ya Kəbi- mənasındadır. rin mənası - “Coşan, daşan, mübariz” mənasmı verən “kob-kop- Kərkicahanm ətrafmda xeyli diqqəti çəkən toponimlər var- köp” sözü ilə “ər, kişi adam” sözünün birləşməsindən əmələ dır: Zərli yer, Qızıl qaya, Güllü Təpə, Qozlu dərə, Duzlaq, Məs- gəlmişdir. “Göy” istilahı isə “uca, yüksək” deməkdir. cid yeri, Hacı yurdu, Daş aşıran, Qayabaşı, Öküzuçan, Yağlı təpə, Laçınlar - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Xəlfəli Bəylər bulağı, Hacı bulağı, Göy bulaq, Soyuq bulaq və s. və i.a. tayfasma mənsub bir tirənin, nəslin adıdır. Həmin nəsil “cənga- - hamısı da şəffaf türk mənşəlidir. vərlik” rəmzi olan onqon - quş, laçm adlı quşun adını özünə gö- Bu kənd öz uzun ömürlü adamları ilə tanınır. Qatırçı Murad türmüş, “laçının nəslindən olanlar” mənasmı verir. və Pullu Mələk - 160 ilə yaxm ömür sürmüşlər. Mələk Sima - Maqavuz - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). 130 yaş, 100-120 il yaşayan kənd sakinlərinin sayı daha çoxdur. “Maqa” və “uz” sözlərindən yaranmışdır. “Maqov” - məkan, Qarabağm zəngin bəylərindən - Məhəmməd ağanın Kərki- məntəqə, məskən deməkdir, “uz” isə qədim türk tayfalarından cahanda da ikimərtəbəli mülkü var idi. Onun iki qızı: Afərim və birinin adıdır. “Maqovlu uzlar” mənasmı verir. Bu etnonimi Zən- Tehu kəndin işğalma qədər burada yaşamışlar. gəzur bölgəsindəki Maqovuz kəndindən köçüb gəlmiş ailələr gətirmişlər. Başqa izahatda “maqlar eli” məna daşıdığı göstərilir. rindən ərniəni-hay dilinə keçmiş, “kənd”, yaşayış məskəni de- Kəndin ilkin adx - Çardaxlx tədricən unudulmuşdur. məkdir). Madagiz - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adx). O Mehmandarov bağı - spesifik toponimdir (Şuşa bölgəsində “mada”, “maday” və “giz” sözlərindən ibarət olub, “güclü, qüd- Mehmandarovlar nəsli tərəfindən salınmış tut bağlannın adı). So- rətli maday türk tayfasx” mənasındadxr. Bu, Madagiz etnoniminin vet dövründə gəlmə ərməni-haylar bu toponimin izini itirmək bir açımıdır. Lakin “Azərbaycan toponimləri” ensiklopedik lüğət- məqsədilə burada Stepanakert su elektrik stansiyası tikmiş və ona də (“Azərbaycan ensiklopediyası”, Bakı, 1999) xarabalıqlarx indi qısaca Stepges adı vermişlər. Deyilənə görə Mehmandaorvun bağ də qalmış Metagiz qalasmın adından yaranması göstərilir. Mada- yerində Sovet dövründə də uzun müddət bayram günlərində gizin elmi izahı hələ ki, açılmamışdır. gəzintilər, şənliklər təşkil olunardı. Malıbəyli - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Qaraba- Mets Qaladərəsi - Hidribləşdirilmiş toponimdir (Şuşa böl- ğın ən qədim nəsillərindən birinin adım yaşadır. Həmin nəslin gəsində kənd adı). Şuşa qalasmın adı ilə adlandınlmışdır. “Mets” başçısı, ağsaqqalı Malıbəy olmuşdur. “Malı”, “boli” - ən qoçaq, sözü sonralar əlavə olunmuş ərməni-hay dilində “böyük, iri” de- ən zirək, ən cəsur tayfa, nəsil mənasında işlənir. Eyniadh kənd məkdir. “Böyük qaladərəsi” mənasında işlənir. Laçxn bölgəsində də vardır. Mirzələr - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Xəlfəli Manikli - patronimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Malik tayfasma mənsub bir nəslin adıdır. Kəndin ilk sakinlərinin Xəlfəli adlx türk ərənin nəslindən olanlar burada kənd salmış və onun tayfasx mirzələr nəslinin adını daşıyır. “Mirzələrin nəslindən adını yaşadıqlan məskənə qoymuşlar. Ərmənilər-haylar bu kəndə olanlar, mirzəlilər” deməkdir. “Manuklu”, yəni “Kiçik kəndli” adı vermişlər. Muşkabad - spesifik toponimdir (Xocavənd bölgəsində Məlikcanlı - patronimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). kənd adı). 19-cu yüzillikdə Türkiyənin Muş əyalətindən buraya 19-cu yüzilliyin əwəllərində Güney Azərbaycamn Qaradağ ma- köçürülmüş ərməni-hay ailələrinin məskunlaşdınldıqlan yeri gəl- halından gəlmiş məlikcanlı nəslinə mənsub ailələrin məskunlaş- dikləri kəndin adı ilə Muşkabad (yəni Muşkəndi) adlandxrmxşlar. ması nəticəsində yaranmışdı. Bu kəndin başqa adı - “Qarabağna- Kənd əhli Mehdiqulu xamn rəiyyətləri idi. mə” səlnaməsinin müəllifi Mirzə Adıgözəlbəyə məxsus olduğun- Meşəli - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adx). dan Adıgözəlbəyli idi. Fısdıq, palıd, çökə, vələş və s. ağaclarla zəngin meşəlikdə salındı- Məmişlər - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adx). Məmiş ğxna görə kəndə Meşəli adx verilmişdir. Məşhur Qırxqız dağlannın adlx türk ərənin adı ilə bağlxdxr. Xəlfəli nəsillərindən biri Məmiş ətəyində yerləşir. Kəndin ərazisində qədim qəsr, türbə, alban adlandınlaraq məmiş nəslinə mənsubiyyəti bildirir, yəni məmişli- kilsəsi, imarət, kurqan və digər maddi mədəniyyət abidələri vardı. lər, məmişlər. Bu nəsildən olan ailələrin saldxğx kənd Məmişlər 23 dekabr 1991-ci il tarixdə ərməni-hay işğalçıları kəndin adlandxrılmışdır. Həmin kənd Qarabağm axınncı xam Mehdiqulu güclü müqavimətinə baxmayaraq onu zəbt edib yandırmışlar. xana məxsus idi. Mədət - antroponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Mehdibəyli - antroponimdir (Xocalx bölgəsində kənd adı). Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Rusiya-İran müharibəsinin Mehdi azər türkünə məxsus şəxs adıdır. Kənd əhalisinin ilk baş- (ruslar tərəfdə) iştirakçxsı, ərməni-hay generalı Mədətov (türk çısı, ağsaqqalı olmuş Mehdi bəyin adı onun başçılığı altmda salın- mənşəli soykökünə fikir verin) kəndi öz mülkiyyətinə çevirib adı- mış kəndə verilmişdir. 19-cu yüzillikdə İrandan gəlmə ərməni- nı da Mədətşen (Mədət kənd) qoymuşdur. hay ailələri burada məskunlaşdınlaraq onu hibridləşdirmiş - Meh- Muğanlı - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Muğanlı dişen adlandxrmışlar (“Şen, şin” - qeyd etdiyimiz kimi, türk dillə- antik dövrdən “Mik-muq-maq” tayfasınm adını bizim günlərə kimi yaşadır. Muğanlı adlı məskən yerləri Ağdam, Qazax, Ağstafa Sisakan - passiv xoronimdir. Tarixi Qarabağın əyalətlərin- bölgələrində, Muğanda, tarixi Qərbi Azərbaycanda da mövcuddur. dən birinin adıdır. Onun ərazisində yaşamış “sak” türk tayfasının Bu etnonimə Orta Asiyamn türk ölkələrində də rast gəlinir. adıyla bağlıdır. Sisakan -sakların məkanı deməkdir (indiki Sisian). Beləliklə, muq-maq azər türklərinin tayfa adıdır, “an” isə Syunik (Sünik) - passiv xoronimdir. Tarixi Qarabağm əya- “məskən, yaşayış yeri, məkan” bildirir. lətlərindən birinin adıdır. Sisakanın qonşuluğunda yerləşir. Urartu Naxçıvanlı - toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Nax- mənbələrinə görə, “Tsiuni” anlammm bir variantı olub “su ətrafi” çıvandan Qarabağa köçüb gələn ailələr saldıqlan kəndin adını da (yəni göl ətrafı) deməkdir. İndiki Sevan gölünün adı da “su” Naxçıvanlı qoymuşlar, yəni bu adı özlərilə gətirmişlər. sözündəndir. Gölün belə adlandınlması qədim vaxtlardan onun Sonradan gəlmə ərməni-haylar buranı Naxçıvanik kimi ətrafında ancaq türkdilli tayfaların məskunlaşmasına dəlalət edir. tələflfüz edirlər. Sırxavənd - patronimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Bö- Her-her - etnonimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). Çox yük türk Kolanı tayfasının Sırxavənd nəslinin adıdır. “Sırx” - çə- geniş yayılmış Qarqar etnoniminin təhrif formasıdır. Qarqar adı- kinən, “vənd” - “bənd, bağlı” deməkdir. nm etimologiyası isə yuxanda izah olunmuşdur. Sıxtoraşen - spesifik toponimdir (Ağdərə bölgəsində kənd Pircamal - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində dağətəyi adı). Əsl adı Şıx Dursundur. Kənd öz adxnı yaxınlıqda yerləşən kənd adı). Onu Beyləqandan köçüb gəlmiş ailələr saldığı ehtimal Şıx Dursun pirinin (ocağının) admdan almışdır. Ərməni-hay olunur. Kənd bu ərazidə mövcud Pircamal pirinin (ocağmın) adı ailələri, 19-cu yüzillikdə bu torpaqlara köçürüləndə azər türkləri ilə bağlıdır. onlar tərəfindən sıxışdırıldığından çıxıb getməyə məcbur olmuş- Səfixanlar - patronimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Bu lar. Fürsətdən istifadə edən ərmənilər-haylar dərhal kəndin adını kəndin sakinləri Səfixanlar nəslindən olduğuna görə məskunlaş- dəyişib Sıxdoraşen (ərməni-hay dilindən “Sanmsaqlı” kəndi) qoy- dıqları kəndi nəsil başçısı, ağsaqqalı Səfixanın adı ilə adlandır- muşlar. Guya kəndin ətrafinda yabanı sarımsaq (“qarğa sanmsa- mışlar, yəni Səfixana məxsusdur. ğı” da deyirlər) bol olduğuna görə belə adlandırmışlar. Seyidbəyli - antroponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Sos - spesifık toponimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Kənd əhalisinin ilk başçısı, ağsaqqalı olmuş Seyid adlı şəxsin adı Sos sözünün keçdiyi təkamül yol belədir; öncə sus-şiş-şeş, sonra ilə belə adlanmışdır. Seyidbəyli kəndi, yəni Seyidbəyə məxsus Sos olmuşdur. Türkcədən mənası “yağmurlu, dumanlı, nəmli yer” kənd. 19-cu yüzillikdə buraya köçürülmüş ərməni-hay ailələri deməkdir. Bu kəndi 19-cu yüzilliyin başlanğıcında Xocavənd böl- kəndin admı öz dillərinə uyğunlaşdmb “Seyidşen” adlandırmışlar. gəsinin Tuğ kəndindən və Güney Azərbaycandan köçüb gəlmiş 1992-ci ildə kəndin doğma adı bərpa edilmişdir. ailələr salmışlar. Elmi ədəbiyyatda Suz, Sus formasında işlən- Seyidlər - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Kəndi məsinə rast gəlinir. Seyidlər nəslindən olan ailələr saldığına görə də Seyidlər adlan- Umudlu - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). Kolanı mışdır. tayfasınm Umudlu (umudlar) tirəsinin məskunlaşması nəticəsində Siqnax - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). yaranmış kənd adıdır. Keçmiş adı Arıxanadır. Azər türkcəsində “müdafiə, sığınacaq yeri” mənasında işlənir. Umudlu adlı kəndlər Ağdam və Tərtər bölgələri ərazisində Sığnax toponimi geniş areala malik olub erkən orta yüzilliklərdə də vardır. Dəşti-Qıpçaq çöllərində qıpçaqların Siqnak adlı mərkəz şəhəri ol- Talış və Haterk - etnonimdir (Ağdərə bölgəsində kənd muşdur. Azərbaycanda sacilər sülaləsinin banisi Əbu-s-Sac Div- adı). Mənbələrdə göstərilir ki, Qızılbaş tayfa ittifaqmda yeganə dad Siqnak mahalmdan çıxmışdır. irandilli tayfa talışlar Səfəvilərin hakimiyyətinə gəlməsində və dövlətin möhkəmləndirilməsində müəyyən rol oynamışlar. Bu Ulubab - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). xidmətlərinə görə Səfəvi hökmdarlan onlara Azərbaycanda müx- Müqəddəs Ulu Baba piri (ocaq) yaxmlığmda yerləşir. “Ulu” təlif yerlərdə torpaq sahələri bağışlamışlar (Quba, İsmayıllı, Ağ- qədim türk dillərində, “Böyük, əzəmətli, qədim, müqəddəs” mə- dərə, Hacı Qabul və Şəmkir bölgələrində). Belə kəndlərdən biri nasmı bildirir. Bəzi mənbələrdə “Ulu-Babi” yazılır. “Babi” qədim də Ağdərədə Haterk kəndidir. Əslində Ağ-terek sözünün ərməni- pir, ocaq adı olub, ehtimala görə bu pir şiəliyin babi məzhəbinə hayca təhrifidir. Aq-Terek, Əştərək sözü ilə mənşəcə evnidir mənsubluğu ilə bağlıdvr. (Qazaxıstanda Həştərək kənd adı var). Qədim türk dillərində Rəsmi məlumata görə Ulubab kəndini 19-cu yüzilliyin orta- “terek” - “şam ağacı” mənasmda işlənmişdir. larında Seyidbəyli kəndindən çıxmış ailələr salmışlar. Tərtər - etnonimdir (Aran Qarabağda eyniadh bölgənin mər- Ərmənilər-haylar burada məskunlaşdıqdan sonra (19-cu yüz- kəzi və çay adıdır). Qədim türk dillərindən “dördər” mənasmdadır ıllik) Ulubabamn admı dəyişib “Uraxaç” qoymuşlar. “Uru” azər (necə ki, Tovuz - doqquz oğuz, Ağstafa - oğuz tayfa və s.). Qıpçaq rtirkcəsində “Ulu” sözünün təhrifidir. “Xaç” qıpçaq türk dilindən türk tayfa ittifaqına daxil olan tərtər tayfasının admı yaşadır. götürülmüş “xoruq”, “qoruq” sözündən yaranmış və o “Tann qoru- 1949-cu ilədək bölgə və onun mərkəzi Tərtər admı daşıyır- sun” mənasındadır. Savaşa qatılan, səfərə yollanan qədim türklərin dı. 1949-1991-ci illər dövründə bölgə və şəhər inqilabçı bayrağında bir qayda olaraq “xoruq-qoruq” (“xaç”) nişanı-inamı Mirbəşirin (Qasımov) adı ilə adlandırılmışdır. 1991-ci ildən bəri olardı. Bu nişan-əlamət albanlara, iverlərə (gürcülərə) və ərməni- bölgə və onun mərkəzinin keçmiş türk adı bərpa olundu. haylara Dərbənddə oturmuş qıpçaqlardan keçmişdir. Tağavard - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Xankəndi - oykonimdir (keçmiş DQMV mərkəzi). Qarqar Yerli məlumata görə, Şuşa qəzasının keçmiş Şüşülü, Dımavas, Tuğ, çayımn sol sahilində (bir kilometrliyində) yerləşir. Xan yurdu - Domi kəndlərindən köçüb gəlmiş ailələr burada yeni kənd salmışlar. Xankəndi Qarabağın axınncı xam, qurucu İbrahimxəlil xanm Bəzi tədqiqatçılann fikrincə, Tağavard - “qala məhəlləsi” deməkdir. oğlu, Mehdiqulu xan tərəfindən salınmışdır. Xan kəndinin yaxm- Başqa bir ehtimala görə onun mənası “Gül tağı”dır. lığındakı gursulu Xan bulağı da Mehdiqulu xana məxsus idi. Qa- Topxana - spesifik toponimdir (Şuşa qalası yaxmlığında rabağ xanlığmm ərazisi Rusiya imperiyasma qatıldıqdan 17 il meşəli yer). Mənbələrin məlumatma görə Qarabağ xanı İbrahim sonra (Kürəkçay müqaviləsi, 1805-ci il) Xankəndi sahibinin Xəlil xan (1750-1806) Şvışa qalasma hücuma keçmiş İran şahı arvadı Bədircahan bəyimə bağışlandı. Ağa Məhəmməd şah Qacarın (100 minlik ordusu) burada yerləş- DQMV yaradıldıqdan bir ay sonra vilayətin mərkəzi Şuşa- dirilmiş, 50 topdan Şuşam atəşə tutmuşdur. Sonralar həmin meşə- dan Xankəndinə köçürüldü və onun adı dəyişdirilərək Stepana- li yer baməzə qalalılar arasmda “Topxana” adı ilə tanmdı. kert adlandırıldı. Tuğ - etnonimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). Qədim 1991-ci ildə onun ilkin adı - Xankəndi özünə qaytarıldı. qıpçaqların tuq tayfasınm adı ilə bağlıdır və tuğlular bu kəndin Xanbağı - Xankəndinin salınmasından öncə Qarabağ xanı ilk sakinləri olmuşlar. “Tuk-duk” - minə qədər say çoxluq mə- İbrahimxəlil xan Cavanşirin dövründə Qarqar çaymın hər iki sahi- nasında da (minbaşı) işlənir. li boyu müxtəlif tut növlərindən ibarət Aşağı və Yuxan Xanba- Avropada məşhur ilk insan düşərgələrindən: Azıx və Tağlar ğında tut bağları salınmışdır. Xamn şərəfinə xalq arasmda bağlara mağaraları bu kəndin yaxmlığındadır. Burada Tuğ meşəsi, Tuğ “Xan bağı” deyimi də o vaxt meydana gəlmişdir. “Şuşa” qəze- çayı da var. Tuq adının arealı genişdir; Şimali Qafqazda Tuk çayı, tinin yazdığma görə (aprel 2005-ci il, 4) burada yerləşən zorxa- Türkmənistanda Tuğ dağı və s. mövcuddur. naya xan özü də tez-tez baş çəkərmiş. Kürəkçay müqaviləsindən az sonra xanm gələcək qatili mayor İ.Lisaneviçin komandanlığı altında olan 500 nəfərlik yeger alayı öz topxanası ilə öncə “Xan yaşadır. Eyni adlı şəhər - Quzey Azərbayacnm şimal-şərq bölgə- bağı”nda yerləşdirilmişdir. sində yerləşir və rayon mərkəzidir. 19-cu yüzilliyin 2-ci yansında Aşağı Xanbağmda Qarabağm Xəlilli - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Onu Xəlilli zəngin adamlarxndan Məhəmməd Ağa daşdan ikimərtəbəli ev tayfası salmış, öz admı ona vermişdir. Xəlillilər Qərbi Türküstandan tikdirmişdir. Ona məxsus Kərgicahan və Ballıcadakı ikimərtəbəli qayıtmadılar. Xəlil şəxs adı ilə bağlayan tədqiqatçılar da vardır. evlər də Şura hökuməti dövründə müsadirə olunaraq məktəb Xocavənd - spesifik toponimdir. Eyniadlı bölgənin mərkə- binasma çevrilmişdi. zıdir. Qədim adı Qaranluqdur. 19-cu yüzillikdə Türkiyədən bura- Xanbulağı - hidronimdir. Xankəndinin şimal-şərqində gur va köçürülmüş ərməni-hay ailələri öncə Nijni Qaranluq, Cümə sulu bulağın adı. Deyildiyi kimi, bulağı Mehdiqulu xan çəkdir- bazarı, sonra isə Xonaşen adlandırmışlar. 1940-cı ildən bolşevik mişdir. Gəlmə ərmənilər-haylar bulağm admı öz dillərinə uyğun- inqilabçısı A.F.Myasnikovun təxəllüsü Martuni adı ilə, 1991-ci laşdıraraq “Vrraqn”, yəni “gur bulaq” sözü, “gur, qaynar” məna- ildən bəri Xocavənd adlandırılmışdır. sını verir. Xocalı - etnonimdir (ərməni-hay işğalma qədər eyniadlı Xatınbəyli - patronimdir (Ağdərə bölgəsində kənd adı). bölgənin mərkəzi). Yaşayış məskəni Xocalı türk nəsli tərəfindən Xatınbəyli nəsli bu kənddə məskunlaşdığı üçün həmin nəslin salındığma görə onun admı yaşadır. admı yaşadır. Xocavənd bölgəsində eyniadlı çay, Səlyanda - kənd, Əsgə- Xanyurdu - Xənəzək. Toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd ran və Füzulidə dağ vardır. adı). 19-cu yüzillikdə Zəngəzur qəzasından köçüb gəlmiş ərməni- 1905-1907-ci illərdə Xocalı ərməni-hay millətçiləri tərəfın- hay ailələri tərəfindən zəngin Məhəmməd ağaya məxsus Xan dən yandırılmışdır. Xocalmm mərd bəyləri (Səfiyar və başqaları) yurdu deyilən yerdə Xanadzax adlı (ərməni-hay dilində) kənd Xocalı xarabağığmın yaxınlığmda, Allahverdi bəyin tut bağmın salmmışdır. 1918-ci ildə bu kənddə yuva salmış daşnak tör- cənubunda yeni Xocalı kəndi salındı. O üç yaşayış məskənini töküntüləri yaxmlıqda yerləşən dağ döşündəki Canhəsən kəndinə birləşdirdi: birinci Xocalı, eyniadlı çaym sol sahilində, İlis çayı- basqmlar etmiş, evləri talan edib, mal-qaranı sürüb aparmışlar. nm Xocalı çayma qovuşduğu ərazidə köhnə Xocalı, ikincisi Xo- Xəlfəli - etnonimdir (Şuşa bölgəsində kənd adı). Xəlfəli calı çaymm sağ sahilində “Qala dərəsi”, üçüncüsü Xocalı və Qar- türk tayfasımn adıyla kənd belə adlandınlmışdır. Açımı belədir: qar çaylarmm arasmdakı köhnə poçt stansiyası ərazisində 1918- “Xəlifə xidmətində duran”. Şahvevən tayfasmm bir qoluna mən- 1919-cu illərdə tarixi Qərbi Azərbaycandan zorakılıqla qovulmuş sub olan tayfa. Xəlfəli kəndi Mehdiqulu xana məxsus idi. Azərbaycan türklərinin saldığı “Qaçqmlar” Xocalısı. Xonaşın - passiv xoronimdir (Xocavənd bölgəsində və 1991-ci ilin məlumatma görə, Xocalıda 7 minə yaxm Azər- Qarabağ düzünün bir hissəsinin qədim adıdır). “Kitabi Dədə baycan türkü yaşayırdı. Şəhərin ətrafında Tunc və Dəmir dövrünə Qorqud” dastanmda adı çəkilən Xan Uşun adından götürülmüş- aid Nekropol, kurqan çölü və s. aşkar edilmiş, tapmtılar - maddi- dür. Başqa bir məlumata görə hun türk tayfasınm adı ilə bağlıdır. mədəni nümunələrin dövrü; Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adlan- “Şen, şin” sözəlirinn açımını isə yuxarıda vermişik. dınlmışdır. Xaçmaz - etnonimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Qafqaz Çanaxçı - patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Ça- siisiləsinin ətəyində, Xankəndi-Füzuli yolunun kənarında yerləşir. naxçı adlı nəslin adı ilə belə adlandırılmışdır. Bu kəndi 19-cu Kəndi Bərgüşad və Zəngəzurdan köçüb gəlmiş ərməni-hay ailə- yüzilliyin ortalannda keçmiş Qaradağ kəndindən köçmüş 4 ailə ləri salmışlar. Xaçmaz türk mənşəli xeçmataki tayfasımn admı salmışdır. Onlar ağacdan çanaq qablar hazırlamaqda peşəkar usta- lar olduğundan yaşadıqlan məskəni də Çanaxçı adlandırmışlar. ağacı bitir. Hələ 19-cu yüzillikdə şotlandlılar burada qırdırdıqlan Eyniadlı kənd Daşkəsən bölgəsində də mövcuddur. qırmızı palıd ağaclarım Xocalıdan sonra Yevlax dəmir yoluna Çıldıran - spesifik toponimdir (Ağdərə bölgəsində kənd daşıtdırar, oradan da Şotlandiya ölkəsinə. Yerli camaat buranı adı). Bu adı 1828-ci ildə Türkiyədən - Çıldıran kəndindən Qara- onlarm şərəfinə belə adlandırmışlar. Qəti söz demək tədqiqatçıla- bağa köç etmiş ərməni-hay ailəlri gətirmişlər. Sonrakı illərdə Çıl- rımızm öhdəsinə düşür. dıran ərməni-hay dilinin təsirinə məruz qalaraq Çldıran şəklinə O da həqiqətdir ki, qədim türk sivil dünyasımn bir parlaq salınmışdır. ışartısı da Qarabağda onun Ağdam bölgəsinin Şotlandı kəndində Çıraquz - etnonimdir (Xocavənd bölgəsində kənd adı). və Qırxqız dağlarının Şotlandlı yaylağmın sehirli və sirrli adında “Çıraq” (“Şirak”) və “uz” adlı iki qədim türk tayfa adlarımn bir- bu gün də yaşamaqdadır. ləşməsindən yaranmışdır. Yal oba - spesifık toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Cavadlar - patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). bu Mıxtökən dağmm döşündə salınmış kənddir. Onun adı “Yal” (dağ kəndin əsasını qoyan nəslin - Cavadlar nəslinin admı daşıyır. beli), “oba” və ya “kənd” sözlərindən ibarətdir. Çağdaş kənd “Cavadın nəslindən olanlar, cavadlılar, cavadgillər” mənasındadır. keçmişdə mövcud olmuş oba əsasında yaranmışdır. Canhəsən - antroponimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Kənd onun əsasrnı qoymuş başçı Canhəsənin adı ilə belə adlandı- rılmışdır. “Canhəsənin nəsli yaşayan kənd” mənasındadır. Cəmilli - patronimdir (Xocalı bölgəsində kənd adı). Bu ORONİMLƏR kəndin bünövrəsini qoyan, onu abadlaşdıran qıpçaq türklərin bir qolu - Cəmilli nəslinin adını yaşadxr. 18-ci yüzilliyin sonlarında Ağburun dağı - metafizik oronimdir (Xocavənd bölgəsində Qazax mahalından Qarabağa köçmüş Cəmilli tayfasma mənsub dağ adı). Dağa belə ad suxurlann rənginə (ağımtıl rəngdə olması) ailələrin məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. 1991-ci ildə və çıxmtmm buruna oxşarlığma görə verilmişdir. kəndi ərməni-hay separatçılan yandırmışlar. Alaqaya dağı - metafizik oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ Şükürün bağı - Xankəndi və Kərgicahanın cənub-qərbində adı). Dağ, onun bir hissəsinin ala (boz rəngdə) olması ilə bağlı bağ adı. Şükür adlı varlı bir şəxsin meyvə ağaclarından (tut, gilas, belə adlandırılmışdır. gavaiı, alça, qoz, ərik, şaftalı ve s.) ibarət zəngin bağı indi də Altıntaxta dağı - spesifik oronimdir (Laçm və Xocalı böl- qalmaqdadır. gələri arasında aşmm). “Altm” türk dillərində “qızıl, qırmızı” və Şırlan - spesifik toponimdir (Şuşa bölgəsinin ərazisində “taxta” - “dağda düz yer” sözlərindən yaranmışdır. Yəni, dağlıq kənd adı). Sanbaba dağının ətəyində yerləşir. O Xəlfəli tayfasına ərazidə düzən yer, yastı yer. Onun yaxınlığmda mövqeyinə görə mənsub ailələrin burada məskunlaşması ilə əlaqədar yaranmışdır. Altmtaxta aşırımı yerləşir. Adını yaxmlıqdakı eyniadlı Mineral bulağmm admdan almışdır. Tarixi Qərbi Azərbaycanda bu adda dağ vardır. Şotlanlı - məğrur Qırxqız dağlanmn ətəyində yaylaq adı. Ağacan yaylağı - patrooronimdir (Xocah bölgəsində yaylaq Eyniadlı kənd Ağdam bölgəsində yerləşir. Mövcud ehtimala görə adı). Ağacan şəxs adıdır. Keçmiş vaxtlarda burada yayladığma (alim Teymur bəy Alban Hacıyev) norveçlərin əjdadları kimi Şot- görə onun adilə də Ağacan yaylağı adlandınlmışdır. landlılann da ulu babalan Azərbaycandan getmədirlər. Şair- Bala oylaq dağı - spesifık oronimdir (Xocalı bölgəsində publisist Əyyub Şırlanlı uzun ömürlü qohumlanndan, həmyerlilə- dağ zirvəsinin adı). Qarabağ silsiləsində zirvə. İki sözdən yaran- rindən eşitdiyinə görə bu yaylağın meşələrində çox nadir palıd mışdı; “bala” və “oylaq” - yer, sahə mənasmdadır. Balaoylaq - Qarabağ yaylası - etnooronimdir. Ona belə ad mövqeyinə, “balaca yer, kiçik sahə” deməkdir. yerləşdiyi yerə görə verilmişdi. Onu tarixi Qarabağ şəhərində Bədirxan dağı - antroponimdir (Ağdərə bölgəsində dağ (Horadiz qəsəbəsi yaxmlığında Qarasu çayının mənsəbində) adı). Mövcud izaha görə dağ ərazisində təsərrüfatı olmuş şəxsin - yaşayan əhalisinin yaylaq yurdu olması ilə də izah edənlər var. Bədirxanın adını daşıyır. Qarabəy dağı - antropooronimdir (Ağdərə bölgəsində dağ Bəzirqan dağı - antroponimdir (Laçın və Şuşa bölgələri adı). Qarabəy adlı şəxsin (“böyük bəy”) adı ilə əlaqələndirilir. Qaraçuq dağı - oronimdir (Xocavənd bölgəsində dağ adı). arasında dağ). Oronim “bəzirqan” sözündən olub, tacir mənasın- dadır. Ehtimal ki, buradan ticarət karvan yolu keçdiyindən aşırım “Dədəm Qorqud” dastanmda adı çəkilir. Etimologiyası dəqiq belə adlanmışdır. açılmamışdır. Boğurxan dağı - antroponimdir (Xocavənd bölgəsində dağ Qacar qayası - etnos adilə bağlı oronimdir (Şuşa bölgə- adı). Boğurxan bəzi mənbələrdə Bağırqan da adlanır. Dağın adı sində dağ adı). Oronim adınx böyük Qacar türk tayfasxnm admdan Boğurxan qayasınm adilə bağlıdır. Burada müqəddəs yer, qədim almışdır. məbəd xarabalığı - Pir vardır. Qız qalası dağı - spesifik oronimdir (Xocavənd bölgəsində Böyük Kirs - oronimdir. Allı, Quruçay və Köndələnçay dağ adı). Qarabağ dağ silsiləsinin ən hündür zirvələrindən biridir. çaylan öz mənbələrini Qarabağ dağ silsiləsinin ən yüksək zirvə- Zirvəyə belə ad mövqeyinə (alınmazlığına, məğrur durumuna) lərindən biri olan Böyük Kirsdən (h-2725m) götürürlər. Oronimin görə verilmişdir. açımı aşağıda verilir. Qırxqız dağı - oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ adı). Kirs (Kars) - “uca, hündür”, “sıldınmlı dağ”, zirvə məna- Qarabağ sıra dağlannm şimal hissəsinin adıdxr. Zirvələrin birində, smda işlənməsi ehtimal olunur. guya 40 qız üçün qala tikilmiş (xarabalığı indi də durur) və bura Buğadaş dağı. Metafizik oronimdir (Şuşa bölgəsində dağ Qxz qalası adlanmxşdxr. Dağa belə ad verilməsi rəvayətlə izah adı). Dağa, onun zahiri görünüşünə görə - məsafədən buğaya olunur... Dumanlx havada yolunu azmış 40 qız duman, çən çə- oxşamasma görə belə ad verilmişdir. kiləndə özlərini yağı düşmən əhatəsində görüb Ulu Taxınya üz Buzluq dağı - metafizik oronimdir (Ağdərə bölgəsində dağ tutur və yalvarırlar ki, yağı əlinə düşməkdənsə, onları daşa dön- adı). Dağ, onun zirvəsində bütün il boyu buza görə belə adlan- dərsin. Möcüzə baş verir, 40 qızm qırxı da daşa dönür. Həmin mışdır. vaxtdan da bu dağa Qırxqız deyirlər. Bçənəxut dağı - etnooronimdir (Xocalı bölgəsində dağ adı). Dozak dağı - oronimdir. Tarixi Dizak mahalımn təhrif Qədim türk tayfası “peçeneqlər”in ərməni-hay dilində tələffüz olunmuş adıdır. Irəlidə izah olunduğu kimi, o fars dilində “dizak” formasıdır (türkcə “beçənə”), “xut” isə monqol dilində “maldar” - “qala” mənasmı bildirir. Dizaq - sıra dağlarmm adı da Dizak el-obanın yaylağı, yəni “maldar peçeneqlərin yaylaq düşərgəsi”. kimi, dağda yerləşən qala admdan götürülmüşdür. Qarabağ sıra dağları - etnooronimdir. Qarabağ türk tay- Daşlı Təpə - oronimdir (Xocalı bölgəsində təpə adı). Onun fasınm məskunlaşdığı ərazidə yerləşdiyinə görə, belə ad verilmiş- zirvəsi daşlı, çmqıllı olduğundan belə adlandırılmışdır. dir. Bu dağlar şimal-qərbdən cənub şərqə doğru, təqribən 100 km Dəlikdaş - oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ adı). Vulkan məsafədə uzanır. Ən hündür zirvələri, Gamış (3724 m), Qız qala mənşəlidir. Səthində təbii oyuqlarm (Abşeron yarımadasxmn bəzi (2843 m), Böyük Kirs (2725 m), Qırxqız (2827 m) və s. Etimolo- çimərliklərində qayalardakx kimi) olması ilə bağlı dağ belə giyası kitabda verilmişdir. adlanır. Darılı düzü - oronimdir (Xocalı bölgəsində yer adı). Can- qriqorian kilsəsinə məxsusdur, yəni alban kilsəsini saxtakarlıq həsən kəndinin ərazisində dağ ətəyində dan dənli bitkisi əkilən edərək öz adlanna çıxırlar. əkin-biçin yerinin adıdır. Zəminin ortasmda kiçik meşəlikdə sərin Kilsəli ərazisində diqqəti çəkən vacib bir cəhət də ondan sulu bulaq və üstündə “xoruq” (xaç) olan daş -alban piri vardır. ibarətdir ki, kilsənin yaxınlığmda yerləşən qəbiristanlıqda torpağa Ziyarət dağı - oronimdir (Xocavənd bölgəsində dağ adı). tapşırılanlar üzü qibləyədir. Keçmişdə müqəddəs sayılan, ona tapman və sitayiş olunan dağ Tədqiqatçılann fikrinə görə bura son orta yüzillikdə yaşayış olmuşdur. M.Kalankatuklunun məlum səlnaməsindən “Dizapayt” məskəni olmuşdur. kimi adı çəkilir. O yazır ki, türk massaget (maskut da yazılır) Kiçik Kirs dağı - spesifık oronimdir (Xocalı və Şuşa böl- hökmdarı Sanatürk 337-ci ildə öldürtdüyü xristian missioneri gələrində dağ adı). Böyük Kirs dağmdan fərqləndirmək, ayırmaq Qriqorisin meyidi tərəfkeşləri tərəfindən gətirilərək burada torpa- üçün belə adlanmışdır. Onun zirvə hündürlüyü 1374 m. Kirs, ğa tapşırılmış və sonralar Ağoğlan piri kimi tanınmışdır. Məhz qeyd etdiyimiz kimi “böyük, uca, sıldırımlı dağ” mənasındadır. buna görə də dağa Ziyarət dağı demişlər. Güllücə dağı - fitonim-oronimdir (Xocavənd bölgəsində Kasabet - Ağdərə bölgəsində dağ adı. Hibrid oronimdir. dağ adı). Dağm səthində üstünlüyü təşkil edən bitki örtüyünə - “Kas” türk dillərində “dağ çıxıntısı”, “hündür sahil”, “bet” isə çoxlu gül-çiçək olmasma görə dağa xalq arasında Güllücə adı ve- ərməni-hay dilində “baş” sözlərindən yaranmışdır. “Kas”ın başqa rilmişdir. izahı da var. Mavaz - oronimdir (Yuxan - dağlıq Qarabağda dağ və kənd Keçəl dağ - oronimdir (Ağdərə bölgəsində dağ adı). Dağa, adı). Onun mənşəyi ehtimal ki, qədim türk dillərində körpə belə ad, onun çılpaqlığına, bitki örtüyünün olmamasına görə uşaqlara himayəçilik edən Umay ilahəsinin adından və “Vaz” verilmişdir. sözlərindən yaranmışdır (mənası “dağ çökəyi”). Həqiqətdə də bu Keçəl yal - spesifik oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ adı). dağm zirvə yarğanlığına hələ uzaq keçmişdən indiyədək körpə O Kərgicahan yaxmlığında yerləşir. Qarabağ silsiləsində aşmm- uşaqlar xəstələndikdə buraya - ziyarətə gətirilməsi məlumdur. dır. Səthi çılpaq, bitki örtüyü olmadığından xalq arasmda ona Məhəmməd Ağanın yaylağı - antroponim-oronimdir (Xo- “keçəl yal” deyilir. Bu səpkili adlara Ağdam, Tərtər, Qəbələ, Gə- calı bölgəsində yaylaq-yurd adı). Qarabağm zəngin adamlarmdan dəbəy, Şahbuz, Şuşa və Şərur bölgələrində də rast gəlinir. olan Məhəmməd Ağanm Mıxtökən dağımn şərq zirvəsi döşündə Kətük - toponimäir (Xocalı bölgəsində kənd və dağ adı). şəfalı alp çəmənliyinə bürünmüş yaylaq yurdu yerləşirdi. 91 yaşlı İlkin adı Kətikdir, ondan da öncə - Ağdar olmuşdur. Ketik olması anam Ağca nənə danışardı ki, o hələ lap balaca uşaq vaxtında Qafqaz Albaniyasındakı Ketik məbədinin (12-ci yüzillik) adı ilə Məhəmməd Ağanm söz-söhbəti el-obam gəzirdi. Ağa yaylağa izah olunur. Əslində, Kətik qədim türk dillərində “gədik” məna- köhlən atın belində qabaqda, xanımı isə zəngin xalılardan sındadır. Bölgənin ərazisində eyniadlı meşə də vardır. düzəldilmiş kəcavada nökərlərin çiyinləri üstündə aparılardı. Bir Kilsəli - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində alban kilsə- müddət sonra isə onlann arxasınca cins mal-qara, qoyun, keçi si olan xarabahğm adı). Kərgicahanın ərazisində dağ meşəsinin sürüsü mələyə-mələyə yola düşərdi. içində Kilsəli adlanan qədim yer adıdır. Alban kilsəsinin sal Məhəmməd ağanın dağ evinin xarabahğı indi də qalmaqdadır. daşdan uçuq divarlarında diqqəti çəkən milli naxışlar indi də du- Murov dağ - oronimdir (Ağdərə bölgəsində dağ adı). Onun rur. Nankor qonşulanmız ərmənilər-haylar Yuxan (dağlıq) Qara- etimologiyası hələlik açılmamış sirr olaraq qalır. Bu adı ilk dəfə bağda ixtişaşlara başlayanda kilsənin divannda bir daşı ərməni- 13-cü yüzillikdə coğrafiyaçı Zəkəriyyə Qəzvini qeyd etmişdir. hay dilində yazılmış qırmızı rəngli daşla əvəz etmiş, guya kilsə Mıxtökən dağı - spesifik oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ tayfasmm adım daşıyır. Əslində isə həmin dağ ərazisində polad adı). Dağm alp otlaqlı zirvesinə aparan yol çmqıllıqla örtülmüş- parçasmı çırpanda qığılcım saçan çoxlu çaxmaq daşı olduğu üçün dür. Bu sərt və dik yoxuşlu yolla yaylağa hərəkət edən qoşqu belə adlanmışdı. heyvanlann, mal-qaranın dımaqlanndan nal, mıx qopub düşərdi, Ceyrandağ - zoonimik oronimdir (Şuşa bölgəsində dağ yolun daş çmqıllanna davam gətirə bilməzdi. Ona görə bu dağa adı). Qarqar çaymın hövzəsində meşəli dağdır. Xalq deyiminə xalq arasında Mıxtökən dağı demişlər. görə, ovçu dağlar gözəli - ceyranla rastlaşanda o körpə balasına Mənımədadzor - hibrid patro-oronimdir (Xocavənd bölgə- süd verirmiş. Balasına süd verməsi onu ölümdən qurtarmışdır. sində dağ adı). Şəxs adı Məmməd və sonradan ona əlavə olun- Həmin ana ceyranın adilə meşədə ocaq (pir) də var. Elə dağa da mxxş ərməni-hayca “dzor” - “dərə” sözlərindən ibarətdir. “Məm- pirlə əlaqədar Ceyrandağ adı verilmişdir. mədin dərəsi” deməkdir. Bu adda yaxmlıqda kənd də vardır. Yağh təpə - spesifik oronimdir (Xocalı bölgəsində təpə Sağsağan dağı - zoonimik oronimdir (Xocalı bölgəsində adı). Kərgicahan qəsəbəsi yaxınlığmda yerləşir. Bölgənin ahıl dağ adı). Dağ, burada tez-tez rast gəlinən sağsağan quşunun adm- nəslinə yaxşı məlumdur ki, təpədə tərkibi yağlı bitkilərə rast dan götürülmüşdür. gəlinir ki, bu da mal-qaraya yaxşı yem otlağıdır. Bu səbəbə təpə- Tuğ dağı - Etnosla bağlı oronimdir (Xocavənd bölgəsində yə “Yağlı təpə” demişlər. Bu kefiyyəti özündə ehtiva edən adlar dağ adı). Mövqeyinə - qədim Tuğ kəndinin yaxmlığında yerləşdi- tarixi Zəngəzurda - Yağlı dərə, Laçm bölgəsində Yağlı dərə çayı yinə (zirvəsində eyniadlı qalanın xarabalığı indi də durur) görə rast gəlinir. Yağlı təpə adlı toponim Xankəndi yaxınlığmda da bu sıldınmlı dağa da Tuğ türk tayfasımn adı verilmişdir. vardır. Rus dərəsi - oronimdir (Xocalı bölgəsində meşə adı). Yalobakənd - spesifik toponimdir (Xocalı bölgəsində kənd Canhəsən kəndinin cənub ətəyində sıx meşəli dərədir. 19-cu adı). O üç sözdən “Yal”, “oba” və “kənd” sözlərindən yaranmış- yüzilliyin ortalannda Qarabağ xanlığı Rusiya imperiyasmm tərki- dır. “Yal” - “dağ beli” mənasmdadır. Adı çəkilən kənd mövcud binə qatıldıqdan sonra rus əsgərləri bu diyarda görsənməyə başla- olmıış “oba” əsasmda meydana gəlmişdir. Kosalar kəndi yaxmlı- mış və ilk dəfə bu dərədə peyda olanda kənd əhalisi bununla ğmdadır. əlaqədar dərəyə “rus dərəsi” demişdir. Xocayurd dağı - spesifik oronimdir (Ağdərə, Kəlbəcər və Sarıbaba dağı - antroponim oronimdir (Şuşa və Laçm Xocalı bölgələri ərazilərində dağ adı). Hündürlüyü 2402 m. Bura- bölgələrinin sərhəddində dağ adı). Bu dağda Sarıbaba adlı sitayiş da yaylaq yurdları olmuşdur. Oronim Xoca (tacir, alverçi) və yurd yeri - pir (ocaq) olduğundan ziyarətgaha çevrilmiş və onun adilə sözlərindən yaranmışdır. Sanbaba dağı adlammşdır. Xoruz təpə - etno-oronimdir (Xocalı bölgəsində təpə, Üçtıq dağı - spesifık oronimdir (Xocalı bölgəsində dağ adı). yüksəklik adı). Cəmilli kəndi yaxmlığında yerləşir. Tədqiqatçıla- Çox güman ki, Üçtaq - üç tağ sözünün təhrifidir. Dağ, tutduğu rın fıkrinə görə Xoruztəpə oronimi türkdilli Kəngərli tayfa birli- coğrafi mövqeyinə görə belə adlanmışdır. yinə daxil olan Xoruz (Xoroz, Xoruz da yazılır) tirəsinin adı ilə Həsən qaya - antroponim oronimdir (Ağdərə bölgəsində əlaqələndirilir. dağ adı). Həsən adlı şəxsin başçılığı altında kənd salmmış və kəndin adı dağa verilmişdir. Çaxmaq zirvəsi - spesifik oronimdir (Şuşa bölgəsində dağ adı). Dağa, onun zahiri görüntüsünə görə, yəni şiş formasında olmasma görə belə ad verilmişdir. Etnonim türk mənşəli Çaxmaq Türkiyədən mənbə götürüb tarixi Qərbi Azərbaycan (indiki “Ər- HİDRONİMLƏR mənistan”) ərazisindən keçərək Azərbaycanın Muğan çöllərində - Sabirabad yaxmlığında Kür çayı ilə qovuşur. İndiki uzunluğu Ağçay - hidronimdir. Qarqarçayın sol qollanndan biridir. 1072 km-ə bərabərdir. Xocalı bölgəsi ərazisindən də eyniadlx çay axır. Çaylann suyu Ballıca çay - hidronimdir (Xocalı bölgəsində çay adı). Baş- dumduru və içməyə yararlı olduğundan belə adlanır. lanğıcını Ballıca yaylaqlanndan alıb Xocalı bölgəsinin ərazisindən Araz çayı - spesifik hidronimdir. Tarixi Qarabağın cənub axaraq Qarqar çayma tökülür. Çay coğrafi mövqeyinə, yaylaq sərhəddi boyu axır. “İslam hökmlərinin fəlsəfəsi” kitabmda (38-ci Ballıca (xatırladaq ki, “bali, boli” türk tayfasmın adı ilə bağlıdır) “Babqapı”smda) göstərilir ki, məşhur Əshabi-Rəs tayfası Həzrəti kəndinin yaxmlığmdan axmasma görə belə adlanmışdır. Süleymandan qabaq yaşamış və onlann yaşadığı məmləkətdə Vaçar çayı - hidronimdir (Ağdərə bölgəsində çay adı). çayın adı Araz (başqa qədim mənbələrdə “Ərəss”) olub. Xaçm çaymın sol qoludur. Dil mənsubiyyəti və mənşəyi hələlik Uzunluğu min km-dən çox olan bu çay Kiçik Asiyanm şərqindən dəqiq açılmamışdır. Hidronimin alban dilinə mənsub olması başlayır və Azərbaycanda Qızıl-Ağac körfəzində Xəzərə ehtimalı var (Vaçe, Vaça, Vaçar - alban çap adlarım yada salaq). tökülürdü (fıkir verin, qədimdə Araz Kür çayma qovuşmadan Qarqarçay - hidronimdir. Şuşa, Xankəndi, Xocalı, Əsgəran, sərbəst, aynca axaraq dənizə gedirmiş). Bu çay atəşpərəstlərin Ağdam, Ağcabədi bölgələri ərazisindən keçən uzunluğu 115 km müqəddəs kitabı “Avesta”da “Daiutua” kimi qeyd olunur. olan çay adıdır. Miladdan da öncə onun hövzəsində yaşamış Araz qədim mənbələrdə: Araks (yunan), Erask (ərməni- aborigen türk mənşəli Qarqar tayfasmm admı əks etdirir. Qarqar hay), Ərras (ərəb), Ərəs (fars) kimi də göstərilmişdir. Araz çayı- knyazlığı, Qarqar düzü, Karkar şəhəri, Azərbaycan torpaqlarmda nın adma Hekateyin (m.ö. 6-cı yüzillik), Herodotun (m.ö. 5-ci müxtəlif bölgələrində bir neçə Qarqar yaşayış məskəni tarixdə joizillik) əsərlərində də rast gəlinir. silinməz izlər qoymuşdur. Onun sorağı Şimali Qafqazdan, Orta Orvun sahillərində yaşayan qədim türk mənşəli tayfalarm Asiyadan, Balkan yarımadasmdan, Homerin bəşəri “İlliada” dillərində Araz (Ərəz, oraz, uraz) - “sakit axan”, “xeyirxah”, dastanmdan gəlir. “fayda verən” sözlərindən yaranmışdır. Hidronimin açımı belədir: “qırğı ər” (“şığıyan ər”), “ersar”, Urartu mənbələri bu hidronimi daha qədim vaxtlarda - m.ö. “ərsar” və çağdaş dövrümüzə Qarqar formasında çatmışdır. 8-ci yüzillikdə Mina adlandırıldığını yazır və Urartu çarı I Arkişti Dar çay - spesifik hidronimdir (Xocalı bölgəsində çay adı). Mina çaymı keçərək tarixi Qərbi Azərbaycana (indiki Ərməni- Dağ çayıdır. Xankəndi şəhərindən Canhəsən, Kosalar, Cavadlar... stana) hərbi yürüş etməsi göstərilir. kəndlərinə gedən yolun kəsiyində hündürlüyü 7 m olan şəlalə Mina sözü Altay dil ailəsinə mənsub olub tunqus - mancur diqqəti çəkir. Gur sulu çay yuxan və aşağı axannda sanki məcra- dillərində “mu, mie” - “su” mənasmı verir. sına sığmır, məcra ona darlıq edir, mane olur. O ensiz keçidlər- Əslində, Araz hidronimi onun sahillərində yaşayan və tarix dən, dərələrdən, qayalıqları yararaq nərildəyə-nərildəyə baş alıb boyu ondan faydalanan qədim türk mənşəli tayfalarm dillərində gedir. Əhali bu əlamətinə görə ona hələ çox qədim vaxtlardan Ərəz, Uras, oraz (uraz) - yəni, bir daha təkrar edirəm, “dinc, Dar çay adı vermişdir. Dar çay bol suyunu Qarqar çayına gətirir. xeyirxah, fayda verən” sözlərindən yaranmışdır. Həqiqətən də, Kür Daşaltı çayı - spesifik hidronimdir. Şuşa bölgəsində çay çayı ilə müqayisədə Araz nisbətən sakit, dinc axarilə fərqlənir. adıdır. Çaya belə ad, onun coğrafi mövqeyinə görə verilmişdir. Təsadüfi deyil ki, el-obada Kür çayma - “Dəli Kür”, Araza O, Daşaltı kəndinin ərazisindən axır. ise “Xan Araz” deyilir. “Araz çayınm suyu şirin, ləzzətli və yün- güldür” (İbn Havqal, ərəb coğrafiyaçısı). Dövrümüzün Araz çayı Zarıslı çay - etno hidronimdir (Şuşa bölgəsində çay adı). hövzəsində son Tunc dövrü və antik dövrə aid arxeoloji abidələr Qarqar çayının sol qoludur. Zanslı kəndinin yaxınlığından axdığı- aşkar edilmişdir. Türk mənşəlidir - “eninə, əyri axan çay” na görə, yəni coğrafi mövqeyinə görə ona Zarıs türk tayfasının deməkdir. davamçıları - zarıslılann adı verilmişdir. O, Xəlfəli çayı ilə Sunca çayı - spesifik hidronimdir (Xocalı bölgəsində çay qovuşaraq Qarqar çayını əmələ gətirir. adı). Xocalı çaymın sol qoludur. Sincinka kəndinin yaxmlığından İncə çay - spesifik hidronimdir (Ağdərə bölgəsində çay axdığına görə belə adlanmışdır. Qarabağın axınncı xanı Mehdiqu- adı). Mənbəyini Qarabağ dağ silsiləsindən alıb əsas etibarilə iu xanm (1806-1822) dövründə Rusiyadan göndərilmiş hərbi Sun- Tərtər və Yevlax bölgələrinin ərazisindən keçərək Kür çayına ca alayı öncə burada - Xocalı ərazisində hərbi düşərgə salmış, tökülür. Çaya belə ad, onun eyniadlı dərənin və kəndin yaxın- admı da məskunlaşdıqları yerə vermişlər. Həmin yerin adı ilə çay lığmdan axmasma görə verilmişdir. da qısa olaraq Smca adlanmışdır. İsaxan çayı - antroponim hidronimdir (Xocavənd bölgəsin- Tərtər çayı - etnohidronimdir (Kəlbəcər, Ağdərə, Tərtər də çay adı). Füzuli bölgəsinin ərazisindən axan məşhur Quruçay və Bərdə bölgələrinin ərazisindən axan çay adı). Kür çayınm sağ çayının sol qoludur. İsaxan adlı şəxsin adını daşıyır. qoludur. Kərgicahan çayı - etnohidronimdir (Şuşa böigəsində çay Tərtər adı ilk dəfə 7-ci yüzillikdəki hadisələrlə bağlı alban adı). Qarqar çayımn sol qoludur. Eyniadlı kəndin yaxmlığmdan səlnaməçisi M.Kalankatuklunun kitabmda ərməni-hay dilinə uy- axdığma görə, belə adlanmışdır. Hidronimin açımı Qarqar etnoni- ğun şəkildə - Trtu kimi çəkilir. Çaym adım 9-cu yüzilliyin ərəb mindəki izahla - “qırğı ər” tayfasınm məkanı anlamı ilə bağlıdır. müəllifləri əl-Bələzuri “Turtur”, Əhməd ibn Asəm əl-Kufi - Kür çayı - spesifik hidronimdir. Zaqafqaziyanm əsas su “Tərtər” formasmda qeyd etmişlər. arteriyası, Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycanm ərazilərindən ke- Bəzi alimlərə görə çay öz adını 4 türk qıpçaq tayfa birliyi- çib Xəzər dənizinə tökülür. Uzunluğu 1515 km, o çılğın, kür nin adından almışdır (“Dörd ər”). xüsusiyyətinə görə belə adlanmışdır. Türkşünas O.Süleymenova görə “rus knyaz”ı İqora qarşı Azərbaycanda yaşayan türk qnzlılarm və buduqluların vuruşan polovets tayfasının bir qolu “tertob-içlər” idilər. dilində indi də “Kür” sözü “su, çay” mənasında işlənir. Bəzi mənbələrdə o “tert”, “tört”, “tert oba” şəklində də rast Qafqaz Albaniyasmın (indiki Quzey Azərbaycan) ən qədim gəlinir. qüdrətli türk mənşəli tayfalanndan biri - albanlar m.ö. Kür çayı- Torağay çay - zoonimik hidronimdir (Ağdərə, Tərtər böl- nın orta axannda yaşämışlar. gələri ərazisindən axan çay adı). Tərtər çaym sol qoludur. Çaya Kür çayı haqqında antik mənbələrdə də məlumatlar vardır. belə ad Torağay təpəsinin yaxmlığmdan axdığı üçün verilmişdir. Qədim yunan, latın, ərəb, fars, türk, gürcü və ərməni-hay dilli Xalq deyiminə görə, burada çoxlu torağay quşu olduğuna mənbələrdə “Kor, Kur, Kir, Kim, Əl-kun, Mktuari” və s. və i.a. görə belə adlanmışdır. kimi adlar çəkilir. Kür hidroniminin türk dillərində “bol” (suyu), Turşsu çay - spesifik hidronimdir (Şuşa bölgəsində çay “sürətli”, “inadkar”, “güclü”, “məğrur” mənalarını daşıyır. adı). Turşsu müalicə keyfiyyətli mineral bulaqlann yaxınlığmdan Həqiqətən də Kür çayı Cənubi Qafqazda ən böyük və bol axdığma görə belə adlanmışdır. suyu olan çaydır. İsa bulağı - hidronimdir (Şuşa bölgəsi ərazisində meşəlikdə Köndələnçay - spesifik hidronimdir (Xocalı bölgəsində çay bulaq adı). Qarabağın ən qədim (bəlkə də Qafqaz Albaniyasmda adı). Mənbəyini Böyük Kirs dağınm ətəklərindən götürür. Uzun- xristianlığın yayılma dövründən mövcuddur) bulaq adlarmdan luğu 102 km. Sulannı Araz çayma gətirir. Köndələnçaym biridir. Yerli mənbələrdə göstərilir ki, Albaniyada xristian dini - Tək Allahlılıq qəbul olunanda İsa peyğəmbərin adı hər yerdə nin mərkəzinə çevrilmişdir. Dünyanm hər yerindən buraya bilik, əziz tutulardı. Qədim ənənəyə görə bulaq çəkmək, insanlara su savad almağa gələnlər olur. Apokalipsis buna işarə edərək xəbər vermək öncə dini xadimlərə ehsan, savab sayılarmış. Bu məqsəd- verir ki, İsa peyğəmbər Tək Allaha inamı - Tenqriyə inamı bura- lə Qarabağın ən saf və şəffaf sulu bulağı İsa peyğəmbərin adıyla da görür. İlk adı “Yesua” sonralar “İusus Xristos”a çevrilir. adlandırılmışdır. 2. Altay - Bu dağlar türklərə inam bağışladı, Səma Tenqri- Bu peyğəmbərin adım daşıyan ikinci bulaq (o da sərin buz sinin - ulu Tanrını tanıtdı, onun ən uca zirvəsi - Üç-Şumer, dün- kimi və şəffafdır) İsmayıllı bölgəsində məşhur Basqal kəndində yanın mərkəzi sanılıb, onun haqqında nağıllar, əfsanələr yaranıb, yerləşir. dualar oxunub. Şumer dağı unikal və universal kosmoqonik Xanbulağı - hidronimdir (Xankəndinin şimal-şərqində gur simvoldur. Qədim qıpçaqlar sonra başqa zirvələrə - uca səmalara sulu bulağın adı). Xankəndi və Xanbulağı Qarabağın son xanı söykənən zirvələrə - xan Tenqri və Borusu zirvəsi ətrafma topla- Mehdiqulu xana məxsus idi. Gəlmə ərməni-haylar Qarabağın bir şıb Tenqriyə inam bəsləyiblər. Bu dağların qayalannda rəsmlər sıra toponimləri kimi onu da öz dillərinə uyğunlaşdıraraq çəkir, mətnlər yazılırdı (sağdan sola, runi yazısı). “Vrrakn”, “gur bulaq gözü”, “gur, qaynar” mənasmı verir. Yəni Sonra minlərlə dindarlar Tibet dağlanna, Kaylas dağına ayaq Azərbaycan türklərinə məxsus türk mənşəli Xan bulağını da açdılar, Tenqriyə tapındılar, ona inam gətirdilər, ziyarət etdilər. “özününküləşdirmək” fıkrindədirlər. 3. Abbat. Sinaqoqda (yəhudi din məbədi) müəllimə “abo” və ya “aw a” deyə müraciət olunur. Bu söz Avropanı lərzəyə sal- mış, hun türklərinin böyük sərkərdəsi Attilanm vaxtında yaranmış - “abata” - “ata yanında olmaq” mənasını ifadə edir. ALBAN XRİSTİAN DİNİ İSTİLAHLARI 4. Altar, qədim türk dillərində “səcdəgah” deməkdir. O, LÜĞƏTİNDƏN “Ala tor” sözlərindən ibarət olub “ala-alan, götürən”, səma Tenq- risinə (Tannsına) müraciət, “tör” - şərəfli yer, girişə əks yer - Xnstianhğm yayıldığı ilk Qafqaz ölkələrindən ön sırada yəni Alanın fəxri yeri - ala tordan, alator, sonra dəyişilərək Ala- Albaniya durur. Tək Allahlılığı təbliğ edən xristianlıq Qafqaz tor və nəhayət altar, alteriya şəklinə düşmüşdür. Albaniyasmm ilk dövlət dini olduğunu, 4-cü yüzilliyin başlanğı- 5. Aykone. Qədim türk sözüdür. Açımı belədir: “ürəyini cında geniş yayılmasım və onun əksər atributlannın Altay qıpçaq aç”, “ürəyindəkiləri danış, de” (Allaha dua edərkən ürəyindəkilə- türklərindən qaynaqlanmasım və sonra xristian dünyasına keçmə- ri ona aç, danış). sini nəzərə alaraq dini ədəbiyyatda daha çox işlənən bir qism Aykone artıq bütün Avropa dillərində eyni məna, məzmun istilahlann aşağıda açımını verməyə lüzum görürəm. Fəqət, bu daşıyır (“Ay” - de, damş, “kon-könül” deməkdir). Sonra yaranmış açmalar ulu əcdadlanmızm zəngin etnomənəvi dəyərlərini daha ikona sözünün sinonimidir. dərindən anlamağa, təsəwürümüzün genişlənməsinə əyani yar- 6. Amin. Duanın sonu, təsdiqi bildirir. “Müdafiə olunuram, dımçıdır və güman edirəm ki, bu səpkidən məlumatlar oxucular- təhlükəsiz vəziyyətdəyəm” - deməkdir. Amin sözü miladdan ön- da da maraq doğuracaqdır. cəyə aiddir. Qədim türklər kömək üçün bu sözlə əcdadlarınm Tenqriyə (Səma Allahma, ulu Tanrıya) inam və ibadət ilk ruhuna müraciət edərdilər. dəfə Altayda qeydə alındığı üçün söhbətə də ondan başlayaq. 7. Akafist. Qədim türk sözüdür; “aq apizik”, “aq”-xoş, 1. Apokalipsis - xristian dininə aid kitabda yazılır ki, yaxşı, “apizik” (abizik) - həsr etmək; xüsusi dua. Çar taxt-tacma “Yesua” adlı birisi “İusus Xristos”a çevrilmişdir. Altayda siviliza- siya - mədəniyyət iki min il öncə yaranmış, dünya mədəniyyəti- çıxan çann xeyir-dua mərasimi. Səma Tenqrisini tərifləyən dua. Xristian kilsəsi bu dua mərasimini türklərdən 7-ci yüzillikdə kilsə məbədləri kərpicdən, özü də xaç şəklində olan özül üzərin- götürmüşdür. də tikilirdi. Belə kilsələr türk ustalan tərəfmdən ərməni-haylar 8. Boq. Qədim türk dillərində “əbədiyyat, kainat və əbədi məskunlaşdıqlan yeni torpaqlarda - Ərməniyədə də inşa olun- istirahət”, rahatlıq mənasındadır. “Boqun başqa bir izahma görə - muşdur. Kilsələr, məbədlər dağ kimi şişvari tikilir, dağ zirvələri- Ali şüur, kamala malik varlıq, mütləq kamil, qadir, dünyam, göyü ni xatırladırdı və Tenqriyə tuşlanmış halda, möhtəşəm, əzəmətli. yaradan və onu idarə edən varlıq”. “Boq-Bok-Boje-Bojiç” - Kilsələrin altarı, bir qayda olaraq Ulu Şərqə - Altaya tuşlanmış, “əbədiyyətə, sükuta çatmaq” mənasındadır. sonra bu ənənə bütün xristianlıqda qəbul olunmuşdur. 9. Qospodi. Qədim türk dillərində köz bodi” (qoz bodi, Xristian ərmənilər-haylar üçün inşa olunan ilk kilsələrin qosbodi, qospodi (köz - göz bodi) - yetkinləşmək). divarlannda türk üstalanna mənsub tamğalar (möhür) var. Onların 10. Katalikos. Qədim türk sözü “katıl”, “katılmaq”, “itti- sayı 23-dür. faq”, “birləşmə” istilahından yaranmışdır, “os” - sonluğu sonralar Zvardnots, Dvin, Kotavank, Djvari və başqa yaşayış yerlə- joınanlar tərəfindən əlavə olunmuşdur. “Katalikos” sözü ilk xris- rində türk dili yazıları tapılmışdır. Qədim türk dini abidələri Da- tian ruhanisi olmuş parfiyalı Qriqorisin vaxtında (2-3-cü yüzillik- ğıstanda, Tatanstanda, Başkortostanda, Kazaxstanda (Aktyubinsk də) meydana gəlmiş və xristian dini vasitəsilə eyni zaman kəsi- yaxınlığmda) da mövcuddur. yində Albaniya, İveriya və Ərməniyədə kilsə xadimlərinə şamil Kilsə mahnılan da qədim türklərdən götürülmədir. edilmişdir. Müasir anlamda katalikos - din başçısı deməkdir. Rusiya kilsə şərqilərində “Znamyonm”, “Kryukovı” - türkcə “Katalikos” sözü hələ qədimdə, qıpçaq türkləri Dərbənddə “dini əlamət, işarə” bildirir. İkinci söz “körk”dən ibarət olub qə- oturanda (1-2-ci yüzilliklər) ilk dəfə Qafqazda qeyd olunmuşdur. dim Altaym kilsə mahnılannda da saxlanmışdır... 11. Kadilo. Fimiamla dolu olan qab-kadilo, katsiya, hansı Qafqazda ilk xristian kilsəsinin əsası Albaniyada 304-cü ki, xristian ibadətində istifadə olunur. Adı çəkilən sözlər qədim ildə qoyulmuşdur. Şəki bölgəsində Kiş kəndindəki məbəd isə ilk türk mənşəlidir - “qarşısmı almaq”, tüstü ilə “qəzəbli ruhlan qov- alban kilsəiərindən olub daha qədim dövrə aiddir. maq: katit-kadit-kadilo”. 14. Kolokol. Vətəni Tibetdir. Onun miladdan çox-çox öncə 12. Kaylas - Kaylas və Üç-Şumer zirvələri ziyarətə gələn Ablom adlı türk ixtira etmişdir. Dərbənddə qərar tutmuş qıpçaq türkləri həyəcana, heyrətə gətirir və sevindirirdi. Tenqriyə ibadət türklərdə olan kolokoldan birinci buraya gəlmiş ərmənilər-haylar açıq havada, dağlann ətrafında icra olunurdu. Çox-çox sonralar istifadə etmişlər. Türklərin hədiyyə verdiyi Tibet zəngi burada Böyük (Ulu) Çölə gəlmiş qıpçaqlar dağ zirvəsini xatırladan təpə- (Eçmiadzin kilsəsində) saxlanır. lər düzəldir, onun ətrafma toplaşaraq ibadət edər, ürəklərindəki 15. Monastır. “Manasa”, türkcə “ruh”, “tar” - “xilas et!” Ru- dərd-səri boşaldardılar («ay kone», sonra da «ikona»sözləri də ilk hun günahlardan təmizlənməsi, xilas olunması mənasım daşıyır. dəfə burada yaranmışdır). Türklər ibadət etdikcə yüngülləşər və daxilən, ruhən-mənən təmizlənərdilər. Qeyd: Behlikh, Altay Tək Allahlığın qədim və ilk beşiyi Göy Səmanı dünyanm çadırı və Tenqrini - Ulu Tanrmı olmuşdur. Allaha - Səma Tenqrisinə (Tanrıya) ilk inam gətirənlər orada bilirdiiər. İnam artdıqca başlarmı yuxarı - göyə tutub, “Boq, isə qədim türklərdir. Altayın əski dilində “türk” sözünün bir sıra Alla, Xoday, Xudaya” deyirdilər. mənası, izahı olmuşdur ki,' onlardan biri də təsadüfi deyil ki, 13. Kilsə. Türklər dini məbədlərə “kilisa” deyirdilər. Kilisə «Səma ilə doldurulmuş ruh» daşıyıcısı deməkdir. müqəddəs Kaylas dağınm adıdır. Qədimdə türklər onün ətrafında toplaşaraq Tenqriyə (Səma Tanrısma) ibädət edərdilər. Qədim TARİXİ QƏRBİ AZƏRBAYCANIN - İNDİKİ Ağababa adlı, İrəvan xanlığı ərazisində kənd də olmuşdur. «ƏRMƏNİSTAN»IN İZAHLI TOPONİMİK LÜĞƏTİNDƏN Mənbələrin məlumatına görə, bu kənd öz admı yaxmhqdakı dağ adından götürmüşdür. Ağbaba dağmda müqəddəs ocaq - pir var- Öncə etiraf edim ki, milli etnomənəviyyatımızın ən dəyərli dır ki, əhali arasmda Ağababa piri kimi tanınır. Dağ adım ondan amillərindən biri Azərbaycanın uzunömürlü türk mənşəli topo- almışdır. Ağababa dağ silsiləsi Baş Güney, Qaya Güney, Qızıl- nimləridir. dağ, Keçid, Keçəldağ, Göydağ, İkiqat, Naxoşdağ, Tayaqaya və b. Azər türk əhalisinin öz doğma dədə-baba yurdlarmdan - zirvələri qeydə alınmışdır. Göründüyü kimi bu oronimlərin hamı- “Ərmənistan”dan (21-ci yüzilliyin astanasmda) vəhşicəsinə qovul- sı şəffaf türk mənşəlidir. Ağababa isə “Əxi-baba” adınm təhrif ması, dünya ictimaiyyətinin gözü önündə dövlət səviyyəsində formasıdır (ərəbcə “babamn qardaşı, ekizi” deməkdir). “etnik təmizləmə” siyasətinin həyata keçirilməsinin acılannı ya- Qırxbulaq mahah - Tarixi İrəvan xanlığmda mahal adı. şadığımız bir çağda tarixi Qərbi Azərbaycanın coğrafi adlarmın Spesifik xoronimdir. diqqətlə öyrənilməsi, ehni şəkildə işlənib çap olunması və geniş 17-cı yüzillikdən öncə İrəvan əyalətinin Kotak mahalı adla- yayxmı fövqəladə əhəmiyyət, aktuallıq kəsb edir. Bü tarixi həqi- nırdı. Sonralar mahal ərazidə yerləşən məşhur Qırxbulaq kəndi- qətlər hörmətli ağsaqqalımız, akademik Budaq Budaqov və xalq nin adından götürülmüşdür. Ərmənilər-haylar onu tərcümə edərək arasmda geniş tamnmış tarixçi alim Qiyasəddin Qeybullayev “Ər- “Xotatsaxpyur” kimi işlədirlər. mənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti” adlı 20-ci yüzilliyin əwəllərində yerli azər türkləri qovulmuş, sariballı əsərındə (1998-c'ı il) öz real və dolğun əksini tapmışdır. onların yurdunda Türkiyədən gəlmə ərməni-haylarla məskunlaş- Müəlliflərə dərin minnətdarlıq hissi bildirərək biz həmin dınlmışdır. kitabdan və bu səpgidən olan digər mənbələrdən istifadə edərək 1940-cı ildə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmam kitabımızda toxunduğumuz məsələ çərçivəsində adı çəkilən əsasında bölgə Aqunk adlandmlmışdır. diyarın - tarixi vətənimizin toponimik lüğətindən nümunəvi par- Quqar - “Ərmənistan”ın Pəmbək bölgəsində tarixi mahal çanı diqqətmizə çatdırmağı rəva bildik. adı. Ərməni-hay dilli mənbələrdə Quqark kimi 5-ci yüzillikdən Beləliklə: çəkilir (M.Xorenatsi). Quqarlar m.ö. 7-ci yüzillikdə şimaldan gə- Tarixi Qərbi Azərbaycamn (indiki “Ərmənistan”) toponimik lən saklann (skiflərin) tərkibindəki türk mənşəli tayfa adıdır. Qu- fondundan qarçay hidronimi (bölgədə) həmin tayfanm adını əks etdirir. Tarixi xoronimlərin (mahal adlannm) izahlı lüğətindən Dərələyəz mahah - Bu tarixi azər türk mahalı Şərur-Dərə- ləyəz vilayətinin dağlıq hissəsini əhatə edirdi. Passiv xoronimdir. Ağababa mahah - Tarix boyu Türkiyənin Şərqi Anadolu Məlum Türkmənçay müqaviləsindən sonra Rusiya ərazisinə qatıl- bölgəsinin tərkibində olmuşdur. Passiv spesifik xoronimdir. Ru- mış, ölkədə ərazi inzibati bölgüsü aparılaraq İrəvan qubemiyası- siya imperiyasmm işğalçılıq müharibəsi nəticəsində Tiflis quber- nm Şərur-Dərələyəz qəzasma daxil edilmişdir. niyasmm (Qars qəzası) Ağababa nayihəsi şəklində Rusiyanm Şura hökuməti dövründə onun ərazisi iki: Keşişkənd və hüdudlanna qatılmışdır. Soylan rayonlanna bölüşdürülərək Dərələyəz mahal adı sıradan Şura hökuməti dövründə - 1930-cu ilə qədər Gümrü qəzası- çıxanlmışdır. nın Ağbaba nayihəsi adlanmış, sonra onun ərazisində Amasiya in- Dərələyəz dağ silsiləsi isə Hayotsdazor adlandmlmışdır. zibati rayon yaradılmışdır. Dərələyəz, azər türkcəsində “dərə” (Vadi mənasında) və Alagöz türk tayfasmın admdan yaranmışdır. Zəngəzur mahalı. Zəngəzur dağ şilsiləsilə Qarabağ yaylası dilində “Şevan” adı orta yüzilliklərə aiddir. Əslində, “Sevan” ər- arasında yerləşir. Passiv xoronimdir. Mahala Zəngi dərəsi də məni-haylann dilində “Sevanq” formasmda işlənmişdir. Gölün deyilir. Rus imperiyasmın işğah dövründə Zəngəzur mahalı içərisində “Ada” adlı kiçik bir ada vardır ki, orada azər türkləri - Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. yerli sakinlər tərəfmdən Qaravəng adlı monastr tikilmişdir. Ər- Şura hökuməti vaxtmda “Ərmənistan SSR” hüdudlanna qa- mənilər-haylar bu adı dillərinə tərcümə edərək “Sev-vank” adlan- tılmış və bu ərazidə dörd: Meğri, Qafan, Gorus və Qarakilsə ra- dırmışlar (tərcüməsi «Qara monastır»). yonları yaradılmışdır. Monastnn yerləşdiyi ada ərməni-hay dilli mənbələrdə (11- Tarixi Zəngəzur mahalımn yaşayış məskənlərilə bərabər ci və 17-ci yüzilliklərdə) “Sevank adası” kimi qeyd olunmuşdur. onun ərazisində yerləşən dağ, yaylaq yurdlan, çay və bulaq adlan Mənbələrin məlumatına görə, 17-18-ci yüzilliklərdə günahkar sa- da sırf türk mənşəlidir (Qancıq, Xustub, İşıqlı, Bərgüşad, Gəzbel yılan ərməni-hay monaxlan Eçmiadzin kilsəsinin qəran əsasmda dağ adlan, Miyanbutu, Şahbaz yurdu, Sələfir, Şükrətas, Dərbənd- buraya sürgünə göndərilirmişlər. daşı adlan Hüseynbəyçimən, Savxan, Xəlləgah yaylaq yurdlan, Şura hökuməti dövründə “Göyçə” hidronimi fərmanla “Se- Oxçuçay, Bəsit, Bazarçay (Bərgüşad), Gilan, Meğri, Saqqarsuyu van” adlandmlmışdır. çaylan, Darbərə, Kahlan, Şırşırı, Haralaybkovlu, Bəhrambəy Göyçə mahalı tarixən azər türkləri yaşayan bölgə olmuşdur, bulaqlan) və s. 18-ci yüzilliyin ortalanndan bu mahal Eçmiadzin kilsəsinin yox, Karpibasar mahalı - Tarixin müəyyən zaman kəsiyində Kəlbəcər bölgəsində yerləşən Xotavəng monastnnın idarəsi İrəvan xaniığınm tabeliyində mahal adı. Passiv xoronimdir. Maha- altmda olmuşdur. Gölün sahillərindəki ərazidə olan Kamaxi, Ba- lın mərkəzi Böyük Karbi olmuşdur. Tarixi Qərbi Azərbaycanm takal, Pşmakal, Buğdatəpə, Qaradonlu, Portak, Korataq, Ozan, qədim oronimlərindən biridir. Mənbələrdə onun adı müxtəlif for- Teqqi və b. azər türklərinin yaşayış məskənləri Göyçənin içəri- malarda diqqətə çarpır: “Qərbi qalası”, “Gərbi, Kərbi” və sindəki monastrm nəzarəti altında idi. Yazılışından da görünür ki, “Karpi”. Karpi adı çəkilən mahalın ərazisində yerləşən qala adı- çəkilən kənd adlan ərməni-hay dilində təhrif olunmuş türk mən- dır. Qalanın sahibi türk Şeyx Həsən olduğu göstərilir. Karpi xoro- şəli toponimlərdir. nimin arealı genişdir. Apanlmış tədqiqat işləri toponimin türk Musa Kalatıkaytuklu məşhur səlnaməsində yazır ki, (697-ci mənşəli olmasım göstərir. ilə aid məlumatda) Göyçənin içərisində adada qalanı tutduqdan Çuvaş dilində “kar, qar” - möhkəmləndirilmiş yer, “qala” mə- sonra Mərvan ibn Məhəmməd “oradan o Ərməniyəyə keçib nasım daşıyır. Çox ehtimal ki, toponimin sonluğu “pi” (“bi”) sözü Bizans və ərməni qoşunlanm məğlub etdi”. “məskən” deməkdir. (Kaspi: “kas” və “pi” - kaslann yeri, yurdu). Vaxtilə İrəvan xanlığma mənsub olan bu səfalı yerlər çar Göyçə mahalı. Bu tarixi mahalın hüdudları Göyçə gölünün Rusiyası dövründə İrəvan qubemiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. sahilləri boyu geniş bir ərazini əhatə edirdi. Passiv xoronimdir. “Ərmənistan SSR”də inzibati ərazi bölgüsü aparılarkən İlk dəfə miladm 488-ci ilində Alban kilsəsinin Aluen Göyçə mahalınm torpaqlannda beş rayon - Çəmbərək, Basarke- (Aquen də yazılır) toplantısmda Koqçay (Göyçə hidroniminin qə- çər, Aşağı Qaranlıq, Kəvər və Yelenovka rayonlan yaradılmışdır. dim ərməni-hayca yazılışıdır) keşişinin də iştirak etməsi qeyd Göyçə Azərbaycanın el sənətkarlan - aşıqlarm beşiklərin- olunmuşdur. I Şah İsmayıl Xətainin dövrünə aid fərmanda “Göy- dən biri sayılırdı; Aşıq Alı, Aşıq Ələsgər, Aşıq Əsəd, Aşıq Qur- çə mahalı” adı işlənmişdir. ban, Aşıq Musa, Aşıq Qasım, Aşıq Nəcəf, Aşıq Sayad, Aşıq Mə- Müxtəlif tarixi mənbələrdə; “Göyçə Tengiz”, “Qoqca Ten- hərrəm, Aşıq İmran buradan çıxmışlar. giz”, “Qeqarkuni gölü” şəklində rast gəlinir. Gölün ərməni-hay Gorus mahalı - Miladın 18-19-yüzilliklərində keçmiş Zən- likdə türk Ağqoyunlu hakimi Ararat əyalətinin əmiri Əmir Saadm gəzur qəzasmda mahal adı. Passiv etnoxoronimdir. (indiki adı ilə bağhdır. Tabeliyində olan türk tayfası onun adilə Saadlı, “Ərmənistan”m Gorus rayonu). (sonralar metateza nəticəsində Saatlı) adlanmışdır. Hətta, Arpa Mahalm adı Qafqaz Albaniyasınm Qoroz qalasının admdan çayınım aşağı axan və xan Arazm sol sahilinə Çuxur Saad adı götürühnüşdür (M.Kalankaytuklu). Qoroz qalasmm adı hələ 11-ci verilmişdir (ərməni-hay mənbələrində “Sahatanom”). Çuxur Saad yüzilliyə aid mənbədə də çəkilir. Qədim türk mənşəli “qerus” vaxtilə geniş ərazini əhatə edirdi. 16-cı yüzillikdə bu əyalət Də- tayfasınm adını əks etdirir. Elmi ədəbiyyatda bu tayfanm adı rəçiçək, Abaran və Şirəkel mahallanna çevrilmişdir. Qors, Xors, Xoruzlu, Hors formalannda rast gəlinir. Qaraqoyunlu hakim İsgəndərin dövründə saatlılann haki- Loru mahalı - Rusiyanm işğalçılıq müharibəsindən sonra miyyətinə son qoyulduğundan onun azər türk əhalisi müxtəlif Loru mahalı ərazisində Tiflis qəzası daxilində Borçalı distansiyası əyalət və mahallara və Qarabağa köçmüşdür. yaradılır. 1880-ci ildə Borçalı qəzası təşkil olunur və onun ən Qarabağ xanlığının ana şəhər-qalası - Şuşanm inşa olunma- böyük nayihəsi, Borçahnm dağhq hissəsini əhatə edən Loru olur. sında Saatlı türkləri yaxından iştirak etmiş və məskunaşdıqlan Ona Dağ Borçahsı da deyilir. Passiv xoronimdir. məhəlləni öz adlarilə - Saatlı adlandırmışlar. Hətta 19-cu yüzilli- 1918-ci ilin oktyabr aymda ərməni-hay daşnak hökumətinin yin əwəllərində Qarabağda 15 ailədən ibarət Saatlı eli yaşayırdı. silahlı qüvvələri Borçalıya hücum çəkərək Lora və Pəmbək Quzey Azərbaycanda Saatlı, Gürcüstanda Dmanisi bölgəsin- bölgələrini zəbt etdilər. Yanvar 1919-cu ildə Tiflisdə keçirilmiş də Saatlı etnonimləri bu qədim tayfanm məskunlaşması nəticəsin- “Ərmənistan”-Gürcüstan konfransmda Loru nayihəsi neytral zona də yaranmışdır. elan edilir və ... 1921-ci ilin sonunda iki bolşevik hökuməti ara- Sisyan mahalı - Qafqaz Albaniyasmın qədim və tarixi Sisakan sında razıhğa əsasən Loru mahalı “Ərmənistan”a verilir. 1922-ci əyalətinin adı. Passiv etnoxoronimdir. Sonrakı dövrdə mahala çev- ilin dekabnnda Voronsovka bölgəsi də “Ərmənistan”ın Loru- rilmiş və adını Sisyan kənd admdan götürmüşdür. O m.ö. 7-ci yüzil- Pəmbək qəzasma qatılır. Beləliklə, “Ərmənistan”ın hüdudlanna likdə Cənubi Qafqaza axm etmiş türk mənşəli saklann məskun- qatılmış Loru mahalı ərazisində dörd rayon - Barana, Allahverdi, laşmasilə yaranmışdır. Si - Sakan, Ar-Sak, Bala (Pala) - Sakan, Sa- Cəlal oğlu və Vorontsovka inzibati rayonları yaradıldı. Sonrakı kasin, Sakasena (Şakaşena) və s. və i.a. etnonimlər sak türk tayfala- illərdə türk mənşəli üç rayon adı (Barana, Allahverdi və Cəlal nnın adilə bilavasitə bağlıdır. Sisyan (Si-sakan) saklann içərisində oğlu) dəyişdirildi. “Si” sülaləsinin admdan və “Sakan” (“Saklar”) sözlərindən yaran- Pəmbək mahalı - Pəmbək və Bazum dağ silsilələri arasın- mışdır. 13-cü yüzilliyin əwəllərinə aid mənbədə Yuxan (dağlıq) da yerləşən ərazinin tarixi adı. Passiv xoronimdir. Şura hökuməti Qarabağda Saqanans-Sakan yurt (saklann yurdu), Zaqatala bölgəsin- dövründə mahalın torpaqlan iki: Hamamlı və Böyük Qara Kilsə də Sakantala və b. etnonimlərdə əksini tapmışdır. Qədim ərməni- inzibati rayonlar arasında bölüşdürüldü. hay dilli mənbələrdə Si-uni (“uni” -şəkilçisi ərməni-hay dilinə urar- Mənbələrin məlumatına əsasən tarixin müəyyən zaman tululardan keçmiş - “ölkə”, “diyar” deməkdir) orta yüzilliklərdə Si- kəsiyində Borçalı xanlığına daxil edilmişdir. Şura hökuməti döv- sacan adlanırdı. 1590-cı ilə aid türkcə mənbədə “Sisyan” kimi qeyd ründə rayon adlan ərməni-hay adlarilə əvəz olundu. Pəmbək ma- olunur. Sisyan etnonimi Sisikan admm təhrif formasıdır. halının adı isə rayonlaşdırma ilə əlaqədar “sıradan” çıxanldı - Sürməli mahalı - Keçmiş İrəvan xanlığınm ərazisində rəsmən sənədlərdən silindi. mövcud mahallardan birinin adı. 4-cü yüzilliyə aid Surb-Mariya Saatlı mahalı - Keçmiş İrəvan əyalətinin ərazisində yerləş- monastrmın adilə bağlıdır. Mahalda adı təhrif olunmuş qala da miş mahallardan birinin adı. Passiv emoxoronimdir. 14-cü yüzil- var idi. Qarabağ, onun qədim tayfaları və toponimləri ■ ' . . ' ' )n. — Sunnari qalasımn və ondan şimal tərəfdə Qarabağ qalasınm nm aşağı axarı hövzəsində və indiki “Ərmənistan” (tarixi Qərbi adlan ilk dəfə Alp Arslanm Ani qalasımn tutması ilə (1064 il) Azərbaycan) ərazisində məskunlaşmışdır. əlaqədar hadisələrdə çəkilir. Digər mənbələrdən məlum olur ki, qədim Şaman türkləri Əmir Teymurun hərbi səfəri ilə bağlı (1386 il) hadisələrə olan Şirəklərin m.ö. 3-2 yüzilliklərində Don-Terek çaylan ətrafm- aid mənbədə Surmari adlanır (qalanın hakimi türk ərəni Tutan da yaşadığı və qüdrətli Xəzər türklərinin bir qolu sayılan bu türk idi). Əmir Teymurdan da qabaq, 1225-ci ilə aid hadisələrdən da- boyları Qafqaz dağlannı aşaraq Azərbaycanda və Araz-Arpa çay- nışan mənbədə göstərilir ki, Surmari əyalətinin başçılan Şərafəd- lan boyu yerləşmişlər. din Uzdərəl, Hüsəməddin Xızr, Qalabaşı isə Sansak xan adlı türk Miladm 2-ci yüzilliyində yaşamış antik müəllif Ptolemey bu başbilənləri idilər. türklərin yaşadığı ərazini “Şirakene” (“ene” - yunanca “yer, mə- 11-ci yüzilhyə aid ərməni-hay dilli mənbədə qalanın adı kan, məskən” bildirir). Ondan da öncə Urartu qaynaqlarında Surp-Mari kimi qeyd olunur. “Surb” sözü yunancadır, “monastr” “Eriax” adlamr. Etnonimin təhrif forması sonrakı yüzilliklərdə də deməkdir. müşahidə olunur. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanmda bu el Şirəkü- Şəmsədil mahalı - Tarixi Yelizavetopol (Gəncə) qubemiya- van, ərməni-hay dilli mənbələrdə “Şirakavan”, orta yüzilliklərdə sının Qazax qəzasmda mahal adı. Passiv etnoxoronimdir. Ərməni- şirakların yaşadığı bu ərazi “Şirak ölkəsi”, əyalət - Şirak -el, son- hay dilli mənbələrdə 1587-ci ildətı Şəmsəddin formasmda mə- ra da təhrif forması “Şörəyel” adlanmışdır. 18-ci yüzillikdə - Şö- lumdur. Türk Qızılbaşların tayfalanndan biri Şəmsəddinlu adlanır- rəyel mahalı indiik Düzkənd, Aqin, Artik və Talik inzibati rayon- dı. O Şəmsəddinlu elinin adım əks etdirir. Bu türk eli 1515-ci lann ərazisini əhatə edirdi. ildə Şəmsəddinlu bölgəsində məskunlaşmışdır (ərməni-haylar Qeyd edək ki, indiki “Ərmənistan” dövlətinin ərazisi Rusiya sonrakı zaman kəsiyində onu Berd, yəni “qala” adlandırmışlar). imperiyasınm hüdudlanna qatılana qədər cəmi 15 mahaldan ibarət Tovuz bölgəsindəki Göyçəlı kəndinin əvvəlki adı Şəmsəd- İrəvan xanlığmın torpaqlan idi. Tarixi İrəvan xanhğımn əhalisinin dil olmuşdur. böyük əksəriyyəti isə azər türklərindən ibarət idi. Təəssüf ki, Başqa bir mənbə məlumatma görə erkən orta yüzilliklərdə xanlıq dövründə mahallarda yaşayan əhalinin sayı və etnik tərkibi bu mahal Qafqaz Albaniyasınm Parisos (Pərisuz) əyaləti olmuş- haqqında bu gün səhih məlumat yoxdur. Çünki vaxtmda belə bir dur. Bu əyalətin adı “Alban tarixi”ndə də çəkilir. qeydiyyat apanlmamışdır. Lakin mahallarda yerləşən kəndlərin 11-ci yüzilliyə aid məlumata görə, Şamxorçay, Pərisuz şə- adlan və onların ümumi sayı məlumdur. hər xarabalığı içərisindən axır və sonra Paris adlı çaym qolu ilə Yuxanda çəkilməyən digər mahallarm adlan və mahala da- qovuşurdu. xil olan yaşayış məskənlərinin toponimik siyahısı diqqətinizə Şörəyel mahah (Şirak-el) - Hazırda adı çəkilən tarixi ma- təqdim olunur. halın çox hissəsi Türkiyə ərazisindədir. Passiv xoronimdir. A paran mahah - Maqni, Hovanavəng, (Böyük) Karbi, Karbi, Əhalisi bütünlüklə azər türklərindən ibarət idi. Akina - Kök, Qalaça, Künbəz, Bazarcan, Şirak-qala, Camuşi, Təkərli, Şirak yer adı ilk dəfə ərməni-hay dilli mənbədə qeyd olun- Qara Kilsə, Astvatznekel, Kuşçu, Əli-kiçik, Xəmirli, Moİla Qasım, muşdur (M.Xorenatsi). 16-cı və 18-ci yüzilıklərin mənbələrində Damcılı, Saçlı, Əmirli, Küllücə, Melkumkənd, Məlik kəndi, Qun- “Şirəqala”, “Şirə kala” kimi işlənmişdir. Şirak etnonimi qədim daqsaz, Çoban-Kərəkməz, Şarab-qala, Çərgi və s. cəmi 39 kənd. qala adından, qala isə qədim türk Şirak tayfası adından yaranmış- Vedibasar mahalı - Xorvirab, Vedi, Əli-Məhəmmədi qışlağı, dır. Miladdan öncə şimaldan gəlmiş Şırak tayfası Cənubi Qafqa- Şotli, Xalisə, Dəvəli, Taşlı, Goravan, Yevgicə, Əfşar, Sədərək, zın iki bölgəsində; Qafqaz Albaniyasınm Alazan Qabırlx çayları- cik, Senk-Hacı, Badalı, Aralıq, Hin-Talin, Gözlü, Nor-Karmazili, Asii, Körki, Qazıİı, Qaraxaç, Comuşbasan, Yexin, Cirmanis, Kas- Kul-Dərviş, Adxyaman, Saatlı və s. cəmi 20 kənd. siz, Armik, cəmi 20 kənd. Beləliklə, İrəvan xanhğımn bütün mahallannda 522 kənd Dərəkənd - Parçenis mahah - Qaraqala, Pirili, Turabi, Qa- vardı. Göstərilən kəndlərin adı və sayı qeyd edək ki, xanlığın mışlı, Qatırlı, İncə, Abbas gölü, Əli-Kosa, Parçenis-xaraba, Xə- Rusiya imperiyasma qatılana qədər olan məlumatdxr. Gətirilən mir-Kosan, Dəmir Sixan, Alçalı, Qara-Ceyran, Gəndzək, Güləbi, siyahıdan aydm görsənir ki, toponimlər (kənd adları) bir neçəsi Əkərək, Hakımlı, Sar Abdal, Çiçəkli, Kələkli, Quş bulaq, Kırk- istisna olmaqla böyük əksəriyyəti türk mənşəlidir. Odur ki, bulaq, Qalaca, Aqtaş, Pir Dəmir, Tikanlı, İrabad, Çıraqlı, Osman- cəsarətlə demək olar ki, bu kəndlərdə yaşayan əhalinİn böyük kərdi və s. cəmi 55 kənd. əksəriyyəti də azər türklərindən ibarət idi. Dərəçiçək nıahalı - Allah-Pars, Rovzanlar, Gümüş, Arra- Lakin 1828-1830-cu illərdə İrandan və Türkiyədən gəlmə kian, Dəlilər, Cabralı, Dərəçiçək, Şollak, Qaxsi, Ağpara, Makra- və gətirilmə ərməni-haylann tarixi xanlığm ərazisində yerləşdiril- vank, Axta, Rəndamal, Zəncirli, Fəruq, Babakişi, Dəli Paşa, Ta- məsi nəticəsində Qırxbulaq mahahnda - 26, Zəngibasar mahalın- vusarx, Qaraqala, Karus-Künü, Xorxor, Xomadzor, Tsaxmakara- da - 7, Qamibasar mahahnda - 43, Vedibasar mahalında - 33, Şə- berd, Çibikli və s. cəmi 37 kənd. rur və Sürməli mahallannda - 39, Dərəkənd - Parçenis mahalında Zəngibasar mahalı - Zəngi çaymın adilə bağlıdır. İzahı - 8, Saadlı, Talin, Sərdarabad, Karbibasar, Aparan və Dərəçiçək verilmişdir: 1) Şinqovit-Bayat, Çarbaq (Çexarbaq), Şinqovit, No- mahallannda - 90-a yaxın və nəhayət Göyçə mahalında 27 kənd, raqovit, Beybutabad, Uluxanh, Necli, Hacı İlyas, Qalalı, Ağcaqış- ümumiyyətlə, 310 kənd azər türklərindən “təmizləndi” - cinayət- laq, Şirabad, Arbat, Xacə-paraq, Göy-kümbəz, Sarvanlar-xaraba, kar “etnik təmizləmə siyasəti”nin təməli qoyuldu. Dəmirçi, Qaraqışlaq, Vəzməziyar, Sarvanlar, Reyhanlı, Abubəndi, Öz dədə-baba yurdlanndan qovulan azər türklərinin ulu əc- Seyidkəndi, Sarıclar, Şöllü-Mehmandar, cəmi 25 kənd. dadlan bu ellərə məlum olduğu kimi hələ miladdan da öncə 8-ci Seyidli-Axsaqh mahalı - Dian, Qaracalar, Avan, Maxta, yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq, miladm 11-12-ci yüzilliyinə Kuş, Qotul, Uçan, Dixir, Parsi, Kotanlı, Nəzəravan, Hor, Qəzən- qədər indiki “Ərmənistan” respublikasımn ərazisində məskunlaş- fər, Sanqol, Uşi, Babakişi, Kalaşkəndi, Tahid Qarayevran və s. mış qədim türk mənşəli tayfalar: kimmer (qamər), sak, quqar, şi- cəmi 20 kənd. rak, alban, aran, katak, sadak, peçeneq, kəngər, qarqar, səlcuq- Sərdarabad mahalı - Şərifabad, Qarxun, Türkməndi, Mar- oğuz tayfaları və b. ibarət idi. xara-kök, Çubuqçu, Armudlu, Uzunoba, İydəli, Xacə-Varəli, Qu- zugüdən, Təpədevi, Kərimarx, Sərdarabad, Molla Bayazit, Keçili, Evçilər, Ağça Arx və s. cəmi 22 kənd. Göyçə mahah - Bəyli-Hüseyn, Zeynalaqalı, Rəhman kəndi, Ağ-qala, Əkrivəng, Qızılcık (Abdulkəndi), Noridus, Qışlaq, Ga- var, Kul-Əli, Kosa -Məhəmməd, Paşa kəndi, Başkənd, Eyranis, Dəlikdaş, Göl-kəndi, Gözəldərə, Qaranlıq, Zol-Ağac, Kolam, Yarpızlı, Zaqalı, Qızıl bulaq, Qırxbulaq, Basar-keçər, Ellicə, Məzrə, Kiyasman, Ağbulaq və s. cəmi 59 kənd. Talin mahalı - Eşinək, Nor-Talin, Mehribam, İrinda, Qara- qovmaz, Ağcaqala-Yuxan, Ağcaqala-Aşağı, Yaşıl, Baxşiş, Baxca- Amasiya rayonu - Tarixi Ağbaba mahalı ərazisində Şura RAYON ADLARI hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv xoronimdir. Anadolunun şərqində 1. Abaran rayonu - Keçmiş trəvan xanlığı ərazisində mahal, Qars əyalətində eyniadlı kənd vardır. sonra nayihə, Şura hökuməti dövründə - 1939-cu ildən Aparan Mənbələrdə Amasiya qədim yunan yaşayış məskəni kimi şəklində rayon və onun mərkəzinin adı. Abaran kəndi və onun göstərilir (1-ci yüzillikdə yaşamış məşhur yunan coğrafiyaşünası yaxınhğmdan axan eyniadlı - Abaran çayın adı ilə adlanmışdır. Strabonun doğulduğu yerdir). Arealı genişdir. 19-cu yüzillikdə Şimali Qafqazda Kuban “Ərmənistan”dakı (tarixi Qərbi Azərbaycandakı) Amasiya əyalətinin Maykop dairəsində, Azərbaycan ölkəsinin ərazisində (əslində Hamasiya) qala xarabalıqlanmn admdan götürülmüşdür. (Qusar və Xaçmaz bölgələrində) mənşəcə eyni olan çay, dağ və Etimoloji mənası amazonkalarla bağhhğı ehtimal olunur. kend adlan vardır. Axta rayonu - Tarixi Dərəçiçək mahalı ərazisində (9 sent- Abaran passiv etnoxoronimdir, o qədim abar türk tayfasımn yabr 1930-cu il) yaradılmış rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv adım daşıyır. Abaran sözü isə abarlann məskunlaşdıqlan yeri, mə- xoronimdir. 30 iyun 1959-cu ildə rayon və onun mərkəzi “Ərmə- kam bildirir. Belə ki, mənbədə miladm 2-3-cü yüzilliyində Kür ça- nistan SSR” hökumətinin fərmanı əsasmda Hrazdan adlandmlmış- yı sahilində Obaran adlı tayfanm yaşaması göstərilir. 5-ci yüzilliyin dır. Axta xoronimi Türkiyədən (Şərqi Anadoludan) gətirilmədir. müəllifi Prisk Paniyski 463-cü ilə aid hadisələrdə Cənub-Şərqi Mənbələrin məlumatma görə Padar türk tayfasmm bir qolu Avropa çöllərində hunlann tərldbində Abar tayfasımn adını çəkir. Axtaçı adlanırdı. Çox ehtimal ki, Axta xoronimi onunla bağlıdır. 10-cu yüzillikdə xəzərlərin içərisində abar tayfası da mövcud idi. Aşağı Qaranlıq - Tarixi Göyçə mahalı ərazisində Şura hö- Odur ki, ərməni-hay müəlliflərinin “Abaran” (onlann dilin- kuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu il) yaradılmış inzibati rayon də təhrif olunmuş “Aparan”) “saray” sözündən ibarət olması fikri və onun mərkəzinin adı. Passiv spesifik xoronimdir. 3 yanvar qondarma və uydurmadır. Abaramn türk mənşəli etnonim olması- 1935-ci ildə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanı əsasmda na 16-cı yüzillikdə Rəvan əyalətində Abaranoğlu kəndinin adı da Martuni adlandmlmışdır. dəlalət edir. Rayon mərkəzinin azər türk əhalisi hələ 1918-ci ildə qovul- Agin rayonu - Tarixi Şorayel (Şirak-el) mahalı ərazisində Şu- muş, Türkiyədən gəlmə ərmənilər-haylar yerləşdirilmişdir. ra hökuməti dövründə təşkil olunmuş rayon və onun mərkəzinin 19-cu yüzillikdə eyniadlı kənd və bölgə Yuxan (dağlıq) Qara- adı. “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmam əsasmda 12 oktyabr bağda da qeydə alınmışdır (Xocavənd bölgəsində) 1961-ci ildən Ani rayonu adlandınlmışdır. Passiv spesifık xo- Əştərək rayonu - Tarixi İrəvan xanlığımn Karpibasar nayi- roxıimdir. Agin tarixi İrəvan xanlığı ərazisində kənd, Şirak vadisində həsində (sonralar Eçmiadzin qəzasmda) Şura hökuməti dövründə dağ adı. Türk dillərində “əqin” - “təpə, yüksəklik” mənasmdadır. (1930-cu ildən) yeni yaradılmış inzibati rayon və onun mərkəzi- Allahverdi rayonu - Dağ Borçalısmın tarixi Loru mahalı nin adı. Passiv xoronimdir. Azər türklərinin yaşadığı qədim kənd- ərazisində (indi “Ərmənistan”ın Tumanyan bölgəsində) 9 sent- lərdən biri olmuşdur... yabr 1930-cu ildə yaradılmış rayon və onun mərkəzinin adı. Pas- 1828-ci ildən sonra yerli əhalisi qovulmuş, gəlmə ərmənilər- siv xoronimdir. 19 oktyabr 1969-cu ildən sonra Tumanyan rayonu haylar yerləşdirilmiş və kəndin adı dəyişdirilib Aştarak adlandınl- adlandırılmışdır. mışdır. Bu toponim elmə Əştərək şəklində 15-ci yüzillikdən mə- “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında bölgə- lumdur. 1728-ci ilə aid bir məlumatda Haşterek kəndin adı çəkilir. də yerləşən türk mənşəli kəndlərin adları da dəyişdirilmişdir. 1441-ci il tarixdə İrəvan əyalətinin xeyirxah türk hakimləri bu kəndi dınlmışdır.. 1990-cı ildə rayon mərkəzinin adı Vanadzorla əvəz bütün torpaqlan ilə bərabər Eçmiadzin kilsəsinə bağışlamışlar. olunmuşdur. Sonrakı yüzilliklərdəki mənbələrdə onun adı Xaş-Terek “Ərmənistan SSR” hökumətinin müxtəlif fərmanları əsasın- (Xaş-Tarak qışlağı - Qars əyalətinin Kağızman dairəsində), Həş- da bölgənin türk mənşəli kənd, dağ və çay adlan da dəyişdiril- tərək kəndi (Qazax qəzasmda), Qafqaz Albaniyasında (Arsakda) mişdir. erkən orta yüzilliklərdə Az-Terek (ərməni-hayca təhrifı Haterk) Vedi rayonu - Tarixi Vedibasar mahalı ərazisində Şura hö- toponimləri mənşəcə eynidir. Beləliklə, aydm olur ki, toponimin kuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış inzibati ra- ilk forması Xoş-Terek (Xaç-Terek) olmuş, 15-ci yüzillikdən Əştə- yon və onun mərkəzinin adı. 15 may 1968-ci ildə rayon Ararat rək şəklinə düşmüşdür. Xaç-Terek, “xaç” (xaç daş mənasında) və adlandırılmışdır. qədim türkcə terek- “Şam ağacı” komponentlərindən yaranmışdır. Passiv xoronimdir. Vedi xoronimi ərəb dilində “vadi” de- Xaç-Terek toponiminin başqa izahı da vardır. məkdir. Barana rayonu - Dağ Borçalınm tarixi Loru mahalı ərazisin- “Ərmənistan SSR” hökumətinin müxtəlif fərmanlan əsasın- də Şura hökuməti dövründə (31 dekabr 1937-ci ildə) yaradılmış in- da bölgədə yerləşən 50-dən çox türk mənşəli yaşayış məskən- zibati rayon adı. Passiv etnoxoronimdir. 4 yanvar 1938-ci ildə ra- lərinin adlan da soyqırıma məruz qalmış, yer üzündən silinmişdir. yon və onun mərkəzinin adı “Ərmənistan SSR” hökumətinin fər- Qara kilsə rayonu - Tarixi Zəngəzur mahalı ərazisində Şu- mam əsasında dəyişdirilərək Noyembeıyan adlandmlmışdn-. ra hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış inzi- Barana etnoxoronimi Qaraqojoınlu türklərinin Barani tay- bati rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv spesifik xoronimdir. 2 fasının adından yaranmışdır. mart 1940-cı ildə rayon Sisyan adlandırılmış, onun mərkəzi Qara Basarkeçər rayonu - Tarixi Göyçə mahalı ərazisində Şura Kilsə kəndi isə Sisivanla əvəz olunmuşdur. hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış inzibati Qara Kilsə toponiminin arealı tarixi Qərbi Azərbaycanda rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv etnoxoronimdir. 11 iyun genişdir; Axuryan, Quqark, İrəvan, Abaran, Qukasyan bölgələrin- 1969-cu ildə Vardenis adlandırılmışdır. Mənbələrin məlumatına də eyni adlı kəndlər var idi. görə tarixi Sürməli mahalında Ağbazar və Qarabazar kəndləri var Bölgənin Bazarçay çayınm mənzərəli sahili yaxmlığmda Dar- idi. Ehtimal olunur ki, Basarkeçər etnonimi də məhz “Bazar” vazatəpə adlı dağda tarixi Şəki qalasınm xarabalıqlan indi də durur. deyilən yerdə Köçər kəndi mənasmdadır. Köçər isə məlum (m.ö. 7-5-ci yüzilliklərdə buraya axın etmiş saka türk qədim türk tayfalarmdan birinin adıdır. tayfaları tərəfindən ucaldılmışdır. Şəki əyalətinin alban knyazı “Ərmənistan” ərazisində bütün bölgələrdə olduğu kimi bu- Səhl ibn Sambatın iqamətgahı kimi Babək hərəkatmm süqutunun rada da türk mənşəli coğrafi adlar soyqmma məruz qalmış, onlar- da şahididir. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, Şəki qalasında la kənd, dağ, çay, bulaq adlan “Ərmənistan SSR” hökumətinin 12-ci yüzillikdə dahi Nizami Gəncəvi görkəmli sərkərdə Qızıl fərmanları əsasında ərməni-hay adlarilə əvəz olunmuş - bu tor- Arslanla görüşü olmuşdur. paqlarda türklərin yaşamasma dəlalət edən tarixi həqiqətlərin izi- Qafan rayonu - Tarixi Zəngəzur mahalı ərazisində Şura ni itirmək üçün yeni “addımlar” atılmışdır. hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ilde) yaradılmış inzibati Böyük Qarakilsə rayonu - Tarixi Pəmbək mahalı ərazisin- rayon və onun mərkəzinin adı. Etnoxoronimdir. Çar Rusiyası də Şura hökuməti dövründə (9 sentyabr 1939-cu ildə) yaradılmış vaxtmda bölgə Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasının tərkibinə qa- inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv xoronimdir. 3 yan- tılmışdır. var 1935-ci ildə rayon öncə Kirovakan, sonra da Quqark adlan- Qafan adı Kığı və Oxçu çaylanmn qovuşduğu yerdə Zeyvə (Taqar arxeoloji mədəniyətinin əhatə etdiyi Sibirdə - Yeniseyət- kəndinin yaxmlığında dağ zirvəsindəki əski Qafan qalasımn adın- rafı ərazidə və Minusin çökəkliyində m.ö. 700-100 illəri əhatə dan götürülmüşdür. Qafan adı orta yüzilliklərdə Albaniyada və edən qoç heykəlləri aşkar edilmişdir). Qərbi Azərbaycanda (indiki “Ərmənistan”) məskunlaşmış qədim “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanlan əsasında bu türk tayfa birliyi - peçeneqlərin “kapan” tayfasmı əks etdirir. 16- bölgənin də əksər türk mənşəli yaşayış məskənlərinin adlan cı yüzilliyə aid arxiv sənədində Tovuz nayihəsində Kapanlu tay- silinərək ərməni-hay sözlərilə əvəz olunmuşdur. fasımn və hazırda Azərbaycan ərazisində Qapanh kəndlərinin ad- Düzkənd rayonu - Tarixi Şerəbel (Şirak -el) mahalı ərazi- lan ilə mənşəcə eynidir. Etnonimin arealı çox genişdir. Stavropol sində Şura hökuməti dövründə (31 dekabr 1937-ci ildə) yaradıl- əyaləti, Türkiyənin Qars əyaləti, Batum əyaləti, Şimali Qafqazda mış inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. 7 dekabr 1945-ci ildə (Vladiqafqazda), Albaniyada, tarixi Arsakda və s. yerlərdə Qafan Axuryan rayonu adlandınlmışdır. adh kənd, dağ, çay vardır. Qədim tarixi Gümrü şəhəri bu bölgədə yerləşir. Həyatı bo- Qəmərli rayonu. Ağrı vadisində tarixi Gərbibasar mahalı yu onun əski adı - ünvanı, dəfələrlə dəyişikliyə məruz qalmışdır: ərazisində Şura hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) öncə Qumayrı, sonralar Gümrü, rus imperiyası dövründə (1837-ci yaradılmış inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv etnoxo- ildən) Aleksandrapol, 1924-1990-cı illərdə Leninakan, indi isə ronimdir. 4 sentyabr 1945-ci ildən Artaşat adlandınlmışdır. Kumayri adlanır. Belə dəyişiklik bölgənin türk mənşəli kənd, 1588-ci ilə aid mənbədə göstərilir ki, qışı Qarabağda, yayı dağ, çay adlanna da toxunmuşdur. “Ənnənistan” yaylaqlannda keçirən iki Kamerlu-je və Kamerlu-je Zəngibasar rayonu * Tarixi İrəvan qubemiyasınm eyniadlı Cadid adh türk tayfalan mövcud idi. Hər iki tayfa adı Kəmərli mahalı ərazisində Şura hökuməti dövründə ilk dəfə - 31 dekabr (Qəmərli) tayfasımn admdan köklənir. Tarixi mənbələrdən mə- 1937-ci ildə, 2-ci dəfə 14 yanvar 1960-cı ildə yaradılmış inzibati lumdur ki, bu türk tayfalan Qərbi Azərbaycana (indiki “Ərməni- rayon adı. Passiv etnoxoronimdir. Rayon mərkəzi öncə Üluxanlı, stan”a) m.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə Qara dənizin şimal sahillərindən sonra Zəngibasar və nəhayət - Masis adlandırılmışdır. «miqrasiya» etmiş və burada məskunlaşmışlar. Zəngibasar etnoxoronimi iki kompanentdən yaranmışdır: “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında Zəngi (Zəngə də yazılır) Qızılbaş türklərinə qoşulmuş Zəngi tay- bölgənin 50-dən çox türk mənşəli yaşayış məskənlərinin adları da fasının admı yaşadır, “basar” (əslində “bazar”) isə yer adıdır - to- məhvə məruz qalmışdır. ponimdir. Beləliklə, Zəngibasar - “zəngilərin yaşadığı, məskun- Qızıl Qoç rayonu - Tarixi Ağbaba mahalı ərazisində Şura laşdığı yer” mənasmdadır. hökuməti dövründə (31 dekabr 1937-ci ildə) yaradılmış inzibati “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanlan əsasmda bölgə- rayon və onun mərkəzinin adı (31.05.1946-cı ildə Haric adlandınl- nin türk mənşəli 40-dan çox yalnız yaşayış məskənlərinin adı də- mışdır). 4 yanvar 1956-cı ildə Qukasyan adlandınlmışdır. 1990-cı yişdirilmişdir. ildə isə Aşosk adı ilə əvəz olumuşdur. Karvansaray rayonu - Tarixi Qazax-Şəmsəddil sultanlığı Qızıl Qoç kənd ərazisində suxurun rəngi qırmızıya çalan ərazisində Şura hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) ya- yaylaq yurdunun admdandır. Xoronimin 2-ci hissəsi - “Qoç” sözü radılmış inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. 1935-ci ildə İce- qırmızı rəngli daşdan yonulmuş “qoç” daşlannı bildirir. Məlum- van adlandmlmışdır (Məlumat üçün; Karvansaray müxtəlif vaxt- dur ki, Azərbaycan və “Ərmənistan” (tarixi Qərbi Azərbaycan) larda Səlim və Ayrıca adlanmışdır). ərazilərində aşkarlanmış xeyli miqdarda daşdan yonulmuş at, qoç “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında bölgə- heykəlcikləri ancaq və ancaq türk mənşəli tayfalara mənsubdur nin 40-dan çox türk mənşəli kənd adlan dəyişdirilmişdir. Keşişkənd rayonu - Tarixi Şərur-Dərələyəz qəzasmda (indi Ararat rayonunda) kənd adı. 1727-ci ilə aid sənəddə Keşiş forma- adı: Qors, Xoruzlu, Hors şəklində qalmışdır. Bu adda yaşayış sında işlənir. Şura hökuməti dövründə - 1931-1935-ci illərdə, Ke- məskənləriıidə Qxzılbaş Gorus tayfasxnxn Səfəvi şahlarımn məs- şişkənd inzibati rayonunun mərkəzi olmuşdur. 1935-ci ildə kənd kunlaşması nəticəsində yaranmxşdxr. Mikoyan, 1957-ci ildə Leğeqnadzor adlandırılmışdır. Meğri rayonu - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasmın 1920-ci ildə bölgədə 66 sırf azər türkləri yaşayan kənddən Zəngəzur qəzasmda (indi “Ərmənistan”m Meğri rayonu) Şura hö- 1988-ci ilə cəmi 7-si qalmış və onları da həmin ilin sərt qış kuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış inzibati ra- aylannda ərməni-hay millətçiləri zorakılıqla boşaltdırmışlar. yon və onun mərkəzinin adx. Rayon mərkəzi Araz çayxnxn Meğri Kəvər rayonu - Tarixi Göyçə mahalında, Şura hökuməti adlı qolunun sahilində yerləşir. Miladın 12-13-cü yüzilliklərin ər- dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış rayon və onun mər- məni-hay dilli mənbələrində Arevik kimi qeyd olunmuşdur. Meğ- kəzinin adı. Passiv xoronimdir. 13 aprel 1959-cu il tarixədək Baya- ri adx 1576-cx ildən məlumdur və o ərməni-hay dilində belə işlə- zid rayonu, sonra isə Kamo rayonu adlandınlmışdır (Kamo, peşə- nir. Əslində bu toponim, “Miğri”dir, yaxınlxqda yerləşən dağın kar bolşevik, inqilabçı idi, onun əsl adı S.A.Ter-Petrosyandır). admdan götürülmüşdür. “Miğri” toponimi türk dillərində ehtimala Tarixi Qərbi Azərbaycanın ən səfalı yaylaqlanndan biri - GÖyçə görə “Miqir, mukir, muxor” - yəni “yarğan, uçurum, qobu” yaylağmın böyük bir hissəsi Kəvər bölgəsinin ərazisinə düşür. sözündən yaranmışdır. Arealı genişdir; Anadoluda, Azərbaycanda, 1905-1919 və 1948-1951-ci illərin faciəsini yäşamış azər Dağıstanda yayılmışdır. türk əhalisi soyqmma məruz qalmış, dədə-baba yurdları yağma- “Meğri” toponiminin mənbələrdə digər bir ehtimal izahı da lanmış, sonra da sağ qalanlar Şura hökuməti dövründə deportasi- mövcuddur. Guya o Mehranilər sülaləsinin banisi Mehranın adı ya olunmuş bölgələrdən biri də Kəvərdir. Saxtakar ərməni-hay ilə bağlıdır. Başqa bir izaha görə, Meğri toponimi “meğ, mäğ, tədqiqatçıları bu coğrafi adm ərməni-hayca “qavar” - “mahal”, muğ” - atəşpərəstlərin adından köklənmişdir. Dürüst elmi izah isə “dairə”, “nahiyyə” sözündən yarandığım sübut etməyə çalışırlar. gələcək tədqiqatçılarxn işidir. Bu elmdən uzaq uydurmadır. Çünki inzibati ərazi bölgüsü vahidi- Sərdərabad rayonu - Tarixi İrəvan xanlığına məxsus ma- ni bildirən söz xoronim heç vaxt aynlıqda yaşayış məskəni adına hal ərazisində, Ağrı vadisində, Şura hökumətinin dövründə (9 çevrilə bilməz. Digər tərəfdən Kəvər etnonimdir - erkən orta sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış rayon və onun mərkəzinin adı. yüzilliklərdə burada məskunlaşmış xəzərlərin Kəbər tayfasınm Passiv xoronimdir. 2 mart 1935-ci ildə Hoktemberyan (yəni “okt- adını əks etdirir. yabr” inqilabı şərəfinə) rayon adlandırılmışdır. “Ərmənistan SSR” Gorus räyonu - Tarixi Zəngəzur mahalı (18-19-cu yüzillik- hökumətinin fərmanları əsasxnda bölgənin 30-dan çox azər türk lər) ərazisində Şura hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) mənşəli ancaq yaşayış məskənlərinin adlan da dəyişdirilmişdir. yaradılmış rayon və onun mərkəzinin adı. Bazarçay (Bərgüşad) Soylan rayonu - Tarixi Dərələyəz mahalı ərazisində Şura çayı Gorus bölgəsinin ərazisindən axıb keçir. Böyük İşıqlı dağı- hökuməti dövründə (15 oktyabr 1931-ci ildə) yaradılmış rayon və nm bir hissəsi və Üçtəpə dağı da bölgənin ərazisindədir. Passiv önun mərkəzinin adxdır. Passiv xoronimdir. 12 oktyabr 1956-cx il- etnoxoronimdir. Albaniyamn Qoroz qalasınm adından götürülmüş- də inzibati rayon Əzizbəyov adlandırxlmış, 1991-ci ildən bir daha dür. Bu qalanın adı isə 11-ci yüzilliyə aid mənbədə çəkilir. Etno- dəyişdirələrək Vayk rayonu adı ilə əvəz olunmuşdur. nim, tədqiqatçılanmızın fikrinə görə, təkrar edirəm, qədim türk “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında böl- mənşəli “qerus” tayfasımn admdan götürülmüşdür. Azərbaycan gənin türk mənşəli kəndlərin adları dəyişdirilmiş, 1918-ci ildə və “Ərmənistan” (tarixi Qərbi Azərbaycan) ərazisində bu tayfanın Ərgəz, Novlu, 1937-ci ildə Taxtalar, Qabaxlı, 1948-1950-ci illər- də Bulaxlı, Məmmədrza, Annc, Çaykənd, Zirək, Qayaiı kəndləri Çəmbərək rayonu - Tarixi Göyçə mahalı ərazisində Şura xarabalığa çevrildiyindən bu coğrafi adlar da məhv edilmişdir. hökuməti dövründə (3 dekabr 1937-ci ildə) yaradılmış inzibati ra- Talin rayonu - Tarixi İrəvan xanhğının ərazisində yerləşən yon və onun mərkəzinin adı. O göstərilən vaxta qədər Dilican ra- mahalda Şura hökuməti dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yara- yonunun tərkibində olmuşdur. dılmış inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. Toponim ilk dəfə Bölgədə azər türklərindən başqa, 18-ci yüzilliyin əvvəllə- 12-ci yüzillikdə alban tarixçisi Mxitər Qoşun “Alban xronikası” rində köçürülmüş malakanlar da yaşayırdı. Ərmənilər-haylar isə adlı əsərində çəkilir. 1590-cı ilə aid mənbədə Rəvan əyalətində bu diyara 19-cu yüzillikdə İran və Türkiyədən köçürülmüşlər. bir nayihənin adı olmuşdur. Gəlmə ərməni-hay daşnaklan girov götürülmüş el aşığı Nəcəfə Passiv xoronimdir. Sonrakı yüzilliklərin mənbələrində Talin- qarşı görülməmiş qəddarlıq, qansızlıq törətmişlər. Aşıq Nəcəfi 2 Saqir, Yuxan və Aşağı Talin kənd adlan kimi qeyd olunur. Talin gün ac-susuz çalıb oxumağa məcbur etmiş, sonra da Kül təpəsi- qədim türk dillərində “Tal-söyüd” sözündəndir. Ərzrum əyalətində nin üstündə kürəyinə qaynar samovar bağlayaraq əzab-əziyyət, Tal (Strabonun əsərində Talina) toponimi ilə əlaqəsi ola bilər. işgəncə ilə öldürmüşlər. 19-cu yüzillikdə Şimali Qafqazda Ter əyalətinin Teymur- 1920-ci ilin sonunadək Gəncə quberniyası Qazax qəzası- xanşura, Xasavyurt və Qrozm dairələrində - Tal toponimləri qey- nın Çəmbərək nayihəsi qismində Azərbaycamn tərkibində də alınmış və onlar mənaca eynidir. mövcud idi. Sonra Şura hökuməti dövründə Çəmbərək Azər- “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında bölgə- baycandan qopardıiaraq “Ərmənistan”a qatılmışdır. 11-ci so- nin 30-dan çox azər türk mənşəli yaşayış məskənlərinin adlan vet ordusunun köməyilə Azərbaycanın Göyçə və Qaraqoyunlu dəyişdirilmişdir. bölgələri də - 6 min kv km bir ərazi, ərməni-hay dövlətinə Üçkilsə rayonu - Tarixi İrəvan əyalətində Ağn vadisində bağışlandı. 1938-ci ildə Azərbaycanın Gədəbəy bölgəsinin Şura hökumətinin dövründə (9 sentyabr 1930-cu ildə) yaradılmış Köhnə Başkənd kəndi də yenicə təşkil olunmuş Çəmbərək ra- inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv xoronimdir. 12 yonunun tabeliyinə verildi. mart 1945-ci ilə qədər rayon və onun mərkəzi Vağarşap, sonra 1937-ci ildə 11-ci sovet ordusunun şərəfinə Krasnoselo isə Eçmiadzin adlandınlmışdır. adlandırılmışdır. “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasında bölgəni Azərbaycan türkcəsində Çəmbərə “Dağ döşündə böyük ha- 40-a yaxın azər türk mənşəli kənd adı ərməni-hay sözlərilə əvəz mar yer” deməkdir. olunmuşdur. Calaloğlu rayonu - Tarixi Dağ Borçalınm Loru mahalı əra- Hamamlı rayonu - Tarixi Pəmbək mahalı ərazisində Şura zisində (indi “Ərmənistan”m Stepanavan rayonu) Şura hökuməti hökuməti dövründə (31 dekabr 1937-ci ilə) yaradılmış inzibati ra- dövründə inzibati rayon və onun mərkəzinin adı. Passiv patro- yon və onun mərkəzinin adı. Passiv xoronimdir. 26 sentyabr nimdir. 1924-cü ildə rayon mərkəzi Stepanavan adlandırılmışdır. 1949-cu ildən Spitak rayonu adlandmlmışdır. Hamamlı toponimi- Calaloğlu kəndini 16-cı yüzilliyin ortalannda türk Qızılbaş- nin etimologiyası burada çıxan müalicə əhəmiyyətli isti sulu mi- lann Çəpni tayfasmın əmiri Məhəmməd bəy Calaloğlu salmışdır. neral bulaqlarla bağlıdır. Azərbaycamn Qax bölgəsi ərazisində İrəvan (Yerevan) - Ağrı vadisində, Zəngi çaymın sahilində yerləşən İlisu kəndində “Xavənə hamamı” isti su bulağının adı yerləşən şəhər adı, spesifik toponimdir. Müxtəlif tarixi dövrlərdə ilə mənaca eynidir. Çuxur Səəd vilayətinin, İrəvan xanhğının, İrəvan qubemiyasınm, “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanları əsasmda bölgə- nəhayət qondarma “Ərmənistan SSR”nin mərkəzi olub. Hazırda nin 22 azər türk mənşəli kənd adlan dəyişdirilmişdir. “Ərmənistan” respublikasınm paytaxtıdır. 1936-cı ilə qədər İrəvan (Erivan), Ervan, Rəvan, həmin qədər, qərbə - Balkan yanmadasına, Baltikyam ölkələrə (gənclik tarixdən isə Yerevan adlandınlmışdır. Mənbələrə görə İrəvan 6-7-ct illərində Litva, Latviya və Estoniya ərazisində türk mənşəli topo- yüzilliklərdən məlumdur. Urartu qaynaqlannda çəkilən Yerebuni nimlərə rast gəldikdə qəlbimə anlaşılmaz bir qürur hissi dolur, qalasmm İrevana heç bir aidiyyatı yoxdur. Toponim türk dillərində ulu babalarımızm bu yerlərdəki ünvanı, sorağı türk mənşəli topo- “ir” - “dağm gündüşən tərəfi” (güney), “dalğavari dağ zirvəsi” və nimlər məni riqqətə gətirirdi. Təəssüf ki, həmin toponimlərin hə- fars dilində “van” - “yer” sözündən yaranmışdır. Toponimin indiki lə əksəriyyəti tədqiq olunmamış qalmışdır). yazı forması - “Yerevan”, İrəvan admm ərmənicə-hayca yazılışıdır. Sonra da Frənkistan, İspaniya, İngiltərəyə qədər hərbi türk 19-cu yüzilliyin əwəllərində İrəvan 2 hissədən - Təpəbaşı axım, yerli tayfalan heyrətə gətirmiş, minilliklərdən sonra onlann və Dəmirbulaq hissəsindən ibarət idi. Şəhərin sonrakı inkişafında çoxsaylı nəsil davamçılan geriyə - öz dədə-baba yurdlanna dönmüş- onun ətrafında Abbas dərə, Keşaqlı, Abaqayat, Qızılqaya, Dərə- lər. Onlardan bizə məlum olan hunlar, saklar (skiflər), kimmerlər bağ, Dərəkənd, Dalma, Noraqeq, Xosrovabad, Səbzik yaşayış sa- (qamərlər), Qarqarlar, Ağ hunlar, kəngərlər, qıpçaqlar və onlarla hələri belə adlanırdı. başqalan ən qədim vaxtlardan tarixi Qərbi Azərbaycanda minilliklər İrəvan Səfəvilər dövlətinin dövründə (onun tərkibində) I boyu yaşamış, yaratmış, gələcək nəsillərə maddi-mədəniyyət Şah İsmayılın diqqət mərkəzində olmuşdur. Şahm görkəmli sər- nümunələrilə bərabər bu gün əvəzi olmayan etnomənəvi dəyərli - kərdəsi Rəvanquluxan bu yerlərə hakim təyin olunduqdan sonra tarixi həqiqətləri yaşadan minlərlə toponimlər - coğrafi adlar; dağ, yaşayış məskəni xeyli abadlaşdırılır və inkişaf edir. göl, çay, kənd, qala, yaylaq yurd adlan yadigar qoymuşlar. Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) vaxtmda İrəvan şəhəri Bu gün mən ulu əjdadlarımızı iftixar, qürur hissilə yad edir, daha da böyüyür, burada gözəl memarhq üslubunda Xan imarəti onlarm səsi-sədası, ünvanı olan türk toponimlərini doğma dilimiz- tikilir. Xän bağı salınır (18-ci yüzillikdə Qarabağ xanlığmda oldu- də xüsusi bir məmnunluqla səsləndirirəm. Çünki bu toponimlər ğu kimi). xalqımızm tarixi keçmişini, gerçəkliyini yaşadır, xalqımıza qarşı 4 iyun 1679-cu ildə baş vermiş zəlzələ şəhəri yerlə-yeksan yönəldilmiş ardı-arası kəsilməyən təcavüzlərə, irticalara, yüzlərlə etmişdir. Lakin qala yenidən bərpa olunmuş, gücləndirilmişdir... növbənöv iftiralara, uydurmalara və nəhayət saxtakarlıqlara bax- 1 oktyabr 1827-ci ildə rus generalı Paskeviçin komandanhğı mayaraq tarix susmur, həqiqətləri unutmur, yaşadır. altında rus ordusu şəhər-qalanı işğal etdi. Türkmənçay müqaviləsi ilə İrəvan xanlığı zorla Rusiya imperiyasma birləşdirildi. Elə bu dövrdən qədim türk-oğuz qalası - İrəvan ərməniləşdirmə-haylaş- KƏND ADLARI maya məruz qaldı. 1849-cu ildə İrəvan qubemiyası yaradıldı. İrəvan onun mər- Qərbi Azərbaycan (indiki “Ərmənistan”) toponimiya fon- kəzi oldu. dunda türk mənşəli kənd adlarımn xüsusi çəkisi vardır. Onlarm 1918-1920-ci illərdə İrəvan şəhəri ərməni-hay daşnak höku- əksəriyyəti yüzilliklər, minilliklər boyu bu torpaqlarda yaşamış mətinin, 1920-ci ildən etibarən isə “Ərmənistan SSR”nin paytaxtı qədim türk etnoslarınm adlarmı əks etdirən etnonim və patronim- olmuşdur. lərdən, eponimlərdən ibarət olub türklərin mənəviyyatmı zəngin- Qeyd etdiyim kimi, miladdan da xeyli öncə (bu yüzilliklər, ləşdirən amilə çevrilmişdir. Bu müddəalarm nə dərəcədə həqiqə- minilliklərlə hesablanır) Qərbi Azərbaycan torpaqları, Kiçik Asi- tə uyğun olmasım qənaət etmək üçün aşağıdakı nümunələrə mü- ya türk dünyasmm beşiyi olmuş, buradan çıxmış onlarla, yüzlərlə raciət edək, diqqət yetirək. türk mənşəli tayfalar Şərqə - Altaya, Sibirə, Şimala - Moskovaya Abdallar - Tarixi İrəvan xanlığının Karpibiasar mahalında Ağdərə - Tarixi İrəvan xanlığmın Dərələyəz mahalmda kənd adı. 1728-ci ilə aid mənbədə onun “Kasim vələdi Yusif ’ adlı kənd adı. 1919-cu ildə onun azər türk əhalisi qovulduqdan sonra mülkədara məxsus olması göstərilir. Azər türklərindən ibarət əha- dağıdılmışdır. Dərənin adı rəng bildirən “ağ” (torpağın, suxurların lisi qovulduqdan sonra kənd dağıdılmışdır. Abdal etnoniminin rənginə görə) və “dərə” sözlərindən yaranmışdır. arealı çox genişdir. Abdal (Ağhun) adlı qədim türk tayfası Şimali Eyni adlı toponim Yuxan (dağlıq) Qarabağda da mövcuddur Qafqazda, Azərbaycanda, eyni zamanda Türkiyədə, tarixi Qərbi - bölgə adıdır. Azərbaycanda, başqırdlarda, qaraqalpaqlarda, qazaxlarda və türk- Azaklar - Tarixi İrəvan xanlığımn Qırxbulaq mahalında mənlərdə vardır. 1727-ci ilə aid mənbədə Yuxan (dağlıq) Qaraba- kənd adı. 1828-ci ildə onun azər türk əhalisi qovulmuş, kənd isə ğın Vərəndə (əslində Berendey) mahalında Abdal kəndi, Zəngəzur dağıdılmışdır. qəzasında Abdallar kəndi, Ordubad bölgəsində Abdal dağ adı, Azaklar etnonimdir, kəndin əsasını qoymuş türk mənşəli Ağdam və Tovuz bölgələrində Abdal kəndləri qeydə alınmışdır. nəslin adıdır. Ehtimal ki, azaklar, miladm əwəllərində Şimali 19-cu yüzillikdə Şimali Qafqazda Ter əyalətində Abdal dağ Qafqazda yaşamış Yazık tayfasımn adından götürülmüşdür. İ.Fila- adı da türk mənşəli Abdal (Ağhun) tayfasmm adı ilə bağlıdır. Bu vi yazır ki, Yazık peçeneqlərin bir tayfasıdır. tayfa 5-6-cı yüzilliklərdə Orta Asiya, Əfqanıstan və Çin Türküs- Ayrım - Noyemberyan rayonunda kənd adı. Orta yüzillik- tanını əhatə etmiş dövlət başçısı - Eptalm adı ilə adlanmışdır. lərdə İrəvan əyalətində məskunlaşmış türk mənşəli Aynm (Ay- 1588-ci ilə aid mənbədə Qarabağ düzündə Həsən Abdallı rum) tayfasımn admdan götürülmüşdür. Ayrum, “El-Rum” adınm elinin məskun olduğu göstərilir. təhrifidir. Onların tarixi Qarabağda da yaşamaları haqqmda yuxa- Abana - Tarixi İrəvan əyalətinin Dərələyəz nayihəsində nda geniş yazmışam. kənd adı. Yayılma coğrafiyası genişdir, Gürcüstanda üç - Abana, Alavar - Gürcüstanda Borçalı qəzasında (indiki “Ərməni- Abanosti, Abanosxevi, 19-cu yüzillikdə Batum əyalətinin Artvin stan”m Quqar rayonunda) kənd adı. Türk dillərində “alay”, hərbi dairəsində Avana və Yuxan (dağlıq) Qarabağda Evan kənd adlan hissə və “var” sözlərindən yaranmışdır. 19-cu yüzillikdə azər ilə eyni mənşəlidir. Qədim türk mənşəli Aban tayfasının adından türkcəsində “düşərgə yeri” mənasmda işlənmişdir. götürülmüşdür. Alpout - Tarixi İrəvan əyalətinin Şirəkel nayihəsində kənd Abbaslar - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasınm adı. 1728-ci ildə qeydə alınmışdır. Qədim türk mənşəli Alpout Zəngəzur qəzasmda (indiki “Ərmənistan”ın Gorus rayonunda) tayfasmm adından götürülmüşdür. Rus mənbələrində ilk dəfə kənd adı. 20-ci yüzilliyin 30-cu illərində kollektivləşmə dövründə 1380-cı ildə Kulikovo çölündə döyüşlə əlaqədar çəkilir. Alpout kənd dağıdılmışdır. 14-15-ci yüzilliklərdə Qaraqoyunlulann bir tayfası idi. Azərbaycan- Etnonim kəndin əsasını qoymuş türk nəslinin adını daşıyır. da Qazax, Bərdə, Ucar, Göyçay və b. bölgələrdə Alpout kənd, Avşar - Tarixi İrəvan xanlığınm Vedibasar mahalında kənd Şırvanm dağlıq hissəsində Alpoutdağı adlan ilə mənaca eynidir. adı. 1590-cı ildən məlumdur. Səlcuq oğuzlanın Avşar tayfasınm Andi - Tarixi İrəvan xanlığınm Vedibasar mahalında kənd adını daşıyır. Yayılma coğrafiyası çox genişdir. Yalnız Türkiyə adı. 1828-1832-ci illərdə onun azər türk əhalisi ərmənilər-haylar ərazisində Avşar adlı 86 kənd vardır. tərəfmdən qovulmuş, kənd isə dağıdılmışdır. Etnonimdir, türk Ağdaban - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Zarzəmin nayihəsində mənşəlidir. Qədim coğrafı adlardan biridir. O 8-ci yüzillikdə kənd adı. “Ağdaban” toponimi toıpaq suxurlannm rənginə görə belə mövcud idi. F.Buzand (5-ci yüzillik) Alagöz dağının (ərməni-hay adlanır. “Daban” sözü isə monqol dilində “dağ aşınnu” deməkdir. dilində Araqats alandırılmışdır) dərəsində Andzin adlı kəndin ol- masını qeyd edir. Baba kişi - Tarixi İrəvan qubemiyasının Eçmiadzin qəza- Bu toponim II Sarqonun (m.ö. 720-705) assurca kitahəsində sında (indi Abaran rayonunda) kənd adı. 1918-ci ildə Türkiyədən Cənubi Azərbaycan ərazisində (indiki Qızılüzən çayı hövzəsində) gəlmiş ərmənilər-haylar yerli azər türk əhalisini qovmuş, orada Andiya əyalətinin adı çəkilir. özləri yerləşmişlər. Arealı genişdir - Şimali Qafqaz, Dağıstan, Gürcüstan, Kənd öz admı Babakişi adlı mülkədann adından götürmüşdür. Naxçıvan və s. bölgələrdə rast gəlinir. Balaxanlı - Tarixi Şörayel mahalmda kənd adı. 1828-1832- Ərəb mənbələrində Həndan, indiki Xanta, Yuxan (dağlıq) ci illərdə azər türkləri gəlmə ərməni-haylar tərəfindən qovulmuş, Qarabağda 1288-ci ilə aid mənbədə ərməni-hay yazılış dilində kənd isə dağıdılmışdır. Handaberd (And qala) toponimi məlumdur. Balaxan kəndinin bünövrəsini qoymuş əmirin adıdır. Bu Türk dillərinə “anta, anda, andi, andı” - “izləmək, gözlə- kəndin digər adı Borçalıdır. 15-ci yüzillikdə qızılbaşlann Borçalı mək”, “keşik çəkmək” sözündən yaranmışdır. tayfasınm məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Balaxanlı bu Aran - Tarixi İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nayihəsində kənd əmirlərdən biridir. adı. O İsmayıl Abdulla adlı şəxsə məxsus idi. Bu toponimin iki Bayan - Tarixi İrəvan xanhğmm Kamibasar mahalında izahı mövcuddur: 1) qədim türk mənşəli aran tayfasınm adından kənd adı. Qədim türk mənşəli Bayan tayfasmın adından götürül- götürülmüşdür, 2) qədim türk dillərində aran - “qışlaq yeri, müla- müşdür. Uyğurlarda, qırqızlarda, türkmənlərdə indi də Bayan tay- yim iqlimli yer” sözündən əmələ gəlmişdir. Eyni adlı eponim fası vardır. Yuxan (dağlıq) Qarabağda da mövcuddur. Azərbaycanda Daşkəsən bölgəsində Bayan kəndi Cənubi Arbat - Tarixi İrəvan qəzasında (indi Masis rayonunda) Azərbaycandakı xeyli Bayan kənd adlan ilə mənşəcə eynidir. kənd adı. 1728-ci ilə aid mənbədə - Arebat. Ərəbcə “rabat” - Onun digər adı - Basin-eli olmuşdur. “sərhəd məritəqəsi”, “din uğrunda mübarizlərin istehkamı” Basin, mənbələrin məlumatına görə m.ö. 7-ci yüzillikdə (V.V.Bartold). Türkmənistanda Daş Arbat və Qızıl Arbat şəhəri- gəlmiş sak türk birliyinin bir qolu sayılır. Tarixdən məlumdur ki, nin (S.Ataniyazov) və Azərbaycanda (19-cu yüzillik) Cavad qəza- onların əsas hissəsi Türkiyənin şərqində və Yuxan (dağlıq) Qara- sında Arbat kənd xarabalığı adlan ilə eyni mənşəlidir. bağda, Gəncə bölgəsində məskunlaşmış, eyniadlı çarlıq yaratmış- Arpaçay - Tarixi Şərur-Dərələyəz qəzasmda axan çaym və lar (Ksenofont, “Kitabi-Dədə Qorqud”, Q.Qeybullayev). onun sahilində yerləşən kənd adı Şura hökuməti dövründə ərmə- Bayandur - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasımn ni-hay dövlətinin fərmam ilə Axuıyan adlandırılmışdır. Qədim Zəngəzur qəzasmda (indi “Ərmənistan”m Sisyan rayonunda) türk dillərində “abra” - “xeyir verən, firavan yaşamağa səbəb kənd adı. 19-cu yüzilliyin ortalannda azər türk əhalisi zorakılığa olan” sözündən ibarətdir. məruz qalmış, qovulmuş, boşaldılmış kəndə gəlmə ərməni-haylar Aşağı Qarabağlar - Tarixi İrəvan xanlığının Vedibasar ma- yerləşdirilmişdir. 1959-cu ildə ərməni-hay hökumətinin fərmam halında kənd adı. 1988-ci ildə onun azər türk əhalisi son nəfərə- əsasında kəndin adı təhrif olunaraq Vaqatur adlandırılmışdır. dək Azərbaycana qovulmuşdur. Mənşəcə qədim kəngərlərin Qa- Oğuzların Bayandur tayfasmın admdan götürülmüşdür. Eyniadlı rabağlar qolunun adından götürülmüşdür. Eyni adlı etnonim Nax- kənd Şurəkəl nayihəsinin ərazisində mövcud idi. çıvan MR Şərur bölgəsində indi də vardır. Bayburd - Tarixi İrəvan xanlığının Qamibasar mahalında Aşağı Qarxun - Eçmiadzin rayonu ərazisində kənd adı. 13-cü kənd adı. 1728-ci ildən məlumdur. Anadoludan gətirilmə addır. 5- yüzillikdə, monqollann tərkibində gəlmiş Türk mənşəli Karkm tay- ci yüzillikdə ərməni-hay dilli mənbədə Baybert yazılmışdır. “Kita- fasmın admdan yaramnışdrr. Yuxan Qarxun kənd adı ilə mənşəcə bi-Dədə Qorqud” eposunda Bayburd kimidir. 15-ci yüzillikdə eynidir. Eyni mənşəli kənd adı Yevlax bölgəsində də mövcuddur. Qızılbaş tayfalannın birinin adı Bayburten adlanırdı. 19-cu yüzillik- də qaraqoyunlulann; hacılı, ağacəri, bayramlı, əyinli, duhanlı, al- də Qars dairəsində Borçalı qəzasında Bayburt adlı kəndlər qeydə pout, qaramanh, baharlı və s. tayfalardan ibarət olması göstərilir. alınmışdır. Etnonim türk dillərində “bay - varlı, zəngin, böyük” və Qıpçaq - Tarixi İrəvan əyalətinin Şırakel nayihəsində kənd sami mənşəli akkad dilinə mənsub “birtu” - “şah qamizonunun adı. Şirak əyalətində Şirakel monastrı 895-ci ildə tikilmiş və yerləşdiyi qala” (ərməni-hay dilində işlənən “bert, berd” - “qala” qədim türk tayfası - Qıpçaqlann adım daşıyır. sözü də “birtu” sözündən götürülmüşdür) sözlərindən yaranmışdır. Qıpçaqlarm Cənubi Qafqazda məskunlaşması miladın əv- Baharlı - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasınm Zən- vəllərinə təsadüf edir. Kompakt halda isə 13-cü yüzillikdə gəl- gəzur qəzasmda (indiki “Ərmənistan”m Sisyan rayonu) kənd adı. mişlər. Qaraqoyunlulann Baharlı tayfasınxn adından götürülmüşdür. Eyni- Azərbaycan ərazisində (Zaqatala bölgəsində) Qıpçaq kənd adlı kənd Qafan rayon ərazisində yerləşir. Tarixi Qarabağda da və Qıpçaq çay adlan ilə mənşəcə eynidir. eyniadlı etnonimə rast gəlinir. Qurdlar - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasımn Zən- Besini - Tarixi İrəvan xanlığının Dərəçiçək - mahalında gəzur qəzasmda (indiki “Ərmənistan”ın Qafan rayonunda) qədim kənd adı. Eyniadlı kənd 1728-ci ilə aid mənbədə Qırxbulaq nayi- kənd adı. Məşhur Kəngərlərin Qurtlar tayfasınm adını yaşadır. həsində qeydə almmışdır. Kənd oradakı qədim Besini qalasımn Eyni adlı kəndlər Azərbaycamn Ağdam və Bərdə bölgələrində adı ilə adlanmışdır. Qala isə qədim türk mənşəli Peçene (Peçe- mövcuddur. Pənahabad qalasında bir məhəllənin adı Qurdlar idi. neq) tayfasınm admdandır. Məlumdur ki, peçeneqlər şimaldan hə- 1988-ci ildə ərməni-hay millətçiləri kəndi dağıtmışlar. lə miladm əvvəllərində kəngərlərlə birlikdə (ehtimal ki, hunlann Qaşi (Quşçu) - Tarixi Sürməli mahalmda kənd adı. 1988-ci tərkibində) gələrək Şərqi Anadoluda, indiki “Ərmənistan”da və ildə onun yerli azər türk əhalisi ərməni-haylar tərəfindən qovul- Qafqaz Albaniyasında (xüsusilə də Arsakda) məskunlaşmışlar. muş, kənd dağıdılmışdır. Ərməni-hay dilli mənbələrdə Bznunik, ərəb qaynaqlarında - Bu etnonim qədim türk Kuşi (Kuşçu) tayfasımn admdan götü- Bacunays, Becini, Albaniyada (7-10-cu yüzilliklərdə) Becans, rülmüşdür. 19-cu yüzillikdə yalnız Qafqazda 38 Kuşi və Quşi (Quş- Pazkank və s. bu etnonimi əks etdirir. Eyniadlı etnonimlər Gürcü- çu, Quşilər, Quşçular) etnonimi qeydə ahnmışdır. Mənbələrin verdi- stan və Azərbaycanda da qeydə alınmışdır. yi məlumata görə Quşilər Cənubi Qafqaza miladm 3-4-cü yüzillik- Bəydilli - Tarixi İrəvan əyalətinin Qırxbulaq nayihəsində lərində gəlmişlər. Mənşəcə Orta Asiyadan olub Kuşan çarhğmı (ey- (1728-ci il) kənd adı. Səlcuq oğuzlannın Bəydili tayfasmm adm- ni zamanda Hindistanda) yaratmış türklərdə Quşçu, farslarda Kuşan dan götürülmüşdür. tayfası Orta Asiya, İran, Hindistan və Cənubi Qafqazda külli miq- Bəhlul - Tarixi İrəvan qəzasmda kənd adı. Bəhlul türk mən- darda etnonimlərdə silinməz izlər qoymuşlar. Şuşa bölgəsində Aşa- şəli eponimdir, şəxs adidır. Kəndin bünövrəsini qoymuş mülkədar ğa və Yuxan Quşçular adlı kənd indi də vardır, işğal altmdadır. Bəhlülün adıyla bağhdır. Kəndin ərməni-hay əhalisinin bir qismi Darğalı - Tarixi İrəvan xanlığınm Qamibasar mahalında sonrakı illərdə Qarabağ bölgəsiə köçmüş və fərqinə varmadan Xan- kənd adı. 1918-ci ildə onun azər türk əhalisi qovulmuş, kənd bo- kəndi yaxınlığmda kənd salaraq onu Paxlul (Bəhlul) adlandırmışlar. şaldılmış, evlərə Türkiyədən gəlmiş ərməni-haylar yerləşdirilmiş- Qaraqoyunlu - Tarixi İrəvan qezasında kənd adı. Digər adı dir. Kəndin adı isə 1949-cu ildə Anastasavan adlandırılmışdır. Çığın Qaraqoyunludur. Kəndin adı 13-15-ci yüzilliklər Ön Asi- Dərbənd - Tarixi Aleksandropol qəzasında kənd adı. 1728- yanın və Cənubi Qafqazın siyasi həyatında mühüm rol oynamış ci ildə Şirəkel nayihəsində (indi Axuryan rayonunda) eyni adlı Qaraqoyunlu türk tayfa birləşməsinin adını əks etdirir. Mənbələr- kənd olmuşdur. Hələ 1878-ci ildə kəndin yerli azər türk əhalisi qovulmuş, Türkiyədən gəlmə ərməni-haylar yerləşdirilmişdir. 1946-cı ildə kənd Karmkar adlandınlmışdır. İstisu - Tarixi Şərur Dərələyəz qəzasmda kənd adı. 19-cu İlk dəfə “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında çəkilən iki Dərbənd yüzilliyin ortalannda kəndə gəlmə ərməni-hay əhalisi yerləşdiril- toponimindən birinin Kaqızman Dərbəndinin adındandır. Dərbənd dikdən sonra önun adı dəyişdirilib Cermuk (İstisu) adlandınlmış- - “dağ keçidi, bənd” mənasmda işlənir. Eyni adlı toponim tarixi dır. Eyni mənşəli toponim Kəlbəcər bölgəsində də vardır. Qafqaz Albaniyası dövründən mövcuddur və onun admı daşıyan Yuxan Abdallar - Tarixi Qami nayihəsində kənd adı (1828). şəhər indi Dağıstanda Rusiya Federasiyasınm ərazisindədir. Qədim savaşlarda fərqlənən igid türk Abdal tayfasının admdan Dilican - Tarixi Qazax adlı qəzada (indi Ərmənistamn Dili- götürülmüşdür (Bu tayfa haqqmda kitabda ətraflı yazmışam). can rayonu) kənd adı. Qazax elində mahalın adı kimi Qamçı xana Yuxarı Qarabağlar - Tarixi İrəvan qəzasında kənd adı. Et- mənsub olması haqqında ilk dəfə səyyah Şarden qeyd etmişdir. nonimdir. Kəngərlərə məxsus Qarabağ tayfasımn məskunlaşma- Mənbələrdə onun Göyçə nayihəsində Dilican kimi yazılır. Ola silə əlaqədar yaranmışdır. bilsin ki, əhalinin miqrasiyası ilə əlaqədar bu ad gətirilmədir Yuxarı Qarabağ - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin Vedi (Şərqi Anadoluda Qars əyalətində də eyniadlı Dəlican nayihəsi nayihəsində kənd adı. Etimologiyası Şəffafdır. və kənd vardır). Yuxarı Qarxun - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda kənd adı. Dulus - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”m Səlcuq oğuzları Karkin tayfasmın admı əks etdirir. Etnonimdir. Sisyan rayonunda) kənd adı. 16-18-ci yüzilliyin mənbələrində qə- 1918-ci ildə yerli azər türk əhalisi qovulmuş, Türkiyədən qaçmış dim türk Tulus tayfasıııın admı əks etdırir. Altayda yaşayan Te- ərməni-haylar burada yerləşdirilmişdir. 1946-cı ildə kənd ərməni- lenkit tayfasınm bir qolu Tolos adlamr. Toloslar 13-cü yüzillikdə hayca Djararat adlandınlmışdır. Monqol hərbi yürüşlərində iştirak etmişlər. Yuxarı Kolanı - Tarixi Eçmiadzin qəzasında kənd adı. Et- Azərbaycanm Cəbrayıl bölgəsindəkı Tulus kənd adı ilə nonimdir. Azərbaycanm Qarabağ bölgəsində yaşamış Kolanı türk mənşəcə eynidir. tayfasmm bir qisminin buraya miqrasiya edib məskunlaşması Əli-Qəmərli - Tarixi Sürməli qəzasında kənd adı. Əslində, nəticəsində yaranmışdır. Eli-Qəmərli, yəni qədim türk Qəmər (Kəmər, kimmer) tayfasımn Kəvər - Tarixi İrəvan xanlığınm Göyçə mahalmda kənd adı admdan götürülmüş “Qəmərli eli” olmalıdır. (indiki “Ərmənistan”, Kamo rayonu). 1829-cu ildə Türkiyə ərmə- Əlincə - 1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Aralıq nayihəsində niləri-haylan yerləşdirildikdən sonra adını dəyişib Nor Bayazid kənd adı. Əslində Eli İncə, yəni “İncə eli tayfası”. Qıpçaqlarm (Yeni Bayazid) adlandırmışlar. Əncə tayfasının adım əks etdirir. Naxçıvan MR-də olan Əlincə Ərməni-hay tədqiqatçılan Kəvəri “qavar” - “mahal, dairə, qalasının adı ilə eyni mənşəlidir. nahiyə” sözündən yarandığmı yazmaqda və bu fıkrin üstündə dur- Əsəd qala - Tarİxi Şirakel qəzasmda kənd adı. Həmin kən- maqda həqiqətdən uzaq düşürlər. Çünki, inzibati ərazi bölgü va- din yaxmhğında yerləşən Əsəd-qala qalasmm adı ilə adlanmışdır. hidi bildirən söz heç vaxt toponim ola bilməz (“ölkə, əyalət, 1946-cı ildə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmam ilə Vaqram- mahal”, o cümlədən ərmənicə-hayca “qavar”). Digər tərəfdən 20- berd adlandmlmışdır. ci yüzilliyə qədər əhalisi erkən orta yüzilliklərdə burada yaşamış Əski para - “Ərmənistan”ın Noyemberyan bölgəsində kənd xəzərlərin Kəbər tayfasının adının fonetik formasıdır. adı. Əskipara toponimi iki kompanentdən: “əski” və “para” (İran Kəmərli - Tarixi Qamibasar mahahnda kənd adı. Etnonim- dillərində) sözlərindən yaranmışdır ki, onun da mənası “kənddən dir. Mənbələrdən məlumdur ki, m.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə qardaş aralı əkin yeri, bostan əkilən sahə” deməkdir. Eyni adlı kənd türk qanı axıtmaq istəyində olmayan (saklarla savaşa girişməyən) Azərbaycanm Qazax bölgəsində də vardır. Qara dənizin şimal sahillərində məskunlaşmış kimmerlər (qamər- lər) Cənubi Qafqaza üz tutmuş, burada Urartu çan I Rusun elan Kürdəmir - 1728-ci ildə tarixi Dərələyəz nayihəsində kənd etdiyi müharibəyə qatılmış, qalib gəlmiş və burada məskunlaş- adı. Etnonimdir, iki komponentdən ibarətdir: “kürd” və “əmir” mışlar. Kəmərli etnonimi həmin türklərin admı yaşadır və onun şəxs adından yaranmışdır. Eyniadlı şəhər və bölgə Azərbaycanda arealı genişdir. (mərkəzi Aranda) da mövcuddur. 1946-cı ildə Kəmərli kəndi Artaşat adlandınlmışdır. Kürədiz - 1590-cı ildə Rəvan əyalətiniıi Məvaziyi Xatun K ərki - Tarixi İrəvan qəzasında kənd adı. Etnonimdir. 19- nayihəsində kənd adı. Türk dillərində “kora” “qışlaq yerində ge- cu yüzillikdə Quba qəzasında Kərki - Ezan, Naxçıvan qəzasında cələr mal-qaranı saxlamaq üçün tövlələr” və “düz” sözlərindən (Ordubad bölgəsi) Kərki kənd adları ilə mənşəcə eynidir. yaranmışdır. Azərbaycanda Füzuli bölgəsindəki Horadiz bu topo- Türkmənlərdə və özbəklərdə Kərki tayfası vardır. Qədim nimin təhrifidir. türk mənşəli Kərəki etnonimi bu tayfanın saldığı kəndlərin adm- K oran - Tarixi Sərdərabad mahalında kənd adı. 1870-ci il- da əks olunur. lərdə kəndin azər türk əhalisi qovulmuş və xaricdən gəlmə ərmə- Kəsəmən - Tarixi Novobayazid qəzasmda (Basarkeçər ra- ni-haylar yerləşdirilmişdir. 1949-cu ildə kənd ərməni-hay dilində yonunda) kənd adı. Qazaxlar Kəsəmən tayfasmın admdan götü- Nor-Kesariya adlandırılmışdır. rülmüşdür. 16-cı yüzillikdə Qarabağda Qoçubəyə və Zülfuqar bə- Koran Qərbi Azərbaycanın qədim etnonimlərindən biridir. yə məxsus Kəsəmənli tayfası yaşayırdı. Bu kəndi Qarabağm Kolanı tayfasımn Goran qolu salmışdır. Hələ Koroğlu - Tarixi Novobayazid qəzasında kənd adı. Etno- orta yüzilliklərdə Baban, Ruvaduz, Xankəndi, Baxdian, Boxan və nimdir. Kənd Qızılbaşlann Zülqədər tayfasmm Koroğlu qolunun Ərdalan əmirliklərində yaşamış bir türk tayfası Goran adlanırdı. məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Səlcuq oğuzlanmn Karık Azərbaycanda Goran (Goranboy) kəndinin bölgə mərkəzi- tayfasmxn adxmn təhrifidir. 1610-1630-cu illərdə fəaliyyət göstər- nin adı ilə mənşəcə eynidir. Arealı, göründüyü kimi, genişdir. miş xalq qəhrəmanx Koroğlunun adilə xeyli patronim bağlıdır. Gəncək - Tarixi Dərələyəz mahalında kənd adı. Passiv et- 19-cu yüzillikdə Qars əyalətinitı Ərdahan dairəsində Koroğ- nonimdir. Rəsmi 1728-ci ildən Gencek şəklində məlumdur. lu dağı, Kaqırman dairəsində Koroğlu qalası və “Koroğlu dağı, Azərbaycanm Gəncə şəhərinin adx ilə səsləşir. Tarixi mənbələr- qalası”, Oltin qəzasında Koroğlu qala xarabalığı və “Koroğlu ba- dən məlumdur ki, m.ö. 3-cü yüzillikdə Gəncə adlı şəhər Cənubi şx” dağı”, Gədəbəy bölgəsində “Koroğlu zağasx”, “Koroğlu dərə- Azərbaycanm ərazisində Atropatena dövlətinin paytaxtı olmuşdur. si” və “Koroğlu qalasx”, Şəmkir, Tovuz və Ağdam bölgələrində Atəşpərəstlərin əsas məbədi - Baş Od məbədi də burada yeriəşir- eyni adlx “Koroğlu qalasx” - toponimlərin hamısmm Koroğlunun di. Gəncə şəhəri miladın 7-ci yüzilliyində Bizans imperiyası tərə- adilə bağlı olması ağlabatan məntiq deyildir. 17-ci yüzilliyin əv- findən dağıdılmışdır. Onun xarabalıqları Təxti Süleyman adlanır. vəllərinə aid ərməni-hay dilli mənbədə Şərqi Anadolunun Tokat Azərbaycamn Quzeyində (şimalında) yerləşən Gəncə şəhə- əyalətində göstərilən Çanqlubel dağ adxndan məlum olur ki, Kor- rinin yaranmasx və adının etimologiyasx barədə müxtəlif fikirlərin oğlu dastanındakı Çənlibel dağı və qalası Azərbaycanm hüdudla- mövcudluğuna baxmayaraq, bizə elə gəlir ki, bu şəhər qədim nnda olmamışdır. vaxtlarda saklarm (skiflərin) tərkibində Azərbaycana gəlmiş (m.ö. Kosalar - 1590-cı ildə tarixi Rəvan əyalətinin Abaran 7-ci yüzillikdə) Gəncək tayfasımn adı ilə bağlıdır. Mənbələrin mahahnda kənd adx. Özündə türk mənşəli tayfa admx əks etdirir. təsdiq etdiyi məlumata görə Gəncə şəhəri m.ö. 5-ci yüzillikdə Etnonimdir. Eyni mənşəli etnonimlər Azerbaycanda, o cümlədən yaranmış və Kür-Araz çayları arasındakı geniş ərazini əhatə edən Yuxan (dağlıq) Qarabağda da mövcuddur. Sak çarlığmın ana şəhəri olmuşdur. Gəncək etnoniminin areah çox əhatəlidir. Şərqi Türküstanda (qədim saklarxn yaşadxqları əra- zi) oğuzlann içərisində Gəncək tayfasınm mövcudluğunu məşhur kunlaşmasilə yaranmışdır. Mənbə məlumatına görə Cənubi Qaf- Mahmud Qaşqari də qeyd edir. qazda 19 sayda Muğanlı adlı kənd vardır. Beləliklə, Quzey Azərbaycan və tarixi Qərbi Azərbaycan Peçeneqli - Tarixi Qırxbulaq nayihəsində kənd adı. Etno- ərazilərində eyni mənşəli toponimlər, etnonimlər uzaq keçmişdə nimdir. Qədim türk mənşəli peçeneq tayfasmın admı yaşadır. Azərbaycanın vahid məkana malik olmasma bir daha dəlalət edir. Saath - Tarixi İrəvan əyalətinin ərazisindəki mahallardan biri- Elmi cəhətdən tam əminlik əldə etmək üçün hər iki cəhətdə nin adı. Passiv etnoxoronimdir. Miladm 11-ci yüzilliyində türk Ağ- (Quzey və Qərbi Azərbaycanda) oxşar və mənşəcə eyni mənalı qoyunlu hakimi Ararat əyalətinin əmiri Əmir Saadın adı ilə bağlıdır. toponimlərin yaranma tarixini daha dəqiq tədqiq etmək, türk ru- Ona tabeliyində olan türk tayfası onun adilə Saadlı, sonralar hunda elmi əsərlər yazmaq və təbliğ etmək gələcək tədqiqatçı metateza nəticəsində Saatlı adlanmışdır. Hətta Arpaçaym aşağı axan alimlərin öhdəsinə düşür. və Arazm sol sahilinə Çuxur Səəd adı verilmişdir (ərməni-hay Gülablı - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda (indiki “Ərməni- mənbələrində “Sahatanos”). Çuxur-Səədin geniş ərazisi 16-cı stan”ın Abaran rayonunda) kənd adı. 18-ci yüzilliyə aid ərməni- yüzillikdə Dərəçiçək, Abaran və Şirəkel mahallanna aynlmışdır. hay dilli mənbədə Gülabudur kimi qeyd olunmuşdur. Azərbay- Qaraqoyunlu hakim İsgəndərin dövründə saatlılann haki- canın Ağdam bölgəsində Gülablı dağı və Gülablı kənd adlan ilə miyyətinə son qoyulduğundan onun azər türk əhalisi müxtəlif yazılışca eyni olsa da etimologiyası hələlik məlum deyil. əyalət və mahallara və Qarabağa miqrasiya etmişlər. Cüm rü - Tarixi Aleksandropol qəzasında kənd adı. 19-cu Sabunçu - Tarixi İrəvan qəzasmda kənd adı. Türk mənşəli yüzilliyin 2-ci yansmda qəza mərkəzi olmuşdur. Qədim və ilkin Sabunçu tayfasınm admı əks etdirir. 19-cu yüzillikdə Qars əya- forması Kəmər-Qəmər (antik mənbələrdə kimmer, kimmerlər), lətinin Kaqızman dairəsində Sabunçi, 1728-ci ilə aid mənbədə ərmənicə-hayca tələffuzü “kumayr” və bu etnonim qədim türk Karbi nayihəsində Sabunçu, Qami nayihəsində Sabunçulu kənd Kəmər (Qəmər) tayfasmm adını əks etdirir. adları mənşəcə eynidir. Meğri - Tarixi Zəngəzur qəzasmda (indii “Ərmənistan”m Azərbaycanda Sabunçu (Abşeron yarımadasmda), Zaqatala Meğri rayonunda) kənd adı. Meğri adı mənbələrdə ilk dəfə 1576- bölgəsində Sabunçu etnonimləri mövcuddur. Xanlar bölgəsi Fatılı cı ildən çəkilir. Əslində, Miğridir. “Miğri” ərmənicə-hayca tələf- kəndi yaxmhğında “Sabunçu dərəsi”, Qax bölgəsi Qıpçaq kəndi füzüdür. Açımı, Meğri dağı - oronimi haqqında irəlidə ətraflı mə- ərazisində Sabunçu kənd xarabalığı və Sabunçu arxı adları da lumat verilir. mənşəcə eynidir. M uğanh - 18-ci yüzilliyin 1-ci yansmda Karbi nayihəsində Sabunçu adında tarixi Eçmiadzin qəzasında dağ adı, Karbi (indiki “Ərmənistan”ın Artaşat rayonunda) kənd adı. 1728-ci ilə nayihəsində kənd adı, xaraba kənd adı vardır. 1978-ci ildə Sa- aid mənbədə kənd əhalisinin türk Boyat tayfasma mənsub oması bunçu kəndi ərməni-hay hökumətinin fərmanı əsasında Araksa- göstərilir. Muğan düzü etnonimi 393-cü ildən məlumdur. Bu coğ- van adlandırılmışdır. rafi ad 11-13-cü yüzilliklərdə mövcud olmuş Muğan şəhərinin adı Sadaxlı - Tarixi Aleksandropol qəzasmda xaraba kənd adı. ilə mənaca eynidir. Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Muğan dü- 1828-1832-ci illərdə kəndin azər türk əhalisi qovulduqdan sonra zündə yaşamış türk mənşəli tayfalar Muğanlı adlanmış və məlum dağıdılmışdır. Qədim türk mənşəli Sadak tayfasının admı yaşadır. hadisələrlə (müharibələrlə) əlaqədar müxtəlif ərazilərə səpələn- Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərində çoxlu Sadaqlı və Sadıxlı mişlər. Ağdam, Qazax bölgələrində Muğanlı, Gürcüstanda Yor- adlı etnonimlər mövcuddur. Onlann hamısı mənşəcə eynidir. “Ər- Muğanlı, Taş-Muğanlı, Kirəc-Muğanlı kəndləri bu tayfanm məs- mənistan”da tarixi Talin mahalında, Karbi nayihəsində, Zəngəzur qəzasmda eyniadlı kəndlər olmuşdur. Salahlı - Keçmiş Qazax qəzasmda (indi “Ərmənistan”ın İce- Qədim ərməni-hay dilli mənbələrdə Si-uni (“uni” - şəkilçisi van rayonunda) kənd adı. Azərbaycamn Qazax bölgəsindəki Sa- ərməni-hay dilinə urartulardan keçmiş “ölkə, diyar” deməkdir). lahlı, Daş Salahlı kənd adlan mənşəcə eynidir. Yəni bu kəndlərin Orta yüzilliklər dövrü ərəblərdə Sisacan adlanırdı. 1590-cı adlan Azərbaycamn qazax tayfa birliyinə daxil olan salahlı tay- ilə aid türkcə mənbədə “Sisyan” kimi qeyd olunmuş etnonim fasının adilə bağlıdır (mənbələrdə “salehli eli” kimi də yazılır). Sisakan adınm təhrif formasıdır. 1799-cu ildə gürcü çarı II İraklinin təzyiqlərinə dözə bilmə- Sonqurlu - Tarixi İrəvan qubemiyasının Aleksandrapol qə- yən Qazax ellərinin bir hissəsi - kəsəmən, poylu, salehli, cəmilli, zasmda (indiki Artik rayonu) kənd adı. Başqa adı “Qızıl çaqçaq”dır. dəmirçili, boyəhmədli, qazaxrəhimli və b. tayfalara məxsus 1200 Şirəkel mahalmda Qızıl Çakçak kəndinin adı çəkilir və onun ailə Gəncə və Qarabağa köçmüşlər. Sonqurlu olduğu qeyd olunur (Sonqurlu türk tayfasınm adıdır). Sarıcallar - Tarixi Zəngəzur mahalında kənd adı. 18-ci Sos - Tarixi Göyçə mahalmda kənd adı. Qədim türk dilində yüzilliyin 1-ci yansına aid mənbədə Qırxbulaq nayihəsində San- “Sos” - “qovaq” (rus dilində «sosna» sözü - “şam ağacı” deməkdir), callar adınxn etimologiyası eyni məna daşıyır. Nəsil adıdır. “ağcaqaym”, “gümüşü qovaq” sözündəndir. 5-ci yüzillikdə Armavir 1588-ci ilə aid bir mənbədə Qarabağda qışlağı olan bir türk yaxınlığmdakı ağ qovaq meşəsi sos adlamrdı (M.Xoreratsi). boyu Sancalı adlanırdı. 18-ci yüzilliyin əvvəllərində Azərbayca- Azərbaycanın Laçın bölgəsində Sus və Sus-Zabuq kənd ad- nm Ağdam bölgəsində yaşayan türk tayfalanndan biri Sancalı eli lan, Qax bölgəsində Suskənd, Yuxan (dağlıq) Qarabağda Sos adlanırdı. Qarabağ xanlığmı yaradan və yaşadan, onu qüdrətli kəndi, Şahbuz bölgəsində Sələ-sus (türkcə “sələ” - “künc, bucaq” feodal dövləti səviyyəsinə qaldtran xan və bəylər - Sancalı Ca- və sus “su axan yer” - Badamlı mineral bulağmın olduğu) yer adı vanşir sülaləsi bu türk tayfasmdan çıxmışdır. və b. toponimlər vardır. Sarıcalı tayfasının adilə bağlı Qərbi Azərbaycamn Karbi və Suvarri - Tarixi Sisəcan nayihəsində (15-ci yüzilliyin orta- Qami nayihələrində kənd adları qeydə alınmışdn-. lan) kənd adı. Çox güman ki, miladm əvvəllərində Şimali Qafqaz Sədərək - Tarixi Vedibasar mahalmda kənd adı. 1968-ci il- çöllərində yaşamış qədim hun mənşəli Savar (Suvar, Sivir, indi də kəndin azər türk əhalisi qovulmuş və kənd dağıdılmışdır. “Sə- isə Sibir) tayfasının adındandır. Onun adım ilk dəfə antik müəllifi dər” ərəb sözüdür, mənası “hərbi dayanacaq”, “baş düşərgə”dir. Klavdi Ptolemey çəkmişdir. Sədərək toponimi Azərbaycanm Naxçıvan MR bölgə və Azərbaycanda Dəvəçi bölgəsində Şabran və Beləsuvar böl- onun mərkəzinin adıdır. gə adlı etnonimlər bu tayfanm adını yaşadır. Ehtimal ki, hunlarm Sisyan - Qafqaz Albaniyasmm qədim Sisakan əyalətində və xəzərlərin tərkibində Suvarlar Qərbi Azərbaycan (indiki “Ər- kənd adı. Kənd və onun adilə adlandmlmış Sisakan əyaləti m.ö. mənistan”) ərazisinə də gəlib məskunlaşmışlar. 7-ci yüzillikdə Cənubi Qafqaza axın etmiş türk mənşəli saklarm Ozanlar - Tarixi Zəngibasar mahalında kənd adı. 18-ci yüz- (skiflərin) məskunlaşmasilə yaranmışdır. Si-sakan, Ar-sak, Bala- illiyin 1-ci yansında türkcə mənbədə göstərilir ki, İrəvan əyalə- Sakan, Sakasin, Sakasena və s. və i.a. etnonimlər saklarm adilə tinin Qami və Vedi nayihələrində, Ozanlı, Qırxbulaq nayihəsində bilavasitə bağlıdır. Sisyan (Si-sakan) sakarın içərisində “Si” süla- Ozan adlı kəndlər vardır. ləsinin adından və “Sakan” (“Saklar”) sözlərindən yaranmışdır. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanındakı “ozan” - “aşıq”, “xalq 13-cü yüzilliyin əvvəllərinə aid mənbədə Yuxan (dağlıq) Qara- müğənnisi” istilahı həm də bir elin adıdır. 1588-ci ilə aid mənbə- bağda Saqanans - Sakak yurt (Saklann yurdu), Zaqatala bölgəsin- də Qarabağın “Otuziki ulusu”unda (Bərdə bölgəsində) Ozan adlı də Sakantala və b. etnonimlərdə əksini tapmışdır. el qeyd olunmuşdur. Qədim Gəncə şəhərinin əski məhəllələrindən biri məhz bu raşen, 1957-ci ildə Yerpapat adlandınlmışdır. Kəndin əsasını isə elin adım əks etdirir. türk Hacı Qara adlı şəxs qoymuşdur. Urmiya - Tarixi İrəvan qəzasında kənd adı. Urmiya gölü ətra- Hacıkənd - Quqar və Yexeqnadzor rayonlannda kənd adı. findan (indild İran Azərbaycanında) gəlmə ərmənilər-haylar 1988-ci Patronimdir. 1918-1919-cu illərdə yerli azər türk əhalisi qovul- ildə saldıqlan yeni yaşayış məskəninə Urmiya gölünün adını muş, gəlmə ərmənilər-haylar yerləşdirilmişdir. 1935-ci ildə Qu- vermişlər. Gölün adı isə qədim türk sözü olub, “Ur” - “yüksəklik”, qar bölgəsindəki Hacıkənd - Debed, Yexeqnadzor bölgəsindəki “ucalıq” və “miya” isə “su”, “göl” istilahmdan yaranmışdır. Göl Hacıkənd isə Şatık adlandınlmışdır. Azərbaycanm Xanlar bölgə- doğrudan da dəniz səviyyəsindən 1300 m yüksəklikdə yerləşir. sində də Hacıkənd vardır. Xatunarx - Tarixi Karbibasar mahalmda kənd adı. 17-ci H erher - Tarixi Şərur-Dərələyəz qəzasmda kənd adı. Etno- yüzilliyin 70-ci illərində Çuxur-Səəd bəylərbəyliyi Səfıxan Qara- nimdir. Mənbələrdə Hərhər kimi qeyd olunmuşdur. Əslində Qar- su çayından çəkdirdiyi su kanalından onun arvadı isə bu kanaldan qar etnoniminin təhrifidir, Qarabağda da eyniadlı etnonim vardır. arx çəkərək kənannda eyniadlı (Xatun arx) kənd saldırmışdır. Horadiz - Tarixi Şərur - Dərələyəz qəzasmda kənd adı. Spe- Həmin vaxtdan arxa və kəndə Xatunarx adı verilmişdir. 18-ci yü- sifık toponimdir. Mənbələrdə Horadüz, Oradiz kimi işlənmişdir. zillikdə Şuşa yaxınlığından Ağdama qədər Xurşud Banu Natəvan Əslində, Oradüz olmalıdır. Danışıqda əw əlinə “h” səsinin əlavəsi öz vəsaiti hesabma su arxı çəkdirmiş və o da “Xatun arx” adlan- ilə türk dillərində “ora” - “çökəklik” və “düz” (düzən) sözlərindən dınlmışdır. Tarixi Qərbi Azərbaycanda və Qarabağda adı çəkilən ibarətdir. Füzuli bölgəsində də eyniadlı toponim vardır. spesifik toponimlər qeyrətli türk qadınm - Xatunla bağlıdır və Hunut - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indiki “Ərmənistan”m onlar eyni mənalıdır. Meğri rayonunda) kənd adı. Etnonimdir. “Hun” və qədim türk Xələc - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indiki “Ərmənistan”m dillərində cəm bildirən “ut” şəkilçisindən ibarətdir. Hun, məlum Qafan bölgəsində) kənd adı. Yerli tələffüz forması Xalaç, mən- cəngavər, döyüşkən türk tayfasının adıdır (5-ci yüzillikdə Avro- şəcə türk səlcuq oğuzlannın tərkibində tayfa adı. Eyni mənşəli panı lərzəyə salıb onu fəth edən hunlar!)... etnonimlər Azərbaycan ərazisində də çox yayılmışdır. Çanaxçı - Keçmiş Zəngəzur qəzasında (indiki “Ərmə- Xələfli - Tarixi Sürməli qəzasında kənd adı. Orta yüzillik- nistan”ın Qafan rayonununda) kənd adı. Arealı genişdir. 19-cu lərdə Qarabağda yaşayan bir maldar el də Xəlfəli tirəsinin admı yüzillikdə Qafqazda Çanaxçı adlı 8 yaşayış məskəni (kənd) vardı. daşıyırdı. Və onlann saldıqlan kənd indi də qalmaqdadır, (Cəb- Yuxan (dağlıq) Qarabağda Çanaxçı (digər adı Avataran) kəndinin rayıl bölgəsi) ərməni-hay işğalı altındadır. adı ilə eyni mənalıdır. Toponimin açımı - “ağacdan çanax qabı Xıdırlı - Tarixi Qamibasar mahalmda kənd adı. Etnonimdir. düzəldən” (peşəkarlar) deməkdir. 1828-1832-ci illərdə onun azər türk əhalisi qovulmuş, kənd Çaxırlı - Keçmiş Novobayazid qəzasında kənd adı. Digər xarabalığa çevrilmişdir. Qovulmuş ailələr Qarabağa gəlmiş və adı - Qızılbulaq. Qazaxların Çaxırlı tayfasına mənsub ailələrin Ağdam bölgəsində məskən - yurd salaraq adını da Xıdırlı qoy- Qızılbulaq adlı yerdə məskunlaşması ilə əlaqədar yaranmışdır. muşlar. Xıdırlı türk mənşəli nəsil adıdır. Çaxırlılar isə qədim türkmənşəli bolqarlann Çakar tayfasına mən- Hacı Qara - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda (indiki Quqar ra- subdur. Mənbələrdən məlum olur ki, Qaraqoyunlularda Çəkurlu yonunda) kənd adı. Gəlmə ərmənilər-haylar bu kəndə yerləşdiril- adlı tayfa olmuşdur. dikdən sonra yerli azər türk əhalisini sıxışdırıb qovmuşlar. 1935- Çəmbərək - Keçmiş Qazax qəzasında (indiki “Ərməni- ci ildə kənd Haykeşat, 1940-cı ildə Spitak, 1946-cı ildə - Maka- stan”ın Krasnoselsk rayonunda) kənd adı. Azərbaycan dilində “Çəmbərə” - “dağ döşündə böyük hamar yer (yal)” deməkdir Cəngi - Keçmiş Aleksandropol qəzasmda (indi Abaran ra- (Bakıda.keçmiş Çəmbərəkənd). yonunda) kənd adı. Yerli azər türk əhalisi 1948-1953-cü illərdə Çiraqh - Keçmiş Sürməli mahalında kənd adı. 1828-1832-ci Azərbaycana köçürülmüş, onlann evlərində ərməni-haylar yerləş- illərdə Türkiyə ərməni-haylan yerli azər türk əhalisini qovmuş, kən- dirilmişdir. Kənd sonra Vartablur (1950) adlandınlmışdır. di dağıtmışlar. Kəndin adı tarixə 1728-ci ildən məlumdur. I Şah Cincavat - Keçmiş Sürməli qəzasmda kənd adı. 1918-ci Abbasın dövründə Qızılbaş tayfalanndan biri Çıraqlı idi. Bu tayfa ildə azər türk əhalisi Türkiyə ərməni-haylan tərəfindən qovulmuş qədim türklər sayılan Sirak tayfasına mənsubdur. 16-cı yüzilliyin so- və kənd dağıdılmışdır. Miladın 3-cü yüzilliyində Bakurun başçılı- nuna aid mənbədə göstərilir ki, Qarabağda Çiraqlı adlı bir ulus yaşa- ğı altmda Gürcüstana axın etmiş Cinli tayfasma yaşamaq üçün yırdı. O da məlumdur ki, 19-cu yüzillikdə Azərbaycan ərazisində Orbet (gürcücə “Qartal yurdu”) verilmişdir. Cinlilərin hakimləri Qılınclı tayfasının bir qolu Çiraqlu idi. Qeyd etmək vacibdir, Çiraq- orta yüzilliklərdə həmin qalanın adı ilə Orbelianlar adlanmışlar. qala qalasının adında olan “çiraq” (türk dillərində Çerak, Çorak, Cinlilər isə həmin qalanı “Üç ox” adlandırmışlar. İndi gürcülər Çoqrak - mineral bulaq deməkdir) sözü ilə əlaqəsi yoxdur. onu tərcümə edib Şamşvilde (gürcücə “Üç ox” deməkdir) deyir- Çobankərə. Keçmiş Eçmiadzin qəzasmda kənd adı. Kənd lər. 1117-ci ildə Lori qalasma çəkilmiş Orbelianlarm çoxunu gür- qazaxlara mənsub Çobankərə tayfasımn məskunlaşması nəticəsin- cülər qırmış, bir hissəsi Zəngəzura (Sisiana) gəlmiş və xristianlığı də yaranmışdır. Çobankərə tayfası qədim türk mənşəli Kəngər- qəbul etmişlər. Cinlilər Çildır, Axalkələk və Axisxa bölgələrini peçeneqlərin Çupan tayfasmdan ibarətdir. Bu barədə 10-cu yüzil- əhatə edən Cavax əyalətində (gürcücə Cavaxeti) yaşadıqlanna liyə aid mənbədə qeyd olunmuşdur. Çobankərə tayfası peçeneq- görə Cin-Cavat (yəni “Cavaxetidə yaşayan cinlilər”) adlanırdılar. lərin Gor (Gur), Göyərçin, Kapan (Qapan) karabaq, Kola (Kula) Çin Türküstanmdan gəlmiş bu elin etnik adı “Üç ox” idi ki, tayfalan içərisində daha qüdrətli, sözükəsərli el kimi tanınırdı. bu da “Kitabi Dədə Qorqud” dastamnda oğuzlann bir hissəsinin Dilimizdə heyvan otaran çoban sözünün Çopankərə etnoni- “Üç ox” adlanması ilə təsdiq olunur. mi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Çinlilərin digər hissəsi erkən orta yüzilliklərdə Kür çayı Çorlu - Keçmiş İrəvan xanlığımn Talin mahalında kənd adı. sahillərində yaşayırdılar. 11-ci yüzilliyə aid bir mənbədə verilən 1828-1832-ci illərdə Türkiyə ərməni-haylar yerli azər türk əhalisi- məlumata görə ərəb valisi Mərvan ibn Məhəmməd 696-cı ildə ni qovmuş, kəndi xaraba qoymuşlar. Qədim türk mənşəli peçeneq- xəzərlərə qarşı hərbi səfərə çıxaraq “Çinlərin ölkəsinə” Kur sahi- lərin tərkibində Çor (Çur) adlı tayfasmın adını yaşadır. 16-cı yüzil- linə gəlmiş hökmdar Çin Bakurdan 70 min nəfər xidmətçi qadın liyə aid bir mənbədə göstərilir ki, Qarabağın “Otuz iki ulusunda” tələb etmişdir. (Bərdə bölgəsində) Çorlu Qazılı adlı bir maldar eli yaşayır. Çin-Bakur 70 min silahlı kişini arabalarda qadın paltannda Çul - Keçmiş Şərur-Dərələyəz mahalında kənd adı. Digər çayın (Kürün) kənarına gətirərək valiyə xəbər çatdınr ki, qadm- adı Ağxaç. 1950-ci ildə kəndin azər türk ailələri Azərbaycana lan aparmaq üçün adam göndərsin. köçürülmüş, kənd isə Artavan adlandırılmışdır. Mərvanm ordusu Kür çayını keçən kimi arabalardakı döyüş- Türk mənşəli Çol (Çul) tayfasmın admı yaşadır. çülər qəflətən orduya hücum edərək hamısmı qarmışlar. Bu Cin- Çuxur yurd - Keçmiş Zəngəzur qəzasında (indi “Ərməni- lilərin kifayət qədər döyüşkən, mübariz və böyük el olmasma də- stan”m Sisyan rayonunda) kənd adı. 1918-ci ildə azər türk əhalisi lalət edir. Sonralar onlar islamı qəbul etmiş və Qazax ellərinə qovulmuş, kənd isə xarabaya çevrilmişdir. Azərbaycan ərazisində qanşmışlar. Şamaxı bölgəsində Çuxuryurd kəndi ilə eyni mənşəlidir. Xankən- 18-ci yüzilliyin ortalannda qürurlu cinlilər bir neçə tayfa ilə dində Çuxur məhəllə adlı yaşayış sahəsi də vardır. birlikdə gürcü hakimiyyətinə boyun əyməkdən imtina edərək Qarabağa köçmuşlər (bu barədə yuxanda yazmışıq), Milaiın 3-cü Şirakqala - Keçmiş Eçmiadzin qəzasmda kənd adı. Miladın yüzilliyində elbəyi Mamiqunun başçılığı ilə Ərməniyə ərazisinə 5-ci yüzilliyində ərməni-hay dilli mənbədə adı çəkilir (M.Xore- gəlmiş cinlilər isə xristianlığı qəbul edərək sonrakı yüzilliklərdə natsi). 1590-cı ilin məlumatmda “Şirəqala”, 1728-ci ilə aid ərməniləşdirildilər. mənbədə Şirəkala kimi qeyd olunur. Şabanlo - Keçmiş Abaran mahalında kənd adı. 19-cu yüzil- 1878-ci ildə kəndin azər türk əhalisi qovulmuş, xaricdən liyin əwəllərində Kəngərlərin Şabanlı tayfasınm məskunlaşması gəlmə ərməni-haylar burada yerləşdirilmişlər. Kənd yaxınlıqdakı nəticəsində yaranmışdır. qədim qalam, qala isə qədim türk mənşəli Şirak tayfasmın adı ilə Şaqanlı - Keçmiş Şuraqel qəzasmda kənd adı. Cənubi Qaf- adlandırümışdır (Şirak, Sira etnonimi haqqında irəlidə yazmışam). qaza gəlmiş türk mənşəli Çaqan (Şaqan) tayfasımn məskunlaşma- Şınıq - Tarixi Borçalı qəzasmda (indi “Ərmənistan”da) sı nəticəsində yaranmışdır. 19-cu yüzillikdə Qars əyalətində Şa- kənd adı. Ərməni-hay dilində təhrif olunaraq Şnex adlandınlmış- qan (xaraba kənd) Azərbaycanda Birinci Çağan (Şamaxı bölgə- dır. 1887-ci ilə aid məlumata görə kəndin ilk sakinləri yunanlar sində) və Şağan (Abşeronda) kənd adlan ilə eyni mənşəlidir. olmuşlar. Kənd Dəvəb çayının vadisində “Şınıx dərəsi” adından Şadak - 1718-ci ildə keçmiş Sisyan nayihəsində kənd adı. götürülmüşdür. Qədim türk dillərində “çinq, şinq” - “sıldırım” Etnonimdir. Qədim türk mənşəli Sadak tayfasmm adındandır (bu sözündəndir. Azərbaycanda da belə toponim vardır. Gədəbəy böl- barədə yuxarıda yazmxşıq). gəsində «Ərmənistan»la sərhəddə Şınıx kənd adı çəkilən topo- Şəki - Keçmiş Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”ın Sis- nimlə mənaca eynidir. yan rayonunda) kənd adı. Etnonimdir. 1590-cı ildən məlumdur. Şırran - Tarixi Vedibasar mahalında kənd adı. 1930-cu ildə Şəki erkən orta yüzilliklərdə Sisakan knyazlığımn mərkəzi Şura hökuməti dövründə, kollektivləşmə ilə əlaqədar kənd ləğv olmuş qalanın adıdır. Kənd onun yaxınlığındakı qalanın adını əks edilmişdir. Azərbaycanda Yuxan (dağlıq) Qarabağın Şuşa bölgə- etdirir. Qalanın adı isə bu yerlərə m.ö. 7-ci yüzillikdə gəlmiş sində Şırlan və Ordubad bölgəsində Şırran-Su kənd adları ilə Şaka (Sak) türk tayfasınm admdandır. 19-cu yüzillikdə Qars əya- eyni mənalıdır. Şırran, suyun şmldaya-şmldaya axması, yaxud, lətinin Ərdahan bölgəsində iki Şəki, Cənubi Azərbaycanda Şaqalı “fəvvarə vuran yeri” mənasmdadır. (əsli Şakali) və Şakabad Quzey Azərbaycan ərazisində Şəki (şə- həri) adlan ilə eyni mənşəlidir. Şirabad - Keçmiş Zəngibasar mahalında kənd adı. 1728-ci ORONİMLƏR ilə aid mənbədə Qırxbulaq nayihəsində belə kənd adı qeyd Alagöz - Tarixi İrəvan xanlığı ərazisində ən böyük dağm olunmuşdur. 19-cu yüzilliyin ortalannda kəndin azər türk əhalisi adı. Ərməni-hay dillərində olan qədim mənbələrdə (5-ci yüzillik) qovulmuş və xaricdən gəlmiş ərmənilər-haylar yerləşdirilmişdir. “Araqats” kimi qeydə alınmışdır (F.Buzand və M.Xorenatsi). 1935-ci ildə kənd ərməni-hayca Parakar adlandınlmışdır. Kəndin Ərməni-hay tədqiqatçılanmn Alagöz oronimini ərməni-hay dilin- təməlini türk mənşəli Şir eli tayfası qoymuşdur. “Abad” isə kənd də izah etmək cəhdləri nəticəsiz qalmışdır. mənasındadır, yəni Şirkəndi (Şir tayfasmm kəndi). Azərbaycanm Qax rayonundakı Sanbaş kəndi yaxınhğmda 1598-ci ilə aid mənbəyə əsasen Bərdə sancağında Şir adlı Alagöz dağmm adı ilə eyni mənalıdır. Alagöz qədim türk sözüdür. tayfa yaşayurdı. 1283-cü ilə aid Xatavəng kitabəsində Yuxan O “ala” və “kəz” (“gəz”) sözlərindən yaranmışdır. “Ala” türk dillə- (dağlıq) Qarabağda bir kəndin adı Şirman (ərməni-hayca Şirma- rində “geniş” (“böyük”) deməkdir (Alazan, əslində “Alaözən” - nans) yazılmışdır. “Geniş çay” mənasmdadır), “köz” (“kəz” - dağ başmda batıq yer”. Tarixi İrəvan qubemiyasının Sürməli qəzasmda Dərəgəz, Laçm böl- gəsində Çilgəz, Naxçıvanda Maqqız, Quba və Şamaxı bölgələrinin xac (Gədəbəy bölgəsində), Arxac dərəsi (Qubadlı, Cəbrayıl böl- sərhəddində Kəlgəz və s. dağ adlaruıda bu söz iştirak edir. gələrində) dağ adlan ilə eyni mənalıdır. Beləliklə, Alagöz (əslində Alagəz), dağın başmda, zirvəsin- A rçazur - Qafan bölgəsində dağ adı. Hibrid oronimdir. də “geniş batıqlı” anlamındadır. Türk dillərində “arç” (ardıc) və ərməni-hayca “dzor” - “dərə” Allah - Əkbər. Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Azər türk- sözlərindən yaranmışdır - “ardıc dərəsi” deməkdir (ərməni-hay lərinin qədim ziyarət yeri - pir. Allah-Əkbər adlı Qars əyalətində dilində isə “arç” - “ayı” mənasmdadır). Alban çan - sərkərdə Ca- də dağ var. Onlar mənaca eynidirlər. “Allah” sözü həm ərəbcə vanşirin qatili Varazo məhz bu mahaldandır. “Allah” (İlahi), həm də türk dillərində “Ələk” (“ələh”) - “müali- Ahudağ - Tarixi Novobayazid qəzasmda dağ adı. “Ahu cə əhəmiyətli mineral su, bulaq” mənasmdadır. Abşeron yanma- (Ceyran) olan dağ” deməkdir. Azərbaycanda Şamaxı bölgəsində dasınm şərq qurtaracağı yaxınlığında Pirallahı adasınxn adında də Ahudağ adlı dağ vardır. Eyni mənanı daşıyır. məfız “bufaq” mənası əksini tapmışdır. Arealı genişdir. Baöakar - Boz Abdal dağ silsiləsində dağ adı. Əslində Ba- Altuntaxt - Tarixi Dərəçiçək mahalında dağ və yaylaq yurd baqar. Məlumdur ki, “Baba” (müqəddəs yer, pir mənasındadır) adx. Türk dillərində “altun” - “qızıl” (bəzi hallarda “qırmızı”) mə- türk dillərində “qar” isə “alınmaz qaya” (“Sıldınm” mənasmda- nasında ərəb dilindən yaranmışdır. dır). “Qar” kompanentinin iştirakıyla yaranmış oronimlərin coğra- Laçm bplgəsində Altuntaxt dağı, Şuşa bölgəsində Altuntaxt fiyası çox genişdir. Ərməni-hay tədqiqatçılannm “kar” məfhumu- aşınmı adları mənaca eynidirlər. nun “daş”la əlaqədar izahı əsassızdır; elmi, məntiqi əsası yoxdur. Aramlı - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”ın Bazum - Pəmbək çökəkliyi ilə Lori yaylağı arasında dağ Sisyan rayonunda) Bərgüşad dağ silsiləsində zirvə adı. Etimologi- belinin adı. Bazum qədim türk sözüdür: “baz” (“bayz”) - “sıldı- yası tayfa adı ilə bağlı olmäsı ehtimal olunur. rımlı dağ” mənasmdadır. Ardaq - İrəvan bölgəsinin ərazisində, onun qərbində dağın Bazikit - Tarixi Aleksandropol qəzasmda dağ adı. Qeyd adı. 20-ci yüzilliyin 30-cu illərində dağ ərməni-hay dilində Arsar olunduğu kimi “baz” türk dillərində “sıldmm dağ” deməkdir. adlandmlmışdır. “İkit” isə “igid” sözündəndir. Əıməni-hay müəllifləri bu türk Armaz - Tarixi Zəngəzur qəzası ərazisində dağ adı. Bərgü- mənşəli oronimi təhrif edərək “Baze-İkit” şəklində işlədirlər. şad dağ silsiləsindəki Aramazd zirvəsilə mənaca ehtimal ki Bayat dağı - Pəmbək dağ silsiləsində dağ adı. Mənbələrin eynidir. “Avesta”da Ahuramazda (Hörmüzd) Allahınm adından məlumatına görə səlcuq oğuzlann Bayat tayfasınm adını yaşadır. götürülmüşdür. Ərməni-hay tarixçisi M.Xorenatsi yazır ki, Ara- Qarabağ xanlığmın banisi Pənah Əli xanın Ağcabədi və Ağdam mazd ərmənilərin (-haylann) baş allıhıdır. Axı xristian dininə qə- bölgələri arasında tikdirdiyi ilk qalanın adı da Bayat idi. Eyni dər zaman kəsiyində ərmənilər-haylar da farslarla birlikdə atəş- mənşədən ibarətdir. pərəstliyə inam gətirmiş, oda onlär da sitayiş etmişlər. Baybucan - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasının Arxaşan - Tarixi İrəvan qubemiyası ərazisində dağ adı. Ey- Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”m Sisyan rayonunda) dağ niadlı iki dağ Novobayazid qəzasında yerləşir. Oronim türk mən- adı. 19-cu yüzillikdə Dağıstan əyalətində Buçançay, Tiflis şəlidir; “dağın arxası” və “an, in” iäə “mağara, kaha” - heyvan qubemiyasmda Bucançay, Borçalı qəzasmda Bucan-Ər dağ adlan yuvası mənasındadır. - oronimləri ilə eyni məna daşıyır. 19-cu yüzilliyin sonlarında Şərur-Dərələyəz qəzasmda bu “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında Bay Becan şəxs adı ilə adda qışlaq olmuşdur. Arealı genişdir. Azərbaycanda Qaynararxas səsləşir. Oronimin 1-ci komponenti “bäy” “böyük, varlı” deməkdir. (Oğuz bölgəsi), Q.Arxac (Yuxarı (dağlıq) Qarabağda), Qara Ar- Ballıqaya - Tarixi Zəngəzur qəzasmda dağ adı. Ərməni-hay 1728-ci ilə aid ıtıənbədə “Buğda təpə” kimi qeyd olunmuşdur. müəllifləri onu Meqrakar adlandırmışlar (hərfi tərcüməsidir). Yu- Azərbaycamn Gədəbəy bölgəsində yerləşən Buğdadağ - Su topo- xan (dağlıq) Qarabağdakı Ballıqaya ilə eyni mənşəlidir. Oronim- nimi ilə eyni mənalıdır. dir, qayada bal arısının yuva salmasilə bağlıdır. Vəiidağ - Tarixi İrəvan qəzasmda dağ adı. Oronimin ərəb Bartaz - Meğri rayonu ərazisində yerləşən Meğri dağ mənşəli olması ehtimal olunur. “Vəli” (Vali) - “hakim” deməkdir. belində bir zirvənin adı. Azər-türkcəsində “ban, hasar”, “qala Azərbaycamn Yardımlı bölgəsində Vəlidağ və Şərur bölgəsindəki divan” və türk dillərində “Tas” - “qaya” sözlərindən yaranmışdır. Vəlidağ adları ilə mənaca eynidir. Beqludağ - Tarixi Novobayazid qəzasında dağ adı. Arealı ge- Q arabəkir - Tarixi İrəvan qəzası ərazisində dağ adı. Vul- nişdir. Türk mənşəli oronimdir. Ehtimal ki, türk dillərində “bekle” - kan mənşəli dağ suxurlarmın rəngini ifadə edən “qara” və türk “möhkəmləndirilmiş yer”, “qala”, “istehkam” sözündəndir. dillərində “bukur” - “qozbel” sözlərindən yaranmışdır. Azərbay- Bezmindağ - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indi “Ərməni- canm Şamaxı bölgəsində Cəngi meşəsində və qonşuluğunda Qə- stan”ın Sisyan rayonunda) dağ adı. Oronimdə “bayz, baz” qeyd leybuqurd dağının (və qala xarabalıqlanmn) adı ilə eynidir. olunduğu kimi “sıldırım” mənasmdadır. «Mengi» - «buzlaq», Qaraburun - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Dağm burun «daim qar olan sıidınm» deməkdir. formasında - irəliyə doğru çıxmtısına görə belə adlanır. Bərkli - Talin bölgəsi ərazisində dağ adı. monqol dilində Q aradaş - Tarixi Sürməli qəzasında dağ adı. Ehtimal ki, “börük” - “parçalanmış daşlı yüksəklik” sözündən yaranmışdır. hündürlüyünə görə belə adlanır (Abşeronda Qaradağla eyni məna- Başqa izahı da ehtimal olunur. lıdır). Böyük daş, hündür dağ. Bozburun - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Suxurların boz Qaradığa - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasımn rəngə çalması və “burun” sözlərindən yaranmışdır. Yəni “Burun Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”m Qafan rayonunda) kənd formalı dağ çıxmtısı”. Belə çıxıntılarla əlaqədar Azərbaycanda bir adı. Əslində, bu toponim “Qaradigə”dən, türk dillərində “qara” sıra toponimlər yaranmışdır (Abşeronda - Ağburun, Siyəzən və “tigey” - “meşəsiz təpə” ifadəsindən götürülmüşdür. bölgəsində Qızılburun, Beyləqan bölgəsində Daşburun və b.). Q araltəpə - Tarixi Aleksandropol qəzasında dağ adı. Əslində Böyük Aqdağ - Tarixi Göyçə bölgəsində Qelam (ərməni- bu dağ “Qara yal” olmalıdır, rəng bildirən “qara yal” mənasındadır. hayca Qeğam) dağ tirəsinin zirvələrindən birinin adı. 1930-cu il- Qarataq - Oktemberyan və Talin rayonlannm sərhədlərində lərdə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmam əsasında “Spitak- dağ adı. Qaradağ oroniminin qədim tələffüz formasıdır. sar” (əraıənicə-hayca tərcüməsidir) adlandırılmışdır. Qaratəpə - Tarixi Novo-Bayazid qəzasında dağ adı. “Bö- Böyük Buğutlu - Tarixi İrəvan qəzasında Pəmbək dağ sil- yük, yaxud hündür təpə” mənasındadır. siləsinin bir zirvəsinin adı. “Buğut” qədim türk dillərində “erkək Qaraxaç - Tarixi Aleksandropol qəzasında dağ adı. Burada, geyik” (maral) mənasındadır. Dağın belə adlanması onun qoynun- üstündə xaç formasında rəsm olan daş admdandır. Qafqaz Albani- da yaşayan marallarla bağlıdır. yasmda (eləcə də Qərbi Azərbaycanda) xristianhq yayılan dövrdə Buğatəpə - Şirak dağlannda zirvə adı. 1930-cu illərdə ər- iri daşlann üstündə xaç (türk dillərində “xoruq, qoruq - Tanrı qo- məni-hay hökumətinin fərmanı ilə dağ “Sulasar” adlandırılmışdır. rusun” mənasmdadır) şəkli çəkilir, sonralar bu yeriər pirə - ziya- Buğatəpə göründüyü kimi türk mənşəli oronimdir. Dağda, keç- rət yerinə, ocaqlara çevrilirdi (belə bir xaç rəsmi olan daşlı bulaq mişdə buğa maralm olmasıyla əlaqədardır. Yuxan (dağlıq) Qarabağda Xocalı bölgəsində Canhəsən kəndin- Buğdatəpə - Tarixi Aleksandropol qəzası ərazisində dağ də, Danlı adlı əkin-biçin sahəsinin meşəliyində indi də mövcud- adı. Göyçə bölgəsində Qelam (Qeğam) dağ belində zirvədir. dur. Bu barədə yuxarıda yazmışıq). Xankəndi yaxınlığında Uraxaç (əslində Uluxaç adının ər- Qırxtəpə .- Tarixi Aleksandropol qəzasında dağ adı. Qədim məni-hayca tələffuzüdür) və qədim Xaçın qalasına da (1223-cü türk dillərində “kirka” - “bərk suxurlu yüksəklik” mənasındadır. ildə monqol işğalçılan dağıtmışlar) şamil etmək olar. Qısır dağ - Tarixi Novobayazid qəzasında dağ adı. Meşə- Qaraxaç - Tarixi Aleksandropol qəzası ərazisində yaylaq - siz, seyrək bitki örtüyü olan dağ mənasmdadır. Eyniadlı dağ tarixi yurd adı. Burada sitayiş edilən qara rəngli, üstündə xaç rəsmi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasmm Zəngəzur qəzasında (indi olan daşm admdan götürülmüşdür. “Ərmənistan”m Sisyan bölgəsində) dağ adı. Ənnəni-haylar onun Qarnıyanq - Tarixi Novobayazid qəzası ərazisində dağ adı. adını dəyişərək Amupsar adlandırmışlar. Pəmbək dağ silsiləsinin zirvələrindən birinin adı. Vulkan mənşəli Qoqaran - Tarixi Aleksandropol qəzasmda Şirak dağında bu dağm krateri yanq olduğundan belə adlanmışdır. 17-ci yüz- zirvə adı. Oronimin etimologiyası qədim türk Quqar (Qoqar) tay- illikdə Güney Azərbaycan ərazisinin Salmas əyalətində Qamıya- fasınm adını əks etdirir. nq qala adı ilə mənaca eynidir. Eyniadlı dağ Eçmiadzin və Sür- Qomaran - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) quberaiyasının məli qəzalannda da olmuşdur. Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”ın Qafan rayonunda) dağ Qaşataq - Tarixi Göyçə bölgəsində dağ zirvəsinin adı. Türk adı. Oronim; “qol” (“kom”, “kum”, “qum”) və “ərən” kompa- dillərində “qaş” (“dağm qaşı”) və “Taq” - “dağ” sözlərindən ya- nentlərindən yaranmışdır. 19-cu yüzillikdə Qars əyalətində; Aqut- ranmışdır. Kom, Vayz-Kom, Bayram-Kom, Aqit-Kom, Ağ-Kom, Dağıstan Qızılburun - 1590-cı ildə Rəvan əyalətinin ərazisində dağ əyalətində; Xəzər-Kom, Borçalı qəzasında; Qara-Kom, İrəvan adı qeydə alınmışdır. Dağda buruna oxşar çıxmtı ilə əlaqədar da- qubemiyasınm Sürməli qəzasmda; Qurukom, Bakı qubemiyasmm ğa belə ad verilmişdir. Cavad qəzasmda Gorus-Qum kənd admda və digər toponimlərdə Bu dağın adı 18-ci yüzillikdə ərməni-hay dilli mənbələrdə bu söz iştirak edir. də çəkilir. Aran adında türk tayfası da olmuşdur. Qızıl qaya - Tarixi Yelizavetopol (Gəncə) qubemiyasımn Beləliklə, Qomaran “qışlak vadisi, yeri” mənasını verir. Qazax qəzasında (indi “Ərmənistan”m Krasnoselsk bölgəsində) Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarabağa köçürülmüş ər- qışlaq adı. Qayanın rəngilə əlaqədardır. məni-haylar yerləşdirildikləri ərazini Avetarans - indiki Aranzəmin, Qızılziyarət - Tarixi Eçmiadzin qəzası ərazisində iki dağ Tovuz bölgəsində Aran kəndi və Arandağ dağ adı məlumdur. adı. Onlardan biri Ağaman silsiləsindəki zirvə vulkan mənşəlidir. Qotuz - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Türk mənşəli oro- “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanı əsasmda dağ “Tirinqa- nimdir; “qut”, “kut” (mənası - “möhkəmləndirilmiş yer”) şəklində tar” adlandırılmışdır. Qərbi Azərbaycanm (“Ərmənistan”ın) ərazisində bir sıra topo- Qızıllar - Tarixi Sürməli qəzasmda dağ adı. Əslində Qızıl- nimlərdə işlənmişdir. Oronimin “uz” komponenti müxtəlif məna lılar 19-cu yüzilliyin əwəllərində Naxçıvan və İrəvan xanlıqlann- daşıyır. (Azərbaycanda Maqovuz, Çiraquz, Şatanz, Yuxan (dağ- da yaşamış Qızıllı türk tayfasımn adından götürülmüşdür. Qızıllı lıq) Qarabağda Avdur kəndinin yaxmlığında Buquz qalasınm adı tayfası bu dağı özünə yaylaq yurdu seçmişdir. və s.). Bəzi etnonimlərdə qədim türk mənşəli “uz” tayfasınm adı- Qızılcaq - Tarixi Yelizavetpol (Gəncə) qubemiyasınm Zən- nı əks etdirir (Maqov+uz, Çıraq+uz və s.). 19-cu yüzilliyin əv- gəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”m Sisyan rayonunda) dağ adı. vəllərində Zəngəzurun Sisyan mahalında azər türklərindən ibarət Dağ meşələrində qızılcaq (zoğal) ağaclannm bolluğu nəticəsində Uz kəndinin adı məlumdur. dağa da belə ad verilmişdir. (“Kitabi - Dədə Qorqud” dastanında Qotuz oronimində “Uz” sözü türk dillərində “dərə” məna- da zoğal sözü “qızılcaq” sözü ilə işlənmişdir). smdadır. Qoçbaş - Tarixi Sürməli qəzasında dağ adı. Başmda qoç sında), Naxçıvan qəzasmda yerləşən İlandağ adlan etimoloji cə- (vəhşi erkək qoyun, keçi) yaşayan dağ mənasındadır. Azərbayca- hətdən eyni mənalıdır. İlan qədim Alan türk tayfa adının təhrif nın Yuxan (dağlıq) Qarabağmda Qoç-bək (“bək” - “təpə” məna- formasıdır. sında), Kəlbəcər bölgəsində Qoçdağ adlan məna etibarilə eynidir. Şimali Qafqazda yaşayan qaraçaylar, bolqarlar özlərini Qoşa bulaq - Tarixi Novobayazid qəzasında dağ adı. Dağa “alan” adlandınrlar. iki - qoşa bulağm mövcudluğu onu belə adlardırmağa səbəb ol- İldırınıtutan - Tarixi Novobayazid qəzasmda dağ adı. Eti- muşdur. mologiyası şəffaf oronimdir, şərhə ehtiyac yoxdur. Qundaq - Tarixi Rəvan əyalətinin Zebil nayihəsində yer- Yağlı - Qars əyalətinin Ərdahan dairəsində dağ adı. 19-cu ləşən Qundaq yaylaq adı 1590-cı ildə qeydə almmışdır. Passiv yüzillikdə Dağıstan ərazisində Yağlı - Güney (dağ adı), Azərbayca- etnooronimdir. Yaylaq yurdu dağın adı ilə adlanmışdır. Dağm adı nın Şamaxı qəzasında Yağlı təpə (dağ adı), Kutaisi qubemiyasmda isə Azərbaycan xalqınm etnogenezinin formalaşmasında iştirak (Şaporan qəzasında) Yağlı təpə (dağ adı), Qarabağda Yağlavənd edən hun tayfasımn adilə bağlıdır (Hundağ). (kənd adı), onun Kərkicahan kəndi yaxınlığında Yağlı təpə (təpə Dandar - Noyemberyan (keçmiş Barana) bölgəsində Cücə- adı) və s. və i.a. oronimləri və toponimləri menaca eynidir. van kəndinin cənub-qərbində dağ zirvəsinin adı. Qədim türk tay- Ehtimal ki, bəzi toponimlərdə “yağ” sözü mal-qaranın fası Dandar (Dondar)m adını əks etdirir. südünün çox yağlı olmasını təmin edən otlaq mənasında işlənir. Qars əyalətinin ərazisində də eyni adh dağ vardır. Yasaul - Tarixi Aleksandropol qəzasında dağ adı. Türk dii- Dəvəboynu - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Dəvənin bo- lərində “yas” (“yastan”) - “dağ döşündə yastı yer” və “ul” - ynuna oxşarlığma görə belə ad verilmişdir. “yüksəklik”, “dağ” sözlərindən yaranmışdır. Abşeronda Yasamal Dəvəgözü - Tarixi İrəvan qəzasında Qelam (Qeğam) dağ tirə- “dağ döşündə yerləşən, çox geniş olmayan az maiii sahə” toponi- sindən qərbə doğru uzanan bir dağ belinin adı. 1930-cu ildə “Ərmə- mi ilə mənşəcə eynidir. nistan SSR” hökumətinin fərmam ilə “Uxtupar” adlandmlmışdır. Katax - Tarixi Sürməli qəzasında dağ adı. Miladm əwəllə- Dəlidağ - Tarixi Novobayazid qəzasmda dağ adı. Azərbay- rindən başlayaraq Azərbaycan və “Ərmənistan” (Tarixi Qərbi can və “Ərmənistan”da (Tarixi Qərbi Azərbaycanda) mövcud 10 Azərbaycan) ərazilərində Katak, Katuk formalannda toponimlər Dəlidağ oronimindən biridir. Dəlidağ - yaylaq yurd yerləridir. geniş yayılmışdır. 7-ci yüzilliyə aid bir mənbədə Albaniyanm Gözlənilmədən havanm tutulması, dəyişməsi (dolu, yağış, qar yağ- Arsak əyalətində bir mahal Tuç-Katak kimi qeyd olunur (Kür ması) ilə əlaqədar bəzi dağlara zarafatla xalq arasında verilən ad. çayınm sol sahili - Xaçm və Qarqar çay hövzəsini əhatə edirdi). Dəmirli dağ - Zəngəzur dağ tirəsində bir zirvənin adı. 17-ci yüzillikdə bu toponim Yuxan (dağlıq) Qarabağda 1930-cu ildə ərməni-hay dilinə tərcümə olunaraq dövlət fərmanı Kötüklü kəndinin adında qalmışdır. 5-ci yüzillikdə Zəngiçay axan ilə onu “Katasar” adlandırmışlar. bir əyalətin adı Katak (ərməni-hayca Katayk) məlumdur. Katak Eranos - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Qədim türk Aran Zəngibasar mahalın əwəlki adıdır. Katak etnooronimdir. Admı tayfasınm admdan götürülmüşdür. Eranos adlı etnonimlər İrəvan daşıdığı türk mənşəli tayfa Deşti-Qıpçaq çöllərində yaşamış xanlığınm Karbibasar mahalmda da qeydə alınmışdır. peçeneqlərin bir tayfasıdır (Tun-Katay). Qazaxlarda, özbəklərdə, Ziyarət - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda dağ adı. Eyniadlı dağ başqırdlarda, qırğızlarda, qaraqalpaqlarda - Kataq, Katak tayfalan Novobayazid və Aleksandropol qəzalarmda da vardı. ilə peçeneqlərin Katak tayfası eyni mənşəlidir. İlandağ - Tarixi Aleksandropol qəzasında dağ adı. Arealı genişdir; Axalkələk qəzasmda, Bakı qubemiyasında (Cavad qəza- Kəpəs - Tarixi Zəngəzur qəzasında dağ adı. Azərbaycanm Təkə donduran - Tarixi Şərur - Dərələyəz qəzasında dağ Gəncə bölgəsindəki Kəpəz dağ adı ilə mənaca eynidir. “Kəp” adı. Şəffaf türk mənşəli oronimdir. sözü türk dillərində “pilləli qayalı dağ” deməkdir. Topdağ - Tarixi İrəvan qəzasmda dağ adı. “Top” iki məna- Kirkibaş - Tarixi Novobayazid qəzasmda dağ adı. Türk da işlənir, dağın, təpənin yumruvari formasım, həm də ağaclann dillərində “Kırka” - “bərk suxurlu yüksəklik” və “baş” sözündən topa halda yerləşməsini göstərir. Bir ərəb mənbəyində Babəkin yaranmışdır. son döyüşdən sonra Top adlı meşədə daldalandığı qeyd olunur. Göyçəli - Tarixi Aleksandropol qəzasmda dağ adı. Etimolo- 19-cü yüzillikdə Naxçıvanda Top, Qax bölgəsində Top-Görüş giyası şəffaf oronimdir, şərhə ehtiyac yoxdur. (“topa kövrüş ağaclığı”), Oğuz bölgəsində Top, İsmayıllı bölgə- Maraldağ - Tarixi Novobayazid qəzasında Göyçə gölünün sində Topçu və b. adlarla mənşəeə eynidir. Topdağ oronimində cənub hövzəsində dağ adı. Dağda maral olduğundan belə adlandı- Top sözü məhz dağm yumru, girdə formada olmasını göstərir. nlmışdır. Heydər bəy - Borçalı qəzasmda (indi “Ərmənistan”da) dağ Miğri - Taxixi Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”ın adı. Oronimin əw əlinə “h” səsi əlavə olunmuş, əslində “aydar” - Sisyan rayonunda) dağ adı. 19-cu yüzillikdə Kutaisi qubemiyası- “kəkil”, “başm ortasında (təpəsində) tük topası” ifadəsindən götü- nın Siqnax qəzasmda Miqariya dağı, Dağıstan əyalətinin Samur rülmüşdür. dairəsində Miqir-Ağ kəndi, Borçalı qəzasmda Miqarlı kəndi, Za- Cənubi Azərbaycanda Heydər baba dağınm adı da “aydar” - qatala dairəsində Mikirli çayı, Zəngəzur qəzasında Böyük Miqri “kəkil” sözündəndir. Qazaxstanda Aydarlı təpəsi - oronimi də bu və Kiçik Miqri kəndlərin adlan ilə eyni məna daşıyır. Türk mənşəlidir. Qazax və Gədəbəy bölgələrinqdəki Kəkildağ və Şa- dillərində “miqir, mukir, muxor” - “yarğan, uçurum” mənasında- maxı bölgəsindəki Kəkilnohur toponimləri də mənaca eynilik təş- dır. Başqa bir izaha görə “çoxsaylı qobu, yarğanlı yer” - bu fıkrin kil edir. müəllifi Murzayev, paradoks da olsa deyilən açımlara - “heç yerə Çaldaq - Tarixi İrəvan qəzasında dağ adı. Dağ suxurlarınm tökülməyən, daim axmayan çay” ifadəsini əlavə edir. bozumtul rəngə çaldığı səbəbdən dağı belə adlandırmışlar. Azər- Pirdağ - Tarixi Şərur-Dərələyəz qəzasında dağ adı. Mü- baycan ərazisində Çaldaş (Gədəbəy bölgəsi), Çaldağ (Tovuz böl- qəddəs yer, ocaq ,(pir) olan dağ. Novobayazid qəzasında eyniadlı gəsi), Çalburun, Çalbayır (Kəlbəcər bölgəsi) da bu səpgidəndir. dağ vardır. “Çal” sözü oronimlərin sonunda yazıldıqda məzmun dəyişir. Bu Sanbaba - Tarixi Zəngəzur qəzasında dağ adı. Burada möv- halda, “çal” sözü türk dillərində “kiçik dağ, təpə” mənasmdadır cud müqəddəs yer (ocaq) Sanbaba pirinin admdan götürülmüşdür. (Xanlar bölgəsində - Molla çal, Qazax bölgəsində - Ağ Molla Sanbaba dağ adı Azərbaycanın Şuşa bölgəsində də vardır. çal, Qax bölgəsində Vəzirçal və s.). Sarıqaya - Tarixi Aleksandropol qəzasmda dağ adı. Spesi- Çaldaş - Tarixi Novobayazid qəzasmda dağ'adı. “Bozumtul fik oronimdir. Eyni mənşəli dağ və kənd adları Novobayazidin rəngli qaya” mənasındadır. Şirakel ərazilərində də vardır. Çardaş - Tärixi İrəvan qəzasmda dağ aciı. Türk dillərində Taksar - Tarixi Zəngəzur qəzasında (indi “Ərmənistan”m “çar” - “dərə”, “sıldmmlı sahil”, “yarğanlı dərə” və daş (qaya) Sisyan rayonunda) dağ adı. Əslində, Taq-hasar. Türk dillərində sözlərindən yaranmışdır. “Taq” - “dağ” və häsar (ərəbcə) - “qalaça”, “tsiklopik tikinti” Çınqıldağ - Novobayazid qəzasında dağ adı. Türk dillərin- “hörük daşı” sözlərindən yaranmışdır. də “çinqil” (Azərbäycan türkcəsində “çınqıl”) dağın lava mənşəli Taya qaya - Tarixi Novobayazid qəzasında dağ adı. “Ot ta- daşlıq əirazisi, “daş qınntıları” sözündəndir. 19-cu yüzillikdə Bor- yası” formalı qaya sözlərindən ibarətdir. çalı qəzasmda Çinqlidağ, Naxçıvan qəzasmda Cindağ, Cindaşı, Çindərəsi, Qars əyalətinin Ərdahan dairəsində Cindağ və Cinqa- 1930-cu illərdə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanı ilə ya, Azərbaycanın Zaqatala bölgəsində Cintaxta dağ adlan eyni ərməni-hay dilinə tərcümə olunaraq “Baqu - Liç” (“göl”) adlandı- mənalıdır. rılmışdır. Şarukar - Tarixi Zəngəzur qəzasında dağ adı. Mənbədə 936-cı ilin ərəb mənbəyində adı çəkilən Bakı, “Baku” şə- Şarkar yazılır. Qazax qəzasındakı Şarukar dağ adı ilə eyni mə- hərinin adı ilə mənaca eynidir. Əslində Bakı (Baki, Baq...) tayfa nalıdır. Türk dillərində “şar” və “qar” sözlərindən yaranmışdır. adıdır. Arealı genişdir. Ərməni-hay müəllifi Efrikyan yazır ki, Bakı qəzasında Şaravaiz dağ, Şamaxı qəzasmda Şaradli, Şi- Alban çan Vaçaqan (III Vaçaqan - müəllif) 500-cü ildə Bakını öz mali Qafqazda Nalçik dairəsində Şari-tau coğrafı adlarla səsləşir. qızı Varsenikə bağışlamışdır. Şarukann etimoloji mənası “sxldmmh (alınmaz) qaya”dır. Qanh göl - Tarixi Novobayazid qəzasınm ərazisində göl Şahdağ - Tarixi Novobayazid qəzasxnda dağ adx. 19-cu yüz- adı. Etimologiyasx göldə bədbəxt hadisələrin baş verməsilə izah illikdə C.Qafqazda 6 Şahdaq var idi. Fars dilində “şəx” - “nə- olunur. həng qaya”, “dağ beli”, “bərk suxur” və “dağ” sözlərindən ibarət- Qaragöl - Tarixi Eçmiadzin və Sürməli qəzalaruıda göl adı. dir. Azərbaycanxn şimal-şərqində Şahdağ və Naxçıvanda Şahtaxtı 1728-ci ilə aid mənbədə Sürməli ərazisindəki göl Qaragöl Arslan dağ adlan eyni mənalıdır. kimi göstərilir. Eyni adlı göl Ələyəz dağınm cənub yamacında Şirvan - 1590-cı ildə keçmiş Rəvan əyalətində Ələyəz da- yerləşir. Ərməni-hay müəllifləri “qara” rəng sözünü “kar” (“daş”) ğında yaylaq adı. Akademik Budaq Budaqov və tarixçi alim sözü ilə əvəz etmişlər. Q.Qeybullayevin fikrinə görə, Türkiyə və “Ərmənistan” ərazilə- Qaranlıq - Tarixi Aleksandropol qəzasında çay adı. Burada rində Şirvan toponimləri m.ö. 7-ci yüzillikdə saklann tərkibində eyni adlı kənd də var idi. Qaranlıq kəndindən Quzey Azərbayca- Orta Asiyadan gəlmiş türk mənşəli Şirvan tayfasxnm adını bildi- na - Qarabağ bölgəsinə köçmüş əhalinin bir qismi (19-cu yüzil- rir. Əski runi abidələrində (türk) Sir kimi qeyd olunmuş tayfanm lik) məskunlaşdıqlan yerə Qaranlıq adı vermişlər. Türk dillərində (belə bir fikir də var ki, Sır-Dərya çayınm adında qalmışdır) adı «az sulu çay» və ya «gölməçə» deməkdir. ilə Şirvan etnonimi eyni mənşəlidir. Qarasu - Axarat vadisində çay adı. Ərməni-hay müəllifləri onun adını öz dillərinə hərfi tərcümə edərək “Sevcur” adlandır- mışlar. HİDRONİMLƏR Qaraçoban - Tarixi Aleksandropol qəzasında çay adı. Nax- çıvan MR Şərur bölgəsinə Künnüt adlx kənd yaxmhğında “Qara Bazarçay - Tarixi Zəngəzur qəzasında çay adı. Sularmı Çoban” düzünün adı ilə etimoloji baxımdan eyni məna daşıyır. Sisyan dağlarmdan götürür, Bərgüşad çayla qovuşur. Hidronim Qarniçay - Tarixi İrəvan qəzasında çay adı. Qami admda qədim Bazar türk tayfasmın adını daşıyır. sözügedən ərazidə xeyli kənd, qala, yaşayış məskənləri, mahal 19-cu yüzillikdə Lənkəran qəzasında qeydə alınmış Bazar- adlan mövcuddur. Bu toponim Qərbi Azərbaycanda ən qədim ad- çay hidronimi ilə eyni mənaİıdxr. lardan biridir. İlk dəfə onun adı 5-ci yüzillikdə ərməni-hay dilli Bakugöl - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda Alagöz dağmda mənbələrdə çəkilir (F.Buzand). Hidronim türk mənşəlidir və 3200 m hündürlükdə göl adı. Baku Ələyaz dağmın zirvələrindən onun arealı genişdir. Belə ki, 19-cu yüzillikdə Şimali Qafqazda birinin adıdır. “Baku” qədim türk dillərinin birində “təpə”, “ba- Maykop ərazisində Qama, Dağıstan əyalətinin Kaytaq -Tabasaran qu” isə “cərgə, sıra təpələr” və azər türkcəsində “göl” sözlərin- dairəsində Qarinçay və b. mənaca eynidir. Keçmiş Yelizavetopol dən yaranmışdır. “Təpəlik yerdə göl” deməkdir. (Gəncə) qubemiyasxnda Qama-Ker, tarixi Sisian mahalmda 1728- ci ildə “Hayiyeyi-həmi” (təhrifdir), əslində Qami və Qamıx qey- Araz çayına gətirir. Çayın 2-ci adı Razdan (ərməni-hayca “Hraz- də alınmışdır. 18-19-cu yüzilliklərdə Yuxarı (dağlıq) Qarabağda dan”) formasında 5-ci yüzillikdən məllımdur (M.Xorenatsi). Həmə-Gərək, Sürməli qəzasında Kamıx, Anadoluda Kari və s. Karbi - Tarixi Aleksandropol qəzasmda çay adı. Sulannı toponimlər bu səpgidən sayılır. Qədim türk bulqar dilində «kar» Pəmbək dağlanndan götürür və eyni adlı çaya tökülür. Hidronim - «şəhər», «qala» sözündəndir. adını Karbi qalasınm admdan götürmüşdür. Qızıl çay - Tarixi İrəvan qəzasmda çay adı. Şəffaf hidro- Kərkər - Bayk (keçmiş Soylan) bölgəsindən axan Araz ça- nimdir. yının qollanndan birinin adıdır. Qədim və çox yayılmış türk tay- Qırxbulaq - Tarixi İrəvan xanlığmda bulaq adı. Mahal və fasınm admı yaşadır. Qarqarın təhrifidir. 1930-cu ildə Şura höku- eyniadlı kənd bu ərazidə yerləşən Qırxbulağm admdan götürül- məti dövründə fərmanla çaym adı ərməni-hay dilində Erer adlan- müşdür. Bu hidronimi ərməni-hay müəllifləri “Xotatsaaxpyur” dırılmışdır. Qarqar adlı çay Yuxan (dağlıq) Qarabağda da möv- adlandırmışlar. 1940-cı ildə kəndin də adını dəyişib ərməni-hayca cuddur. Aqunk qoymuşlar. Göyçə - Tarixi İrəvan xanlığmm ərazisində göl adı. “Kitabi Vaxtilə İrəvan qalasına su təminatı, bu gur sulu bulaqlärdan - Dədə Qorqud” dastanında o “Kökçə tenqiz”, Əmir Teymurun axıdılırdı. dövründə “Kökcə Tengiz”, Həmdullah Qəzvinin əsərində (14-cü Qoturbulaq - Tarixi Tiflis qubemiyasmm Borçalı qəzasında yüzillik) ‘‘Qekcə Tengiz” və s. və i.a. adlanmışdır. (indi “Ərmənistan”ın Stepanavan rayonunda) bulaq adı. O Yerləş- Gölün bu adı suyunun açıq havada göy (mavi) rəngə çalması diyi ərazidəki kənd də eyni adı daşıyır. 1935-ci ildə ərməni-hay ilə izah olunur. (Quzey Azərbaycandakı Göy göl kimi). Ərməni-hay hökumətinin fərmam əsasında “Qatnaxpyur” (yəni “Süd bulağı”) dilində gölün adı 5-ci yüzillikdə “Qelam dənizi” kimi işlənir adlandırmışlar (məlumata görə qoturluq xəstəliyini müalicə etmək (M.Xorenatsi). Əmaənilər-haylar bu gölə “Qeqam dənizi”, “Qelam üçün istifadə olunan mineral sulu bulaqdır). gölü” də demişlər. 17-ci yüzilliyin əwəllərinə aid başqa bir ərnıəni- Daşlı göl - Tarixi Novobayazid qəzasmda Ələyəz dağmda hay dilli mənbədə Göyçə mahalı “Göl olan” adlandınlmişdır. Orta 3250 m hündürlükdə göl adı. Daşlı-qayalı dərədə yerləşdiyinə yüzilliklərin ərməni-hay müəllifləri gölü “Qekarkuni gölü”, “Göyçə” görə belə adlanmışdır. 1930-cu ildə ərməni-hay dilinə tərcümə mahalmı isə “Qeqam ölkəsi” adlandmrlar. Gürcü mənbələrində olunaraq “Kariliç” sözü ilə əvəz olunmuşdur. Göyçə gölü və mahalı üçün işlədilən Kelakuni, əslində eyni adın Dəvə gözü - Qelam dağ tirəsindən axan çaym adı. 1930-cu müxtəlif tələffüz formalandır. Mənşə etibarilə qədim türk hidronim ildə “Ərmənistan SSR” hökumətinin fərmanı ilə “Uxtuakunk” sözü qol (göl) sözündən yaranmışdır. M.ö. 8-7-ci yüzilliklərdə adlandırılmışdır. urartulular Göyçə mahalını Kelakuni şəklində işlətmişlər. Dəli çay - Tarixi Eçmiadzin qəzasında çay adı. Başlanğıcım Gölün ərməni-hay dilində “Sevan” adlandınlması orta yüzil- Ələyəz dağlarmm ətəklərindən götürür. Ərməni-hay müəllifləri liklərə aiddir (ətraflı Göyçə mahalı haqqında məlumatda verilmiş- onu “Qexarot” adlandırmışlar. dir). Qısaca onu da qeyd edək ki, ərmənilər-haylar sonra gölün Dəmirli bulaq - Tarixi Eçmiadzin qəzasmda bulaq adı. içərisindəki adada olan Qaravəng məbədinin adını öz dillərinə Eynur bulağı - Tarixi İrəvan əyalətində yaylaq adı. Səlcuq tərcümə edərək “Sevvang” adlandırmışlar. oğuzlarınm Eynur tayfasınm yaylaq yurdu olduğundan yaylağa da, Sərdarbulaq - Tarixi Sürməli qəzasmda bulaq adı. Hidro- buradakı bulağa da həmin tayfanm adı verilmişdir. nim şəxs adı ilə bağlıdır. Zəngi - Tarixi Eçmiadzin, Novobayazid və İrəvan qəzala- Toxmaxan - göl - Tarixi İrəvan qəzası ərazisində göl adı. rmdan axan çay adı. Göyçə gölündən başlanğıc götürüb sularmı Hidronim şəxs adı ilə bağlıdır. Genetik cəhətdən bir soykök üzərində təşəkkül tapmış və Çamxal - Tarixi Aleksandropol qəzasında çay adı. 19-cu inkişaf etmiş dil, inam, adət-ənənə eyniliyi, etnomənəvi və mə- yüzillikdə Qars əyalətinin Ərdahan dərəsində Yalaguz - Çam dağ- kan vahidliyi onları - gələcək azər türklərini ümumi bir məxrəcə mm admda yazılan çam metateza nəticəsində - “Şam ağacı” sözü - konsolidasiyaya qovuşdurmuş, avtoxton xalq kimi formalaşdır- ilə eyni mənalıdır. mış və yetkinləşdirmişdir. Şirinsu - Ələzçay ilə Dəli çaym qovuşduğu yerdə hündür- Təkrar da olsa qeyd edim ki, sözügedən bölgələrin ilkin və lüyü nə az, nə çox - 150 m olan şəlalə adı. Əslində Şırlan - Su əzəli sahibləri çağdaş Azərbaycan xalqınm tərkib hissəsini təşkil adlanır, yəni ucadan şınldaya-şınldaya təbiətin büllur sükutunu, edir. Odur ki, Azərbaycan xalqmm haqqı olan torpaqlann əsil, hə- fəzam yara-yara tökülən su. qiqi tarixinin indiyə qədər elmi və dərindən tədqiq olunub yazıl- Şura hökuməti dövründə - 1934-cü ildə “Ərmənistan SSR” maması, mövcud nailiyyətlərimizin isə zəif təbliği ucbatmdan hökumətinin fərmanı əsasmda bu heyrət doğuran türk şəlaləsi beynəlxalq səviyyədə özünəməxsusluğumuzu, etnomənəvi dəyər- Kaxsacur (əslində “Kaxtsuracur” - hərfi tərcümədir) adlandınl- lərimizin layiqincə üzə çıxanlmaması dərin təəssüf hissi oyadır. mışdır. Buna görədir ki, xalqımızm etnik tarixinin obyektiv siması Şorgöl - Tarixi Sürməli qəzasında göl adı. Etimologiyası bu gün də öz layiq olduğu yeri tapmamışdır. Bir sıra apancı alim- şəffafdır (duzlu göl). lərimizin (tədqiqatçılanmız) antik dövrdən başlayaraq xalqımızın Şorsu - Tarixi İrəvan qəzasında göl adı. Etimologiyası şəf- mənşəyi, deyilən zaman kəsiyində özlərini qüdrətli dövlət qu- faf hidronimdir (“suyu duzlu olan”). rumlan kimi göstərmiş; Mana (Manna), Mada (Maday, Midiya), Atropatena və Alban dövlətlərinin türk mənşəli etnoslann siyasi dövlət qurumlan olduğundan - real tarixi görə bilməmiş, Azərbay- NƏ TİCƏ . Yuxan (dağlıq) Qarabağm və tarixi Qərbi Azər- can və “Ərmənistan” torpaqlannda türk mənşəli tayfalann, boyla- baycanın (indiki “Ərmənistan”) ərazisində mövcud toponimlərin rm, nəsillərin, sülalələrin zaman və məkan vahidliyini müəyyən lüğətindən, fondundan bəhs edən bu nümunəvi bölmələrdən də edə bilməmişlər. Zaman-zaman xalqımıza ruslann və ərməni-hay- yeganə və inkarolunmaz bir həqiqət üzə çıxır ki, miladdan da larm bizim tariximizə dair qərəzli mülahizələr dolu kitablanndan, ÖTicə bu toıpaqlaröa yalnız qədim türk mənşəli tayfalar, “əsərlər”indən gətirilmiş fikirlərə uyğun mülahizələr təqdim olu- boylar yaşamış və məskunlaşdıqlän bölgələrin toponimlərində nurdu. silinməz izlər qoymuşlar. Bu coğrafi adlar ulu əcdadlanmızm Müstəqil təhlili türk düşüncəsinin məhsulu ortaya gəlmirdi. səsi-sorağı, tarixi ünvanıdır. Şablon, məlum mühafizəkar təfəkkür üstün mövqeyə malik idi. Tədqiqatımm yekunlan əsasında ümumi toponimlərin bir Təəssüflə qeyd edirəm ki, xalqımızın qədim və erkən orta qismini əhatə edən tərtib etdiyim lüğətlərdə əksini tapmış mahal, yüzilliklərə aid etnik tarixindən bəhs edən tədqiqat əsəri indiyə yaşayış məskəni, dağ, göl, çay adları - toponimlərdən də aydın qədər yoxdur. olur ki, indiki “Ərməniştan” ərazisində ərməni-hay dili bazasında Xalqımızın mənşəyi, tarixi həqiqətləri əks edirən milli kon- yaranmış coğrafı adlar cüzi saydadır və onlann da əksəriyyətini sepsiyanm yaranması, şübhəsiz ki, müsbət haldır. Çağdaş türk dü- son yüzilliklərə (19-cu yüzilliklərdən bəri) aid etmək olar. Bura- şüncəli alimlərimizin (B.Budaqovun, M.İsmayılovun, Y.Yusifo- dan bir daha o nəticəyə gəlmək olur ki, lap əski dövrlərdən baş- vun, Q.Qeybullayevin, S.Əliyarovun, Q.Hacıyevin, T.Məmmədo- layaraq bu torpaqlann ilkin və əzəli sahibləri - aborigen tayfalan, vun, X.Xəlillinin, dilçi alimlərdən N,Xuduyevin, T.Hacıyevin, boyları, nəsilləri ancaq və ancaq türk mənşəli olmuşdur. F.Cəlilovun, Qəzənfər Kazımovun, Ə.İsmayılovün) tədqiqat işləri sayəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan ərazisində türk- mənşəli etnoslar aparıcı mövqeyə malik olmuşlar. Maıüıa, Mada «Ərmənistan» SSR Ali Soveti Rəyasət heyətinin fərmanları və Alban dövlətləri məhz türkmənşəli tayfalara raənsub siyasi əsasmda (1920-1991-ci illərdə) dəyişdirilmiş azər türk mənşəli qurumlar idi. Burada aydın görsənir ki, xalqımızın etnomənəvi toponimlərin siyahısından bir qismi tarixində, dilində, mədəni irsində ardıcıllıq, ənənəvilik və varislik minilliklər boyu davam etmiş və bu gün də mövcuddur. sıra fərmanm əzəl adı yeni verilmiş ad yerləşdiyi bölgə Azərbaycan ərazisində yaranmış toponimlər və şəxs adları- N» verilmə tarixi nın açımı, onlann türkmənşəli olmasım bir daha sübut edir. Son 1 Avdalağalı Vağaşen Martuni 03.01.1935 elmi araşdırmalardan məlum olur ki, Azərbaycan və “Ərmənis- 2 Avdallar Hatsavan Abovyan 04.04.1946 3 Adamxan Vardadzor Martuni 03.07.1968 tan” (tarixi Qərbi Azərbaycan) toponimləri qədim türkcədir. 4 Ağa dərəsi Qatnaxpyur Abovyan 04.04.1946 Beləliklə, Azərbaycan və indiki “Ərmənistan” adlanan əra- 5 Ağbulaq Ağperek Hoktemberyan 04.04.1946 zilərdə Miladdan da xeyli öncə, minilliklərdə türkmənşəli etnos- 6 Ağqala Berdunk Kamo (Qavar) 09.04.1991 lann yaşaması, əkinçiliklə, maldarlıqla və digər təsərrüfat sahəsi 7 Ağkilsə BCraşen Axuryan 07.12.1945 ilə məşğul olması, öz türk adlannı - ünvanlannı etnonimlərdə ifa- 8 Ağkilsə Germakavan İcevan 09.04.1991 də etməsi faktı inkarolunmaz həqiqətdir və bu gerçəklikləri daha 9 Ağcaqala Tsaxkalanc Eçmiadzin 25.01.1978 dolğun üzə çıxarıb geniş təbliğ etmək üçün yeni vahid milli kon- 10 Ağcaqışlaq Getaşen: Artaşat 21.06.1948 sonra Qetazad sepsiya gündəmə gətirilməlidir. 11 Ağudi Aquti Sisyan 09.04.1941 Son vaxtlar Azərbaycan məmləkətinin tarixi həqiqətlərini 12 Ayğırgölü Aknalıç Eçmiadzin 25.01.1978 yaşadan toponimlərin tədqiqinə, öyrənilməsinə və təbliğinə həsr 13 Almalı Xudzorud Əzizbəyov 12.11.1946 o/unmuş kitablar, elmi məqalələr içərisində ağsaqqalımız, akade- (sonra Vayk) mik Budaq Budaqov və xalq içində geniş tanmmış tarixçi alim 14 Alagöz Araqats Talin 31.07.1950 Qiyasəddin Qeybullayevin “Ərmənistanda Azərbaycan mənşəli 15 Arazdəyən Yerusx Ararat 03.03.1968 16 Aynm Ptxavan Noyemberyan toponimlərin izahlı lüğəti” (1998-ci il) öz elmi çəkisi və dəyərilə 10.09.1991 17 Aşağı Ağdan 1.Morut, sonra Icevan 25.05.1967 diqqəti cəlb edir. Bu və bu mövzuya həsr olunmuş digər əsərləri, 2. Haykaxpyur mənbələri diqqətlə təhlil etdikdən sonra kitabımda toxunduğum 18 Aşağı 1.Çimənkənd, Ararat 25.01.1978 məsəle çərçivəsində Qarabağm və onunla genetik bağlı olan Qər- Qarabağlar sonra bi Azərbaycanm (indiki “Ərmənistan”m) toponimik Iüğətindən 2.Urtatzor nümunəvi parçänı və “Ərmənistan” SSR Ali Soveti Rəyasət He- 19 Aşağı Qarkm Arans Eçmiadzin 25.01.1978 20 Aşağı Zeyvə Hartaşen Eçmiadzin 25.01.1978 yətinin fərmanlan əsasmda (1920-1991-ci illərdə) dəyişdirilmiş 21 Aşağı Qay Eçmiadzin 25.01.1978 azərtürk mənşəli toponimlərin bir qismini diqqətinizə çatdırmağı Xatınarxı rəva bildim. 22 Babacan Çanatağ Vardenis 09.04.1991 23 Bahar Artunk Vardenis 09.04.1991 24 Bala Ayrım Pokr Aynm Tumanyan 1991-ci ildən sonra 25 Bala kend Dovex Noyemberyan 04.01.1938 26 Bazarçay Qorayk Sisyan 1991-ci ildən sonra 27 Bayandur Vağadur Gorus 07.05.1968 64 Imirli Andarut (Əştəıək, Aştarak) 01.12.1949 28 Baxçalar Baqaran Hoktemberyan 03,07.1968 65 Iydəli Pştavan Hoktemberyan 10.04.1950 29 Başkənd Akunk Abovyan 04.04.1946 66 İstisu Cermuk Əzizbəyov, 1936 30 Bəbirli Vartaşen Ani 03.02.1947 sonra Vayk 31 Bəykənd Mets Pami Spitak 09.04.1991 67 Yaqublu Meğrut Quqark 01.04.1946 32 Bozabdal Bazum Quqark 25.01.1978 68 Yanıxpəyə Meşəkənd, sonra Krasnoselo 25.01.1978 33 Böyük Qarakilsə Kirovakan Axuıyan 03.01.1935 Antarageğ (şəhər) (şəhər) 69 Yelqovan Kotayk Abovyan 31.07.1965 34 Böyük Əzizli, sonra Vardenis 03.01.1935 70 Yuxan Ağdan Ağdan, sonra Icevan 25.05.1967 Qaraqoyunlu Norabak Qandzakar 35 Böyük Nalbandyan Hoktemberyan 19.04.1946 71 Yuxan Hankaşen Eçmiadzin 25.01.1978 Şəhriyar Xatınarx 36 Böyük Musaelyan Axuryan 03.01.1999 72 Yuxan Kolanlı Qriboyedov «-« «-« Kəpənəkçi 73 Yuxan Qarxun Crarat «-« 04.04.1946 37 Vaqudi Vağadin Sisyan «-« 74 Yuxan Abaqa «-« 03.01.1975 38 Qaradağlı Meqaket Artaşat 21.07.1947 Türkmənli 39 Qazançı Meqraşen Artik 31.05.1946 75 Yuxan Zeyvə Taronik «-« 25.01.1978 40 Qalalı Noraber Ani 03.02.1947 76 Yuva Saumyan Artaşat 19.04.1950 41 Qaraqoyunlu Ferik Eçmiadzin 25.01.1978 77 Karvansaray Icevan Araqats 25.01.1978 42 Qarğabazar Haykaşen Eçmiadzin 25.05.1967 78 Kankan Hatis Abovyan «-« 43 Qədirli Lencanist Ararat 03.07.1968 79 Kavtarlı Panik Artik «-« 44 Qəmərli Artaşat Artaşat 04.09.1945 80 Kələk arx Şenavan Hoktemberyan 04.04.1946 45 Qəmerli Metsamor Eçmiadzin 15.07.1946 81 Kərim arxı Sovetakan «-« 03.01.1935 46 Qmlqoç Haric Artik 31.05.1946 82 Kərkibaş Səfəq Vardenis 25.05.1967 47 Qırxbulaq Aqunk Vardenis 03.01.1935 83 Kərpiçli Qexadir Abovyan 03.01.1935 48 Daşkənd Hayrk Vardenis 09.04.1991 84 Kiçik Şəhriyar Nor Hardaqes Hoktesberyan 03.07.1968 49 Daşqala Karaberd Ani 03.02.1947 85 Korbulaq Şenkani Araqats 25.01.1978 50 Dədəli Yeğnik Talin 12.11.1946 86 Kotanlı Karmraşen Əzizbəyov, «-« 51 Dəllər Dalar Artaşat 03.01.1935 sonra Vayk 52 Dərbənd Karmakar Axuryan 26.04.1946 87 Körpəli Arşadyus Eçmiadzin 03.01.1935 53 Dəvəli Ararat Ararat 03.01.1935 88. Gabud Kapuyt Əzizbəyov 03.07.1948 54 Düzkənd Baroj Talin 03.01.1935 89. Gərgər Puşkino Stepanavan 14.02.1937 55 Ellər Abovyan Abovyan 12.10.1961 (Qarqar) 56 Əlibəyli Atarbekyan Eçmiadzin 04.09.1946 90 Gərməz Kamarik Abovyan 25.01.1978 57 Ələyəz Yeğegis Yeğeqnadzor 09.04.1991 91 Gözəldərə Qexadir Aparan 31.05.1946 58 Əligöyçək Kuçak Aparan 03.01.1935 92 Göykümbəz Qexanist Masis 01.12.1949 59 Əlixan Getik Qukasyan 03.01.1935 93 ' Göykilsə Kaputan Abovyan 03.01.1946 60 Zəngilər Zorak Masis 09.04.1991 94 Göllü Ardenis Amasiya 09.04.1991 61 Zeyvə David-Bek Qafan 29.06.1949 95 Gülablı Qoqaran Spitak 26.04.1946 62 Zərkənd Kut Vardenis 09.04.1991 96 Goran Dzoraqlux Aparan 15.07.1946 63 İrəvan Irəvan, sonra Masis 1828 97 Gümrü Aleksandropol, Axuryan 1837 r Yerevan 1936 Leninakan, 1924 Kumayri, 1990 Qyumri. 1992 98 Lələkənd Varaşen Icevan 25.01.1978 IV BÖLHO 99 Ləmbəli Baqrataşen Noyemberyan 18.06.1960 100 Mehriban Katnaxpyur Talin 19.04.1950 101 Meşəkənd Antarueç Krasnoselo 09.04.1991 Müəllifi, onurı mənəvi dünyasım daha yaxından tanımaq, özü və 102 Molla Dursun Şaumyan Eçmiadzin 03.01.1935 yaradıcılığı haqqında təsəwürü artırmaq üçün «Qarabağ» qəzetində 103 Muğan Hovtameç «-« 25.01.1978 (2007-ci il, 11,12,13,14-cü saylarında) ilk dəfə çap olunmuş «Abdal 104 Muğam Hovtaşen Artaşat 20.08.1945 kəndinin əhvalatları» bədii yazıstnı və səhifələrində uzun müddət silsilə 105 Müğancıq Ayqedzor Gorus 19.04.1950 yazılarla çıxış etdiyi «Kredo» qəzetinin əməkdaşı, yazıçı-publisist Fariz 106 Nüvədi Nonadzor Meğri 1991-ci ildən Çobanoğlunun apardığı «Tarixin tələb etdiyi nədir?..» adlı geniş müsa- sonra hibənin mətnini bu kitaba daxil etmək məsləhət oldu. 107 Sabunçu Hatsaşen Talin 25.01.1978 Güman edirik ki, hər iki yazı yaşadığımız ağnlı-acılı həyatımızla, 108 Sabunçu Araksavan Artaşat «-« Qarabağın hazırkı durumu ilə bilavasitə bağlı olduğundan bu gün də öz 109 Sarvanlar Sis Masis 09.04.1991 aktuallığını itirməmiş və qarabağsevər oxucular üçün də maraqsız olmaz. 110 Sisyan Hatsavan Sisyan 02.03.1940 Beləliklə, öncə Azərbaycanda demokratik cumhuriyyət dövlətinin 111 Talış Aruç Əştərək, Aştarak 11.11.1970 çevrilişinə (aprel, 1920) qədər Qarabağda cərəyan edən hadisələrə həsr 112 Tovusqala Berd Şəmşəddin 01.12.1940 olunmuş «Abdal kəndinin əhvalatlan», sonra da «Tarixin tələb etdiyi 113 Türk Axurik Axuryan 03.01.1935 nədir» yazıları diqqətinizə təqdim olunur 114 Torpaqqala Xnaberd Artaşat 01.12.1949 115 Uz Uyts Sisyan 09.04.1991 116 Uzunoba Arqavand Hoktemberyan 10.04.1947 (Armavir) ABDAL KƏNDİNİN ƏHVALATLARI 117 Uzuntala Onut Icevan 25.05.1967 Ayqehovit 12.02.1969 Haqqmda söhbət aparmaq istədiyim Abdal Qasım (Abdal 118 Uluxanlı Masis Masis 31.07.1950 onun ləqəbidir) Ağdam bÖlgəsinin Abdal kənd sakini idi. Onun 119 Xeyirbəyli Yervandaşat Hoktemberyan 25.05.1967 adı ilə bağlı, xalq arasmda indinin özündə də dolaşan əfsanəvi 120 Hamamlı Spitak Spitak 26.09.1949 121 Hacıqara Ayqeşat Eçmiadzin 03.01.1935 əhvalatlar bolşeviklərin inqilabından (1918-1920-ci illər) qabaq, 122 Hamasa Amasiya Amasiya 31.07.1950 Qarabağda ərməni-hay millətçilərinin ixtişaşlar törətdikləri illərə 123 Horadiz Oradis Əzizbəyov 03.07.1968 təsadüf edir. 124 Çanaxçı Sovetoşen Ararat 10.09.1948 Abdal Qasım həyatı boyu el-obanm namusunu, qeyrətini qo- 125 Çaykənd Dprabak Krasnoselo 09.04.1991 ruyub, kasıblara, zəiflərə arxa durub, zorakılıq, haqsızlıq edənləri, 126 Çaxmaq Kamxut Amasiya 09.04.1991 hannları cəzalandınb. Bir sözlə, o, el adamı olub, el-obaya yara- 127 Çəmbərək Krasnoselo, sonra Krasnoselo 1991-ci ildən Cambarak sonra yıb, özünə hörmət, nüfiız qazanıb və nəhayətdə doğma kəndinin 128 Çıraxh Crarat Axuryan 07.12.1945 namus-qeyrət rəmzinə çevrilib. Onun həyatımn mənasmı, gördük- 129 Cəngi Vardablur Araqatş 19.04,1950 Iəri əməlləri dərindən dərk etmək üçün mənsub olduğu Abdal 130 Cənnətli Zovaşen, sonra Artaşat 01.04.1940 türklərinin keçmişinə nəzər salmması yerinə düşər. Atalar nahaq Lancarat 20.10.1967 yerə deməmiş: "Ot kökü üstə bitər". 131 Ciftəli Zuyqaxpyur Qukasyan 12.11.1946 Beləliklə, Abdallar haqqında. 132 Cloyxan Beniamin Axuryan 07.12.1945 Tarixi mənbələrdə Şimali Qafqaz çöllərində - Qara və Xə- də deyilənləri qələmə aldı. Neçə ki, müdriklər demiş, "Deyilən zər dənizləri arasmdakı ucsuz-bucaqsız ərazilərdə Ulu Çöldə (in- söz uçur, yazılan qalır". diki Rus Çölü) 300 ildən çox (650-965) böyük imperatorluq ya- Bir məqamı da öncə qeyd edim ki, hadisələrdə iştirak etmiş ratmış qüdrətli Xəzər tayfa birliklərinin tərkibində, savaşlarda adamlar çoxdan dünyasmı dəyişdiyinə görə, onların adlannı (Ab- mərdliklə döyüşən, cəsarətli, hərbi fəndlərilə seçilən, fərqlənən dal Qasım və onun silahdaşı Lal Məhəmməd istisna olmaqla) ol- abdal qövmlərin də adlan çəkilir (Suriya rahibi Zaxarios Retor). duğu kimi yox, dəyişdirilmiş halda yazmaq zorundayam. Beləlik- Məlumdur ki, xəzərlərin Qafqaz Albaniyasma (indiki Şima- lə, birinci əhvalat. li-Quzey Azərbaycan), tarixi Qərbi Azərbaycana (indiki «Ərmə- nistan») dəfələrlə hərbi yuruşü olmuş və onlarla birlikdə abdal nə- silli türklərin də Qafqaz bölgəsinə gəlməsi və onun fusünkar "Pmdığ"ın ölüm hökmü təbiətli torpaqlannda məskunlaşması inkarolunmaz tarixi hadisədir. Yaşadıqlan məskənə, kəndə də öz tayfasınm, nəslinin adım Vaqe olan əhvalatm 1918-ci ilin yazında, Şuşa qalası ərmə- verməklə eyniadlı etnonimlər yaratmışlar. ni-hay millətçiləri tərəfindən blokadaya alınan bir dövrdə, külli Bu gün Abdal etnonimi geniş areala malikdir. Belə coğrafı Qarabağm müqəddəratıyla bilavasitə bağlı olduğundan onu oxu- adlara Türkiyənin Anadolu bölgəsində, tarixi Qərbi Azərbaycanda culann diqqətinə çatdırmağı özümə borc bilirəm. Torpağı, milləti (indiki Ərmənistanda) və Gürcüstanda da rast gəlinir. Şuşa və uğrunda fədai olanlar heç vaxt unudulmamalıdır. Laçın bölgələri arasmdakı Abdal kəndinin comərd kişiləri - ərən- Beləliklə, keçək mətləbə. Bahar bayramı ərəfəsində xilas- lər 1918-ci ildə 4 minlik daşnak ordusunun Qarabağa yeritmək kar türk əsgərləri başda Nuru Paşa olmaqla Ağdama çatır. İş elə fikrində bulunan tayqulaq ərməni-hay generalı Andranik Ozanya- gətirir ki, komandanlıq Abdal kəndində yaşayan Qasımın evinə nı, Şuşa qalasmda oturmuş general-qubemator Xosrov bəy və düşür. Abdal Qasım bu yerləri qanş-qanş tanıdığı və ərməni-hay böyük qardaşı Sultan bəyin (Sultanovlar) başçılığı altında mühasi- dilini mükəməl bildiyi üçün Nuru paşa ona etibar edib özünə rəyə alıb onu dağıdanda, xüsusi qəhrəmandıq göstərmişlər. bələdçi götürür və səhv etmir. Külli Qarabağda ad çıxarmış Abdal nəslindən olan ailələrin Axşam çağı bayram süfrəsinə oturanlar arasında Nuru paşa- bir qismi də Ağdam bölgəsinin Abdal (Gülablı) kəndində yaşayır- nın yavəri də var idi. O, süfrədə düzülmüş ləziz nemətləri göz- dı. "Keçmiş zamanda" deməyimlə bildirmək istəyirəm ki, Qara- dən bir-bir keçirir, qeyri-adi iri fındıqlan görür. Təəccübünü giz- bağ savaşmda onlar da Ağdam camaatı ilə birlikdə indi respubli- lədə bilməyib süfrədən bir neçə iri fmdığı ovcuna götürüb: kanın müxtəlif şəhər və kəndlərində məcburi köçkün həyatını “Əfəndim, bunlar nə yekə “pındıqdır” deməsi Abdal Qasımm yaşayırlar... diqqətindən yayınmır. Fmdığa - “pmdıq”, fabrikaya - “pabrika” İndi isə keçək əsas mətləbə. Abdal Qasımın mərdliyilə deyimini ancaq ərməni-haylar işlədir. Bunu bilən Abdal Qasım vəhdətdə olan onun xeyirxahlığı gənc Azərbaycan türklərinə və işarə ilə paşanı bayıra çağırır: “Əfəndim, sənin yavərin ərmənidir gələcək nəsillərə nümunə olaraq bu gün də aktuallığım saxladı- ki!” - deyəndə gənc paşa duruxub çaşır. Qayıdır ki: “mən bu ğmdan onunla bağlı bir neçə əhvalatı oxuculara da çatdırmağı özümə borc bilirəm. adamla neçə ildir oturub-dururam, duz-çörək kəsirəm, hətta sa- vaşlarda bir olmuşuq, nə danışırsan!” Baş vermiş bu əhvalatlan Bakıda yataqxanada məskunlaş- mış məcburi qaçqın - Qarabağ müharibəsi əlili, Ağdamın Qasımlı Abdal Qasımm əlacı kəsilir, onunla şərt kəäir: “Onda icazə kənd sakini, gələcək iki əsgər atası Rza Rzayev danışdı, müəllif verin, əfəndim, onu dərəyə apanb işini bitirim, sonra lazımi yerinə baxış keçirin - müsəlman olsa, bir güllə də menim başıma həmkəndlisinə. Özü də tək-tənha piyada yollanır kəndə. Ona çaxın!” lazım olan evin sahibilə - əlaltisı ilə görüşəndə ərməni-hay İşxan Abdal Qasım haqlı imiş. O, öz sayıqlığı sayəsində bəlkə də, qorxu və təşviş içində: paşanı ölümdən qurtarmış oldu. Milliyyətcə ərməni-hay olan ya- - Ara, Qasım, qurd ürəyi yemisən, gecə yansı səni buraya vər elə-belə öz xoşu ilə türkə təmənnasız xidmət etməzdi. Müt- nə gətirib? Nə qədər ki, sağ-salamatsan çıx get, yoxsa mənimlə ləq onun beynində fitnə-fəsadlı planı varmış, kiminləsə bağlı imiş görüşdüyünü bilsələr, vallah, məni də, külfətimi də qırarlar! və o, bu sirri özü ilə o dünyaya apardı... Abdal Qasım onu sakitləşdirib deyir ki, girov qızın saxlan- dığı evi, mənə nişan ver. Ondan sonra mən səni görməmişəm! Nuru paşa haqqmda kiçik arayış. Azərbaycan xalqınm xi- İşxan "qonağın" sərt, tünd xasiyyətinə, comərdliyinə bələd laskarı igid sərkərdə Nuru Paşa Əhmədoğlu 29 yaşında general- olduğundan dərhal həmin evi nişan verir. leytenant, 1949-cu ildə 60 yaşında rəhbərlik etdiyi zavodda part- Az sonra hündür bandan həyətə düşən Abdal Qasım ətrafa layışdan həlak olub. Allah rəhmət eləsin. diqqətlə göz gəzdirib, evin dəhlizinə yaxınlaşır. Dəhlizdəki dü- zülmüş ayaqqabılardan müəyyən edir ki, kişilər və qadmlar hansı otaqlardadır. O, ehtiyatla qadmlarm otağına yaxınlaşıb qapmı asta- İkinci əhvalat dan döyür. İçəridən harsmı (Qarabağda ərməni-hay qadmlarına harsın deyilir) səsi cavab verir: "Hinça?" (yəni "nədir?") Abdal Danışırlar ki, Abdal Qasım səfərdən doğma kəndinə dönən- Qasım onların dilində sakit, arxaym səslə deyir ki, ona alışqan də yüzbaşı Möhsümün ətrafinda xeyli silahlı kişi toplaşdığını gö- lazımdır: "Axçi, min spiçka dor!" Qasımm səsini eşidən girov qız rüb maraqlanır; xeyir ola, nə baş verib? bu səsi tanıyıb, qapxya yaxxn gəlir. Başa düşür ki, Abdal Qasım Həyəcanlı kənd sakinləri dünən qonşu Dəhrəv kəndində onun dalınca gəlib. yaşayan ərmənilər-haylarm Abdal kəndinə basqm edərək yüzbaşı Harsxn qapını açanda Abdal Qasxm dərhal onun ağzxnı tutub Möhsümün qızını girov götürmələrini danışırlar. ərməni-hay dilində deyir: "Evin dörd tərəfmə nöyüt tökdürmü- Abdal Qasım narahatçıhq keçirən yüzbaşı Möhsümə şəm. Səs-küy salsan, evlə qarşıq sizin hamımzı da yandıracam! yaxmlaşıb ondan soruşur: Mənə qız lazımdır! Onu aparandan sonra bir saat ərzində səsini - A Möhsüm, camaatı belə toplamaqda məqsədin nədir? çıxarma!.." - Basqma basqınla cavab verib qızı girovluqdan qurtarmaq- Abdal Qasıma yarım saat vaxt lazım idi ki, özünü qızla bə- dır!- deyir. rabər meşəyə Lal Məhəmmədə çatdırsın. Abdal Qasım ona qulaq asıb başını bulayır.- Yox, a Möhsüm, Girov qızı Lal Məhəmmədə təhvil verəndə Dəhrəv kəndin- bu yolla həm qızım məhv edərsən, üstəlik xeyli adam qınlar! Sən də səs-küy qalxır. Abdal Qasım həmkəndlisini yola salanda tap- icazə ver, bu işə biz qanşaq, mən, bir də Lal Məhəmməd. şırır ki, özünü yetirsin Abdala, qızı kəndə qoyub silahlı kişiləri Yüzbaşı bir az fikirləşib Qasımın haqlı olduğunu başa düşür gətirsin dərədə pusquda dursunlar. Mən onlara qoşulub dediyim və onunla razılaşır. O bilirdi ki, Abdal Qasımın bütün ərməni-hay yerə gətirəcəyəm. yaşayan kəndlərdə öz adamları var, nə dediyini yaxşı bilir. Az sonra Abdal Qasım baxıb görür ki, budur, ennənilər- Həmin günü gecədən xeyli keçmiş Abdal Qasım və Lal haylar alt ağ geyimdə atlarmı meşə səmtinə çapırlar. Başa düşür Məhəmməd atlanıb yola çıxdılar, üz tuturlar Dəhrəvə. İki kənd ki, onlar seçilmək üçün belə geyinmişlər. Vaxtı itirmədən, dərhal arasındakı meşədən çıxmağa az qalmış atdan düşüb üzəngini verir üst paltarım çıxarıb gözləyir. Gözü qızmış ərmənilər-haylar meşə- yə girəndə Abdal Qasım da qoşulur onlara və ucadan ərmənicə- - Olmaya, Allah qonağısmız? Allaha da qurban olum, onun hayca qışqınr ki, bu Abdal Qasımın işidir və qaçırılan girov qızın qonaqlarma da! Düşün atdan, bir stəkan çay için, sonra sizi özüm yerini o bilir. "Atları mənim dalınca sürün!"- deyib atmı sürüb apararam ünvana. irəli keçir. Abdal Qasım həmkəndlisinə göz vurub atlan sürürlər həyə- Dərəyə çatanda Abdal Qasım öz doğma dilində: tə. Ev sahibinin başı atlan rahatlamağa qarışanda ayıq-sayıq Ab- - Qmn bu köpək uşaqlanm!- deyib özü də beşaçılam çevirir dal Qasım adəti üzrə həyətə göz gəzdirib eyvana nəzər salır. Bu- ərməni haylann səmtinə. Həmin gecə azğınlaşmış ərməni-hay dığa- rada çoxlu ayaqqabı, çəkmə görüb başa düşür ki, eşməbığ kişi lan məhv edilir. Ağ geyimləri kəfənə dönür. Yüzbaşı Möhsümün və onlara kələk qurur. Amma geri dönmək də onun xasiyyətində de- Abdal kəndinin namusu Qasxmm sayəsində beləcə qorunur. yildi. Lal Məhəmmədlə beşaçılan əllərində evin qapısmı açanda 20-yə yaxm yeyib-içən kişi görürlər. Salam verdikdən sonra silahlar saxlamlan yerə yaxmlaşıb, guya tüfənglərini ora qoymaq Üçüncü əhvalat: fikirindədirlər, birdən hamı üçün gözlənilmədən hər ikisi beşaçı- lam hazır vəziyyətə gətirib oğru başçısını hədəfə götürürlər. Axşamüstü toran qanşan vaxt Abdal Qasım evinə qayıdar- - Tərpənməyin! Mənim adım Abdal Qasımdır! Sürüb gətir- kən qonşusu Kərəm kişi ilə hal-əhval tutanda onu bikef görür. diyiniz mal-qaranm dalınca gəlmişik. Maraqlamr: Oğrubaşı bu adı eşidəndə sevinclə: - Kərim dayı, qanm niyə qaradı? - İgidin adım eşit, üzünü görmə! - buna deyiblər. Qadan - Necə deyim, oğul? 15 baş mal-qaramı apanblar. Gümamm alım, ay Qasım! Keç yuxan başa - mənim yanıma. Mal-qaram gələn yerə baş çəkdim. Gördüm deyən olmadı. Axı sən də bilir- apararsan, amma otur bizimlə, bir loxma çörək kəs! sən 8 baş külfətimi onunla dolandmram. Bu səmimiliyin qarşısında Abdal Qasım tüfəngini aşağı sa- - Fikir eləmə, inşaallah, tapılar! lır. Çöldə qalmış həmkəndlilərini də qonaqlığa dəvət edirlər. - Nə deyim, qadan alım, amma Qasım, sən istəsən, əlbəttə, Yeyib-içəndən sonra mal-qaranı həyətə çıxarırlar. Abdal Qasım tapılar. Sən ki külli-Qarabağa yaxşı bələdsən. bir heyvamn əskik olduğunu görür, təəccüblə üzünü çevirir oğru- Ertəsi günü 15 atlı kənddən uzaqlaşır. Axtanş başlamr. O başına tərəf. Qonağın nə demək istədiyini başa düşən oğrubaşı kənd sənin, bu kənd mənim (nağıllarda olduğu kimi), nəhayət, etiraf edir ki, birini kəsmişik, günahımızdan keç. mal-qaranm izinə düşüb gəlib çıxırlar qonşu bölgənin Kolanı kən- Abdal Qasım ciddi və sərt halda: dinə. Abdal Qasım 13 atlını kənddən kənarda saxladıb özü Lal - Bura 15 baş heyvan gətirmisiniz. 15-i də geri qaytanlmalıdn-. Məhəmmədlə üz tuturlar kəndə tərəf. Mal-qaranm izi Kolanımn Oğrubaşı naəlac qalıb öz adamlanna tapşınr ki, kəsilən girəcəyində bağh-bağath həyətə aparırdı. Eşməbığ bir kişi dar- heyvandan bir az da ətlisi gətirilsin. vaza qabağında ann-arxaym oturub qəlyan çəkirdi. Atlılar ona ya- Beləliklə, məsələ Abdal Qasmıın səbəbinə itkisiz və qan tö- xmlaşıb salam-əleykümdən sonra bir tamşının evini soruşurlar. külmədən həll olunur. Kərəm kişinin mal-qarası özünə qaytanlır. Eşməbığ bir köhlən atlara baxır, bir beşaçılan tüfənglərə, bir də atlann belində şux oturanlara, ürəyindən, gələn adamlan tərksilah edib, atlara da sahib durmaq istəyi keçirir. Fürsəti əldən verməmək üçün kişi cəld ayağa durub: onun ardxnca qoz ağacına yaxınlaşanda birdən xoflanmış Həsən- Dördüncü əhvalat: qulu atmın cilovunu çəkir, at dayamr. O da ayıq-sayıq adam olur: - Adə, uşaqlar, bu ağac axı mənə yaman şübhəli görsənir, Bu əhvalat Ağdam bölgəsinin aşağı kəndlərində vaqe olur. tutun onu zalpa! Bunu eşidən Abdal Qasım cangüdənlər tüfənglə- İki nəsil arasmda davam edən ədavət qan tökülməsilə, adam itki- rini hazır vəziyyətə gətirib atəş açmca dərhal təhlükəsiz yerdə - si ilə nəticələnir. Ədavət aparan tərəf varlı-hallı, həm də kişilərin ağacın gövdəsində gizlənir. Qoz ağacmın budaqlan atəşə tutulur. sayı üstün olmaqla, «başbiləni» də qəddar və pis adam idi. İkinci Atəş kəsiləndən sonra meşəyə sükut çökür. Həsənqulu ar- tərəfin adamları sayca az olsalar da, el-obada namuslu, xayınlaşıb yolunu davam edəndə qoz ağacının üstündən atəş açı- zəhmətkeş, xeyirxah kimi tammrdılar. lır. Güllə Həsənqulunu atmdan yerə salır. İkinci güllə irəlidə ge- Zəngin nəslin "başbiləni" dəyirmançı Həsənqulu günlərin dən cangüdəni haqlayır, o biri cangüdən qaçmaqla camnı ölüm- bir günü rəqibi İlyas kişiyə sifariş göndərir ki, "özlərinə kəfən dən xilas edir. hazırlasmlar, bu gün-sabah hücum çəkib nəslində olan bütün kişi- Abdal Qasım İlyas kişinin qohumunu çağırıb meyidlərdən ləri qıracaqlar!", hansınm Həsənqulu olduğunu soruşur. Qonağm göstərdiyi adamm İlyas kişi pis vəziyyətə düşür, çox götür-qoydan sonra qo- başmı kəsir, onu göndərir İlyas kişiyə. Özü isə ann-arxayın atına humu vasitəsilə Abdal Qasıma məktub göndərir. Hal-qaziyəni atlanıb yollanır öz kəndinə... ona çatdırmaqla əks tərəfm güclü olduğunu, nahaq yerdən xeyli Beləliklə, zəif saylan nəslin namusu qorunur və nahaq adamm tələfatına səbəb ola biləcək bu mənasız savaşa düşmək qırğınm qarşısı alınır. istəmədiyini bildirir... Bu əhvalatm üstündən bir neçə il keçir. İlyas kişi kiçik oğ- Abdal Qasım məktubu oxuyub fikrə dalır. Az sonra yerindən lunun toy məclisinə Abdal Qasımı da dəvət edir. Abdal Qasım durub yaraqlananda atası onu saxlamaq istəyir: "Oğul, şər qanşan oturub-durduğu dostu, həmkəndlisi Lal Məhəmmədi (əslində o, vaxtdır, hara belə yığışırsan?" müraciətinə Abdal Qasım qısaca: lal deyildi, az danışan idi və qorxusuz-ürküsüz, cəsur mərd adam - Ata, söhbət namusdan gedir. Məni kişi sayıb, dalımca olmasına görə camaat ona beiə "ləqəb" vermişdir) də götürür adam göndəriblər. Mütləq getməliyəm, - deyir. yola çıxırlar. Kəndə girəndə İlyas kişiyə xəbər çatdınrlar ki, bəs Ata onu fikrindən daşınmağa çalışsa da, nəticə vermir. Abdal Qasım toya təşrif buyurur. Bunu eşidən toy əhli böyüklü- Abdal Qasım beşaçılanı da götürüb gələn qonaqla evdən kiçikli, hamı gələn fəxri qonaqlan qarşılamağa çıxır. çıxırlar. Yol gedə-gedə Abdal Qasım namərd dəyirmançı Həsən- İlyas kişi iftixar hissilə, məmnun halda gələnlərlə görüşüb qulunun nə vaxt və hansı yolla kəndə qayıtdığım öyrənir. onları toy məclisinə apanr. Məclisi idarə edən toybəyi Fəzailin Yay fəsli idi. Hər gün adəti üzrə Həsənqulu şər qovuşanda (başı kəsilmiş hannlanmış, dəyirmançı Həsənqulunun kiçik qarda- dəyirmanda işlərini yekunlaşdırar, kəndə öz evinə qayıdarmış. şı, kəndin bütün toylarmda özbaşına toybəyi olarmış) beyninin Kəndə yolu meşənin içindən hündür bir qoz ağacımn yanından "qurd"u tərpənir. "Məqamdır, düşmən öz ayağı ilə gəlib, qardaşı- keçirmiş. Atlılar buraya çatanda Abdal Qasım atdan düşür, onun nın qisasını ban onu məclisdə smdırmaqla alım!"- düşünür. cilovunu verir qonağa və tapşırır ki, aralıda - meşəlikdə gizlənsin. O vaxtlar kişini, ərəni el arasında söz ilə sındırmaq ölümdən Ancaq onu çağıranda gələr. betər imiş. O, Abdal Qasımı görüb, hamı eşitsin deyə, ucadan: Özü isə qıvraqlıqla qoz ağacına qalxxr, pusquda durur... - Qonağımız bir anlığa ayaq saxlasm! Mən görürəm, qonaq At kişniyən tərəfə boylananda görür ki, cığırla üç atlı gəlir; bizim toylara birinci dəfədir ki, gəlir. Odur ki, bizim toy qaydala- bunlarxn ikisi Həsənqulunun cangüdənləri, biri qabaqda, digəri Abdal Qasımın razılığmı alan Lal Məhəmməd üzünü çevirir nmıza riayət olunmalıdır (əslində bu Fəzailin uydurması, kələyi Fəzailə, sual edir: idi, el-obada belə adət-ənənə yox idi). - Başı düşsün, leşi qalsın, yoxsa leşi düşsün, başı qalsm? A rif Abdal Qasım toybəyinin pis niyyətini dərhal anlayıb Toy əhli də bu söhbəti eşidib həyətə toplaşmışdı, kişilər onu qabaqlayır. Sual verir: arasında gedən xatalı söhbətə diqqət kəsilmişdilər. - Aqqa (abdallar qardaşa "aqqa" deyirlər), damş görək bu Fəzail bir anlığa fikrə gedir, düşünür ki, quşun leşi iri nə adətdir? olduğuna görə o budaqlara ilişib qala bilər odur ki, deyir: Fəzail özünü bir az da dartıb cavabmda bildirir ki, qonaqlar - Başı qalsm, leşi düşsün! ayaqqabılarmı çıxardıb, toyxananı biz deyən qədər ayaqyalın döv- Lal Məhəmmədin tüfəngə əl atması ilə güllənin açılması rə vurmalıdırlar! Qasxm Abdal halını pozmadan gülür və deyir: bir anda baş verirdi. Xoca-xocanm leşi şappıltıyla yerə düşür, başı - Sizdə adət belədir, aqqa? Bizim adətlərimiz isə tamam isə ağacda qalır. İlyas kişi, sükut içində bulunan qonaq-qaralar və başqadır. Biz getdiyimiz toyda birinci toybəyini çağmrıq qohum-əqrəbalar Lal Məhəmmədin bu məharətini gurultulu alqış- yanımıza, ayaqqabımızx çxxarmadan minirik onuiı boynuna. Sonra larla qarşıladılar. Sərrast atıcı isə özünə məxsus soyuqqanlıqla da ürəyimiz istədiyi yerə qədər aparır və bizi əyləşdirir. Fəzailə belə deyir: Toybəyi Fəzailə bəlli idi ki, Abdal Qasım dediyini edəndir. - Abdal Qasım əl atanda silaha - analar "oğul vay" deyər, ba- Boyun qaçıranm aqibəti ölümlə nəticələnir. Odur ki, tutduğu işə cılar "vay qardaş" qışqıra-qışqıra şivən qoparar, saçlannı yolarlar... peşmançılıq çəksə də, naəlac qalıb ona yaxınlaşır və Abdal Qası- Danışırlar ki, həmin günü Fəzail toy məclisini tərk edir və mı aiır dalma, aparır ıstədiyi yerdə oturdur. bir daha onu toylarda toybəyi rolunda gördüm deyən olmur. Abdal Qasım və Lal Məhəmməd bir az toyda feyzlənib, Ağdam bölgəsinin Abdal kənd sakini Qasımm sərgüzəştləri sonra keçirlər onların şərəfinə həyətdə ağaclar altmda, xüsusi gu- bununla bitmir. Onun haqqmda görənlər, eşidənlər çox maraqlı, şədə düzəldilmiş süfrə başına. Toybəyi özünü sındırmamış kimi ağlasığmaz, fovqəladə əhvalatlar danışırlar. Bütün bunlarm fov- apararaq qoşulur onlara. Yeyib-içəndən sonra, kölgəsində otur- qündə qırmızı xətlə Abdal Qasımın el-obasının namusunu, qeyrə- duqları nəhəng armud ağacına xoca-xoca adlı quş qonur. Fəzail tini çəkən, xeyirxah əməliəri ağızdan-ağıza keçir, nəsillərdən-nə- ona baxır, beyninin "qurdu" yenidən tərpənir. sillərə və adamlarımızı mərd olmağa, düşməndə banşmaz, vətən - Ayə, Qasım, səni çox deyirlər sərrast güllə atansan. De təəssübkeşi olmağa səsləyir. görüm o xoca-xocam vura bilərsənmi? Ruhun şad olsun, Abdal Qasım! Burada deyiblər də, lənət sənə şeytan! Abdal Qasım əlini ehmalca beşaçılana aparanda Lal Məhəmməd işi anlayır, cəld Tarixi arayış. Arxiv materiallarında göstərilir ki, 1918-ci il həmkəndlisinin əlindən tutur ki: - Ustad, o quşu icazə ver, mən atım! Şuşanın ağır günlərində (ərməni-hay millətçilərinin törətdikləri Lal Məhəmməd yaxşı bilirdi ki, Abdal Qasım silaha əl atsa, qırğınlar nəzərdə tutulur), hansı ki, şəhərin xarici aləmlə əlaqələ- Fəzailin işini bitirəcək, qan töküləcək. Toy yasa çevriləcək, ri kəsilmişdi; əsas Əsgəran yolu silahlı daşnak dəstələri tərəfin- peşimançılıq olacaq. Bu isə arzu olunmazdır. dən tutulmuş, ətraf kəndlərlə gediş-gəliş kəsilmiş, bir sözlə, Şuşa Dostunun hərəkətlərindən razı qalan Abdal Qasım bilirdi ki, qalası mühasirə vəziyyətinə düşmüşdü. Bu barədə Üzeyir Hacı- Lal Məhəmməd mahir atıcıdır, odur ki, arxaymlıqla: bəyovun baş redaktor olduğu "Azərbaycan" qəzeti müntəzəm ola- - Neynək, aqqa, sən at! raq jumalist Xəlil İbrahimlinin "Təhlükə qarşısında" başlığı altm- da yazılannı dərc etmişdir. Həmin qəzetin 16, 21, 22, 25 oktyabr 1918-ci il tarixli saylarmdakı silsilə yazılarda Abdal Qasım haq- qmda verilən qısa məlumat diqqətimizi cəib etdi. Oxucular üçün TARİXİN TƏLƏB ETDİYİ NƏDİR, də onun maraqlı olacağmı nəzərə ahb, bir hissəsini olduğu kimi YAXUD QARABAĞIN AYDINI İLƏ SÖHBƏT diqqətinizə çatdınram: "Şəhərin (Şuşamn - müəllif) yolu hər tərəfdən bağiı oldu- Aydın Qarabağlı indi təqaüddə olan jumalistdir, toponomiya ğundan...cahanla əlaqə kəsilmişdi... Ətraf ilə şəhər arasında əla- tədqiqatçısıdır. Uzun müddət Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qəni kəsməmək üçün bir çarə vardı: bəzi bələd adamlar cığır Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsində məsul vəzifədə çalışıb. Bir yolları ilə şəhərdən çıxaraq, gecə ikən Ağdama, Qaryaginə (Fü- neçə kitabın müəllifidir. Onun “Coğrafi adlarm sirri”, “Azərbay- zuli - müəllif) gedərək məktub aparsm, cavab gətirsin. can turist cığırlannda”, “Qədim və indiki Abşerona səyahət” ki- Başqa çarə yox idi. tabları Azərbaycan elminə dəyərli töhfələr kimi alimlərimiz tərə- Buna görə idi ki, Abdal Qasım, Gülablı Heydər və Daşdə- findən yüksək qiymətləndirilib, ədəbi-elmi ictimaiyyət arasında mir nam üç şəxs Şuşa üçün qasid kəsilmişdi. Birincisi Malıbəy- dərin maraqla qarşılanıb. liyə. digər ikisi Ağdam yoluna bələdçi və qasid təyin edilmişdi- Aydın Qarabağlı xeyli müddətdir ki, redaksiyamıza gəlib- lər. Son zamanlar həmin adamlarm bələdçiliyi ilə məskur dağ gedir, bizimlə əməkdaşlıq edir, dəyərli məsləhət və fıkirlərini yolu ilə şəhərə silah dəxi daşmırdı. Belə ki, Gülablı kəndindən bizimlə bölüşür. Bütün hallarda biz ondan nə isə öyrənirik. Adi bir neçə adam göndərilərək Ağdamdan Gülablıya, Malıbəylinin söhbətində, şirin bir xatirəsində, nə bilim, elmin, sənətin müxtəlif adamlan Gülablıdan Malıbəyliyə daşıyırdılar. Nəhayət, şəhərdən sahələrinə münasibətində, dostluq-yoldaşlıq prinsiplərinin gözlə- hər məhəllədən üç müsəlləh kişi seçilərək, Mahbəylidən gecə nilməsində və s. və ilaxır mətləblərdən damşanda da biz onu bö- ikən şəhərə gətirirdilər..." yük məhəbbətlə dinləyir və heç də günümüzün hədər keçmədiyi- Beləliklə, "Qarabağ" qəzetində Abdal Qasımın namuslu, ni düşünürük. Onun qəzetimizdə “Qarabağ: onun qədim tayfalan, qeyrətli, comərd ərən, vətən təəssübkeşi olması haqqmda verilən toponimlər” adı altmda dərc olunan silsilə yazılarmı hər dəfə silsilə yazılanm həyati həqiqətlərdən kökləndiyi üçün (sən demə) oxuduqca bütün Qarabağm həyatı ən incə ştrixlərinə kimi hələ 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin mətbuatmda da gözlərimiz önündə canlanır. Adət-ənənəsindən tutmuş dini işıqlandınlmışdır. etiqadlarma, həyat tərzinə, milli-mənəvi abidələrinə kimi. Nəinki Bu gün rəhmətlik Abdal Qasım aramızda yoxdur. Lakin yazdıqlarmı oxuyanda, elə onun özü ilə üzbəüz danışanda da bu onun xeyirxah əməlləri, Vətən naminə igidliyi bizi ərməni-hay hissi keçirir, həmin mənzərənin şahidi oluruq. Bir sözlə, Aydm işğalı altmda inildəyən Qarabağ torpaqlarmı azad etməyə ruhlan- Qarabağlı bizim üçün canlı Qarabağ timsalındadır. Və ən baş- dınr və bu heç də təsadüfi deyil. Çünki bu haqq-ədalət Ulu Tan- lıcası, bütün mədəni, mənəvi keyfiyyətləri ilə ziyalıdır. İndi dəb- rıdan gəlir. dir, əlinə qələm götürəni ağına-bozuna baxmadan hamıya ziyalı demək. Gərəkdir ki, ziyalı sözü Aydm müəllim haqqında deyilən- də əvvəlinə bir ləyaqətli sözü də yazasan. Çünki həqiqətən o ki- şidə ziyalı ləyaqəti, ziyalı təpəri, ziyalı qəlbi var. Daha nə deyim, nə yazım ki, ona olan məhəbbətimin qarşısında yazdıqlanm sö- nük görünməsin. Əslində, heç bu qeydlərə ehtiyac da yöx idi. Çünki o, çox sadə insandır və zənnimcə, bərbəzəkdən də xoşu gələn deyil. Amma hər kəsin öz haqqı var. Gərək kimsənin də haqqına göz yummayasan. Yaxşıya yaxşı, pisə pis deyiblər. Aydm oxuyun. O cümlədən, indi sizə təqdim etdiyim söhbəti də diqqət- müəllim bu dünyanm ən yaxşı adamlan sırasmdadır. tnsanm ən bö- dən qaçırmayın. yük mükafatı da adamlann onun haqqmda bu bircə “yaxşı” kəlməni - Aydın müəllim, siz Qarabağm dilbər guşələrindən olan işlətməsidir. Mənim üçün maraqlı deyil ki, Aydm Qarabağh gərək qədim-qayım Xankəndində doğulmusunuz. Uşaqlığımz və bir qə- indi professor olaydı, elmlər doktoru dərəcəsi alaydı, nə bilim, dər də gəncliyiniz o yerlərdə keçib. Hələ başqa mətləblərə keç- yüksək bir vəzifədə çalışaydı. Yaxud bir ləyaqətsizin vətəndaşlıq məzdən əvvəl sovet dövründə vilayətin mərkəzi kimi Xankəndin- hissindən, duyğusundan məhrum birinin tutduğu dövlət əhəmiyyətli də həyat səviyyəsi necə idi? Hansı elm, sənaye obyektləri vardı? postlardan birində xidmət göstərəydi. Əlbəttə, olsa daha yaxşı olar- - Xankəndi Qarabağ silsiləsinin Şərq ətəyində, dağ çayı əfsa- dı. Yəqin onda indikindən daha çox xalqa fayda verə bilərdi. nəvi Qarqann sol sahilində Bakıdan 329 km aralıda yerləşir. Sovet Bəs mənim üçün maraqlı tərəf nədir? O sadaladığım titulla- dövründə sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Respublika hö- nn bəzi sahibləri qəlbi-qəlbi kürsülərin üstündə moizə oxuyanlar kumətinin yaxmdan köməyi sayəsində burada yüngül sənaye: Qara- görəsən nədən yaxşı ola bilmirlər? Nədən ziyalı ola bilmirlər? On- bağ ipək kombinatı, ayaqqabı və tikiş fabrikləri, xalça emalatxanası lan safçürük edə bilsən yüzündə beşinin qəlbində ziya taparsan- və yeyinti sənayesi (şərab və konyak zavodlan, ət-süd kombinatlan) tapmazsan. Görünür, ziyalı olmaq çətindir. Siyasətçi olmağa nə inkişaf etmişdir. İşıq texnikası avadanhğı, avtomobil təmiri, asfalt- värmış? İndi şairlərimizin, yazıçılanmızm da bir qismi dönüb olub beton zavodlan, mebel fabrikləri və s. fəaliyyət göstərirdi. siyasətçi. “Bir əli ilə müasirlikdən, Qərbdən möhkəm-möhkəm Xankəndində Pedaqoji İnstitut, Müəllimləri Təkmilləşdirmə yapışanlar o biri əlində Bəhmənyann, Nəsiminin ideyalannı saxla- İnstitutu, Tibb Texnikumu, musiqi məktəbi, Tarixşünashq muzeyi, mağa çalışırlar”. Lap nağıllardakı “qa-qu” məsələsi yadıma düşür. dram teatn, qış və yay kino-teatrlan, Azərbaycan Yazıçılar İttifa- “Qa deyəndə ət, “qu” deyəndə su veririk. Yalnız “qa”nm, “qu”nun qının Dağlıq Qarabağ filialı, vilayət kitabxanası - bir sözlə, vila- dalına düşənlər, mənəviyyatını bu yolda qurban verən ziyalılar hə- yət əhalisinin normal yaşamaq şəraiti yaradılmışdır. Bölgənin qiqətən Şərq fəlsəfi fikrindən, onun ibrətamiz fikirlərindən sadəcə azər türkləri vilayətin iqtisadi və mədəni inkişafında yaxından iş- bir rəmz kimi istifadə edərək gözdən pərdə asırlar. O pərdənin da- tirak edir, onun zavod və fabriklərində, mədəni quruculuq işlərin- lında isə Qərbin “parçala, hökm sür” siyaşətilə gödən yırtmaqla də çalışırdılar. məşğuldurlar. Belələrinə də ziyalı deyək, Aydm Qarabağlı kimilə- Xankəndinin mərkəzi hissəsi planlı şəkildə tikilmiş, küçə- rinə də. Yox, bu, ədalətsizlik olardı. Bu ölkənin ziyalılanm gərək lər, səkilər boyu bəzək ağaclan əkilmişdir. Havası təmiz, əhalisi ən azı iki qismə böləsən - ləyaqətlilər və ləyaqətsizlər. bulaq suları ilə təchiz olunmuşdur. Səfalı yerdir. Bəlkə bu key- Biz Aydm Qarabağlıdan danışırdıq. Çox böyük inamla qeyd fiyyətlərinə görə (bunu məktəb illərində eşitmişdim) - sağlam edirəm ki, Aydın Qarabağlı Azərbaycanm ləyaqətli ziyalılarmın iqliminə, təbiətinə (havasına, suyuna) görə Xankəndini İsveçin görkəmli nümayəndəsidir. Daxili, mənəvi aləmi ilə vəhdət yara- kurort şəhəri Davosla müqayisə edirdilər. dan, əqli-düşüncəsi, bütün əməli prinsipləri ilə əsl vətəndaşdır. - Qarabağ və onun tarixi ilə bağlı yazdığınız sanballı, xüsusi- Baxmayaraq ki, ağnlı-acılı bir tale yaşayıb. Həyatın çətin sınaqlan lə bu günümüz üçün son dərəcə əhəmiyyətli məqalələrinizdə Xan- ilə, sərt üzü ilə illərlə üz-üzə dayanıb. Fəqət xasiyyətinə, xarak- kəndinin tarixini də geniş araşdırmış, bu barədə olan bilgilərinizi terinə bir misqal da olsa haram qatmayıb. Yaxşı olaraq da qalıb. həm də gəldiyiniz son qənaətləri müasir gəncliyin diqqətinə bir Adamlan ən müxtəlif keyfiyyətlərinə görə saysız-hesabsız ziyalı fədakarhğı ilə çatdırmısımz. Bəlkə fursət var ikən yenidən qruplara bölmək olar. Amma mənim üçün bir bölgü var: yaxşı və qısaca bir-iki kəlmə ilə qayıdaq o tarixə. Keçmişi bilməyənlər pis adamlar. Elə isə bu dünyanm ən yaxşı adamlanm hər zaman üçün tarix həmişə təzədir, bəlkə maraqlıdır, daha doğrusu, tarixi arxivlərdən yeni səhifələrə, Günəş işığı düşən səhifələrə çıxar- möhtəşəm gövdəsinə, o isə torpağxmxza bağlı idi. Şah tut ağacı mağa həmişə ehtiyac var. Ən azı tarixi “yeyən, həqiqətləri pozan ağlımxz kəsəndən ailəmizin simvoluna, rəmzinə çevrilmişdi. parazitlər - güvələr Günəş işığmdan qorxurlar. Çox vaxt ölürlər. Böyük Vətən müharibəsinin başlanmasx xəbərini, yaxşı ya- - Xankəndinın yaranma tarixi də maraqlıdır. Hərçənd ki, dxmdadır, elə şah tutun üstündə eşitdim. Atam kommunist olduğu “Realnı Azərbaycan” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru Eynulla üçün müharibəyə 1-ci “eşelonda” apardılar. Ondan sonra onu bir Fatullayev qəzetində (aprel 2005-ci il) onun haqqmda ermənilə- daha görmədik... rin-hayların dəyirmanma su tökən yazı ilə çıxış etmişdir (“Kara- Züleyxa xalam tədbirli, ağıllı, qürurlu bir qadın idi. Anam baxski dnevnik”). Ağcam danxmağa qoymadı. Onun müdrik məsləhətləri və kömə- Bu barədə “Mədəniyyət” qəzetində yazdığıma görə, qısa yi sayəsində ağır müharibə illərində nə bizim, nə də onun ailəsi olaraq onu demək istərdim ki, Xankəndinin bünövrəsi Qarabağ korluq çəkmədi. xanlığmm banisi Pənahəli xan Sarıcallı Cavanşirin nəvəsi, Natə- Anam qeyrətinə sığışdırmadı, ərə getməyib bizə - iki van xanımın atası Qarabağın son xanı Mehdiqulu xan tərəfindən qardaş, iki bacıya həm analıq, həm də atalıq etdi. qoyulmuşdur. Gursulu Xan bulağı da ona məxsus idi. Sonralar Xankəndində Nizami adına orta məktəbdə təhsil almışam. bütün bu sahələr Xankəndi daxil olmaqla hədiyyə şəklində arvadı Şəklim daimi vilayət üzrə əlaçılar lövhəsinə vurulardı. Məktəbin di- Pəricahan xamma çatmışdır. Xankəndinin ilk sakinləri qonşu rektoru rəhmətlik Qədirov Abdulla insanpərvər, haqqı-ədaləti qoru- kəndlərdən: Malıbəyli, Kosalar, Canhəsən və digər kəndlərdən yan idi. Bununla beilə efmənilər-haylar BVM-də əsir düşmüş Qasım buraya köçürülmüş azər türk ailələri olmuşdur. Ermənilər-haylar dayıma görə məni məktəb komsomol komitəsinin katibliyindən azad Xankəndinə çox-çox gec və ruslarm köməyilə Qərbi Azərbaycan- etdilər, komsomoldan çıxartdılar və indi də araşdıra bilmədiyim sə- dan (indiki Ermənistan), Zəngəzurdan, Tiflisdən buraya gətirilmiş bəbə görə məni kamal attestatı imtahanlannda qiymətimi kəsib me- və məskunlaşdınlmışlar. daldan məhrum etdilər. Kimdir günahkar, indi də bilmirəm. İndi özü mənşəcə azər türkü (?) olduğu halda, mənəvi sər- 4 illik hərbi qulluqdan sonra Vətənə dönəndə 5 ay vilayət vətimiz, ünvanimız, tariximiz olan Xankəndini inkar edib “Stepa- partiya və sovet orqanlarında kürsülərdə oturan vəzifəli erməni- nakert” sözünə dəstək vermək, onun Sovet illərində də Laçın, lər-haylar get-gələ salıb, iş vermədilər. Məcbur olub Bakıya qa- Kəlbəcər qədər Azərbaycanm olmamasım qələmə almaq ən azı yıtdım, dənizdə - “Xəzəmeft” donanmasının kranlı gəmilərində Azərbaycana, onun xalqma, mənəviyyatma xəyanətdir! sükançı işlədim. Donanmamn gəmiləri Xəzərdə işləyən dəniz - Uşaqlıq və məktəb illərinizi necə xatırlayırsmız? Bilirəm neftçilərinə tikinti materialları, avadanhqları və s. daşımaqla o illərə qayıtmaq nə qədər xoşdursa, bir o qədər də acıdır. Fəqət məşğul idi. Bir il sonra anamı, qardaş və bacılanmı da Bakıya tarixdir. Indi həsrətində oiduğumuz Qarabağın, Xankəndinin keç- gətirdim... 1988-ci ilin hadisələri başlayanda başa düşdük ki, mişidir. mənə Xankəndində ermənilər-haylar iş verməməkdə, bezdirmək- - Evimiz Xankəndinin mərkəzində, “Oktyabr” kino-teatrına də məqsədləri bu yolla Yuxarı (dağlıq) Qarabağda etnik təmizlə- lap yaxm idi. Həyətimizdə böyük, qollubudaqlı tut ağacı vardı - mə aparmaq imiş. Bunu biz çox gec başa düşdük. Neçə-neçə Şah tut. Züleyxa xalam və xala uşaqları ilə bir həyətdə olurduq. türklərin, onlann ailəsinin də aqibəti belə olmuşdur. Tut ağacınm qanadlannı öz aramızda bölüşdürmüşdük. Çox-çox Bu gün, bu ahıl çağımda özümdə bir məmnunluq hissi keçi- sonralar bu şah tutu ailəmizlə müqayisə edərdim: budaqlan biz rirəm ki, ailədə atam müharibəyə səfərbər olandan sonra erkən idik, onun gövdəsi, kökü isə valideynlərimiz. Biz oğlan uşaqlarx: onun ailəyə kömək, işləmək funksiyaları mənim kövrək çiyinləri- Oktay, Altay, Zaur, Firdovsi və mən tutun budaqlan kimi onun mə çökmüşdü: yayı, ana tərəfdən babam Museyib kişinin yaşadı- ğı kəndə - Canhəsənə gedər, yay məktəb tətili müddətində zəmi- də sahə götürər, biçin biçərdim. Əmək günlərimdə yağ, pendir, rast söz deyən, hər sözündə, kəlməsində onun mehriban, qohum- buğda qazanıb evə “əlidolu” dönərdim. Payız aylannda məktəbli canlı, istiqanlı olmasını hiss edirsən, duyursan. Bax buna görə də dostum rəhmətlik Bəndalı ilə ətraf meşələrdən qış üçün ikitəkərli qohum-əqrəba onu çox istəyir. Deməli, genetik amil, faktorun arabada quru odun, kötük daşıyardıq. həyatda inkarolunmaz rolu var. İmkan edib arada bazar günləri səhər tezdən kəndə qalxar İradəli adam səbirli, təmkinli olur, təmsil etdiyi sələflərin- (arası 7-8 km) təbiətin yetirdiyi nemətlərdən alma, armud, qoz, dən də irəli gedir, nailiyyətləri daha sanballı olur. (Bircə misal fındıq yığar, axşam çağı evə əlidolu qayıdardım. Bütün bunlan gətirim: yazıçı Aııar rəhmətlik atasından xeyli irəlidə durur). özüm könüllü edərdim və gördüyüm bu əməllərdən bir məmnun- Bu baxımdan rəhmətlik atam səbirli, dözümlü kişi olub, ailə luq, rahatlıq hissləri yaşayardım. Bəli, uşaqlığımı, məktəb illərimi və qohumlara can yandıran, mehriban, eyni zamanda tələbkar, bax belə yola vermişəm, yaşamışam. ciddi adam sayılıb. O, Qafqaz İstehlak Kooperasiyasının DQMV İndi həmin illəri yada salanda mənim halal zəhmətlə çörək Mərkəzi İdarəsində ermənilərin içində böyük təlimatçı işləmiş, qazanmağımda, yetkinləşməyimdə öncə anam Ağcaya (onun bu özünə layiq nüfuz qazanmış Ümumqafqaz Kooperasiya işçilərinin ilin yanvannda 92 yaşı tamam oldu), rəhmətlik Züleyxa xalama, Rostov şəhərində keçirilmiş (1939) 2-ci qurultayma həlledici səs- Rəşid dayımın arvadı - Qəmər bibimə, Qasım və Yunis dayıları- lə nümayəndə seçilmişdir. ma minnətdaram, Allah onlara qəni-qəni rəhmət eləsin! Mən belə bir kişinin irs davamçısı olmağımla fəxr edirəm. - Aydm müəllim, siz ürəyində dərin-dərin sirləri olan adam Bəli, təbiətən sakitəm, səmimi adamlarla ünsiyyətə üstünlük veri- rəm. Qeyri-səmimiyyətlə qarşılaşanda onu ağır keçirirəm, banşa təsiri bağışlayrrsımz. Bəlkə də, kədər deyəcəkdim, ona görə demədim ki, kədərə şərik tapılmayanda da dönüb olur elə sirr. bilmirəm. Haqsızlığa qarşı barışmazam, bütün iradəmlə, əzmlə ona qarşı dururam, ruhdan düşmürəm. Bu mübarizə illərlə davam Bu mənada, sirli adam dedim. Bir də ki, dərin axan çaylann təla- etsə də qərarımdan dönmürəm. Haqqımı sübut edənə kimi gedi- tümü daxildə olur - sakit və lal axırlar. Amma zaman-zaman öz rəm. Etiraf edim ki, bu, asan başa gəlmir. Lakin nahaq yerə de- zənginliklərini qoruyub-saxlayırlar. yilmir ki, “haqq nazilər, amma üzülməz!” - Öz-özlüyündə hər bir kəs sirli bir aləmdir. Mən belə Sözü, əməli üstüstə düşən insanlardan xoşum gəlir. Bü, mə- adamları iki qismə bölərdim. Onlardan bir qisminin sirli, qapalı görsənməsi zahirən olur, ünsiyyətə girdikdən sonra o kəs ki, sə- nim həyat kredomdur: istər qohum-əqrəba, istər dost-tanış olsun, mimidir, ürəyi pak və açıqdır, daha “sirli” adam olmur. İkinci qi- fərqi yoxdur. sim “sirli” adamlar, mən belə hesab edirəm ki, bəlkə özgələrinin Genetik anlama qayıdaraq bir daha israrlıyam ki, həyatda ir- ona etibar etdiyi “sirləri” saxlamağı bacanr. Öz “sirlərini” də, si davam, yaşatma var, o mövcuddur. Atam atasınm irsi davamçı- başqalarmm sirlərini də açıqlamır, qoruyur. Belə adamlar, adətən sı olduğu kimi mən də atamın davamçısı, oğlum Pərviz mənim sakit təbiətli adam təəssüratı yaradır. Güman edirəm bu genetik davamçımdır. Burada peşə, ixtisas, vəzifə əsas amil deyil. Ola anlamdır, irsən keçmədir. Həyat, mühit bu anlamı bir az “hamar- bilsin ki, irsi keçim iki nəsil öncə gələn sələflərə aid olsun. Va- cibi, mühüm irs mövcudluğu, belə də milli keyfıyyətlər - mahiy- lasa, cilalasa” da, irsi keçmə, özünəməxsusluğunu qoruyub yət özünəməxsusluq... Demək istəyirəm ki, Qarabağın aborigen- saxlayır. Mənim Tahir admda əmim oğiu var. Yaşı 70-i çoxdan ötüb. Deyirlər ki, o ağızdan çox “yavadır”, rəhmətlik ata tərəfdən avtoxtan əhalisi türk mənşəli tayfalar; qarqarlar, utilər, qismən Süleyman babama çəkib. Bilmirəm, Tahirin ağzım “boş” qoyma- kaspilər, savdeylər və s. bizim genetik ulu əcdadlanmız çox-çox sını görməmişəm. Amma onun ürəyiaçıq, əliaçıq, az danışan, sər- uzaq keçmişdə burada yaşamış, öz doğma torpaqlannm keşiyində durmuş, onu qorumuş, dünyalanm dəyişəndə isə öncə bu müqəd- dəs torpaqlar - Qarabağ onlann nəsil davamçılanna ötürülə- bağlı” imzası ilə çıxış etməyə başladım, Bəlkə də bu həssaslıq - ötürülə biz çağdaş azər türklərinə çatdınlmışdır. Bu tarixi həqiqət hadisələri qabaqcadan duymaq, onu qabaqlamaqdır... elm aləminə çoxdan məlumdur. Hərçənd Qarabağxn dağ və aran 1988-ci il Yuxan (dağlıq) Qarabağda erməni separatçılarınm torpaqlannm böyük qismi bu gün müvəqqəti; erməni-hay işğalı törətdikləri qiyam, yerli avtoxton azər türklərinin oradan etnik tə- altındadır. Lakin təcavüzün axrn yoxdur (Napoleonu, Hitleri digər mizlənməsi, müharibə, Xocalı soyqınmı, torpaqlanmızm işğal işğalçılann aqibətini yada salm). Qarabağ əhalisinin doğma olunması, öz vətənində məcburi qaçqınlar, köçkünlər ordusunun torpaqlanmıza qaytanlmasına mənim şəkki-şübhəm yoxdur! yaranması... bütün bunlardan sonra “Qarabağlı” imzası qələmimi Bu gün məni düşündürən, təəssüfləndirən, ağndan bir də hadisələrin axanna çevirdim. Saxtakar, nankor erməni-hay müəl- odur ki, 16 ildən çox bir zaman kəsiyində füsunkar təbiətli Qara- lifliyinə qarşı, onlarm iç üzünü ifşa etməyə, erməniçiliyin tarixən bağ indi istedadlar yetirmir, xalqımızın mənəvi yüksəlişində istəni- lap qədim dövrlərdən mahiyyətini, tarixi həqiqətləri, gerçəkliyi lən səviyyədə iştirak edə bilmir. Çünki on, yüz minlərlə Qarabağ üzə çıxarmaqla yanaşı, soydaşlarımızı da, bir növ maarifləndir- azər türkü onun ədəbi-bədii, təbii mühitindən, şəfalı havasmdan, mək, doğma elobamızın ən qədım sakinləri - azər türklərini, tay- suyundan - bir sözlə, əvəzolunmaz durumundan məhrum olub; falannı və onlann dilində yaranmış ilk türk toponimlər, etnonim- məcburi köçkün, qaçqın həyatı sürür. Fəqət, belə də qalmaz. ləri açıqlamaqla bir daha sübut olunur ki, ermənilər-haylar Azər- O ki qaldı daxili kədərin insamn zahirində görünməsinə, baycana, Qarabağa, ümumiyyətlə, Qafqaz bölgəsinə gəlmədilər. özünəməxsus cizgilər yaratmasına, onun ovqatma daimi təsir et- Onlann dini də, dili də götürülmədir. məsinə, insanın gözündə, sifətində, ümumiyyətlə təbiətində yeni İndi qəzetlərdə (“Kredo”, “Qarabağa aparan yol”, “Mədəniy- bir rəng, çalar əmələ gətirməsinə - əlbəttə, bu, var və insanlıq yət”, “Qarabağ” və s.) dərc olunmuş və olunan yazılanmın altmda bu yükdən qaça bilməz. Bu yükün əzabını daşıdıqca o da zaman- “Qarabağlı” imzası bir də Vətən həsrəti, torpaq həsrəti - niga- zaman öz izini qoyur, cığınnı salır. Biz istəsək də, istəməsək də, rançılığı, narahatçılığı özündə ehtiva edir. Həyatda aydınlar, qara- o cığın kənardan baxanlar görürlər. bağlılar çoxdur. Amma Vətənimizin coğrafi adlan ilə, toponimlərlə - Aydm Qarabağlmın özü kimi imzası da bizə doğmadır. məşğul olan tədqiqat aparan Aydın Qarabağlı bir nəfərdir. Mən Lap Qarabağın özü qədər doğma, əziz. Qarabağ üçün ürəyi döyü- istəməzdim bu fikrim təvazökarhqdan uzaq kimi qəbul olunsun. nənlər sizinlə söhbət edib həsrətlərinin gözünə vüsal qata bilər- Qeyd etdiyim kimi, uşaqlıq və yeniyetmə çağlarımı Xan- lər. Bəs görəsən, sinəsi Qarabağla bağlı əhvalat, rəvayət və hadi- kəndində yaşamış və ilk dünya baxışım, görümüm, burada forma- sələrlə dolu olan tədqiqatçımn “Qarabağlı” imzasının tarixi necə- laşırdı. 1958-ci ildən Xankəndində ermənilər-haylar mənə iş ver- dir, nə vaxtdan bu imza ilə çıxış edir? mədikləri üçün Bakıda “lövbər” salmağa məcbur olmuşam. - Bəli, “Qarabağlı” imzası götürməyim təsadüfı deyil. Yu- 1957-ci ildə hazırlaşıb qiyabi ADU-ya (jumalistika fakültə- xanda qeyd etdim ki, 4 illik hərbi qulluqdan Xankəndinə dönən- sinə) daxil olmuşam. Mənim Bakıda işləməyim və təhsilim ailə- də “vəzifəli” ermənilər-haylar mənə sadəcə olaraq iş vermədilər, mizin (anam, bacılanm və kiçik qardaşım) də Bakıya köçməsini bezikdirdilər. Vadar olub Bakıya qayıtmalı oldum. Qarabağlı ol- gündəmə çıxardı və təbii olaraq onları yanıma gətirməli oldum. mağımı özümdə yaşatmaq üçün (bu da genetik anlamın, bağlılığm Həmin gündən Xankəndində azər türklərinin sayı 5 nəfər bir cəhətidir) 1957-ci ildən ADU-ya qiyabi təhsilə daxil olandan, azaldı. Bəs bizim kimi “köçənlərin” sayı? Bu, o vaxt heç kəsi respublika qəzetlərində (“Azərbaycan gəncləri”, “Azərbaycan maraqlandırmır və düşündürmürdü... pioneri”, “Malodyoj Azerbaydjana”, “Bakı” axşam qəzeti) “Qara- - Bir qədər də əmək fəaliyyətiniz barədə... Ömrünüzün çoxunu hara “xərcləmisiniz?” Əlbəttə, mənim üçün bu sualın cavabı bəllidir. Oxucuları nəzərə alsaq, onda gərək siz deyəsi- demiyasınm Coğrafiya İnstitutunda, akademik Budaq Budaqovla, niz mən də yazam. coğrafiya elmlər namizədi toponimiya şöbəsinin o vaxtkı müdiri - Əmək fəaliyyətimi məlum səbəblərə görə Bakıda baş- rəhmətlik Rəmzi Yüzbaşovla, əməkdaşlan Mahirə xanımla, lamış və 2001-ci ildə başa vurmuşam. Hazırda təqaüdçüyəm, Nadirlə tamş olub xeyli ədəbiyyat əldə etdim və suallanmın yaradıcılıqla məşğulam. Tədqiqatımın mövzusu Azərbaycamn to- cavablannı öyrənməyə başladım. ponimiyası da, uzun müddət Azərbaycan Respublikası Dövlət Öyrəndim ki, Qarqar çaymın adı qədimdə türk qarqarlann Kinematoqrafiya komitəsi, (35 il fasiləsiz) son 12 il isə onun hü- (“Qırğı ərlərin, şığıyan ərənlərin”), Xəzər - türkmənşəli tayfa quqi varisi “Azərkinovideo” İstehsalat Birliyində məsul vəzifələr- adınm və Cəngi isə çoxsimli qədim musiqi alətinin adından ya- də çalışaraq səy və bacanğımı milli kinomuzun inkişafma həsr et- ranmışdı. məklə yanaşı, 1960-cı illərdən başlayaraq bu günə kimi toponim- Bakı şəhər Ekskursiya Bürosu və Bakı Ekskursiya və Səya- lərin etimologiyası ilə məşğulam. Etiraf edim ki, bu maraq mən- hətlər Bürosunda topladığım bilgilər əsasında xidməti istifadə də çox erkən, hələ Xankəndində Qarqar çayına baş vuranda üçün neçə-neçə bukletlər buraxıldı və nəhayət, 1969-cu ildə ilk oyanmışdı. Kimdən soruşanda niyə “Qarqar” adlanır bu çay? Ha- “qaranquş” - kitabçam, “Coğrafi adlann sirri” - işıq üzü gördü. mı çiynini atırdı. 1988-ci ildə Rəhmətlik Rəmzi Yüzbaşovun, yazıçı Əlfi Qasımo- İkinci dəfə belə bir sualımı Bakıda verdim: 1950-ci ilin ya- vun tövsiyə və təkidi ilə hazırladığım yeni kitabça rus dilində çıxdı. yı əlaçı şagird qismində məni Bakıya göndərmişdilər ki, respubli- Azərbaycan toponimiyası ilə bağlı iki kitabçam: “Turistskiy kanın digər rayonlanndan da əlaçılan burada toplayıb qatarla bizi Baku” və “Qarabağ, onun qədim tayfalan və toponimlər” “sandıq” Moskvaya yola salsınlar. ədəbiyyatıdır. Öz sponsorunu gözləyir. Etiraf edim ki, xeyirxah Yaxşı yadımdadır. Qız qalası ilə üzbəüz taxtadan düzəldil- adamlann məsləhəti ilə yeni bir nəşr (kitabça) üzərində işlərimi miş çimərlik var idi. Mən suda üzməyi Qarqarda öyrəndiyimə qurtarmışam. Adı belədir: “Sirli-sədalı, qədim və indiki Abşerona görə cəsarətlə bilet alıb Xəzərlə ilk dəfə burada görüşdüm. Suda- səyahət”. Bu kitabçada xalqımızın zəngin mənəvi irsi, tarixi kı neft iyi məni tutdu. Yeni tanışlanmdan - bakılılardan soruşanda abidələri şərh olunmaqla, Abşeron yanmadasında yerləşən kənd və “Xəzər nə deməkdir”, yenə cavab ala bilmədim. qəsəbələr haqqmda məlumatla yanaşı, bu adlann - toponimlərin Üçüncü dəfə belə bir sual mən Bakı şəhər ekskursiya büro- etimologiyası barədə də elmi populyar açıqlama verilir. sunda metodist işləyəndə meydana çıxdı. - Aydın müəllim, siz iman sahibisiniz. Hər kəsin özünün Şamaxınm Cəngi meşəsinə səfərə çıxmışdıq. Təcrübəli inandığı adamlar var ki, onlar heç vaxt gümanım itirmirlər. bələdçimiz yol boyu ekskursiya obyektləri haqqmda maraqlı say- Və o cümlədən, mənim ən çox inandığım adamlardan biri də dığı məlumatlan bizə həvəslə çatdınrdı. Bakmın 50 km-də hün- Aydm Qarabağlıdır. Bir də hamımızın inandığı Allah var. Qa- dür təpəliklərin dolanbac yollarına çatanda bələdçi qayıtdı ki, çanın da, qovanm da üz tutduğu Allah... qədimdə bu hündürlüklərdə Cəngi qalası olmuş, təhlükə zamanı - Allahın varlığma, mövcudluğuna ağlım kəsəndən inam gə- buradan Bakıya gündüz tüstü, axşam və gecə çağlan tonqal, alov- tirmişəm, xüsusilə, son on illiklər ərzində Mir Möhsün Ağanın la düşmənin hücumları haqqmda xəbər verirlərmiş. Söhbətini ye- əzəmətli məqbərəsini ziyarət edəndə, onun ruhunun ürəyi təmiz nicə bitirmişdi ki, məni narahat edən sualı - niyə Cəngi, mənası insanlarla Allah-təala arasında vasitəçi olmasına inanıram. Həmin nədir? - deyəndə bələdçi cavab verə bilmədi, pərt oldu... Həmin anlar ilahi düşüncələrlə yaşayıram. vaxtdan, belə deyərdim, həyatımın müəyyən aylannı, illərini to- Ən ağır, gərgin günlərimdə Şüvəlana yollanıb, Böyük Ağa- poniyammın öyrənilməsinə həsr etdim. Sonra Milli Elmlər Aka- mn qəbrini ziyarət edərək üzümü Ulu Tannya tutmuşam və indi- yədək naümid qalmamışam. Şükür Ulu Yaradanın qüdrətinə! Hər oxucular arasmda populyardır və maraqla oxunur. Bu, öncə onun dəfə müqəddəs yerləri öncə də ocaqları (pirləri) ziyarət edərkən baş redaktoru Əli Rza müəllimin adilə, onun aşıb-coşan, tükən- onlann göylərlə, insanın isə Ulu Tanrı ilə yaxmlığmı duyuram, məz və dəyərli yaradıcılığı ilə, insanpərvərliyi ilə bağlıdır. Onun hiss edirəm. Hər dəfə ziyarətdən bir yüngüllük, gümrahlıq aparı- sayəsində xalqımızın neçə-neçə məşhur, görkəmli elm xadimləri, ram. Qadir Allaha inam gətirən hər kəs bu inamla yaşamalı, ge- söz ustalan, səhnə və fırça ustaları haqqmda və tarixi keçmişimi- cə-gündüz bütün söz-söhbətlərin əməllə vəhdətini də özü ilə zə dair dərin məzmunlu yazılar verilir, camaatımızm daha çox daşımalıdır. Güman edirəm Allah yolunu - haqq-ədalət yolunu maariflənməsinə fəal kömək edir. seçmiş, ona tapınan adamlar ancaq və ancaq səmimi olanlardır, Hətta redaksiyaya gələn ziyahları şəxsən tamş edir, arala- saf, sağlam əqidəli, xalqına, torpağına bağlı olmalıdır. Belə adam- rında körpü salır, onları daha da yaxmlaşdırır. Bu minvalla şəxsən lar Ulu Tannnın həmdini daha tez duyur və bəhrəsini görür (Ne- mən xalqımızm neçə-neçə dəyərli şəxsiyyətləriylə tanış olmuşam cə ki, Azərbaycanın işi haqdır) və Allah-təala nəzərini onun üs- və bu tanışlıqlardan məmnunluq duyuram. tündən əsirgəmir. Şükür olsun onun həmdinə, qüdrətinə! “Kredo”nun xeyirxahhq fəaliyyətindən danışmaqla qurtar- • Müharibə şəraitində yaşayan, torpaqlannın böyük bir maz. Onlardan hirini qeyd etmək istədiyindəyəm. O, AMEA-nm hissəsi düşmən tapdağında olan Azərbavcan ziyalıları üzərlə- tarix, coğrafiya, dil və ədəbiyyat institutlan ilə sıx əlaqə saxlaya- rinə düşən ciddi məsuliyyətlə nə dərəcədə hesablaşırlar. Ümu- raq müntəzəm qaydada onlara (təmənnasız ağu: iqtisadi-maliyyə miyyətlə, onlar bu məsuliyyətin qarşısmda bir iş görürlərmi? durumuna baxmayaraq) xeyli qəzet saylannı göndərir. - Çağdaş ziyahlanmız indi çox mürəkkəb bir zaman duru- Bir ziyah müəllif kimi şəxsən Əli Rza müəllimə və onun baş- munda yaşayır, yaradır. Ürəyi Vətən eşqilə vuran, düşünən beyin çılıq etdiyi kollektivin hər bir üzvünə möhkəm cansağlığı, türk- sahibləri - ziyalılanmız 70 illik sovet dövründəki ideologiyasın- çülüyün inkişafinda daha fəal olmağı arzusundayam. Bu gün bunu dan sonra (məhdudiyyət, məhrumiyyət və s.) çoşğun və ehtiraslı bizdən təşəkkül startı götürmüş türk dünyası gözləyir. Redaksiya he- bir axmla öz soykökünə, dilimizə, dinimizə, tarixi keçmişimizə yətinə daha bir istəyim var: o gün olsun ki, Qarabağm azad olunma- qayıtmaqda böyük bir intibah dövrünün bünövrəsini qoyurlar. Biz sı müjdəsini gətirən ilk qəzetlərdən biri “Kredo” olsun! türkçülüyə qayıdınq, itirilmiş böyük və qüdrətli dünyamıza. Ədəbiyyatda, dilçilikdə türk mənşəli dövlətlər arasmda ya- Ziyalı müdrik sözünün, kəlamının cəmiyyətdə önəmi bö- ranan mədəni-iqtisadi əlaqələrin getdikcə genişlənməsi və möh- yükdür. Bu baxımdan ətrafına onlarca ziyalı müəllifləri pleyadası kəmlənməsi də buna dəlalət edir. Bunu duyan düşmənlərimiz toplamış “Kredo”nun özünəməxsus rolu var. Bu qənaətə gəlmək- açıq-açığma hər cürə bu labüd tarixi prosesin gedişatına mane ol- də əsasım şəxsi müşahidələrimdir. Belə ki, xeyli vaxtdır saxtakar maq zorundadırlar. təcavüz xislətli erməni-hay müəlliflərini ifşa edən “Qarabağ, Hətta əqidəcə zəif "ziyalılar" onlarm "toruna" düşür, Vətə- onun qədim tayfalan və toponimlər” adlı silsilə yazılarımla bağlı nə, mənsub olduğu xalqa xəyanət etməkdən belə çəkinmirlər mənim baş redaktor hörmətli Əli Rza Xələfli və redaksiya əmək- (tarixçi-alim, albanşünaş Fəridə Məmmədova, "Realmy Azerbay- daşlarilə səmimi, mehriban və işgüzar münasibətimiz yaranmışdır djan" qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru Eynulla Fətullayev). Bu (Belə işgüzar mühitin “Qarabağa aparan yol” qəzetinin redaksiya- dmıaqarası "ziyalılar" haqqında mənim kəskin tənqidi yazılarım sında da mövcudluğunun şəxsən şahidiyəm). Bu isə ziyalı müəl- "Mədəniyyət" və "Qarabağa aparan yol" qəzetlərində çap olun- lifləri özünə cəlb edir və yaradıcılığa ruhlandınr. Ziyalı zümrə- muşdur (dekabr 2005, aprel 2006). Fürsətdən istifadə edərək Pre- sindən olan müəlliflərin əksəriyyəti cəmiyyətdə tanmmış elm zident Aparatında, Nazirlər Kabinetində məsul vəzifələr tutan adamları, söz ustalan - yazarlar, sənətkarlardır. Odur ki, “Kredo” şəxslərə müraciət edirəm: azər türklərinin mənəviyyatına, tarixi- ...Dartı deyilən yerin hündürlüyündə keşik çəkən kənd nə xəyanət edən bu üzdəniraq "ziyalılara" qarşı ən ciddi addım sakinləri səhərin alatoranhğmda böyük bir silahlı erməni dəstə- atılmalıdır. "Realnıy Azerbaydjan" qəzeti bağlanmalı F.Məmmə- sinin Canhəsən istiqamətində irəliləməsini dərhal kəndə xəbər dovanın “Kafkazskaya Albaniya i albantsi” kitabına yasaq qoyul- verirlər. Camaat evini-eşiyini, mal-qaranı, bütün əmlakmı, var- malı, satışdan yığışdırılmalıdır. Mənəvi zərərə görə onlar məhkə- dövlətini qoyub, ancaq canlann salamat qurtarmaq üçün yaxınlıq- mə qarşısmda, qanun qarşısmda cavab verməlidirlər. Mən başqa dakı meşəyə, oradan da Kosalar kəndinə köməyə üz tuturlar. Ge- yol görmürəm, çünki ideoloji düşmənlərimiz bizimlə cəbhədə üz- ri qayıdanda kəndi tərk etməyə çatdırmayan yaşlı ər-arvad - Bə- bəüz durduğumuz erməni düşmənlərimizdən də qat-qat təhlükəli- yaz xammla, Məşədi Zeynalabdini eybəcər hala salıb, lüt həyət dirlər, onlar ağacm içinə soxulmuş qurdlara bənzərdir. Belə hal- ağacmdan asılmış görürlər. Bax budur, erməni xasiyyəti-xisləti! larda qəti addımların atılması labüd və qaçılmazdır.. Axı azər Bu gerçəklik, tarixi həqiqətlər haqqmda damşmağı sovet dövrü türkləri müharibə şəraitində yaşayır! Açığını etiraf edim ki, res- boişeviklər bizə yasaq etmiş, dığalann neçə-neçə belə vəhşiliklə- publikada sosial durum çox mürəkkəbdir. Cəmiyyətdə son illər rini ört-basdır etmişdir. qütbləşmə prosesi getdikcə dərinləşir, siyasi və ictimai partiya və Güman edirəm ki, azər türklərinin belə soyqınma məruz təşkilatların durmadan artması da cəmiyyətdə hökm sürən hərc- qalması faktları bir-bir toplanmalı, rəsmi olaraq beynəlxalq təşki- mərclikdən, geniş xalq kütlələrin konsolidasiyadan uzaq düşməsi, latlara, öncə də Avropa məhkəməsi qarşısında qəti olaraq iddia vahid, milli ideoloji konsepsiyanın olmamasmdan xəbər verir. qaldırmalıdır. Bu da erməni-hay xislətini ifşa edən daha bir Bir tərəfdə varlanma, zənginləşmə, digər tərəfdə kasıbçılıq, addım kimi bu günün ziyalısmm üzərinə düşən məsuliyyətdir və ehtiyac... bütün bunlara səbəb ölkədə məmur özbaşmalığı, polisin, Avropada onunla hesablaşmalı olardılar. məhkəmənin, səhiyyənin... rüşvətxorluğun və korrupsiya xəstəliyinə - Mənə elə gəlir ki, siz bu barədə alnıaçıq-üzüağsımz. Çün- qarşı qəti mübarizənin apanlmamasıdır. Məncə, sadaladığım bu və ki bir ziyalı olaraq üzərinizə düşən məsuliyyətin öhdəsindən im- ya digər hallann da ziyalı məsuliyyətinə dəxli var. Və bu halların kanlannız daxilində gəlmisiniz. Kifayət qədər böyük zəhmət və aradan qalxmasmda ziyalılann birbaşa xidmətləri görünməlidir. əzmlə tariximizin bir çox səhifələrinə işıq salmaq üçün çalış- 1918-ci ildə Azərbaycan ərazisində - Bakıda, Qubada, Şa- mısmız. Sizi tamyanlar bunu bilir. maxıda... Qarabağda antik müəllif Strabonun təbirincə desək, "er- - Azərbaycanın toponimlərini tədqiq etmək, öyrənmək və məni başkəsənləri"nin törətdikləri vandalizmi, soyqırımı deyəndə, onları mətbuatda təbliğ etməyi - həyatımm mənası hesab etmi- öncə 91 yaşlı anam - Ağca nənəmin, Züleyxa xalamm uşaqlıqda şəm. Gənclik illərində coğrafi adlara olan marağım "xobbi" sə- bizimlə apardıqları söhbətləri yadıma düşür. Ona görə ki, onlar viyyəsində olub, bu elm sahəsinin nə dərəcədə məsul, ciddi ol- ermənilərin-haylann qəddarlığından, bizə düşmən kəsilmələrin- masını dərk etdikdən sonra, ötən yüzilliyin 60-cı illərində rus di- dən damşanda, bizim erməni-hay dığaları (Qarabağda erməni ye- lində "Molodyoj Azerbaydjana", daha sonra isə "Vışka" qəzetində kəbaş, dikbaş oğlanlannı istehza ilə "dığa" deyə çağırırdılar) ilə "Tanış adların tarixi" başlığı altmda xüsusi rubrika açılmışdı ki, dostluq etməyimizin əleyhinə çıxanda - bütün bunlar mənə nağıl hər həftə şənbə saylannda Azərbaycanın toponimləri haqqında təsiri bağışlayırdı. Sən demə, "Qarabağ" ermənilərinin bir qismi məlumatları mən toplayıb verirdim. Qəzetlərin sifarişlərini icra "qoyun dərisi" geymiş canavar imiş. etmək üçün o dövrün tanınmış alimlərilə tanış olmuş, dəfələrlə Anam və xalam dönə-dönə Canhəsən kəndində, hələ lap Qasım Gül, İsa Cəfərzadə, Zelik Yamposki, Rəmzi Yüzbaşov və erkən, uşaq yaşlarmda gözlərilə gördükləri, şahidi olduqları ermə- başqa alimlərimizlə Bakı səyahətlər təşkilatında çoxsaylı görüşlə- ni-hay vəhşiliyindən danışardılar. rimdən, bu sahəyə aid, xüsusilə rus dilində mövcud ədəbiyyatdan aldığım bilgilər əsasında, təkrar edirəm, "Coğrafi adlann sirri" çap olunmasma hər kəsdən çox rəhmətlik Rəmzi müəllim məm- (azər türkcəsində, 1969) "Turistskimi tropami Azerbaydjana" (rus nunluğunu bildirdi. Onunla bağlı xatirələrim çoxdur. Onlardan bir dilində 1988) kitabçalarmı ərsəyə çatdırmış, respublika qəzetlə- söhbəti, görüşümüzü unuda bilmirəm. rində müntəzəm yazılarla çıxışımı davam etdirmişəm. "Turistski- ...Montin adlı qəsəbədə mənzilində növbəti dəfə görüşdük. mi tropami Azerbaydjana" kitabımın işıq üzü görməsində Rəmzi Həmişə olduğu kimi, həyat yoldaşı rəhmətlik Həwa xanımla da qa- Yüzbaşovun və sevimli yazıçımız Əlfi Qasımovun köməyi az ol~ rabağlı olduğundan, kişi bizə "sataşardı" Pürrəngi çay süfrəyə qo- mamış, mən onlara indi də rəhmət oxuyuram. yulandan sonra Rəmzi müəllim, nankor qonşulanmız - ermənilər- Sonra ailə-məişət məsələləri bir müddət məni tədqiqat- dən söhbət saldı. Onlardan söz düşəndə kişi sakit danışa bilmirdi. yaradıcılıq işindən ayırdı. O illərə görə indi dərin təəssüf hissləri Emosional, kəskin ifadələr (o dövrə görə) işlədirdi. O damşırdı ki, keçirirəm. ermənilər Şamaxıda neçə-neçə evləri yandırmış, minlərlə azər tür- Şükürlər olsun ki, son 4 ili yenidən yaradıcılığa, toponimlə- künü əzab-əziyyətlə öldürmüşlər. İkicanlı qadınlann qamına süngü rin öyrənilməsinə və qələmə alınmasına başlamışam. Yorulmaz soxur, neçə-neçələrinin başını kəsir, şaqqalayardılar. Məsələ bura- toponimiya tədqiqatçısı alim Rəmzi Yüzbaşov haqqmda xüsusi smdadır ki, bolşeviklər də onlarrn tərəfində bizə qarşı - silahsız, danışmaq istərdim. dinc əhaliyə qarşı vuruşurdular. Türklər bir az da yubansaydılar Şa- - Buyurun, bu da bir borcdur, ziyalı borcu, elə həm də maxıda, onun kəndlərində bir nəfər azər türkü qalmazdı. İndi qar- ziyalı məsuliyyətidir. daş, birləşməliyik. Bizim birliyimiz olmasa, 1918-ci ilin soyqınmı - Ruhu şad olsun. Milli Elmlər Akademiyasmda bu yaxm- təkrar olacaq, ermənilər bizim torpaqlarda at oynadacaqlar!"... larda onun 100 illiyini qeyd etdilər. Bu tədbirin təşkilatçılarına, Rəmzi müəllim hey danışır, acı xatirələri bitmirdi. Mən ona öncə də ağsaqqalımız akademik Budaq Budaqova minnətdaram. diqqət kəsilərək düşünürdüm, bu kişidə bu yaşda qeyrətə bax, R.Yüzbaşovla bağlı xatirələrimdən birini sizə danışacağam. millətin qeydinə qalmasına, nə isə millətin xeyrinə bir iş görmə- ...1985-ci il idi. İndi olmasın, Rəmzi müəllimə zəng çaldım. sinə necə də can atır, can yandmr. Allah sənə rəhmət eləsin Hal-əhval tutmaq istəyirdim. Sözarası vacib bir məsələ ilə bağlı Rəmzi müəllim! Sənin dediklərin doğru çıxdı. Çox təəssüf ki, ona baş çəkməyi xahiş etdi. Masanm üstündə 5-6 broşüra həc- kommunist rejimi rəhbərlərinə ünvanladığınız məktublara laqeyd mində kitabçaları göstərdi və əsəbi halda: "Bunları Mərkəzi Ko- baxdtlar, nəzərə alınmadı, beyinləri, iradələri ancaq beynəlmiləl- mitə göndərib. Görürsən, bu alçaq erməniləri? Qarabağa səyahətə çilik xəstəliyinə tutulmuşdu. gəlirlər, guya ata-baba yurduna gəlirlər, alban kilsələrini də er- Çap olunan kitabçam haqqında söhbətə qayıdaraq onu qeyd məni kilsəsi kimi qələmə alırlar. Bəla burasındadır ki, bu nəşr- edim ki, 1988-ci ilin noyabr ayı idi... On minlərlə adam mərkəzi lərin hamısı rus dilində və Moskvada çap olunur. Ruslar onlan meydana - Azadlıq meydanma (keçmiş Lenin) toplaşıb Qarabağda dəstəkləyirlər. Bunlara cavab verməliyik, özü də rus dilində. Bu erməni özbaşınalığına son qoyulmasını tələb edirdi. məsələni götür öhdənə, rus dilini sən yaxşı bilirsən axı! Nə ma- Hökumət qorxusundan (?) meydana sovet silahlı əsgər böl- terial, kömək lazım gəlsə, mən hazır"... Hazırladım, amma kitab- mələrini yeritmişdi. Kitabçamdan 50-ni götürüb diplomata doldur- çamı nəşriyyatda qəbul etmədilər ki, mənim elmi dərəcəm dum və yollandım mitinqə. Həmin kitabçalan sıravi əsgərlərdən yoxdur, bu sahədə çalışmıram, bir də ki, belə mövzu iş plammız- tutmuş, zabitlərə və Bakı şəhər komendantı generala təqdim et- da yoxdur, o, daha çox elmi işlənib, daha nə bəhanələr..! dim, sonra o, məndən razılığı " Vışka" qəzeti vasitəsilə bildirib İşin xatirinə kitabçamı yenidən turizm baxımından hazırla- yazırdı ki, müəllif biz hərbçiləri Azərbaycana xoş məramla turist dım və adını dəyişib indiki adı saxladım. Kitabçanm 1988-ci ildə kimi səyahətə gəlməyi arzulayır. Dünya həmin dünyadır. Dəyişən illər, dövlət qurumlan müqabilində qazandığı halal pulla saxlamalıdır ki, onu yedirən, olur. Formasiyalar biri digərini əvəz edir. Hansı formasiyada ya- boya-başa çatdıran torpağm qədrini bilsin, canı qədər istəsin, şamağımızı mən indiyə kimi dürüst, dəqiq müəyyən edə bilmə- onun müdafiəsində dursun. mişəm. Sovet qurumu, rejimi qanşıq bir dövr. Adını da qoymu- Vətən hesab etdiyimiz torpaqda neçə-neçə ulu nəslimiz şuq: Keçid dövrü. uyuyur, yüzilliklər boyu, on minlərlə azər türkü bu torpaq uğrun- - Bax belə bir qanşıq dövrdə düşmənlə mübarizə (qalan bü- da əlində silah vuruşaraq şəhid olub, uğrunda fəda olduğu torpa- tün məsələləri bir kənara qoyaq) aparmaq üçün ən önəmli key- ğa tapşınlıb. Bunu heç vaxt və heç kəs unutmamalıdır. Vətən tor- fiyyəti gündəmə gətirmək qaçılmazdır. Bu keyfiyyəti nədə gö- pağı ən müqəddəslərin müqəddəsidir. Onu bizə irs qoyan ata- rürsünüz? babalarımızı minnətdarlıqla xatırlayıb biz də onu gələcək nəslə - Bizim üçün bu gün sabah önəmli məsələ öz aramızda, bü- ləyaqətlə ötürməliyik. tövlükdə xalqımızda birlik yaratmaqdır. Bu birliyə nail olmaq - İndi torpaqlar sülh yolu ilə alınır. Bəlkə, gənclərə toxun- üçün qəzet səhifələrində, televiziya verilişlərində müntəzəm bu mayaq, qoy alverlərini etsinlər (zarafat)? amala xidmət edən müxtəlif, məzmunca vahid bir xətt - birləşmə - Dünya praktikasında nə oxumuşam, nə də görmüşəm, nə - ana xətti olmalıdır. də eşitməmişəm ki, müharibəyə uzun illər hazırlaşıb işğal etdiyi Zənginimiz, kasıbımız da bu gün birləşməlidir. Bizim gücü- torpaqlan düşmən masa arxasında, sülh yolu ilə geri qaytarsın. müz, qüdrətimiz - birliyimizdədir. Birləşməsək, biz gələcəkdə Özü də erməni-hay kimi düşmən. O, Türkiyədə (Anadolu daha çox dəyərlərimizi, bizə miras qalmış maddi-mədəni irsimizi bölgəsində Van gölü ətrafında) öz dövlətini qurmaq üçün türklərə və nəhayət, mən bunu istisna etmirəm, işğal altmda olan torpaq- qarşı böyük xəyanətlər etdi, üsyan qaldırdı, arxa cəbhədə dinc lanmızı da itirə bilərik. Biz daha ağır faciələrlə üzləşə bilərik. türk əhalisinin (kişiləri müharibədə döyüşürdü) divan tutdu. Başımıza daha ağır fəlakətlər gəlməsin deyə yubanmadan Türk əsgərləri məcbur olub ailələrinin müdafiəsinə qalxdı. əməlli-başlı, dövlət səviyyəsində düşünülmüş milli ideologiyamız, Onda xain və qorxaq ermənilər-haylar geri çəkilən rus ordusuna konsepsiyamız hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir. Bu konsep- qoşularaq ruslarm əlilə Qərbi Azərbaycan torpaqlanna qaçıb siya uzun illəri əhatə etməli və nəhayət, dövlət və xalq bir gəldilər, torpaqlanmızı zəbt etdilər, sonra da bolşeviklərin əlilə olmalıdır. - Vahid. Tam! Bütöv! Azərbaycanda Zəngəzur, Göyçə, Basarkeçər, Gürcüstandan türk Qəzet səhifələrində laqeydliyi qamçılayan yazılar da veril- Borçalısmm Lori nayihəsini qopardıb yararlandılar və respublika məlidir. Azərbaycan türkünə laqeydlik yabançıdır, bizə yaraşmır! yaratdılar. Sonra da Qarabağın dağlıq hissəsinə silahlı satqın Bir də mənim müşahidə etdiyim və dərindən düşündüyüm təkqulaq general Andranik Ozanyanm başçılığı altında hücumlar, ən vacib məsələ cavanlanmızın alverə qurşanmasıdır. Mən alver yenə də azər türklərinin soyqınmı, kəndlərini yandırıb yerlərini deyirəm, küçədə, meydançalarda, metro stansiyalan ətrafında şıdır- xarabazara çevrilməsi və s. və i.a. ğı gedən alverdən, kommersiyadan yox! Bu, millətin gen fondunu Vandalizm nəticə verməyəndə, ermənilər-haylar əl atdılar - gəncliyi korlayır. Onlann beynində, camnda ancaq bir məsələ hiyləyə, siyasətə. Qarabağın dağlıq hissəsində muxtar vilayət ya- firlanır; alver, daha çox pul qazanmaq, hansı yolla olursa-olsun. radılmasma nail oldular ki 66 ildən sonra ayağa qalxıb onu işğal Bu gənclərin əksəriyyəti vətənsevərlikdən artıq uzaq düş- etsinlər. Ərmənistanın prezidentləri (Köçəryan, Sarkisyan...) bu müşdür, aralanmışdır. Buna sipər çəkilməlidir. Bax milli ideoloji ali vəzifəyə, "Qarabağ hərəkatı"nın dalğası üstündə gəlməsi heç - konsepsiya bir də buna görə lazımdır. Bu cavanlara real iş yeri kəsə sirr deyil. Sualınıza sualla cavab verirəm, belə ölkə başçısı açmalı, onlar faydalı əməklə təmin olunmalıdır, ailəsini zəhməti sülh yolu ilə torpaq qaytarar? Qətiyyən yox! Belə ölkə başçısma müharibə ilə cavab vermək lazımdır. Müharibə etmək üçün Azər- baycamn bugünkü iqtisadiyyatı hərbi rejimə keçməli, hərbi po- YEKUN SÖZÜ tensial, peşəkar hərbi kadrlar hazırlamalıdır. Çünki müharibə qaçılmazdır. Əgər biz işğal altmdakı toıpaqlanmızı sülh yolu ilə Beləliklə, indiki ərməni-hay xalqmm qədim əcdadlan ("bra- azad edə bilmiriksə, deməli, bu yol müharibədən keçir. qilər" - "işkillər" - "səllimə itləri", Heredot) miladdan öncə, qüd- - Axırmcı sualımı da gəncliyin üzərinə gətirmək istəyirəm. rətli türk Qamərlərin (kimmerlərin) zərbələrindən dağıdılmış Bal- Müasir-ədəbi gənclik və sizin ümidləriniz kan yanmadasmdakı Frigiya ölkəsindən Kiçik Asiyaya gəlmədilər - Müasir gənclik, ümumi götürülsə, istedadlı və ümidverici- (ərmənişünas H.Q.Adonts). Onlann bir qismi sönrakı yüzilliklərdə dir. Yaşlı nəslin təcrübəsi, müdrikliyi gəncliyin aşıb-daşan ener- xəbisliyinə, xislətinə görə təqib olunaraq Qafqaza miqrasiya etmiş jisilə vəhdət yaratsa, bir məxrəcə gətirilsə, cəmiyyətin sivil tə- və burada məskunlaşmışlar (M.X.Abeqyan, İ.LŞopen, İ.M.Dyako- rəqqisi daha sanballı olar. nov, Brokqauz-Yefron, Q.A.Kapantsyan, V.A.Parsanyan və b.). Müasir gəncliyin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinə xüsusi V.L.Veliçko, E.Q.Veydenbaum, H.H.Şavrov və digərləri isə fikir ayırmaq alverlə məşğul olan gənclər haqqmda ciddi düşünül- göstərirlər ki, Yaxın Şərqdə özünə forpost yaratmaq üçün çar müş layihələr və onları faydalı əməyə cəlb etmək lazımdır. Rusiyası ərmənilərin-haylann Qafqaza kütləvi şəkildə köçürülmə- Gənclik xalqın gələcəyidir. Xalqın gələcəyi isə etibarlı əllərə sini 19-cu yüzilliyin 1-ci yansında həyata keçirmişdir. Öncə çar təhvil verilməlidir. Bu, bizim ölkə üçün taleyüklü məsələdir. Çox fərmanı əsasında (21 mart 1828-ci ildə - Novruz bayramx ərəfə- ciddi məsələdir, odur ki, ona da ciddi müdrik mövqedən yanaşmah, sində) azər türklərinə məxsus - İrəvan və Haxçıvan xanlıqlannm məşğul olmalı və nəhayət, qeyd etdiyim kimi xalqımızm monolit, torpaqlan hesabma qondarma "ərməni vilayəti" yaradıldı. Bu vahid birliyini təmin etməliyik. Bu gün bunu bizdən tarix tələb edir! dövrdən başlayaraq artıq 200 il zaman kəsiyində Azərbaycan tor- - Çox sağ olun, Aydm müəllim! Əlavə sualla sizi artıq yor- paqlannda iki millət arasmda qarşıdurma, münaqişələr səngimir, maq istəmirəm. Gözəl və mənalı söhbət üçün təşəkkür edirəm. davam edir, soma da qanh savaşlarla nəticələnir. Belə ki, 1918-ci Gün o gün olsun ki, qədim Xankəndində bir ocaq başında söhbəti- ildə Rusiya imperiyası çökəndə başda daşnak liderləri olmaqla, mizi davam etdirək. Aynlıqdan, kədərdən daha betəri yurd həsrə- ərməni-hay millətçiləri qədim oğuz ellərində Ararat Respublikası- tindən çox-çox uzaqlardan səsimiz-sorağımız gəlsin. Bir də onu m yaratmaqla Qafqazda ilk dəfə ərməni-hay dövlətçiliyinin təmə- deyərdim ki, zamanm kəşməkeşlərindən kimliyindən, nəçiliyindən li qoyuldu və birinci gündən qonşulanna: azər türklərinə, gürcü- asılı olmayaraq sizin kimi ziyahlanmız öz mənəvi simalarmı qoru- lərə qarşı açıq təcavüzə, müharibəyə başladılar. Bunun nəticəsin- yub saxlaya bilirlərsə, bu, mənəvi nemət tarixin bayaq siz dediyiniz də 200 min azər türkü doğma ocaqlanndan qovuldu. Minilliklər, tələbindən də üstündür. Yəni ki, tarixin tələb etdiyi mənəvi-fiziki yüzilliklər boyu yaşadıqlan türk torpaqlan - Qarabağm Qərb his- bütövlüyə qovuşmağa gücümüz çatar, təki ona san can ataq. Allahm səsində, yəni Qərbi Azərbaycan - Zəngəzur və Göyçə (Sevan) göstərdiyi yola, səmtə - qibləyə doğru yeriyək. Bu yolda ölsək də, işğal olunub Ararat Respublikasma birləşdirildi. qalsaq da ağnlanmıza, əzablanmıza baxmadan həmin tərəfə böyük Şura hökuməti qurulanda da həmin torpaqlar onlarda sax- inamla addımlayaq. Mən demirəm yüyürək, addımlayaq. landı. Sonrakı sovet illərində (1920-1988) ərməni-hay millətçiləri siyasətbazlığa keçdilər. Xaricdən "tarixi vətəni"nə dönən ərməni- Müsahibəni apardı: Fariz ÇOBANOĞLU haylan yerləşdirmək bəhanəsilə Sov. İKP MK Siyasi Bürosunun qəran ilə Qərbi Azərbaycanın (indiki "Ərmənistan") yenə də 200 mindən çox türk əhalisi deportasiyaya məruz qaldı. Azər türklə- rinə qarşı zorakıhq, müharibə bununla bitmədi, SSRİ dağılanda ikinci dəfə qanlı-qadalı müharibə başlandı (1988-1993). Bu dəfə HÖRMƏTLİ QARABAĞSEVƏR OXUCU! ənməni-hay hərbi qüwələri Qarabağm dağlıq hissəsini işğal etdi- lər (hansı ki, 1918-ci ildə burada onlann təcavüz təşəbbüsləri bo- Öncə vaxt aymb zəhmətimin bəlırəsi - “Qarabağ, onun qə- şa çıxmışdı). Müharibəni davam etdirərək Yuxan (dağlıq) Qara- dim tayfaları və toponimləri” kitabımı oxuyub başa vunnağınıza bağa qonşu olan 7 bölgəni də (Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, görə Sizə minnətdaram. Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan) zəbt etdilər, bölgələrin əhalisi məc- Özünüz də əmin olunuz ki, Qarabağm və ümumiyyətlə Bö- buri köçkünə çevrildi, onlann bütün əmlakı, tarixi abidələrimiz, yük Azərbaycammızın qədim türk tayfalannı üzə çıxarmaqla, on- muzeylər, mədəniyyət saraylan... bütün var-dövlət, meşələr belə lann vahid avtoxton xalq kimi yaratdıqlan maddi-mədəniyyət nü- - yeraltı və yerüstü sərvətlərimiz talan edildi, əkin-biçin, otlaq munələri, etnomənəvi dəyərlərini öyrənməkdə və təbliğ etməkdə bu kitab ilk addımlardan biridir. Güman edirəm bu təşəbbüsümə torpaqlanmıza od vuruldu. dəstək veriləcək və sabah onlarla təəssübkeş bilgili müəllif toxu- Beləliklə, daşnak partiyasımn məramnaməsində nəzərdə tu- nulan mövzunu nəinki davam etdirəcək, ona daha dərindən və tulmuş Naxçıvan, Axalkələk və Qarabağ vilayətlərinə qarşı qəsb- hərtərəfli nüfuz edərək xalqımızm keçmişinə aid tarixin neçə-ne- karlığa hökm verildi. Qarabağın işğalı "ərməni-hay qəsbkarlıq çə açılmamış səhifələrini aşkarlayacaq, oxuculanmızm yeni-yeni aysberq"inin bizə görünən, məlum olan tərəfidir. Ərməni-hay bilgilərlə maariflənməsinə kömək edəcəklər. Əminəm ki, onlar millətçilərinin işğalçılıq planlan çox uzağa gedir. keçmişimizi, ulu babalanmızı, qədim basılmaz türk tayfalarmı da- Belə ki, Türkiyə, Gürcüstan, hətta Rusiyaya (Şimali Qaf- ha dolğun və yaxından tamtmaqda Sizə yardımçı olacaqlar. Uzaq qaz) qarşı torpaq iddialan artıq gündəmə gətirilmiş və onlann zaman kəsiyində əcdadlanmızın dilindən çıxmış uzunömürlü yüz- başbilənləri bu yolda gecə-gündüz "iş" aparırlar. lərlə, minlərlə türk mənşəli makro və mikro toponimlərin, etno- Ərməni-haylann Azərbaycana qarşı müharibəsinə dünyamn nimlərin vasitəsilə gözəl təbiətli, zəngin sərvətli və qüdrətli Və- ən böyük iki dövləti ABŞ və Rusiya təkan və dəstək vermişlər. tənimizin torpaqlannda ancaq və ancaq Ulu Tenqriyə (Səma Alla- Adı çəkilən nəhəng, hərbi qüdrətə malik dövlətlər arasmda təsir hma, Tannya) inam gətirən türk tayfalanmn yaşaması, onu qoru- dairəsinin - dünyanm yenidən bölüşdürülməsilə bağhdır. Odur ki, ması daha geniş bəlli olacaq, gələcək türk nəslimizi vətənpərvər- Qarabağ müharibəsinin sülh yolu ilə həlli - açan, bu iki super liyə, birliyə səsləyəcək, ruhlandıracaq, həm də bədxah qonşulan- dövlətin ABŞ və Rusiyanm əlindədir. mızın saxtakarlığı, iblis niyyəti, şeytan əməlləri ifşa olunacaqdır! Vətən torpaqlannın azad olunmasmın ikinci yolu (birincisi Əminəm ki, işğal olunmuş torpaqlanmız, o cümlədən qədim çox uzun çəkəcək, atalar demiş "bu xəmir çox su aparacaq") - Qarabağ öz əsil sahiblərinə qaytarılacaqdır. Nahaq yerə tökülən xalq müharibəsidir. Üçüncü yol yoxdur! günahsız qanlara görə, şəhidlərimizə, isti ev-eşiyindən didərgin düşən bir milyondan çox soydaşlanmıza görə qəsbkarlar Uca Allah qarşısında cavab verməli olacaqlar. Buna şəkk-şübhəm yox- dur. Bu həyatda (dünyada) hər kəs nə edirsə (istər xeyirxahlıq, istərsə də bədxahlıq) buna müqabil çəkidə, ölçüdə də pay alacaq- dır. Amin! Sizə minnatdarlıq hissilə 31. Q.A.Qeybullayev. Azərbaycamntoponimiyası. Bakı: Elm, 1986 ƏDƏBİYYAT SİYAfflSI 32. Y.V.Yusifov və S.KKərimov. Toponimikanın əsaslan. Bakı: Maarif, 1987. 1. Azərbaycan tarixi. I-VI cildlər. Bakı: Elm, 1998-1999. 33. Q.Ş.Kazımov. Azəıbaycan dilinin taıixi. Bakr. Təhsil, 2003. 2. M.Kalankaytuklu. Albaniya tarixi. 34. N.Nəbiyev. Coğrafi adlann mənşəyi. Bakı: Azəməşr, 1965. M.Qoş. Alban salnaməsi. Baİcı: Elm, 1993 35. R. Yüzbaşov. Azərbaycan coğrafiya terminləri. Bakı, 1966. 3. Yesai Həsən Calal. Alban ölkəsinin qısa tarixi. Bakı: Elm, 1989. 36. C.Zeynaloğlu. Müxtəsər Azərbaycan tarixi. Bakı, 1992. 4. Azərbaycan toponimləri (ensiklopedik lüğət). Bakı, 1999. 37. Ş.Sediyev. Dil haqmda hekayələr. Bakı: Gənclik, 1959. 5. A.Zöhrabbəyov. Odlu diyar. Bakı, 1978 38. Ə.Əl-Bakuni. Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdann mö- 6. A.A.Bakıxanov. Gülüstani-irəm. Bakı, 1991. cüzələri. Bakı: Şur, 1992. 7. B.Ə.Budaqov. Azərbaycan təbiəti. Bakı: Maarif, 1988. 39. "Tarix, fəlsəfə, hüquq" toplusu. Azərb. SSR EA. Bakı: Elm, 1988. 8. B.Ə.Budaqov və Q.Ə.Qeybullayev. Ermənistanda Azərb.aycan 40. R.Göyüşov. Qarabağın keçmişinə səyahət. Bakı: Azəməşr, 1993. mənşəli toponimlərin lüğəti. Bakı, 1998 41. İ.A.Babayev, Q.M.Əhmədov. Qəbələ. Bakı: Elm, 1981. 9. B.Ə.Budaqov. Türic uluslannın yer yaddaşı. Bakı: Elm, 1994. 42. M.İsmayılov. Şəki. Bakı: Azəməşr, 1982. 10. Z.Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti. Bakı, 1985. 43. H.Həsənov. Söz və ad. Bakı: Maarif, 1984. 11. Q.Ə.Qeybullayev. Qədimtürklər və Ermənistan. Bakı, 1992. 44. İ.Əliyev. Dağlıq Qarabağ. Bakı: Elm, 1989. 12. Q.Qeybullayev. Azəıbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. 45. V.Riziyev. Azərbaycanın tarixi coğrafıyası. Bakı: Araz, 2002. Bakı, 1994. 46. B.Məmmədov. Natəvanm şair qohumlan. Bakı: Yazıçı, 1989. 13. KƏliyev. Antik yazıçılar Azərbaycan haqqında. Bakı, 2001. 47. Asif Ata. Türklüyümüz. Bakı, 1995. 14. K.Əliyev. Atropatenah Mitridat. Bakı, 1986. 48. A.İsmayılova. Dağlıq Qarabağın toponimlərinin tədqiqi. Monoqra- 15. Ş.S.Fətullayev. 19 və 20 yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda fiya. Bakı, 1995 şəhərsalma və memarlıq (ms dilində). L., 1986. 49. Q.Qeybullayev. Qarabağ etnoqrafiyası. Monoqrafiya. Bakı, 1995. 16. Qarabağlı Saleh bəy. Azərlər. I cild. Bakı, 2005. 50. X.Xəlilov. Qarabağın elat dünyası. Bakı, 1990. 17. Etnoqrafiyanm əsaslan (rus dilində). M.: Ali məktəb, 1968. 51. X.Xəlilli. Qarabağ: etnomənəvi inkişafı tarixi. Bakı: Günəş, 2006. 18. Etnoqrafıya (rus dilində). M.: Ali məktəb, 1982. 52. H.Həsənov. Borçalı həqiqətləri 1989-1993. Bakı, 2006. 19. F.Ağasıoğlu. Azər xalqı. Bakı, 2005. 53. M.Vəlili. Azərbaycan. Bakı, ADN,1993. 20. D.Axundov. Erkən orta əsrləıdə Azərbaycan memarlığı. Bakı, 1986 54. T.Əhmədov. El-obamızın adlan. Bakı: Gənclik, 1984. 21. S.Vəliyev. Qədim, qədim Azərbaycan. Bakı, 1997. 55. C.Əliyev, B.Budaqov. Türklər, azərbaycanlılar, ərmənilər: soy- 22. A.Düma. Qafqaz səfəri. Bakı, 1986. qınm, tarixi həqiqət. Bakı: Azərbaycan, 2003. 23. V.L.Veliçko. Qafqaz. Bakı, 1995. 56. Joıj de Molevil. 1915 ilin ərməni faciəsi. Bakı: Elm. 1990 24. N.Rzayev. Əcdadlanmızın izi ilə. Bakı, 1992. 57. Ə.Ələkbərov. Qədim türk-oğuz yurdu - "Ərmənistan". Bakı: 25. L.N.Qumilyov. Xəzərətrafı xalqlann minillik tarixi. Bakı, 1991. Sabah, 1994. 26. Q.N.Hümbətov. Unudulmuş kurqanlar. Bakı, 1998. 58. T.Əyyubov. Azərbaycan SSR-in karst mağaralan. Bakı, ADN, 27. Azərbaycan etnoqrafıyası. Bakı: Elm, 1988. 1978. 28. Qarabağnamələr. Bakı: Yazıçı, 1991. 59. M.H.Vəliyev (Baharlı). Azərbaycan. Bakı, 1993. 29. N.Axundov. Qarabağ salnamələri. Bakı: Yazıçı, 1989. 60. Qarabağ Azadhq Təşkilatı. Qarabağ dünən, bu gün və sabah. 30. F.Məmmədova. Qafqaz Albaniyasınm siyasi tarixi və tarixi coğ- Bakı, 2005, 2006, 2007 illərin toplusu. rafiyası. Bakı: Elm, 1986. 61. Q.Çavçavadze. Ərməni alimləri və fəryad edən daşlar. Bakı: 90. F.Şuşinski. Şuşa. Bakı: Gənclik, 1998. Azərbaycan, 1995. 91. Qarabağlı Saleh bəy. Ermənilik. Bakı, 2002. 62. S.N.Qlinka. Ərmənilərin Rusiyanm Azərbaycan hüdudlanna 92. Qarabağlı Saleh bəy. Dünyanm taleyi. Bakı, 2001. köçürülməsinin təsviri (rus dilində). M., 1831. 93. Ə.Çingiz oğlu, F.Baxşəliyev. Qarabağın el və obalan. Bakı: Şu- 63. Ağasıoğlu. Qədim türklər (Saqa-qamər boylan). Bakı, 2006. şa, 2007. 64. M.Sədi Koçaş. Tarixdə ərmənilər və türk-ərməni münasibətləri. 94. X.Xəlilli. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf ta- Azərbaycan ensiklopediyası. Bakı, 1998. rixi. Bakı, 2007. 65. D.B.Şelov. Itirilmiş və tapılmış Tanais şəhəri (nıs dilində). M.: 95. H.B.Hüseynov. Dərbənd şəhərinin qısa ensiklopediyası (rus di- Elm, 1967. lində). Dərbənd: Yupiter, 2006. 66. Ş.A.Esayan., M.N.Poqrebova. Zaqafqaziyanın skif abidələri. 96. H.B.Hüseynov. Dərbənd və Kitabi - Dədə Qorqud (rus dilində). M.: Elm, 1985. Dərbənd, 2007. 67. R.Özdək. Türkün Qızıl kitabı. Bakı: Yazıçı, 1992. 68. Z.Göyalp. Türkçülüyün əsaslan. Bakı: Maarif, 1991. 69. Azərbaycan Elmlər Akademiyası, A.Bakıxanov adma tarix Kitaba daxil edilmiş xəritələr, rəsmlər və foto-şəkillər “Azərbay- institutu. Gəncə. Bakı: Elm, 1994. can tarixi atlası”, “Qarabağ” (rus dilində) toplusundan və di- 70. Ə.Nicat. Nağıllara dönmüş tarix. Bakı, ADN, 1993. gər etibarlı mənbələrdən götürülmüşdür. 71. V.Qurko-Kryajin. Ərməni məsələsi. Bakı, 1990. 72. R.B.Göyüşov. Qafqaz Albaniyasında xristianlıq. Bakı: Elm, 1984. 73. B.İbrahimov. Kamilliyin kamil zirvəsi. Bakı, 2005. 74. K.Vəliyev. Elin yaddaşı dilin yaddaşı. Bakı: Gənclik, 1988. 75. E.B.Taylor. İbtidai mədəniyyət (rus dilində). M., 1989. 76. İ.Əliyev. Atropatenamn tarixi oçerki (rus dilində). Bakı: Azə- məşr, 1989. 77. "Araz" toplusu, N5. Bakı: Azəməşr, 1990. 78. M.A.Mirzəyev. Kaspi xəritələrində adlar. Bakı: Azəməşr, 1988 79. Dağlıq Qarabağ. İdrak qalib gələcək (sənədlər və materiallar). Bakı: Azəməşr, 1989. 80. Dədə Qorqud dastanlan. Bakı: Maarif, 1980. 81. Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Bakı: Elm, 1990. 82. R.Yüzbaşov. Rəmz. Bakı, 2006. 83. M.Qəhrəmansoy. Gürcü-azərbaycan dil paralelləri. Bakı, 1992. 84. N.Q.Yan. Çingiz xan. Bakı: Gənclik, 1983. 85. B.Ögəl. Böyük Hun imperiyası (1-ci və 2-ci cildlər). Bakı: Gənclik, 1992. 86. O.Süleymenov. Az-Ya. Bakı: Azəməşr, 1993. 87. M.Aci. Avropa, türklər, Böyük Çöl (rus dilində). M., 2006. 8S. M.Aci. Türklər və dünya: ən sirli tarix (rus dilində). M., 2006. 89. A.Abdullayev. Mənalı ömür yolu. Bakı: Nurlan, 2006. Tarixdə «Ərməni məsələsi» və qırğmlar (yaxud Qarabağ 1918- MÜNDƏRİCAT 20-ci və sonrakı illərdə)...... 265 Ərməniliyin-haylığm iç ü z ü ...... 275 Müəllifin ön sözü...... 7 Qarabağm ağır günləri və xilaskar türk əsgərləri...... 287 a)Cəzasma çatan tayqulaq «general»...... 298 I BÖLMƏ b)Şuşaya od vuranlar...... 301 Qarabağa söz çələngi...... 9 v)Qəsbkarlıq...... 307 Qarabağm qədim əyalətləri və tayfalan...... 11 q)Yuxan (dağlıq) Qarabağ 19E8-1993-cü illərdə...... 315 a)Kaspiana əyaləti, kaspilər...... 14 b)Arsak əyaləti, qarqarlar ...... 20 III BÖLMƏ c)Albaniya, albanlar...... 33 Yuxan (dağlıq) Qarabağın izahlı coğrafı adlar lüğətindən...... 333 ç)Sakasena əyaləti, saklar...... 40 Alban xristian dini istilahlan lüğətindən...... 368 d) Uti əyaləti, utilər ...... 50 Tarixi Qərbi Azərbaycamn - indiki «Ərmənistan»ın izahlı toponi- Tarixi Qarabağm digər türk mənşəli tayfalan (Sode və sodak- mik lüğətindən...... 372 lar, aranlar, dondarlar, peçeneqlər, kəngərlər, hunlar, xəzərlər, xurslar, oğuzlar, abdallar, qazaxlar, qaramanlı, aynmlar, tərtər- IV BÖLMƏ lər, tuğlar və s .) ...... 53 Abdal kəndinin əhvalatları...... y...... 435 Tarixi həqiqətləri yaşadan toponimlər...... 80 Tarixin tələb etdiyi nədir, yaxud Qarabağın Aydını ilə söhbət...... 447 Qarabağda bəylərbəylik, məliklik və xanlıq dövrü...... 84 Yekun sözü...... 467 Yuxan (dağlıq) Qarabağa, onun keçmişinə səyahət...... 109 Xocalı dünyası...... 120 Son söz əvəzi - müraciət...... 469 Tannverdi kişinin sarayı və muğam aləm i...... 124 Ədəbiyyat siyahısı...... 470 Xankəndi - Xan yurdunun səlnaməsi...... 130 Qarabağm taxt-tacı Şuşa qalası...... 149 Tarixi Qərbi Azərbaycanın toponimləri...... 173 Bəzi soydaşlarımızm sapdırmalan...... 209
II BÖLMƏ Tarixi saxtalaşdıranlar...... 218 Ərmənilər-haylar («bragilər», «işkillər» - «Səllimə itləri») tarixin yaddaşmda...... 228 Tarixdə ərməni-hay saxtakarlığı, üstəgəl Fəridə Məmmədova sindromu...... 238 Ərmənilər-haylann irqi, dili, dini və soyadları...... 248 Ərmənilərin-haylarm «torpaq iddialan»...... 260 Nəşriyyatın direktoru Telman Vəlixanlı
Neşriyyat redaktoru Əliş Mirzallı
Kompüter tertibatı Aydm Babaş Məmmədov Vəfa Əhmədova
Qarabağ, onun qədim tayfaları və toponimləri
Bakı - Mütərcim - 2008 Çapa imzalänıb: 14.11.2008. Format: 60x84 1/16. Qamitur: Times. Ofset kağızı: əla növ. Ofset çap. Həcmi: 30 s.ç.v. Tiraj: 750. Sifariş M: 45. Qiyməti müqavilə ilə.
“Mütərcim” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi Bakı, Rəsul Rza küç., 125 Tel./faks 596 2144 e-mail: mutariim @mail.ru